-1-

III. ULUSAL FİZİK OLİMPİYATI İKİNCİ AŞAMA SINAVI-1995

1. Yalnız boyca esneme özelliğine sahip bir lastik bant sol ucundan sabit bir
u duvara tutturulmuştur. t =0 anında lastiğin duvarla birleştiği noktadan
v
ağırlığı ihmal edilecek kadar az olan bir böcek banda göre u sabit hızı ile
sağa doğru harekete başlamaktadır. Aynı anda bu bandın serbest ucu v
 sabit hızı ile sağa doğru (çekilmek suretiyle) harekete başlamaktadır.
Sürekli olarak gerilmekte olan bu lastik bandın; her zaman yere paralel olarak kaldığı ve gerilme
kabiliyetinin sonsuz olduğu (yani hiçbir zaman kopmayacağı) varsayılmakta olup, t=0 anındaki
gerilmemiş boyu  kadardır.
a) Böceğin ne kadar zaman sonra lastiğin serbest ucuna ulaşacağını bulunuz.
b) (a) şıkkında bulduğunuz zaman ifadesini kullanarak u0 ve v0 durumlarını ayrı ayrı inceleyerek
tartışınız.

ÖNERİLER:
Problemi çözümünde böceğin herhangi bir anda başlangıçtan beri almış olduğu yolun o andaki toplam
yola oranını kullanmak, problemdeki matematiksel işlemleri basitleştirir. Yukarıda önerilen yöntemi
kullanmazsanız bu durumda karşılaşabileceğiniz
df(t) 1  dg(t) 
=A+   f(t)
dt g(t)  dt 
gibi bir diferansiyel denklemde A bir sabit, f(t) ve g(t) zamanın birer fonksiyonları ise; bu denklemin
çözümü
f(t)=g(t)h(t)
şeklinde olup, h(t) önerilen çözümün diferansiyel denklemde yerine yerleştirilmesi ile elde edilebilir.

P 1 T 2 2. a) Bir cismin faz değişimi sırasında sıcaklığın basınca bağlı olduğu

dP bilinmektedir. Bu bağıntıyı bulmak için P-V diyagramında sonsuz küçük
4 3 değişimlerden meydana gelen bir Carnot prosesini inceleyelim. Faz değişimi
T-dT olduğu için hem sıcaklık hem basınç sabittir. Bu durumda 1-2 izoterm ve
izobar, 2-3 adyabatik, 3-4 izoterm ve izobar, 4-1 adyabatik prosesler olarak
V dP
gerçekleşiyor. Bu prosesin verimini hesaplayarak oranını bulunuz. Birim
dT
kütleye düşen özhacim her iki fazda V 1 ve V 2 , birim kütleye faz değişimi için verilen ısı L olarak
veriliyor. Bu ifade Clausis Clapeyron formülü olarak bilinmektedir. Sıvı-gaz faz değişimindeki basıncın
sıcaklığa bağlı olan ifadesini bulunuz.
b) 0 C sıcaklıkta buz üzerindeki su buharı basıncı P 1 =4,58 mm cıvadır. 0 C sıcaklıkta buzun erime
ısısı =80 cal/gr dır. 0 C de suyun buharlaşma ısısı L=596 Cal/gr dır. T= -1 C de buz üzerindeki su
buharı basıncı ne olur?
c) Bir mol ideal tek atomlu gazın uyduğu proses PV3=sabit olarak veriliyor. P 1 =20 atmosfer basınçtaki
V 1 =11 cm3 hacminden V 2 =33 cm3 hacmine genişlerse iç enerji ve entropideki değişimi bulunuz. Bu
3R
gazın aldığı veya verdiği ısıyı irdeleyiniz. Sabit hacimdeki molar özısı kapasitesi c V = olarak
2
verilmektedir.

R1  R2 3. Aynı eksenli koaksiyal kablo ortada R 1 yarıçaplı silindirik bir iletken ve etrafında
R 2 yarıçaplı çok ince metalden yapılmış silindirik bir kabuktan oluşmuştur. Bu iki
iletkenin arasında boşluk bulunmaktadır.  akımı ortadaki iletkenden girip
dışarıdaki iletkenden çıkmaktadır. Bu telde depolanan enerjiden giderek, telin birim
 uzunluğunun indüktansını bulunuz.
Not: Vakumun dielektrik geçirgenlik katsayısı  0 , vakumun manyetik
geçirgenlik katsayısı  0 olarak veriliyor.
 -2-

Yüksek 4. Elektrostatik toz temizleyici endüstriyel gazların toz partikülle-

voltaj rinden arındırılmasında mesela, kömür yakılarak çalıştırılan elekt-
rik santrallerinde çıkan dumanın kül parçacıklarından arındırılma-
gaz sında kullanılır. Çıkan gaz veya duman koronal deşarj ile iyonize
çıkışı edilir ve iyonlar toz parçacıklarını yüklü hale getirerek elektrik
alanı vasıtasıyla elektrotlarda toplanmasını sağlar. Bu elektrotlar
R periyodik olarak temizlenerek toz parçacıkları dışarı atılır. Bu tip
toz temizleyicilerde, anot yarıçapı R=150 mm olan topraklanmış bir
katot silindir, katot ise bu silindirin ekseni boyunca yerleştirilmiş ve
üzerinde U=50 kV potansiyeli uygulayan bir telden oluşur. Silin-
dirin içinden geçen gaz iyonize edilir ve  iyonlar telin etrafında
gaz topraklama
koronal (iletken) bir ortam oluştururlar. Pozitif iyonlar katoda,
girişi anot negatif iyonlar anoda doğru hareket ederler. Böylece, silindirik
hacimde oluşan uzaysal yük dağılımı daha çok negatiftir. Bu
durumda elektrik alanı E sabit ve düzgün kabul edilebilir. Toz
ağırlık parçacıkları hafif iletken olsalar bile üzerlerinde toplanan negatif
toz toplayıcısı yük q=12 0 Er 0 2 olup, burada r 0 toz kürelerinin yarıçapıdır.

a) Telden r uzaklıkta radyal yönde, birim uzunluktaki elektrik akımı bulunuz.

Not: Toz taneciklerin hacimsel yük yoğunluğu , bu taneciklerin mobilitesi (hareketliliği) 
 v
    olarak veriliyor.
 E
b) Toz parçacıklarının, sürüklenme v hızları bulunuz.
F
Not: Gazın viskozitesi  dır. Sürüklenme hızı v= Stoke teoremi olarak bilinmektedir.
6r0
Burada F uygulanan kuvvettir.
c) Eğer =2.10-4 m2/Vs, r 0 =5mm ve =2.10-5 kg/ms olarak verilirse toz parçacıklarının katottan anoda
gitmeleri için gereken zamanı,  akımı ve ve  hacimsel yoğunluğunu bulunuz.

z 5. Kalınlığı h olan dikdörtgenler prizması şeklindeki bir cam plakanın kırıcılık

indisi her yerinde aynı değerde olmayıp n=n 0 -z2 olarak verilmektedir. Burada n 0
ve  sabit olup, z ise şekilde gösterildiği gibi tabana paralel olan herhangi bir
düzlemden olan düşey uzaklığı göstermektedir.
n
a) Bu cam tabakanın bir mercek gibi davrandığını gösteriniz ve odak uzaklığını
bulunuz.
h b) n=n 0 -z2 ifadesindeki n 0 teriminin ışığın dalga boyuna bağımlılığının Cauchy
denklemindeki ilk iki terimle ifade edildiğini varsayınız. Eğer n 0 (=0,4 m)=2,0 ve
n 0 (=0,6 m)=1,6, ayrıca n(=0,4 m, z=2,0 cm)=n(=0,6 m, z=0) olarak veriliyorsa, kırıcılık indisinin
 ve z cinsinden ifadesini yazınız.
c) Yeşil ışık altında bu problemin (a) şıkkındaki sistemle aynı odak uzaklığına sahip bir simetrik(iki
yüzünün eğrilik yarıçapları aynı) mercek yapmak için; kırıcılık indisi (b) şıkkında tanımlanan n 0 ile aynı
olan bir cam kullanılmaktadır. Bu mercekte optik eksen doğrultusundaki renkleme kusurunu =0,05
cm-2 ve h=4,0 cm olduğu durum için renksel bozulmayı hesaplayınız
Not: Renksel bozulma optik spektrumu sınırlayan  1 ve  2 dalga boyları için ifade edilen f 1 ve
f 2 odak uzaklıkların f 1 -f 2 farkı olarak tarif edilmektedir.
 -3-

II. ULUSAL FİZİK OLİMPİYATI İKİNCİ AŞAMA SINAVI ÇÖZÜMLERİ-1995

x
1. a) Lastik bant lineer olarak gerilmekte olup böceğin bulunduğu noktanın hızı ile orantılıdır. Bu
y
nedenle böceğin toplam hızı
dx x
 u+ v
dt y
dir. Lastik için
dy
=v
dt
olarak verilmiştir.
x
z=
y
dersek
dx dy x
y x (u  v)y  vx
dz dt dt = y u xv vx u
= 2 2
=  2  2 =
dt y y y y y y
yazabiliriz. İntegre edersek
t t
dt dt u d(  vt) u   vt
z= u  y
=u  =
  vt v
o

o
  vt
= ln
v 
bulabiliriz. Böcek uç noktaya vardığında z=1 olacaktır;
u  vT 
z(T)=1= ln1  
v   

v  vT 
v
vT 
v 
= ln1   ; e u =1+ ; T=  e u  1
u     v 
 
b) u0 ise
  0  v
T= e  1 
v 
 
yani böceğin kendi hızı yoksa lastiğin diğer ucuna hiçbir zaman ulaşamaz. v>>u olursa
v

T= e u
v
olur ve böcek maksimum başlangıç noktasından
v
u u
x mak =vT= e
v
uzaklığa uzaklaşır. v0 ise
v 2
v 1v v
e u  1     ...  1+
u 2u u
olur. Bu durumda eğer lastik gerilmiyorsa böcek
 v  
T 1   1 
v u  u
zamanda diğer uca ulaşacaktır.
 -4-

P 1 T 2 2. a) P-V diyagramında bir mol için sonsuz küçük değişimlerden meydana

dP gelen Carnot proseste yapılan iş
4 3 dA=dP(V 2 -V 1 )
T-dT
verilen ısı
dQ 1 =L
V1 V2 V
proseste sağlanan verim
T  T2 dT dA dP(V2  V1 )
= 1 = = =
T1 T dQ1 L
olarak yazılabilir. Buharlaşma veya süblimasyon için V 2 >>V 1 olur. Bu durumda
P T L  1 1
  
dT dPV RT dP LdT dP LdT R  T0 T 
T
=
L
;V= ;
P P
= ; =
RT 2 P P T RT 2
; P=P 0e
 
0 0

olarak bulunur.
P b) Isıca yalıtılmış bir sistemde faz atlatılırsa gerekli olan ısı birinci termodina-
su mik yasasından bulunur. Sisteme ısı verilmezse
buz
U=A
buhar yazabiliriz. Suyun üçlü noktası etrafında bir kapalı proses gerçekleştirelim.
m+mL-m=A
T Bu kapalı prosesi sonsuz küçük üçgen şeklinde gerçekleştirilirse A=0 olur ve
=+L=80+596=676 cal/gr
olarak bulunur. Faz değişimi noktasının civarında T<<T sıcaklık değişimi P basınç değişimi mey-
dana getirmektedir. Yeni basınç
P LT
= ; P= -0,38 mm Hg; P 2 =P 1 -P=4,2 mm Hg
P RT 2
olarak bulunur.
c) PV3=sabit ise PV=RT denklemi kullanarak TV2=sabit denklemi elde edilir. Buradan sıcaklık değişimi
ve iç enerji değişimi
TV
2  V 
2
T 1 V 1 2=T 2 V 2 2 ; T 2 = 1 21 ; T=T 2 -T 1 = -T 1 1  1 2 
V2  V2 

 V
2   2 
U=c V T= -
3R
T 1 1  1 2  = - 3P1V1 1  V1  =29,2 cal/mol
2  V2  2  V2
2 
   
entropi değişimi
Q dU  PdV c V dT PdV 3R T2 V
=  T
= T
=
T
+ T
=
2
ln
T1 
+R.ln 2 =
V1
V2 V V
= -3R.ln + R.ln 2 = -2R.ln 2 = -4 cal/mol.K
V1 V1 V1
verilen veya alınan ısı
P1V1 dV 3R
3  V1 
2
Q=  c V dT  PdV  =c V T+  3 = -- T 1 1 
V 2  V2 
2
+

R  V
2   V1
2 
+ T 1 1  1 2  = -P 1 V 1 1   = -417 cal/mol
2  V2   V2
2 
   
olarak bulunur.
 -5-

3. R 1 yarıçaplı silindirik iletkende akım yoğunluğu


j= 2
R 1
olur. Yarıçapı r<R 1 iletkenden geçen akım
 1 =jr2
bu akımın oluşturduğu manyetik alan
   r
B1= 0 1 = 0 2
2 r 2R 1
olur. R 2 yarıçaplı çok ince metalden yapılmış silindirik dış kabuktan kaynaklanan manyetik alan
R 1 <r<R 2 için
 
B2= 0
2 r
olur. Kabloda birim uzunlukta depo edilen enerji
R1 R2 R1 2
2
B 1 dV
2
B 2 dV 1   0 r 
W= 
0
2 0
+
R1
 2 0
=
2 0 
 2R 2
0 1
 2rdr +


R2 2
1  0   2  2 R L 2
+
2 0 
R
  2rdr = 0 + 0 ln 2 =
 2r  16 4 R1 2
1

olur. Buradan indüktans

  R  1 R 
L= 0 + 0 ln 2 = 0   ln 2 
8  2 R 1 2 4 R1 
olarak bulunur.

4. a) r, r+dr yarıçapları arasında seçilen bir silindirik kabuktan radyal yönde geçen yük
dq=dV=2rdr=2rvdt
olarak yazılabilir. Buradan birim uzunluktaki akan akım
 1 dq
1= = =2rv=2rE
  dt
olarak bulunur.
b) Toz parçacıklarının, sürüklenme hızları
2
F qE 12 0 r0 E 2 2 0 r0 E 2
v= = = =
6r0 6r0 6r0 
olarak bulunur.
c) Elektrik alan sabit olarak kabul edilmiştir. Buradan
U 50 000
E= = 3,3.105 V/m
R 0,15
olarak bulunur. Gauss teoreminden hız ve zaman
  q r 2 


Ed =
0
;2rE=
0

2 0 E 5,9.10 6 2 E
= = C/m3 ; =2rE 0 =4 0 E2=2,45.10-3 A
r r r
2
2 r E R
v= 0 0 =0,5 m/s; t= =0,3 s
 v
olarak bulunur.
 -6-

n(z) 5. a) Fermat prensibinden optik yolların eşitliği kullanılarak odak uzaklığı

z n(z).h+ z 2  f 2 =n 0 h+f
f F yazabiliriz. Paraaksiyel optik yaklaşımında f>>z olarak kabul edilebilir.
z2 z2
z 2  f 2 =f 1  f+
h f2 2f
Buradan
z2 1
n(z)=n 0 - =n 0 -z2; f
2fh 2 h
1
olarak bulunur. Verilen sistem odak uzaklığı olan yakınsak bir mercek gibi davranır. Böyle bir
2 h
etki ya paralel plakalı ama değişken kırıcılık indise sahip olan sistemde, ya da sabit kırıcılık indisi ama
eğrisel yüzeye sahip olan sistemle yapılabilir.
b) Cauchy denklemi
B
n 0 =A+ 2

olarak yazılabilir.
B B
2=A+ 2
; 1,6=A+
(0,4) (0,6) 2
Bu iki denklemin çözümünden;
0,1152
B=0,1152 (m)2, A=1,28; n 0 =1,28+
2
n (=0,4m, z=2 cm)=2-4=1,6; =0,1 cm-2
olarak bulunur. O halde kırılma indisinin  ve z bağımlı genel ifadesi;
0,1152 0,1152
n=1,28 + 2
-z2=1,28 + 2
-0,1z2
 
olur.
c) Mercek formülünü
1 1 1 2
=(n y -1) (  ) =(n y -1)
fy R1 R 2 R
Burada n F =2, n C =1,6 ve n y =1,8 ortalama değer olarak alınabilir
1 2 2 1,6
=2h=(n y -1) =(1,8-1) = ; f y =2,5 cm
fy R R R
1,6 1,6
R= = =4 cm
2h 2.0,05.4
olur. Ayrıca odak uzaklık
1 2 1,2
 (1,6  1)  =0,3; f C =3,33 cm
fC 4 4
1 2
 (2.  1) =0,5; f F =2 cm
fF 4
ve renksel bozulma
3,33-2=1,33 cm
olarak bulunur.