-1-

ULUSAL FİZİK OLİMPİYATI İKİNCİ AŞAMA SINAVI-1991

1. Dağcıların kullandığı iplerde aranan özelliklerden birisi esnekliktir. Çok sert bir ip, dağcı düştükten
sonra durma esnasında çok büyük bir ivme yaratacaktır ve insan vücudu buna dayanamayacaktır. İp
esnek ise uzayıp, ipteki gerilme kuvveti sıfıra kadar inip, düşme esnasında meydana gelecek tehlike
atlatılacaktır. İpin Young modülü E, kesiti S, dağcının kütlesi m ve yerçekimi ivmesi g olarak veriliyor.
a) Emniyetini sağlamak için destek çakarak dağ tırmanan bir dağcı, desteklerinden birisinin çıkması ile
aşağıya doğru düşmeye başlıyor. Düşme esnasında dağcıya etki eden maksimum ivme nedir? Cevap
m, g, E ve S cinsinden verilmelidir.
b) Dağcı yerden bulunduğu H yüksekliğinde bir çivi çakmakta ve bu çiviye esnek ipi bağlamaktadır.
Dağcı yanlış hareket sonucu bu yükseklikten düşmektedir. Dağcının zararsız bir şekilde düştüğü
H
bilinmektedir. Düşen dağcı titreşimler söndüğünde h< yüksekliğinde asılı kalıyor. Dağcının düşme
2
esnasında kazandığı maksimum hız nedir? Cevap H, h ve g cinsinden verilmelidir.

kuyruklu 2. Jüpiter’in kuyruklu yıldız ailesinin oluşması basit bir model ile
yıldız açıklanılabilir. Kuyruklu yıldız ilk hızsız çok büyük uzaklıktan
Güneşe doğru yaklaşmakta iken Jüpiter’in çok yakınında
Jüpiter geçmektedir. Kuyruklu yıldız gezegenin şiddetli çekim kuvvetinin
etkisinden kurtulduktan sonra Güneşin çekim alanında Jüpiter’in
hareket yönüne zıt yönde hareket etmeye devam etmektedir. Böyle
r bir kuyruklu yıldızın yörüngesinin aphelion noktası Jüpiter gezegenin
yüzeyin yakın bir noktasında bulunur. Jüpiter gezegeni Güneşten
r=5,2 R uzaklıkta bulunuyor. Burada R Güneş-Dünya arasındaki
uzaklıktır. Kuyruklu yıldızın perihelion noktası Güneşten ne kadar
Güneş uzaklıkta bulunuyor?

...........
........... 3. Çok uzun bir silindir içinde bulunan gaz F kuvvetinin etkisi altında kalan
.. .. .. .. .. .. ..
...........
........... .......

........... ... ... ... ... ... ... ...
ağırlıksız piston ile yoğunlaştırılmaktadır. Pistonun kesit alanı S, gazın ilk
F ...........
...........
 ... ... ... 
...........
...........
.. .. .. ..
özkütlesi  0 olarak veriliyor. Gazın yoğunlaştırılması aniden gerçekleşiyor,
...........
........... .. .. .. ... 0... ... ...
S sanki bir yüzey c ses hızı ile hareket etmektedir. Bu yüzeyin sağ tarafında
........... .. .. .. .. .. .. ..
...........
...........
........... .. .. .. .. .. .. ..
gazın özkütlesi hala  0 , sol tarafta ise  kadar daha büyüktür. İlk anda bu
yüzey pistonun yanında bulunuyor ve pistondan daha büyük hız ile hareket
ediyor. Gazdaki özkütlesinin  değişimi ve pistonun v hızını bulunuz.

4. T 0 ortam sıcaklığında çalışan ısıtıcının sıcaklığı T 1 dir. T 2 sıcaklığında, buharlaşma özısısı L ve

kütlesi M bir maddeyi buharlaştırmak için gereken minimum ısı nedir?
Not: Prosesi gerçekleştirmek için ideal pistonlar, ısı makineleri, buzdolabı ve benzeri aletler
kullanılmaktadır.

5. a) Elektrolit ayrışma sıvılarda, sıvı moleküllerin etkileşmesi sonucunda pozitif ve negatif iyonlara
ayrışmasıdır. Aynı zamanda bunun tersi olan proses de gözlenmektedir, pozitif ve negatif iyonlar
tekrar birleşiyor. Denge durumunda ayrışan iyon sayısı ile birleşen iyon sayısı birbirine eşittir. Ayrışma
n n
katsayısı = + = - ile veriliyor. Burada n 0 moleküllerin konsantrasyonu, n + ve n- iyonların konsan-
n0 n0
trasyonudur. Denge durumunda geçerli olan denklemi  ve n 0 cinsinden bulunuz.
b) Elektrolit elektrik alanı uygulandığında iyonların hızları uygulanan elektrik alanı ile doğru
orantılıdırlar. Sıvıların iyonlara uyguladığı direniş Stokes kuvveti F s =6  r  v  ile veriliyor. Burada 
sıvının viskozitesi, r iyonları yarıçapı, v iyonların hızlarıdır. Elektronun yükü q ve her iyonun Z sayıda
değerlik elektronu olduğuna göre, elektrik akımının yoğunluğunu ve öziletkenlik katsayısını bulunuz.
c) Elektrolitten  akımı geçtiğinde elektrotların biri üzerine t zamanda toplanan kütle miktarı ne
kadardır? İyonların molar kütlesi , Avogadro sayısı N A veriliyor.

 6. Yarıçapı r olan metal bir disk eğim açısı  olan metalden yapılmış eğik
B
R  düzlem üzerinde kaymadan yuvarlanmaktadır. Diskin merkezine bağlı
g
r  olan bir tel R direnci sayesinde metal düzlem ile temas etmektedir. Bütün
sistem yatay homojen manyetik alanda bulunmaktadır. Diskin açısal
hızını, açısal ivmesini ve çizgesel hızını eğik düzlemin eğim açısının ' nın
fonksiyonu olarak bulunuz.

 -2-

R  R  7. Bir sismografta deprem sırasındaki sarsıntıları kaydetmek için

m kütlesi m olan bir cıva damlasının hareketi incelenmektedir. Cıva
h
damlası uzunlukları 2 olan iki levha arasında bulunuyor. Üst
 
B B levhanın direnci 2R, alt levhanın direnci ihmal edilecek kadar
küçüktür. İki levha arasına yatay ve homojen B manyetik alan
- + uygulanmaktadır. Alt levhanın ortasından geçen tel ve üst levhanın
- +
uçlarından geçen teller ile e.m.k. ları  ve iç dirençleri r olan iki sabit
  akım kaynağı bağlan-mıştır. Tüm sürtünme kuvvetlerini ihmal ederek
cıva damlasının titreşim periyodunu bulunuz.

 8. Gökkuşağı, güneş ışınların küresel bir su damlası

içerisinde tam yansıma yaparak kırılması sonucu oluşmak-
tadır. Işığın su damlasına geliş ve çıkış doğrultuları
 arasındaki sapma açısı  'nin minimum olması durumun-
daki  açısını suyun kırıcılık indisi n cinsinden bulunuz.


 -3-

ULUSAL FİZİK OLİMPİYATI İKİNCİ AŞAMA SINAVI ÇÖZÜMLERİ-1991

1. a) Düşme esnasında dağcıya etki eden kuvvetler ağırlık kuvveti ve ipteki gerilme kuvvetidir.
Dağcının kazandığı ivme
F  mg ES
a= ; F=kx; k=
m 0
olur. Burada x ipin uzamasıdır. Maksimum ivme dağcının hızı sıfır olduğu durumda gerçekleşmektedir.
Enerji korunumu yasasını
kx 2
mg= -mg(+x)+
2
şeklinde yazabiliriz. Buradan uzama
2mg 0 x 4mg 0
2  mg m 2 g 2 4mg 
x2- - =0; x= 0   
ES ES  ES E2S2 ES 
 
olur. İpteki gerilme kuvveti ve ivme
ESx 4ES
F= =mg+ m 2 g 2  4mgES ; a=g 1 
0 mg
olarak bulunur.
b) İpin özelliğinden dağcının hızı yerde sıfır olduğunu biliyoruz. Bunu
k(H -  0 ) 2
mgH=
2
şeklinde yazabiliriz. Hızın maksimum durumu ağırlık kuvveti ipteki gerilme kuvvetine eşit olduğu
durumda gerçekleşmektedir.
mg=k(H-h- 0 )
Bu durumda enerji korunumu yasasını
k(H - h -  0 ) 2 mv 2
mgH=mgh+ +
2 2
şeklinde yazabiliriz. Buradan dağcının kazandığı maksimum hız

v= g H  h  (H  h) 2  h 2  = g H  h  H 2  2Hh 

   
olarak bulunur.
2. Jüpiterin Güneşin etrafında hareket ederken yörüngesel hızı v 0 olsun. Bu hızı bulmak için merkezcil
kuvvetin çekim kuvvetine eşit olması durumundan faydalanılabiliriz.
2
mJv 0  mGm J  mG
= 2
; v0=
r r r
Kuyruklu yıldız Jüpiterin yakın çevresine gelene kadar Güneşin etkisi ile hız kazanmaktadır. Bu hızı
enerji korunumu yasasını kullanarak bulabiliriz.
 m G m k mv k 2 2m G
0= - + ; v k =- = 2 v0
r 2 r
Kuyruklu yıldız Jüpiterin yakınında yön değiştirip ilk yörüngeye 90 lik açı ile hareketine devam
etmektedir. Bu durumda kuyruklu yıldızın Jüpitere doğru hızı
2 2
v= v 0  v k = 3 v 0
olarak bulunur. Bundan sonra kuyruklu yıldız yine sadece Güneşin etkisi ile harekete devam ettiğini
kabul edebiliriz. Yani Jüpiterin rolü kuyruklu yıldızın yönünü değiştirmektedir. Jüpiterin civarında
bulunan yörüngenin noktası eliptik yörüngenin apastron noktası, yani en uzak noktası oluyor. Kuyruklu
yıldız bu eliptik yörünge üzerinde
v a =v-v 0 =( 3 -1)v 0
hızı ile hareketine devam etmektedir. Bu hareket için enerji ve açısal momentum korunumu yasaları
kullanılabilir.
2
 mGmk mk v a  mGmk mk v P 2
- + =- + ; m k v a r=m k v p r p
r 2 rp 2
Buradan
( 3  1)r
rp= =1,9R
2
olarak bulunur.
 -4-

3. t küçük bir süre içinde piston v hızı ile hareket edip

V=r2vt
hacim taramaktadır. Bu hacimdeki kütle
m=V
olur. Bu madde c hızı ile hareket eden bölgenin içinde
=- 0
özkütle farkı ile yayılmaktadır.
m=r2ct
Buradan
v  c
= ; = 0
c cv
olarak bulunur. Kuvvetin itmesinden hız
m.c F F(c  v ) Fc
F= =r2cv; v= 2
= 2 2
; v=
t r c  0 r c F   0 r 2 c 2
ve özkütle farkı
F
=
r 2 c 2
olarak bulunur.

ısıtıcı 4. İncelemeyi sıvının kaynama sıcaklığında bulunduğunu

T1 ortam varsayarak yapabiliriz. Bu durumda verilen ısı sıvıyı buhar-
laştırmak için gitmektedir. Doğrudan doruya buharlaştırmak
Q1 isteseydik M kadar kütleyi buharlaştırmak için gereken ısı
Q=ML
ısı A Q3 olurdu. Buharlaştırma işlemi ideal ısı makinesi ve buzdolabı
makinesi buzdolabı T0
kullanarak farklı bir şekilde gerçekleştirebiliriz. Sıcaklığı T 1
olan bir ısıtıcıdan Q 1 kadar ısı alıp bu ısıyı bir ısı makine-
sine aktarabiliriz. Bu ısı ile ısı makinesi A kadar iş yapabilir
Q2 Q4
ve Q 2 kadar ısı sıcaklığı T 2 <T 1 olan soğutucuya aktarılmak-
T2 tadır. Gerçekleşen kapalı proses Carnot prosesi olduğunu
kabul edelim. Bu prosesin verimi
soğutucu Q  Q2 A T1  T2
= 1 = =
Q1 Q1 T1
olarak tanımlanır. Buradan ısıtıcıdan ısı makinesine verilen ısı ile ısı makinesinden soğutucuya verilen
ısılar arasındaki ilişki
Q T
Q2= 1 2
T1
olarak yazılabilir. Isı makinesinin yaptığı iş
Q (T  T2 )
A= 1 1
T1
olur. Bu yapılan iş ile bir buzdolabı çalıştırıp sıcaklığı T 0 (T 0 <T 2 <T 1 ) ortamdan Q 3 kadar ısı alıp
soğutucuya
Q 4 =Q 3 +A
kadar ısı aktarabiliriz. Buz dolaplarında ters yönde Carnot prosesi gerçekleştiriliyor. Yapılan iş
sayesinde soğuk bir ortamdan daha sıcak bir ortama ısı aktarılmaktadır. Buz dolabın verimi
A T  T0
= = 2
Q4 T2
olarak yazılabilir. Buz dolabından soğutucuya verilen ısı
AT2 Q (T  T2 )T2
Q4= = 1 1
T2  T0 T1 (T2  T0 )
olur. Soğutucuya verilen toplam ısı ile sıvıyı buharlaştırmaktayız.
Q (T  T0 )T2
Q 2 +Q 4 = 1 1 =ML
T1 (T2  T0 )
Buradan
ML(T2  T0 )T1
Q1= <ML
T2 (T1  T0 )
olarak bulunur.
 -5-

5. a) Elektrolit ayrışma sonucu

n 0
pozitif ve negatif iyonlar meydana gelmektedir. Bu da demektir ki
(1-)n 0
ayrışmamış molekül bulunmaktadır. Ayrışmamış moleküllerin ayrışması bu sayı ile doğru orantılı
olacaktır ve
n 1 =A(1-)n 0
şeklinde yazılabilir. Ayrışmış pozitif iyonlar negatif iyonlarla veya negatif iyonlar pozitif iyonlarla tekrar
birleşmesi (n 0 )2 ile doğru orantılı olur ve
n 2 =B(n 0 )2
şeklinde yazılır. Burada A ve B sabitlerdir. Denge durumunda
n 1 =n 2
olmalıdır. Buradan denge şartı
2
A  n0
= =sabit
B 1 
olarak bulunur.
b) Elektrolit elektrik alanı uygulandığında iyonların sabit hızları ile hareket etmektedirler. Buradan hız
ZeE
F e =ZeE=F s =6rv; v=
6r
olarak yazılabilir. İyonların hızları uygulanan elektrik alanı ile doğru orantılıdırlar. Bu
ZeE Ze
v= =E; =
6r 6r
şeklinde yazılabilir. Burada  mobilite olarak bilinmektedir. İyonların oluşturduğu akımın akım
yoğunluğu
n 0 Z 2 e 2 E
j=n 0 Zev=
6r
olur. Elektrolitlerdeki elektrik akım pozitif ve negatif iyonlarından kaynaklanmaktadır. Toplam elektrik
akım yoğunluğu
n 0 Z 2 e 2 E  1 1 
j t =j + +j - =    =E
6 
  r   r 
olarak yazılabilir. Burada
n 0 Z 2 e 2  1 1 
=   
6    r   r  
öziletkenlik katsayısıdır.
c) Elektrolitten  akımı geçtiğinde elektrotlar üzerine t zamanda geçen yük
q=t
geçen iyon sayısı
q
N=
Ze
her iyonun kütlesi

M=
NA
toplanan kütle miktarı
q  t
M=Nm= . =
Ze N A ZeN A
olarak bulunur.
 -6-

6. Manyetik akının değişimini metal diskin iyonlarının oluşturduğu kristal hücresine göre indükte
edilmiş e.m.k.
2
 in = - d = - Br 
dt 2
olarak yazılabilir. Direnç üzerinde açığa çıkan ısı gücü

P=
 2 = B 2r 4 2
R 4R
küçük dt sürede açığa çıkan ısı
dQ=Pdt
mv 2
olur. Öteleme (translasyon) hareketinin kinetik enerjisinin değişimi
2
d t =mvdv
J 2
dönme (rotasyon) hareketinin kinetik enerjisinin değişimi
2
mr 2
d r =Jd; J=
2
potansiyel enerjisinin değişimi
d= -mgdh; dh=dsin
olarak yazabiliriz. Enerji korunumu yasasından tüm bu değişimlerin toplamı sıfır olmalıdır.
dQ+d t +d r +d=0
B 2 r 4  2 dt mr 2 d
+mvdv+ -mgdsin=0
4R 2
dt zamana böldüğümüzde
B 2r 4 2 mr 2  dv d
+mva+ -mgvsin=0; a= ; =
4R 2 dt dt
elde edilir. Kaymadan yuvarlanma gerçekleşirse
v=r; a=r
olur. Buradan bu ifadeyi
B 2 r 3  3mr B 2 r 3  3mr d
+ = + =mgsin
4R 2 4R 2 dt
şeklinde yazabiliriz. Buradan açısal hız

6mrRd 6mrRd 6mR 4mgR sin   B 2 r 3 
dt=
4mgR sin   B 2 r 3 
; t=  4mgR sin   B r
0
2 3

=-
B 2r 2
ln
4mgR sin 

 B 2r 2 t 
4mRg sin   
6mR 
= 1  e 
B 2r 3  
 
olarak bulunur. Zamanla açısal ivmenin değeri azalır, açısal hızı artar ve limit
4mgR sin 
 lim =
B 2r 3
değerine ulaşır.
Diskin açısal ivmesi
B 2r 2 t
d 2g sin   6mR
= = e
dt 3r
olur. Gittikçe diskin açısal ivmesi sıfıra yaklaşır. t 0 =0 anında =0 dır. Bu durumda ilk açısal ivme
2gsin
0=
3r
olur.
  Açısal hız ve açısal ivmenin zamana bağlı olan grafikler şekildeki gibidir.
 lim
0 (t)

 (t)

t
 -7-

x 7. Sismografta deprem sırasındaki sarsıntılar sonucu cıva damlası x

R  R  kadar saparsa levhanın bölündüğü noktaya göre yeni dirençler
h m Rx  x
R 1 =R+ =R 1  
    
1
B B 2
Rx  x
R 2 =R- =R 1  
- + - +   
  olarak yazılabilir. Bu durumda akan akımlar

1=
 =
 =
 1  Rx 
R1  r  Rx  (R  r )  (R  r ) 
(R  r )1  
 (R  r ) 

2=
 =
 =
 1  Rx 
 (R  r ) 
R2  r  Rx  (R  r ) 
(R  r )1  
 (R  r ) 
olur. Akımlar zıt yönde aktıklarına göre damladan geçen net akım
2Rx
 2 - 1 =
(R  r ) 2
olarak bulunur. Damla manyetik alanda bulunduğu için damlaya manyetik Amper kuvveti etki
etmektedir.
2RBhx
F A =Bh=
(R  r ) 2
Bu kuvvet damla için geri çağıran bir kuvvet gibidir. Damlanın hareket denklemi
 2RBhx
ma= -F a ; x + =0
m(R  r ) 2
olur. Buradan damlanın titreşim açısal frekansı ve titreşim periyodu
2RBh m(R  r ) 2
= ; T=2
m(R  r ) 2 2RBh
olarak bulunur.
8. Şeklin geometrisinden


 180= +180-+(-)
 2
  =4-2

180=180- +2
2

=4
olarak bulunur.  açının minimum olma şartı
d d d 1
=4 -2=0; =
d d d 2
koşuşu gerektirmektedir. Kırılma yasasından
sin
=n ; sin=nsin
sin
yazabiliriz. Bu ifadeyi türevlersek
d n cos  2 cos 
cos=ncos = ; cos=
d 2 n
olarak bulunur. İki tarafın karelerini alıp toplarsak
sin 2  4 cos 2 
1= +
n2 n2
denkleminden
n2  1
cos=
3
olarak bulunur.