-1-

V.ULUSAL FİZİK OİMPİYATI İKİNCİ AŞAMA SINAVI-1997

y 1. Uzunluğu =2 m olan bir sarkacın ucunda noktasal bir m kütlesi

v

bulunmaktadır. İp düşeyle =37 lik açı yaptığında, cisme v 0 ilk hızı
L(x L ,y L )
g O verilmektedir. Cisim bu noktadan itibaren L noktasına kadar dairesel
H bir yörünge takip etmekte, L noktasından sonra eğik atış hareketi
 
yaparak O noktasının altında bulunan ve sarkacın denge noktası olan
m K noktasından geçmektedir. K noktasını x-y koordinat sistemin
başlangıç noktası olarak kabul edelim. Havanın direnci ihmal ediliyor,
v0 K x ve yerçekimi ivmesi g=9,8 m/s2 olarak veriliyor.
a) L noktasının x L ve y L koordinatları kaç cm dir?
b) Cismin L noktasındaki hızı v kaç m/s dir?
c) Cismin ulaştığı maksimum yükseklik H kaç cm dir?
d) Cisim L noktasından K noktasına kadar kaç saniyede ulaşır?
e) Cismin tarif edilen yörüngeyi takip edebilmesi için verilen ilk v 0 hızı kaç m/s olmalıdır?

2. Kütlesi m olan bir cisim sürtünmeli yatay bir düzlem üzerinde durgun halde bulunmaktadır. Cisim
m  m1
aniden kendi kendine patlamakta ve aralarındaki kütle oranları = , (1<<) olan, m-m 1 ve m 1
m1
kütleli iki parçaya bölünmektedir. Bu iki kütle patlama noktasından birbirine zıt yönlerde kaymaya
başlamakta olup patlama sırasında açığa çıkan enerji W olarak verilmektedir. Cisimlerle yatay düzlem
arasındaki sürtünme katsayısı f dir.
a) Her parçanın kazandığı ilk hızı, hareket süresini ve duruncaya kadar aldıkları yolların birbirine
oranını bulunuz.
b) Sisteme patlamadan sonra etki eden kuvveti, sistemin kütle merkezinin hızını zamanın fonksiyonu
olarak yazınız.
m
c) Sistemin kazandığı maksimum momentum nedir? Verilen W ve m değerleri için oranı ne
m1
olmalıdır ki maksimum momentumun değeri en büyük olsun? Bu maksimum en büyük momentumu
bulunuz.

P 3 3. a) Verilen P-V diyagramında gerçekleştirilen 1-2-3-1 kapalı prosesin verimi  1 ;

2 1-3-4-1, kapalı prosesin verimi;  2 ise, 1-2-3-4-1 kapalı prosesin verimi  nedir?
Bu prosesin tek atomlu gaz ile yapıldığını ve P-V diyagramında verilen noktaların
4 koordinatlarının
1
(P 1 ,V 1 )=(P 0 ,V 0 ); (P 2 ,V 2 )=(3P 0 ,2V 0 ); (P 3 ,V 3 )=(4P 0 ,4V 0 );
(P 4 ,V 4 )=(2P 0 ,3V 0 )
V olduğunu kabul edelim.
b) 1-2-3-1; 1-3-4-1 ve 1-2-3-4-1 kapalı proseslerinin verimi nedir? Hangi verim en yüksektir?
c) 1-2-3-1; 1-3-4-1 ve 1-2-3-4-1 kapalı proseslerinin entropi değişimi nedir?
3R J
Not: Tek atomlu gaz için molar ısı kapasitesi c V = , R=8,314 olarak veriliyor.
2 mol.K
 -2-

y 4. Hall olayını detaylı olarak ele alalım. Elektrik akımını ileten yüklerin -e
yüklü elektronlar olduğunu ve kütlelerinin m* yani “etkin kütle” olduğunu
Ux
Uy
varsayalım. Etkin kütle elektronlar kristal yapı içinde hareket ederken
  H bunlara etki eden periyodik kuvvetleri içermektedir. Bu m* kütlesi daima
Ex
 izole edilmiş serbest bir elektronun kütlesinden daha küçüktür. x, y, ve z
Ey z yönlerindeki boyutları sırası ile , H ve h olan dikdörtgenler prizması

B şeklindeki bir iletken levhaya x yönünde E x elektrik alanı ile z-yönünde B
manyetik alanı aynı anda uygulanmaktadır. Bu durumda elektrona etki
h eden kuvvet Lorentz kuvveti olup, y yönünde bir E y , Hall elektrik alanı
x
F
oluşmaktadır. Elektronların ortalama sürüklenme hızı ( drift hız) v= ile
e
verilir, burada  hareketlilik (mobilite) sabiti olup F=m*a sadece kristal örgü ile çarpışmalar arasında
geçerlidir.
a) Sürüklenme hızının x, y, z bileşenlerini bulunuz. Cevaplarınızı E’nin bileşenleri,  ve B cinsinden
veriniz.
b) Akım yoğunluğu j’nin x, y, z bileşenlerini bulunuz. Cevaplarınızı e, , B, birim hacimdeki elektron
sayısı n 0 ve E’nin bileşenleri cinsinden veriniz.
c) Daha sonra j y yi sıfıra eşitleyerek U y Hall potansiyelini , H,  , U x (x yönünde uygulanan
m2
potansiyel) ve B cinsinden bulunuz. U y Hall potansiyelini H=1,0 mm, =5,0 mm,  =7 , U x =1,0
V.s
Volt, B=10-4 T değerleri için hesaplayınız.
d) Levhanın x yönündeki direnci, B manyetik alanı sıfır olduğunda R 0 olsun. Levhaya z yönünde düz-
R
gün bir B manyetik alanı uygulandığında levhanın direncindeki değişimi  ve B cinsinden nedir?
R0

 5. a) Kütlesi m, yarıçapı r ve direnci R olan iletken bir tel çember

g 
 R

B
homojen ve yatay yönde uygulanmış B manyetik alanında yatay ve
r yalıtkan bir masa üzerinde bulunmaktadır. Çemberden akım geçmekte-
dir. Akımın arttırılması ile telin masa üzerinde kalktığı gözlenmektedir.
m
Bunun için telden geçen  akımının minimum değeri ne kadar olmalıdır?
Şekil a) (Bak şekil a)
b) Aynı tel çember kesilip, telin iki ucu arasına çok duyarlı bir
galvanometre bağlanıyor. Tel çemberin merkezine manyetik dipol
momenti p m olan küçük bir mıknatıs yerleştiriliyor. Mıknatıs hızlı bir
R şekilde uzaklaştırıldığında galvanometreden geçen yük q olarak ölçülü-

pm r yor. Mıknatısın manyetik dipol momenti p m nedir? (Bak şekil b)
G c) Aynı tel çember, çap boyunca kesilip elde edilen iki yarım çember
yatay eksenin etrafında serbestçe dönebilecek şekilde, birisi homojen
Şekil b) ve dikey yukarıya doğru, diğeri ise yatay olarak uygulanmış B manyetik
alanı içine yerleştiriliyor (Bak Şekil c). Her iki yarım çemberden geçen
akımların şiddeti  1 ve  2 ne olmalıdır ki yarım çemberlerin denge

g konumlarının etrafında yaptıkları küçük titreşimlerin periyotları T
 r T
birbirine eşit olsun?

Şekil c)

6. Çapı D=30 cm, kalınlığı h olan kalın ve büyük bir konveks-

düzlem merceğin önünde, düzlem yüzeyden =20 cm uzakta dalga
boyları  m mavi ve  k kırmızı iki renkli ışık saçan bir kaynak
D bulunmaktadır. Kırmızı ışık mercekten optik eksene paralel olarak
 çıkmakta, mavi ışık ise düzlem yüzeyden 8 cm sağ tarafta odak-
lanmaktadır. Merceğin yapıldığı camın kırıcılık indisi,  k için n k =2
ise;
a) Merceğin kalınlığı h, ne kadardır?
h
b) Camın  m için kırıcılık indisi olan n m ’ yi hesaplayınız.

c)  m =400 nm, ve  k =800 nm ise,  y =550 nm yeşil ışık için camın kırıcılık indisi olan n y ’nin yaklaşık
değerini hesaplayınız.
d) Merceğin sağ tarafına düzlem yüzeyden 4 cm sağa ve bu yüze paralel olarak bir ekran
yerleştirilirse, bu ekran üzerinde oluşacak aydınlanma desenini, boyutları ve renkleri ile, tanımlayınız
ve kabaca çiziniz.
 -3-

V. ULUSAL FİZİK OLİMPİYATI İKİNCİ AŞAMA SINAVI ÇÖZÜMLERİ-1997

v 1. a) Enerji korunumu yasasını kullanarak

y 90- 
 2
g mv 0 mv 2
 O
L(x,y) +mg(1-cos)= +mgy L
 2 2
 yazabiliriz. Cisim L noktasına kadar dairesel yörünge çizmektedir. O
  H G nok-tasından L noktasına doğru geçirilen doğru yatayla  açısı
yapmaktadır. Yarıçap doğrultusunda ikinci Newton yasasını
m mv 2
T+mgsin=

v0 K M x
şeklinde yazabiliriz. L noktasında cisme ipin uyguladığı kuvvet T=0 dır.
v2=gsin
K noktasına yerleştirilen koordinat sistemine göre cismin hareketini inceleyebiliriz. L noktanın
koordinatları için
cos
x=vtcos(90-)=vtsin=cos; t=
vsin
gt 2 gt 2
y=y L +vtsin(90-)- =+sin+ vtcos-
2 2
yazabiliriz. Cisim K noktasından geçerken y=0 olur ve buradan cismin L noktasındaki hızının karesi
cos 2  g 2 cos 2 
0=+sin+ -
sin 2v 2 sin 2 
gcos 2  g(1  sin 2  ) g(1  sin )
v2= = =
2sin(1  sin  ) 2sin(1  sin  ) 2sin
olarak bulunur. Hız için elde edilen iki ifadeyi karşılaştırarak
2sin2+sin-1=0
elde edilir. Bu denklemi farklı sayısal değerler vererek çözebiliriz. Sayısal olarak çözüm sin=0,5
3
olarak bulunur. Buradan cos= =0,866 olarak bulunur. L noktasının x ve y koordinatları
2
x L =cos=2.0,866=173,2 cm; y L =+sin=2+2.0,5=300 cm
olarak bulunur.
b) Cismin L noktasındaki hızı
v L = g sin  = 9,8.2.0,5 =3,13 m/s
c) Cismin ulaştığı maksimum yükseklik
v 2 cos 2  (3,13) 2 (0,866) 2
H=y L + =300+ =300+37,5=337,5 cm
2g 2.9,8
d) K noktasından L bu noktasına ulaşma süresi
cos 1,732
t= = =1,1 s
vsin 3,13.0,5
e) Cismin istenilen yörüngeyi takip edebilmesi için verilmesi gereken hız
v 0 = v 2  2g[ y L  (1  cos )] =7,8 m/s
olarak bulunur.
2. a) Patlama sonucu her iki parça belli ilk hızları ile harekete geçerler. Bu hızlar enerji ve momentum
korunumu yasalarından
m 1 v 01 =m 2 v 02 =(m-m 1 )v 02
v 01 m  m1
 =
v 02 m1
v 01 =v 02 ; v 01 >v 02
m  m1 m m
=  ; m1= ; m2= =m 1 ; m 2 >m 1
m1 1  1 
2 2 2 2 2 2 2
m1v 01 m v mv 01 mv 02 m 2 v 02 mv 02 mv 02
W= + 2 02 = + = + =
2 2 2(1  ) 2(1  ) 2(1  ) 2(1  ) 2
2W 2W 
v 02 = ; v 01 =
m m
 -4-

olarak bulunur. Parçalar harekete geçtikten sonra sürtünme kuvvetinin etkisi ile hareket etmektedir.
Parçalara etki eden sürtünme kuvvetinin yavaşlatma ivmesi her parça için fg olur. Her parça için hız
kanunu kullanarak parçalarının hareket sürelerini parçalarının son hızları sıfır olmak şartından
bulabiliriz.
v 1 2W 
v 1 =v 01 -fgt; v 1 =0; v 01 -fgt 1 =0 ; t 1 = 01 =
fg fg m
v 02 1 2W
v 2 =v 02 -fgt; v 2 =0; v 02 -fgt 2 =0 ; t 2 =
=
fg fg m
Parçalarının durana kadar aldıkları yollar ve aralarındaki oran
2 2
v 01 W v W x
x1= = ; x 2 = 02 = ; 1 =2
2fg fmg 2fg fmg x 2
olarak bulunur.
b) Sisteme etki eden toplam kuvvet
 1
F t =fm 1 g-fm 2 g =fm 1 g-f(m-m 1 )g= -f(m-2m 1 )g= -fmg
 1
Bu kuvvetin etkisi ile sistemin kütle merkezinin kazandığı momentum ve sistemin kütle merkezinin hızı
zamanın fonksiyonu
 1  1
p=p=mv km =F t t= -fmg t ; v km = -fg t
 1  1
olarak bulunur. Aynı sonuca başka yollardan da ulaşabiliriz. Patlamadan sonra sistemin kütle merke-
zinin zamanın fonksiyonu
m  fgt 2  m  fgt 2 
v 01t   v 02 t 
m x  m2 x 2 1    2  1    2 
x km = - 1 1 =- =
m1  m 2 m
1  fgt 2   fgt 2  fgt 2   1
=-  v 01t    v 02 t  = -
1    2  
 2  2  1
olarak yazılabilir. Buradan türev alarak sistemin kütle merkezinin hızı
dx  1
v km = km = -fg t
dt  1
olarak bulunur.
c) Sistem maksimum momentum daha büyük kütleli cisim durduğu anda kazanmaktadır. Bundan
sonra diğer parça sistemin kütle merkezinin hızını azaltmaktadır.
 1   1 1 2W  1
p mak =fmg t 2 =fmg = 2mW
 1   1 fg m  (  1)
Sistemin hangi  değeri için maksimum momentumu kazanacağını bulmak için p mak ’ nın ’ye göre
türev alıp sıfıra eşitlemeliyiz.
dp mak m
=0 ; =2+ 5 ; =3+ 5
d m1
buluruz. Sistemin maksimum momentumunun en büyük değeri
2mW ( 5  1) 2mW ( 5  1)
p mak (en büyük)= - =-
2  5 (3  5 ) 2 2 5
olarak bulunur.
 -5-

3. a) Bir kapalı prosesin verimi

Q  Q2 A
= 1 =
Q1 Q1
olarak tanımlanır. Burada Q 1 ısıtıcıdan sisteme verilen ısı, Q 2 ise sistemden soğutucuya verilen ısı
miktarı, A ise sistemin yaptığı iştir. Verilen ısı ile hem iş yapılabilir hem de sistemin iç enerjisini
değiştirmek mümkündür.
Q=U+A
Verilen kapalı prosesler için verimler
Q  Q 23  Q 31 Q 123  Q 31
 1 = 12 =
Q 12  Q 23 Q 123
Q 31 =(1- 1 )Q 123
Q  Q 34  Q 41 Q 13  Q 341
 2 = 13 =
Q 13 Q 13
Q 341 =(1- 2 )Q 13
Q 341 =(1- 1 )(1- 2 )Q 123
Q  Q 23  Q 34  Q 41 Q 123  Q 341
= 12 = =
Q 12  Q 23 Q 123
Q 123  (1  1 ).(1   2 )Q 123
= = 1 + 2 - 1  2
Q 123
olarak yazabiliriz. Burada Q 13 =Q 31  dir.
b) Verilen noktalardaki gaz denklemlerini yazalım.
P V
P 1 V 1 =P 0 V 0 =RT 1 ; T 1 = 0 0
R
6P0 V0
P 2 V 2 =6P 0 V 0 =RT 2 ; T 2 =
R
16P0 V0
P 3 V 3 =16P 0 V 0 =RT 3 ; T 3 =
R
6P0 V0
P 4 V 4 =6P 0 V 0 =RT 4 ; T 4 =
R
1-2-3-1 ve 1-3-4-1 kapalı proseslerde yapılan A işi eşit olup, 1-2-3-4-1 kapalı proseste yapılan iş 2A
dır. Yapılan A işini en kolay geometrik alan hesaplayarak bulabiliriz.
(P  3P0 )V0 (3P0  4P0 )2V0 (P0  4P0 )3 V0 3P0 V0
A= 0 + - =
2 2 2 2
1-2-3-1 kapalı proseste verilen ısı
Q 13 =Q 12 +Q 23
(P  3P0 )V0 3R
Q 12 =U 12 +A 12 =C V (T 2 -T 1 )+ 0 = (T 2 -T 1 )+2P 0 V 0 =
2 2
3R  6P0 V0 P0 V0  19P0 V0
   +2P 0 V 0 =
2  R R  2
(3P0  4P0 )2V0 3R
Q 23 =U 23 +A 23 =C V (T 3 -T 2 )+ = (T 3 -T 2 )+7P 0 V 0 =
2 2
3R  16P0 V0 6P0 V0 
   +7P 0 V 0 =22P 0 V 0
2  R R 
19P0 V0 63P0 V0
Q 123 =Q 12 +Q 23 = +22P 0 V 0 =
2 2
olarak bulunur. Sistemin verimi
A 1
1= =
Q123 21
olarak bulunur. 1-3-4-1 kapalı proseste verilen ısı
(P  4P0 )3 V0 3R 15P0 V0
Q 13 =U 13 +A 13 =c V (T 3 -T 1 )+ 0 = (T 3 -T 1 )+ =
2 2 2
3R  16P0 V0 P0 V0  15P0 V0
=   + =30P 0 V 0
2  R R  2
olarak bulunur. Sistemin verimi
 -6-
A 1
2= =
Q13 20
olarak bulunur. 1-2-3-4-1 kapalı prosesin verimi
1 1 1 1 2
= 1 + 2 - 1  2 = + - . =
21 20 21 20 21
olarak bulunur. En yüksek verim 1-2-3-4-1 kapalı proseste, sonra 1-3-4-1 kapalı proseste ve en küçük
verim 1-2-3-1 kapalı proseste gerçekleşmektedir.
c) Entropinin tanımı
Q U  A c V dT PdV c V dT RTdV
=
T  = 
T
=
T 

T
=  T
 
TV
=
Ts Vs
c V dT RdV T V 3R Ts V
= 
Ti
T

V =c V ln s +Rln s =
Vi
Ti Vi 2
ln
Ti
+Rln s
Vi
şeklinde yapılır. Burada T i , sistemin ilk sıcaklığı, V i , sistemin ilk hacmi, T s , sistemin son sıcaklığı, V s ,
sistemin son hacmidir. 1-2-3-1 kapalı proseste entropi değişimi
3R T2 V 3R T3 V 3R T1 V
 1231 = 12 + 23 + 31 = ln +Rln 2 + ln +Rln 3 + ln +Rln 1 =
2 T1 V1 2 T2 V2 2 T3 V3
3R T2 T3 T1 V V V 3R
= ln +Rln 2 3 1 = ln1+Rln1=0
2 T1 T2 T3 V1 V2 V3 2
1-3-4-1 kapalı proseste entropi değişimi
 1341 = 13 + 34 + 41 =
3R T3 V 3R T4 V 3R T1 V
= ln +Rln 3 + ln +Rln 4 + ln +Rln 1 =
2 T1 V1 2 T3 V3 2 T4 V4
3R T3 T4 T1 V V V 3R
= ln +Rln 3 4 1 = ln1+Rln1=0
2 T1 T3 T4 V1 V3 V4 2
1-2-3-4-1 kapalı proseste entropi değişimi
3R T2 V
 12341 = 12 + 23 + 34 + 41 = ln +Rln 2 +
2 T1 V1
3R T3 V 3R T4 V 3R T1 V
+ ln +Rln 3 + ln +Rln 4 + ln +Rln 1 =
2 T2 V2 2 T3 V3 2 T4 V4
3R T2 T3 T4 T1 V V V V 3R
= ln +Rln 2 3 4 1 = ln1+Rln1=0
2 T1 T2 T3 T4 V1 V2 V3 V4 2
olarak bulunur. Her kapalı proseste entropi değişiminin sıfır olduğunu bilmektedir. Yapılan hesaplar
sadece bunu kanıtlamak içindir.
4. a) Klasik Hall olayında elektronların hızlarını bulmak için vektörel olarak çalışmalıyız. Bu hızı
    

   e E  e( v x B ) 
  
v =v x e x +v y e y +v z e z =  F =      
= -  E  ( v x B ) 
e e  
şeklinde yazabiliriz. Elektrik alandan kaynaklanan terim
   
E =E x e x +E y e y +E z e z
Lorentz kuvvetinden kaynaklanan terim
  
ex ey ez
 
v xB = vx vy vz
0 0 B

matris çarpımı olarak yazılabilir. Buradan hızların bileşenleri için

v x = -(E x +v y B); v y = -(E y -v x B); v z =0
yazabiliriz. Bu denklemleri kullanarak
 E x   2 BE y
v x = -[E x -(E y -v x B)]; v x =
1   2B 2
E y   2BE x
v y = -[E y -(E x +v y B)]; v y = -
1   2B 2
olarak bulunur.
 -7-

b) Akım yoğunluğu
 E x   2 BE y E y   2 BE x
j x = -n 0 ev x = -n 0 e ; j y = -n 0 ev y =n 0 e
1   2B 2 1   2B 2
j z =0
olarak yazılabilir.
c) j y =0 şartından
Uy Ux BHU x
E y = -E x B; =B ; Uy= - = -1,4.10-4 V
H  
olarak bulunur.
d) Hall olayında direnci bulmak için E y =0 kabul ederek x yönündeki akım yoğunluğu ve akım için
n eE n eE hH n eU hH
j x = 0 2 x2 ;  1 =Hhj x = 0 2 x 2 = 0 2 x 2
1  B 1  B (1   B )
yazabiliriz. Direnç
U (1   2 B 2 )
R= x =
x n 0 ehH
olur. B=0 ise

R0=
n 0 ehH
olarak yazılabilir. Manyetik alanın etkisi ile direncin değişimi
R R  R 0
= =2B2
R0 R0
olarak bulunur.

 5. a) Halkanın dipol momenti

 pm
g
 
R  
p m =S n ; p m =S
n r 
B 
m I Burada n ,  akımının aktığı düzleme dik olan birim vektördür. Bu dipol
momentinin oluşturduğu moment
  
M  p m x B ; M=p m Bsin90=SB=Br2
Bu moment denge durumunda ağırlık kuvvetinin momentine eşittir.
mg
mgr=Br2 ; =
Br
olarak bulunur. Aynı sonuca başka bir yöntemle de ulaşabiliriz. Küçük
d=rd
uzunluktaki bir parçaya etki eden Amper kuvveti
dF=Bdsin=Brsind
bu kuvvetin yarattığı moment
dM=dFrsin=Br2 sin2d
Halkaya etki eden toplam moment telin her yarım çembere etki eden momentlerinin toplamına eşittir.
  
(1  cos 2)d

0

M=2 dM = Br 2 sin 2 d =2Br2
0

0
2
=

   sin 2 0 

2  2 
 
2
=Br d  cos 2d =Br   0   =Br
   2 
0 0   
Buradan sonra yukarıda verilen ağırlık kuvvetinin momentine eşitleyerek istenilen akım bulunur.
 -8-

b) Mıknatısın dipol momentini bulmak için iki farklı yöntem kullanabiliriz. Birinci yöntemde mıknatısın
uzaklaşması ile telden geçen akım sayesinde galvanometreden yük geçmesi yerine telden geçirilen
yük sayesinde telin oluşturduğu manyetik dipol momenti mıknatısın dipol momentine eşit olmalıdır.
İndükte edilmiş e.m.k. ve yük ile manyetik akı arasındaki ilişki için
 = - d = -L d =R= dq R; =qR
dt dt dt
yazabiliriz. Akımın halkanın merkezinde yarattığı manyetik alan
 
B= 0
2r
Halkadan geçen manyetik akı ve manyetik dipol momenti
 S  p 2rRq
=BS= 0 = 0 m =qR; p m =
2r 2r 0
olarak bulunur.
 Diğer yöntemde bir dipol momentin yarattığı manyetik alan
pm
R  p
B= 0 m
d 4  3
G
 olduğunu kullanabiliriz. Burada  dipol ile manyetik alanı bulunan nokta
r arasındaki uzaklıktır. Çember telin içinde yarıçapı  ve genişliliği d olan
bir halka seçersek bu halkadan geçen manyetik akı
r r
 0 p m 2d  0 p m

= BdS =
0 0
 4  3
=
2r
=qR

olarak bulunur. Buradan aynı sonuca varabiliriz.

mç dm m
c) Yarı çemberin kütlesi m ç = , çaptan geçen doğruya göre
r d  2
d eylemsizlik momenti bulmak için uzunluğu
y d=rd
  
ve kütlesi
m ç dmd 
dm=d= 
 2
olan küçük bir parça alalım. Bu parçanın dönme eksenine kadar olan uzaklık
y=rsin
dönme eksenine göre eylemsizlik momenti
dJ=dmy2
toplam eylemsizlik momenti
  
m 2 mr 2 (1  cos 2)d mr 2

J= dJ =
0

0
2
r sin 2 d =
2 
0
2
=
4
mç dm yarı çemberin kütle merkezinin çapa olan uzaklığı

d m
ykm
d
r y ydm  2 r sin d
0 r  2r
 y km = = =- cos  0 =
 dm m
2
 

olarak bulunur.Yarı çemberin alanı için

r 2
Sç=
2
yazabiliriz. Yarım çemberin çaptan geçen ekseni boyunca birbirine zıt yönde  akımı geçiren iki tel ile
tamamlayalım. Bu durumda kapalı olan bir alan; yani bir dipol oluşur. Bu dipole diğer  akımdan
kaynaklanan manyetik alan moment yaratmamaktadır, çünkü dipolün birim vektörü ile  akımın B
manyetik alanı bir birine paraleldir. Bu durumda oluşturulan kapalı çerçevenin manyetik dipol momenti
r 2
p m =S ç =
2
olarak yazılabilir.
 -9-

Düşey yönde uygulanmış B manyetik alanda yarı çemberin hareket denk-

 Bsin  lemi
pm ykm 
B m 2r
 M=p m Bsin(90-)-m ç gy km sin =p m Bcos - g sin

n  Bcos  2 
şeklinde yazılabilir. Burada yarı çemberin denge konumu M=0 şartından
bulunur.
 p B  2Br 1 tg 0 1
mg tan 0 = m = ; sin 0 = ; cos 0 =
mgr 2mg 1  tg 2  1  tg 2 0 0
Yarım çemberin titreşimi bu denge konumu etrafında gerçekleşmektedir. Açı
= 0 +d= 0 +
Titreşim denklemi
..
 d  mgr sin    mgr cos  0 
J ç =J ç  =J ç  =  p m B cos    d= -  p m B sin  0   
d      0   
olarak yazılabilir. Buradan titreşim denklemi
 
 tg 0 mgr 
 p mB  
  2
1  tg  0  1  tg 2  0   4g  4 r 2B 2  1
2
 
+ =0;  + 1 =0
Jç r 4m 2 g 2
olarak bulunur. Titreşimin hareketinin titreşim frekansı, titreşim periyodu ve akım
2
2mg   3 r 
2
4g  4 r 2B 2  1 2 2  1
1= 1 ; T= = ; 1=
r 4m 2 g 2 1 2  2 rB  gT 2 

4g  4 r 2B 2  1
1
r 4m 2 g 2
olarak bulunur.
Yatay yönde uygulanmış B manyetik alanda yarı çemberin titreşim
 hareketin denklemi
pm ykm  ..
B m 2r
 M=J ç =J ç  =(p m Bsin-m ç gy km sin)  (p m B- g )

n  2 
Bcos  Bsin  Burada ağırlık kuvvetinin momenti dipol momentinin momentinden
büyük ise + işareti alınır ve denge konumu =0 dır. Dipol momentinin
 ağırlık kuvvetinin momentinden büyük ise (-) işareti alınır ve denge
mg konumu =180 dir. İki durum için
mgr r 2 B 21



   4g 2B 21 
+  +=0;  +    =0
Jç  r m 
yazabiliriz. Buradan titreşimin hareketinin titreşim frekansı, titreşim periyodu ve akım
4g 2B 21 2 2 m  4g 4 2 
 21 =  ; T= = ;  21 =  2
r m  21 4g 2B 21 2B  r T 

r m
olarak bulunur.
 Diğer durum için
 n
pm  r 2 B 21 mgr
B 
 
+ 2  =0;  +  2B 21  4g  =0
ykm   m
 Bsin  Jç  r 
Bcos 
yazabiliriz. Titreşimin hareketinin titreşim frekansı, titreşim
mg periyodu ve akım

2B 21 4g 2 2 m  4 2 4g 
 22 =  ; T= = ;  22 = 
m r  22 2B 21 4g 2B  T 2 r 

m r
olarak bulunur.
 - 10 -

6. a) Fermat prensibine göre aynı ışık kaynağından çıkan iki farklı

k ışının optik yolları eşittir. Kırmızı ışık için Fermat prensibini kullanarak
2
D
k (-h)+ n k h=  2   
D 2

yazabiliriz. Buradan
(20-h)+2.h= 20 2  15 2
h=5 cm
h olarak bulunur.

b) Mavi ışık için Fermat prensibini kullanarak

m 2 2
D D 2
(-h)+ n m h+f m =  2    +    fm
m D 2
  2
 
 fm Fm yazabiliriz. Buradan
(20-5)+ n m 5+8= 20 2  15 2  8 2  15 2
23+5n m =25+17
n m =3,8
h olarak bulunur.
c) Yeşil ışık için kırıcılık indisini bulmak için dispersiyon
bağlantısını yazabiliriz. Mavi ve kımızı ışık için
dn n 3,8  2 1,8
   = -4,5.10-3 nm-1
d  400  800 400
olarak bulunur. Yeşil ışık için mavi ışığının dalga boyunu kullanarak
 y =550 nm= m + , =150 nm
ve kırıcılık indisi
dn
n y =n m + =3,8- 4,5.10-3.150=3,125
d
olarak bulunur. Diğer bir çözüm kırmızı ışığının dalga boyunu kullanarak bulunulabilir ve aynı sonuç
bulunur. .
d) Mercekten 4 cm uzakta bir ekran yerleştirildiğinde kırmızı
kırmızı
ışınlar paralel yolunu devam etmekte, mavi ışınlar ise
rk odaklanmaktadırlar. Kırmızı ışınlardan dolayı ekran üzerinde
15 r mavi yarıçapı r k =15 cm olan kırmızı renkli bir daire gözlenmek-
m
tedir. Mavi ışınlardan oluşan dairenin yarıçapını bulmak için
4 4 rm benzerlikten faydana biliriz.
15 rm mavi
4 rm
 , r m =7,5 cm
8 15
olarak bulunur. Sonuç olarak ekranda yarıçapı r k =15 cm
ekran kırmızı olan kırmızı renkli bir daire ve bunun üstüne oturmuş aynı
mer-kezli yarıçapı r m =7.5 cm mavi renkli bir daire oluşur. İçteki küçük çaplı dairenin rengi kırmızı ve
mavi renklerin karışımı, dıştaki bölge ise kırmızıdır.