दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

१] दशक १ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] हे शब्दार्थ व टिपा इत्याटद प.पू कल्याणस्वामींच्या हस्ताक्षरातील दासबोधाच्या शके १८२९ ला स.भ. शं.कृ.दे व यानी संपाटदत केलेल्या
छापील आवत्त
ृ ीस अनस
ु रुन टदलेले आहेत.कठीण शब्दांसमोर समासक्रमांक व ओवीक्रमांक टदला आहे .
[१] अभभिाव १.३- अभभिाय,[२] प्रवदे हस्स्र्ती१.६– दे ह असून नसल्यासारखी स्स्र्ती,[३] मायोद्भव १.११- मायेची उत्त्पत्ती,[४] समती अन्वये १.१६-
आधारानस
ु ार, [५] मत्सरे १.१७- द्वे शाने, [६] िबळे १.२३- िबळ होतो, [७] बळे १.२३- बळामुळे,बळाने, सामर्थयाथने,[८] नासला १.२४- बबघडला
,[९] अंतरी १.२४- मनामध्ये,[१०] अहंभावे १.२४- अहंकाराने, [११] भलर्ाडला १.२५- बरबिला, [१२] मागां १.२७- या आधी,[१३] श्रोतीं १.२७-
श्रोत्यांनी,[१४] आक्षेप्रपलें १.२७- प्रवचारले,अडून राटहला [१५] जी ये ग्रंर्ी १.२७- या ग्रंर्ामध्ये, [१६] सकळही १.२७- सवथकाही [१७] संकळीत
१.२७- सवथ एकत्र करुन सारांश रुपाने, र्ोडक्यात, [१८] येकसरां १.२८- एकूणसारे , सारांशाने,[१९] भ्ांत १.३२- गैरसमजत
ू ी असलेले लोक, [२०]
अवगुणी १.३२- दग
ु ण
ुथ ी, [२१] अवलक्षण १.३२ -वाईि लक्षणांचे, [२२] सुलक्षण १.३२- चांगली लक्षणं, [२३] तार्कथक१.३२- तकथ चालवन
ू सूक्ष्म
प्रवचार करणारे , [२४] प्रवचक्षण १.३२- चतुर, हुशार, [२५] समयो १.३२- वेळेवर, [२६] जाणती १.३२- जाणू शकणारी होतात, [२७] साक्षपी १.३३-
उद्योगी, [२८] पापी १.३३- अवैध/ननंद्य कमाथत गुंतलेले, [२९] िस्तावती १.३३- पश्चाताप पावतात, [३०] ननंदक १.३३- ननंदा करणारे , [३१] बद्ध
१.३४- संसारात गत
ुं ुन पडलेले, [३२] मम
ु ुक्ष १.३४- ईश्वर दशथनाची इच्छा असणारे [३३] मख
ू थ १.३४- बेसावध, बेभशस्त, [३४] दक्ष १.३४- सावध,
[३५] नाना१.३५- अनेक िकारचे, [३६] दोष १.३५- चक
ु ीचे व्यवहार, गैरव्यवहार, दग
ु ुण
थ , [३७] नासती १.३५- ननराकरण /ननरसन होते, [३८]
पनतत १.३५- वाम मागी,सन्मागाथवरुन घसरलेले, [३९] पावन १.३५- सन्मागी, पप्रवत्र, [४०] िाणी १.३५- [येर्े] मानव िाणी, [४१] पावे १.३५-
लाभते, लाभ होतो [४२] श्रवणमात्रे १.३५- या ग्रंर्ाच्या श्रवणाने, [४३] दे हबद्ध
ु ी १.३६- “मी दे हच आहे ” अशी समजत
ू , [४४] र्कं त १.३६- शंका
[४५] संदेहाचे १.३६- संशयाचे, [४६] उद्वेग १.३६- दुःु खं,संताप [४७] पस
ुं ा १.३८- परु
ु ष,[४८] तयास१.३८- त्यास

२] दशक १ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] िे व २.८- ऐि,रुबाब ([*] छापील ितीत’ठे व’असा पाठ आहे .) [२] ननभथर उटित २.९- अनतशय उल्हभसत [३] र्बर्बा २.११- र्बर्बलेली,
गच्च भरुन वाहणारी [४] षट्पदकुळे २.११- संतसमूह (षट्पद=भग
ुं े,)[५] झुंकार शब्दे २.११- घोंगावत, [६] मुर्डथव शुंडादं ड २.१२- मुरडलेली
सोिायक्त
ु सोंड, [७] लंबबत २.१२- लोंबणारा, [८] अधर २.१२- खालचा ओठ, [९] नतक्षण २.१२- उग्र गंध, [१०] आवाळे २.१२- गंडस्र्ळ [११]
मंदसत्वी २.१२- मंदपणे, हळुहळू,र्ोडार्ोडा, [१२] हरस्व लोचन २.१३- बारीक डोळे , [१३] टहलावी २.१३- उघडझाप करतो,[१४] लवलप्रवत २.१३-
लवचचक, [१५] कणथर्ापा २.१३- कानाच्या पाळ्या, [१६] चौदाप्रवद्या २.१३- ४वेदप्रवद्या, ६वेदांगशास्त्रे, ४न्याय, भममांसा, परु ाणे, धमथशास्त्र [१७]
रत्नखचचत २.१४- रत्नजर्डत, [१८] मग
ु ि
ु ी २.१४- मुकुिा मध्ये, [१९] झळाळ २.१४- चमकतात [२०] सुरंग २.१४- मनमोहक रंगीत, [२१] कीळ
२.१४- नेत्रसुखद, झगमगाि, नयनमनोहर िकाश [२२] नीळ २.१४- ननळसर िकाश, [२३] झमकती २.१४- चमचम करतात, [२४] सिि २.१५-
घट्ट, [२५] हे मकट्ट २.१५- सुवणथकडे, [२६] तळविी २.१५- तळाला, [२७] लवर्प्रवत २.१६- र्ल
ु र्ल
ु ीत, [२८] मलपे दोंद २.१६- हालते/प्रवशाल पोि,
[२९] वेप्रित २.१६- वेढलेला,[३०] कट्ट २.१६- कमरे ला, [३१] नागबंद २.१६- नागाचा पट्टा,[३२] क्षुद्र घंटिका २.१६- लहानघग
ुं रु, [३३] झणत्कारे
२.१६- झण
ु झण
ु आवाज करत,[३४] कासे २.१७- कमरे ला,कासोट्यात[३५] काभसला २.१७- घट्ट कासोिा घातला,[३६] दोंटदचा २.१७- पोिावरचा,
[३७] धध
ु क
ू ार २.१७- फुत्कार,[३८] स्जव्हा लाळी २.१८- स्जभल्या चाितो, [३९] नाभभकमळी २.१८- बेंबीशी [४०] नानायाती २.१९- प्रवप्रवध
िकारच्या, [४१] कुशममाळा २.१९- फुलांच्या माळा, [४२] व्याळपररयंत २.१९- नागपट्टापयंत, [४३] हृदयकमळावरी २.१९- हृदयाशी,छातीशी,[४४]
अंकुशनतक्षणतेजाळ २.२०- िोकदार तेजस्वी अंकुश,[४५] येकेकरी २.२० - एकाहातात, [४६] कळा कंु सरी २.२१- कलाकौशल्य, [४७] भरोवरी
२.२१- सामुग्री [४८] उपांग हुंकारे २.२१- नत्ृ याचे वेळी होणार्या हुंकारास नत्ृ याचे उपांग समजतात [४९] चपळप्रवशई अग्रगण २.२२- चपळाई
मध्ये श्रेष्ठ, [५०] लावण्यखाणी २.२१- सौंदयाथची खाण, [५१] नेपरु े २.२३ - नप
ु रु े ,पैंजण, [५२] वांकी बोभािती २.२३- दं डातील वाक्यांचा मोठा
आवाज होतो, [५३] घागररया २.२३- घग
ुं रं, [५४] टदव्यांबरांची २.२४-टदव्य वस्त्रांची/चे, [५५] साटहत्यप्रवशईं सुल्लभा २.२४- साटहत्यननभमथतीसाठी
सदै व लाभदायक, सहाय्यभूत, [५६] आगरु २.२५- स्वामी,[५७] वोळे २.२६- िसन्न, [५८] मंदमती २.२७- मंदबप्रु द्ध, [५९] तें ही २.२७- त्याने, [६०]
चचंतावा २.२७- चचंतन,उपासना, [६१] सिचीत २.२९- अनभ
ु वभसद्ध [६२] कल्लौ २.२९- कभलयग
ु ात,[६३] चंर्डप्रवनायकौ २.२९- दे वी,गणपनत,[६४]
स्तप्रवला २.३०-स्तवनकेले, [६५] येर्ामती २.३०- बप्रु द्धनस
ु ार, [६६] वांछ्या २.३०- इच्छा (48+66=114)

३] दशक १ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] शास्त्रेपरु ाणें ३.१९- पव
ू म
थ ीमांसा,उत्तरमीमांसा,न्याय,सांख्य,वैशेप्रषक,व योग ही ६शास्त्रे आणण १८परु ाणे- मस्य,माकंडेय,भप्रवष्य,भागवत,ब्रह्ांड,
गरुड,भलंग,पद्म,वामन,अस्नन,सूय,थ नारद,वाराह,ब्रह्,वैवतथ,प्रवष्णु,ब्रह्,भशव.
[१] ब्रह्सुता३.१- ब्रह्ाची कन्या,[२]शब्दमूळ ३.१- नादजननी / मूळ, [३]वानदे वता ३.१- वाणीची दे वता, [४] शब्दांकुर ३.२- सूक्ष्मनाद, [५] वैखरी
३.२- िकिवाणी, [६] अभयांतर ३.२- अंतरं ग, [७] धाररिांची कृतबद्ध
ु ी ३.३- धाडसी व्यर्क्तं ची ननश्चयात्मक/ करारी बद्ध
ु ी, ननभथयता, [८] प्रवद्या ३.३-
ज्ञान [९] अप्रवद्या ३.३- अज्ञान, [१०] उपाधी ३.३-उद्योग, पसारा,खिािोप,[११] माहा परु
ु ष ३.४- आटदपरु
ु ष, [१२] सलनन ३.४-जवळ, [१३] तुयाथ
३.४- मनाची एक अवस्र्ा, [१४] जयेकररता ३.४- स्जच्यामुळे, [१५] महत्कायाथ- महानकायाथसाठी, [१६] िवतथले ३.४- भसद्ध झाले,[१७] नैराशशोभा

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 1
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

३.५- उदासीनवत्त
ृ ीयक्त
ु सौंदयथशोभा वाढवते, [१८] घडी ३.६- ननमाथण करते,घडवते, [१९] लीळाप्रवनोदे चच ३.६- गंमतीने खेळ करते,[२०] मोडी३.६-
मोडून िाकते,प्रवस्किते, [२१]दडी ३.६- लपते, [२२] आडळॆ ३.७- आढळते, [२३] नाडळे ३.७- आढळत नाही, [२४] पार३.७- अंत, [२५]
नािकअंतकथळा ३.८- अभभनयाटद अंतकथळानी यक्त
ु , [२६] जाणीव ३.८- संवेदना,[२७] ननमथळा ३.८- शुद्ध, [२८] स्फुनतथ ३.८-उत्साह, [२९] जयेचेनन
३.८- स्जच्यामुळे, [३०] स्वानंदसोहळा ३.८-स्वरुपानंदाचा सोहळा, [३१] जे शब्दी वदोनन ३.९- जी नादब्रह्ाच्या आवाजाने, [३२] उभा संसार ३.९-
सारा संसार [३३] नासी ३.९- प्रवनाश करते, [३४] जे मोक्षचश्रया ३.१०- जी मोक्षाचे वैभव, [३५] माहामंगळा ३.१०- महन्मंगल, [३६] सत्रावी
३.१०- सतरावी (जीवन हे ५ ज्ञानेंटद्रये ,५ कमेंटद्रये,५ िाण व अंतुःकरण अशा १६ कलांचे असते आणण या सवांना चेतना दे णारी शारदा ही
जणू १७ वी कळा होय.) [३७] जीवन कळा ३.१०- ब्रह्रं ध्रातून पाझरणारा रस [३८] सत्वलीळा ३.१०- सत्वशील [३९] सस
ु ीतळा ३.१०-
शांतिधान,सश
ु ांता, [४०] अवेक्त ३.११-अव्यक्त, [४१] परु
ु षाची ३.११- ईश्वराची, [४२] वेक्ती ३.११-व्यक्त करणारी ,ननमाथती, जननी [४३] प्रवस्तारे
३.११- प्रवस्तार पावली [४४] जे कळी काळाची ननयंती ३.११- जी काळाची स्वामीनी / ननयंत्रक असते. [४५] ननवडून दावी सारासार ३.१२-
आत्मानात्म प्रववेकाने सार-असार याची ननवड करते [४६] भवभसंधू ३.१२- भवसागर, [४७] शब्दबळे ३.१२- शब्द सामर्थयाथने, [४८] अंतरी- ३.१३
अंतयाथमी,[४९] संचली ३.१३-साठून राटहली,[५०] चतुप्रवथधा- ४ िकारची (वाणी),[५१] नांतरी ३.१६-इतकेच नव्हे तर, [५२] व्यापकपणे ३.१८-
सवांना व्यापन
ू राटहलेली, [५३] सवांघिी ३.१८- सवथ घिकांमध्ये [५४] ज्ञेप्तीमात्रे ३.२१- केवळ ज्ञानमय शुद्ध जाणीवेने,संवेदनेन,े ज्ञानस्वरुपाने
[५५] नकळे ३.२३- कळत नाही, [५६] नािक लाघवी ३.२३- मनमोहक अभभनयाने रचलेले, [५७] र्ोरार्ोरासी ३.२३- मोठ्या ज्ञानी
समजणार्यांना [५८] गोवी ३.२३- गुंतवते, [५९] जाणपणे ३.२३- ज्ञानाभभमानामुळे, [६०] ठाव ३.२५-आधार,मदत,[६१] तयेसी ३.२६- (येर्)े त्या
शारदे ला, [६२] तदांशेचच ३.२६- (शारदा टहच माया, त्या शारदे च्या) अंशरुपाने तादात््य पावन
ू ,(176)

४] दशक १ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] वणथवेना ४.१- वणथन करता येत नाही, [२] नेनत नेनत ४.२- असे नाही,असे नाही,[३] श्रनु त ४.२- वेद, [४] मज मख
ू ाथची- आपल्यासारख्या
अज्ञानी व्यर्क्तची, [५] पवाडेल ४.२- आकलन करे ल. [६] दरु ाशा ४.४- अशक्य अपेक्षा, [७] भवथसा ४.४- भरं वसा, [८] वांनछत ४.५- इच्छा,
[९]जाली लज्यायमान ४.५- लाजन
ू बसली, [१०] नातड
ु े ४.६- आकलन होत नाही,[११] िनतमा ४.६- मूनतथ, [१२] भावासाररखा मनीं ४.७- मनात
जसा भाव असेल तसा,[१३] स्तऊं ४.७- वंदन करुया,[१४] तुणझयेन ४.९- तुझ्यामुळे, [१५] अभयंकरे ४.९- अभयहस्तामुळे, [१६] वोसरे ४.९-
ओसरतो,[१७] नीसी ४.१०- रात्र,[१८] वाव ४.११- अंतर,दरू करतो,मुक्त करतो, [१९] लोहो ४.१२- लोखंड,[२०] सवथर्ा ४.१२- कधीच,र्ोडेसेही, [२१]
गुरुदास ४.१२- भशष्य,सेवक,[२२] संदेही ४.१२- संशयात,[२३] पडॊचच नेणे ४.१२- पडत नाही, [२४] भमळणी ४.१३- संगम, [२५] वाहाळ ४.१४-
ओढा,नाला [२६] वेगे ४.१४- लगेच,[२७] गुरुत्व ४.१६-गुरुरुप,[२८] न साहे ४.१६- सहन करत नाही, [२९] क्षार ४.१७- खारि, [३०] क्षीरसागर
४.१७- दध
ु ाचा समुद्र, [३१] कल्पांती ४.१७- कल्पाचा अंत होताच,[३२] गगनापरीस ४.१९- आकाशापेक्षा/हून, [३३] ते ४.१९-सद्गरु
ु , [३४] हीन
४.२०- उणावणारा, [३५] धीरपणे ४.२०- धीराने वागणारा (सदगरु
ु ),[३६] जगती ४.२०- जगामध्ये,अवनीवर, [३७] खचेल ४.२०- नाश पावेल, [३८]
धीरत्वास ४.२०- सदगर
ु स, [३९] गभस्ती ४.२१- सूय,थ [४०] फणीवर ४.२२- शेषनाग,[४१]कल्पतरु ४.२५- कल्पवक्ष
ृ , [४२]अंचगकारु ४.२५- स्वीकार
[४३] दभ
ु णी ४.२६- धार काढणे, [४४] ननुःकाम ४.२६- ननररच्छ,[४५] न लगती ४.२६- लागत नाहीत, [४६] सवथदा ४.२९- नेहमी,[४७] आघवी
४.३०- सगळी,[४८] उठाठे वी ४.३०-उपदव्याप, [४९] हे गे हे चच ४.३१- ही जी आहे तीच. येर्े ’गे’ हा शब्द पादपरू णार्थ असून“सदगुरुचे वणथन
होत नाही हे च सदगरु
ु चे वणथन होय“ असा याचा अर्थ होतो. [५०] अंतरस्स्र्तीचचया ४.३१- आतल्या अवस्र्ेच्या, [५१] अंतननथष्ठ ४.३१-
अंतुःकरणात ननष्ठा असलेले.(176+51=227)

५] दशक १ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] वस्तु ५.२- सदवस्तु,परब्रह् [२] ऊणथतत
ं ु ५.७- कोळ्याच्या जाळ्याचे धागे, [३] वालाग्र ५.८- केसाचे िोक, [४] िेत्न ४.९- ियत्न,[५] वेंगडी
५.१०- लुळा पडतो, [६] वचनी सांगे ५.१३- बोलून सांगतो, [७] ऐसा कवणु ५.१३- असा कोण? [८] न वचे ५.१५- शब्दाने नाही,बोलत नाही, [९]
जयाचेनन वोळे ५.२५- ज्याच्यामुळे िसन्न होते. [१०]उणी उपमा ५.२६- उपमाच कमी पडते. (227+10=237)

६] दशक १ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] वैरागर ६.२- खाण,आगर, [२] अर्ाथमत
ृ ६.३- अर्थरुपी अमत
ृ रस, [३] ननश्चै ६.३- ननस्श्चतपणे,[४] सुरवर ६.४- ईश्वर,[५] सत्वागळी ६.५-
सत्वगुणयक्त
ु , [६] हृदईं ६.६- हृदयात,[७] वेदगभथ ६.६- वेदांचा गभभथत अर्थ,[८]साटहत्य ६.६- अलंकारशास्त्र [९] दे वगुरु ६.६- बह
ृ स्पती [१०]
पालिाकारणे ६.१२- पालिावी ्हणून, [११] आवेि अन्न ६.१२- साधे अन्न,[१२] पराकृते ६.१२– िाकृत [१३] वानदब
ु ळ
थ ६.१४- मख
ु दब
ु ळ
थ , [१४]
वाचाबरळ ६.१४- ओबडधोबड बोल [१५] प्रवत्पत्ती ६.१५- प्रवद्वत्ता, [१६] कळा ६.१५- कला [१७] िबंद ६.१५- नीि मांडलेला प्रवषय,िबंध, [१८]

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 2
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

गौल्यता ६.१५- संद

ु र शब्दरचना, [१९] अवधान ६.२३- लक्षदे ऊन(256)

७] दशक १ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] मोक्षाचे मुख्य पर्डभरु ७.६- मोक्षाचे मुख्य (सवथश्रेष्ठ) भांडार, [२] ननरं जन ७.८- शुद्ध परब्रह्, [३] मायाप्रवलक्षणाचे ७.८- मायेपासून भभन्न
अशा परब्रह्ाचे [४] श्रत
ु ीचा भावगभथ ७.९- श्रत
ु ीचे अंतरं ग, [५] तुंबळे ७.१५- भरपरू , [६] श्रवणी ७.१५- ऐकत असतांना, [७] रस ७.१५- भाव [८]
नाना धािी मुद्रा छं द ७.१७– प्रवप्रवध धािी,छं द,िास, अलंकार, [९] पदत्रासकते ७.१७- पदरचनाकरतात,(स.भ.शंकर दे व येर्े ’पदिास’ शब्द
असावा असं सांगतात)[१०] नवरस ७.२८- नवरस व त्याचे स्र्ायीभाव यािमाणें १) शग
ंृ ार- रनत,२) हास्य- आनंद, ३)करुण- शोक,४)रौद्र-क्रोध,
५)वीर- उत्साह,६) भयानक- भय,७)बीभत्स- घण
ृ ा, ८) अद्भत
ू -प्रवस्मय, ९)शांत-शम. इ.रसात कप्रव आपलं लेखन करीत असत. बहुतेक सवथ
शास्त्रभसद्धांताचे लेखन गेयसुलभ काव्यरुपात होत असे.हे काव्य अनेक प्रवद्वानांचे मुखोद्गत असे. [११] आटदशक्तीचे ठे वणे ७.३०- आटदमायेची
खास ननभमथती (हे कवी)[१२] तारुवे ७.३१- तारवे, [१३] आक्षै ७.३१- अक्षय, [१४] उतिली ७.३१- काठोकाठ भरुन वाहणारी, [१५] ईश्वराचा पवाड
७.३३- ईश्वाराची टदव्य कीनतथ / गण
ु कमे, / मोठे पणा [१६] गगना हूनवाड ७.३३- गगनाहून प्रवशाल. [१७] जाड ७.३३- अनतप्रवशाल ,भव्य.
(256+17=273)

८] दशक १ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] नतष्ठतु ८.१- वाि पहात [२] भरें ८.१- आनंदाच्या भरानें [३] घडघडाि ८.३- गडगडाि [४] मर्न ८.५- मंर्न,चचाथ [५] सुचचस्मंत८.८-
शुद्ध,पप्रवत्र,शुचचभत
ूथ , [६] उदास ८.९- भोगाबाबत उदासीन, [७] वीतरागी ८.९- प्रवरक्त, [८] नेमक ८.९- ननयमाने वागणारा[९] बहुवस ८.९- बहुधा,
[१०] मनस्वी ८.११- मनावर ताबा ठे वणारे [११] जनस्वी८.११-लोकांच्या कलाने वागून लोकांवर ननयंत्रण ठे वणारे [१२] प्रवमळकते ८.१३-ननमथळ,
संशय ननरसन करणारे , [१३] टदनवल्की ८.१४- टदगंबर, [१४] माहाभले ८.१७- अनतशय चांगले, उत्तम [१५] माहाश्रोत्री ८.१७-वेदांचे ज्ञानी, [१६]
सत्वधीर ८.२२-धैयश
थ ील, [१७] नव्हाळी ८.२२- नत
ू न,[१८] तमाळनीळ ८.२५- श्रीराम,यमधमथ [१९] बाणे१.२६- लाभते, [२०] कल्लौ १.२९-
कभलयग
ु ात [२१]मावळती १.२९- भमितात.(294)

९] दशक १ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] सग
ु म ९.२ -सोपा,आकलनशील,[२] वेदशास्त्री जे सार ९.३- महावाक्यरुपसार ४ वेदांची महावाक्यें १)ऋनवेद-ऐतरे य =िज्ञानम ब्रह्=ज्ञानच
ब्रह्रुप आहे .२) यजव
ु ेद-ब्रहदारण्यक=अहं ब्रहास्स्म=मी ब्रह् आहे .३) सामवेद- छांदोनय = तत्वमभस = तू तें ब्रह् आहे स,४) अर्वथवेद-मांडुक्य=
अयमात्मा ब्रह् =हा आत्मा ब्रह्रुप आहे .[३] गुरुअंजनेप्रवण ८.१०- गुरुच्या आशीवाथदा भशवाय,[४] तुच्छ ९.१५- िाकाऊ,[५]लटिका ९.१६- खोिा,
[६] लापणणका ९.१६- कल्पनामय, [७]*दृश्याची जन
ु ी जजथरी ९.१७ – जे दृश्य आहे ते जन
ु ाि,फािके,जीणथ झाले आहे [८] कुटहि ९.१७- कुजि,
प्रविकि [९] सेखीसास्त्वक जडजीवा ९.२०- सत्वशील सवथसामान्य जीवाना शेविी (सत्संगामळ
ु े प्रवसावा) लाभतो . [१०] जडजीव ९.२०- अज्ञानी
सवथसामान्य जीव [११] र्ार ९.२२- आधार, [१२] आतड
ु े अनभ
ु वासी ९.२४- साक्षात अनभ
ु व, [१३]परमार्ी भरावे ९.२७- परमाचर्थक जीवनाचाच
स्वीकार करावा.(307)

१०] दशक १ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]नरदे हस्तवन १.०-छापील ितीत ’नरदे हस्तवनननरुपण’असे आहे . [१]परमार्थलाहो १०.१- परमार्ाथचा लाभ होवो.[२] लागवेगे १०.२- तात्काळ,
[३] गगन वोळगती १०.६- आकाशात संचारतात, [४] कृतबद्ध
ु ी १०.११- ननश्चयी [५] उडगणी १०.१५- नक्षत्रें [६] उद्धरागती१०.२०-
उध्वथगती,सदगती,[७] ननपिचच १०.२९- संपण
ू ,थ सगळा,केवळ [८] सांग १०.३२ - उत्तम [९] भभंगोर्या १०.३८- भुंनयाची अळी [१०] पग
ुं ळ १०.४०-
पें गुळ नावाचा काळा पाद्रा र्कडा.[११] चांचण्या १०.४१- बारीक डांस,लालमुंनया [१२] वा मस्तकी १०.५०- डोक्यातील उवा [१३] रोमेमुळे १०.५१-
केसांच्या मुळासी [१४] अशुद्ध १०.५४- रक्त [१५] लोले १०.५७- लचके, [१६] रीसे मकथिे १०.५७- अस्वले व माकडे [१७] उिरे १०.५८- उं ठ, [१८]
खाजे १०.६०- खाद्य,[१९] जीवाचे १०.६०- िाणीमात्रांच,े [२०] परमार्थसख
ु १०.६२-पारमचर्थक आनंद,स्वरुपानंद, 307+20=327

११] दशक २ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] पररसोत १.५- ऐकावेत,[२] सखी माननली अंतुरी १.८– बायकोसच केवळ जवळची समजन
ू [३] परन्यन
ू बोले रात्रीं १.१४- एकांतात दस
ु र्याची
उणीदण
ु ी काढणॆ.(रात्री=अंधारीजागा) [४] पररस्च्छन्न १.१६- उघड [५] सप्त वेसनी १.१६- जारण,मारण, प्रवध्वंसन, वशीकरण, स्तंभन, मोहन व
उच्चािन ही ७ व्यसने (जग
ु ार,वेश्या,चोरी,चहाडी, परस्त्री,पशुपक्षी-झुंज,तमाशा अशीटह सात व्यसनं होत ) [६] परावी आस- १.१७ दस
ु र्याची
आशा [७] ननसग
ु ाई १.१७- आळशीपणा, [८] ननबज
ुथ े १.१८- गांगरुन जाणे,[९] आरजास १.२०- सभय इसमास [१०] सैरावते १.२१- बेलगाम वतथन
करतो,[११] सवथकाळ जो दस्ु श्चत १.२५- संसारा प्रवषयी सतत चचंताग्रस्त, [१२] स्वल्पासाठी १.२६- र्ोड्यासाठी, [१३] कृपण १.२६- कंजष
ु [१४]
दे वलंड प्रपतल
ृ ड
ं १.२७- दे वाप्रवषयी, वर्डलांप्रवषयी मनात भभती असन
ू ही [त्यांची मानमयाथदा न राखता] , [१५] शर्क्तवीण करी तोंड १.२७- आपली
कुवत न ओळखता,अमयाथदपणे वाचाळपणा करतो,[१६] भंडउभंड १.२७-अश्लील बडबड, [१७] नीच याती १.२९- नीचवत्त
ृ ीचे लोक [१८] सांगात

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 3
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

१.२९- संगत [१९] मागे जाय खात खात १.२९- (उभयाने)रस्त्याने खात जाणारा [२०] तपीळ १.३१- तापि [२१] कुस्श्चळ १.३१- दव
ु त
थ न
थ ी,[२२]
कुिीळ १.३१- कपिी [२३] ननचाड १.३३- ननलथज्ज [२४] लंडी १.३३- उद्धि, [२५] लाबाड १.३३- लबाड, [२६] चौबारा १.३४- चव्हाट्यावर [२७]
घ्राण १.३५- नाभसका, [२८] पाणी १.३५- हात, [२९] वसन १.३५- कपडे [३०] चरण १.३५- पाय, [३१] वैधनृ त आणण प्रवनतपात १.३६- वैधनृ त
आणी व्यनतपात हे वाईि मुहूतथ,[३२] कळत्र १.४०- कुिुंब,[३३]अिगुणे १.४२- आठपि, [३४] तुकतोडून १.४७- सरळ अनम
ु ान सोडून, मयाथदा
सोडून [३५] पत्य १.४८- पत,महत्व [३६] णखजे १.४८– चचडतो [३७] होड १.४९- पैज, [३८] काजेंप्रवण १.४९- कामकाजाभशवाय,प्रवनाकारण, [३९]
बोलोचच १.४९- बोलणं जरुर असते त्यावेळी, [४०] मुखजड १.४९-अबोल,[४१] गोत्रजास १.५०- गोतावळ्यावर, [४२] सरोत्तरी १.५२- बरोबरीने
ित्यत्त
ु र दे तो, [४३] वामहस्ते १.५२- डाव्या हाताने, [४४] समर्ाथसी मत्सर धरी १.५३- (आचर्थक वा शारररीक) बलवानाचा द्वे श करतो [४५]
सार्थकेप्रवण १.५४- टहताभशवाय र्कं वा सार्थक न करता, [४६] वेची १.५४- वाया दवडतो, [४७] वयसा १.५४- आयष्ु याची वषे, [४८] दे वासगाळी
१.५५- दे वास दोष दे णे, [४९] मैत्राचे उणे १.५५- भमत्राचे दोष, [५०] धारकी धरी १.५६-धारे वर धरणे, [५१] समर्ांच्या मनीचे तुिे १.५७-
वर्डलधार्यांच्या मनातून उतरलेला, [५२] क्षणा बरा क्षणा पालिे १.५७- क्षणाक्षणाला वतथन बदलणारा, चंचळ वत्त
ृ ीचा, [५३] संगतीचे मनष्ु य
तोडी १.५९-बरोबरीचे लोकांना दरू लोिणारा, [५४] बहुतांचे उचचि अंचगकारी १.५९- अनेकांचे उिे खाणारा, [५५] अभभळासी १.६१- हावरि,[५६]
पवथत १.६१-दे वघेव करणारा, [५७] अनतताचा अंत पाहे १.६२- पाहुण्यास मदत करण्यास कचरणारा, [५८] गुरळी १.६४- चळ
ू िाकणे, [५९] पाये
पाये कांडॊळी १.६४- पायाने पाय खाजवणे, [६०] मयाथदेप्रवण पाळी सण
ु े १.६५- भशस्तीभशवाय कुत्रे पाळतो, [६१] मुर्कवस्तु १.६६- मुके िाणी,
[६२] ननघाते १.६६- ननदथयपणे,शस्त्राने, [६३] तोडप्रवना १.६७- सोडवण्या ऐवजी,[६४] खोिे साहे १.६७- खोिे सहन करणारा,[६५] पढ
ु ीलाचे १.६९-
इतरांच,े [६६]*आपण वाचीना कधी १.७१- आपण स्वतुः कधी वाचत नाही (ही ओवी श्रीसमर्ांनी मागाहून शोध दे तांना स्वहस्ते घातली : इनत
स.भ.शंकर दे व )[६७] चीत्त दे उनीया १.७२- मन लाऊन [६८] येर्ामती १.७३- बप्रु द्धच्या कुवतीनस
ु ार (327+68=395)

१२] दशक २ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] प्रवचारे प्रवण २.४- प्रवचार केल्याभशवाय, [२] प्रववंचनेप्रवण २.४-सवंकश काळजी / प्रवचारकेल्याभशवाय,[३] िीतीप्रवण २.५-स्जव्हाळ्या-भशवाय, [४]
आजथव २.६- सरळपणा, [५] हरुं नये २.७- लुिू नये, [६] बोलीला बोला २.१२- टदलेलं वचन, [७] िसंगी सामर्थयथ चक
ु ो नये २.१२- वेळिसंगी
बळाचा उपयोग करण्यास कचर नये, [८] ननखंद ू २.१२- ननस्ष्क्रयते बिल उपहास, [९] ननसग
ु पणे २.१६– आळसात, [१०] शोच्येप्रवण २.१८-
स्वच्छतेभशवाय,[११] जाणारास पस
ु ो नये २.१८- बाहे र जाणारास प्रवचारु नये, [प्रवचारशंख
ृ ला खंर्डत होऊन काम होत नाही असा समज] [१२]
पत्रेप्रवण पवथत २.२०- दस्तावेज केल्याभशवाय दे वघेव, [१३] गोहीप्रवण २.२०- साक्षीपरु ाव्याभशवाय, [१४] लटिकी जाजू २.२१- खोिीहुज्जत, [१५]
आदखणेपण २.२२- महत्वाच्या गोिीकडे दल
ु क्ष
थ , [१६] आंगबळे २.२२- स्वसामर्थयाथच्या जोरावर, [१७] प्रपसुणाचेर्े २.२३-दि
ु ांकडे, [१८] उन्मत्त
द्रव्य २.२५- मादक पदार्थ, [१९] बहुचकासी २.२५- चोंबड्या माणसाशी, वाचाळ [२०] आसुदे अन्न सेऊं नये २.२६- आयते भमंधेपणाने
अन्नसेवन कर नये, [२१] परद्वार २.३०- परस्त्रीशी संबध
ं [२२] मागे उणे २.३०- एखाद्याचे माघारी त्याचे दोष दाखवणे, [२३] समईं यावा चक
ु ो
नये २.३१- िसंग पडेल तेव्हा मदत करण्यास चक
ु ू नये. [२४] मयाथदेप्रवण चालो नये २.३२- [सज्जनांच्या संगतीत] मयाथदा सोडून वागू नये,[२५]
दस्ु श्चतपणे प्रवसरो नये २.३३- ननष्काळ्जीपणे प्रवसर नये [२६] चक
ु ु रपणे २.३४- चक
ु ारपणाने, [२७] भलते भरी भरो नये २.३६- भलते काम
करण्याच्या भरीस पडू नये, [२८] पाऊस दे खोन जाऊ नये अर्वा अवकाळी २.३७- फार पाऊस पडत असता र्कं वा अवेळी िवासास जाऊ नये,
[२९] स्जणे शाश्वत मानो नये वैभवेसी २.३९- ऐश्वयथयक्त
ु जीवनाचा भरोसा धरु नये. [३०] प्रववेके दृढ धरावी २.४१- प्रववेकपव
ू क
थ घट्ट पकडावी
(395+30=425)

१३] दशक २ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] असय
ू ा अप्रवज्ञा ईषणा ३.५- मत्सर, अज्ञान, इच्छा [२] लोलंगता ३.५- आसर्क्त [३] आननत्य ग्रामणी मस्ती सदा ३.६- अनीनत, गंड
ु चगरी,
सदा मस्ती, [४] लाताड ३.९- वसवस करणारा [५] आचंगूळ ३.१४- कंजष
ु ,कृपण [६] ताठा ३.१५ - गप्रवथष्ठ,[७] अिमाण ३.१५- वाह्यात, [८] फांिा
३.१५-फािे फोडणारा,[९] लंडी ३.१६ -भभत्रा, [१०] ननकामी ३.१६-बेकार, [११] डुल्लत ३.१६- डौल भमरवणारा, [१२] नप
ु रते आणण नि ३.१७-
प्रवषयासक्त व व्यसनी, [१३] ननसंगळ ३.१८- बंधनहीन, मोकाि, ननलथज्ज [१४] खळ ३.१८- दि
ु , [१५] वोखिे ३.१९- वाईि, [१६] चधुःकारी ३.१९-
नतरस्कार/चधुःकार करणारा, [१७] वादक ३.२०- वाद घालणारा, [१८] भेदक ३.२०- कपिी, [१९] त्रासक ३.२०- त्रासदायक, [२०] दीनरुप ३.२०-
भभकारी,[२१] न्यन
ू वचनी ३.२२- व्यंगावर बोलणारा, [२२] पैशुन्यवचनी ३.२२- घातकी बोलणारा, [२३] आननत्यवचनी ३.२२- क्षणोक्षणी बोलणं
बदलणारा, [२४] अनत्ृ यवचनी ३.२२- खोिारडा, [२५] कुटिळ ३.२३- कुिील [२६] गाठ्याळ,नट्याळ ३.२३- आतल्या गाठीचा, द्वाड [२७] कुिे
३.२३- क्षुद्र वत्त
ृ ीचा, [२८] कुचर ३.२३-अंगचोर,कठोर,[२९] नट्याळ ३.२३- खोडसाळ, [३०] कुधन ३.२३- वाममागी भमळकत, [३१] आत्महत्यारा
३.२५- आत्मघातकी,[३२] स्त्रीहत्यारा ३.२५- स्त्रीघातकी, [३३] गोहत्यारा ३.२५- कसाई,गायघातकी,[३४] ब्रह्हत्यारा ३.२५- ब्रह्घातकी, [३५]
माहापापी३.२५- महापातकी [३६] पनतत ३.२५- भ्ि [३७] कुपात्र ३.२५- अयोनय [३८] कुतकी ३.२६- वाईितकथ करणारा [३९] तल्पकी ३.२६-
परस्त्रीरत, [४०] नारकी ३.२६- नरकात जाण्यायोनय, [४१] अनतत्याइ ३.२६- आततायी, [४२] जल्पक ३.२६- ननंदक,बडबड्या, [४३] र्कं त ३.२७-
संशयी,[४४] कळ्हो ३.२७- कलहप्रिय,[४५] अनरहािी ३.२७- जनरीत मोडणारा,[४६] शोकसंग्रहो ३.२७- शोकग्रस्त, शोकाकूल, [४७] प्रवग्रहो ३.२७-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 4
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

भेद ननमाथता,[४८] ननग्रह कताथ ३.२७- हट्टी.[४९] आपेसी ३.२८- अपयशी,[५०] लच्याळ३.२८– लोचि ,[५१] आित्त ३.२८- घट्ट मठ
ु ीचा,कृपण,[५२]
झोड ३.२८- भशरजोर,कोडगा [५३] आदखणा ३.२८- परटहत न आवडणारा, [५४] शठ ३.२९- लबाड,[५५] शुंभ कातरु ३.२९- मठ्ठ व भभत्रा, [५६]
लंड, तमड
ुं , भसंतरु ३.२९- बेपवाथ, लुडबड्
ु या, लफंगा,[५७] बंड, पाषांड ३.२९-उन्मत्त ,पाखंडी,[५८] सैराि ३.३०- स्वैर, [५९] र्ोि,बिवाल ३.३०-
कुभांडी व बािगा,[६०] वरपेकरी३.३१- लुिारु, [६१] खाणॊरी ३.३१- घरात खणून धन शोधणारा, [६२] मैंद ३.३१- घातकी,[६३] भुररे करी ३.३१-
भुरळपाडून लबाडी करणारा, [६४] कळभंि ३.३२- कळलाव्या,[६५] िोणपा / धि ३.३२- धटिंगण,[६६] लौंद,ठस, ठोंबस ३.३२- पष्ठ
ु , चचवि,
अभशक्षक्षत [६७] खि,जगभांड, प्रवकारी ३.३२-खट्याळ, भांडकुदळ, प्रवकारवश, [६८] आभळका ३.३३- आळघेणारा / हावरा, [६९] बधीर ३.३३-
बटहरा, [७०] अदृिहीन ३.३४-भानयहीन, [७१] प्रवपारा ३.३५- प्रवद्रप
ु (425+71=496)

१४] दशक २ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] अनत
ु ापे ४.७- पश्चातापाने, [२] ननफथळ ४.१२- व्यर्थ, [३] कैवल्य ४.१८- मोक्ष, [४] भमर्थयामदे ४.१८- खोट्या अहंकारामुळे, [५] परत्री ४.१८-
परलोक, [६] सुचच ४.२२- पाप्रवत्र्य, [७] आरत्र ४.२२- इहलोक, [८] परगण
ु ४. २५- इतरांचे गुण (504)

१५] दशक २ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] सबळ ५.३-शबल,बाधक,संभमश्र,मानयक [२] दटु हता ५.९-कन्या, [३] बरे खावें बरे जेवावे ५.१०- खायलाप्यायला उत्तम भमळावे अशी इच्छा हा
रजोगुण.[४] मी तरुण मी सुंदर ५.१४-’मी तरणा’ असा पाठ छापील ितीत आहे .पण ’तरण’ असा पाठ योनय वाितो,[५] टहंपि
ु ी५.२२- दुःु ख, [६]
ढवाळी ५.२५-र्ट्टा [७] वेवादा ५.२५-वाद, [८] निावलोकी ५.२७-नािक षौकीन, [९] ग्रामज्य ५.२८-गावभानगडी,मैर्न
ु [१०] तश्करप्रवद्या ५.२९-
चोरीची प्रवद्या, [११] आळकेपण ५.३१- आवड, [१२] गोडग्रासी ५.३१-गोडघासी, [१३] उपोषण केले नवचे ५.३१- उपवास सहन होत नाही,नवचे हा
शब्द श्रीसमर्ांनी अनेक अर्ांनी वापरला आहे . [१४] कळा लाघवी पवाडे ५.३२- कला कौशल्यात मन रमते.[१५] तो सबळ जाण दारुण दुःु ख
भोगवी ५.३४- िपंचात (तो) हा शबल रजोगण
ु कसे दुःु ख दे तो ते जाणन
ू घ्यावे [१६] माव ५.३९- माया.[१७]रजोगण
ु पररपण
ू थ भजनमळ
ू ५.४१-
“िवत्त
ृ ी ननभमथती” हे रजोगण
ु ाचे कायथ असते. सत्वगुणा मागे हा रजोगण
ु उभा राटहला तर तो रजोगुण अशा सज्जनास ईश्वरभजनाकडॆ वळवतो.
[१८] पररभसला ५.४२- सांचगतला आहे . (504+18=522)

१६] दशक २ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]तमोगुणलक्षण २.६- छापील ितीत ’तमोगुण’असे आहे . [१] काप्रवरे ६.५-वारे , [२] अखंड भ्ांती पडे ६.८- सतत संभ्मात असणे.पाच िकारचे
भ्म असतात.१) जगत्सत्यत्वभ्ांती- नामरुपानी भरलेले जग सत्य वािून ब्रह्ाचा प्रवसर पडतो. जगच खरे आहे असा भ्म होतो. २)
कतत्थृ वभोक्तृत्वभ्ांती- ननस्ष्क्रय आत््याच्या सत्तेवर बद्ध
ु ीचे व्यवहार चालतात त्यामळ
ु े तो आत्माच कताथ आहे असा भ्म होतो. जास्वंदी-स्फटिक
दृिांत.३) भेदभ्ांती- आत्मबबंबाचे आभासरुप िनतबबंब स्वच्छ बद्ध
ु ीत पडल्याने आत्मा व जीव असा भेदभ्म होतो. िनतबबंबवाद.४) संगभ्ांती-
घिाकाशाचा घिाशी कधीच संबध
ं होत नसतो. घि फुिला तरी आकाश जसेच्या तसे असते. तद्वत दे ह मरण पावला तरी आत्मा तसाच
असतो पण अज्ञानामुळे आत्मा मेला असा भ्म होतो. ५) प्रवकारभ्ांती- दे हाला सहा प्रवकार असतात. अज,अमर आत्मा अप्रवकारी असतो.दे हाचे
प्रवकार आत््याचे आहे त असा भ्म होतो. हा भ्म भमितो तेव्हा आत्मज्ञान होते.[३]प्रवसाळाचेनन नेिें ६.१३– इषेपोिी, अहंकाराच्या दबावाखाली
[४] पराचे ६.१४- दस
ु र्याचे [५] फळती झाडे तोडावी ६.१७- फळ धरलेली झाडे तोडण्याचे पाप/दि
ु कृत्य करावेसे वािणे हा तमोगुण, [६] करु
आवडे अिमाद ६.१९- मुिाम मोठ्या चक
ु ा कराव्याशा वािणे, अिमाद=अनतिमाद असा याचा अर्थ. [७] रार्डबेडीचे सायास ६.२९-आगीतून
चालण्याचा ियास, [८] मस्तकी भदे जाळावे ६.३०- डोक्यावर खापर ठे वन
ू ननखारे जाळणे, भदे = खापराचा तक
ु डा [९] पोतें ६.३०- पेिता
काकडा [१०] पडणीवरन घालन
ू घ्यावे ६.३१- आपला आपण कडेलोि करणे, [११] पंचाननी धम्र
ू पान ६.३३- चारबाजस
ू चार पॆिती कंु डं आणण
वर तळपता सूय,थ [१२] वाक्शून्य ६.३५- अबोल [१३] आशाबप्रद्ध ६.३७- वासनेत अडकलेला,[*] समासाच्या नावातील ’नाम’ शब्द ’नावाचा’याअर्ी
असून तो वगळून “लक्षण” शब्द योनय वाितो आणण तोच सगळीकडे ठे वला आहे -इनत स.भ.प.ु ज्ञा.कुलकणी. (522+13=535)

१७] दशक २ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]सत्वगण
ु लक्षण २.७- छापील ितीत ’सत्वगण
ु ’असे आहे . [१] कोंवसा ७.४- आधार, [२] भवाणथव ७.४- भवसागर, [३] मंडण ७.५-सौंदयथ, [४]
ननशथन ७.५- ननरसन [५] येजन ७.१३- यज्ञ करणे,[६] याजन ७.१३- यज्ञ करवणे [७] आधेन ७.१३- अध्ययन [८] ब्राह्णसंतपथण ७.१६-
संतसज्जनास दान, [९] अग्रारे ७.१९- अग्रहार [गरीबांना जमीनदान करणे][१०] पाईरीया ७.२०- पायर्या [११] भुयेरी ७.२२ - भुयारे , [१२] जेंगि
७.२४- झेंगि [वाद्य], [१३] दमामे- मोठे नगारे , [१४] काहळ- मोठे ढोल, [१५] छे त्रे ७.२६- छ्त्र,ननवारा, [१६] चामरे ७.२६- चवर्या,[१७] सूयाथपाने
७.२६- अब्दाचगर्या,[१८] माळा व धश
ु र ७.३२- माळा व बक्
ु का, [१९]
नतष्ठत उभी ७.३५- वाि पहात उभी असतात.[२०] ननडारले ७.३९- भरुन आले,पाणावले [२१] तर्डतापडी ७.५४- साधस
ु ंत [२२] वोसावला ७.६०-
व्याकुळ झाला, [२३] नैराश्यता प्रवलसे ७.६२-ननवाथसनता िगिपणे टदसते, [२४] समुद्रा ऐसी सांठवण ७.६६- (दस
ु र्याचे गण
ु दोष जाणून) पोिात
घालणे हा सत्वगण
ु [२५]प्रवदे सी ७.७४- परदे शी, [२६] झळफळीत ७.८२- चकचकीत,[२७] गवाळी ७.८२- गोमुख, [२८] हररख ७.८३- आनंद.

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 5
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

(535+28=563)

१८] दशक २ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] वक्ता आणण नैराशता८.६- वक्ता असून ननलोभी/प्रवरक्त [२] यक्त
ु ाहारी ८.८- माफक भोजन घेणारा, [३] पद्महस्ती ८.८- हातावर कमलचचन्ह
असलेला यशस्वी मनष्ु य [असे चचन्ह यशदशथक व शभ
ु समजतात ], [४] तत्त्वज्ञ आणण उदासीन ८.१०– तत्त्वज्ञानी असून अनासक्त असलेला,
[५] आगम ननगम शोधक ८.१५- वेदवेदांताचा सक्ष्
ू म अभयासक, [६] ज्ञानप्रवज्ञानबोधक ८.१५- वास्तव चैतन्यब्रह्ाप्रवषयीचे ज्ञान [अप्रवद्या] व
आत्मस्वरुपाप्रवषयीचे ज्ञान [प्रवज्ञान] याची बोधानभ
ु ूती घेतलेला, [७] कायाक्लेसी ८.१६- व्रतवैकल्यासाठी कायाक्लेश घेणारा,[८] सुगड८.१९-
चतुरपणाने केलेले काम,[९] द्रव्यसूची ८.२०- पैसा/संपत्तीबाबत [१०] दारासूची ८.२० स्त्रीयाप्रवषयी पप्रवत्र वतथनाचा [११] न्यायसूची ८.२०-
नीनतमान, [१२]अंतरसूची ८.२०- ननमथळ मनाचा,[१३] सवथसूची ८.२०- संपण
ू थ जीवनच अंतबाथह्य ननमथळ असलेला, [१४] वेत्रधारी ८.२१- संरक्षक,
[१५] सकळ क्लप्त
ृ ८.२२- सगळं काही जाणणारा, कुठल्याही शंकांचे समाधान करणारा [१६] शब्दार्ाथ जाऊच नेदी ८.२२- शब्दार्ाथकडे बारीक
लक्ष ठे वन
ू , [१७] लक्ष्णवंत ८.२८- ऐश्वयथसंपन्न, [१८] परी ८.३२- परं तु 563+18=581

१९] दशक २ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] आनंद हे लावे ९.३- स्वानंद उचंबळे , [२] सप्रवद्या वोळे ९.४- स्वस्वरुपानभ
ु व येतो, [३] साबडी ९.१३- भोळीभाबडी, [४] योगस्स्र्ती
ध्यानस्स्र्ती* ९.३२- अिांगयोग व ध्यानयोग.(येर्े “अंतरस्स्र्ती अभलप्तस्स्र्ती” हा पाद होता तो गाळून हा पाद श्रीसमर्ांनी स्वतुः घातला-
इनत स.भ.शंकर दे व) [५] प्रवभांडावी ९.३६ -[मते] खोडावीत, खंडन करावे [६] बद्ध चेववावे ९.३८-िापंचचकास जागे करावे,[७] अपाय भंगावे ९.३९-
वाईि गोिीचा बबमोड करावा.[८] अवलक्षणे बाष्कळता ९.४२- अवलक्षणांचा ननरर्थकपणे अवलंब केल्यास, [९] बाष्कळतां = ननरर्थकता, अर्थहीन.
581+9=590

२०] दशक २ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] वाखाणी १०.७- स्तत
ु ी,कौतुक, [२] जाणपणे भरी भरे १०.१०- ज्ञानी समजन
ू घमें डीने फुगणे, [३] भरी= घमें ड,गवथ [४] ननवऊं १०.१४-
समाधान, शांत करणे, [५]नेणे १०.१४- जाणत नाही, [६] हस्त १०.१५- हत्ती,[७]ऊणथतत
ं े १०.१५- कोळीिकाच्या तंतन
ू े, [८] भरोन वैभवाचे भरी
१०.२०- ऐश्वयाथच्या घमेंडीत, [९] र्ांवरी १०.२०- सांभाळी [१०] सवेचच १०.२५- लगेच, [११] जाणपणे घे अंधार १०.२७- जाणूनबज
ु न
ू
अप्रवद्येच्या/अज्ञानाच्या अंधारात राहणारा, (अंधार या ऐवजी ’अ/आधार’ असा पाठ इतर ितीत आहे .) [१२] सोंग संपाधी वरीवरी १०.२९-समजन
ू
वरवरचे चांगले वागण्याचे सोंग घेणे[१३]संपाधी= संपादतो,धारण करतो [१४] उपंढर १०.३७ अस्ताव्यस्त, अव्यवस्र्ा,उघडा [१५] आपणामध्ये
उपंढर पडे१०.३७- आपले स्वतुःचे जीवन प्रवस्कळीत होते ,[१६] द्वे षी दे वाब्राह्णांचा १०.३८- संतसज्जनांचा मत्सर करणारा,[१७] प्रवचक्षणे नीउन
पण
ू थ क्ष्मा केले पाटहजे१०.३९- प्रवचार वंतानी त्यातील न्यन
ू पण
ू थ करन क्षमा करावी.[१८] प्रवचक्षण १०.३९- चतुर, प्रवचारवंत [१९] नीउन
१०.३९- न्यन
ू , उणेपण, कमतरता, (590+19=609)

२१] दशक ३ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] कमाथची आिणी १.२- कमाथची मस
ू [२] ननच नवी १.२- ननत्य नत
ू न, [३] जन्म भ्ांतीचे पडळ १.३- जन्म भ्माचा पडदा, [४] गर्ागोवी
१.४- गुंतावळ,गुरफिणे, [५] लांवेचा वळसा १.६- डाकीणीचे झपािणे,[६] मायेचे मैंदावे १.७- मायचे कपि/लबाडी [७] क्रोधाचे प्रवरावे १.७-
रागक्रोध याचे वीरपण, [८] प्रवषय १.९-“प्रवशेषेण भसंचस्न्त इंटद्रयाणण मनश्च”-ज्याच्या टठकाणी इंटद्रये आणण मन बड
ु ू न जातात, मनन होतात
असे पदार्थ ्हणजेच इंटद्रयभोग होत, [९] वोखिी वेळ १.१०- वाईि वेळ, [१०] ित्यई धई
ु जेते १.१५- दररोज धत
ु ले तरी. [११] अशुद्ध शब्दे शुद्ध
नाही १.१७- अशुद्ध ्हणजे जे शुद्ध नाही असे ते रक्त, [१२] बळसे वाहे घ्राण १.२०- नाकातून शेंबड
ू वाहतो.[१३] त्वचेप्रवण गभथ खोळे १.३१-
अपण
ू थ वाढलेला गभथ हालचाल(खोळे ) करतो. [१४] किव १.३१- कडूरस [१५] नतक्षणे १.३१- तीक्ष्ण रसामुळें [१६] वंकनाळे १.३२- वक्रनाळ,
[१७]वंक = गभाथस अन्नपरु वठा करणारी वार [१८] मातेने सांर्डले कभळवर १.४२- आईने दे ह सोडून टदला, [१९]कभळवर = दे ह 609+19=628

२२] दशक ३ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-***

[*]स्वगुणपरीक्षा३.०-या दशकात एकाच नावाचे ४ समास आहेत त्यांना क्रमांक दे ऊन क्र.२ मधील ’ननरुपण’शब्द वगळला.[१] इंगळ २.१-
ननखारे , [२] फुंजे रडे २.६- हुंदके दे त रडे, [३] वास पाहे २.११- वाि पाहते [४] दुःु खेझण
ु ी २.१६- दुःु खाने खंगणे, [५] टहंवासले २.१८- टहरमस
ु ले,
[६] मायेचे पेखणे २.२१- आईचा लळा लागलेला.[७] लो लागला २.२२- नाद लागला [८]चि लागली २.२३- चिक लागली, [९]गेला माज २.२५-
मस्ती गेली [१०] जळीच्या मेसको मायराणी २.२७- जलदे वता,[११] ब्रह्चगरो २.२८- ब्रह्संमध,[१२]चेडा वोलांडला २.२८- मंतरलेली वस्तु
ओलांडली, [१३] संभ्मे मांडीला प्रवव्हाव २.३५- संसारलोभात गुंतून प्रववाह केला, [१४] संभ्मे = संसाराच्या लोभामुळे [१५] कळांतरे २.३७
व्याजाने [१६]कळा/कला = व्याज [१७] आंतभाथव २.३८- मनातून, [१८]होताती सवथस्वे कुडकुडी २.३८- ते सगळीकडून नाडले जातात,[१९] अत्यंत
लोधला २.४०- अनतशय भुलून गेला,[२०] पाप्रपणी अप्रवद्येने २.४०- पापी अप्रवद्ये मुळे [अज्ञानामुळे,] [२१] िीती वाढप्रवती कामा २.४१-िेमामुळे
कामवासना वाढते,[२२] ग्रामज्याचे मैंदावें २.४३- ग्रा्यवत्त
ृ ीने भुलवणे [२३]अनेत्र वेवसाई क्रमेना २.४४- अन्यत्र व्यवसायात करमेना, [मन

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 6
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

लागेना],[२४]मैंद २.४७- लबाड,भरु ळ [२५] कोणी रागेजली २.४८- कोणी रागावले तर,[२६] स्त्रीकारणे सांडवला प्रववेकासी २.५१- स्त्रीसाठी
प्रववेकभ्ि झाला, [२७]लोलंगता २.५२- लंपिपणा[२८]तेणे जीव वारयावेधला २.६३- वात झाल्यािमाणे भ्भमिासारखा वागू
लागला,(628+28=656)

२३] दशक ३ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] रुक्याकारणे सांडी िाण ३.२- पैशासाठी िाण िाकी, [२] कदा कल्पांती न वेची ३.३- [कंजष
ु ी] अगदी कठीण िसंगीही (जगबड
ु ीची वेळ आली
तरी) पैसा खचथ करे ना, [३] सांचचलेचच पन्
ु हा सांची ३.३- साठलेल्या धनात पन्ु हा भर घालू लागला, [४] भसंतरले ३.९- फसप्रवले [५] भाणे ३.१०-
बटहण,भांडे, [६] अकतथव्ये टहंपि
ु ी ३.१६- िाप्त न झाल्याने दुःु खी झाला [७]भोवती उठली वढाथणी ३.२३- त्याच्या सभोवती खूप घाण पसरली, [८]
वढाथणी=घाण [९]बरवी घरवात ३.३०- संसाराची सामग्री ( श्रीसमर्ांनी “पन्
ु हा” हा शब्द खोडून त्याजागी “बरवी”हा शब्द घातला) [१०] घरी
आरं धे पर्डले ३.३७- अनपत्यत्वदुःु खामुळें घरामध्ये जणू अंधार पडला, [११] आरं धे = अंधार,शोककळा [१२]संटदसे ३.३९- नक
ु तेच [१३] राडी
३.४१- ननखारें [१४] राहाणे घातले ३.४४- अंगात दै वत घालणे.गोंधळ घालणे [१५] कविाले, ढाले ३.४५- प्रपशाच्च प्रवद्येची साधना इ. [१६] अदृि
३.४५- दै व,नशीब [१७] वारयावेधला जीव ३.४७- जीव सैरभैर झाला.[१८] वारयावेधला=अंगात वारं संचारल्यािमाणे (673)

२४] दशक ३ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] यावा ४.३- भमळकत,येणी [२] पती अवघीच मोर्डली ४.१२- लोकात पत राटहली नाही,[३] र्डवाळ्याची ४.१२- टदवाळे ननघण्याची, [४]
ररणाइती ४.१५- सावकार [५] काये करणे दे वा ४.१८- दे वा आता काय करावे र्कं वा काय कारणाने दे वा असे झाले.(गोरखपरू ितीत ’काय
कारणे’ असा पाठ आहे .) [६] कुसमस
ु ४.२४- कुरबरु ,[७] स्त्री अत्यंत िीतीची/ तेटह सुखाच लागली ४.२६- बायको अत्यंत िेम करते पण आधी
बहुदा स्वतुःचेच सुख बघते, [८] िारब्धसूत्र तुकले रुणानब
ु ध
ं ाचे ४.३०- ऋणानु -बंधाच्या िारब्धाची/नशीबाची दोरी बळकि असल्यानेच केवळ
प्रवयोग होतोय [९]’तक
ु ले’ =’बळावल्याने’ असा अर्थ, पण ’ति
ु ले’ असाही अर्थ काही टठकाणी टदला आहे . [१०] ते पोिाचग वेगळीच ४.३६-
अंतुःकरणातील कळकळ वेगळीच असते, [११] पोिाचग = कळकळ,भूक [१२] दगदला ४.३७- दगदग झाली, [१३]लांव ४.३९- दि
ु [१४]
मकरध्वजाचेनन ४.३९- कामप्रवकाराने [१५]आहे साठी जन्माची ४.४२- जन्मभराची सोबती आहे .[१६] साठी =सोबती [१७] ऐसी वेवधथना करी
४.४६- असे प्रवचार मनात येऊ लागले, [१८] कानकोंडा झाला ४.४७- [दे वकायाथसाठी] भभडस्त झाला, [१९] कुिुंबकाबाडी ४.४७- कुिुंबासाठी कि
[२०] झळं बला ४.४९- गुरफिला (693)

२५] दशक ३ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] बैसल्या अमत
ृ कळा ५.४- गालफाडे बसली,[२] चंद्री लागली डोळां ५.४- डोळे ननस्तेज झाले,[३] दे खोननया उभड आला ५.६- पाहून भडभडून
आले, [४] अन्ना लागी भमडकली, झडा घाभलती ५.७-अन्नासाठी हपापलेल्या मुलांनी अंगावर झडप घातली, [५]भमडकली = हपापलेली [६]
धादावली ५.९- अनतभुकेली [७] शंखतीर्थ ५.१९- बोंबमारली,[८] पापकळीं ५.२२-पापामुळें कलह [९] वस्तभाव ५.२८- चीजवस्तू [१०] सव्य
अपसव्य ५.३१– डावं उजवं गडबडा लोळणं, [११] बह
ृ ती वाजो लागली ५.४१-गुदद्वारातून वारा सरु लागला.[१२] वद्ध
ृ ीस ५.५४- वद्ध
ृ माणसास [१३]
तापत्रय ५.५६- बत्रप्रवधताप [१४] जाचणी ५.५६- त्रास (707)

२६] दशक ३ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] आतथभूत तोषला ६.२- आतुर / लोभी संतोष पावला, [२] पदार्थ जेवी ६.२- हवी असलेली वस्तु भमळाल्यावर, [३] बंदी पडल्याचे बंधन
तोडता सुख ६.३- बंदीवानास मुक्त करताच त्यास सुख लाभते, [४] माहापरु े जाजावला ६.४- महापरु ात सापडून घाबरलेला, [५] चेईला ६.४- जागे
झाला [६] स्वप्न दुःु खी ६.४- स्वप्नात दुःु खी झालेला [७] वोखिे वणथ काळफोड ६.१७- वाईि पण सडणारा व्रण व काळपळ
ु ी,[८] माहाजड ६.१७-
अनतदुःु खदायक,[९] अंगुळवेडे -बोिाचे नखुडे, [१०] भरे बलंगी ६.१८- दातातील खस
ु पि, [११] अंद ु ६.२०- हाड्याव्रण, [१२] पेहाचेपोि ६.२०-
जलोदर,पोिफुगी, [१३] बैसले िाळे ६.२०- कानटठळ्या बसल्या, [१४] वोला कुष्ठ ६.२१- कुष्ठरोग,महारोग, [१५] पंड्य़ारोग ६.२१- रक्तक्षय, [१६]
वािी विक वायगोळा ६.२२- पेिके,वांती,गब
ु ारा, [१७] वोलांडा वळ ६.२३- गरमी,गांठ [१८] माज आणण मान ६.२४- कंबर आणण मान, [१९]
पष्ठ
ु ीग्रीवा ६.२४- पाठ व गळा, [२०] अस्स्तसांदे ६.२४- हाडे व सांधे, [२१] मुरमा सुंढरे माभळणी ६.२४ - मुरुम, गळवे, नाकातील फोड,[२२]
कुभळक,तरळ,काभमनी ६.२५- मोडशी, अजीणथ, काप्रवळ, [२३] जळसोस ६.२६- जलशोष,कोरड [२४]टहंवारे ६.२६- टहंवताप, [२५] चगररप्रवरी ६.२६-
चक्कर, [२६] अंधारे ६.२६- अंधारी येणे, [२७] पाचाव ६.२६- दृि लागून दख
ु णे उलिणे, [२८] शरे ६.२६- र्ंडी वाजन
ू कुडकुडणे, [२९] शैत्य
६.२७- र्ंडी, [३०] उष्ण ६.२७- उकाडा, [३१] तष
ृ ाक्षुधा ६.२७- तहानभूक,[३२] टदशा ६.२७- हगवण,[३३] प्रवषयतष्ृ णा ६.२७- अनतसंभोगेच्छा, [३४]
अपेसी ६.२८- अपयशी, [३५] मूत्रकोंड ६.२९- लघवी अडणे, [३६] खडाचढाचेनन ६.२९- मत
ू खडयामुळे [वेदना], [३७] उन्हाळे ६.३०- उन्हाळे
लागणं, [३८] टदशा कोंडता आंदोळे ६.३०- शौच कोंडल्यामुळे जीवाची तगमग होणे,[३९] गांठी ढळली ६.३१- गांठ सरकली, [४०] भरला टहर
लागला घास ६.३२- ठसका व घास लागणे, [४१] फोडी लागता ६.३२- फोडास धक्का लागताच,[४२] उभसत गेला ६.३३- घशात घास अडकला,
[४३] उलािजाला ६.३३- वांती झाली, [४४] खरे पडसा ६.३३- तोंडयेऊन पडसे येणे, [४५] गळसोट्या जीभझडॆ ६.३६- गालगुंड/घिसपथ,जीभेचा

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 7
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

ककथरोग [४६] जरं डी ६.३७- पाणर्री [४७] घोलाणा ६.३७- घोळणा, [४८] अंगळ
ु ा ६.३७- बोि, [४९] अधर स्जव्हा रगडती ६.३८- ओठ,जीभ
चावली जाते, [५०] गभांध ६.३९- जन्मांध, [५१] फुले ६.४०- डोळ्यात फुल पडणे, [५२] पडळे ६.४०-मोती/काच बबंद,ू [५३] गताथ ६.४०- अंधळा
[५४] राखोंडॆ ६.४०- ओठ तुिके, [५५] र्ोिे ६.४१- हाततुिके, [५६] कुर्हे आणण पावडे ६.४१- कुबडे आणण आखुड पायाचे, [५७] तारसे, घल
ु े ६.४२-
तारविलेले, वाकडमाने, [५८] काणेकैरे ६.४२- काणेनतरळे , [५९] गारोळे जामून िाफरे ६.४२- घारे , ठें ग,ू ठे चकाळे , [६०] शडांगुळे ६.४२- सहा
बोिाचे, [६१]प्रवदरे ६.४२- वेडेप्रवदरे ,प्रवद्रप
ु ,[६२] दांनतरे ,बोचचरे ६.४३- मोठ्या दाताचे, पढ
ु े दात असणारे [दं ताळे ],[६३] घानाळ ६.४३- लांब नाकाचे,
[६४] कुिीळ तपीळ ६.४४- हलकि व तापि, [६५] उठवणे ताठा करक ६.४६- उठता बसता न येणे, अंग ताठणे, अवघडणे,[६६] आविळे , लचक
६.४६- अवघडणे व लचकणे [६७] सज
ु ी आणण चालक ६.४६- सूज आणण पायाचा संधीवात, [६८] सल ६.४७- न वाढणारा गभथ, [६९] आडवे
६.४७- आडवा आलेला गभथ, [७०] स्तनगंत
ु े ६.४७- स्तनाचे रोग, [७१] सनपात- सस्न्नपात, [७२] नखप्रवख टहंगड
ु े ६.४८- नखातील प्रवष, नखड
ु े,
[७३] बाि आणण वावडे ६.४८- भशळे आणण वज्यथ, [७४] झडती पाती ६.४९- डोळ्याच्या भुवया झडणं, [७५] राझणवर्डया ६.४९- रांजणवाड्या,
[७६] वांग नतळ सुरमे लासे ६.५०- काळ्या पळ्
ु या, तीळ, पांढरे चट्टे , काळे चट्टे , [७७] गलंडम
े से ६.५०- गालगुंड,मास वाढणं, [७८] चक
ु ु र होइजे
मानसे ६.५०- मनाला भ्म होणे, [७९]चक
ु ु र =चक
ु ल्यासारखे वािणे,भ्म[८०] चाईचािी ६.५१- केसाला चाई लागणे,चाि पडणे, [८१] नाना खांदके
६.५४ – अनेक जखमा, (707+ 81=788)

२७] दशक ३ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] भूताचेनन संयोगे ७.२- पंचभत
ू ांनीयक्त
ु बाह्य पदार्ांच्या कारणाने, [२]प्रवझती ७.४- वाजती,ठणकतात.[३] सल,भसलका सरािे ७.४- कस्पि,
चोयट्या, सरािे बोचणे, [४] आनया,काचकुटहरी ७.५- अंगाची आग, खाजखुटहली, [५] आवचिा ७.५- अचानक, [६] सोि ७.६- रक्तप्रपपासू र्कडा,
[७] प्रवभसफ भोवर ७.७- इसबाचे जंतू आणण भुंगे, [८] प्रवखार ७.८- प्रवषारीसाप,[९] गौसायाळ ७.८- साळू,[१०] सामर ७.८- सांबर, [११]
रानशकिु, ररसे ७.९- रानबैल व अस्वल, [१२] लांवप्रपसे ७.९-पक्षांची प्रपसे, [१३] खळाळी ७.१०- ओढ्यात, [१४] खर ७.१२- गाढव, [१५] चेडे
७.१५- जादि
ू ोणा, [१६] आधांतरी होते वेडे ७.१५- अकारण वेड लागणे,[१७] सेर ७.१८- शेराचा चचक, [१८] सीते ओठ तरकती ७.२२-र्ंडीने ओठ
तडकती,[१९] िांका ७.२२- िाचा,[२०] अशनपान ७.२३-खाताप्रपता, [२१] दात कस्करे ७.२३- दात करकरणे [२२] हरळे ७.२३- दातात फिी पडणे,
[२३] गालोरे ७.२५- गालगच्
ु चे, [२४] ठुणके ७.२५-ठोसे, [२५] लासणे ७.२५- डागणे, [२६] चचमोरे ७.२५- चचमिे ,[२७] धारकी ७.२५- धारे वर धरणे,
त्रास दे णे, [२८] कणथ नाभसक प्रवंधले ७.२८- नाककानास भोकं पाडणं, [२९] काडे गगोड ककथश ७.३२-कडू काढे चािणं, [३०] ढाळ उखाळ ७.३३-
जल
ु ाब, वांती [३१] फाड रक्त फांसळी ७.३४- चचरफाड,रक्त काढणे, [३२] गुल्ल डागांची जाचणी ७.३४-तापलेल्या सळीने डाग दे णे, [३३] हरं बळे
७.३९- तळमळे [३४] बणब्या, खडकुती ७.४२– वणवा लागतो ,वाळून जाती, [३५]यक्ष
ु दं ड ७.४२- ऊस [३६] हारपे,सांडे ७.४५- हरवते, सांडते,[३७]
पशूते चक
ु ले ७.४६- जनावरे हरवली,[३८] मैंद ७.४९- लुिारु, [३९] खाणोरी ७.४९- घर खणून चोरी करणारे , [४०] सुवणथपर्
ं ी भुररे करी ७.४९-
र्कमयागारी चोरिे , [४१] भसंतरु ७.४९- फसप्रवणारे , [४२]वरपेकरी ७.४९- चोर दरवडेखोर [४३] गठीछोडे ७.५०- गाठोडे चोर, [४४] िजंनी ७.५१-
पावसात, [४५] वोसाणे लािा ७.५२- जलिवाहाबरोबर वाहात येणारा ओंडका,केरकचरा इ. [४६] अबद्ध मंत्रे ७.५५- चक
ु ीच्या मंत्रजपामुळे [४७]
कलाली ७.५८- एक पक्षी [४८] टदविा सरवदा ७.५९- मशालीच्या उजेडात भप्रवष्य-ज्योनतष सांगणारा, [४९] यातने वरपडा जाला ७.६२-
वेदनेन,े यातनेमुळे गांजन
ू गेला, [५०] दरे मार ७.६३- दरीत ढकलणे, [५१] तळवेमार ७.६३- तापल्या तव्यावर उभं करन मारणे, [५२] मोघरीमार
७.६५- लाकडी सोट्याने मारणं, [५३] बध
ु लेमार ७.६५- दारुच्या बध
ु ल्यास बांधन
ू मारणे, [५४] चौखरुन डंगारणेमार ७.६५- चारीबाजस
ू ताणून,
बडगे हाणून मारणे, [५५] गड
ु घेमार ७.६५- गुडघ्यानी मारणे, [५६] तपरखा ७.६६- चपराकी मारणं, [५७]सेणमार ७.६६- शेण मारणे [५८]
कानखडे ७.६६- कानात खडे खुपसणे, [५९] िांगणे टिपर्या प्रपछोडे ७.६७- िांगणे, चाप लावणे,मागे हात बांधणे, [६०] बध
ु नाल ७.६७- झाडाच्या
बध्
ुं यावर नालापरमाणे वाकवन
ू मार दे णे, [६१] नाकवणी, चन
ु वणी, मीठवणी, रायवणी,गुळवणी ७.६८- चन
ु ा,मीठ,मोहरी, गूळ याचे पाणी
नाकात, कानात ओतणे, [६२] भांड्यामुखे उडवणे ७.७२- तोफेच्या तोंडी दे णे, [६३] कानी खुंट्या ७.७३- कानात खुंट्या मारणे, [६४] अपानी
मेखा ७.७३- गुदद्वारात मेखा ठोकणे,[६५] भोत ७.७४- पोत्यात घालणे, [६६] बोिबोिी ७.७४- बोिे ठे चणं/ तोडणं, [६७] सांडस लाऊन आिािी
७.७४-तप्त सांडशीने वष
ृ ण/स्तन दाबणे, [६८] प्रवझिळये ७.७७- वीजा पडून, [६९] सीरा वोढून ७.७८- शीरा तोडणे, [७०]आपदा अनप
ु प्रत्त कदान्न
७.८१- वाईि अन्न खाण्याचं संकि, अनप
ु त्ती=प्रवपत्ती [७१] आकांत वाखािळये ७.८२- पिकीच्या सार्ीत अनेक माणसं मरणं, [७२] नाना कुवासे
ननबज
ुथ े ७.८६- प्रवप्रवध घाणेरड्या वासाने जीव गुदमरणं, [७३] अपार ७.८७- असंख्य,अगणणत. (788+73=861)

२८] दशक ३ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]दे हाचा अंत यासाठी “दे हान्त” असा शब्द सगळीकडे योजला आहे . दे हांत=दे हाच्या आंत [१] मदांधपणे ८.३- माजोरपणे,[२] आंगबळॆ ८.४-
शरीराच्या ताकदीच्या जोरावर,[३] द्रव्यबळे ८.४- धनदांडगेपणाने, [४]मनष्ु यबळे ८.४- माणस
ू बळावर, [५]राजबळे ८.४- राजबळावर [६]अभभळाश
८.६- लोभ,[७] भूभमसीमासांधी ८.६- जभमनीची हि वाढवतो,[८]जीवघात ८.७-िाणीमात्राचा घात, [९] राजनीती ८.११- राजकारण,न्याय [१०]
वेदाज्ञा ८.१८– वेदातील आज्ञा, [११] कंु भपाक ८.२०- लहानतोंडाचे मोठे भांडॆ, [१२] तप्त भभू मका ताप्रवती ८.२१- तप्त भूमीवर तापवतात, [१३]

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 8
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

पोिाळप्रवती ८.२१- पोिावरुन र्फरवतात,(861+13=874)

२९] दशक ३ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] सवेंच स्वार ९.१- सतत धावणारा स्वार, [२] पडती ९.२- मरण पावती [३]संचचत ९.३- पव
ू क
थ माथने साठलेला पापपण्
ु य-साठा, [४]काळाचे
्हणणयारे ९.४- काळाचे दत
ू , [५] मत्ृ याची आिािी ९.५- मत्ृ यच
ु ा वेढा, [६] कुिाकुिी ९.५- कुिून संपवणे, [७] काठी ननकी ९.६- ननस्श्चत फिका
बसणारच, [८] माहाखळ ९.८- दि
ु , [९] आढ्य ९.९- सवथगण
ु संपन्न, [१०] कैवाड ९.११- मंत्रतंत्र, यक्
ु त्या [११] हयपती ९.१२- घोडेवाला, [१२]
नरपती ९.१२- राजा [१३] वेतनी ९.१३- वतनदार, [१४] पण
ू ग
थ ामी ९.२०- वेदाभयासी, [१५] काळासी वंचू जाणे ९.२४- काळाला फसवणारा, [१६]
आधारु ९.३४- आधार, [१७] उदारु ९.३४- उदार,[१८] सुंदरु ९.३४- सुंदर, [१९] चतुरांग ९.३४- ज्ञानसंपन्न, [२०] मत्ृ यलोक नव्हेल ९.४३- मत्ृ य-ु
लोक बदलत नाही, [२१] संग्रामसौरे ९.४७- संग्रामशूर [२२] शब्दांची कचािे ९.५५- शब्दच्छल करणारे ,वैयाकरणी [२३]वादके अचािे ९.५५-
वादप्रववाद पिू [२४] स्वरुपाकार- स्वस्वरुपात लीन झालेले आत्मज्ञानी. (874+24=898)

३०] दशक ३ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] माजी १०.१- त्यामध्ये, [२] नवचे १०.३- वाचत नाही, [३] वोहिे ना १०.४- उणावत नाही, [४] वमी गरळ १०.५- गरळ वमन करतो,[५]
आवती पर्डले १०.८- भोवर्यात सांपडले,[६] बोभाईले भावार्थ बळे १०.८- भावभर्क्तच्या जोरावर धावा केला,[७] माईक १०.१४- मायायक्त
ु ,
टदखाऊ, [८]चोहािा १०.२०- चव्हािा [९] कासे लाऊन १०.२४- ननधाथराने, [१०] अिािी १०.२५- यातायात, [११] नैराशबोधे १०.२८-
प्रवरक्तबोधामुळे,[१२] लोधोन पडती १०.३०- तुिून पडतात,झोंबतात, [१३] वोरं गळे /ले १०.३२-तुच्छ मानू लागले ,[१४] येरे अभाप्रवके करं िी
१०.३३- इतर दद
ु ै वी अभक्त, [१५] आवचिे ननधान जोडले १०.३४- योगायोगाने रत्नांचा लाभ झाला, [१६] नीच योनी दुःु ख मागे १०.३८- यापव
ू ी
नीच योनीत दुःु ख भोगले, [१७] टहंपटु ि १०.४३- ननराश झाला,[१८] मावेची१०.४६- मायेची,ममत्वाची, [१९] जाइजणे १०.४७- अशाश्वत [२०] सेखी
सांडून १०.४८–शेविी सोडून [२१] दभ
ु रथ ाकारणे १०.५४- पोिामळ
ु ें [२२]सीणचच उरे १०.६०- व्यर्थ श्रम उरे [२३] धडपड
ु ी १०.७०- धडधडीत,
खरोखर.[२४] ्लानवदने १०.७३-णखन्न चेहर्याने [२५] सद्गटदत १०.७३- कंठ दािून आला. [२६] तुंबळे ल१०.७४- उचंबळे ल. (898+26=924)

३१] दशक ४ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] पराचाटह परु १.३- परमात््याचाटह परमात्मा,[२] पर = सूक्ष्म,[३] परु=श्रेष्ठ [४] शाक्त १.१३- मद्य िाशनाचा मागथ स्वीकारणारे [५]
अिटदनपाळ १.१८- अिटदशा रक्षक, [६] रवरवाटद १.२४- रौरव नकथ इ. [७] तनच
ु तुियननशथन १.२८- स्र्ल
ू , सूक्ष्म, कारण, महाकारण दे हाचे
ननरसन. (924+7=931)

३२] दशक ४ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]कीतथनभजनननरुपण ४.२-पाठभेद: कीतथभर्क्त[१] ब्रह्गोळ २.५-प्रवश्व, [२] कर्ा अन्वय लापणणका २.१०- कर्ानक सुसंगत शब्दकोट्यायक्त
ु
भाषण [३] करताभळका २.१०- िाळ्या, [४]धातमाता २.१०- बोधकर्ा,[५] बीरभाटिव २.१४- वीररस (हंसकोश) [६] सुभसळ २.२८- सुशील [७]
अवेग्रता २.२९- अव्यग्रता,एकाग्रता,[८] सकळ तीर्े २.३१- सवथ तीर्ाथच्या टठकाणची दै वते. (939)

३३] दशक ४ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] नामस्मरणभर्क्तननरुपण ४.३- छापील ितीत ’ननरुपण’शब्द नाही. [१] हरुषकाळी ३.५- आनंदाचेसमयी, [२] प्रवषमकाळी ३.५ –संकिसमयी,
[३] िस्तावकाळी ३.५- पश्चातापाच्यावेळी, [४] आवस्ता लागता चिपि ३.६- अस्वस्र् मनस्स्र्तीत [५] आवदसा ३.१०- वाईि टदवस [६]
चंद्रमौळी ३.२२-शंकर [७] चहुं वणाथ नामाचधकार ३.२४ सवांना नामस्मरणाचा अचधकार आहे . (946)

३४] दशक ४ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]सद्ववस्तु ४.५- परब्रह्[२]संगत्याग ४.६- अहंकार,अभभमान व दे हबप्रु द्ध यांचा त्याग [३] अनभ
ु व घेता ४.७- अनभ
ु व घेत असता संगत्याग होत
नाही,कारण अनभ
ु व घ्यायचा ्हणजे अनभ
ु व,अनभ
ु प्रवता,अनभ
ु ाव्य ही बत्रपि
ु ी उत्पन्न होते. संगत्याग करताच अनभ
ु व असा शब्द उरत नाही.
अहंभाव नाही तर मग अनभ
ु व कुठला?सारांश या गोिी अनभ
ु वीच जाणतात,इतरांना हा सारा गोंधळच वािणार,[४]अंतररक्ष ४.१३- गप्त
ु
[५]बत्रप्रवधा ४.१४- शास्त्र,गरु
ु ,आत्म या ३ िचचती [६] पाहणार पाहाणे ४.१७- पाहणारा, पाहण्याची र्क्रया,जे पाहायचे ते ्हणजे द्रिा,दृश्य,दशथन
पाहणाराच्या रुपी लीन झाले र्क समाधान भमळणारच.(952)

३५] दशक ४ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]आचथनभर्क्तननरुपण ४.५- छापील ितीत ’ननरुपण’शब्द नाही. [१] आ/अचथन ५.२-पज
ू ा, [२] इनतमहानभ
ु ाव ५.४ - यनत, महाअनभ
ु वी [३]
चचत्रलेप ५.५ – तसबीर [४] सीळा,शकले ५.६- भशळा,दगड,तुकडे [५] सप्तांर्कत नवांर्कत ५.६- सात/नऊ शुभ गण
ु ांनी यक्त
ु , [६] भसबबका,छत्रे
५.२०- पालख्या,छत्र्या [७] माही,मेघडंब्रे,सय
ू ाथपाने ५.२०- छत्री,उं चछत्री, अब्दागीर [८] राजांगणे ५.२२- पिांगणे, [९] शक
ु ,शाररका,मयोरे ५.२७-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 9
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

पोपि,साळंु ख्या,मोर,[१०] सग
ु ंधमग
ृ े ५.२८- कस्तरु ीमग
ृ [११] मानसपज
ू ा ५.३१- मनातील भर्क्तभावपण
ू थ यर्ासांग दे वपज
ू ा,[१२] कीजे ५.३३- करावी
952+12=964

३६] दशक ४ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] गभस्ती ६.६- सूयथ [२] भससापरता ६.१६– मस्तकाहून (सारखा) सवथश्रेष्ठ,[३] ननुःशेषकररता नमस्कार ६.१८- अगदी मनापासून, मनोभावे
नमस्कार केल्यास, [४] ननुःशेष =मनात काहीटह न ठे वता [५]आणीक नाही अनस
ु रते ६.२१- यासारखे आणखीन काही इि / योनय ते काय
सांगावे ? [६] पि ६.२५- स्पि,(970)

३७] दशक ४ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] तुरंग ७.६- घोडे,[२]चौर्कया,ननशाणे अपारे ७.६- चौरं ग,पष्ु कळ ननशाणे,[३] अपारे = पष्ु कळ [४]रांजण कोहळी ७.९- मातीचे रांजण,मोठी
भांडी इ.[५] मांदस
ु ा ७.९- पेिारे ,[६] अनघ्ये वस्तु ७.१०- दान द्यावयाच्या नसतील अशा अमोल वस्तु, [७] पावती करावी जीवने ७.१२-
जगण्यासाठी उपयक्त
ु होतील अशी करावीत, [८] नाना वस्तांची ७.१६- प्रवप्रवध वस्तंच
ु ी [९] फुलेले ७.२३- अत्तरे [१०] करावे पारपत्य ७.२५-
समाचार घ्यावा [११] आनतत्य ७.२५- अनतर्थय,पाहुणचार [१२] वसने िक्षालून ७.२४- कपडे स्वच्छ धव
ु न
ू आणावीत, (970+12=982)

३८] दशक ४ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]ननवाथण ८.१०- नाश [२] अंतरु नये ८.२२- दरू करु नये,प्रवसरु नये [३] वज्रपंजरु ८.२५- बळकि आधाराचा,संकिात सांभाळणारा, [४] कैपक्षी
८.२७- कैवारी [५] स्जवलगे आवघी प्रपसण
ु े ८.२९- ननकिवतीय अत्यंत स्वार्ी असतात. [६] साजणे ८.२९- भमत्र 982+6=988

३९] दशक ४ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]आत्मननवेदनभर्क्तननरुपण ४.९- छापील ितीत ’ननरुपण’शब्द नाही. [१] तत्वे तत्व जेव्हां सरे ९.९- आत्मस्वरुपाचे ज्ञान झाल्यावर
पंचभूतात्मक दे हातील तत्त्वे त्या आत्मतत्त्वातच लय पावतात. [२] नाचर्ली ९.१२ –लिकी,भमर्थया,[३] तत्वे साक्षत्वें वोसरती ९.१४- मी तत्वांचा
साक्षी आहे ्हणजे ’मी’ तत्त्वापासून भभन्न आहे , ’मी’ तत्त्व नाही.”सवं खस्ल्वदं ब्रह्”अशी आत्मितीती आली र्कं साक्षक्षत्वच उरत नाही.
आटदअंती एकच आत्मा आहे .आपण ननराळे नाहीच.[४] चळण नाही ९.२६- चळत नाही, अचल, [५] चत्वार ९.२८- चार, [६] त्वंपद ९.२०-
तत्त्वमभस या महावाक्यातील त्वंपद व तत्पद यांचा भेद अभसपदाने काढून ’तें तू आहे स’ असे ऐक्य होऊन अवभशि शुद्ध परब्रह् उरते.
(988+6=994)

४०] दशक ४ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] आवणोदक १०.२- जलावरण, [२] तमालनीळ १०.७- यमधमथ, [३] माहांअही १०.८- मोठाले सपथ,[४] तीन शंग
ृ े १०.११- तीनभशखरे , [५]
प्रवषमहारी १०.११- वाकड्यानतकड्या ओळीत,[६] मगथजाचा १०.१२-पाचच
ू ा, [७] क्षक्षती १०.२८- पर्थ
ृ वी,(1001)

४१] दशक ५ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] मंत्र १.०- मननात त्रायते इनत मन्त्रुः । प्रवचार केला असता तरुन जाण्याची सामग्री परु प्रवतो तो “मंत्र”.शब्दार्ाथसाठी प.प.ू डॉ. दे शमख
ु ांच्या
दासबोधाचा आधार घेतला असे.[१] पण
ू क
थ ामा १.१- वासनातप्त
ृ परु
ु ष, [२] आत्मयारामा १.१-आत्मस्वरुपा, [३] सांकडे १.२- कोडे, [४] कानडॆ १.२-
त्यापभलकडे, [५] ननजवमथ१.३- रहस्य [६] आपणचच होईजे आंगे १.४- स्वतुः त्याच्याशी तदाकार होतो, [७] पांगे पांचगजेना १.४-पांगळ
ु पणामळ
ु े
पंगु होत नाही, [८] होती शुद्रांचे ब्राह्ण १.८- शुद्र सुद्धा ब्राह्ण होतात, [९] सतंत १.९- ननराळे [१०] अन यानतसी १.१४- इतर/अन्य
लोकांना,(पाठभेद- ’आन यानतसी’) [११] ब्राह्ण पाप्रवजे दे वाचधदे वा तरर १.१९- ब्राह्णाला पज्
ू य मानन
ू दे व िाप्त होत असेल तर, [१२] र्कमर्थ
सदगुरु करावा १.१९- मग सदगुरु कशासाठी करावा? [१३] गुरु-कृपेप्रवण कुडकुडी १.२४- गुरुकृपेवाचन
ू चे श्रम, [१४] झळफभळत १.२५-
झगमगािात, [१५] संपि
ु १.२८- छोिा करं डा, [१६] आपले इच्छे ने घेतली सूनत जन्माची १.३२- आपल्या इच्छे ने पढ
ु ील जन्माचा प्रवसार
घेतला,[१७] सूनत=प्रवसार [१८] वावडे१.३७- भिकतो [१९] गारी आणण गडधरां१.३७- चचखल आणण खड्ड्यात[२०] अभयंकरे १.४०-
अभयवचनामुळें.(1020)

४२] दशक ५ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] करामती २.१- प्रवलक्षण र्क्रया, [२] भुररी चेिके २.२- चेिुक करुन भुरळ घालणे, [३] साबर मंत्रकौिाले २.२- नार्पंर्ीय मंत्रियोग,[४]
सुवणथधातूचा मागथ २.३- इतरधातूपासून सोने बनवण्याची रीत,[५] दृप्रिबंधन लागवेग २.३- नजरबंदी करुन त्वररत इच्छापत
ू ीचा मागथ [६] साचार
२.६- खरा [७] प्रवघडले दे व आणी भक्त २.१०- दे व व भक्त यांचा प्रवयोग, [८] भवव्याघ्रे २.११- संसाररुपी वाघ, [९] िाणी बड
ु ता नलांती करी
२.१३- िाणी बड
ु त असता गिांगळ्या खाऊ लागतो,[१०]नलांती-गयावया, गिांगळ्या [११] संसार साकडे २.१६- संसार संकि, [१२] वेदप्रवरटहत
िवाळी करुच नेणे २.१९- आत्मज्ञानाभशवायचं भमर्थयाबोलणे करत नाहीत.[१३] येक द्रव्याचे प्रवर्कले २.२३- एक पैशासाठी लाचार,[१४]येक
भशष्यांचे आणखले २.२३- एक भशष्याधीन असतात [१५] आणखले=अंर्कत [१६] अनत दरु ाशेने केले दीनरुप २.२३- अनतवासनेच्या आहारी गेल्याने

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 10
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

दीनवाणे झाले, [१७] ऐसी कामना पाप्रपणी २.२४- अशी पापी वासना, [१८] पडळी गळां २.२४- गळ्यात पडली असेल तर,[१९] भीडसारु २.२५-
आग्रहास बळी पडणारा, [२०] केली सवथस्वे बोहरी २.२६- सवथस्वाने नागवतो,लुबाडतो,राखरांगोळी केली [२१] आणी सेखी भीड करी घातघेणा
२.२६- आणण शेविी भीड घालून सवथस्वी घात करतो, [२२] भीड करुननया गोवा घाली बंधनाचा २.२७- भीडेखातर दे हबद्ध
ु ीच्या बंधनात गत
ुं वतो,
[२३]दे खणे २.२९- भपका [२४] बाणे नतटहंची खण
ू ३.३०- शास्त्रिचीनत,गुरुिचीनत,आत्मिचीनत यांचा संगम जेर्े असतो ती सद्गरु
ु ची खूण होय,
[२५] तैसेचच मनटह करो वायो २.३२- िसंगानरु
ु प मनात वायफि कल्पना येतात,[२६] कृतबद्ध
ु ीचा जयो २.३२-आत्मबद्ध
ु ीचा जय [आत्मज्ञान],
[२७] दं डळूं २.३३- डळमळू [२८] नस
ु दे २.३५-नस
ु ते, [२९] ननुःशेष दरु ाशा ति
ु े २.३६- वासनेचा समूळ नाश,[३०] परी पांगडा र्फिे ना शरीराचा
२.३९- पण शरीराची कामलालसा र्फित नाही,[३१] पांगडा=ममत्व [३२] तेणे बेचाड बळकावले दे हबप्रु द्धचे२.४०- त्यामुळे दे हबद्ध
ु ीचा अहंकार
बळावतो,[३३] दरु ीद्रिे २.५५- दरू दृप्रिने, [३४] तेर्े भकाधेभस जाला ठाव २.५७- तेर्े भ्िाचरणास जागा भमळते.[३५]भकाधेभस = बहकण्यास [३६]
तो कानकोंडा समुदाव२.५७- तो समुदाय पारमाचर्थक दृष्ट्या भमंधा असतो.[३७]कानकोंडा=भमंधा,ओशाळवाणा, [३८] सिवली २.६०- क्षय पावली.
1020+38=1058

४३] दशक ५ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] उगे ३.१०- ननवांत [२] सद्वप
ु ासना ३.१२- सदप
ु ासना [३] अलक्ष ३.२२- ब्रह् [४] संतासंत ३.२७- सत्सत ,ननत्याननत्य, [५] गभथसख
ु ी ३.३३–
गभथश्रीमंत, [६] संसारदुःु खी- संसारलोभी,संसारसख
ु ासाठी आसस
ु लेला [७] सायोज्येतचा आंणखला ३.३९- सायज्
ु यमर्ु क्तसाठी लायक, [८]
आंणखला=चचन्हांर्कत झाला, ननवडला, [९] संसारपांगे ३.३९- संसाराचा लोभ, [१०] पांचगला न वचे कदा ३.३९- आसक्त झालेला कदाप्रपही
सस्त्शष्य (मक्त
ु ीस लायक) होत नाही,[११]सुिला वैभवाचा फांिा सामर्थयथ प्रपसे ३.४०- वैभवामुळे येणारा र्कं वा सामर्थयाथच्या वेडातून,
अभभमानातून येणारा,[१२] दे वास मांडल
े कल्पांत ३.४१- दे व अशाश्वत ्हणन
ू कल्पांती प्रवनाश पावणारे , [१३] भ्ांनत बैसली अभयांतरी ३.४३-
(भसद्धांताच्या अज्ञानामुळे)भ्म अंतरं गात ठाण मांडून बसतो. [१४] अपरोक्ष ज्ञानाचेनन उसाळे ३.४८-आत््याचे ित्यक्ष ज्ञान ्हणजेच मी ब्रह्
आहे याची अनभ
ु ूती मनात दृढ होऊन स्वानंद उमळतो, [१५] र्क्रयापालिे ३.५२- संपण
ू थ आचार प्रवचार बदल-ल्यामुळे (छापील ितीत
’र्क्रिापालिे ’ असा शब्द छापला आहे . मुद्रणदोष असावा.) [१६] येर माईक वेषधारी ३.५३- इतर सारे मायाबद्ध ढॊंगी,[१७] दे खोवेखी ३.५४-
टदखाऊ, [१८] मोड घेतला ३.५६- वळला, [१९] लोधला कामी ३.५७- कामवासनेत अडकला, [२०] उलक
ू ३.५९- घब
ु ड, [२१] प्रवषयदारीचा बराडी
३.६०- प्रवषयाच्या दारातील भभकारी,[२२] बराडी=भभकारी, आशाळभूत, [२३] वती करुन दाताळी ३.६१-तोंड वर करुन, [२४] प्रवषय आ/अमेद्य
चचत्ती ३.६५- प्रवषयवासनारुपी घाणीचं चचंतन, [२५] आ/अमेद्य- अपप्रवत्र [२६] वैषेची ३.६८- वेश्येची (’प्रवषयवासनेत गुरफिलेल्यांची’ असा अर्थ
घेणे योनय) [२७] वरपडे जाले ३.६९- भमरवते झाले, [२८] दृि ३.७०- दि
ु [२९] भाव आणणला जायाचा ३.७५- अल्पकालचा उसना भर्क्तभाव,[३०]
जायाचा=उसना, [३१] तोंडाळ तमड
ुं ३.७६- बडबड्या, भशरजोर,[३२] दे हपांग ३.८० दे हलोभ/आवड,[३३] ईषणा३.८४- हाव,इच्छा,
(पत्र
ु ेषणा,दारे षणा,लोकेषणा,प्रवत्तेषणा या ४ इषणा)[३४] दांती ३.८७- दमन [३५] आटहणेसी ३.८९- अहननथश,टदनरात, [३६] जीवलगे वोसंडती ३.९७-
स्जवलग दरू जातात, (1058+36=1094)

४४] दशक ५ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]उपदे शलक्षण ५.४-छापील ितीत ’लक्षण’शब्द नाही.[१] भसते प्रवंचू प्रवखार ४.११- टहंव,प्रवंचू व सापाचे प्रवष उतरवणे,[२] दाखप्रवती दे खणी
४.२३- अपव
ू थ पदार्थ दाखवतात.[३] अनह
ु ातध्वनी ४.२३- अनाहत ध्वनी, िाण्यांच्या दे हात हे १० िकारचे ध्वनी सतत चालू असतात.आघाताने
उत्पन्न होतात,ते आहतध्वनी होत.[४] अिांगयोग ४.२४- योग=चचत्तवत्त
ृ ी ननरोध.यमननयमाटद आठ अंगे, ”यननआिािधाध्यास” ही होत. [५] चक्रे
४.२४- गुदद्वारापासून ब्रह्रं ध्रा पयंतची मूलाधाराटद सात चक्रे [६] माहावाक्ये सांगती ४.२७- िज्ञानं ब्रह्,अहं ब्रह्ास्स्म,तत्त्वमभस,अयमात्मा ब्रह् ही
४ वेदांतील महावाक्ये असन
ू त्यांचा जप करावा असं सांगतात. पण ते योनय नाही. पहा ५.६.११[७] पप्रवत्र उत्तम न टदसे अन्न ४.३२-
ब्रह्ज्ञानासारखे दस
ु रे काही अन्य पप्रवत्र नसते.[८] अन्न=अन्य.पाठभेद: अ/आन,अन्य. [९] गहन ४.३६- सूक्ष्मानतसूक्ष्म (1094+9=1103)

४५] दशक ५ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] भरम ५.२- घोिाळा, [२] वमथ ५.२- रहस्य [३] ठाउके आहे पररनछन्न ५.३- बरोबर माटहत असणे, [४] क्षेत्रांची ५.१७- टठकाणे, जागा.
(”गोरखपरू ितीत ’क्षत्रांची’असा पाठ असन
ू त्याचा अर्थ’सैन्य’ असा आहे ”.)[५] अनाररसे ५.३३- वेगळे च, [६] चौदा प्रवद्या ५.३१- ४वेद, ६वेदांगे
आणण न्यायाटद ४ प्रवद्या [७] िकृतीचे प्रपसे ५.३३- माया ननभमथत भ्म, [८] समळ
ू वाव ५.३३- पण
ू प
थ णे (समळ
ू ) भमर्थयाच ठरतो.
(1103+8=1111)

४६] दशक ५ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] पाहावे आपणासी आपण ६.१- आपणच आपल्याला प्रवशेष करुन पाहणे, [प्रवपश्यना] [२] पंचभूनतक वोसरे ६.३- पांचभौनतक तत्वांचा ननरास
होतो, [३] वोसरे =नाहीसे होते.[४] परे हूनन पर ६.४- परा वाणीच्याही पभलकडे (जे ब्रह्). नाभभस्र्ानी परा, हृदयस्र्ानी पश्यंती,कंठस्र्ानी
मध्यमा, बाहे र पडणारी वैखरी होय.[५] जाणीव हे अज्ञान ६.५- ब्रह् स्वरुपी लीन झाल्यावर ’जाणीव’ भशल्लक राहात नाही ्हणून ’जाणीव

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 11
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

भशल्लक असणे’ हे अज्ञानाचं लक्षण होय. जाणीवनेणीव भगवंती नाही. भगवंत-परब्रह्स्वरुप. [६] सवथसाक्षी अवस्ता तय
ु ाथ ६.५- जा स्व सु तु
या ४ अवस्र्ा. सवथिकारचे बाह्य व्यवहार जीव करतो ती जागत
ृ ी (जा) अवस्र्ा,स्वप्नात फक्त मन व्यवहार करते ती स्वप्न (स्व) अवस्र्ा,
गाढ झोपेची सुषनु प्त(सु) अवस्र्ा,या अवस्र्ेत सवथ ईंटद्रये व मन यांचा अज्ञानात लय होतो.या नतन्ही अवस्र्ा अज्ञानापासून होतात.तुयाथ
(तु)अवस्र्ेत जीवाला स्वस्वरुपाचे सोपाचधक ज्ञान होते. यापढ
ु च्या“उन्मनी” स्स्र्तीत मनाचाही लय होऊन स्वरुपज्ञान होते.ननप्रवथकल्प समाधी
लागते. (पहा द५.९.२६/२७) [७] ज्ञान ते सतंत ६.९- ते ज्ञान नेहमीच, सतंत=नेहमीच,केव्हाही [८] होती ननप्रवक
थ ारें ६.१७ – प्रवरुन जातात,
नाहीशी होतात.[९] भसद्धांत धादांत ६.२७- गुरुितीती, आत्मितीती [१०] ज्ञानाची भसगचच केवळ ६.३०- आत्मानभ
ु ूती हीच ज्ञानाची परमावधी
होय,[११] भसग=भशखर,धान्याचे माप भशगोभशग भरावे असं ्हणतात,[१२] पाटहले नस्ता संस्कृती ६.३३- संस्कृत ग्रंर्ात काय आहे ते पाटहले
नाही, [१३] रीग नाही मर्हाि ग्रंर्ी ६.३३- मराठी ग्रंर्ात डोकावलो नाही, [१४] िेत्नेप्रवण सौरस ६.३५- ियत्नाभशवाय मधरु स, [१५] तेर्े मळ
ु ीच
ऐक्यता ६.४९- मूळ परब्रह्ात ऐक्य झाल्यावर.श्रीसमर्ांनी ’सवथही’ हा शब्द काढून तेर्े ’मुळीच’असा पाठ स्वहस्ते केला. [१६] आबाळगोबळा
६.५६- एकूण या चचत्रप्रवचचत्र भ्मरुप सि
ृ ीत.[१७] अनगथळ ६.६०- ननबंध,मनसोक्त [१८] भमर्थया आणी ननरसले हे तो घडेना ६.६८- स्वप्न भमर्थया
हे खरे च, पण त्याचा मनावर पररणाम झाल्यावाचन
ू प्रवरुन गेले असे होतनाही.[१९] वेढा लाप्रवले ६,६९- भुलप्रवले.[२०] अप्रवद्याझोप येते भरे
६.७०- भरे =भ्म, भ्मामुळे अज्ञानाची झापड येते. [२१] भरे सवांगी कांप्रवरे ६.७०- घाबरुन सवांगास कापरे भरते, [२२] र्ोरीव सांडूनी ६.७२-
मोठे पण सोडून, (1111+22=1133)

४७] दशक ५ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] वीतरागी ७.७- वीत (प्रव+इत)=गेलेला; राग=प्रवषयावरीलिेम; प्रवषया वरील िेमगेलेला ’प्रवरक्त’.[२] वस्तु प्रवलक्षण ७.१६- स्जचे लक्षण करता
येत नाही अशी सद्वस्तु [३] संकल्पे ७.१७- चचंतेने [४] बहु द्वं द्व ७.२२-अनतकलह [५] बहु ग्रामणी ७.२४- अनत हरामी, [६] फािा ७.२५- व्यर्थ
कल्पना, [७] कृर ७.२६- क्रूर [८] आननत्य ७.२८- अनीनत [९]बहु डाईक ७.३०– अनत खुनशी, डूख धरणारा, [१०] पैशुन्य ७.३३- लबाड, [११]
खंदस्ती ७.३५- झोटिंगपणा, [१२] आदखणा ७.३५- दि
ु ,कुरुप (1133+12=1145)

४८] दशक ५ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] पोिी आवस्ता ८.६- अंतुःकरणात आस्र्ा ननमाथण झाली,घर केले,[२] मन अव्हािी पर्डले ८.१३- सवथकाळ मन आडमागाथने गेले,
[३]अव्हािी=कुमागथ [४] दं भ वरपंगे ८.१८- उर्ळ कमथकांड [५] हािविी ८.१९- बाजारात [६] प्रवत्पत्तीने ८.२१- शास्त्र ज्ञानाने,प्रवद्वत्तेने [७] कातर
८.३१- भभत्रा, [८] संकेतचचन्हें ८.४४- संकेतचचन्हाने, संक्षेपतुः,लक्षणाने (1145+8=1153)

४९] दशक ५ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] अर्ांतर ९.५- अर्ाथतील ममथ, [२] दृढोत्तर ९.६- ननश्चयात्मक यर्ार्थ [३] प्रववेके वारी ९.८- प्रववेकाने दरू करी [४] प्रवसंचन
ू ी दृश्यभान ९.९-
दृश्य टदसणे नाहीसे करुन,(भािे ित ’प्रववंचनू न’असा पाठ.) [५] प्रवसंचनू न=घालवन
ू ,[६] दृश्य असतांच नाडळॆ ९.१५- टदसत असूनही स्वरुपी लक्ष
नाही असा तो कधीच आढळत नाही.[७] वाचा धरी ९.१८- वाणी कंु टठत होते.[८] नहोन ९.२२- नसून [९] प्रववेकबळे गुप्त ९.२५- प्रववेकाच्याबळाने
अंतमख
ुथ झाला.[१०] आपेआप मावळला९.२५- आपोआप स्वरुपी कायमचा लीन झाला. [११] तुयेसटह वोलांर्डले ९.२६- उन्मनी स्स्र्तीत गेला,
ननप्रवथकल्प समाधी लागली.िीप पहा- (द.५.६.६) [१२] द्वै ताचा तिका ९.२८ - दृश्यमय द्वै ताचा संबध
ं तोडून, [१३] तिका=संबध
ं [१४] ननद्रा सांडून
चेईरा जाला ९.३३- झोपेतन
ू जागा झाला, [१५] चेइरा=जागत
ृ ी [१६] मडघा ९.३९ घर,मडके [१७] र्ापे ९.४०- र्प्पड [१८] अपधाक ९.४३-
दचकणे, असुरक्षक्षततेची भावना [१९] प्रवभांर्डले ९.४३- स्जंकले [२०] अभावाची ९.४६- नास्स्तकपणाची,भाव रटहत [२१] झुगटिले ९.४८- झुगारले
[२२] साक्षपासररसा ९.५५- दीघोद्योगाबरोबरच (1153+22=1175)

५०] दशक ५ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] अनमागाथचा १०.२- असन्मागाथचा [२] शनै शनै १०.५- हळुहळू, [३] अंतत्याथग १०.६- अंतरंगात होणारा सक्ष्
ू मत्याग.[४] उभयांस घडे सांग
१०.६- संसारीक व संन्यासी या दोघांत (हा त्याग) समग्र असाच होतो.[५] सांग=समग्र.[६] नाना दे वाचा वळसा १०.२९- अनेक दे वाच्या
घोिाळ्यात, [७] प्रवनतरे केसी १०.३३- व्यनतरे क [जे अनभ
ु वास येते ते सारे स्वानंद सागरातील बड
ु ेबड
ु े आहे त अशा भमर्थयापणाच्या भावनेने
चराचराकडे पाहणे ्हणजे व्यनतरे क] (1175+7=1182)

५१] दशक ६ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] ननभमष्य येक १.१- एक क्षणभर,[२] श्लाघ्यवाणे १.३-चांगले,[३]बेगारी १.६- वेठीस,[४] चक्रवती १.१०- सावथभौम[५] चोजवेना१.१३- जाणवत
नाही.[६]सद्या १.२३-ित्यक्ष[७] अबद्ध १.२९-प्रवसंगत,बेभशस्त,[८]सुबद्ध १.२९- सस
ु ंगत,भशस्तबद्ध (1190)

५२] दशक ६ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 12
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

[१] नाना मतांचे पेखणे २.१-अनेक मतमतांतरे यक्त

ु ज्ञान पाहणे,[२]पेखणे = पाहणे [३] धण
ु चच सेप्रवले २.३- तांदळाचं धव
ु ण सेवन केले, [४] क/
काबाड २.३- वैरण,पाचोळा [५] सुचचत करावे अंतुःकणथ २.६- मनापासून ऐकण्यास तयार व्हावे, [६] पंचभनू तक जाण नाभसवंत २.८- पंचमहा -
भूतांचे हे सगण
ु रुप नाशवंत आहे .आधी येर्े ’सगण
ु ’ शब्द होता तो खोडून श्रीसमर्ाथनी त्याजागी ’जाण’ असा शब्द भलटहला-इनत दे व. [७] मां
२.१० मग [८] यां सबाह्य २.१२- अंतबाथह्य, सवथत्र [९] परं तु असतचच असे २.१८- पण ते ननरं तर असते,[१०] लागली सवे २.२०- लागली संवय
[११] कानडेचच अभयासावे २.२३- जे अवघड आहे तेच अभयास करुन जाणावे, [१२] वेद प्रवरं चच २.२४- वेद, ब्रह्दे व, [१३] वणथवेक्त २.२६- वणथ
व्यक्त,वणाथक्षराने व्यक्त [१४] वरकड लोकांचा २.२७- अज्ञानी लोकांचा, [१५] वस्तुचा ठाईं २.३४- सद्वस्तुच्या/आत््याच्या टठकाणीं [१६] संसारी
पड
ुं ावे चक
ु ले २.४५- संसारातील खस्ता,त्रास,दगदग भमिली, 1190+16=1206

५३] दशक ६ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] कदथमाचा ३.७- भमश्रणाचा, [२] सबळ ३.८- शबल,अशुद्ध [३] बाकस ३.९- चोइट्या, [४] तेचच स्वरुप संत ३.३६- बत्रकालाबाचधत ब्रह् [५]
संदेहवप्रृ त्त ३.३७- संशयी स्वभाव, (1211)

५४] दशक ६ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]ब्रह्ननरुपण-१:एकाच नावाचे समासास क्रमांर्कत केलेत,पहा द७.२ [१] च्यारर सहस्त्र सातसे साठी ४.७- कभलयग
ु ाची ४७६० वषे झाली
्हणजेच हा शके१५८१ हे साल येते.श्रीमत दासबोधाची रचना कोणत्या शके साली ही महत्वाची गोि यावरुन समजते .तसेच हे नमूद
करण्यासाठी जाणीवपव
ू क
थ श्रीसमर्ाथनी याच समासक्र.ओवीक्र. व दशक क्रमांकाची ननवड करुन दासबोध रचनेचा शक प्रवशेष संकेताने
अधोरे णखत केला. स.ओ.द=४.७.६० इतर कुठल्याच दशक,समासाची ननवड यासाठी करता येणं शक्य नव्हतं,यावरुन संपण
ू थ दासबोध याच वषी
भलहून पण
ू थ झाला असावा असं ्हणण्यास काहीच ित्यवाय नाही असं वाितं. अन्यर्ा इतरत्रही अशी नोंद श्रीसमर्ाथनी केलीच असती.[२]
इतक
ु ी कलयग
ु ाची राहािी ४.७- इतकी कभलयग
ु ाची वषे झाली.[३] अन्योप्रवण्य ४.८- सरसकि [४]यिृिं तंनिं ४.११- दृश्य नततके नाशवंत.[५]
जाणती ब्रह् संपण
ू थ तेचच ब्राह्ण ४.२३- ज्यानी संपण
ू ब्र
थ ह् जाणलेले असून त्यास अनभ
ु वतात त्या ब्रह्वेत्त्यांनाच ब्राह्ण
समजावे,*छा.ि.’ब्रह्ण’असे छापलेय, [६] ननदान-ननणथय,अंत. (1211+6=1217)

५५] दशक ६ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] ब्रह् धरे ना धारणेसी ५.६- बद्ध
ु ीला मायेचे आकलन होते,ब्रह्ाचे होत नाही.[२] धारणा=आकलन करण्याची बद्ध
ु ी, [३]माया अनतथ पार ५.१०-
माया अभलकडे असन
ू अंतवत आहे ,[४] अनतथ =अभलकडे, [५] पार=अंत. [६] गोंडाळ सांडून ५.१२- शेवाळ सारुन, [७] पव
ू प
थ क्ष ५.१६-
(माया)खंडनक्षम [८] असंत ५.१६- अशाश्वत,अननत्य [९] संत ५.१६- शाश्वत,ननत्य [१०] ननरं तर ननघॊि ५.१७- कायम पण
ू रु
थ प,पररपण
ू ,थ घनदाि
[११] मायेचा िसंग ५.२२- मायेचा संबध
ं [१२] जळी असोन नातळे जळा ५.२४- जळामध्ये असूनही ते परब्रह् पाण्यास स्पशथ करत नाही.[१३]
अंतरचच होय ५.२६- (परब्रह्) आपल्या अंतुःकरणातच आहे हे समजते. (1217+13=1230)

५६] दशक ६ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] सनातन ६.४- अप्रवनाशी,शाश्वत.[२] मख
ू स्
थ य िनतमा पज
ू ा ६.९- अज्ञानी जनास मनू तथपज
ू ा असते असं ज्ञानी ्हणतात, [३] चंद्रचड
ू ६.११-
श्रीशंकर [४] तत्काळ ६.१९- ताबडतोब ( छापील ितीत ’तक्ताळ’ असा पाठ आहे .) [५] वड
ु े ६.२२- उडे [६] उमी ६.२३- लहर, [७] वोनामा जेवी
६.२४- खडे मांडून वणाथक्षरे भशकवण्यास जसे सुरुवात करतात.[८] वोनामा = सुरुवात.[९] वाक्यभेद ६.२५- प्रवप्रवध ननणथय, [१०] संकेत ६.२८-
अभभिाय,[११] दे वालागी येतां खेव ६.३२- दे वाच्या मत
ू ीला धक्का बसला तर,[१२] खेव=अपाय [१३] येक दे व जापाणणला ६.३५- दे वाची मूती भ्ि
झाली तर, [१४] जापाणणला=भ्ि केला. [१५] मा ६.३६-मग [१६] वोनतला वोतारी ६.३७- लोहाराने धातू ओतून, [१७] पार्री ६.३७- पार्र विाने
[१८] दे व पर्डले लक्षवरी६.३८- असे लाखोनी दे व पडलेत,[१९] चक्रतीर्ीं ६.३९- गोमती नदीत [२०] िाप्ताऐसीं फळें ६.४५- कृतकमाथनस
ु ार फळे
[२१] अवघे नाचर्ले ६.५७- संपण
ू थ भमर्थया. (५७,५८,५९ या क्रमांकाच्या ओव्या मळ
ू ितीत मागाहून भलटहल्या आहे त-इनत स.भ.शंकर दे व)(1251)

५७] दशक ६ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] भजन केभलयाचा गण
ु ७.३- भजन केल्यामुळे काय लाभ होईल ? ( छापीलितीत ’भजत’-मु.दोष.) [२] साध्यचच जाभलयां साधना कां
िवताथवे ७.८- साध्य िाप्त झाले, मग साधना कशासाठी करावी?[३] ननबज
ुथ लेपणे ७.९- गोंधळून गेल्याने,[४]िारब्धाचे अक्षर ७.१२- नभशबात जे
भलटहलेय ते.[५] अभाव धररता ७.२२- अप्रवश्वास दाखवला तर [६] नीचासारखे व्हावे ७.१९- लाचार व्हावे,[७]समर्ांचे मनीचे तुिे ७.२४- र्ोरांच्या
मनातन
ू उतरन गेले,[८]तेचच जाणावे अदृि खोिे ७.२४- हे खोिे नन दद
ु ै वी होय.[९] चेवले ७.२४– दरू झाले,[१०] वस्तभ
ु जन ७.२६- आत्मवस्तच
ु े
चचंतन, भजन,[११]श्लाघ्यवाणे ७.४१- भष
ू णावह(1251+11=1262)

५८] दशक ६ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 13
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

[*] ओवी ४ ते२० चे पान उपलब्ध नाही.या ओव्या इतर ितीमधन

ू घेतल्या. [१] तेर्े धावते बरळ ८.४- तेर्े वेड्यासारखे धाव घेते,[२] बरळ
=वेडे,भ्भमि [३] टदवसा पाहता कातडे ८.८- टदवसा पाटहल्यास त्यातील फोलपणा उघड होतो,[४] परंतु तेर्े बत्रभाग ८.१०- पण तेर्े चन
ु ा,वाळू व
ताग हा बत्रभाग असतो, [५] लघद
ु पथणें दोनन च्यारी हातीं ८.१८- हातात दोन चार लहान आरसे घेऊन पाहताच, [६] बाजीगरी ८.२४-गारुडप्रवद्या
[७]वोडंबरी ८.३३- इंद्रजाल,गारुडप्रवद्या [८] दोहीमधे माहां संदेहो ८.४२- दोन्हीमध्ये मोठा संशय बळावतो, [९] पैसावला ८.४२-पसरला,[१०]चक
ु ा
पर्डला ८.४९- घोिाळा, चक
ु ा करणारा कोण? ४९वी ओवी मागाहून भलटहली.-इनत स.भ.शंकर दे व (1262+10=1272)

५९] दशक ६ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] तदनंतर ९.३- तदं तर,त्यातील ममथ,[२] काबाडी वाहाती काबाड ९.६- मजरू वाहती ओझे, [३]सुकासनी९.७- सख
ु ासनी, भसंहासनी [४]शुभा ९.७-
गोवर्या, [५] वर्
ृ ापि
ृ ी ९.१०- ऐतखाऊ,आळशी, [६] अव्हाशंख ९.१२-दक्षक्षणमुखी शंख,[७] अव्हावेल ९.१२- उजव्याबाजन
ू े वाढणारा वेल, [८]
मभळयागरु ९.१३- मलयचगरी चंदन, [९] दृश्यजात ९.२२-अणखल दृश्य पदार्थ.[१०] िपंच उपाधी न सांडता९.२४- िापंचचक जबाबदारी सांभाळून
प्रववेकाने या जन्माची सार्थकता होते.**ओवी क्र.२४ ते ३३ यांचं सतत चचंतन, मनन करुन या जन्मी नव्हेतर याक्षणी मुक्ती िाप्त करुन घ्यावी
असा उपदे श श्रीसमर्थ उपासनेची शपर् घेऊन,कररत आहेत. [*] छापील ितीत’*सारबोधन’असं छापलयं, हा मुद्रण दोष आहे .(1282)

६०] दशक ६ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] तेणे लागे समाधी १०.१२- सोsहं बद्ध
ु ी दृढ झाली की आपोआप अचानक समाधी लागते .(छापील ितीत ’समधी’ मु.दॊष.) [२] आत्मा
तीहून पताथ १०.१५- आत्मस्वरुप त्याही (सवथसाक्षीपणाच्याही) पभलकडॆ आहे , [३] अवस्तातीत १०.१५- ब्रह् पाहूं गेले असतां सवथसाक्षी अवस्र्ा
िाप्त होते आणण ब्रह् त्या पभलकडे ्हणजे अवस्र्ातीत आहे .्हणजेच ब्रह् सवथसाक्षी आहे असे ्हणणे बरोबर नाही.हे ्हणणे पव
ू प
थ क्षातले
्हणजे भमर्थया आहे .[४] दृिा द्रिपणें नरु े १०.१६- आपण ’ब्रह् पाहणारे ’ आहोत ्हंिलं र्क आपल्यापासून ब्रह् वेगळे पडते;तेंव्हा पाहणारा हा
’पाहणारा ्हणन
ू उरला नाही पाटहजे’ आणण असे झाले ्हणजे मीपणाचा अभभमान गळून पडतो.[५] अनव
ु ाथच्य १०.१७- जोपयंत अहंभाव आहे
तो ियंत ब्रह्साक्षात्कार होत नाही.अहंभाव नाहीसा होणे हीच अनभ
ु वाची खण
ू आहे .मीपणाच नाहीसा झाला तर ब्रह्स्वरुपाचं वणथन कसं नन
कोण बोलणार?्हणून ब्रह् हे ’अननवाथच्य’ होय. [६] घनवि १०.२२- घनदाि सार, [७] पोचि १०.२२- असार,हलकं, िाकाऊ, [८] फलगि १०.२२-
फोलपि, असार, [९] दृश्यावेगळे बोभलजे १०.२५- ब्रह् हे दृश्याहून भभन्न आहे ,त्या ब्रह्ाप्रवषयी बोलणं तो वाच्यांश, त्या बोलण्याचा अर्थ तो
लक्ष्यांश,आणण तो लक्ष्यांश ही पव
ू प
थ क्षच होय. [१०] अनभ
ु वें बत्रपि
ु ी उपजे १०.३०- अनभ
ु प्रवता,अनभ
ु ाव्य व अनभ
ु व (दृिा, दृश्य,दशथन,) अशी
बत्रपि
ु ी.[११] पररभमत्य १०.३१- पररभमत, मयाथदा,[१२] ऊणखण
ू १०.५२- वािाघािी, चचाथ.[१३] वाव १०.५२- खोिा,भमर्थया, लटिका,[१४] अनभ
ु व
अनभ
ु वी प्रवराला १०.५६- अनभ
ु व अनभ
ु वरुप झाला.-ठायीच मुराला अनभ
ु व-ज्ञानेश्वर हररपाठ.

६१] दशक ७ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]मत्ताननु १.१- मदसंपन्न वदन,गजमुख [२] येकटद्वजु १.१- एकदं त, [३] फरशपाणी १.१- हातात फरशी घेतलेला, [४] बोधसमुद्र१.५-ज्ञानसागर
[५]परात्पर १.६- र्ोराहून र्ोर [६] िमदा १.७- स्त्री [७] गोदा मग
ृ जळ १.७- गोदारुप मग
ृ जळ, (येर्’े गोदा’ हा शब्द िासार्थ टदसतो.)[८] गवसणी
१.९- व्याप्ती,आच्छादन (तंबोर्याला गवसणी घालणे.) [९] मूळ परु
ु षाची माउली दटु हतारुपे १.१०- ब्रह् ते मूळमाया ते गुणमाया. गुणमाया टहच
मूळपरु
ु ष होय.अर्ाथत मूळमाया ही ब्रह्ाची दटु हता असून मूळ परु
ु षाची माउली होय.[१०] आवती १.१५- संकिात [११] कडसणी १.१८- दोरी [१२]
दे हप्रवण १.१८- जीव आणण भशवाचे ऐक्य होऊन [१३] वोसणाती १.२०- बडबडतात,बरळतात [१४] ननदसरु े पणें १.२५- अज्ञानाची झोप, [१५] ग्रंर्
सोडूचं च नये १.२९- ग्रंर्ाचे अनस
ु ंधान सोडू नये,सतत मनन करावे [१६] ननधानस्वार्थ १.३१- ठे व्याचा लाभ [१७] मांदस
ु १.३३- पेिी, [१८]
आहाच १.३५- सहजच [१९] प्रवत्पप्रत्तश्रम १.४०- न्याय,व्याकरणाटद भशकण्याचे श्रम.(1296+19=1315)

६२] दशक ७ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] दशक ६.४ वर टिप पहा[१] चोजवेना २.४- जाणवत नाही.[२] हे तदृिांत २.८- हेतु व दृिांत [३] पवाड २.१६- ठाव व गती, [४] कैवाड २.१६-
नाना िकार [५] परे हूनन पर २.१८- परावाणीच्या पभलकडॆ [६] साधु टदसती वेगळाले २.३१- साधु टदसायला वेगळे वेगळे टदसत असले तरी ते
स्वस्वरुपात लीन झालेले परब्रह्स्वरुपच असतात. [७] पैसावो २.३८- बळकि (1322)

६३] दशक ७ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] पदार्ेप्रवण संकेत ३.३- तुलनेसाठीच्या दस
ु र्या वस्तच
ु ा नामननदे श केल्याभशवाय [२] कुवाडे ३.१३- कोडे [३]श्रनु तआश्रय३.१४- सवं खस्ल्वदं
ब्रह् या श्रत
ु ीच्या आधारे सवथब्रह्.[४]बोभलजेल*३.२०- हा पाठ श्रीसमर्ां- नी स्वतुः घातला-इनत दे व.[५] खं ३.२६- आकाश,अवकाश,शन्
ू य,अज्ञान
[६] गुणेप्रवण गौरव ३.३५- ब्रह् कधीही हा,ही,हे ह्यािकारें दाखवता येत नाही,गुणाभशवाय गौरव कसा करावा? ब्रह्ाच्या ननगण
ुथ त्वाचा ननरास
करण्यासाठी श्री ज्ञानेश्वर माउलीनी ’सगुण ननगण
ुथ गण
ु ाचे अगण
ु ’ अशी शब्द योजना ह.पा.त केली.-इनत डॉ.दे शमख
ु [७] केवळ ब्रह् ३.५३- १४
ब्रह्ां ची उपपत्ती वामनपंडीताना मान्य झाली पण त्याच्या ननरासाबिल शंका होती,्हणून श्रीसमर्ांनी शंकाननरसनासाठी त्यांना
बह
ृ दारण्यकोपननषद पाहण्यास सांचगतले. (1329)

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 14
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

६४] दशक ७ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] नेहार ४.११- ननरखून पाहणे, [२] अपैसे बझ
ु ो लागे ४.१२- आपो आप समजूं लागते.[३] अमत
ृ ी ४.१८- तीर्थपात्र, चंब,ु [४] बझ
ु ावया ४.२०-
समजण्यासाठी,[५] पैस ४.३८- अवकाश,मोकळी जागा[६] नाचर्लाच ४.३९- नसणारा,भमर्थया [७]वोडंबर ४.४०- गारड, मोटहनी,[८] मातक
ृ ा ४.४२-
वणाथक्षरे [९] पंकी ४.२०- चचखलात, (1329+9=1338)

६५] दशक ७ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] जल्प ५.४- तकथ,कल्पना [२] ब्रह्ाचा संकल्प ५.४- माया व ब्रह्ाची कल्पना मनाला होते. ती कल्पना मावळली अर्ाथत मन उन्मन झाले
्हणजे ननप्रवथकल्प समाधी लागली की द्वै त उरतच नाही.कल्पनेनेच कल्पना मावळते. ब्रह्ाची कल्पना ती शुद्ध, तोच संकल्प होय. मायेची
कल्पना ती अशुद्ध, तो प्रवकल्प होय.संकल्पाने प्रवकल्पाचा नाश करुन केवळ ब्रह्ाची िाप्ती होते. [३] तुयाथ- - सवथसाक्षक्षणी ५.५-तुयाथ अवस्र्ेस-
च सवथसाक्षक्षणी समजले जाते, या अवस्र्ेत साधकास एका बाजन
ु े मायेचे आणण दस
ु र्या बाजन
ु े ब्रह्ाचे असे दोन्हीकडचे ज्ञान असते,तीच
सप्रवकल्प समाधी [४] बत्रप्रवधा आकाश ५.९- घिाकाश,मठाकाश,महदा- काश.[५] उन्मनीं/उन्मन ५.११– संपण
ू थ वत्त
ृ ीरटहत अवस्र्ा,[६] ज्ञेप्ती
तत्वता ५.२०- खरोखर ज्ञान [७] ननबज
ुथ े ५.२३- घाबरते, अडखळते [८] अंतवत्त
थृ ीचचये- अंतरं गात वत्त
ृ ी अत्यंत सूक्ष्म होणे ्हणजेच ज्ञानदृिी
लाभणे होय,[९] अबद्ध
ु ५.३५-अशुद्ध (1347)

६६] दशक ७ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

१]अंतररक्ष ६.५- आकाश,अवकाश,चचदाकाश,गप्त
ु [२] वत्त
ृ ीवरी मागत
ु े ६.५- पन्ु हा दे हभानावर यावे.[३] ित्यावत्त
ृ ी ६.६- पन्
ु हा पन्
ु हा [४] दोहींकडॆ
भरं गळावे ६.१०- गोंधळून दोन्हीकडे ये जा करणॆ, [५] वोडगस्तपणे ६.१२- ओढाताणीत, [६]श्लोक अर्वा श्लोकाधथ ६.३२- एक श्लोक,त्याचा अधाथ
भाग,चरण र्कं वा शब्द कानी पडला तरी अनेक पापे नि होतात असा या ओवीचा वादात्मक अर्थ होतो.परं तु एखादा श्लोक वा त्यातील शब्द
कानी पडावा अशी इच्छा होणे ्हणजे त्या माणसाची मुमुक्षत्वाकडे वािचाल होण्यास सुरुवात होऊन पाप नि होते असं श्रीसमर्ांना
सुचवावयाचे असावे.[७]वाक्याच्या आइणी ६.३३-वाक्याच्या ओळी, [८] नतजा नध
ु रे ६.३५- नतसरा कोणी नसल्यास, [९] कािी लागोन पडला
६.३७- कािवत होऊन पडला, [१०] न संिे ६.५३- संभवत नाही.[११] जयास बाधावे ते वाव ६.५५- जे(जे ्हणजे अहंकाराटद) बाध करायला
जावे ते मानयक,भ्ममूलक असते.[१२] वाव= भ्म,मानयक;[१३] बाधावे=वगळावे; [१४] बधक ६.५७- बाधक [१५] कल्पना तरी तत्वता साच आहे
६.६०- खरोखर ही कल्पना तरी सत्य आहे का? (1347+13=1360)

६७] दशक ७ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] भ्ंश पडॆ ७.२- गोंधळ उडतो, [२] वणथवेक्ती ७.६- रं गरुप [३] नातुडे ७.१०- टदसत नाही, जाणवत नाही [४]सवे लाप्रवता ७.१५- सवय लावावी
तसे,[५] संदेह वाजे ७.२९- संशय येतो, [६] मीपणे भलगिॆ ७.४८- मी पणाने अहंकार चचकितो,[७] लपणी७.५७- लपंडाव [८] अर्थ जागे ७.६५-
स्वार्थ जागा होतो.[९] अनगथळता ७.६५- स्वैराचारता, [१०] अभयाससारणी ७.७२- जसा अभयास करावा तशी िाप्त होणारी [११] अद्या ७.७२-
आद्य, अनाटद,ननत्य ब्रह् ’मी’ आहे .(1360+11=1371)

६८] दशक ७ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]श्रवणननरुपण७.८- एकाच नावाचे समास क्रमांर्कत केले आहे त. [१] श्रवणें आतुडे भर्क्त ८.२- श्रवणामुळें भर्क्त वाढीस लागते, [२] वोढे ८.१०-
पाश, [३]श्रवणे काम वोहिॆ ८.१३- श्रवणामुळे कामवासना उणावते,[४] षट्कमाथचरण ८.२४– यजन,याजनाटद कमे

६९] दशक ७ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] अंतरी उठे अनयासे ९.११- अंतरंगात सहजच उचंबळते.[२] अनयासे =अनायासे,सहज.[३] आणणकी ९.१५- अन्यत्र, इतरत्र [४] योचगयापढ
ु ें
राहाण ९.१९- योनयापढ
ु े भुतािकीचे ियोग /अंगात संचरणे,[५]वेदज्ञापढ
ु े जती ९.२०- वेदाभयासीपढ
ु े संन्यासी, [६] ब्रह्चयाथपढ
ु े नाचणी ९.२-
ब्रह्चयाथपढ
ु े नत्ृ यांगना, [७] टिपडे ९.२२- चोपडॆ [८]पीयष
ू ा ९.२३- अमत
ृ , प्रपयष
ु [९] वोवसा ९.२३- व्रत [१०] उचचि चांडाळी ९.२३ एका व्रताचे
नांव [११] िवाळा आवडॆ प्रवनोद ९.५१- र्ट्टे खोरास प्रवनोद आवडतो, [१२] तामसास अिमाद ९.५१- तामसी माणसास अनतिमाद, [१३]
साबडीभर्क्त ९.५३- भोळा भाव, [१४] सवथ पाहे ९.५५- सवथज्ञ पाहतो [१५] कमथणा ९.५७- करमणक
ू [१६] परत्र साधनेप्रवण ९.५७- परमार्थ
साधनेभशवाय [१७] नाकेप्रवण सल
ु क्षण ९.५८- सरळनाकाभशवाय सौंदयथ. (1375+17=1392)

७०] दशक ७ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]दे हान्तननरुपण ७.१०-एकाच नावाचे समास क्रमांर्कत केले.पहा द९.८ [१] चैतंनी १०.८- चैतन्य.[२] नतळांजल
ु ी १०.१५- नतलांजली,[३] जैसे
वेव्हाररतां धन राभस मार्ां लाभे १०.१९- जसे आचर्थक व्यवहारामुळे मुिलाची रास होऊन धनवद्ध
ृ ी होते.[४] मुशारा १०.२१– मोबदला, मजरु ी, [५]
नस्व्हजे १०.२३- न होईजे, होत नाही.[६] णखतपला १०.२६- णखतपत पडला.[७] मारुन ज्याला १०.३०- मारुन जाला/झाला.[८] ननरवणे १०.३४-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 15
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

सांगणे, [९] आला ग्रंर्ाचा शेवि १०.४२- ग्रंर्ाचा िनतपाद्य प्रवषयाचा शेवि आला.[१०]*दे हान्त= दे हाचा अंत व दे हांत=दे हामध्यें
(1392+10=1402)

७१] दशक ८ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] पररयेसा१.१- लहान मुलांनाही समजेल,[२]परता१.१४- अिाप्य, [३] च्यारी खाणी १.२०- चार िकारचे िाणी, [४] ब्रह्किाव १.२२-
ब्रह्ांडगोलक [५] तारा जीमत
ू ी १.२३- तारे आणण मेघ [६] ननरावेव १.२४- ननरवयव [७] वन्हीपासन
ु ी जाले पाणी १.२६- अननीपासन
ू पाणी झाले,
(“एच२ओ” या सूत्रामध्ये ’एच’ ्हणजे हैड्रोजेन,’ओ’ ्हणजे िाणवाय,ु ’एच’अननी चा द्योतक आहे हे ध्यानात घेतले तर हा चरण अत्यंत
महत्वाचा ठरतो,केवळ चचंतनाद्वारे द्रव्याच्या मूळ घिकाशी पोचण्याची र्कमया भारतीय तत्त्वज्ञानी केली आहे .) [८] क्षक्षती १.२९– पर्थ
ृ वी [९]
कुल्लाळ १.३१- कंु भार, [१०] कायथकारण१.३२- कायथ व कारण हे पांचभौनतक आहेत पण ननगण
ुथ ब्रह् त्या पभलकडे आहे .कायथ = मातीचे
सैन्य,कारण = कताथ (तत्त्वज्ञानातील या व्याख्या समजन
ू घेणे आवश्यक आहे .)[११]भूतां परता १.३३- पंचमहाभूतां पभलकडे,[१२]सि
ृ ीहूनन
पताथ१.३४-सि
ृ ीपेक्षा ननराळा/त्यापभलकडे [१३] खांबसूत्रीची १.३५- कळसूत्रीची,[१४] गोपरू १.३९- दे वायलायाच्या पढ
ु च्या दरवाज्यावरील मजले.
(1402+14=1416)

७२] दशक ८ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]सूक्ष्म आशंका-१:-एकाच नावाचे समास क्रमांर्कत केले [१] प्रववतथरुप भासे २.२- भासमात्र, नसून टदसणारी, जसे भशंपल्याच्या टठकाणी रुपे,
दोरीच्या ठायी सपथ,इ. [२] अव्याकृत २.३- अदृश्य,केवळ स्फुरणरुप [३] वोडंबर २.४- लिकी,भमर्थया [४] येवं पाहे २.१६- येऊं पाहे [५] कतेपणा -
चे सगण
ु नाभसवंत २.१७- कतेपणा दे वाकडे आला तर तो दे व सगण
ु ठरतो, आणण सगण
ु तर नाशवंत आहे . [६] भये अज्ञानसन्येपाते २.३२-
अज्ञानरुपी संननपातामुळे(ज्वर) मायेचे भय वािते.साधनरुपी औषधाने दृश्य नततके भमर्थया हे कळते व मायेचे भय मावळते . [७] पाहे तोचच
टदसे बबंबला २.३७- पाहणारा जसा असतो तसे त्याला िनतबबंब टदसते. [८] साटहत्य भंगले २.३९- वेदांतशास्त्राचा संबध
ं मोडीत ननघतो.[९]
साटहत्य = वेदांतशास्त्र, [१०] आनटु ह नाही २.४२- अणुमात्रही /यस्त्कंचचतही नाही, [११] कताथ ठाईचा अरुप २.५५- ब्रह् मुळातच ननराकार होय.
(1416+11=1427)

७३] दशक ८ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] मातंड३.२- सूयथ [२] चांग ३.२- चांगले [३] चीर ३.५- वस्त्र,कापड [४] नतळाकररता पत
ु ळी३.४- पत
ु ळीमुळे (डोळ्यातील बाहुली)तीळासारखे सारे
पदार्थ टदसतात, [५] तरीकररता मीठ ३.६- समद्र
ु ाचे पाणी आिून मीठ होते, तरी=समद्र
ु खाडी,[६] धातक
ु ररता पवाड ३.७- धातम
ु ळ
ु े (रं गाधारे )
त्याची ित ठरते.[७] अद्वै तास कैसे द्वैत ३.८- अद्वै त ब्रह्ास दृिांत कसा दे ता येईल? दृिांताची कल्पना करणे ्हणजे ्हणजे द्वैत कबल
ू
करण्यासारखे होते. आता द्वै त नाही ्हंिलं की दृिांत नाही आणण ्हणून श्रवण,मननाटद नाही,मग ब्रह्िाप्तीचा मागथ नाही,मग सत्य काय?
्हणून ’काय साच आहे ’असा िश्न ३.१५ मध्ये केला आहे . [८] ननरोपम ३.९-उपमा न दे ता येण्यासारखे,[९] द्वै तावेगळे द्वै त -३.१० द्वै तावेगळे
अद्वै त (येर्े ’द्वै त’ हा शब्द अद्वै तासाठी योजला आहे हे संदभाथने समजन
ू घ्यावे लागते.) [१०] मूळपरु
ु ष ३.१३- मूळपरु
ु ष= मूळमाया=मायाप्रवभशि
ईश्वर=शबल ब्रह्. [११]जीव, भशव ३.१८- प्रपंडरुप उपाधी ज्यास तो जीव,ब्रह्ांडाची उपाधी ज्याने धारण केली आहे तो भशव.[१२] नामरुप माये
लागले ३.२४- नाम व रुप ज्यास ते सवथ मानयक होय. (छा.ितीत “लालगे” हा मु.दोष.) [१३] मयंक ३.४५- चंद्र, [१४] अंत्राळ ३.४६- अंतराल,
वातावरण [१५] पवाडे ३.५१- खेळ [१६] परी हे घडे आणी मोडे सस्वरुपी ३.५२- पण परब्रह्ाच्या ठायी हे सवथ घडणं आणण मोडणं भासते .(येर्े
’भासते’अध्याहृत आहे . हे इतर भाषकांना कसं कळणार? त्यासाठी सद्गरु
ु च हवा.) [१७] मूळमाया पाहातां मुळी ३.६३- आत््याच्या टठकाणची
मूळमाया ही पंचभत
ू ात्मक असते, मुळी=आत््याच्या टठकाणी,(1427+17=1444)

७४] दशक ८ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] नतजपासाव ४.३- नतच्यापासन
ू [२] नावेक पररसावी ४.९- क्षणभर ऐकून घ्यावे.[३] कटहंच ४.२३- कधीच [४] तोल ४.२३- तोल हाच वायु
मध्ये पर्थ
ृ वीचा अंश [५] ब्रह्गोळ उभारला तत्पव
ू ी ४.४६- मळ
ू माया पंचभनू तक असन
ू ती मळ
ू मायेत सक्ष्
ू मरुपाने आहेत. गण
ु माया, बत्रगण
ु ,
सूक्ष्मभत
ू े इ. क्रमाक्रमाने ननमाथण झाली,ित्येक भूतांच्या टठकाणी सूक्ष्मपंचभत
ू ांचा कदथम ब्रह्ांड ननमाथण होण्यापव
ू ीपासूनच आहे .[६] सप्त कंचक
ु
४.४८- पंचभत
ू ें +अहंकार+महत्तत्त्व अशी सात आवरणयक्त
ु त्रैलोक्य [७]सप्तद्वीप ४.५०- जंब,ु प्लक्ष,शाल्मली,कुश,क्रौंच,शाक,पष्ु कर,[८]चौदा भुवने-
भूुः,भूवुः,स्वुः,महुः,जनुः,तपुः,सत्य हे सात स्वगथ आणण अतल, प्रवतल,सत
ु ल,रसातल,महातल,तलातल,पाताल ही सात पाताळे [९] एकवीस
स्वगथ४.५१- ज्योनत, भसत,प्रवमल,अभभआगत,िकाश, र्य,सहज, भसद्ध,नाद,टदव्य,एकांत,स्स्र्र,तनृ प्त,ननमथळ,िेमळ,ननज,लय,अनंत,ननत्य,
अतीत,सस्च्चदानंद,[१०] अिटदक्पाळ- इंद्र-पव
ू ,थ अननी-आननेय,यम-दक्षक्षण ,ननऋती-नैऋत्य,वरुण-पस्श्चम,वाय-ु वायव्य,सोम-उत्तर,ईश्वर-इशान्य,[११]
तेहतीस कोिी दे व४.५१ - ८वसू,१२ आटदत्य,११रुद्र,िजापती व वषट्कार असे ३३िकारचे दे व,कोिी=िकार,[१२]१२आटदत्य४.५२- धातु,भमत्र,अयथमा
,रुद्र,वरुण,सय
ू ,थ भग,प्रववस्वत,पष
ू न,सप्रवत,ृ त्विा,व प्रवष्णु ही सय
ू ाथची बारा मटहन्यातील १२ रुपे.[१३] ११रुद्र - रै वत,अज,भीम,
भव,वाम,वष
ृ ाकप्रप,अजैकपाद,उग्र,अटहबध्
ुथ न्य,बहुरुप,महान,[१४]नवनाग ४.५२-अनंत,वासुकी, शेष,पद्मनाभ,कंबल,शंखपाल,धत
ृ राष्ट्र, तक्षक,व

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 16
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

काभलया,[१५]सप्त ऋषेश्वर ४.५२- कश्यप,अबत्र,भरद्वाज,प्रवश्वाभमत्र,गौतम,वभसष्ठ,जमदस्नन,[१६] दृश्य पंचभत

ू ां ३.५९- दृश्य आणण पंचभत
ू े एकच
होत. (1444+16=1460)

७५] दशक ८ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] दामोदरें ५.५- रत्नखचचत मंटदरे [२] उद्वसे ५.८- ओसाड [३] सारद्र ५.२२-साद्रथ ,[४] शुक्लीत,श्रोणीत ५.२३- रे त,रक्त [५] स्वेद श्लेष्मा ५.२४-
घाम,कफ [६] वडवानळु ५.२६- वडवानल,[७] अकोचन ५.३१- आकंु चन, [८] काचबंदी ५.४३- काचयक्त
ु जमीन, [९] रुवामध्ये५.४४- कापसामध्ये,
[१०] तंदल
ु ५.४५- तांदळ
ु , [११] बत्रभाग ५.४६- चन
ु ा,वाळु व ताग, [१२] ननचाड ५.४७- केवळ [१३] आकाश शामवणथ५.५०- ननळ्या रं गाचे
आकाश,[१४]आकाश तमापासून ५.५५- तमोगुणापासून आकाश,[१५] आहाच दृिी ५.५९- उर्ळपणे,वरवर पाहता [१६] दनु धासाररखा ५.६९-
दध
ु ासारखा.(छा.ितीत ’धनु धासाररखा’ असे छापले आहे .)[१७] संतसंगे उगवावी ५.७०- संतांची संगत करावी (व मोक्ष भमळवावा.)
(1460+17=1477)

७६] दशक ८ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] दस्ु श्चतपणा ६.३- मन एकाग्र नसलेला व्यग्रचचत्त,आपणास काय करावयाचे आहे व आपण काय करीत आहोत याचे कांहींच भान नसून
केवळ आयष्ु यक्रमण करणे ्हणजे ’दस्ु श्चत’ [२] सुचचतपणे दश्च
ु ीत ६.४-काही वेळ सुचचत काही वेळ दस्ु श्चत. [३] अर्थिमय ६.६- अर्थ आणण
िमेय,[४] िमेय=भसद्धांत.[५] श्रोते मानतील सीण ६.८- श्रोत्यांना वाईि वािॆ ल,[६] शत्रस्ु जणे ६.२१- शत्रक
ू डून स्जंकले जाणॆ [७] सावध असोन
उमजेना ६.२७- श्रवणाप्रवषयी दक्ष पण व्यग्रचचतामुळे उमजेना[८] तरी तो सवेच आळस आला ६.२९-तरी त्यास आळस घेरुन िाकतो,[९] आळसे
ननद्राप्रवळास ६.३५-(व्यग्रचचत्तामुळे) आळस,ननद्रा व प्रवलासी जीवन (या त्रयीमुळे स्जवनाची नासाडी), [१०] साधस
ु ंगे तत्काळ उडे प्रववेकदृिी
६.५०- साधस
ु ज्जनांच्या संगतीत ताबडतोब प्रववेकदृिी जागत
ृ होते.(येर्े ’उघडे’ ऐवजी ’उडे’ असा हस्तदोष असावा-इनत दे व.)
(1477+10=1487)

७७] दशक ८ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] कल्प ७.५- यग
ु ानय
ु ग
ु े [२] कोसला ७.९-कोश, [३] ते पटु ढले जन्मीं पावेन ७.१७- (आता दान केले तर) पढ
ु ील जन्मी पण्ु य लाभेल असे
वािणे हे अज्ञान होय, [४] नरदे हमाद्यं=आद्यं नरदे ह,मूळ नरदे ह;[५] भवास्ब्धं=भवसागर; [६] नभस्वतेररतं=नभस्वत ईररतम-दाि धक्
ु यानें झांकला;
[७] चौपि
ु ी तत्त्व ७.३३- दे ह,अवस्र्ा, अभभमान, स्र्ाने, भोग, गुण,मात्रा,शर्क्त हे ित्येकी चार असे एकूण ३२ होत,पहा द.१७.९.१ते६ [८]
सक्ष्
ू माचा प्रववेक ७.३८- सक्ष्
ू मदे हाचा प्रववेक पहा द.१७.९.१८ते२२.[९] दृश्य सबाह्य ७.५४- दृश्य सि
ृ ीच्या आत व बाहे र.पाठभेद : ’दृश्यासबाह्य’
[१०] च्यारी आत्मे ७.४५-जीवात्मा, भशवात्मा, परमात्मा,ननमथळात्मा हे ४आत्मे.[११] उपाधीवेगळा ७.५२- ४ आकाश जसे एक तसे ४ आत्मा
मूळात एकच होत,ननमथळात्मा उपाधीरटहत असतो. जीवचैतन्याचे घिाकाश व उपाधी घि; भशव-कूिस्र् चैतन्याचे मठाकाश व उपाधी मठ;
परमात्मा-ईश्वरचैतन्याचे महदाकाश व उपाधी प्रवश्व; ननमथळात्मा-ब्रह्चैतन्याचे चचदाकाश उपाधीरटहत होय. (1487+11=1498)

७८] दशक ८ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] महापज
ू ेचा अंती मस्तक वाहाती ८.९- पाठभेद : महत्पज
ू ेचा; महापज
ू ा करुन मस्तक वाहतात ्हणजेच सािांग नमस्कार करतात; [२]
बद्धन ८.१६- कधीच बद्ध होत नाही.(’बद्ध’ चे ’बद्धन’ अशी दरु
ु स्ती नंतर केली-इनत दे व.)[३] कडसणी ८.१८- दोरी, सत्र
ू ,प्रवचार,[४] मग मी पावेन
अनंत ८.३५- दे हान्त झाल्यावर मला अनंत ब्रह् लाभेल असे वािणॆ हे अज्ञान होय, [५] जन्म मुळाचा िांत ८.४९- नरजन्म हा मुळाचा
(आत््याचा) िांत (शेविचा भाग) आहे .’स्र्स
ू ूकाम’ या चार दे हाचा अंत व जन्म यापासून आत्मा अभलप्त आहे . [६] नेहिून ८.५५– अगदी सूक्ष्म
प्रवचार, (1498+6=1504)

७९] दशक ८ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] अंतरीच पाटहजे ननवत्त
ृ ी ९.१७- अंतरं ग-मन आत्मस्वरुपलीन ्हणजेच ननवत्त
ृ ी, तोच साध,ू त्याचा बाह्यरं गाशी संबध
ं नाही, [२] भलतैसे
९.१८-ननराळे , [३] राजी बसता अवभलळा ९.१९- राज्यपदी सहज बसताच,[४] अवभलळा=सहज [५] स्जव्हाळा ९.१९- उत्कि भर्क्त,िेम [६] प्रवसंच
९.३२-प्रवस्कळीत, संच=गि,एकबत्रत [७] जोजार-पसारा, खिपि [८] झळं बावे ९.३८- पछाडले जावे,[९] स्वरुपी राहाणे हा स्वधमथ ९.५४-
स्वस्वरुपाशी तदाकार होऊन राहाणे हाच स्वधमथ,[१०] धररता साधच
ू ी संगती आपषाच लागे ९.५५- साधच्
ु या संगतीत आपोआप सस्वरुपी लीन
होतो,[११] आपषाच=प्रवनासायास,आपोआप,(1504+11=1515)

८०] दशक ८ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] जोजारु १०.२- पसारा [२] सुखे नावें १०.४- सख
ु ेनव
ै [३] सांडागोठी १०.१४- गप्पागोिी सोडा, [४] गोठी=गोिी [५] चाउिी १०.१४- बडबड, [६]
तंवचच १०.१७- तोपयंत, [७] कारण मन अवरावे १०.२०- कारण शमदमाने मन आवरावे ्हणजे तेच मन तीर्थ होय.(“मनच असावे” याचे “मन
अवरावे” असा पाठ नंतर केला. इनत-दे व) [८] श्रीहरी जयेचा कळत्र १०.३१- श्रीहरी स्जचा आधार ती लक्ष्मी [९] ती लागले १०.३२- त्या

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 17
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

लक्ष्मीच्यायोगे [१०] साहे करावी १०.३५- साह्यभत

ू करुन घ्यावी.[११] अनभ
ु वाला उरी कैची १०.४९- अनभ
ु व उरतच/ठाव नाही,कारण अनभ
ु व
्हंिलं कीं तेर्े द्वैत आले.[१२] उरी=ठाव=जागा.(1515+12=1527)

८१] दशक ९ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] ननरामय ्हणणजे जळमये नाही १.४- इतर चरणांची रचना पाहता येर्े“आमय नाही”असे उत्तर असायला हवे होते,पण आमय ऐवजी ’जळ
मये’ हा शब्द येर्े आला आहे .आमय ्हणजे रोग,प्रवकार.प्रपंड आणण ब्रह्ांड या उभयतांना प्रवकार आहेत. रोगाटद प्रवकाराने प्रपंडाचा जसा अंत
होतो तद्वत सवथ ’जलमय’ होऊन ब्रह्ांडाचा अंत होतो. ’जलमय’ हा ब्रह्ांडाचा प्रवकाराच होय.[२] जनचच नाही १.१०- जन/लोक संपकाथत नसून
एकिे च आहे , ते ननरं जन. [३] तकथत नाही १.२४- ज्याचा तकथच करता येत नाही.[४] चेवत नाही १.२६- ढळत/चळत/च्यत
ु नाही. [५] अक्लेद
१.२८- कालवले जाऊ शकत नाही,भमसळू शकत नाही. [६] अनभ
ु वमते १.२९- अनभ
ु वस्वरुपाने,अनभ
ु वाच्या योगाने (1527+6=1533)

८२] दशक ९ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]ब्रह्ननरुपण-पहा द६.४,द७.२ [१] सादृश्य २.७- ित्यक्ष दृिीसमोर, [२] रें द्यामध्यें २.१४- चचखलामध्यें [३] ते हे अहंता २.१५- ्हणे ’मीच ब्रह्
आहे ’असा अहंकार,[४] अन्वये आणी वीतरे क २.२१- अिदे हाची उभवणी ्हणजे अन्वय, आणण त्या ’उद्भवाचा संहार’ ्हणजे व्यनतरे क. अि
दे हाची उभवणी व संहारणी हे केवळ शास्ब्दक ज्ञान होय,पण ननशब्द ’परब्रह्ाचा’ शोध प्रववेकाने घेतला पाटहजे.[५] सवथब्रह् आणी प्रवमळब्रह्
२.२३- हे सवथब्रह् आहे असे ्हणणारे एक व मायाप्रववस्जथत तेवढे च प्रवमलब्रह् असे ्हणणारे दस
ु रे ,असे दोन पक्ष आहे त. परब्रह्ाचं वमथ
कळताच हे केवळ बोलणं राहून हे दोन्ही पक्ष उरत नाहीत.[६] पक्षपात घडॆ २.२४- सवथ व प्रवमल असे जे दोन पक्ष आहेत त्यांचं पतन होतं,
नाश होतो. [७] अनभ
ु वाच्या खण
ु े २.२५- या गोिी अनभ
ु वाच्या असून येर्े बोलण्याचे काम नाही.[८] शब्द कळाकुसरी २.२६- शास्ब्दक कला-
कौशल्य.[९] सवेच नासे २.२७- लगेच / ताबडतोब नाटहसे होते.[१०] संगभंगे २.३०- संग/सहवास भंगून, बत्रपि
ु ी नाहीशी होऊन,द्वै त नाहीसें
होऊन.[११] पाहावे आपणास आपण २.३३-आपल्याच स्वरुपास आपण पाहावे (प्रवपश्यना), [१२] माहापरु
ु षीं २.३४- सद्गरु
ु ं ना [१३] मज २.३८-
मला अर्ाथत “मीपणाला” [१४] अवघेचच वाव २.३८- ननव्वळ भमर्थया/ मानयक [१५] भंगले मौन्य जैसें २.४०- जेर्े काहीं उरले नाही तेर्ें प्रवशेष
काय सांगायचे.मौनव्रत धारण केलेय असं मुखानं सांगताच मौन नाहीसें होतं तद्वत परब्रहानभ
ु ूती सांगू लागला तर तो अनभ
ु व त्याला आला
नाही असे समजावे कारण ते ’अनव
ु ाथच्य’ आहे .[१६] करुन कांहींच न करावे २.४१- प्रववेकाने सवथ करुन ननुःसंग असावे, र्क्रयादोषप्रवरटहत र्क्रया
प्रववेकाने करावी.[१७] असोन ननशेष नसावे २.४१- (प्रववेकाच्या जोरावर) मीपणाचा लवलेशही नसावा,तरी सवथ व्यवहार करीत असावे. प्रववेकबळें
काहीच नसावे पण तरीही असावे.”असोन ननुःशेष,ननुःशेष नसावे” असा याचा अन्वय होईल. (1533+17=1550)

८३] दशक ९ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] संपदे प्रवण जो चधवसा तो ननरार्थक ३.९- व्यवहारी जगात गरीबाने टदलेला धीर र्कं वा पारमाचर्थक क्षेत्रात अज्ञानी माणसाने टदलेला धीर
(धीवसा) ननरर्थक असतो.[२] ननवळे ३.१२- शांत होतो.[३] प्रवराला ३.१७- आत्मलीन झाला.[४] वेदबीज ३.२३- वेदाने सांचगतलेले गुह्य, ते
परब्रह्.[५] उडप्रवला ३.२६- बाध केला,मत्ृ यु आणला.[६] कदथळीउदरीं ३.३४- कदथळीच्या गाभयातन
ू [७] सनपाते ३.३८- सस्न्नपाताच्या (ताप)
योगाने [८] जाकळला ३.४२- व्याकुळ झाला. झाकोळला,[९] अिािी ३.४४- खिपि [१०] पररनछन्न ३.४५- स्पि (1550+10=1560)

८४] दशक ९ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] अपैसे ४.११- आपोआप [२] जैसी प्रवद्या तैसी हांव ४.१३- स्जतकी प्रवद्या नततकी महात्वाकांक्षा,[३] तोलासाररखा हावभाव ४.१३- कुवती/
योनयतेनस
ु ार महत्वाकांक्षा नन मानमरातब,[४] भसंतरे ४.२१- भ्मात राहतो,फसतो.[५] जाटिल्यासाठी ४.२४- शास्त्रशुद्ध सूक्ष्म ज्ञानाने,[६]
इतुक्यासाठी ४.२९- एवढ्या ज्ञानामुळे [७] नेणता काही राजकारण ४.३५- राजकारणाटद शास्त्रांच्या काही ज्ञानाभशवाय.[८]अलक्ष ४.३७- दल
ु क्ष
थ [९]
सोये ४.३७- यर्ु क्त,[१०] जाणणे ्हणणजे स्मरण ४.४०- जाणणे अर्ाथत ज्ञान होणे, तर स्मरण अर्ाथत आत्मस्वरुपाचे स्मरण होय. [११] प्रवज्ञान
४.४१- सस्वरुपाचे ज्ञान,आत्मज्ञान (1560+11=1571)

८५] दशक ९ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] अनम
ु ान ५.२०- संशय [२] ब्रह्ांडीं रुद्र५.८- जसे प्रपंड अंतुःकरणमनबद्ध
ु ीचचत्तअहंकार तसे क्रमाने ब्रह्ांड
प्रवष्ण
ु चंद्रमाब्रह्दे वनारायणरुद्र [३] भली ५.२०-भल्याने [४] दे व ते कल्पनामात्र ५.२१- दे व ही ननव्वळ कल्पना होय.[५] मंत्राधेन ५.२१-
मंत्राच्या आधीन [६] स्वभावेंचच ५.२७- सहज,अनायासे [७] याकारणे अनम
ु ानाचे काम नाही ५.३६- ्हणून संशय घ्यायचे कारण नाही.(या
ओवीपयंत भशष्यांची शंका झाली आता येर्न
ू पढ
ु ॆ सद्गरु
ु उत्तर दे तात.) [८] दे हीचें र्ानमान ५.४१- दे हातील रचना [९] र्ानमान – रचना
(1571+9=1580)

८६] दशक ९ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 18
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

[१] मध्य ते रजोगण

ु ६.३- काही जाणीव काही नेणीव भमळून,[२] सवथसाक्षक्षणी ६.४- तय
ू ाथ अवस्र्ा, [३] तेर्े जाणीवेचे आचधष्ठान ६.५- प्रपंडातील
४र्ा दे ह महाकारण तर ब्रह्ांडातील ४ र्ा दे ह मूळिकृनत होय,महाकारण दे हाच्या टठकाणी जशी सवथसाक्षक्षणी अवस्र्ा आहे तशी मूळिकृतीतही
जाणीव आहे .[४] गुणक्षोभभणी ६.६- मूळमायेतीळ गुप्त बत्रगुण स्पि होतात तेव्हां नतला गुणक्षोभभणी=गण
ु माया ्हणतात.[५] अवभलळा ६.७-
सहज.[६] शब्द ६.९- मातक
ृ ाशब्द,शब्द हा आकाशाचा गुण,त्यापासून आकाशवाय
ु अस्ननपाणीपर्थ
ृ वी अशी परं परा प्रवशद केलीय.[७]
ननखळ वोतली भत
ू े बत्रगुणाची ६.३३- माया ही पंचभत
ू े व बत्रगण
ु यांची ओतलेली मूस आहे .[८] मध्यमान ६.३८- भमश्रण. [९] पागोरे ६.४६- तंतू
[१०] खांद्या ६.४८- फांद्या (1590)

८७] दशक ९ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] िवत्त
ृ ीचे बोलणे ७.११- जनरुढीचे बोलणे [२] सि
ृ ीभाव ७.१३- सहज- स्वभाव, [३] प्रवचारतां र्ारली ७.१४- प्रवचार करुन पाहता (माया) स्स्र्र
आहे (असे वािे ना),र्ारली=स्स्र्र.[४]परी वेढा लाप्रवले सवथही७.४७- बंधन कल्पनेने सवांना घेरल्यामुळें [५]भमर्थया जाणणजेना बप्रद्ध ७.४८- बंधन
भमर्थया आहे हे तो जाणत नाही(तो बद्ध.)[६]जाणीव राहतां प्रवज्ञान, स्वयेचच आत्मा७.५१-ज्ञानाच्या जाणीवेचा लय होणे हे च प्रवज्ञान होय, मग
तो आत्मरुप होतो.’राहाता’=बाजस
ू राटहली असता.[७] धाल्यास नाही ७.५६-तप्त
ृ झालेल्यास नाही,[८]अंतरस्स्र्ती७.५७-आत्मस्वरुपस्स्र्ती, (1598)

८८] दशक ९ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]दे हान्तननरुपण-पहा द ७.१० [१] ज्ञानमते ८.१- ज्ञानयोगानें [२]तीं टदवसां ८.८- तीन टदवसात [३] वायोसुत ननमाथण जाला८.११- एका दे हातून
िाणवायु ननघन
ू दस
ु र्या दे हात िवेशतो याअर्ी वायस
ु ूत. [४] जाणीवहेत ८.१३- हेतुरुप जाणीव. [५] करणरुपे ८.१३- मूळमायेचे कारण जाणीव
आहे , जाणीवरुप मूळमाया.(पाठभेद-’कारणरुपे’)[६] वीध केभलया ८.२०- मंत्रतंत्रप्रवधी केल्यामुळे [७] वारे ८.२१- समंध[८] आळी ८.२१- इच्छा [९]
राहाणे ८.२२- मंत्रियोगाने [१०] वायो ८.२४-शर्क्त, [११]वारी- जाती ८.२९- अधांगवायू होतो [१२]वीज कडाडी अंबरी वायो-मुळे ८.३०- आकाशात
वाय-ु शर्क्तमळ
ु े वीज कडाडते,[१३] अखरर्कती ८.३३- नाटहशी होती.[१४] उमजवावे ८.३५- शहाणे करावे. [१५] प्रपसें ८.३५- वेडे [१६] मंत्री ८.३६-
मंत्र सामर्थयाथने (1598+16=1614)

८९] दशक ९ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] भसरकले मधे ९.३- मध्ये भशरले,[२] भूगोळ ९.४- भग
ू ोल,(ज्ञानेश्वरी अध्याय १०ओवी २६०मध्ये अवनी,धरती इ.शब्द न वापरता “तरी
भूगोलुचच काखे सुवावा” असा पर्थृ वीचा उल्लेख ’भूगोल’ या शब्दाने करुन ती गोल असल्याचे गॅभलभलओच्या आधी ३०० वषे संतश्रेि श्री
ज्ञानेश्वरांनी केवळ ध्यान व चचंतनाद्वारे सांचगतले.) [३]मेदनी ९.१५- पर्थ
ृ वी [४]भेटदले नाही ९.२२- या ओवीतील पटहले दोन चरण हे पर्थ
ृ वी,
आप,तेज,वायु या भत
ू ांबिल आहेत,ही ४ भत
ू े होतात,जातात ्हणून त्यांना अचळ ्हणता येत नाही,पण आकाशाचा भेद होत नाही ्हणून ते
अचल आहे . [५] कप्रवि ९.३०- कवठ [६] बटद्रफळ९.३१- बोर,[७] वप्रृ त्त फािोन प्रवतुळे ९.३७-(ब्रह् व्यापण्याच्या ियत्नात) वप्रृ त्त फािून नि होते.
(1621)

९०] दशक ९ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] दे वास भजता १०.१०- दे वतांच्या उपासनेने दे वलोक भमळतो.पहा भ.गी९.२५ [२] होईजे धन्य१०.१२- मोक्ष लाभतो, धन्य = मोक्ष.[३] वस्तु
आहे वस्तुचा ठाईं १०.१५- आपण ब्रह् आहोत असा ननधाथर झाल्यावर मग आतां शंका कसली उरली? ब्रह् टठकाणच्या टठकाणीच आहे . [४]
भसद्धास आणी साधन १०.१६- मोक्ष साधल्यावर भसद्धास साधनाची आवश्यकता पडत नाही.(छा.ितीत ’भसद्धांत’असा शब्द छापला आहे . मु.दोष
असावा.)[५] ध्ययें धरावे ध्यानासी १०.३७- ध्यये=ध्येयें,ध्येयाने स्वतुःचे ध्यान कसे(कोण्या िकारे ) करावे?.(1626)

९१] दशक १० समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]अवघे धाले १.५- सवथ तप्त
ृ झाले.[२] जाटिल्याप्रवण नाही १.२५-जाणीवेभशवाय नाही,[३] ब्रह्ा बत्रशुप्रद्ध १.३०- ननस्श्चतपणे ब्रह्ा, [४] बत्रशुप्रद्ध =
ननश्चयेकरुन. (1630)

९२] दशक १० समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]आशंकाननरुपण-पाठभेद: दे हआशंकानाम,[१] जन्म दे वा २.६- ब्रह्ा,प्रवष्ण,ु महे शाचा जन्म,[२] िवत्त
ृ ीचेटह २.७- रुढीवादी[३] अकांत २.७-
आकांडतांडव[४] लोकधािी २.२१- जनरीत,[५] बहुधाननश्चये २.२१- प्रवप्रवध मतांमळ
ु ें [६] गर्ागोवी २.२२- घोिाळा, गंत
ु ा (1636)

९३] दशक १० समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] नाना िचचत िमाण पाषाणदे वी ३.५- पाषाणाच्या दे वांचा अनेकांना अनेकिकारची िचचती येते.[२] नाना पाषाण मप्रृ त्तका ३.६- प्रवप्रवध
पाषाणाच्या,मातीच्या मूतींचा.(पाठभेद- “नाना वक्ष
ृ मप्रृ त्तका”.) (1638)

९४] दशक १० समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 19
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

[१] जाजु ४.७- शंका,संशय [२] िचचत शब्दे जाण प्रवस्वासासी ४.८- जेर्े िचचती तेर्े प्रवश्वास आणण या उलि,तात्पयथ प्रवश्वास हीच िचचती [३]
आकाशावरी कंु चर्ला४.१३- ओवीतील सवथ चरणांचा प्रवचार करता ’आकाशावर जोर लावला तरी(ते तुित नाही)’ असा अर्थ लागतो.पण ’कंु चर्ला’
या शब्दाचा ’र्र्ुं कला’ असा अर्थ कांहीजण करतात.वाचकांनी च योनय ते घ्यावे [४] त्यांत जाणता तो ईश्वर ४.१६- ब्रह्ाच्या टठकाणी जी
मूळमाया,नतच्या टठकाणी जी जाणीव कळा तोच ईश्वर होय.[५] शरीरे दै त्य ननदाथभळले४.४०- प्रवष्णूचे मूळरुप ्हणजे सत्वगण
ु ,जाणीव, ज्ञान
होय,जे सूक्ष्म,अदृश्य असते.हे सूक्ष्मरुप स्र्ल
ू रुप धारण करुन दि
ु ांचा संहार करते.“पररत्राणाय साधन
ु ां प्रवनाशाय च दष्ु कृताम“हा श्लोक आठवा.
(1643)

९५] दशक १० समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] तके क्षक्षती ५.१३- पर्थ
ृ वीला तडे जातात. [२] सप्तकंचक
ु ी ५.२१- पंचतत्त्वे,अहंकार व महत्तत्व भमळून सप्तकंचक
ु यक्त
ु त्रैलोक्य. [३] ईश्वर सांडी
अचधष्ठान ५.२५- पंचभूते + बत्रगुण=िकृती, आणण ईश्वर=पुरुष. िकृती+ परु
ु ष= वायु + जाणीव = मूळमाया. ती मूळमाया ननप्रवथकल्प स्वरुपी
लीन होते. (पहा द १०.४.१६ व द.१०.९.५ ते ११.) [४] वोजे ५.२८- उत्तम रीतीनें ?(1647)

९६] दशक १० समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

१] पट्टणामधे ६.१७- मोठ्या शहरात,[२] ननविे ६.२३- ननष्पन्न होते. [३] ये जन्मींचे पढ
ु ीले जन्मी- भ्म ६.२५– या जन्माचे पढ
ु ील जन्मीं
भमळे ल हा भ्म होय,[४] ज्ञाने वैभव दपािले ६.२७ - ज्ञानी असून वैभवाने टदपन
ू गेला / भल
ु ला हा भ्म होय, [५] सामर्थयाथवरी मन चाले
६.२७- वैभवाचा लोभ सुिला.[६] सीमा र्फिे ६.२८- अहंकारापोिी मयाथदा उल्लंघन करणॆ.[७] अदृिी ६.३४- नभशबी, (1654)

९७] दशक १० समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] तो तरी आपण नाही गेला,लोकी ित्यक्ष दे णखला ७.६- (तो) संत सत्परु
ु ष स्वतुः कोठे ही गेले नाहीत तरी (इतरत्र ित्यक्ष लोकांना भेितात)
[२] अन्नेत्र ७.७-अन्यत्र [३] द्रव्य ७.८- वस्तुजात, पदार्थ [४] समर्ेप्रवण ७.१९- सामर्थयाथभशवाय,योनयतेवाचन
ू [५] फळ अंतरी भगवंतासी ७.२१-
फलाची अपेक्षा धरली तर परब्रह् दरु ावते.[६] अंतरी=दरू करते,अंतरवते. [७] नािोपे ७.२४- आवरत नाही, [८]र्किकन्याये ७.२४- र्कडामुंगी
सारख्या क्षूद्र न्यायाने त्याचे मूल्य टह क्षूद्रच. (1654+8=1662)

९८] दशक १० समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] तुरंग ८.३- घोडा,[२] सािी ८.१०- खरे दी,संगत,संग्रह,[३] र्कती नाही ८.११- कधी नाही [४] ठकु भसंतरु ८.१३- ठक,लबाड [५]ठाई पडे ८.१३-
ठाऊक होते.[६] गैरसाळ ८.१४- खोिारडा,[७] तामचगरी८.१४–तांब्यापासून खोिी/नकली नाणी बनवणारा, लबाड, [८] मांड ८.१५- पसारा [९] भंड
८.१५- फस्जती[१०] नेणत्याकररतां ८.२९- अज्ञानामुळें[११]पररपाठ ८.३१- जनरुढी,दं डक (1673)

९९] दशक १० समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]परु
ु षिकृनत- पाठभेद: परु
ु षिकृनतननरुपण [१] वाड ९.२- िचंड [२] जब
ुं ाड ९.२- समुह [३] वायोस ्हणती िकृती ९.८- वायस
ु िकृती[शर्क्त]
्हणतात,[४] जीती ९.१५- जगतात [५] मुळींचे ९.१९- मूळमायेचे [६] प्रवघडे ९.२४- खंडन होते (1679)

१००] दशक १० समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] गळं गा १०.९- घोिाळा,[२] स्फूनतथलक्षण १०.१२- मी एक आहे तो बहुप्रवध व्हावे ही ब्रह्ाच्या टठकाणी स्फुरण पावलेली इच्छा.[३] माहा-माया
१०.१४- महाकारण [४] प्रवराि ते स्र्ळ
ू १०.१४- संपण
ू थ ओवीचा अर्थ, प्रपंडी स्र्स
ू ूकाम अनक्र
ु मे ब्रह्ांडी प्रवटहअमू होय [५] ईश्वरतन-ु चतुिये
१०.१५- ’प्रवटहअमू’ यांना ईश्वरतनच
ु तुिय ्हणतात. [६] जाणीव मूळमाया १०.१५- १३व्या ओवीत हे च सांचगतले आहे . प्रपंडातील जाणीव तीच
ब्रह्ांडातील मूळमाया होय.[७] वोळखावा आमासा १०.३६- अंमळसं /र्कं चचतशी ओळख करुन घ्यावी.(छा.ि.’ओळखावा’ असा पाठ आहे .) [८]
नतक्षणपणे १०.३८- सूक्ष्मपणे,[९] पदार्थ दृिीस पडतो १०.३९- पाठभेद :दृिीस टदसतो.[१०] कूिस्त १०.४४- सवथ भत
ू ातील जीवात््याला क्षरपरु
ु ष
व कूिस्र्ाला अक्षर ्हणतात.कूि ्हणजे गूढ/गप्त
ु पणे राहणारा ईश्वर.[११] कूि=गूढ,ऐरण,[१२] उत्तम परु
ु ष तो आणीक १०.४६- उत्तम परु
ु ष
वेगळाच आहे . जीवचैतन्य, ईश्वरचैतन्य यांची उपाधी अनक्र
ु मे प्रपंड व ब्रह्ांड तर ब्रह्चैतन्य ननरुपाचधक होय.[१३] आणीक=वेगळा; [१४] दे हमात्र
ननरसन
ू ी गेला, तेर्े अंतरात्मा कैसा उरला १०.४८-“अंत-रात्मा” हा शब्दियोग दे हाच्या अपेक्षेने झाला आहे .दे हच ननरसन
ू गेल्यावर अंतरात्मा
उरतच नाही. ननप्रवथकार ब्रह्स्वरुप अप्रवकारी आहे . अंतरात्मा हा ियोग दे हाच्या उपाधीयोगे असन
ू ती उपाधी ब्रह्ाच्या टठकाणी नाही.ही ओवी
मूळ ितीत मागाहून भलटहली आहे .[१५] क्षाळण १०.५८- धण
ु े [१६] लाभसले १०.६१- डागले.[१७] मोघे१०.६२- मडके.[१८] दोषांच्या दहनाला
१०.६३- दोष काढून िाकण्यासाठी. (1679+18=1697)

१०१] दशक ११ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]*भीमदशक- मारुती हा ११वा रुद्र, ्हणन
ू या दशकाला भीम (मारुती) असं नांव टदलं-इनत शंकरदे व,या दशकाची सरु
ु वातही मरुता च्या
वणथनानेच केली आहे [२] नघसणी १.२-घषथण,[३] सीतळ पाणी १.२- वायच्
ु या उष्ण झोतापासून रप्रव,वन्ही,प्रवद्यल
ु ता इ. आणण शीतल झोतापासून

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 20
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

चंद्र,तारा इ.झाले.येर्े ’सीतळ’ हे ’तेज’या अध्याहृत नामाचं प्रवशेषण आहे .मंदवाय

ु सीतळ तेजपाणी अशी उत्पत्ती.पहा द.१२.६. १२ते१४ [४]
नाना योनी िगिल्या नाना वेर्क्त १.१० - अनेक िकारच्या योनीत प्रवप्रवध िकारचे व आकाराचे िाणी िकि होतात,[५] नानावेर्क्त= प्रवप्रवध
आकाराचे िाणी [६] संकभळत १.१२-र्ोडक्यात,[७] संव्हारसंकेत १.१२-प्रवनाशाचे चचन्ह [८] बारा कळी १.१४- बारा कलानी, रुपानी [९] रक्षा
१.१४-राख [१०] र्ोतांड १.१७-भमर्थया (जीव,भशव,प्रपंड ब्रह्ांड हे मानयक) [११]प्रववेकिळये १.१८-प्रववेकाने समजन
ू घेऊन केलेला भमर्थया सि
ृ ीचा
नाश [१२] दे हांत पाहाती १.२४- प्रवप्रवध िाणीमात्रांच्या दे हांतील चैतन्य पाहतात.दे हांत=दे हामधील [१३] जाणतो जीव तो िाण १.३४- जो
िाणयक्त
ु जाणता असतो तो जीव,पाठभेद:’जातो जीव तो िाण’.[१४] आद्य मध्य अवसान १.३७- आदी,मध्य,अंत[१५]मने वोळखावे उन्मन
कोण्या िकारे १.३९- मनोलय अवस्र्ा मनास कशी ओळखता येईल? [१६] असोन नाही १.४३- परब्रह्ाचा अनभ
ु व असून तो नाहीसा होऊन
तेर्े द्वैत उरले नाही पाटहजे. (1697+16=1713)

१०२] दशक ११ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]काही उमजले तरी नम
ु जे २.७- र्ोडे कळले असले तरी न कळल्यासारखेच असते, र्ोडे समजले असे वािले तरी काही समजलेलेच
नसते.(पहा- यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेदसुः । अप्रवज्ञातं प्रवजानतां प्रवज्ञातमप्रवजानताम -केनोपननषद.) [२] नाना पदार्थ मकार २.११-
प्रवप्रवध िकारचे पदार्थ.उत्तम,मध्यम,अधम/नीचतम असे प्रवप्रवध दजाथचे प्रवप्रवध िाणी असा ’मकार’ याचा एक अर्थ होऊ शकतो.(मकार ऐवजी
िकार असावे-इनत दे व ) [३] वारील २.१७- प्रवचारे ल [४] गळांठा २.१८- गोंधळ [५] बहुकचचंत २.१९- वात्रिपणाचा, मनमानेल तसा अंगवळणी /
रुढ [६] वरपंग २.१९- दे खावा [७] दे वाचे मांडले भंड २.२०- दे व दे वताचे बंड माजले [८] अनावेक २.२४- नननाथयक,[९] करतळामळ २.२७-
तळहातावरील आवळे [१०] सहजचच चळे ल २.३९- भमर्थया वस्तुचे ध्यानाने सहजपणे दुःु ख िाप्त होईल.[११]सत्य होऊन वताथवे २.४०-ब्रह्रुप
होऊन जनरीतीनस
ु ार वागावे.(1724)

१०३] दशक ११ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] पहा द.१९.९[१] अवचि ३.१- अचानक [२]चोखि ३.१- शुद्ध [३] उदे ग ३.५- उद्वे ग [४] यमयातनेचा झोला ३.८- संकिकाळाचा /यातनेचा
दणका/ हल्ला, [५] सुरवाडती ३.११- सुख लाभते [६] सुशब्दे ३.१८- गोड बोलून [७] वेढा लावी ३.१९- फसवते [८] सदे वपण ३.२४- भानयवान
[९] गत
ुं ल्या लोकास उगवी ३.२५- अडलेल्या लोकांना मदत करतो [१०] िपंची पाटहजे सुवणथ परमार्ी पंचचकणथ ३.२९- उत्तम िपंचासाठी जशी
पैशाची गरज असते तसं परमार्ाथसाठी पंचीकरणाची माटहती करुन घेणे आवश्यक ठरते . (1724+10=1734)

१०४] दशक ११ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]सारप्रववेक ११.४- पाठभेद: प्रववेकननरुपण [१]पाभळताहे ४.३- ननयमन करतो [२] भांबावते बप्रु द्ध ४.७- चंचळ अंतरात्मा व ननश्चळ ब्रह् यांचा
जो संधी ती माया होय.त्या मायेच्या योगाने बद्ध
ु ी भांबावन
ू जाते. [३] दे वास मूळ ना डाळ ४.८- दे वाला ना बड
ु खा ना शेंडा,[४] डाळ = डहाळी,
फांदी [५] होते वारी ४.९- ननवारण होते, नि होते.वारी=वारण=ननवारण. [६] काये राहे काये न राहे ४.१६- काय शाश्वत,काय अशाश्वत [७]
दक
ु ळ्ळे ले ४.१८- दष्ु काळातून आल्यासारखे,अधाशी पणे,[८] सारगार ४.२२- सार-असार,[९] सार=र्कं मती,मौल्यवान.[१०] गार=गारगोिी,िाकाऊ
[११] लौंद ४.२३- आळशी, [१२] घेवं ये ४.२४- घेऊं ये, घेण्यासारखे [१३] संसारसांतेस ४.२५- जगाच्या बाजारात,
सांत=सांर्=भरभराि=बाजार.[१३] वमक ४.२६-ओकारी (1734+13=1747)

१०५] दशक ११. समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-
[*] पहा द.१९.९ [१] दस
ु रे ते राजकारण ५.४- हररकर्ा व अध्यात्म ननरुपणाबरोबरच दस
ु रे ्हणजे मुत्सिीपणा (राजकारण) अंगी असावा. [२]
जाणावे पराचे अंतर ५.६- लोकांचे अंतरं ग ओळखावे [३] संकेते लोक वेधावा ५.७- केवळ संकेतानी/ खाणा खुणांनी /मौनानी लोकांना आकप्रषथत
करावे[४]येर्ानशक्त्या ५.७- कुवतीनस
ु ार [५]अनत परी तयाचा ५.८- परं तु त्याचा अनत / अनतपररचय [६]अभभि ५.१३- मनोगत [७] टहरवि
५.२१- हलकि प्रवचाराचा [८]कचरि ५.२१- घाबरि [९] वक्ष
ृ ी रुढासी उचलावे ५.२३- भभतीग्रस्तास धीर द्यावा,वक्ष
ृ ी=घाबरुन झाडावर जाऊन
बसलेले. [१०] अभभळासीना ५.२४- अभभलाषा नसते.[११] पाठी राखणे ५.२५- पाठपरु ावा करणे [१२] दे खो न सकणे ५.२५- भेिही न दे णे.[१३]
त्यागेप्रवण ५.२६- सोडून टदल्याभशवाय. (1760)

१०६] दशक ११.समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]महंतलक्षणननरुपण ११.६-पाठभेद : महंतलक्षण [१] शुद्ध नेिके ल्याहावे---शोधन
ू शुद्ध वाचावें ६.१- शुद्ध भलहावे,अशुद्ध शोधन
ू शुद्ध करावे,शुद्ध
वाचावे,याबाबत चक
ु ा करु नयेत.[२]धाट्या ६.२- धािणी, िकार [३]नेमस्त ६.३- र्ोडक्यात पण ननश्चयेकरुन [४] मज्यालसी नाना चचन्हे सच
ु ती
जया ६.८- सभेत धीिपणाने अनेक योनय गोिी ज्यास सुचतात,[५] मज्यालस=सभा [६] गत
ुं ल्या लोकास उगवी ६.१०- प्रववेकाने मायेत
गुंतलेल्यांना सोडवतो.[७] पवाडे ६.१२- उभा ठाकतो, [८] पवाडणे=भशरणे.[९] सांकडीमध्ये ६.१३- संकिामध्ये [१०] धारणेचा ६.१९-
कतत्थृ वसंपन्न,प्रवरक्त,ज्ञानी व र्क्रयाशील. (1770)

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 21
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

१०७] दशक ११ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] चंचळ नदी ७.१- या समासात मायेला नदीचे रुपक टदले आहे . [२] गप्त
ु ७.१- चंचळ माया सवथत्र असून नतचे रुप कोणास कळत नाही
्हणून गुप्त.माया =या मा=जी मूळातच नाही ती सवथत्र भासते [३] अचंचळी ७.२- ब्रह्.[४] अधोमुखे बळे चाभलली ७.२- ब्रह्ाच्या टठकाणी
ननमाथण होऊन ही चंचळ मायानदी स्वबळाने अधोमुख होऊन वाहते.[५] लादा ७.३- आपिणे [६] शष्ु क जळाचे ७.४- खरोखर पाणी नसून गप्त
ु
आहे ्हणून कोरड्या जलाचे [७] फेण, फुई ७.५- फेस,तुषार [८] वोसाणे ७.६- केरकचरा, गवत इ. [९] दकुथिे ,वळसा ७.६- तुट्लेले बारीक दगड,
भोवरा [१०] ते पोहतचच उगमास गेले ७.१०- लौर्कक िवाहा-प्रवरुद्ध पोहून परब्रह्ाकडे पोचले. [११] उफरािी गंगा ७.११- मायेस जाणून [१२]
अधोधथ ७.१४- खाली वर [१३] अनंत पात्री उदक भरले ७.१५- अनेक िाणीमात्रात अहंभाव भरला [१४] जळवास करुन नर राटहले ७.२०-
मायारुपी पाण्यात र्कत्येक जीव गरु फुिून राटहले. [१५] उगमापभलकडे- -पाणीच आिले ७.२१- परब्रह्ापयंत पोचन
ू त्यांनी मागे पाटहले तर ती
नदीच नाटहशी होते, ्हणजे ते वप्रृ त्तशन्
ू य होतात.स्वतुः परब्रह्च होतात. (1770+15=1785)

१०८] दशक ११ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] आवचिे घबाड ८.७- अचानक मोठा लाभ झाल्यावर [२] उदं ड दे णखले ऐर्कले ८.११- संतसज्जनांचे भरपरू दशथन घेतले, अध्यात्म- शास्त्राचे
श्रवण केले,एवढ्याने अंतरात्मा जाणता येत नाही. पाठभेद-ऐर्कलें दे णखलें .[३] िाणी दे हधारी बाउले ८.११- िाणी बबचारा दे हधारी बाहुला आहे
[४] िाकी ८.१६- दं डक,रीत,कुवत,मगदरू [५] ततथरी ८.१९- तर तरी,तर मग [६] िाणी जो स्वये काचा ८.२४-जो िाणी स्वतुः अधथवि असतो,[७]
काचा=काचलेला,बद्ध, (1785+7=1792)

१०९] दशक ११ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] उपदे शननरुपण११.९-पाठभेद: उपदे शनाम[१] भ्मसागर ९.८- भमर्थया भवसागर.[२] स्जव्हाळा ९.१६- जीवनकळा,अंतुःकरण.[३] आडताळा ९.१६-
अडर्ळा.[४] भरोवरी ९.१७- पष्ु कळ, [५] पाहणाराप्रवण ित्यये आला ९.२४- परब्रह्ाचा ित्यय ज्याला आला तो पाहणारा वेगळा उरत
नाही.अनन्य होताच बत्रपि
ु ी नाहीशी होते.[६] वप्रृ त्तलेश ९.२५- वप्रृ त्तचा अंश (1792+6=1798)

११०] दशक ११ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] ननस्पह
ृ वतथणुकननरुपण-पाठभेद :ननस्पह
ृ वतथणुकनाम [१] जनाची जना लाजवी वप्रृ त्त१०.१५- लोकांनी योगेश्वराप्रवषयी केलेले तकथकुतकथ
परस्परच खोिे ठरन लोकांना स्वतुःच्या वप्रृ त्तप्रवषयी लाज वािते.[२] ननफथळ १०.१५- ननष्फळ [३] वर्
ृ ापि
ु १०.२०– कुचकामी [४] आपला मगज
राखणे कांहींतरी१०.२३- काही झाले तरी (महंताने) आपले महत्व कायम राखले पाटहजे.[५]आधी केले १०.२४- या समासात टदलेली ननस्पह
ृ ाची
वतथणूक आपल्या अनभ
ु वाची असून त्यािंमाणे आपण आधी वागलो व मग ती लोकांना भशकवली असे श्रीसमर्थ ्हणत आहेत. र्ोडक्यात हा
समास ्हणजे श्रीसमर्ांचे आत्मचररत्रच होय. (1803)

१११] दशक १२ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]पाठभेद: प्रवमललक्षणनाम [१] घ्यावे परमार्थप्रववेका १.१-परमार्ाथचा प्रवचार करावा [२] करं िा १.३- भानयहीन [३] साहे बकाम १.५- मालकाचे
काम [४] सरु वाडोन१.५- आळसाने [५] संयक्त
ु १.८- खरा साधक [६] पणाथभळ १.११- पानावरील आळी [७] ्हणौन असावी दीघथसच
ू ना अखंड
करावी चाळणा १.१२- प्रववेकी माणसाने (दीघथसूचना) दरू दृिीने पररस्स्र्तीचा (अखंड)ननरं तर अंदाज घ्यावा. [८] चाळणा १.१२- अंदाज घेणे [९]
अवचचता १.१५- अचानक [१०] अचक
ू येत्न करवेना ्हणौन केले ते सजेना २.६- बबनचक
ू ियत्न होत नाहीत ्हणून यश लाभत नाही [११]
लोकाकररता लोक १.१८- या लोकांमुळें इतरे जन [१२] पारखूं राहे ना १.१८- पारख केल्याभशवाय राहात नाही.[१३] कामी नीकामी १.१९- उद्योगी
व आळशी (1803+13=1816)

११२] दशक १२ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]अर्ांतर२.१- वेगळे िाप्तव्य- जे भमळवावयाचे ते, [२] अर्थ=िाप्तव्य [३] मूखप
थ णे लोकी नाना कळह उठती२.८- मख
ू प
थ णाने / अज्ञानामुळे
लोकात (गैरसमज होऊन) अनेक िकारची भांडणॆ होतात.[४] कळो २.९- कलह,[५] दक्षा २.११ - सावध माणसास [६]नतद्रक्षा२.११- बेसावध
खॊडकर माणसास [७] शब्द ठे वणे २.१२- दोष दे णे [८] कैपक्ष २.१२- बाजू घेणे,आपलेच बरोबर असा दरु ाग्रह धरणे [९]भंडवाणे२.१३- फस्जती
[१०] उरी तोडून २.१४- भीड मोडून,[११] परांतर २.२१- दस
ु र्याचे अंतुःकरण[१२] भसकवावे आपल्या मनासी क्षणक्षणा२.२३- (दस
ु र्याला दोष न
दे ता)आपण आपल्या मनाला वेळोवेळी भशकवावे.[१३]आपणास आहे मरण । ्हणौन राखावे बरे पण २.२६- आपल्याला मरण आहे हे ध्यानात
ठे ऊन सवांशी चांगल
ु पणाने वागावे [१४] सनेधान २.२७- मैत्रीचे संबध
ं [१५] बरे पणॆ राजकारण २.२९- िसंग पाहून चांगल
ु पणाने राजकारण
करावे-मुत्सिीपणा दाखवावा. (1831)

११३] दशक १२ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 22
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

[१] पदास नाही शाश्वतता ३.७- महावाक्यातील तत,त्वम,अभस या पदास शाश्वतता नसते.(पदार्ाथस हा शब्द होता त्या ऐवजी ’पदास’ असा
शब्द श्रीसमर्ांनी नंतर भलटहला) [२] आधी कारण ३.७- आटदकारण, सवाथना जो कारण तो भगवंत.[३] पवाड ३.८- प्रवस्तार, [४] वस्तु जाड
३.८- सघन ब्रह्. जाड=सघन, [५] जाणार नाही ३.८- न जाणारे शाश्वत, ब्रह् ते ननश्चळ,माया ती चंचळ व जगत ते जड होय. या नतघात ब्रह्
जाड होय. [६] ननबंद ३.३१-बंधन (1837)

११४] दशक १२ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]प्रववेकवैरानयननरुपण१२.४- छापील ितीत ननरुपण हा शब्द नाही[१] आफळते ४.२- आपिते [२] मोकाि,चाि,सैराि ४.५- उनाड, चावि,बेभान
[३] लोभदं भे ४.९- लोभ आणण दं भ यामुळे [४] घोळसून ४.९- बरबिून [५] चर्ंके ४.१०- चरफडतो, [६] पराधीक ४.१०- दस
ु र्याचा उत्कषथ
[७]प्रववेके अंतरी सुिला ४.१२- प्रववेकाने संगत्याग आणण वैरानयाने वस्तुत्याग [८] हे कांडप्रपसे ४.१९- एककल्लीपणा [९] येभळलसे ४.१९-
कंिाळवाणे (1846)

११५] दशक १२ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]पाठभेद: आत्मननवेदन [१] रे खा ५.१- रे षा,[२] वगथ ५.४- ऋनवेदांतील अध्यायाचे पोिभेद, [३] ऋचा ५.४- श्लोक, [४] अधे,स्वगथ,स्तबक,जाती
५.४- अध्याय, सगथ, च्पू काव्यात पाडलेले भाग,जाती. इ. (छा.ितीत.’स्वबक’असा शब्द छापला आहे ) [५] बीर,कडक ५.५- टहंदी भाषेतील
छं द.[६] उन्मेष परा, ध्वनन पश्यंती, नाद मध्यमा, शब्द चौर्ी वैखरीपासून उमिती ५.८- स्फूती ही परा वाचा, ध्वनन पश्यंनत वाचा, नाद
मध्यमा तर शब्द ही वैखरी वाणी होय.उन्मेष=स्फुरण. [७] बावन मातक
ृ ा ५.९- ॐ पैकी अ,उ,म या तीन मात्रा व वरील बबंद ू ही अधथमात्रा
अशा साडेतीन मात्रा व यापासून नंतर ५२ मात्रा. अ,आ,इ,ई, उ,ऊ,ए,ऐ,ओ,औ,अं,अुःऋ,ॠ,ल,ृ लॄ असे१६ स्वर,आणण क,ख,ग,घ,ड्.; च,छ,ज,झ,ञ;
ट्,ठ्,ड्,ढ्,ण; त,र्,द,ध,न; प,फ,ब,भ,म; य,र,ल,व,श,ष,स,ह,ळ,क्ष,ज्ञ,अशी ३६व्यंजने= ५२ मातक
ृ ा (1846+7=1853)

११६] दशक १२ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] तेर्े जाणणे ना नेणणे सन्
ु यातीत ६.२- ब्रह् हे जाणीव नेणीवे पभलकडे शून्यातीत असते.(जाणीव नेणीव भगवंती नाही.- ह.पा.) [२]
माहांिळई ६.१९- महािलयाच्या वेळी [३] अवसान ६.२०- अंत,संहार [४] तगेना ६.२१- टिकत नाही, [५] प्रवचारणा ६.२१- प्रववेकप्रवचार [६]
मायेची भरोवरी ६.२३- मायेचा प्रवस्तार[७]अनम
ु ानभ्मे ६.२५- अंदाजाने गोंधळून जाऊन [८] सारासार प्रवचारे न संभ्मे पाप्रवजे ब्रह् ६.२५-
सारासार याचा संतुलीत प्रवचार करुन परब्रह्ाची िाप्ती होते.येर्े संभ्मे ्हणजे समभ्माने-संतभु लत प्रववेकाने होय.[९] कारण पाटहजे ६.२९-
्हणन
ू पाटहजे (1853+9=1862)

११७] दशक १२ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]प्रवषयत्यागननरुपण १२.७- छापील ितीत ’ननरुपण’ हा शब्द नाही. [१] बोलणे येक चालणे येक त्याचे नांव हीन प्रववेक७.३- बोलल्यािमाणे
न वागणे ्हणजे हे हलकि प्रववेकाचे लक्षण होय.[२] परमार्ी काये उपवास कररती ७.५- प्रवषयाचे बाबतीत संसाररक व पारमाचर्थक दोघेही
सारखेच हे सांगण्यासाठी पारमाचर्थक उपाशी राहतात काय असा िश्न केला आहे .[३] पराधीकपणे ७.१४– परोत्कषाथमुळें [४] नखाते ७.१५- भभकारी
[५] चेवले ७.२२- ढळले,*’प्रववेक- -प्रवसरले’या पादात ’प्रववेक’ ऐवजी “वैरानय” असा पाठ छापील ितीत आहे .[६] येतस्न्नभमत्य ७.२३- या
कारणामुळे [७] उं च वस्त ७.२५- चांगली वस्तु [८] कानकोंडे ७.२६-संकुचचत,ओशाळा, [९] सबळ प्रवषय ७.२७- अशद्ध
ु /उन्मादक प्रवषय [१०] नाही
िकृतीचा ठाव ७.२८- िकृतीला ठावटठकाणाच नाही. सवथ मायारुपच आहे [११] तार्कथक ७.३०- तकथज्ञ [१२] परु
ु ता७.३१- परु
ु ष
(1862+12=1874)

११८] दशक १२ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] काळरुपननरुपण१२.८- छापील ितीत ’ननरुपण’शब्द नाही [१] प्रवलगि ८.९- स्जव्हाळ्याने [२] दं डक सांर्डता ८.९- नीनतननयम मोडल्यास [३]
ननवेडाना ८.१०- ननवडेना [४] आद्यंत ८.१०- आदी अंत [५] अवघा काळ प्रवलंबरुपी ८.१२- उत्पप्रत्त,स्स्र्ती आणण लय याद्वारे काळ प्रवलंबरुपाने
अनभ
ु वास येतो. यापव
ू ी ६व्या ओवीत काळाची जाणीव आपल्याला सूयाथमुळे होते हे प्रवशद केले आहे . [६] अधोमखे
ु ८.१९- अनेकत्व,माया [७]
उधथमुखे ८.१९- एकत्व जे ननश्चळ परब्रह् होय . भ.गीता अध्याय १५-१ व त्यावरील ज्ञानेश्वर महाराजांची िीका वाचावी [८] प्रववरता प्रववरता
लाधली ८.२०- अनस
ु ंधान करता करता िाप्त होते [९] फावे ८.२६-भमळतो [१०] दण
ु ावे ८.२६- दप्ु पि होते.[११]*उद्वे ग ८.३३- पाठभेद:उिेग.[१२]
हाि ८.३४- बाजार [१३] पररयाये ८.३४-मोबदला (1874+13=1887)

११९] दशक १२ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] नाचारी ९.१-ननराचश्रत [२] वोडगस्त ९.१- ओढगस्त,दाररद्र्य,[३] जनास माने ९.१६- लोकांना मानवेल, आवडेल असे [४] वाजी ९.२१-
स्जर्करीस [५] रामकर्ा ब्रह्ांड भेदन
ू पैलाड न्यावी- ८.२६- कर्ा ननरुपणातन
ू रामकर्ा सवथ प्रवश्वभर न्यावी. [६] सांग महंती ९.२७- सवथ आंगे
आणण लक्षणांनी यक्त
ु असा महंत [७] अकलेचा पवाड ९.२९- अक्कलहुशारी प्रवस्तारुन (1894)

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 23
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

१२०] दशक १२ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] उत्तमपरु
ु षननरुपण १२.१०- छापील ितीत ननरुपण शब्द नाही.पहा द.१८.६ [१] तरतेन १०.२- पोहणार्याने [२] जाकसले १०.६- गांजलेले [३]
चळो नेदावी १०.१६- ढळूं दे ऊ नये. [४] तुका १०.२०- महत्व,वजन, [५] दं भ दपथ अभभमान १०.२८- क्रोधाटद षर्ड्रपु (पहा भ.गी.अ.१६.४) [६] जे
दस
ु र्यास दुःु ख करी ते अपप्रवत्र वैखरी १०.२५- दस
ु र्यास दुःु ख दे णारे बोलणे ही अपप्रवत्र वाणी समजावी.(िसंगी ती आपलाच घात करते)[७]
बोलण्यासारखे चालणे,स्वये करुन बोलणे, तयाची वचने माननती जने १०.३९- ’बोले तैसा चाले त्याची वंदावी पाऊले’ यात सा्य पाहावे.[८]
भांडोच १०.४२- भांडण सुद्धा करु लागले. [९] शैन्या-वाचन
ू पुरवला १०.४३- सहकार्याभशवाय संपला. (1903)

१२१] दशक १३ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]पाठभेद: आत्मानात्मप्रववेक [१] अपारे १.४- असंख्य[२] सावरी १.१०- सावरतो,रक्षण करतो.[३]धाके १.११- धाक,भभती घालतो[४] कायाछ्याया
१.१२- जीवंतपण,आत््याची छाया,जीवाला आत््याची छाया ्हणतात. [५] जीवीत्वे १.१२- जीवामुळे [६] पराव्या १.१३- परके [७]लंडी १.१६-
भयाड,भभत्रा[८] धि १.१६- दांडगि [९]कृपण १.१७- कंजष
ु [१०]प्रवचक्षण १.१७- चतरु [११] उछक १.१७- उच्छृंखल [१२] वाउगे १.२०– उगाच [१३]
ईश्वरतनच
ु तुिय १.२४- ब्रह्ांडातील प्रवराि,टहरण्यगभथ,अव्याकृत, मूलिकृती हे चार [१४] बरवे १.२६- नीि [१५] प्रपप्लीका १.२७- मग
ुं ी (1918)

१२२] दशक १३ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] सारासार २.१- मूलतत्व ते सार,बाकी सारा पसारा ते असार होय. [२] टदसेल ते नासेल आणण येईल ते जाईल २.२- (पहा भ.गी.२.१६)
नासतो प्रवद्यते भावो नाभावो प्रवद्यते सतुः।[३] मळ
ु ीं २.४- मळ
ू माया [४] हे त २.५- चंचळ हे तू [५] मौन्यगभाथ २.१७- मौनाच्या पोिात
ब्रह्,[६]ननवळे ना २.२२- आधी’प्रवतळ
ु े ना’हा शब्द होता त्याऐवजी श्रीसमर्ांनी नंतर’ननवळे ना’असे भलटहले.(1924)

१२३] दशक १३ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] घन ३.१- व्यापक [२] कातरा ३.८- कात्रीसारखे िवाह [३] चोज ३.१४- मोठे [४] वेवसाये ३.१८- ननश्चय (व्यवसाय) 1878

१२४] दशक १३ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]िळयननरुपण-छापील ितीत ’ननरुपण’ शब्द नाही.[१] तरके ४.२- तडके [२] बारा कळी ४.३- बारा कलांनी [३] आहाळोन ४.४- तापन
ू ,
कळवळून,[४] प्रवरी ४.१०- वीयथ,काटठण्य [५] ब्रह्ांडभिी ४.१०- पर्थ
ृ वी [६] जळी भमळाली ४.१२- जलमय झाली. ही ओवी श्रीसमर्ांनी मागाहून
घातली.[७] वार्हाव ४.१३- वराह, [८] आवणथवेढे मोकळे जाले ४.१८- सप्तसागराने मयाथदा सोडली.[९] पालव ४.२१- पदर (1937)

१२५] दशक १३ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] स्त्रीपरु
ु षे ५.३- िकृती-परु
ु ष [२] पत्र
ु जाला ५.४- सत्वगण
ु ात्मक जाणीवरुप प्रवष्णु.[३] तदधथ चतरु ५.५- जाणीवनेणीवभमचश्रत ्हणन
ू अधाथ
चतुर उत्पप्रत्तकताथ ब्रह्दे व.[४] कन्यापत्र
ु व्याला ५.६- अणखल जगतातील जीवसि
ृ ी [५] पत्र
ु जेष्ठ ५.७- तमोगुणी नेणीवरुप संहारक महे श [६] प्रपता
उगाच ५.८- मूळपरु
ु ष शांत राटहला.[७] नातु ५.९- ब्रह्ा (असे रुपकात्मक असून संदभाथने अर्थ समजन
ू घ्यावा.) [८] प्रवपि५.१३-
प्रवतुि[९]गुस्ल्लपरते ५.२४- घोिाळ्यापासून अभलप्त [१०] गुस्ल्ल= घोिाळा [११] लघब
ु ोध ५.२५- र्ोडक्यात सारांशाने बोध दे णे, छ.भशवाजी महा-
राजांना भशंगणवाडी येर्े हा लघब
ु ोध श्रीसमर्ाथनी केला. (1948)

१२६] दशक १३ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]पाठभेद: लघब
ु ोधननरुपण[१] तरणी ६.५- सूयथ [२] वारे टह न राहे ६.९ - वायच
ु ा पण लय होतो.वारा पडतो.पाठभेद : वारे टह राहे .[३] प्रववंचना
६.२०- प्रववरण,स्पिीकरण,[४] अवघेच वाव ६.२६- संपण
ू प
थ णे ननरर्थक होय.(1952)

१२७] दशक १३ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]आधी पैस ७.२- आधी पोकळी [२]आत्मा अनळ ७.६- आत्मा अननी सारखा [३] सवी वते सवाथत्मा ७.९- आत्मा ईश्वररुपाने सवथत्र अचेतन,
चेतन पदार्ाथत व्यापन
ू असतो.(छा.ि.’सवथत्मा*’मु.दोष.)[४]ननभ्म ७.१०- भ्मरटहत [५] चढता अर्थ लागला ७.१३- उन्नतीकारक अर्थ लागला तर
[६] चािपणे ७.१६- चाविपणॆ [७]गुटहरा ७.१७- एक िकारचा सरडा [८] लावण्य वननतेचे वणणथले तरी मन तेर्ेचच बैसे ७.१८- रुपसुंदरीचे वणथन
केले तर मन तेर्े गुंतते [९]सवथ सांडून शोधा मजला ७.२३- सवथ सोडून मला शोधा. सवथ धमाथन पररत्यज्य.(पहा भ.गी.अ.१८.६६)
(1952+9=1961)

१२८] दशक १३ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]पाठभेद: कताथननरुपण [१] तरी भत
ू ांशे पंचभूनतक ८.२७- तर्ाप्रप पंचभत
ू ाच्या अंशाने पांचभौनतक सप्रृ ि करता येणे शक्य नाही [२] पंचभूनतक
तें स्वाभावे कत्याथत आले ८.२८- पंचभूते कोणी केली असा िश्न आहे , तेव्हा कताथ पंचभूताहून कोणीतरी ननराळा असला पाटहजे; परं तु

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 24
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

ब्रह्ाटदकांना कते ्हंिलं तर त्यांच्यात पंचभनू तक येते, ्हणन

ू त्यांना कते ्हणता येत नाही.[३] सगण
ु जाल्यात सांपडे ८.३०- सगण
ु ्हंिले
र्कं ते कायाथत येते. जाल्यात= जे झाले त्यात, कायाथत. (1964)

१२९] दशक १३ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] ननदसुरेपणे ९.५- अज्ञानाने,झोपेत [२] लाहानाळती ९.६- क्षीण होतात [३] शरीरिमाणे प्रवचार ९.६- शरीराबरोबर प्रवचार वाढतो [४] खेिा
९.११ – फेर्या [५] आच्यावाच्या ९.१६- ताळतंत्र सोडून,अवाथच्य [६] आपोशन ९.१८- भोजनारं भी व भोजनोत्तर हातावर पसाभर उदक घेणे. [७]
आज्य ९.२५- तूप [८] लाघवी ९.३०- कुशलतेने [९] धत
ू ाथच्या उगवी ९.३०- चतुरांच्या समजत
ू ी [१०] दे हावेगळे ९.३८- दे हाभशवाय [११] आडणूक
९.३९- अडवणूक,अडचण. (1975)

१३०] दशक १३ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] पहा द.११.३ [१] वोभल,चांदोवे १०.१- ओळी,छत, [२] तरी साटहत्य न पडे १०.३- तरी हा दृिांत दे णे आध्यास्त्मक साटहत्यात योनय ठरत
नाही/लागू पडत नाही.साटहत्य=आध्यास्त्मक साटहत्य [३] वाकस १०.६- चोयट्या [४]माहारे १०.१३- कामक्रोधाटद षड्ररपच्
ंु या आहारी गेलेले [५]
मोरी संवदणी १०.१५- मोरी,डबके/दगडी कंु ड,डोण,[६] नरकाडी १०.१७-फस्जती [७] बराडी १०.१७- दररद्री,भभकारी [८] मुलाच्या चालीने
चालावे,मुलाच्या मनोगते बोलावें ,तैसे जनास भशकवावे हळुहळु १०.२४- जसे मल
ु ास भशकवताना त्याच्या चालीने चालून व मनोगत ओळखून
वागतो तसे जनास सावकाश भशकवावे. [९] परस्परे १०.२८- िनतकूल [१०] वोढोन १०.२९- आकप्रषथत होतात. (1985)

१३१] दशक १४ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]परी नेमस्त १.२- िचचती आणन
ू दे णारा [२] कानकोंडा १.६- लास्जरवाणा,ओशाळलेपणा [३] आळकेपणे१.६- आशाळभत
ू पणाने, लोचिपणाने
[४] धड मभळण १.९- मळकं वस्त्र / धडुतं [५] ननखंटदता १.१४-ननंदा [६] तपीळपण१.१७- तापिपणा[७]येक साज १.१९- येकिकारचा वेश [८]
िनतग्रह १.२०- दान [९] परापेक्षा १.२३- दस
ु र्याकडून अपेक्षा[१०] अनगथळता१.२५- स्वेच्छाचार, उच्छृंखलता [११]अननत्य पोिी धरुं नये १.२८-
मनात अनीनतचा प्रवचार आणू नये.[१२] अननत्य=अनीनत[१३]सानेपण १.३२- लहानपण (लहानपण दे गा दे वा- संत तुकाराम.) [१४] आपणास
पढ
ु े १.४२(या ओवीचा अर्थ)- स्वतुःसाठी काटहही न मागता ते सवांसाठी मागावे.[१५] ननवाथहेवीण धरुं नये ग्रंर् हाती १.४६- ग्रंर्ार्ाथची कुवत
असल्याभशवाय तो हाती धरुं नये. ननवाथह = ग्रंर्ार्ाथची कुवत [१६] मध्यावनतथ घडो नये १.५१- (कुवत नसता) मध्यस्ती करु नये.[१७] बाष्कळ
अन्न १.५२- अपप्रवत्र /भशळे अन्न [१८] येभळलवाणे १.५४- ओशाळे [१९] ननसंगळपण १.६१-अव्यवस्स्र्तपणाने [२०] असुंदे १.६३- आयते [२१]
आशाबद्धत १.७७- आशाळभत
ू पणे [२२] वोळगती १.८०- िाप्त होतात. (1985+22=2007)

१३२] दशक १४ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] चेवले २.७- वंचचत [२] श्लाघ्यवाणे २.८- िशंसनीय,स्तुत्य [३] भुवनत्रै २.९- बत्रभव
ु नात [४] र्करको २.१०- कुरकुर [५] भागो २.१०- दमणे
[६] च्चाकािती २.११- आश्चयथचर्कत [७]अवकाळी २.१६- वाईि काळ [८] ननल्लथजासी २.१६- लाज सोडून दे णार्यास [९] गोरज्य २.१८- गोपालन,
गवळ्याचा धंदा [१०] होणार काळी २.२२- पढ
ु ील काळात/ कालावधीत होऊ घातलेल्या.(2017)

१३३] दशक १४ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] अर्थपररमळ ३.१- शब्दार्थसग
ु ंध [२] संतषट्पदकुळ ३.१- सज्जनरुपी भ्मरकुळ, संत समुहास ’षट्पदकुळ’ असा शब्द वापरला आहे . षट्पद
्हणजे भ्मर,तो सतत र्फरत असतो,संतही तसेच र्फरत असतात, तसेच षट्पद ्हणजे सहापाय,येर्े जे कामक्रोधाटद (षट्)सहा प्रवकारांना
आवरुन र्कं वा ताब्यात ठे ऊन असतात ते ’संतसज्जन’ असा अर्थ होतो [३] परपार३.१२-पैलपार,[४] पाषांडमत३.१४- नास्स्तकमत[५]
मद्र
ु ाहीन३.१७- कप्रवत्वलक्षणप्रवरटहत [६] नाचर्ले३.२१- खोिे ,[७] तण
ृ तल्
ु य३.३२- कस्पिा-समान [८]िांजळ ३.३६- स्पि,उघड[९]अन्वयाचे३.३६-
अन्वयसुलभ,संबध
ं सुलभ[१०]अर्ाथगळे ३.३७– अर्थपण
ू ,थ अर्थिचरु [११] सुल्लपे३.३९- सुलभ[१२] गौल्य ३.४०- गोड[१३]धािी मुद्रा ३.४१- धािणी व
लक्षणे [१४] नाना तकथ धात मात ३.४३- अनेक तकांची माडणी व खंडन [१५] धनृ त ३.४४- धैयथ [१६] प्रववर ३.४६- प्रववरण [१७] बझ
ु ावया
३.५४- कळण्यासाठी (2034)

१३४] दशक १४ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]कुिे ४.१- र्करट्या आवाजात [२]घिणी ४.४- घासाघीस[३]नघसणी, घस्मरपणे ४.४- नघसनघस,घसमसपणे[४] चकचक ४.६- चकवणे नसावे
[५]्हणावेना ४.८- ्हणू नये [६]पावना ४.८- (ब्रह्पदी) पावत नाही [७] ठस ठोंबस ४.१२- अडाणी व मंदबद्ध
ु ी [८]डंडळ चक
ु ो नये ४.१३- चळू
नये [९]टढसाळ ४.१४- हलक्या हाताने,[१०] ढाळा ४.१४- सढळपणे [११] ढळती कंु चे ४.१४- चवर्या वारतात.[१२]ढोबळा ढसकण ४.१४- ओबड
धोबड,धसकिपणे [१३]चर्रचर्रचर्रावे ४.१७- मंदपणे[१४]दक्षदाक्षण्य ४.१८- र्कतथनकाराचे सावध कौश्यल्य [१५] बंदेिबंदे ४.१८- छं दाटद गीत- भेद
[१६] जगदांतर ४.१८- लोकांचे अंतरं ग,(येर्े आधी ’संगीतगाणे’ असे होते,त्याजागी श्रीसमर्ांनी ’जगदांतर’ असे मागाहून भलटहले.इनत दे व) [१७]
चधंग ४.१९ – दं ग [१८] माने ४.२०- िमाणबद्ध,यर्ायोनय [१९] तुके ४.२०- मयाथदेने [२०] परतरतो ४.२१- परतून जातो.[२१]फिवणे ४.२२-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 25
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

फसवणे [२२] भकाध्या ४.२२- बहकणे [२३]अस तयासी ्हणावे नलगे ४.२६- असं त्याना ्हणावे लागत नाही (’्हणणजेत आहे ’ हे खोडून
त्याजागी “्हणावे नलगे” असे श्रीसमर्ांनी भलटहले.)[२४]येकें येकां* येकांपासीं ४.२६- काही इतरांच्या मागे लागतात, पाठभेद: येकें िोंकत
येकांपासीं=काही इतरांस बोलतात.[२५]लकले ४.२८- चर्कत झाले [२६] वावरे प्रववरे ४.२९- वावगे [२७] शमेना ४.३२- बरोबरी होत नाही [२८]
अलक्षी ४.३४- ब्रह्,[२९] लक्षी४.३४- अनस
ु ंधान साधतो [३०] लंगले ४.३४- लागले.[३१] प्रवटहगम मागे ४.३४- आकाशमागे, एकदम वेगाने [३२]
लंगले लयेते अलक्षी ४.३४- वाणीमनबद्ध
ु ीअंतुःकरण या क्रमाने अंतुःकरण वत्त
ृ ीचा लय करुन एकदम वेगाने आत्मानभ
ु व घेणे.यासच
लयचचंतन संबोधतात. (2034+32=2066)

१३५] दशक १४ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] पाठभेद: हररकर्ालक्षण[१]पररसोत १.१- श्रवण करावे,हररकर्ा कशी करावी असा िश्न.(द४.२पहा)[२]गौल्य माधय
ु थ रसाळे ५.३- गोड, मधरु ,
रसाळ [३]चतुरांग ५.६- चतुरस्र [४]अंतननथि ५.६- ब्रह्ननष्ठ [५]ननगण
ुथ नेले संदेहाने सगण
ु नेले ब्रह्ज्ञाने दोटहकडे अभभमाने वोस केले ५.९-ननगण
ुथ
परब्रह्ाची अनभ
ु ूती नाही,केवळ शास्ब्दक ब्रह्ज्ञानाने सगण
ु ावर श्रद्धा नाही,अभभमानामुळे ना ननगण
ुथ ाची ना सगुणाची िानप्त, अशी टद्वधा स्स्र्ती
होऊन तो दोन्हीबाजन
ू े वाया जातो.[६] हे लावे५.१३- उचंबळे [७] नीच नवी ५.१६- ननत्यनत
ू न [८]तुंबळे ५.२६- उचंबळून येतो[९]नेणे अन्न ५.३०-
अन्य जाणत नाही [१०]ननधानाआड प्रववसी ५.३२-(परब्रह्रुपी) गप्त
ु धनाच्या आड प्रपशाच्च,प्रववसी =प्रपशाच्च.[११]भशश्रष
ू ा ५.३४- शश्र
ु ष ू ा [१२]
साहे भत
ू ५.४०- साह्यभत
ू (2078)

१३६] दशक १४ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] वनाळास- जन्मखूण असलेली व्यर्क्त,व्रणवाली व्यर्क्त [२] अवगुण सोर्डता जाती,उत्तम गुण अभयाभसता येती ६.५- अवगुण सोडून सद
गुणांना आत्मसात करता येते.[३] मान्यता आवडे जीवी, तरी कां उपेक्षा करावी६.७- माणसाला मोठे पणा मनापासून आवडतो, मग त्याची
उपेक्षा कां करावी. [४] उत्तम गण
ु घेईना ६.११- ’उत्तम बोलोटह भसकेना’ असे शब्द होते त्याचे श्रीसमर्ाथनी स्वहस्ते ’उत्तम गण
ु घेईना’असे केले
-इनत दे व [५]वोळावे ६.१५- िसन्न व्हावेत[६]हे तो िगिचच आहे , पाटहल्याप्रवण कामा नये ६.२४- नीि समजन
ू घेतल्या भशवाय कुठलेही काम
व्यवस्स्र्त होत नाही हे सवथश्रत
ू आहे .[७] समजले आणी वतथले, तेचच भानयपरु
ु ष जाले ६.२५- प्रवषयाची नीि माटहती करुन घेऊन त्यािमाणे
वतथन करणारे भानयवान होत. (2085)

१३७] दशक १४ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] शड्कमे ७.५- षट्कमे(यजन, याजन, अध्ययन, अध्यापन, दान, िनतग्रह) [२] अलोभलक ७.६- अपव
ू थ [३] लोलंगता ७.१०- आसक्ती [४]
जनाच्या वाट्या न ये ७.१४- अनेक पण्
ु यवान गरजन
ूं ा मदत करणारा भगवद-रुप मनष्ु य सगळ्याच लोकांच्या वाट्याला येत नाही. [५]
सावचचत ७.१५- सावध [६] परत्रसाधन ७.१८- उद्धार,परब्रह्िानप्त,मुक्ती, [७] आशाबप्रद्ध ७.२३- प्रवषयासक्त [८] पोिे प्रवण ७.२४- उपाशीपोिी, [९]
ब्राह्ण बद्ध
ु ीपासून चेवले ७.३१- ब्राह्ण आता बद्ध
ु ीभ्ि(व आचारभ्ि ) झाले आहे त [१०] तुरुक ७.३२- तुकथ [११] फरशरामे ७.३७- परशुरामाने
(2096)

१३८] दशक १४ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] आपल
ु े पाररखे ८.११- आपले परके [२] वोळायाची ८.१४- िसन्न करुन घेण्याची[३] रागास आला जरी राव,तरी तंडो नये कीं८.१६-दज
ु न
थ ा
मुळे अंतरात््यास जरी राग आला तरी भांडण करु नये (प्रववेकाने सज्जनच रहावे)[४] पढ
ु े प्रववेक प्रववरणे, प्रववेकें सज्जनचच होणे ८.१७-(वेळ
पडल्यास आपण शांतपणे बाजस
ू होऊन) पढ
ु े प्रववेक प्रववरावा ्हणजे समोरच्याची समजत
ू घालावी आणण प्रववेकें अर्ाथत प्रववेकाने आपण
सज्जनच राहावे,(पाठभेद:पढ
ु े प्रववेके प्रववरणे । प्रववेक* सज्जनचच होणे।) [५] अनाररसे ८.३०- वेगळे च[६]अनम
ु ान ध्यान८.३०- अनभ
ु वाभशवायचे
ध्यान, कल्पनायक्त
ु ध्यान [७] फुिक मन ८.३६- व्यग्रमन, भिकलेले मन [८] सावचचत्त ८.३७- सावध मनाने [९] अखंडध्याने न घडे टहत ८.३७-
अखंड ध्यान करुनही स्वस्वरुपाच्या अनभ
ु त
ू ीचे टहत ज्यास घडत नाही तो [१०] मनाचेर्े ८.४४- मनाजवळ [११] साता पांचांचा
बळावला,साभभमान ८.४७- सात (षड्-ररपू व अज्ञान) व पांच (शब्द,स्पशाथटद) हे च अहंकाराने िबळ होतात. (2096+11=2107)

१३९] दशक १४ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] प्रपंड कायथ ब्रह्ांड कारण ९.४- ब्रह्ांड=पंचभूते ्हणून “कारण” व त्यांचेपासून प्रपंड हे कायथ झाले.[२] जळी भमळाली ९.६- आधी ’ननमाली’ हा
शब्द होता त्याऐवजी “भमळाली” असा शब्द नंतर भलटहला. [३] ननगण
ुथ ज्ञाने प्रवज्ञान ९.१३- आधी ’सगुणज्ञाने ननगण
ुथ ’ असा चरण होता, त्याचे
’ननगण
ुथ ज्ञाने प्रवज्ञान’ असे नंतर केले.ननगण
ुथ ाचं ज्ञान करुन घेऊन ब्रह्ज्ञानी ्हणजेच ब्रह्स्वरुपी लीन व्हावे.[४] --ज्ञान,--अज्ञान,--प्रवपरीत
ज्ञान—।तेचच प्रवज्ञान॥ ८.१६- एका परब्रह्ास जाणणे ते ज्ञान, स्वरुपास न जाणणे ते अज्ञान, मी दे हच आहे असे समजणे हे प्रवपरीत ज्ञान. ही
बत्रपि
ु ी होय.(तेचच ज्ञान होते त्याचे “तेचचप्रवज्ञान” असे नंतर केले) [५] वेदांत भसद्धांत धादांत ९.१७- शास्त्रिचीती, गुरुिचीती, आत्मिचीती
=शास्त्रगुरुआत्मिचीती [६] प्रवघडे ९.२२-प्रवनाश [७] अव्हाि ९.२३- अफाि [८]भभडेने ९.२४- भभडस्त स्वभावामुळें,स्वतुःचे पव
ू ग्र
थ ह कायम

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 26
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

ठे वल्यामळ
ु ें ,अहंकरामळ
ु े असे अनक्र
ु मे तीन अर्ाथने हा शब्द ित्येक चरणात वापरला आहे . [९]द्वाड ९.२७- खळ
ु चि,वात्रि,[१०] माईकाची भभड
९.२७- दृश्य मानयक सि
ृ ीची आसक्ती/लोभ(भीड). (2117)

१४०] दशक १४ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] रायेप्रवनोदाची १०.५- बहुरुप्याची [२] सव
ु णाथचे लािे १०.६- सोने लुितात [३] राहािे १०.६- रीनतरीवाज [४] रामदे राव १०.११- शूरवीर , राजा
[५] भारदोरी १०.८- मंत्रवलेली दोरी,दोरा [६] शभ
ु ावळू १०.१२-गोवर्या र्ापणारी [७] सण्
ु यास १०.१३– कुत्र्यास [८] श्रवण,बोिे संधी १०.१७-
कानाची पाळी आणण बोिांचा संधी [९] आरक्तकल्होळ १०.१७- लालभडक [१०] प्रवपरीत काण १०.१९- वेडीवाकडी [११] भोवंड १०.२०-भोवळ [१२]
कामीणी १०.२०- काप्रवळ (2129)

१४१] दशक १५ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] परांतर १.४- दस
ु र्याचे अंतुःकरण [२] हे वडकारे १.५- गत
ुं ागुंत [३] टढलेपणे अनम
ु ान १.६- आळसामुळे (हयगय केल्याने) संशय येतो [४]
वश्य होती लोक १.८– लोक वश(आपलेसे) होतील [५] वश्यकणथ १.९-वशीकरण [६] हळु पडती १.९- नाद सोडतात [७] बद्ध
ु ीवीण माणस
ु काचे
१.१५- ननबद्ध
ुथ माणूस कच्चा असतो. [८] बाजारी १.२५- बाजार- बण
ु गे [९] आभळले १.२५- ओळखतो [१०] धत
ु ेचच १.२५- चतुर माणसाने [११]
वेष धरावा बावळा, अंतरी असाव्या नाना कळा १.३१- वेश साधा असावा पण अंगी अनेक कला असाव्यात.(बहुश्रत
ु असावे)[१२] ननस्पह
ृ आणण
ननत्य नत
ू न १.३२- ननस्पह
ृ असून सतत नप्रवन टठकाणी भ्मण करणारा. [१३] ननवती १.३३- शांत होतात.[१४] चंचळपणॆ तदनंतरे १.३३- मग
सवथत्र भ्मण करावे.चंचळपणे=अस्स्र्र, एकाजागी न र्ांबणे [१५] नाना स्जनस पाठांतरे १.३३- वेदांतशास्त्रे,परु ाणे,संतचररत्रे इ.पाठ असावे. [१६]
उरी राखणे १.३५- पन्
ु हा भेिण्याची इच्छा मनात भशल्लक राहणे. (2129+16=2145)

१४२] दशक १५ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] दे शभाषाने रुचधले २.३- भाषाभेदामुळे र्कत्येकांची अडवणूक झाली. (मातभ
ृ ाषा प्रवसरुन परभाषा भशकावी लागली.) रुचधले=अडकले [२] उदं ड
येती अंतराये २.१३- असंख्य प्रवघ्ने येतात,अंतराये=अडीअडचणी [३] मातांतरे २.१७- मतांतरे [४] खनाळ २.२३- गुहेत [५] कट्ट घालून २.२५-
एकोपा / एकमत घडवन
ू , (कट्ट घालऊन गट्टी करऊन असा अर्थ) [६] अनम
ु ात्र अनम
ु ानेना २.२५- र्ोडासाही अंदाज येत नाही [७] ताबे २.२७-
समुदाय [८] झोंबे २.२७- झुंबड, गदी [९] लांबे २.२७- दरू पयंत, लांबवर (कट्ट,लांबे अशा शब्दांचे अर्थ संदभाथ नस
ु ार त्याकाळाचा प्रवचार करुन
करावा लागतो.) [१०] कैवाड २.२९- यक्
ु त्या.[११] दास २.३०- श्रीसमर्थ रामदास (2155)

१४३] दशक १५ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] पंचचकणथ ३.१- पंचीकृत पांचभौनतक[२] साक्षत्वाचा दोरा,तत्वरुप ३.१- जाणीवेचा तंतू,तोटह कूिस्र् आहे .[३] प्रववेके बहुत पैसावले ३.५-
ज्ञानाने / जाणीवेने खूप व्यापक झाले [४] नदे व ३.६- करं िे [५] दीक्षादं डक ३.११- रुढी [६] चेतला ३.१९- िगि झाला [७] तुके ३.२०-
महत्व,लोकांतील वजन,मयाथदा [८] सांटदस ३.२२- तुच्छ,अडगळीत [९] बाहाती ३.२४- मानाने बोलावतात [१०] जीवास आवडे संपत्ती ३.२४-
मनाला (संपत्ती) मोठे पणा आवडतो. (2165)

१४४] दशक १५ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] फाफावती ४.२- प्रवस्तार पावती.[२] खातमत
ू भस्म ४.८- खातोरा मूत्र,राख इ. [३] प्रवरढोन ४.१०- वाढून,प्रवरुढणे=अंकुर येणे [४] सुवणथ
रज/जर ४.१३- सोन्याचे कण/तंतू [५]अस्ननसंगे रस ४.१४- आधी ’भस्म’ होते त्याचे नंतर ’रस’ केले.इनत-दे व [६] नेमस्त होये ४.१६- ननस्श्चत
आहे . [७] खांजणीभाजणी ४.१८- उत्पत्तीलय, उभारणी संहारणी, जन्ममत्ृ यु [८] आपीच ४.१९- जलामध्येच [९] सोखुनी ४.२०- शोषन
ू [१०] भत
ू
्हणणजे ननमाथण जाले,पन्
ु हा मागत
ु े ननमाले ४.२३- भत
ू याचा अर्थ जे ननमाथण झाले ते व नंतर ते लय पावले.[११] माया ननशेष नासली ४.२९-
माया ननशेष लय पावली [१२] वाच्यांश नाही प्रवज्ञान कैसे जाणावे ४.३०- शब्द भशल्लक उरत नाही तेव्हा प्रवज्ञानाचे अर्ाथत परब्रह्ाचे ज्ञान
कसे व्हावे / जाणीव कशी व्हावी ?(2177)

१४५] दशक १५ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] दोघांऐसी तीन चालती, अगण
ु ी अिधा िकृती,अधोधथ सांडून वतथती ,इंद्रफणी ऐसी ५.१- िकृती आणण परु
ु ष या दोघांच्या िेरणेने सत्व,रज
तम हे (तीन)बत्रगण
ु गण
ु ातीत(अगण
ु ी)यक्त
ु अिधािकृतीत(बद्ध
ु ी,मन व अहंकारासह पंचमहाभत
ू े) वतथन करतात. अधजड पांचभौनतक आणण
ऊध्वथननश्चळ स्वरुप याना सोडून सक्ष्
ू मचंचळ अिधािकृती (्हणजेच चंचळ अंतरात्मा/परब्रह्) मध्यभागी खेळ करीत असते,ज्यािमाणे इंद्र
(मांजर) आणण फणी(सपथ)एकमेकावर झडप घालण्यास िपलेले असतात तसे . इंद्रफणी=इंद्रधनष्ु य,इंद्र=मांजर,(मळ
ू ितीत’अगण
ु ी’असा शब्द
आहे , त्यामुळे ’गुणरटहत जी माया तीच अिधा िकृती’ असा अर्थ होतो. परं तु ’अगण
ु ीं’त अनस्
ु वारयक्त
ु ’णीं’असता तर ’ननगण
ुथ ाच्या टठकाणी
माया उत्पन्न झाली’ असा अर्थ झाला असता-इनत दे व.) [२] पणतोंडे ५.२- आकाश-वाय-ु तेज-आप-पर्थ
ृ वी असा उत्पप्रत्तक्रम आहे . ्हणून पर्थृ वीचा
पणजा ’वाय’ु , व पतवंड ’पर्थ
ृ वी’ होते.पणजा पतवंडाचे भक्षण करतो ्हणजे पर्थ
ृ वी वायत
ू लीन होते. [३] वोजा ५.२- चातुयथ [४] राजा चौघां

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 27
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

जणांचा ५.२- पर्थ

ृ वी, आप,तेज,वायु या चौघांचा राजा ’आकाश’ (टदसते पण) आढळत नाही.[५] दे व दे वाळयामध्ये लपाला ५.३-दे व (अंतरात्मा)
दे हात लपला आहे . [६] दोनी नामे ५.४- परु
ु ष व िकृती [७] झाडे अंतराळीं ५.११- पक्षी आकाशात उडून जातात. झाडे=िाणीमात्रांचे दे ह [८]
बाहे रीमुर्द्याची ५.१९- बटहमख
ुथ ाची [९] नवाजी ५.२०- नावाजतो. [१०] सस्न्नध दे णखले ५.२३- जवळच,सवथत्र हृदयीं पाटहले. [११] हवावी ५.२७-
दारुचा बाण [१२]प्रववणथ ५.३०- प्रववरण[१३] महत्तत्व ५.३१- महद्भत
ू तोच भगवंत. एको प्रवष्णुमह
थ द्भत
ू म. महत्तत्वापभलकडे द्वै त उरत नाही.
उपासनेच्या टठकाणी द्वै ताची अपेक्षा असते . ्हणून महत्तत्वापाशी उपासना समाप्त होते.ती पढ
ु े जात नाही-इनत डॉ.दे शमुख (2177+13=2190)

१४६] दशक १५ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] पीतापासून कृष्ण जाले,भूमंडळी प्रवस्तारले ६.१-प्रपवळ्या ज्योती पासून काजळी र्कं वा प्रपवळ्या टहरड्यापासून काळी शाई, त्यामुळे सवथत्र
ज्ञानिसार झाला.[२] महीसत
ु ६.३- बोरु,[३] उभयता भमळोन चालला कायथभाग ६.३- लेखणी व शाईमुळे ग्रंर् भलखाणाचा कायथभाग साधला. [४]
स्वेतास्वेतास ६.४- श्वेत(कागद) अश्वेत(शाई) [५]सद्यिचचत ६.५- तात्काभलक अनभ
ु व [६] पवाडे ६.८- कीनतथ,पराक्रम [७] अदृिीची ६.७-
अदृश्य,नभशबाची[८] चत्वार अनभ
ु व ६.७- चारचौघांच्या हस्तरे षेवरुन केलेल्या भप्रवष्याचा अनभ
ु व[९] डोळे झांकणी ६.९– डोळे झांक [१०] प्रवपि
६.१८-प्रवतुि[११]परस्र्ळ ६.२१- मोक्षाचा ठाव,शत्रच
ु ा र्कल्ला [१२]धके चपेिे सोसावे, नीच शब्द साहात जावे,िस्तावोन परावे ६.२२- लोकांचे
धक्के,धपािे सोसन
ू ,नीच बोल पण सहन करावेत ्हणजे लोक आपोआप पश्चाताप पावन
ू आपलेसे होतात[१३] बहुतीं कांहींतरी ६.२५- अनेकां
कडून अनेक गण
ु ांची िाप्ती होते.[१४] जाऊं ये ६.२६- जाण्य़ास योनय.(2190+14=2204)

१४७] दशक १५ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] मुळींच्या मूळ संकल्पाची ७.२- ब्रह्ाच्या िर्म स्फुरणाची [२] जे चळण ७.४- आधी ’लक्षण’ होते त्याजागी ’चळण’ केले आणण पढ
ु चा
चरण “तेचच मूळमाया जाण” खोडून ’तेचच वायोचे लक्षण’ असा केला. [३] फडगरे ७.११- फुिवे,शाखा [४] जब
ुं ाडे ७.११- समुदाय [५] आंगोळी
६.२४- बोि [६] मा तो पराचे काये जाणे ७.२५- मग दस
ु र्याचे (दुःु ख) काय जाणणार ?[७]जाला रं क,शक्र ७.३४- गरीब असो,वा इंद्र,(आधी ’राव’
होते त्याजागी ’रं क’ केले)[८] तुयाथ जाणावी स्मरण,सुषनु प्त जाणावी प्रवस्मरण ७.४२- तुयाथवस्र्ा ्हणजे आत्मस्मरण व सुषनु प्त ्हणजे
आत्मप्रवस्मरण असे जाणावे. सुषनु प्तमध्ये माणूस गाढ ननद्रे त असतो. गाढ ननद्रे तील त्याला काटहही आठवत नसते ही स्वानभ
ु ूती होय.
(2204+8=2212)

१४८] दशक १५ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] ननपिचच ८.१- अगदीच [२] अंतुःकणथपच
ं क ८.२- अंतुःकरण, मन, बद्ध
ु ी,चचत्त,अहंकार, [३] कंु जर ८.४- हत्ती [४] पाडे ८.७- त्या िमाणात [५]
सुरंग,प्रवरं ग ८.१०- चांगला,वाईि रं ग [६] आहारभेदे, गण
ु भेदे ८.१२- आधी ’अहंकार’ व ’दे ह’ असे शब्द होते त्याचे ’आहार’ व ’गण
ु ’ असे शब्द
नंतर भलटहले-इनत दे व [७] नवखंड ८.१५ - भरतखंड, घत
ृ खंड, र्यखंड, द्रव्यमालखंड, केतुमालखंड, हररखंड, प्रवचधमालखंड, हणथखंड, सुवणथखड
ं .
[८] सप्तसागर ८.१५- क्षारोदक, इक्षुरसोदक, सुरोदक, घत
ृ ोदक, दचधमंडोदक, शुद्धोदक, क्षीरोदक. [९] पक्ष ८.१९- पंख, [१०] सप्तकंचक
ु ८.२९-
पंचभूते, अहं कार व महत्तत्व अशी सात आवरणे.[११] अधथपड
ु ी ८.३५- क्षणभंगुर,[१२] काया माया ८.३८- शरीरसंपप्रत्त [१३] आटदअंती ८.३८-
जन्ममत्ृ यच्
ू यावेळी [१४] झांकातापा ८.३८- िेताला झाकूनपाकून [१५] उपंढर ८.३९- उघढा पडतो, झाकून राहात नाही (2212+15=2227)

१४९] दशक १५ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] मूस ९.४- गभाथशय [२] कुडी ९.७- शरीर [३] ररझ ९.११- मौजमजा [४] अनस
ु ंधाने काष्ठे ९.१४- अनक्र
ु माने लाकूड येते [५] आपोनारायण
९.१६-जीवनब्रह्,जलब्रह्, [६] सकळां वडील अंतरात्मा, त्यासी नेणे तो दरु ात्मा ९.१८- सवाथहून श्रेष्ठ जो अंतरात्मा, त्यास जो जाणत नाही तो
दरु ात्मा होय.[७] चेतला ९.२३- जागत
ृ झाला [८] प्रवश्वपाभळती जाली ९.२६- सवथत्र अंतरात्मा आहे ्हणून सवांचे मनोगत जाणून त्यांना
तोषवावे,याचे नांव उपासना.यावरुन उपासना ्हणजे प्रवश्वाचा िनतपाळ करणे होय.[९] नये अनम
ु ाना ९.२९- प्रवश्वव्यापक अशा उपासनेचे
अनम
ु ान करता येत नाही.[१०] नेमकांनेमक ९.३१- ननयभमत अननयभमत [११] वेस्तावेस्ते ९.३१- चांगला वाईि, (2227+11=2238)

१५०] दशक १५ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] तत्वे तत्व १०.६- एकंदर तत्त्वें [२] वर्डलास शोधन
ू पाटहले १०.१०- श्रेष्ठाचा/अंतरात््याचा शोध घेतला. [३] चंचळाची प्रवकार बालिे १०.१४-
सद्वस्तुच्या टठकाणी चंचळ प्रवकाराचा आळ आला आहे .बालिे =आळ [४] संन्यासी १०.१६- षट् (६प्रवकारांचा) गोिींचा त्याग करणारे संन्यासी [५]
हे तुरुप अंतसाथक्ष तोटह मावळला १०.१९- हेतुरुप ्हणजे जाणण्याची इच्छा धरुन असलेला अंतरात्मा जो,तो मावळला ्हणजे जीवाभशवाचे
ऐक्य झाले. [६] चडळ १०.२०- पडदा [७] शब्दपर कल्पनेपर १०.२२- शब्दातीत, कल्पनातीत [८] शाश्वतास शोधीत गेला, तेणे ज्ञानी साच
जाला१०.२५- शाश्वताचा शोध घेताघेता शोध घेणाराच ज्ञानी सत्य-स्वरुप होतो [९] भूते होये १०.३०- जो केवळ पंचतत्वाचंच ध्यान करतो तो
पंचतत्वात्मक होतो, त्याचा पन
ु जथन्म होतो असा भसद्धांत. (2238+9=2247)

१५१] दशक १६ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 28
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

[१] सप्तनतन्वय १६.०- सप्तसनप्त ्हणजे सय

ू थ आणण अन्वय ्हणजे वंश.तेव्हां सप्तसप्त्यन्वय ्हणजे सय
ू व
थ श
ं .सप्तनतन्वय हे त्याचं लघरु
ु प. या
दशकाची सुरुवात सूयव
थ श
ं ी िभूश्रीराम यांचा चररत्रलेखक वाल्मीक ऋप्रषच्या वंदनाने करुन क्रमाने सूय,थ पर्थ
ृ वी, आप,तेज,वायु इत्याटदंचे वणथन
केले आहे . [२] प्रवबध
ु ी १.११- प्रवद्वान [३] उपरनत आणण अनत
ु ाप, तेर्े कैचे उरे ल पाप १.१२- ज्याला उपरनत, पश्चाताप झाला त्याचे पाप कसे
भशल्लक राहील? [४] दे ह्यांततपे १.१२- दे हाचा अंत होईतो तप केले. [५] हृदय१.१५- अंतुःकरण [६] मंडण १.१६.-अलंकार (2247+6=2253)

१५२] दशक १६ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] मातंडमंडळ २.१- सूयम
थ ड
ं ळ [२] सोमाआंगी २.२- चंद्रबबंबावर [३] पक्षा येका २.२- एका पंधरवड्यात [४] कळाहीन २.२- ननस्तेज [५]
मनतिकाश २.९-बद्ध
ु ीचे तेज [६] गभस्ती २.१२- िभाकर,सप्रवता,सूयथ [७] टदवाभीत २.१७- टदवसा िकाशाला घाबरणारे अर्ाथत घब
ु ड. [८] कोणा
*आणावं सामोरे २.१८- (सूयाथभशवाय) दस
ु र्या कोणाला डोळ्यांसमोर आणता येईल?(पाठभेद-आणावे).[९] अंतभाथव २.२१- अंतरं ग (2262)

१५३] दशक १६ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] वसम
ु ती ३.१- अवनी,धरती,[२] अिणे ३.७- र्फरण्यामळ
ु े ,पयथिनाने [३] व्याळ ३.९- सपथ [४] अि कुलाचल ३.९- सात िभसद्ध कुलाचल आहेत-
महें द्रो मलयुः सह्युः शर्क्तमान मधमादनुः । प्रवंध्यश्च पाररयात्रश्च सप्तैते कुलपवथतुः ॥ यात मेरुमांदारटहमाचल हे एक कुलाचल भमळवन
ू आठ
केले असे वािते.[५] कठीणपणे अहंकार ३.१४- तमोगण
ु ापसून पंचतत्त्वे झाली,अहंकार हाच तमोगण
ु ; तो कठीण आहे . कठीण ्हणजे
अज्ञानमूलक.[६]दािणी ३.१५- दािी [७] उद्वसे ३.१६- ओसाड [८] कडोसे ३.१७- कवडसे,अंधारी जागा[९] लोकालोक, जेर्े सूयाथचे र्फरे चाक ३.१८-
लोकालोक पवथतापासून सूयाथचा रर् परत र्फरतो.दक्षक्षणायन सुरु होते असा अर्थ होतो.[१०] प्रवभूनत छं दबंद ३.१९- प्रवभूनत ्हणजे राख,रक्षा,
द्रव्य; ’छं दबंद’ ्हणजे ’गप्त
ु ठे वा’ होय. (2272)

१५४] दशक १६ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] सप्तभसंधू ४.२- सात नद्या [२] सांकडी ४.४- कडेकपारी [३] कूप, बावी ४.५- प्रवटहर [४] डुरे ४.७- ,डहुरे ,आड,कुवे,लहान प्रवटहर [५] पाभळ
वाहाळा ४.८- झरा,ओहोळ,जमीनीतील फवारे / स्जव्हाळं [६] डोहो,डबके खबाडी ४.१०- डोह,डबकी,लहान पाणिांकी, जलस्रोत/साठे [७] गुळत्र ४.१५-
राब-काकवी-गुळवणी[८] शक्
ु लीत ४.१७- वीयथ[९] श्रोणीत४.१७- रक्त [१०] क्षारभसंधु क्षीरभसंध४
ु .१९- असे हे सप्तभसंधू [११]उदकाचा उत्पप्रत्त प्रवस्तार
४.२२-जीवनामुळें वाढत जाणारी उत्पप्रत्त,पाठभेद:उदकचच उत्पप्रत्तप्रवस्तार [१२] खळखळां ४.२६- झुळुझुळू, पाठभेद: खळाळां[१३] झोप्रवरे ४.२७- झरे
(या समासात अनेक समुद्र,झरे ,ओहळ, पारा,मध,रक्त,वीयथ, दे ह,इ.चा उल्लेख करुन या सवाथत प्रवप्रवध रुपात ’आप’ असते हे सांचगतले आहे ).
(2272+13= 2285)
(श्रीसमर्ांनी हे सवथ कर्न करण्यासाठी सवथिकारचे वेद,गीता, उपननषदॆ ,परु ाणे इ.आधार घेतला आहे .त्यामुळे आजच्या वैज्ञाननक िगनतच्या
दृप्रिकोनातून या माटहतीकडे पाहाता येत नाही. र्कं बहूना मनष्ु यिाण्याचे िापंचचक जीवन अर्ाथत सामास्जक,आचर्थक व राजकीय जीवन या
आधारे ननधाथस्त व सुखमय कसं होईल इकडे श्रीसमर्ांचं जास्त लक्ष होतं हे आपण लक्षात घेणं जरुर आहे .यासाठी त्यांनी जीवनाच्या
सवांगाना स्पशथ करणार्या जास्तीत जास्त प्रवषयांचा उहापोह साध्या व सोप्या शब्दात करुन ते सवथसामान्यांना उपलब्ध करुन टदले हे खूप
महत्वाचं आहे . आणण याच दृप्रिने आपण त्यांच्या अमूल्य अशा या आध्यास्त्मक साटहत्यसंपदे कडे पाहून आपली िापंचचक व आध्यास्त्मक
उन्ननत करुन घेऊं या.- स.भ.प.ु ज्ञा.कुलकणी)

१५५] दशक १६ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] धन्य हा वैश्वानरु होये रघन
ु ार्ाचा श्वशुरु ,प्रवश्व व्यापक प्रवश्वंभरु प्रपता जानकीचा ५.१– रघन
ु ार्ाचा सासरा हा वैश्वानर असून तो
प्रवश्वव्यापक प्रवश्वंभर आहे , तसेच जानकीचा प्रपताही आहे .(सीता हरणापव
ू ी नतला अस्ननच्या स्वाधीन केले आणण भासमय सीता रावणास
सामोरी गेली अशी कर्ा आहे .) [२] भताथ ५.२-पालनहार [३] कुपीपासून अननी होतो, उं चदपथणी अननी ननघतो ५.१९- काचभभंगातून अननी
ननमाथण होतो, तसेच तो बटहगोल आरशातन
ू पण ननमाथण होतो. [४] च्यारी शंग
ृ े बत्रपदी जात, दोनी भशरे सप्त हात ५.२९- अननीला ४ भशंगे ३
पाय २ भशरे व ७ हात आहे त.(४ भशंगे -धमथ,अर्थ,काम,मोक्ष; ३पाय- कमथ,उपासना, ज्ञान; २ भशरे - िवत्त
ृ ी,ननवत्त
ृ ी; ७ हात- भुःू भव
ु ुः स्वुः आदी
सात- मांडुक्य उपननषद ) (2285+4=2289)

१५६] दशक १६ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] िाण अपान व्यान उदान समान वायु ६.३- शरीरात हे मुख्य ५ िाण आहेत[२]नाग कूमथ ककथश वायो दे वदत्त धनंजयो ६.४-नाग, कूमथ,
कृकल,दे वदत्त,धनंजय हे ५ उपिाण[३] खेचरकुळ ६.८- पक्षी समद
ु ाय [४] लोककाजा ६.११- लोकांच्या कामासाठी, कल्याणासाठी [५] बेंचाड
६.१३– गुंता [६] केवीकळे ६.१३- कसा कळणार[७] नीरा सररसे ६.१४- पावसा बरोबर [८]वायोस्वरुप प्रवचार ६.१९- हे सवथ दे व वायस्
ु वरुप
असतात, [९] ऐसा हा समर्थ पवन ६.२४- असा हा सामर्थयथशाली पवनपत्र
ु हनम
ु त
ं होय. येर्े २४ते३४ व्या ओवीपयंत ११वा रुद्र हनम
ु त
ं ाची
स्तुनत आहे . (2298)

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 29
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

१५७] दशक १६ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]मुळींचे स्फुणथ ७.४-परब्रह्ाचे स्फुरण [२] प्रवळासले ७.११- प्रवलसत असतो [३] इंटद्रयेग्राम ७.१४- इंटद्रयसमूह [४] चेिप्रवतो ७.१४- चेतना दे तो
[५] भशस्न इंटद्रये सुरतभोग ७.२२– जननेंटद्रयानी काम भोग [६] ननरुध ७.३७- ननश्वयात्मक [७] स्त्रीसी परु
ु ष परु
ु षासवधु ऐसा आहे हा समंध,ु
याकारणे सूक्ष्म संवाद ु सुक्ष्मींच आहे ७.३९– स्त्रीस परु
ु ष व परु
ु षास स्त्री हवी,असा संबध
ं (पन
ु रुत्पप्रत्तसाठी) असतो. या सूक्ष्म संवादाचे मूळ सूक्ष्म
दे हात ्हणजेच वासनेत आहे [८] िकृतीमधे परु
ु षवेक्ती ७.४०- िकृतीमध्ये व्यक्त जाणणव तो परु
ु ष होय. (2306)

१५८] दशक १६ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] *सूक्ष्मात्मा८.६- ’सवाथत्मा’ होते त्याचे ’सूक्ष्मात्मा’ केले.[२] र्डे ८.११- र्डगे [३] येकास यक* ८.२१- मु.दोष [४] नवरीस नवरी- - - हे
घडेना ८.२४-स्त्रीला नवरी हवी असं काही घडत नाही असा याचा अर्थ असला तरी आजरोजी समभलंगी उपभोगास मान्यता भमळत आहे .
(पन
ु रुत्पत्तीद्वारे या प्रवश्वाचे रहािगाडगे चालू राहणे अपेक्षक्षत आहे [पहा १७.२.३२],केवळ वासनापनू तथ एवढाच एक हेतु ठे वणे हे प्रवकृत होय.)[५]
दे हात्मायोग ८.३०- कायाथसाठी दे ह आणण आत्मा यांचा संयोग. (2311)

१५९] दशक १६ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] पर्डपाडें ९.११- दृिांताने [२] अंतरी राहातां ननधाथर ९.१४- अंतुःकरणात ननधाथर झाल्यावर ’ननगण
ुथ ’ असे नांवटह उरत नाही. [३] पोकळीमधें
गंधवथनगरे ९.२३- अवकाशात ढगांचे प्रवलोभनीय आकार होतात.[४] सेवकाचे नांव राजा ९.१५- सेवकाचे नांव राजा आहे ्हणून काही तो खरा
राजा होत नसतो तसं प्रववेकाने सगण
ु -ननगण
ुथ याची फारकत करावी.उगीच वाद करुं नये हे च खरं .

१६०] दशक १६ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]माध्यानकाळा,उपसना १०.१४ व २८-मु.दोष [१] जीवन आवघे डबाबबलें १०.७- सवथत्र पाणी डबडबन
ू आले.[२] प्रवलेने १०.१५- क्रमाने,
प्रवल्हे वारीनें [३] जीवनाचे मुक्ताफळ १०.१९- पाण्याचे मोती होतात.[४] सढ
ु ाळ १०.१९- पाणीदार,तेजस्वी.[५] अघवे १०.२१- अवघे,सवथच.[६]
दे वेंप्रवण१०.२३- अंतरात््याभशवाय. (2321)

१६१] दशक १७ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] जेंव्हां आक्षेप्रपले १.८-(जीवात््याने) जेव्हां जे माचगतले. आक्षेप्रपले=कशासाठीतरी अडून बसले.[२] भरतां आवघे भसंध आहे १.१६-
सुखसागरास अवघी भरती आली आहे .भरतां=भर,उचंबळून येणे,भसंध=सुखसागर,[३] उद्भवोन्मुख १.१८- ब्रह्ैक्य, उद्भव= ब्रह्,[४] अधोधथ संवाद
१.१८- अध(खाली प्रवषयाकडॆ) उध्वथ (वर परमात््याकडे)संवाद [५]अखंड योग १.२३- अखंड आत्मानस
ु ंधान [६] दे वबळात्कारनाम १.३०- अंतरात्मा
बळात्काराने आपला कायथभाग साधन
ू घेत असतो ्हणन
ू या समासाचे हे नांव.(2327)

१६२] दशक १७ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] पडदा येका येका जन्माचा २.१९- एकेक जन्म हा एकेक पडदा आहे ,असे जन्म स्जतके जास्त नततके ब्रह् व जीव यात जास्त पडदे ;
त्यामुळे ब्रह्स्वरुपाचा प्रवचार जीवास उमजत नाही, [२] प्रववरल्याप्रवण २.३४- प्रववरण केल्याभशवाय.(2329)

१६३] दशक १७ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] पहा द.७.८ व ७.९ [१]सुचचत ३.२- एकाग्र चचत्ताने [२] पि
ु ी ३.४- मुशींत [३] सावधपणें ३.५- दक्षपणे,प्रवचारपव
ू क
थ जागत
ृ राहून.(ही सबंध
ओवी मागाहून घातली आहे .-इनत दे व)[४] लाखोलीचे धान्य ३.६- लाख मोलाचे धान्य, मौल्यवान उत्तम ितीचे असं धान्य, [५] आत्मा नाही
दाि ३.१४- आत्मचैतन्य सवथव्यापक नाही. [६] दाि = सवथव्यापक, [७] भलगिले ३.२७- चचकिले, [८] सुणखनावे ३.३०- सुखेनव
ै (2337)

१६४] दशक १७ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] पें चली ४.२- बाधा आली [२] खळखळ ४.१२-गोंधळ, खळबळ, पाठभेद:खळबळ [३] पदार्थभभडा ४.१७- स्वतुःला ज्ञानी ्हणवतो नन पदार्ाथची
अपेक्षा धरतो तो. [४] अव्हासवा ४.२६- मनसोक्त [५] भेद ईश्वर करुन गेला,त्याच्या बाचेन न वचे मोर्डला,मुखामधे घास घातला,तो अपानी
घालावा ४.२७ -(इंटद्रयभोगाबाबत) इश्वरानेच स्र्ान-भलंग-प्रवषय-इंटद्रयाटदभेद करुन ठे वला आहे ,तो कुणाच्या (बा) बापाच्याने मोडता येत
नाही,अन्नाचा घास मुखातच घालावा लागतो, तो गुदात घालता येत नाही [६] ईश्वरा केले जग ४.२८- ईश्वराने केलेली जगरहािी र्कं वा
व्यवस्र्ा[७] भूिािकी ४.२८- भत
ू ािकी,चकवा.[८] बिकी ४.२९- दासी [९] ित्ययज्ञाता ४.३०- ब्रह्ज्ञानी,सस्वरुपी लीन झालेला. (2346)

१६५] दशक १७ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] तार मंद्र घोर ५.३- तार=वरचा षड्ज, मंद्र=मधला षड्ज; मध्यम, घोर= खालचा षड्ज,खजथ.[२] अते ५.५- वर [३]सहजशब्द ५.८- उच्चारा-
भशवाय जे शब्द ते सहजशब्द होत [४] आशन ५.१६- भोजनाटद भोग. [५] अवदाने ५.१७- आहुती [६] करं िा ५.२२- दद
ु ै वी [७]सांदे ५.२२- दुःु ख

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 30
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

दायक होते[८] उणे ५.२४- कमी आहे [९] येक खाती ५.२३- काहीऐश्वयथ भोगतात[१०]येक पाहाती५.२३- काही भानयहीन नस
ु तेच पाहात राहतात.
[११] बळकि ५.२४- घट्ट, (2346+11=2357)

१६६] दशक १७ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] हातपाय खोडून ६.३- हातपाय झाडून [२] नाना दुःु खाचा संभ्म ६.६- अनेक दुःु खामुळें गोंधळून गेला [३] जन्मदारभय ६.८- जन्मा-
पासन
ू ची [४] तडातोडी ६.१०- प्रवप्रवधिकारचा प्रवरोध, ताडातोडी, असंबद्ध [५] वळसा ६.११- त्रास [६]चामवा ६.१३- उवा [७] गोचचड६.१३-
जनावरांच्या अंगावरचा रक्तप्रपपासू र्किक,[८] कानिे ६.१३- साप [९] धगडीचा बिकीचा लवंडीचा ६.२०- भशव्या, [१०] ठायाठाव ६.२२- बेतासबेत,
योनयतेव्हढे , [११] िाप्तव्यासाररखे ६.२४- नभशबानस
ु ार ( 2357+11=2368)

१६७] दशक १७ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] आंब्ल ७.१- आ्ल [२] संतसंगे ननघाले ७.५- संतांचा सहवासात वेळ घालवू लागले. येर्े आधी ’ननवाले’होते त्याचे ’ननघाले’ असे केले.-इनत
दे व.[३] आत्मा प्रववेके ननघतो ७.६- आत्मा प्रववेकाने मक्त
ु होतो. [४] कुडावा ७.८- रक्षण [५] काहीं रं ग राखोन ७.२१- आपले महत्व राखन
ू
असावे. [६] किावे ते ७.३०- दुःु खी का व्हावे? (2374)

१६८] दशक १७ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] उन्मेषवत्त
ृ ी ८.१- स्फुरणरुप [२] ननप्रवथकल्प जे स्फुरण ८.४- शून्याकार वत्त
ृ ी असतां होणारे स्फुरण.[३] अंतकणथ आठवले,पढ
ु े होये नव्हेसे
गमले,करुं न करुं ऐसे वािले ते मन ८.५- अंतुःकरणात सहज आठवले,पढ
ु े करावे र्क नको असे वािले ते मन होय. [४] श्रोत्र त्वचा चक्षु
स्जव्हा नाभसक ऐसी ज्ञानेंटद्रये ८.१३- कान,त्वचा,डोळे ,जीभ,नाक ही पंचज्ञानेंटद्रये होत.[५] पांच पंचके ४.१७ते२२- (१)अंतुःकरण पंचक :-
अंतुःकरण,मन,बद्ध
ु ी,चचत्त,अहंकार(२)अनक्र
ु मे िाणपंचक :-व्यान,समान, उदान,अपान,िाण (३)अनक्र
ु में ज्ञानेंटद्रय पंचक:-श्रवण,त्वचा, डोळा,
वाणी,नाक (४)अनक्र
ु मे कमेंटद्रय पंचक :- जीभ,हात,पाय,भशस्न,गुद, (५) अनक्र
ु मे प्रवषय पंचक :- शब्द,स्पशथ,रुप,रस,गंध.असे २५गण
ु . आणण
प्रवषयपंचकाची अनक्र
ु में आकाश,वाय,ु अस्नन,आप,पर्थ
ृ वी ही महाभत
ू े होत. [६] स्र्ळ
ू दे ह ८.२३ ते २९- ित्येक महाभत
ू ाचे पाच गण
ु गह
ृ ीत धरले.
(१)आकाशकाम,क्रोध,शोक,मोह,भय, २)वाय-ु हालणे,वळणे,िसरण, ननरोध,संकोच,३)तेज-भूक,तहान,आळस,ननद्रा,मैर्न
ु ,४) आप- पब
ुं ीज,
स्त्रीबीज,लाळ,मूत्र,घाम,५) पर्थ
ृ वी-अस्स्र्,मांस,त्वचा,नाडी,रोम,हे २५ गुण. (2374+5=2379)

१६९] दशक १७ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]तनच
ु तुियननरुपण १७.९- छापील ितीत ’ननरुपण’ हा शब्द नाही.[१] चत्वार दे ह ९.१- ’स्र्स
ू ूकाम’ हे चार दे ह [२] चत्वार भोग ९.३- स्र्ळ
ू ,
िप्रवक्त,आनंद,आनंदावभास हे चार भोग.[३] चत्वार गण
ु ९.५- शुद्ध, सत्व,रज,तम हे चार गण
ु .[४] िप्रवक्त ९.५- िप्रवप्रवक्त ्हणजे उपाधी- रटहत
भोग.[५] अज्ञान आणी ज्ञान ९.७- स्र्ल
ू दे हाची२५ +सूक्ष्म दे हाची २५+ ४दे ह (स्र्स
ू ूकाम), ४अवस्र्ा (जास्वसुतु), ४अभभमान(प्रवश्व,तैजस,िाज्ञ,
ित्यगात्मा,), ४स्र्ानं(नेत्र,कंठ,हृदय,मूधाथ), ४भोग(स्र्ल
ू ,िप्रवप्रवक्त,आनंद, आनंदावभास), ४मात्रा(ॐ),४गण
ु (तरसशु),४शक्ती(र्क्रया,द्रव्य,इच्छा,ज्ञान)
हे एकूण३२ भमळून ८२ तत्वे होत. अज्ञान व ज्ञान ्हणजेच कारण आणण महाकारण दे ह होय. (2379+5=2384)

१७०] दशक १७ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] कैसे फावे १०.४- कसे जमेल? [२] ्हणोन प्रववेकी असावे साधज
ु न १०.४- ्हणून प्रववेकी साधज
ु नाने प्रवचारपव
ू क
थ ननणथय घ्यावा.[३] चडळ
१०.७- पडदा [४] ढोबळ्याहून १०.१२- स्र्ल
ू ापेक्षा [५] चप्रवनि १०.१५- तॊंडाला चव नसलेला- आजारी,निखि, [६] नतद्रक्षा १०.२३- नतदृि
(2390)

१७१] दशक १८ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] चतुरानन १.३- ब्रह्दे व [२] तां १.३- तूं [३] अतळस १.८-पररमळ, स्वाटदिपक्वान्न,[४]अपाल १.८- घारगे इ. पक्वान्नप्रवशेष [५] गोलांगुळा
१.१०- बलदं ड / डा.[६] कोरवडे १.१०- मेदव
ू डे [७] चधंग १.१३- गदारोळ, [८] अंतभ्थि १.२४- बटहमख
ुथ ,अस्वस्र् चचत्ताचे, (2390+8=2398)

१७२] दशक १८ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] जाणत्याचे कासेसी लागावे २.७- जाणकाराची संगत धरावी [२] सक्ष्
ू म चचन्ह २.२१- सक्ष्
ू म स्वरुप.[३] आशन २.२८- योगक्षेम [४] तदांशेचच
२.२८- त्या सत्स्वरुपाचेच आपण अंश आहोत हे जाणून, त्याच भावनेने परमात््याशी संवाद साधावा. (2402)

१७३] दशक १८ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] मूखप
थ णाचा अभयास जाला ३.४- अभयास ्हणजे सराव, सतत मख
ू प
थ णे वागण्याचाच सराव झाला, सवय झाली. [२] जे आठवेल ते गावे
३.१६- श्रोत्यांचा आदर न राखता,अभयासाभशवाय आठवेल ते गाणे हा मख
ू प
थ णा होय.[३] घमशाने ३.१८- लयलि
ू . (2405)

१७४] दशक १८ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 31
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

[१] दे ह्याकररता ४.१-दे ह आहे ्हणन

ू /दे हामळ
ु ें . दे ह्याकररता व दे हाकररता असे दोन पाठ आहेत.दे ही ्हणजे जीवात्मायक्त
ु दे ह होय.[२] अधेने
कररती ४.२- अध्ययन करतात.[३] सगि भजन ४.३७- सरसकि सगळ्यांचे भजनपज
ू न (2308)

१७५] दशक १८ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] कुळ ५.५- सवथकाहीं,अर्ांतर[२]कुसमुस ५.६- कुजबज
ु [३] फडिसंगी ५.७- समह
ू ात, आणीबाणीच्यावेळेस, [४] पसेवरी वैरण ५.८- पसेच्या
पसे धान्य घालन
ू जाते भराभर ओढणे, वैरण=धान्य [५] घासामागे घास घातला, आवकाश नाही चावायाला, अवघा बोकणा भररला पढ
ु े कैसे
५.९- घासावर घास घेतला, बोकणा भरुन चावायला वेळ टदला नाही तर पढ
ु े अपचनाने जीव कासाप्रवस होईल.[६]प्रवरं ग ५.१०- व्यर्थ[७]समशा
५.१२-समस्या, शंका,[८]सुरननस ५.१७- लेखापाल,टहशेबननस, [९]आपदो ५.१९- कि,अडचणी [१०]फलकिे ५.२१- फोलपिे [११] पढ
ु े आदळ घडे-
१.२२-पढ
ु े अिल घडते. [१२]भकाधेस ५.२३-फस्जतीस,बहकायला [१३] भांडभांडो टहंपि
ु ी ५.२४- भांडून बेजार होतो[१४] मूळाचा गोवा ५.२८-
ब्रह्ाप्रवषयीचा गुंता [१५]आडळे ना ५.२८- सुितो,राहात नाही.[१६] चोवर्डया ५.३०- चोईट्या. (2324)

१७६] दशक १८ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*] पहा द.१२.१०[१] नाना वस्त्रें ६.१- प्रवप्रवध िकारची वस्त्रे,िावरणे, चचलखतं इ. हा समास खानाचा वध करुन भशवाजी महाराज श्रीसमर्ांच्या
भेिीस आले असता सांचगतला असं समजतात,[२] हिननग्रही ६.७- हट्टाचा आग्रह[३] आंचगकारु ६.१३- स्वीकार केला[४] ब्राह्णा ६.१९- संत
सज्जनांची,[५] धमथ स्र्ापनेचे नर,ते ईश्वराचे अवतार,जाले आहे त पढ
ु े होणार दे णे ईश्वराचे ६.२०- धमथस्र्ापना करणारे पण्
ु यपरु
ु ष ईश्वरी अवतार
असतात,असे अवतार झाले आहेत, आजही आहेत, पढ
ु े ही होतील हे ईश्वराचे दे णे आहे .[६] तजप्रवजा ६.२२- ननयोजन, आधीच योनय सोय करुन
ठे वणे. (2330)

१७७] दशक १८ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] ्हणणजे मला काहीं दे व,ऐसी वासना ७.१- मलाकाही द्यावे अशी इच्छा असते. [२] दे व=दे वो,द्यावे.[३] किेप्रवण फळ नाही किेप्रवण राज्य
नाही,केल्याप्रवण होत नाही साध्य जनी ७.३- किाभशवाय फळ भमळत नाही तसेच राज्य ही भमळत नाही, कि केल्याभशवाय जगात कुठलेही
कायथ भसद्ध होत नाही.[४]तनृ प्तलागी उपाव ७.१५- केवळ समाधान भमळावे यासाठीचा उपाय(2334)

१७८] दशक १८ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] बहुत दे वी अनम
ु ानेना ८.२- अनेक दे वांच्या मागे लागून परब्रह् गवसत नाही.[२] क्षत्री८.४- नतर्थक्षेत्री [३] तंत लागला ८.६- धागा जोडला
[४] बाहे रमुद्रा ८.१५- बटहमख
ुथ ी [५] मख
ू स्
थ य िनतमा दे व ८.१६- भाव नसेल तर मख
ू ांना मूतीपरु ताच दे व असतो.[६] गल्बल्यावेगळें ८.१८-
गोंधळापभलकडे [७] ननभ्म ८.१९- भ्मरटहत (2341)

१७९] दशक १८ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] डुकल्या ९.३- डुलक्या,[२] हुडकाचे ९.५- वाद्याचे [३] वोसणती ९.११-ओरडतात,बडबडतात [४] भोईं ९.१२- जमीन [५] कढो ९.१५- कण्हूं
लागतात [६] प्रपका ९.१६-र्क
ुं ी [७] लघश
ु ंका ९.१६- लघवी [८] राउत ९.१७- अपानवायु सोडतात. [९] ननदसुर्या ९.१८- अधथवि झोपेत [१०]
गाढमुढी ९.१९- गाढझोपेत. (2351)

१८०] दशक १८ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] काळ साहे १०.१- काळाचं साह्य असलं ्हणजे [२] शोक जाला १०.२- षौकीन,सुखी झाला(संदभाथवरुन अर्थ करावा) [३] काल जरी सजे
१०.४- काळ जरी अनक
ु ू ल होईल.[४]स्वभाप्रवक १०.५- ननसगथतुः[५] करक १०.२४- उसण [६]प्रवषई१०.२६- प्रवषयासक्त [७]आच्यावाच्या १०.३१-
बडबड,[८]कुकडे १०.३६- गूढ प्रवचार,[९]पररयाये१०.३९- पयाथय [१०] मटहमान १०.३९- मोठे पण [११]वेवदरुन १०.४०- प्रववाद करुन बेजार
झाला[१२]चचवडा१०.४१- प्रवचका [१३] मज्यालसी१०.४१-सभा [१४] साहोन १०.४२- सहन [१५]मनोगतांची आंगे१०.४४- प्रवचारांची टदशा [१६]
येकांती तकथ वावडे,ब्रह्ांडगोळी १०.४८- एकांतात सवथ ब्रह्ांडाचा धांडोळा घेता येतो.[१७]चक
ु ले ननधान १०.४९- चक
ु लेले ननधान ्हणजे परब्रह्ाचा
ठे वा[१८] वर्डलपणाला ठावचच नाही १०.५०-(ब्रह्ाएवढे )व्यापक होण्याला अन्य उपाय नाही.(2351+18=2369)

१८१] दशक १९ समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] घडसून १.१- भरपरू घोिून [२] मसीचे काळे १.२- काजळाची शाई [३] ढाळें १.२- एकसारखे [४] आकुथली वेलांड्या१.३- रफार वेलांट्या [५]
वळण वांकाण १.५- वळण आणण बांक [६] चक
ु ी पाहता सांपडेना १.८-शोधन
ू ही चक
ू सांपडत नाही. [७] गरज केली हे घडेना लेखकापासुनी १.८-
ज्याने भलटहले त्याचीच गरज वाचण्यास पडू नये.[८] मोहन १.९- मोह [९] भोवते स्र्ळ सोडून १.११- सभोवती भरपरू जागा सोडून मध्यभागी
भलहावे.[१०]घट्य १.१४- घोिीव उत्तम[११]जागाईत,घोिाळे , तागाईत १.१५- समास फळी, कागद घोिण्याचा घोिा, कागद चचवि करण्यासाठीचे
सामान.[१२] तगिी १.१९- शेविी [१३] भसंधरु वणे १.२०- केशरी मेणकापड इ. (2369+13=2382)

१८२] दशक १९ समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 32
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

[१] खस्तवेस्त २.४- असंबद्ध [२] गळं गा २.५- केरकचरा [३] हे त २.६-हे त,ू [४] अिघाि २.७- व्यर्थ श्रम,खिपि [५] बाष्कळ २.९- ननरर्थक
बडबड्या [६] जाझु २.११- झगडा [७] नासका फड २.११- सभेचा बेरंग होतो, [८] भमर्थया दोष २.११- ननंद्य दोष दाखवू नयेत. [९] आताथचे २.१३-
दुःु खीताचे [१०] समाराधनेसी २.१४- अन्न संतपथणाचे टठकाणी [११] उं च-नीच ्हणो नये २.१८-उं चनीच असा भेद करु नये [१२] सकळ हरद्र
२.२०- सवथ वमथ,गुप्रपत [१३] रीग करावा २.२१- भशरकाव करावा [१४] भसणावे २.२३-किावे. (2382+14=2396)

१८३] दशक १९ समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]सुचचत ३.१- एकाग्रचचत्त [२] सवदासुत ३.६- बाजारहाि [३] कळकिा ३.९- कलह करणारा [४] धािामोिा ३.९- दांडगि [५] वािा पाडी ३.९-
वािमारी करतो [६] परअभभळासी ३.१०- पराभभलाषी [७] सुडके ३.११- कपडेलत्ते [८] कुसी कांडोळी ३.१२- कुसा खाजवतो (2396+8=2404)

१८४] दशक १९ समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] अलोभलक ४.१८- अपव
ू त
थ ा [२]ढका ४.१९- धक्का [३] सवाथघिीं ४.२१- सवथ िाणणमात्राच्या टठकाणी. [४] चधुःकारल्यां चधुःकारे ना ४.२५- कोणी
र्कतीही नावे ठे वली तरी तो कोणाचा चधक्कार करीत नाही (तो महा-परु
ु ष.)[५] ज्ञात्यास आणण स्जंर्कले दे हबद्ध
ु ीने ४.२६- ज्ञाता असन
ू तो
दे हबद्ध
ु ीने स्जंकला गेला असे कोठे झाले आहे काय?[६]उत्तम गण
ु ास मनष्ु य वेधे ४.२८- उत्तम गुणाकडे माणसं आपोआप आकप्रषथत होतात.
(2410)

१८५] दशक १९ समास ५ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] रुप्रवच्या ५.२- रुईच्या [२] वावे ५.११- वाहावे [३] येळील न करावे ५.१६-उपासनेचा कंिाळा करु नये.येळील=कंिाळा,ओशाळं , भमंध [४] ताळा
पडता ५.१६- ननश्चय झाल्यावर [५] दे वासी नाही र्ानमान ५.२१- दे वाच्या उपासनेसाठी ठावटठकाणा-काळवेळेचं बंधन नाही. (2415)

१८६] दशक १९ समास ६ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] मध्यावती ६.४- मध्यस्ती [२] हाळु पडती ६.४- र्फके पडती [३] िनतकंु चक ६.५- िनतकूल,प्रवरोधक [४] पटहले टदसे परी नासे ६.७- आधी
र्ािमाि टदसतो पण शेविी तो नाहींसा होतो.[५] झांकातापा ६.९- र्ापा, [६] हुकीसररसा ६.१०- लहरीिमाणे [७] उत्कि भव्य तेचच
घ्यावे,मळमळीत अवघेचच िाकावे, ननस्पह
ृ पणे प्रवख्यात व्हावे भम
ू ड
ं ळी ६.१५- उत्कृि व भव्य असेल त्याचा स्वीकार करुन,हलक्या गोिींचा
त्याग करावा आणण ननस्पहृ पणे जगात िभसद्ध व्हावे.[८] िबोधु ६.१८- वेदांतशास्त्राचे िबोधन, [९] टदगांती ६.२३- सवथत्र, टदग=टदशा (2424)

१८७] दशक १९ समास ७ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] भेजणार/री ७.२- डोंबारी/न [२] उत्तर प्रवलंबी पर्डले ७.३- शंकासमाधान करण्यास वेळ लागला तर आपला अभयास अपरु ा असल्याचे
श्रोत्यांचे ध्यानी येऊन फस्जती होते.[३] आशाबस्त्ध ७.८-आशाअपेक्षानी दीन झालेला [४] हळु पडती ७.९- महत्व उणावते. [५] अवघेच नि
येकला भला, काशावरुनी ७.१३- भेिणारे सगळे च वाईि नन आपण एकिे च चांगले हे कशावरुन?[६] वाहे ना ७.२०- ननगा राखेना [७] जवार
७.२०- जवाटहर्याचा व्यापार [८] गल्बला ७.२३- उपाधी,गोंधळ (संदभाथवरुन अर्थ करावा). आपल्याला जर उपाधी होत नसेल तर मग कशाला
ती करावी?[९] संगीत चाभलला ७.२५- सुरळीत चालले.[१०] मूखथ मख
ू प
थ णे भरंगळती ७.२६- मूख(थ अज्ञानी) अज्ञानामुळे घसरतात. (2434)

१८८] दशक १९ समास ८ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] गाजी ८.५- पराक्रम गाजवणारा [२] ताजी ८.५- ननत्य नवी [३] ढाळे ची ८.९- सरळपणानें,सहज [४] वेढां लागती ८.११- गत
ंु तात [५] बंद
नाही घातला८.१५- अिकाव नाही केला.[६] मनष्ु य ते भशळें ८.१६- जन
ु ाि िाकाऊ कल्पना उराशी धरणारा माणूस [७] काही बरे काही काणोंसे
८.२२- काही बरे काही त्रासदायक. [८] उपंढर ८.२३- फस्जती,उघडा पडतो, [*]छा.ितीत आणास,नासला,ह ८.१७,२१,२४-- हे मुद्रण दोष होत.
(2442)

१८९] दशक १९ समास ९ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] सध्यां गवाप्रवती ९.४- आजरोजी (सरळ) गमवन
ू बसतात.पाठभेद : सीध्या [२] भमरासी ९.४- इनामी वतन [३] कृबत्रम अवघेंचच खंि
ु ले ९.५-
(मनात योजलेल्या कामाचा आराखडा जर आधीच तयार असेल तर) अंदाजपंच(े कृबत्रम)काम करण्याचा प्रवचार आपोआप समूळपणे भमितो[४]
राजकारणे मंडळ वेिी ९.१०- राजकारणात सवांना गत
ुं वन
ू िाकतो [५] कळकिे पणाची पदवी ९.१२- अज्ञानाचा / बावळिपणाचा आव [६] जो
दस
ु र्यावरी प्रवश्वासला,त्याचा कायथभाग बड
ु ाला ९.१६- जो दस
ु र्यावर प्रवश्वासून बसतो त्याचा कायथभाग बड
ु तो.[७] अवघ्यांस अवघें कळले ९.१७-
सगळ्यांना सगळे च कळले तर (अर्ाथत ज्याच्याकडून जेवढे काम अपेक्षक्षत आहे तेवढे च त्याला सांगावे.)[८]खलक ९.१८- धत
ू ,थ राजकारण चतुर,
[९] राजकारण नाही राणखले ९.२१- राजकारण सांभाळले नाही तर [१०] धिासी आणावा धि ९.३०- दांडगिाबरोबर दांडगिास. [११] बोलके
पटहलवान कळकिॆ ९.१९- बोलघेवडे / बडबडे बावळि दज
ु न
थ [१२] ग्रामण्य वमी सांपडावे ९.२०- गावगड
ुं ांची रहस्ये जाणून घेऊन [१३] तनावा
असाव्या बळकिा ९.२२- स्नेहबंध/ननयमाचेबध
ं बळकि असावेत. एकमेकास समजन
ू घेण्याची कुवत असावी,्हणजेच समद
ु ाय एक प्रवचाराचा

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 33
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

असावा.[१४] वाखे ९.२६- नि होते. [१५]हुंबा९.२९- अडाणी [१६] धनी कोठे ९.३१- या उपाधीच्या मागचा कताथ कोठे आहे हे कधीच समजू नये.
[*] रजकारण,असव्या,राटहले ९.१८,२१,२२,- हे मुद्रण दोष होत, (2442+16=2458)

१९०] दशक १९ समास १० मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] संगीत उत्तरें १०.६- सरळ शास्त्रशद्ध
ु व समपथक उत्तरें . [२] दळवि १०.७- वदथळ.[३] कडोप्रवकडीची १०.१०- दुःु खीकिी लोकांची [४] स्जतुके
काही आपणासी ठावे,नततक
ु े हळुहळु भसकवावे, शाहाणे करुनी सोडावे सकळ जन १०.१४- आपल्याला जे काही ज्ञान असेल ते लोकांना
सावकाश भशकवन
ू त्यांना शहाणे करावे. [५] ननसुगपणा १०.२०-काम चक
ु ारपणा [६] िाणी मात्र अशक्त १०.२६- मनष्ु यिाणी मात्र दब
ु ळा [७]
तकवा,धीवसा १०.२७ – ताकद,धीर,धैयथ [८] स्जनसाना १०.२९- स्वभाव, [९] धीर सांर्डता काय होते, अवघे सोसावे लागते १०.३०- धीर सोडून
काय होणार? सगळं काही सहन तर करावेच लागते.
[*] पाहात,ननस्पह
ृ पण, १०.२१,२४,- हे मुद्रणदोष होत. (2458+9=2467)

१९१] दशक २० समास १ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] गल्बला १.५-गोंधळ [२]शरीरपाडे १.६- शरीर-आकाराच्या मानाने [३] सामर्थयथपाडे १.६-कुवतीनस
ु ार [४] वाम सव्य १.१४- डावा,उजवा [५]
व्याप नाही दशटदशा १.१४- दशटदशा व्यापत नाही.[६] तुळूं १.१७- तल
ु ना [७] सा्यता १.१७- सा्य आढळते. [८] ब्रह्ीचा अंश आकाश १.१८-
ब्रह् आकाशािमाणे व्यापक असून ब्रह्ांडरुप मठात व जीवरुप घिात व्यापन
ू असते. येर्े ब्रह्ांड व्यापक ब्रह्=भशवात्मा व दे हव्यापक
ब्रह्=जीवात्मा होय.येर्े समर्थ आकाशाला ब्रह्ाचा व मनाला आत््याचा अंश ्हणतात. अचेतन वस्तू चेतनाचा अंश असू शकत नाही ्हणून
अंश ्हणजे ’दृिांत’असा अर्थ होतो.पहा ओवी१.१७ [९] मन हे पढ
ु े वावडे, मागे अवघेचच ररते पडे १.२०- मन जेव्हा एका प्रवषयाचे मनन करत
असते तेव्हा ते इतरत्र नसते. [१०] ज्ञान ्हणणजे जाणणे, अज्ञान ्हणणजे नेणणे, प्रवपरीत ज्ञान ्हणणजे दे खणे येकाचे येक १.२३- ज्ञान
्हणजे कळणे, अज्ञान ्हणजे न समजणे, प्रवपरीत ज्ञान ्हणजे वस्तु जशी आहे तशी न कळता भलतेच समजणे. जमीन कळणे ्हणजे
’ज्ञान’, न कळणॆ ्हणजे ’अज्ञान’, जमीन न टदसता मग
ृ जळ टदसणे ्हणजे ’प्रवपरीत ज्ञान’. [११] ढोबळे १.२४- स्र्ल
ू [१२] आठवे दे ह
ब्रह्ांडीचे १.३०– ब्रह्ांडाचा आठवा दे ह ्हणजे मूळ माया होय. (2467+12=2479)

१९२] दशक २० समास २ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा- [१] मानभ
ु व पण्
ु यरासी २.१२- महा अनभ
ु वी साक्षात्कारी पप्रवत्र
संतसज्जन [२] बत्रप्रवध िकारें २.१५- मूळ माया ते बत्रगण
ु ते पर्थृ वी ते चार खाणी नन चार वाणी असे तीन िकार.[३] सप्तद्वीपे नवखंडे २.२७-
जंब,ु प्लक्ष,शाल्मली,कुश,क्रौंच,शाक व पष्ु कर ही बेिे व इंद्र, कशेरु, ताम्र,गभस्ती, नाग, वारुण, सौ्य,ब्रह् व भरत हे नऊ खंड.[४] दस
ु र्या
स्जनसान्याची २.२८- चत्वार स्जनसापैकी दस
ु र्या स्जनसाची/िकाराची [५] नाना स्जनसाचे बीज २.२९-अनेक िकारच्या गोिींचे मूळ. (2484)

१९३] दशक २० समास ३ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] प्रववरत प्रवरत ३.१- ब्रह्स्वरुपाचा वेध घेत(प्रववरत) ब्रह्स्वरुपी लीन (प्रवरत) व्हावे.प्रवरत=लीन [२] आहाच पाहता कळे ना ३.१४- नस
ु ते
वरवर पाटहल्याने सवथ कळत नाही. [३] चौदा पाच येकोणीस,येकोणीस च्यारी तेप्रवस,यामध्ये मळ
ू चतद
ु थश, पाटहलेचच पाहावे ३.१५- मळ
ू
माया१४ नावे, ५ महाभत
ू े असे १९ आणण ४ खाणी भमळून २३ तत्त्वे,यापैकी मळ
ू मायेची १४ नांवे वारं वार प्रवचार करुन समजन
ू घ्यावीत. [४]
चावळे ना ३.१८- बावचळत नाही,संशयरटहत होतो.[५] सावळगोंदा ३.१८- सावळा गोंधळ [६] अधोमुखे ३.२२- मायेच्या प्रवस्ताराकडे [७] उधथमुखें
३.२२- ब्रह्स्वरुपाकडें [८] मायेने दपिावे ३.२४- मायेने दामिावे, दपिावे=दामिून,दडपन
ू िाकावे. (2492)

१९४] दशक २० समास ४ मधील कठीण शब्दांचे / चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] आत्माननरुपण ४.०- आधी ’भशवशर्क्त’ होते त्याचे श्रीसमर्ांनी ’आत्मा’ असे स्वहस्ते केले-इनत दे व[२] राजसत्तेची ४.३- ईश्वरीसत्तेची [३]
जाणत्या परु
ु षाची ४.७- जगदीशाची [४] परु ाचा ४.८- दे हापरु ाचा,आधी ’परु
ु षाचा’होते त्याचे ’परु ाचा’असे नंतर श्रीसमर्ांनी केले.[५] उपासना
धड
ुं ु नसी वासना ४.१५- उपासना ननवडून त्यात वासना/ सकामता भशरली तर नतला मयाथदाच रहात नाही र्कं वा उपासनेचा र्ांग शोधण्याची
इच्छा केली तर नतची व्याप्ती ब्रह्ांडापयंत अमयाथद आहे असे टदसून आले. पाठभेद-धड
ुं ु न [६] घालमेली ४.२४- अस्वस्र्ता,[७] सामर्थयथ आहे
चळवळे च,े जोजो करील तयांच,े परं तु येते भगवंताचे अचधष्ठान पाटहजे ४.२६- जो र्क्रयाशील आहे तेर्े सामर्थयथ असतेच.मात्र त्या र्क्रयेमागे
ईश्वराचे अचधष्ठान असले पाटहजे.[८] काप्रवरे ४.२७- वेड [९] बाचधजेना ८.२७- बाचधजे ना,बाधत नाही. (2501)

१९५] दशक २० समास ५ मधील कठीण शब्दांचे/चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] येक चौदा पाच च्यारी ५.१- एक ब्रह्,मूळमायेची चौदा नांव,े पाचभूते, चार खाणी [२] (मूळमाया) नामाभभधान ५.५- (पहा५.७ते१०) चैतन्य,
गुणसा्य, अधथनारीनिे श्वर, षड्गुणेश्वर, िकृनतपरु
ु ष, भशवशर्क्त, शुद्धसत्व, गुणक्षोभभणी, सत्व, रज, तम, मन, माया, अंतरात्मा. [३]
वरकड५.१६- इतर [४] आभळले ५.२४- आकलन केले. [५] काबाड ५.२६-मोठं किदायक [६] घबाड ५.२६- अत्यंत लाभदायक [७] त्यास कासेस
नलगे लागावे ५.२९- दस
ु र्याचे पाय धरावे (परावलंबी व्हावे लागत नाही ) लागत नाहीत.(2508)

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 34
 दासबोध-कठीण शब्दार्थ व टिपा

१९६] दशक २० समास ६ मधील कठीण शब्दांचे/चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] कोणी प्रवद्यमान ६.८- कोणी दृश्य असतात.[२] कोणी ते उगीच ६.८- कोणी गुप्त असतात.[३] धत
ृ ी ६.१२- धैय.थ [४] गुण आत्मयाचे ६.१४-
येर्े आधी ’आत्मरुप’ असा चरण होता. ’गुण आत्मयाचे’ ्हणजे अनेकप्रवध रुपांनी आत्मा निलेला आहे .

१९७] दशक २० समास ७ मधील कठीण शब्दांचे/चरणांचे अर्थ व टिपा-

[*]आत्मननरुपण२०.७- पाठभेद: आत्माननरुपण [१] श्वेतबंद ७.३- सेतुबध
ं [२] मोहरे वल्ली ७.६- औषधीवनस्पतीचा मणी [३] शुद्ध आत्मा ७.९-
संतसज्जनांचा आत्मा [४] सबळ आत्मा ७.९- दि
ु ांचा अशुद्ध आत्मा [५] श्राप ७.१०- शाप [६] खंबीर ७.१८- धडधाकि मूनतथ [७] शोधन
ू पाहतां
जड ७.२०- शोध घेता दब
ु ोध असं काही नाही. (2518)

१९८] दशक २० समास ८ मधील कठीण शब्दांचे/चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] प्रवधीिपंचतरु ८.१- ब्रह्दे वाचा सकल िाणीमात्रयक्त
ु िपंचवक्ष
ृ , प्रवश्वजगत [२] तो भेद कायाथकारण ८.१५- प्रवप्रवध दे हांच्या आवश्यकतेनस
ु ार
त्यात कायथसापेक्ष भेद ननमाथण केला.[३] कडोप्रवकडी ८.१९- ननकरावर, हातघाईवर येणे,[४] णझडकणझडकंु ८.२५- जोरजोरात,वेगाने [५]
्हणणयारा८.२५- सांगका्या,सेवक.(2523)

१९९] दशक २० समास ९ मधील कठीण शब्दांचे/चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१] रखतवानी ९.१०- शाईचा र्करकोळ व्यापार.[२] वामांग दक्षणांग प्रवचार ९.२५- डावा-उजवा प्रवचार हाच दे हातील अधथनारीनिे श्वर होय.
(2525)

२००] दशक २० समास १० मधील कठीण शब्दांचे/चरणांचे अर्थ व टिपा-

[१]नतकडे तें *सन्मख
ु चच आहे १०.५- स्जकडे पाहावे नतकडे ते परब्रह् सवथत्र दािून समोरच आहे .छापील ितीत ’तें ’ हा शब्द छापलेला नाही.[२]
परता १०.१३- त्यापभलकडे [३] आधथऊधथ१०.१६- अधोधथ. [४] उदास १०.१८- शून्याभास [५] काय मानश
ु ाचे १०.३५- आधी “आणी कप्रवत्व
मानश
ु ाचे” असे चरण होते त्याचे श्रीसमर्ांनी “आणी कप्रवत्वचच काय मानष
ु ाचे” असे िश्नार्थक चरण स्वहस्ते केले. (2530)

संगणकावत्त
ृ ी: पु.ज्ञा.कुलकणी,अमरें द्रश्री स.ग.ृ र.संस्र्ा,पुणे-टद.३०एप्रिल२०१२ रोजी कोपेग-न्युयॉकथ येर्े पूणथ पा.क्र. 35