Anda di halaman 1dari 58

Línguas de Moçambique

Vocabulário de

EMAKHUWA
EMAREVONI

i
Vocabulário de
EMAKHUWA
Emarevoni

iii
Ficha Técnica

Título: Vocabulário de Emakhuwa Emarevoni


(Vocabulary of Emakhuwa Emarevoni)

Língua: Emakhuwa Emarevoni

Artista: Octávio Gonçalves Nelly

Primeira edição electrónica, 2010

Produzido por: SIL Moçambique


lidemo.net@gmail.com
C.P. 652
Nampula, Nampula
Moçambique

O utilizador pode copiar e distribuir a obra.

• * A escrita do nome da língua segue o II Relatório de Ortografia das Línguas Moçambicanas:


• Eduardo Mondlane, Maputo, 2000.
NOTA INTRODUTÓRIA
Seja bem vindo à leitura e o uso deste pequeno vocabulário de língua
Emakhuwa. Tem em suas mãos o produto inicial de um projecto ambicioso,
que visa criar um depósito do léxico desta língua que brota das províncias
de Cabo Delgado, Nampula, Niassa, Zambézia e, pela migração dos seus
falantes, se expande por várias regiões de Moçambique.

Estima – se que, actualmente, a língua seja falada por cerca de 3.291.916


pessoas, segundo os dados do Censo populacional de 1997.

Este vocabulário não é o primeiro; e represente uma participação nos


esforços que ao longo dos anos diversas instituições e individualidades vêm
envidando na preservação desta base de acção e identificação cultural que é
a língua. Acima disso, a integração das línguas moçambicanas no ensino
formal e na alfabetização infunde a necessidade do desenvolvimento de
vocabulários deste género.

A língua Emakhuwa comporta oito variantes:


Central, variante falada na cidade capital da província de Nampula e seus
arredores Mecubúri, Muecate, Meconta, parte de Murrupula, Mogovolas,
parte de Ribáue, Lalaua e Mecanhelas, Cuamba, Maúa, Nipepe, Metarica
na província de Niassa;
Enahara, falada nos distritos de Mossuril, Ilha de Moçambique, Nacala –
Porto, Nacala – à – Velha e parte de Memba;
Esaaka, falada nos distritos de Eráti, Nacarôa, parte de Memba e nos
distritos de Chiúre, Mecúfi, na província de cabo Delgado;
Esankaci, falada em parte de Angoche;
Emarevoni, falada em parte de Moma, Mogincual e parte de Pebane, na
provincia da Zambézia;
Elomwe, nos distritos de Malema, parte de Ribáue, parte de Murrupula,
parte de Moma e nos distritos de Gurue, Gilé, Alto Molócue e Ile, na
província da Zambézia.
Emeetto, falado nos distritos de Montepuez, Balama, Namuno, Pemba,
Ancuabe, Quissanga, parte dos distritos de Meluco, Macomia e Mocimboa
da Praia, na província de Cabo Delgado; Marupa e Maúa na provincia de
Niassa;
v
Echirima, falado em Metarica e Cuamba, na província de Niassa.

Importa realçar que este primeiro vocabulário, apenas traz patente o


Emakhuwa Emarevoni. Y - y

O grupo envolvido na elaboração deste vocabulário dirige um yahu nosso. yoonaana molhado.
agradecimento especial a Sociedade Internacional de Linguística (SIL), yaka meu. yoovaha presente.
promotora da iniciativa, pela prévia formação elementar em linguística e yamathapa verde (cor). yoripelela azul.
lexicografia das línguas Bantu e organização dos vocabulários. O
yamuanene apropriado. yorirya frio.
agradecimento é extensivo as comunidades falantes desta língua que directa
ou indirectamente participaram no enriquecimento desta obra experimental yanyu teu. yoseerya vermelho.
com pouco mais de mil e setecentas palavras. Importa referir com toda a yawa deles. yotheene todo.
honestidade que esta obra ainda não se considera perfeita, tanto no seu yawatta muito. yoviha quente.
valor vocabular como no organizacional. yawe dele. yovila difícil.
yawinyu vosso. yowaanuwa largo.
Um convite especial é dirigido aos falantes desta língua a dar as suas
sugestões de correcção e enriquecimento deste documento de utilidade yawoopiha perigo. yowurya bebida não alcoólica.
pública, sobretudo para os falantes do Emakhuwa e interessados na yolikanala perfeito. yoxankiha admiração.
aprendizagem para diversas finalidades sociais. Qualquer sugestão devera yonyuunya azedo. yuulupale grande.
ser enviada ao e-mail dictionary_mozambique@sil.org. Mais informação yooca comida.
sobre as línguas moçambicanas pode se encontrar no site: www.lidemo.net
yoohifai mal.

Um agradecimento especial é dirigido às seguintes instituições: Rádio


Moçambique, DPEC de Nampula/Cabo Delgado/Niassa, Universidade
Católica de Moçambique – Faculdade de Educação e Comunicação, Centro
Catequético de Anchilo em Nampula.

OS CONTRIBUINTES:
 Alaudino Joaquim do Rosário campos – DPEC/UCM — Nampula
 Lourenço Faria Nabil – RM — Nampula
 Mahando Lúcia Sunate – UCM – Cabo Delgado
 Tiorenço Gervásio – CCA — Anchilo
 Rafael José Gaspar Rachide – DPEC – Lichinga

O Alfabeto

Emarevoni
101
woliha xwethani
Quadro de vogais
a aletto hóspedes aa maaka sal
woliha emprestar. wu lá.
e ekweli verdade ee meeho amanha
i ikove sono ii wiitthana chamar
wonasasa visão. wuemela estar de pé.
o orawo mel oo ohoola adiantar
wonela clareira. wuikho frente. u ovuluwa cair uu nuume sapo
woneya clareza. wukela amontoar; acumular.
wonihera mostrar. wundhela soprar.
wookolela endireitar. wunkha cheirar; cheiro.
wookolola esticar. wunla chorar.
Quadro de consoantes
c ncace cogumelo s salama cumprimentos
wookowa recto. wunnuwa crescer; crescer plantas.
h nahapa fígado sh shinaniha traidor
woona ver. wuntaka quebrar. k kinoora venho t ataata tio
woopa tocar. wuntta apodrecer. kh okhapa cágado th tho mais
woopela disparar. wunya entregar. l luukhu rapaz não iniciado tt ettuli costas
woopopiha ameaçar. wunyerera enviar uma coisa. m malaku boca tth otthimaka correr
woosa assar. wupuelela lembrar. n ndho voz v variari entre
p epadho machado w wipa cantar
woosera fritar. wupulula descobrir.
ph ophako javali y yaahu nosso
wootha mentira. wupuwela pensar.
r eruthu corpo
woothera acusar. wupuwelela planear.
wootherya difamar. wurama inclinar-se; baixar.
wootokola reparar coisa. wuuha abater no trabalho;
woototha enganar. derrubar.
wuuluvala velho.
woova medo.
wuuma seco.
woovelela ter cuidado.
wuupa moldar.
wottaivayo longe.

X - x

xilape tinha. xwethani demónio.


xoowa espada.

100 vii
wattasa bastante; excesso. wiitthana chamar.
watthamela aproximar-se. wiiwa ouvir.
waxerera alargar. wiiwanana acordo; negociar.
we tu. wiiwariha vestir-se.
weela salpicar. wiiwelela escutar; obedecer.
weeliha fermentar. wiiwula ladrar.
weettiha conduzir. wiiya roubar.
wehererya tentar. wikalihera apoiar-se.
wemela parar. wikho wa em frente de.
wethakasa vaguear. wikhupanyera lamentar.
wetta andar. wikhutupula exaltar.
whettelela espiar. wikokhoriha acocorar-se.
wi se. wila anoitecer.
widhakuviha apressar-se. wimaaliha acalmar-se.
widhatalela deitar-se. wipa cantar; inchar.
widhinanela abster-se. wipittuwa virar-se.
widhinyerera fingir. wipwaramatula escarranchar-se.
widhona gabar-se. wisiha aprofundar.
wiidhinlela queixar-se; lamentar. withomeya empoleirar-se.
wiimpwa coagular. wittha entornar.
wiimurya sentir. witthela reverso.
wiina dançar. wittottoma vingar-se.
wiinaina mover. wittuwa descansar.
wiinanela cuidar. wivaherera encantamento.
wiineliwa iniciação. wivuula velocidade.
wiipha assassinar; abater na caça; wiwanana reconciliar.
matar. wiwelela atento.
wiirula despir-se.
wiya assaltar.
wiisa fundo.

99
vakhani vakhani waxerera

vakhani vakhani normalmente; vansana sala.


lento. varavene muitas vezes.
vakhiviru perto.
variyari no meio.
vale ali.
vathi para baixo; chão.
vamodha uma vez.
vathi va baixo de.
vanikhukuni abrigo.
vano então.
vó aí.
Lista Alfabética
W - w
de
waacerera acrescentar. waapapela palpar.
Palavras
waadhula depenar.
waaherya adivinhar.
waapeya cozinhar.
waarika torrar.
Português – Emarevoni
waaka conquistar. waataleleya plano.
waakakanya trocar. waatta abundar.
waakakhanya troco. wacerera aumentar.
waakhela receber. wahiya ultrapassar.
waakhula responder. wakhulana disputa.
waakhulela aceitar. wakiha defender; socorrer.
waakihera proteger. walowa envenenar.
waakulana discutir. wamuiha amamentar.
waakuva rápido. wamwe veneno de cobra.
waala semear. wapadha gatinhar.
waalaka contar. wapatha alisar.
waamini acreditar. wapatthela aplanar.
waamwa mamar. warya luz; brilho.
waaneela fumado. watala estender.
waapa sussurrar; fofocar; wataleya liso.
murmurar. watikha desenhar; escrever.
98 ix
R - r

rampha estrada. ranttasi teia de aranha.


ranttaasi aranha.

S - s

saaka águia. sipiha elefantíase.


safatali faz favor. sipo grilo.
sana bem. somo xará.
seeni? porquê? soone tabaco.
sese quatro (4).

T - t

talili talvez. thanu na ttharu oito (8).


tanii? quem? totottho outra vez.
tanu na sese nove (9). tthaaru três (3).
thanu cinco (5). tthakare harpa.
thanu na modha seis (6). tthomottho hipopótamo.
thanu na pili sete (7).

V - v

va aqui; para; em. vadhulu wa sobre.


va sulu em cima. vaii? onde?
vaate fora. vaikho lareira; fogueira.
vadhulu topo. vakhani pouco.

97
ovilikutthuwa pili abacate acrescentar

ovilikutthuwa rolar. owamwa espremer roupa. A - a


oviliwa falhar. owana lutar.
ovinya coar; espremer. owanela disputar.
abacate abakathi. abrir ohula.
ovira passar. owara aplicar.
abacateiro nrepe. abster-se widhinanela.
ovirikana diferente. oweese muchém.
abandonar ohiyererya, onyanyala. abundar waatta.
ovirkaniha alterar. owela subir.
abater na caça wiipha. abutre nrepo.
ovitha enterrar; esconder. oweleela evaporar.
abater no trabalho wuuha. acabar omala.
ovitikanya enrolar. owerewa doente; dor.
abcesso nalipwi, nancici. acalmar ommaaliha.
ovolowa entrar. owereya doer.
abdómen erukulu, niphu. acalmar-se wimaaliha.
ovona saciar; curar; recuperar; owerya vencer; conseguir; poder;
acampamento nxaxa.
melhorar. capaz.
acariciar opepedha.
ovonya errado; errar. owu ou.
acarinhar onlema.
ovukula subtrair; diminuir. owula circuncidar.
aceitar waakhulela.
ovulala ferir-se. owurya beber.
ovulaliha ferir. owuuluvala idoso.
ovuluwa escapar. oxaka hesitar; evitar. abelha enuwi.
ovura remar. oxanka admirar. abençoar oreeriha.
ovuwa glória. oxukhuru agradecer.
ovuwiha louvar. oyara dar à luz.
owaawa amargo. oyariwa nascer.
owaka raspar. oyeva pequeno; estreito.
owakatta esmagar. oyudhayudha bocejar.
owala fechar.
acenar ottikinya.
P - p abóbora marapo.
acender opattiha.
aborrecer onyoonya.
acocorar-se wikokhoriha.
paahi somente. pephero bode. aborto espontâneo okurumuwa.
acompanhar ovelela.
pahi chega. phaapa algodão. abrandar omaaliha, okurunusa.
aconselhar olaka.
pakha gato. phuluvulu estrela cadente. abraçar opatikha.
acordar ohuhumuwa.
paphay papaia. pili dois (2). abrigo vanikhukuni.
96 1
acordo alguns

acordo wiiwanana, okhupalelana. agradar odhiveliha. otthikiha devolver. ottuula furar.


acreditar okupali, waamini. agradecer oxukhuru. otthimaka correr; correr água. otumerera sempre.
acrescentar waacerera. agricultor namalima. otthimakela perseguir. otumiha vender.
acumular wukela. água maadhi. otthomeya pendurar. otupha saltar.
acusar woothera. aguardente kaxolima. otthowa escasso; desaparecer. otuphela atacar.
adiantar ohoola. agudo othokolowa. otthu farinha. otuthuwa assustar.
adivinhar waaherya. águia saaka. otthuka atar; amarrar. ovaanyiha contradizer.
adivinho ehako. aguilhão nphinomino. otthukelela prender. ovadha excisão.
admirar oxanka. agulha esinkano. otthukumana reunir. ovaha dar; oferecer.
admiração yoxankiha. aí vó. otthuna crer; querer; precisar; ovalaanya separar.
admitir otthunihera. ainda nanlelo. desejar. ovaluwa diarreia.
otthunela cobrir.
adultério oraruwa. ajoelhar-se okokhora. ovarela chamuscar.
otthuniha permitir.
adulto anuulupale. ajuda nkhalihero. ovattiha endurecer.
otthunihera admitir.
adversário nwanani. alargar waxerera. ovava voar; bater asas.
otthupula pilar.
albufeira mavatha. ovedha cansado.
ottikha atirar; deitar.
oveera peneirar.
ottikinya acenar; mexer corpo.
oveerunya faísca.
ottimpwa engasgar.
oveka pedir.
ottipiha apagar.
ovekelela orar.
aldeia ottittimiha veneração.
nttethe. ovela varrer.
alegre ottokola afiar.
ofurahi. ovelela acompanhar.
algo etthu. ottokotha amadurecer.
ovenya levantar-se; despertar;
ottonya gota. levantar.
ottonyattonya gotejar. oveya leve.
afiar ottokola. ottoporotto tutano; cérebro. oviha calor.
afogar-se opwina. ottotta apanhar. oviheriwa suar; sentir calor; suor.
afundar odhama. ottottopela honrar. oviilo cogumelo.
agarrar ophara. ottuli wa atrás de. ovilela paciência.
agora nanano. otturuma rosnar; rugir. ovilikeya redondo.
algodão phaapa.
2 95
otakaiha otthomeya alguém amêijoa

otakaiha juntar. othonya apontar. alguém akina.


otakhaiha misturar. othoriha julgar. alguns akina.
otakhala mau. othukumala tremer.
otakiha imitar. othukumaniha juntar rebanho.
otaphula desembrulhar; othukumela gemer.
desamarrar; desapertar; othuma comprar.
soltar.
othumpwa picada.
otaphulela significado.
othunku ter pena.
otaphwela triturar. alho alyu.
otikinya fazer cócegas.
otatheya impotente. ali vale.
otothowa derreter. alpendre nipantta.
otattha sacudir. alimentar omuciha.
otoxa suficiente. alterar ovirkaniha.
oteka construir; fazer. alisar wapatha.
ottaiva alto; cumprido. alto ottaiva.
otekelela vedação; vedar. alma muthere.
ottaiviha alongar. amadurecer ottokotha.
otekhuma soluçar.
ottapa festejar. amaldiçoar olaphelela.
otepa piorar.
otteela branco; claro. amamentar wamuiha.
otetherya cacarejar.
ottelemeya flutuar. amanhã meelo.
othako árido; deserto.
otthanla escolher. amanhecer osa.
othana tarde.
otthanya desprezar. amante mweetti.
othatela arrumar.
otthapela felicitar. amar opheta.
othela casar-se; casamento.
otthara cuspir; seguir. amarelo ncamo.
otherekuwa escorregar.
otthava trançar; tecer. amargo owaawa.
othereneya deslizar.
otthene junto. almoçar yoca yothana. amarrar otthuka.
otherenya escorregadio.
otthepa carregar. alongar ottaiviha. amassar oruwa.
othikela continuar.
ottheya rir; sorrir. ameaçar woopopiha.
othikila cortar.
otthika voltar. amêijoa ikopolo.
othikiliwa embotado.
otthikela repetir.
othipa cavar.
otthikelela recomeçar.
othipula escavar; desenterrar.
otthikha deitar fora; jogar.
othokolowa agudo.

94 3
amendoim ao lado de

antepassado anharoye. opwesa partir. orukunuwa virar.


antes ehinatthi. opwesana chocar com. orukurerya rodear.
antes-de-ontem ndhuri. opwina mergulhar (descender); oruma mandar; zumbir.
antílope ethatta. afogar-se. orumela servir.
oraara brincar; jogo.
orumiha enviar alguém.
orapa tomar banho.
orupa dormir.
amendoim nattuva. orapelela nadar.
orupala grávida.
amigo nxirika. orapheya vomitar.
orupihana ter relações sexuais.
amontoar wukela. orara jogar; ralar.
oruwa amassar.
amuleto ehirisi. oraruwa adultério.
oruwana insultar.
oravo mel.
oruweyu mergulhar (descender).
oreera bonito.
orwa vir.
oreera nrima bom.
osa amanhecer.
oreeriha abençoar; ornamentar.
osaya caçar.
orela pôr ovos.
oseliha cumprimentar; consolar.
orera limpo.
osetta descascar.
oreriha polir.
oseya plantar.
oretthe papa-formigas.
osikha funeral.
ananás enanahi.
oriiha trazer.
osila moer.
anão namansepani.
orimela perdido.
osokoro em frente.
anca eyuunu.
anunciar olaleya. orimeliwa perder.
osoma ler.
andar wetta.
ânus nvuttu. orimpwa tristeza.
osomiha ensinar.
anel epetthe.
anúncio malaleyo, nhupi. oripa preto.
osona coser.
anemia ohikhalana ephome.
oripeliwa sujo.
osonyowa evadir.
animal muannama.
oripiwa nrima triste.
osuluheya respeitar.
ano mwaakha.
ororomela esperar com esperança.
osura cerveja tradicional.
anoitecer wila.
orowa ir.
osuwa ruminar.
ansioso okula nrima.
orowela buscar.
oswaamihana interceder.
antena ipwettupwettu.
oru pus.

4 93
omumula opwina anzol assoar-se

omumula respirar; descansar. opattiha acender. ar odhul, ettheku.


omwalana divorciar-se. opeherya madrugada. aranha ranttaasi.
omwarya espalhar; dispersar. opepedha acariciar. arbusto nikukhu.
onaaniha mergulhar na água; opephera copular. arco mura.
molhar. opera esfolar; rasgar. arco-íris nkakanyama.
onanara feio. areia mithaka.
ophaca rachar.
onanariwa ficar zangado; ferroz. argamassa alukamasa.
ophacera iniciar.
oneena comichão. anzol nancolo. argumento mitaphulela.
ophako javali.
oneneva gordo. ao lado de mpanttha wa. árido othako.
ophara apanhar em armadilha;
onhasa perturbar. agarrar. apagar ottipiha.
onkhupaliha persuadir. opharela segurar. apanhar ottotta.
onlema acarinhar. opheta amar. apanhar em armadilha ophara.
ontthu bondoso. ophima medir. apascentar okukhula.
ontuphela violar. ophirikeya rebolar. apertar oliipiha. arma de fogo kaphitthi.

onuna gordura. ophiya chegar. apitar nturi. armadilha nrakho.

onya defecar. ophola transplantar. aplanar wapatthela. armadilha de peixe elema;


esepe (de cesto).
onyaala murchar. ophoota chupar. aplicar owara.
armazenar opweha.
onyakela pisar. ophuka resolver. apodrecer wuntta.
arranjar okoca.
onyakula fazer barulho. ophumudha suspirar; espirrar. apoiar-se wikalihera.
arrastar opurula.
onyanyala abandonar. ophutuwa explodir. apontar othonya.
arrotar ethupula.
onyemula piscar. ophuwa rebento. aprender ohudha.
arroz nvuka.
onyokha odiar. ophwanya obter. apressar-se widhakuviha.
arruinar omaleliwasa.
onyoma cola; viscoso. opuramela incubar; chocar. aprofundar wisiha.
arrumar othatela.
onyoonya aborrecer. opurula puxar; arrastar; empurrar. apropriado yamuanene.
árvore mwiri.
oohiwananeya confuso. oputaputera embrulhar. aproximar-se watthamela.
às vezes mahiku makina.
opacera começar; primeiro. opwanya encontrar. apunhalar ohoma.
asa nipupha.
opatikha abraçar. opwanyera surpreender. aquele ole.
assaltar wiya.
opattha esculpir. opweha armazenar; guardar; aqueles aledha.
conservar. assar woosa.
opatthula lavrar. aqui va.

92 5
assassinar balançar

assassinar wiipha. atirar ottikha. olaka aconselhar. olipelela esperar um tempo.


assim dha. atrás de ottuli wa. olakela decidir. olipihera proteger com feitiçaria.
assoar-se omina. atrasar olokwela. olala gasto. oliva pagar.
assobiar woopa nturi. atravessar olapuwa. olaleya convidar; anunciar. olivihiwa multa.
assobio nturi. aumentar wacerera. olanvwa presságio. oliyala esquecer.
assustar otuthuwa. ave mwapalame. olapha jurar. oloha sonhar.
ata atha. avestruz mphidha. olaphelela amaldiçoar. oloko barro.
atacar otuphela. avô apipi. olapheleliwa maldição. olokwela atrasar; demorar.
atar otthuka. avó apwapu. olaphuleliwa exorcizar. olotta falar; denunciar.
até mpakha. azedo yonyuunya. olapuwa atravessar. olowa enfeitiçar; feitiço.
ateira nhatha. azul yoripelela. olata lamber. oluma morder.
atento wiwelela. açoitar nwaxulo. olattana semelhante; parecer-se omaala silencioso.
aterrar omora. com. omaaliha abrandar.
olawiha provar.
omahye cemitério.
ole aquele.
B - b omala acabar.
olela dizer; educar.
omaleliwasa arruinar.
olelemeya balançar.
bainha ephittelo. omaliha último; terminar.
olelihera explicar.
baixar wurama. omana dar pancada; bater.
olelo hoje.
omeettha cortar cabelo.
olemeliwa pesado.
omela germinar.
olevelela perdoar.
omina assoar-se.
oliipiha apertar.
ominyala corajoso.
olika provocar.
omirya engolir.
olikana igual.
ommaaliha acalmar.
olili cama.
baixo okhuveya. omora aterrar; cair.
olima capinar.
baixo de vathi va. omorosa deixar cair.
olimela sachar.
omphattuwa nascente.
olipa caro; duro.
balançar olelemeya. omuciha alimentar.
olipela reparar; olhar.

6 91
okattuva olaleya balde barriga

okattuva coxear. okoca procurar; arranjar.


okattuwa menstruação. okoha perguntar.
okawana dividir. okokhola malhar; debulhar.
okhala habitar; estar; ser. okokhora ajoelhar-se.
okhalana ter. okootthiha proibir.
okhalavo haver. okopha pedir emprestado; dívida.
okhapa cágado. okorokonyola torcer; estrangular. balde epaalti.
banco ekhukulo.
okhocela urinar. okoronowa grunhir. bambú nthala.
bando de pássaros nikhru.
okhoma proteger com feitiçaria. okothomola tossir; tuberculose.
banquete esatakha.
okhootta negar. okukhula apascentar.
barata niintulu.
okhoottiherya impedir. okukuma gaguejar.
barato okhweya.
okhoromana torto; curva. okumanana encontrar-se com.
barba ireru.
okhoronowa roncar. okumi vida.
barbatana maapanuwa.
okhuma sair. okupali acreditar.
barbear omeettha ireru.
okhumiha tirar. okurumula destruir. banana enika.
okhuna dobrar. okurumuwa aborto espontâneo.
okhuneela tapar. okurunusa abrandar.
okhupalela concordar. okurusa descarregar.
okhupalelana acordo. okusa levar.
okhura mastigar. okuusini sul.
okhurunya esfregar. okuwela gritar.
okhurupa limpar (machamba). okwalaleya queda de água.
okhuruwa descer. okwedha limpar (casa, quintal).
okhuveha encurtar. okweliwa luto. barco ekalawa, muatya.

okhuveya curto; baixo. okwena roer. barriga erukulo.

okhwa falecer. okweya fraco.


okhweya barato; fácil. okwiri feitiçaria.
okilaathi sentar-se. olaiha despedir-se.
bananeira nnika.
90 7
barriga da perna bebé

odhiva sabor; doce. ohimumula sufocar.


odhiveliha agradar. ohinlotta mudo.
odhiveliwa gostar. ohinthu ignorante.
odhuelana conhecer. ohitho leste.
odhukumana bolor. ohiya deixar.
odhul ar. ohiyerera desistir.
odhuna coçar. ohiyererya abandonar.
odhuwela saber. ohiyu noite.
odhuweliwa conhecido. ohokolosera revolver.
batuque ekoma. odhuweliwasa reputação. ohoma apunhalar; picar.
barriga da perna natahu.
odhya queimar. ohona cego.
barro oloko.
odlhulu céu. ohonona obstruir; estragar.
bastante wattasa.
ofula lavar. ohoola adiantar.
bastardo mwana ohinyara.
ofurahi alegre. ohoolela governar; liderar.
batata karaka.
ohala ficar. ohudha aprender.
ohalana herdar. ohuhumuwa acordar.
ohana serrar. ohukhumu punir.
ohapuwa desvio; desviar. ohukumwa castigo.
ohasa espezinhar. ohula abrir.
ohatta colheita. ohuula castrar.
ohela enfiar; pôr. ohuwa criar; domesticar.
bebé mwana. ohereneya rastejar. okakattha despedaçar.
batata doce karaka.
ohihimuwa reanimar-se. okakatuwa tropeçar.
bater omana.
ohihiyu manhã. okaphila pestanejar.
bater asas ovava.
ohiira inocente. okapusa ferver.
bater palmas omana makuphi.
ohiiwa surdo. okarakasela untar.
ohiiwerawera senil. okarimela brilhar.
ohikhalavo faltar. okathi estação; tempo; outra vez.

8 89
nteko odhuelana bêbedo brilho

nteko trabalho; emprego. ntthulu manguço.


nthala bambú. ntthuupi poeira.
nthana coluna vertebral. nttottopelo louvor.
nthari tecto; celeiro. nturanja toranjeira.
nthato ponte. nturi assobio; apitar.
nthito tamanho. ntuthu sanguessuga.
nthiyana mulher. nuume sapo.
nthoonyo polegar. nvelo vassoura.
nthupi galo. nvini cabo.
boi emombe.
ntika músculo; veia. nvithe restos de comida.
bêbedo nanhapaliwa. bolha niphero.
ntikwa folha de mandioca. nvorokolo toutinegra.
beber owurya. bolor odhukumana.
ntoputo lagoa. nvuka arroz.
bebida alcoólica eviinyu. bolso epeelosa.
nttaikho estaca. nvuttu ânus.
bebida não alcoólica yowurya. bom oreera nrima.
nttapo pântano. nwali cruél; impaciente.
beijar epeecu. bondoso ontthu.
nttapwatta pano. nwanani adversário.
bem sana. bonito oreera.
nttara lago. nwaxulo açoitar.
bens itthu.
nttava língua falada. nwiici chacal.
benção mareliho.
nttethe aldeia. nxala lanho.
beringela eberincela.
ntthatto esteira. nxaxa acampamento.
bexiga enena.
ntthava tranças. nxipha hérnia.
bico nnupi.
ntthavi rede; rede de pesca. nxirika amigo.
bílis nawamwe.
ntthona sede. nyuwo você.
bloco ebuloko. borboleta nikurutho.
ntthu pessoa. nyuwodha vocês.
boca eyano. borbulha ethuku.
O - o bocejar oyudhayudha. borda mukerekere.
oca comer. odhala cheio; cheia. bode pephero. bossa ecohocoho.
ochawa fugir; abandonar. odhama afundar. branco otteela.
ociya pescar. odhapa peidar. braço moono.
odha queimadura. odhariha encher. brilhar okarimela.

88 9
brilho cajado

brilho warya. brita maluko. nloko nathaaro treze (13). nrakho armadilha.
brincar oraara. buraco ncuko. nloko ni modha onze (11). nrapala pele de pessoa.
buscar orowela. nloko ni tanna namodha nraranca laranjeira.
búfalo enari. dezasseis (16). nrathi riacho; rio.
nloko ni tanna pili dezassete
nratthi vale.
(17).
nrepe abacateiro.
nloko ni tanna sese dezanove
(19). nrepo abutre.
brinco matholo. nloko ni tanna tharo dezoito nrethele paz; tranquilidade.
(18). nrette remédio.
C - c nloko tanna sese noventa (90). nrima coração.
nloolo maluco (louco). nrinki jovem; jarro.
nlopwana homem. nrithi carga.
cabaça ekahi. cada khula.
nluku rochedo; pedra. nrittha tronco.
cadáver nankwa.
nlumi língua na boca. nrokoraka irmã.
cadeira ekhukulo.
nlutte nó do dedo; nó. nrotto depois-de-amanhã.
café ekafe.
nnahina criança. nrupa saco de plástico.
nnawo pé. nsaasa palhota.
nnawoni planta do pé. nsepa fantasma.
nnayo pegada. nsilo pedra de moer.
cabelo niihi.
nneneva espesso. nsiri pepino.
cabeça muru.
nnika bananeira. nsittha calcanhar.
cabo nvini.
nnupi tromba; bico. nsurukhu dinheiro.
cabrito ipuri.
nnyaka chifre. ntakuru folha.
cacarejar otetherya.
nnyanya trapo. ntarangerina tangerineira.
cacete ekopo.
nolampu traidor; espião. ntari fenda.
cachimbo mulambi.
nooce ovo. ntata mão; punho.
cacho mowa.
npatthetthe enxame. ntatthari raiz.
cachorro mamwalapwa.
nphinomino aguilhão. ntekhu umbigo.
cacimba etthapo. cair omora. nraattho vala.
10 87
niphita nloko ni tanna pili caixa caniço

niphita pata; garra. nkinakalakale nunca. caixa ekaaxa.


niphito pedaço. nkinthuna não. cajado malaya.
niphotoro garrafa. nkoko palito.
niphu abdómen; estômago; nkole coqueiro.
ventre. nkotta tanga.
niphuru luar.
nkufu colar.
niphuta embrulho. caminho ephiro.
nkulukhana curandeiro.
niphwanya dores do parto. camisa ekamisa.
nkumi saudavel.
niphweha febre. campainha ekirinkiri.
nkunya homem branco.
nipitho nó de madeira.
nkutampe pontapear.
nipupha asa. cajú ekadhu.
nkuttho sacrifício; oferta.
nipuro lugar. cajueiro mukadhu.
nkwaha viagem.
nitho também. cal ekhinampo.
nkwiri feiticeiro.
nivaka seta; zagaia. calcanhar nsittha.
nlaathuma esbofetear.
niwowo crosta. caldo nhudhi.
nlaka passo.
niwuryo melancia. calor oviha.
nlamulo ordem; lei.
niwuthulo corrente. calças ekaalasa.
nlapa embondeiro.
cana-doce nhali.
nkahi camarão.
nlatha lata.
candeeiro nikhompe.
nkakanyama arco-íris.
nlattu problema; conflicto.
nkamwene genro.
nlavilavi corrupto; malandro.
nkaphwani sovaco; suave.
nleka girafa.
nkhalihero ajuda.
nletto hóspede.
nkhavarakoni gruta.
nlimao limoeiro.
nkhoi corda.
nlitthi cova.
nkhomweni margem.
nloko tribo; dez (10).
nkhopo peixe-barba.
nloko na pili doze (12).
nkhora porta. cama olili.
nloko na sese catorze (14).
nkhova missanga. camaleão nikakatau. canela da perna mpipili.
nloko na thanu quinze (15).
nkhulupale chefe. camarão nkahi. caniço ithere.

86 11
canoa casa de banho

ndhana ontem. nikakatau camaleão.


ndhina nome. nikatapha crânio.
ndhipo música; canto. nikethe tecelão (pessoa).
ndhu voz; som. nikharakasa casco.
ndhulaka sobrinho(a). nikharuka carapaça.
canoa muatya.
ndhulu neto. nikhata ombro.
cansado ovedha.
capulana ekuwo. ndhuri antes-de-ontem. nikholo curral.
cantar wipa.
cara ekhove. ndhuwa sol. nikhompe candeeiro.
cantar (galinha) wipa.
caracol ekhoropa. ndhuweli sábio. nikhope unha.
canto ndhipo.
caranguejo ekhala. nethakaraka generoso. nikhru bando de pássaros.
canção edhipo.
carapaça nikharuka. nhakhu herança. nikhuku toca.
careca enama. nhakwa gergelim. nikhule rato.
carga nrithi. nhali cana-doce. nikhuli pele de pessoa.
caril nhudhi. nhatha ateira. nikhutthu nádegas.
carne enama. nhimaaka irmão; primo(a). nikhuva osso.
caro olipa. nhiphi linha de pesca. nikokoro quintal.
caroço ekuku. nhudhi caldo; caril. nikukhu arbusto.
carregar otthepa. nhupi anúncio. nikula casca.
cão mwalapwa. ni e. nikuru multidão.
capaz owerya. nihalapa cicatriz. nikurutho borboleta.
nihiko dia. nikutha joelho.
nihimo clã. nikwatta ferida.
nihowa ladrão. nipalama lagarta monitor.
nihuuwa casulo. nipantta alpendre.
niihi cabelo. nipatha pato.
niino dente. nipele seio; teta.
capim malasi. niintulu barata. nipetta corneta.
capinar olima. carvão makala. niittho olho. niphero bolha.
capoeira ehili. casa empa.
12 85
namathamaliwa ndhu casa de banho caçar

namathamaliwa inquieto. nanhapaliwa bêbedo. casa de banho exovoro.


namathamathama nómada. nanko vagina. casamento othela.
namathela noivo. nankwa cadáver.
namatthava tecelão (pássaro). nankwadhuni órfão.
namattheka culpado. nankwaha viajante.
namattheliwa noiva. nankwele viúva; viúvo.
namatthukeliwa prisioneiro. nanlelo ainda.
namatthumiha negociante. nanlepeni lagarta.
namavilela paciente. nanrima egoista; invejoso.
namawanana inimigo. nanrocoko curioso.
namayariha parteira. nantthatto quiabo.
namidhovelela tímido. naphipi cegonha.
namoona profecia. naphulu rã. castigo ohukumwa.

namootta magro. nasinyiko porco-espinho. castrar ohuula.

namukumi tubarão. natahu barriga da perna. casulo nihuuwa.

namunko larva. natiri promessa. catana ekatana.

namwaatteya polígamo. natoropa soldado. casar-se othela. catorze (14) nloko na sese.

namwattamanana vizinho. nattuttu fonte. casca nikula. cauda mwiila.

namwattewaka segunda esposa. nattuva amendoim. casca de ovo makharuka. cavalo ekhavalo.

namwettelela espião. navenya depois. casco nikharakasa. cavar othipa.

namwiwa espinheiro. nawamwe bílis. castanha de cajú ekoroso.


namwiwananeya honesto. nawiye ladrão. castanho ekoro ya kastanyu.
nanano agora. nawulukwe lagarta agama.
nancici abcesso. naxariya justo.
nancile sarampo. ncamo amarelo.
nancolo anzol. ncoco rinoceronte.
nanepa maluco. ncuko buraco.
nanhakhu rico. ndhala lixeira.
caçador namasaya.

84 13
caçar chefe

caçar osaya. mwasaana pinto. mwiikho tabú.


cágado okhapa. mweeri mês. mwiila cauda.
cebola esebola. mweetti amante. mwiiwa espinho.
cedo oyaaka osa. mweri lua; lua-cheia. mwiri árvore.
mwetto perna. mwisi fumo.

N - n
cenoura esenora.
centopeia mokolo.
na com. namafuraheliwa engraçado.
naanano já. namahana ferreiro.
naaru orelha. namahiyara estéril.
nacimola mendigo. namaikuserera orgulhoso.
nahapa fígado. namakhala habitante.
nahuwo toupeira. namakhalana patrão; rico.
naikuru forte. namakhanyerera teimoso.
cêra mahavo.
naitti mexoeira. namalima agricultor.
cerimónia esatakha.
nakhooto lagartixa. namalodhowa idiota; covarde.
certo ekweeli.
cego ohona. nakhuku corvo. namansepani anão.
cerveja tradicional osura;
cegonha naphipi. kapanka (de milho). nakhuwo milho. namanthapani mamba verde.
celeiro nthari. cesto ephace. nakokonko lagarto. namanyonyiwa preguiçoso.
cem (100) emya. céu odlhulu. nakoma sémem. namaphuca estúpido.
cemitério omahye. cérebro ottoporotto. nakomwe corcunda. namarakala coxo; paralítico;
chá exa. nakuru poderoso. deficiente.
namararusiwa prostituta.
chacal nwiici. nakuwo maçaroca.
namarere escorpião.
chama nlumi na moro. nalipwe inchaço.
namarokolo coelho.
chamar wiitthana. nalipwi abcesso.
namaroromeliwa importante.
chamuscar ovarela. namaciva gigante.
namarumwa mensageiro.
chão vathi. namaciya pescador.
namasaya caçador.
14 83
moono mweri chapa civeta

moono braço. Muluku Deus.


moori pena. munepa espírito.
mopo palmeira. munlano limite duma machamba.
moro fogo; lume. munyepu ervas daninhas.
mowa cacho. mura arco.
mpakha até. muru cabeça. chapa exaapa.
mpanttha wa ao lado de. muruwano insulto. chapéu exapheu.
mpaphaya papaieira. musokho imposto. charco matopoto.
mphalo viga. muthere alma. chefe nkhulupale.
chorar wunla.
mphera goiabeira. muulumo discurso. chega pahi.
chupar ophoota.
mphidha avestruz. muupa escudo. chegar ophiya.
chupa-sangue namanula
mphira futebol. muuruthi sombra. cheia odhala. ephome.
mphivi pau-preto. mwaakha ano. cheio odhala. chuva epula.
mpipili canela da perna. mwaako montanha. cheirar wunkha. chuvisco makakara.
mpiru perú. mwaapalame pássaro.
cicatriz nihalapa.
mpuwa fundo. mwaayini de propósito.
mpuwa wa dentro de. mwacithu insecto.
mpwexakali louva-a-deus. mwaha porque.
mualakhu galinha. mwakanihere complete.
muannama animal. mwalapwa cão.
muatya canoa; barco. mwalo faca.
muitatari libelinha. mwamwali moça; virgem.
cheirar mal wunkha pure.
muitwana escravo. mwana filho(a).
cheiro wunkha.
mukadhu cajueiro. mwana bebé.
chifre nnyaka. cidade epooma.
mukakha leite. mwanene dono.
chocar opuramela. cinco (5) thanu.
mukerekere borda. mwankokho reumatismo.
chocar com opwesana. cinquenta (50) miloko mithanu.
mukina outro. mwapalame ave.
cintura eyuunu.
mulambi cachimbo. mwaraka esposa.
cinza ettura.

82 15
circuncidar complete

circuncidar owula. com na. maretta lepra. miloko mili na pili vinte e dois
civeta malua. com licença hooti. mari fezes. (22).
miloko miraru trinta (30).
clã nihimo. marove matope.
miloko misese quarenta (40).
clareira wonela. marupo intestinos.
miloko mithanna pili setenta
clareza woneya. masikini pobre.
(70).
claro otteela. maskara máscara.
miloko mithanna sese sessenta
coagular wiimpwa. matholo brinco. (60).
coar ovinya. matopoto charco. miloko mithanu cinquenta (50).
cobra enowa. mattekenya matequenha. miloko nithanna ttharo oitenta
cobre ekobere. matthuwa pedras da lareira. (80).

cobrir otthunela. mavalaka escama. minani tubérculo.

côco ekole. mavatha albufeira. minku verme.

coelho namarokolo. maxawe guelra. mirawa limo.

cogumelo oviilo. meele mapira. mitaphulela argumento.

coisa ethu. meelo amanhã. mithaka areia.


comer oca.
cola onyoma. começar opacera. meepi onda. miwanano compromisso.

colar nkufu. comichão oneena. meesa mesa. mixakaxaka lombriga.

mekhaya sozinho. mixakoxako minhoca.

meku nuvem. miyo eu.

mettelelo tradição. miyo va eu mesmo.

mhinti indiano. mmakira mangueira.

mihodho urina. mmatatani palma.

mihokoroko fruta. mmilo garganta.


comida yooca. miiwi vespa. mmiravo rapaz.
como? dhaii? mikano fronteira territorial. mmoononi pulso.
colher ekuyeri. mmwidhi parente.
complete mwakanihere. mikavii? quantos?
colher a colheita ohatta. mokolo centopeia.
miloko mili vinte (20).
colmeia epapa. moolumo palavra.
miloko mili na modha vinte e
coluna vertebral nthana. um (21). mooma inhame.
16 81
maadhi marupo comprar contradizer

confuso oohiwananeya.
M - m
conhecer odhuelana.
conhecido odhuweliwa.
maadhi água. makwikwi pálpebra.
conhecimento madhuwelo.
maakha sal. malaleyo anúncio.
conquistar waaka.
maapanuwa barbatana. malaphelo juramento.
conseguir owerya.
maara saliva. malasi capim.
conservar opweha.
madhadhu pulmão. malaya túnica; cajado.
consolar oseliha.
madhuelelo sabedoria. malivelo pagamento.
constipação kamasi.
madhuwelo conhecimento. malottelo linguagem.
construir oteka.
mahaadha papas. malua civeta.
contar história waalaka ithale.
mahari lobolo. maluko brita.
mahavo cêra. maluwa gato silvestre.
mairi pêlo de pessoa. mamunnaka primo(a).
maithori lágrimas. mamwalapwa cachorro. comprar othuma.
makacamiho dificuldade. manawo trilho. compromisso miwanano.
makakara chuvisco. mannaka marido. concha ekhope.
makala carvão. mannyaari rugoso. concha do mar makhodhi.
makalelo costume. manthe cunhada. concordar okhupalela.
makanyerero dever. manyakela dente molar.
makharuka casca de ovo. mapararu costela.
makhodhi concha do mar. mapasa gémeos.
makholo descendente. mapattula lasca. contar números waalaka.
makhoottiheryho impedimento. maphapo gémeos. continuar othikela.
makhuluwo tecto. mapheru espuma. conto ithale.
makhura vertigens; óleo. mapururu pêlo de animal. contradizer ovaanyiha.
makhutumbari papeira. marapo abóbora.
makhuva esqueleto. mararara granizo.
makutthi palha. mareliho benção.
conduzir weettiha.

80 17
conversar coser

I - i

icera florescência. iphinkari incisão.


ikakha escarro. ipuri cabrito.
ikaruma ferramenta. ipwanapwaniha provérbio.
ikhove sono. ipwettupwettu antena.
ikhutte feijão. ireru barba.
ikokhola lixo. ithale conto.
ikopolo amêijoa. ithere caniço.
conversar woopa mwaha. ikuru força. ithutu flor.
convidar olaleya. ikuwo roupa. itixolo tijolo.
copo ekattha. cortar cabelo omeettha.
imiya pili duzentos (200). itthu bens.
copular opephera. coruja edhidhi.
iphepedhu formiga. iyano lábio.
coqueiro nkole. corvo nakhuku.

cor ekore. K - k
corajoso ominyala.
kamasi ranho; febre; constipação. kaxolima aguardente.
coração nrima.
kampatthi lado. khiisi lula.
corcunda nakomwe.
kapanka cerveja tradicional de khiyavo ninguém.
corda nkhoi. milho. khole macaco.
cordão umbilical etekho. kaphitthi arma de fogo.
khula cada.
corneta nipetta. karaka batata doce; batata.
kolokope tamarinho.
corpo eruthu. karamo leão.
kudhupa hiena.
correcto asaana. karera machimbombo.
corrente niwuthulo. coser osona.
L - l
correr otthimaka.
correr água otthimaka.
corrupto nlavilavi. laso lenço. lokho piri-piri.

cortar othikila. liini? quando? lusi fio.


limau limão.

18 79
etimathi hooti costas cuidar

etimathi tomate. eviinyu bebida alcoólica.


etinta tinta. evili víbora.
etisora tesoura. evi? qual?
etoranja toranja. ewiriphi eclipse.
etororope gafanhoto. ewiya prato.
ettekusa malária. ewooro ouro.
etthapo cacimba. ewoorotha horta.
etthaya terra; solo. exa chá.
ettheku ar; vento. exaapa chapa.
costas ettuli.
etthetteri estrela. exapala pele de animal.
costela mapararu.
etthirima peito. exapheu chapéu.
costume makalelo.
etthu algo. exariya verdade; justiça.
cotovelo ekakuno. cozinhar waapeya.
etthupo piolho. exawi isca.
couve ekhovi. coçar odhuna.
etthuuwi formiga alada. exinelu sandália.
crânio nikatapha.
ettithimerya tumor. exovoro casa de banho.
crer otthuna.
ettuli costas. eyaadhu pulga.
crescer wunnuwa.
ettura cinza. eyano boca.
crescer plantas wunnuwa.
eveela vela. eyuuma ferro.
criança nnahina.
evekelo pedido. eyuunu cintura; anca.
criar ohuwa.
eveneno veneno da caça. eyuuxi testa.
crista ececeri.
crista-de-galo ececeri ya nthupi.
G - g crocodilo ekonya.
crosta niwowo.
cova nlitthi.
girasol girassol. cruél nwali.
covarde namalodhowa.
H - h coxa etara.
cruzamento vankumana iphiro.
cuidar wiinanela.
coxear okattuva.
havara leopardo. hooti com licença.
coxo namarakala.
hiiyo nós.
cozinha ekusinya.
78 19
culpado cuspir

cunhada manthe. epwittipwitthi ovelha. esiyo sobrancelha.


cunhado anlamu. epyo semente. eskatta escada.
curandeiro nkulukhana. erantti ramo. eskopulo escopro.
curar ovona (curar doença); eraranca laranja. eskova escova.
ovona (encher barriga). erawe pilão. esokwe mandioca.
erepolyu repolho. esumana semana.
ereru queixo. esumu sumo.
eretta doença. esya novo.
erikiriki pupila. etakua floresta.
eriyari entre. etakwa selva; mato.
erukulo barriga. etala fome.
erukulu abdómen. etangerina tangerina.
eruthu corpo. etara coxa.
esa tôco. etari trovão; relâmpago.
esaakhu saco. etarupa tempestade.
esamulo pente. etekho cordão umbilical.
culpado namattheka.
curioso nanrocoko. esapatu sapato. eteku tendão.
cultivar apatthula.
curral nikholo. esatakha festa; cerimónia; ethabua madeira.
cume ethuru. banquete.
curto okhuveya. ethabwa tábua.
cumprido ottaiva. esebola cebola.
curva okhoromana. ethaka grão.
cumprimentar oseliha. esenora cenoura.
cuspir otthara. ethatta antílope.
esepe armadilha de peixe de
ethece ratazana.
cesto.
ethelo peneira.
eserra serrote.
ethepo elefante.
esiko pescoço.
ethu coisa.
esima xima.
ethuku borbulha.
esinkano agulha.
ethupula arrotar.
esintina latrina convencional.
ethuru cume.
esiri parede.

20 77
elopwana eraranca dança demorar

elopwana pénis. epeecu beijar. D - d


elufu mil (1000). epeelosa bolso.
emakira manga. epereku prego. dança ekoma. dar pancada omana.
emaphana tecido. epetthe anel. dar parto oyara.
ematta machamba. ephace cesto. de a.
emetto lâmina. ephadho machado. de propósito mwaayini.
emiya thanu quinhentos (500). ephareya praia. debulhar okokhola.
emodha um (1). ephau pão. decidir olakela.
emombe boi. ephawo oco.
empa casa. ephera goiaba.
emwaleyo lanterna. ephiliminci moela.
emwidhi família. ephirima morcego.
emya cem (100). ephiro caminho.
enama careca; carne. ephittelo bainha. dedo ekatha.
enanahi ananás. ephivi flauta. dedo do pé ekatha ya nnawoni.
enari búfalo. ephome sangue. defecar onya.
enena bexiga. ephomopo falcão. dançar wiina. defender wakiha.
enika banana. ephula nariz. deficiente namarakala.
enowa cobra. epilimithi mosquito. deitar ottikha.
enuwi abelha. epimentu pimento. deitar fora otthikha.
enyutto martelo. epiphi escuridão; escuro.
epaalti balde. epoma pitão.
epahari mar. epooma cidade.
epapa colmeia. epottha escravo.
eparata prata. epowesiya poesia.
eparathu prato. epoxolo pá.
deitar-se widhatalela.
epasari mercado. epula chuva. dar ovaha. deixar ohiya.
epedha úlcera. epwitipwiti nu. dar palmada omanana matata. deixar cair omorosa.

76 21
dele dezassete (17)

dele yawe. descarregar okurusa. ekapikaphi pestana. ekikiri zebra.


deles yawa. descascar osetta. ekaruma instrumento. ekirinkiri campainha.
demónio xwethani. descendente makholo. ekatana catana. ekithi verde (fruta).
demorar olokwela. descer okhuruwa. ekatha dedo. ekiya guia.
dente niino. descobrir wupulula. ekattha copo. ekobere cobre.
dente de cobra niino na enowa. desejar otthuna. ekatthi quarto. ekoi sofrer.
dente molar manyakela. desembrulhar otaphula. ekaya pangolim. ekokwino tornozelo.
dentro de mpuwa wa. desenhar watikha. ekekhai realmente. ekole côco.
denunciar olotta. desenterrar othipula. ekenyehi seiva. ekoma dança; batuque.
deserto othako. ekhaka galinha do mato. ekonya crocodilo.
desistir ohiyerera. ekhala caranguejo. ekopo cacete.
deslizar othereneya. ekhalai tempos passados. ekore cor.
desmaiar ohiya nrima. ekhalako panela. ekoroso castanha de cajú.
despedaçar okakattha. ekhapuri sepultura. ekotho nuca.
despedir-se olaiha. ekhara rodilha. ekuku caroço.
despertar ovenya. ekhavalo cavalo. ekulihi mosca.
despir-se wiirula. ekherela enguia. ekuluwe porco.
desprezar otthanya. ekhinampo cal. ekumi vivo; saudavel.
destruir okurumula. ekhootwa espádua. ekusinya cozinha.
desviar ohapuwa. ekhope concha. ekuwo capulana.
depenar waadhula. desvio ohapuwa. ekhoropa caracol. ekuyeri colher.
depois navenya. Deus Muluku. ekhotto guerra. ekweeli certo.
depois-de-amanhã nrotto. deus amuluku. ekhove cara. elapo país; mundo.
derreter otothowa. dever makanyerero. ekhovi couve. elema armadilha de peixe.
derrubar wuuha. devolver otthikiha. ekhukulo cadeira; banco. elemelo peso.
desamarrar otaphula. dez (10) nloko. ekhunelo tampão; tampa. elika ilha.
desaparecer otthowa. dezanove (19) nloko ni tanna ekhuni lenha. elimwe seca; tempo seco.
desapertar otaphula. sese. ekhutta pombo. eloja loja.
descansar omumula, wittuwa.
22 75
dha ekatha dezasseis (16) dormir

D - d dezasseis (16) nloko ni tanna


namodha.
dezassete (17) nloko ni tanna
dha assim. dhohimwa notícias. pili.
dhaii? o que?; como? dhoowaatikiwa relatório. dezoito (18) nloko ni tanna tharo.
dhawatta muitos. dhotheene tudo. dia nihiko.
diarreia ovaluwa.
E - e difamar wootherya.
diferente ovirikana.
eberincela beringela. ehipa enxada. difícil yovila.
ebuloko bloco. ehirisi amuleto. dificuldade makacamiho.
ecaaro ninho. ehisapo preço. diminuir ovukula.
ececeri crista. ehopa peixe.
eceko foice. ehuku tatuagem.
dobrar okhuna.
ecilecile epilepsia. ehulu mormoché.
doce odhiva.
ecimoola mendigar. ejanela janela.
doente owerewa.
eciwa perdiz. ekaafi remo.
doença eretta.
ecohocoho bossa; papo; magro. ekaalasa calças.
dinheiro nsurukhu. doer owereya.
edhekedheke rim. ekaani pequeno.
direita mono wolopwana. dois (2) pili.
edhidhi coruja; môcho. ekaaxa caixa.
discurso muulumo. domesticar ohuwa.
edhipo canção. ekadhu cajú.
discutir waakulana. dono mwanene.
efukau fogão. ekafe café.
disparar woopela. dono da casa mwanene vaate.
ehaaya vergonha. ekaha tartaruga.
dispersar omwarya. dor owerewa.
ehako adivinho. ekahi cabaça.
disputa wakhulana. dores do parto niphwanya.
ehantise fábula. ekakasi tigela.
disputar owanela.
ehili capoeira. ekakhana pulseira.
dívida okopha.
ehime poço. ekakuno cotovelo.
dividir okawana.
ehimila feto. ekalawa barco.
divorciar-se omwalana.
ehinatthi antes. ekamisa camisa.
dizer olela.
74 23
dormir eloquente

doze (12) nloko na pili. A - a


duro olipa.
duzentos (200) imiya pili. a de. anankwa mundo dos mortos.
abakathi abacate. anharoye antepassado.

dormir orupa. acihi ruga. anlamu cunhado.


ahaalu tio. anuulupale adulto.
akhopela estrangeiro. anweya sogro.
E - e akina alguns; alguém. apatthula cultivar.
ala este(a). apipi avô.
ale ele(a). apwapu avó.
e ni.
ale dha eles. apwiyamwane sogra.
eclipse ewiriphi.
aledha aqueles. asaana correcto.
educar olela.
alukamasa argamassa. atapunya mexer comida.
egoista nanrima.
alyu alho. atha ata.
amatthi tia. atheene todos.
amma mãe. atiithi pai.
amuluku deus. atthu povo.
anaaili segundo. awo esse(a).
anaararu terceiro. ayo sim.
anakhotto exército.

C - c
elefante ethepo.
cakare esquilo.

elefantíase sipiha.
eles ale dha.

24 73
zumbir zumbir ele(a) entrar

ele(a) ale. enguia ekherela.


eloquente namalotthiwa sana. enrolar ovitikanya.
em va.
em cima va sulu.
em frente osokoro.
em frente de wikho wa.
embondeiro nlapa.
embotado othikiliwa.
embrulhar oputaputera.
embrulho niphuta. ensinar osomiha.

empoleirar-se withomeya. então vano.

empregado nanteko avaate. enterrar ovitha.

empregar ovaha nteko. entornar wittha.

emprego nteko.
emprestar woliha.
empurrar opurula.
encantamento wivaherera.
encher odhariha.
encontrar opwanya.
encontrar-se com okumanana.
encurtar okhuveha.
endireitar wookolela.
endurecer ovattiha.
enfeitiçar olowa.
enfiar ohela.
enganar woototha.
engasgar ottimpwa.
engolir omirya.
engraçado namafuraheliwa. entrar ovolowa.

72 25
entre escasso

Lista Alfabética
entre eriyari.
de
entregar wunya.
envenenar walowa.
Palavras
enviar alguém orumiha.
enviar uma coisa wunyerera.
escada eskatta. Emarevoni – Português
escama mavalaka.
enxada ehipa.
escapar ovuluwa.
enxame npatthetthe.
escaravelho mpirikisa mari.
epilepsia ecilecile.
errado ovonya.
errar ovonya.
ervas daninhas munyepu.
esbofetear nlaathuma.

escarranchar-se wipwaramatula.
escarro ikakha.
escasso otthowa.

26 71
zumbir zumbir escavar esquerdo

espada xoowa.
espádua ekhootwa.
espalhar omwarya.
esperar com esperança
ororomela.
esperar um tempo olipelela.
espesso nneneva.
espezinhar ohasa.
espião namwettelela.
espiar whettelela.
espinha nikhuva na ehopa.

escavar othipula. espinheiro namwiwa.

escolher otthanla. espinho mwiiwa.

esconder ovitha. espírito munepa.

escopro eskopulo. espirrar ophumudha.

escorpião namarere. esposa mwaraka.

escorregadio otherenya.
escorregar otherekuwa.
escova eskova.
escravo muitwana, epottha.
escrever watikha.
escudo muupa.
esculpir opattha.
escuridão epiphi.
escuro epiphi.
escutar wiiwelela.
esfolar opera. espremer ovinya; owamwa
(roupa).
esfregar okhurunya.
espuma mapheru.
esmagar owakatta.
70 27
esquecer explodir

esquecer oliyala. estrangular okorokonyola. Árvore Genealógica


esqueleto makhuva. estreito oyeva. dos termos familiares
esquerdo moono wethiyana. estrela etthetteri.
esquilo cakare. ∆ - membro da família masculino
esse(a) awo. Ο - membro da família feminina
▲- ‘eu’
estaca nttaikho.
= casamento
estar okhala. | filhos
estar de pé wuemela.
estação okathi. estrela cadente phuluvulu.
esteira ntthatto. estúpido namaphuca.
eu miyo.
eu mesmo miyo va.
evadir osonyowa.
evaporar oweleela.
evitar oxaka.
exaltar wikhutupula.
excesso wattasa.
estender watala.
excisão ovadha.
estéril namahiyara.
exército anakhotto.
este(a) ala.
exorcizar olaphuleliwa.
esticar wookolola.
explicar olelihera.
estômago niphu.
explodir ophutuwa.
estrada rampha.
estragar ohonona.
estrangeiro akhopela.

28 69
vizinho zumbir fábula feijão

voar ovava. F - f
você nyuwo.
vocês nyuwodha. fábula ehantise.
voltar otthika.
vomitar orapheya.
vizinho namwattamanana. vosso yawinyu.
víbora evili. voz ndhu.

X - x

xará somo.
faca mwalo.
fácil okhweya.
faísca oveerunya.
falar olotta.

xima esima.

Z - z família emwidhi.
fantasma nsepa.

zebra ekikiri. farinha otthu.

zumbir oruma. faz favor safatali.


falcão ephomopo. fazer oteka.
falecer okhwa. fazer armadilha ohela nrakho.
falésia eseresere yotekeleliwa. fazer as malas otthuka maphuta.
falhar oviliwa. fazer barulho onyakula.
zagaia nivaka. faltar ohikhalavo. fazer cócegas otikinya.
febre niphweha, kamasi.

68 29
fechar fogão veneno da feitiçaria vizinho

fechar owala. veneno da feitiçaria nrette vergonha owula muru, ehaaya.


wawipha. verme minku.
feijão ikhutte.
veneno de cobra wamwe.
feio onanara. vermelho yoseerya.
veneração ottittimiha.
feiticeiro nkwiri. vespa miiwi.
feitiçaria okwiri. vestir-se wiiwariha.
feitiço olowa. viagem nkwaha.
felicitar otthapela. viajante nankwaha.
flauta ephivi. viajar weetta nkwaha.
fenda ntari.
flor ithutu. vida okumi.
ferida nikwatta.
florescência icera. viga mphalo.
ferir ovulaliha.
floresta etakua. vingar-se wittottoma.
ferir-se ovulala.
flutuar ottelemeya. vinte e dois (22) miloko mili na
fermentar weeliha.
fofocar waapa. pili.
ferramenta ikaruma.
vinte e um (21) miloko mili na
ferreiro namahana. modha.
ferro eyuuma. ventilar woopa etheku.
vinte (20) miloko mili.
ferroz onanariwa. violar ontuphela.
ferver okapusa. vir orwa.
festa esatakha. virar orukunuwa.
festejar ottapa. virar-se wipittuwa.
fogão efukau.
feto ehimila. virgem mwamwali.
fezes mari. visão wonasasa.
ficar ohala. viscoso onyoma.
ficar zangado onanariwa. viúva nankwele.
fígado nahapa. vento ettheku.
viúvo nankwele.
filha mwana anthiyana. ventre niphu.
vivo ekumi (saudavel).
filho mwana anlobwana. ver woona.
fingir widhinyerera. verdade exariya.
fio lusi. verde ekithi.
verde yamathapa.
30 67
ter vertigens veneração fogo fumo

V - v fornalha vanosiwa miyapu.

ter vertigens makhura. vedar otekelela.


vagina nanko. vedação otekelela.
vaguear wethakasa. veia ntika.

vala nraattho. fogo moro.


vale nratthi. fogueira vaikho.

vela eveela.
forte naikuru.
velho wuuluvala.
força ikuru.
velocidade wivuula.
fraco okweya.
vencer owerya.
frente wuikho.
frio yorirya.

foice eceko. fritar woosera.

folha ntakuru. fronteira mikano (territorial).

folha de mandioca ntikwa. fruta mihokoroko.

fome etala. fugir ochawa (de abandono).

fonte nattuttu. fumado waaneela.


varrer ovela. fora vaate. fumo mwisi.
vassoura nvelo. vender otumiha. formiga iphepedhu.
vazio ohikhalavo etthu. veneno da caça eveneno. formiga alada etthuuwi.

66 31
fundo garra trinta (30) urinar

trinta (30) miloko miraru.


triste oripiwa nrima. trovão etari.
tristeza orimpwa. tu we.
triturar otaphwela. tubarão namukumi.
trocar waakakanya. tubérculo minani.
troco waakakhanya. tuberculose okothomola.
tromba nnupi. tudo dhotheene.
tronco nrittha. tumor ettithimerya.
funeral osikha. túnica malaya.
fundo wiisa.
furar ottuula.
fundo mpuwa.

futebol mphira.
tutano ottoporotto.
G - g

gabar-se widhona. galinha do mato ekhaka. tropeçar okakatuwa.


gafanhoto etororope. U - u
gaguejar okukuma.
úlcera epedha, nikwatta umbigo ntekhu.
nihinvola. unha nikhope.
último omaliha.
untar okarakasela.
ultrapassar wahiya.
urina mihodho.
um (1) emodha.
urinar okhocela.
galo nthupi.
uma vez vamodha.
garganta mmilo.
galinha mualakhu.
32 65
tomar banho tristeza garra granizo

trabalho nteko. garra niphita. girafa nleka.


tradição mettelelo.
traidor nolampu (espião).
transplantar ophola.

garrafa niphotoro.
gasto olala.
tomar banho orapa.
gatinhar wapadha.

girassol girasol.
trançar otthava. glória ovuwa.
tranças ntthava. goiaba ephera.
trapo nnyanya. goiabeira mphera.
trazer oriiha. gordo oneneva.
tremer othukumala. gordura onuna.
tomate etimathi.
três (3) tthaaru. gostar odhiveliwa.
topo vadhulu. gato pakha.
treze (13) nloko nathaaro. gota ottonya.
toranja etoranja. gato silvestre maluwa.
tribo nloko.
toranjeira nturanja. gema ekirikiri ya noce.

torcer okorokonyola. gémeos maphapo, mapasa.

tornozelo ekokwino. gemer othukumela.

torrar waarika. generoso nethakaraka.

torto okhoromana. genro nkamwene.

tossir okothomola. gergelim nhakwa.

toupeira nahuwo. germinar omela.


gotejar ottonyattonya.
trilho manawo. gigante namaciva.
toutinegra nvorokolo.
64 33
governar guia tecer tomar banho

governar ohoolela. tecer otthava. teta nipele.


grande yuulupale. teu yanyu.
granizo mararara. tia amatthi.
grão ethaka.

tecido emaphana.
tecto makhuluwo, nthari.
teia de aranha ranttasi. tigela ekakasi.
gritar okuwela.
teimoso namakhanyerera. tijolo itixolo.
grunhir okoronowa.
tempestade etarupa. tímido namidhovelela.
tempo okathi. tinha xilape.
tempo chuvoso okathi wa epula. tinta etinta.
tempo de colheita ohatta. tio ahaalu.
tempo frio ewora worirya. tirar okhumiha.
tempo seco elimwe. toca nikhuku.
tempos passados ekhalai. tocar woopa.
gruta nkhavarakoni. tendão eteku. tôco esa.
guardar opweha. tentar wehererya. todo yotheene.
guelra maxawe. ter okhalana. todos atheene.
guerra ekhotto. ter cuidado woovelela.
guia ekiya. ter pena othunku.
ter relações sexuais orupihana.
terceiro anaararu.
terminar omaliha.
terra etthaya.
grávida orupala.
tesoura etisora.
grilo sipo.
testa eyuuxi.

34 63
surdo tecer habitante horta

H - h

habitante namakhala. herdar ohalana.


habitar okhala. hérnia nxipha.
harpa tthakare. hesitar oxaka.
hiena kudhupa.
sussurrar waapa. hipopótamo tthomottho.
ter sono ikhove. hoje olelo.

surdo ohiiwa.
surpreender opwanyera.
suspirar ophumudha.

T - t

tabaco soone. tamarinho kolokope.


tabú mwiikho. também nitho.
tampa ekhunelo.
tampão ekhunelo.
tanga nkotta.
tangerina etangerina.
tangerineira ntarangerina.
tapar okhuneela.
tarde othana.
tábua ethabwa.
tartaruga ekaha.
talvez talili.
tatuagem ehuku. haste nthaiko wa pandera. homem nlopwana.
tamanho nthito.
tecelão - a pessoa namatthava. haver okhalavo. homem branco nkunya.
tamareira nttaiko wa itthentte.
tecelão - o pássaro nikethe. herança nhakhu.
62 35
honesto isca sol suor

honesto namwiwananeya. horta ewoorotha. sol ndhuwa. suave nkaphwani.


honrar ottottopela. hóspede nletto. soldado natoropa.
solo etthaya.

I - i soltar otaphula.
soluçar otekhuma.
som ndhu.
idiota namalodhowa. inclinar-se wurama.
sombra muuruthi.
idoso owuuluvala. incubar opuramela.
somente paahi.
ignorante ohinthu. indiano mhinti.
sonhar oloha.
igual olikana. inhame mooma.
sopa madhi a nhudhi.
iniciar ophacera.
soprar wundhela.
iniciação wiineliwa.
inimigo namawanana.
inocente ohiira.
inquieto namathamaliwa.
insecto mwacithu.
instrumento ekaruma. sorrir ottheya.

insultar oruwana. sovaco nkaphwani.


ilha elika.
insulto muruwano. sozinho mekhaya.
imitar otakiha.
inteligente ntthu akili. subir owela.
impaciente nwali.
interceder oswaamihana. subtrair ovukula.
impedimento makhoottiheryho.
intestinos marupo. suficiente otoxa.
impedir okhoottiherya.
invejoso nanrima. sufocar ohimumula.
implorar ophara muettho.
ir orowa. sujo oripeliwa.
importante namaroromeliwa.
irmã nrokoraka. sul okuusini.
imposto musokho.
irmão nhimaaka. sumo esumu.
impotente otatheya.
isca exawi. suor oviheriwa.
inchar wipa.
inchaço nalipwe.
incisão iphinkari.
suar oviheriwa.
36 61
sentir solo já lagartixa

sentir wiimurya. sessenta (60) miloko mithanna J - j


sentir calor oviheriwa. sese.
seta nivaka. já jovem
separar ovalaanya. naanano. nrinki.
sete (7) thanu na pili. janela ejanela. juba nsese na kharamu.
setenta (70) miloko mithanna jantar yooca yoohiyu. julgar othoriha.
pili.
jarro nrinki. juntar otakaiha.
significado otaphulela.
javali ophako. juntar rebanho othukumaniha.
silencioso omaala.
joelho nikutha. junto otthene.
sim ayo.
juramento malaphelo.
sobrancelha esiyo.
jurar olapha.
sobre vadhulu wa.
justiça exariya.
sobrinho(a) ndhulaka.
justo naxariya.

sepultura ekhapuri.
ser okhala.

jogar otthikha, orara.


jogo oraara.

L - l

lá wu.
lábio iyano.
lado kampatthi.
ladrão nawiye, nihowa.
socorrer wakiha. ladrar wiiwula.

serrar ohana. sofrer ekoi. lagarta nanlepeni.

serrote eserra. sogra apwiyamwane. lagarta agama nawulukwe.

servir orumela. sogro anweya. lagarta monitor nipalama.

60 37
lagartixa lei sarampo sentir

lagartixa nakhooto.
lagarto nakokonko.
lago nttara.
lagoa ntoputo.
lágrimas maithori.
lamber olata.
lamentar wikhupanyera.
lâmina emetto. selva etakwa.
lanho nxala. semana esumana.
latrina esintina (convencional).
lanterna emwaleyo. semear waala.
laranja eraranca. semelhante olattana.
laranjeira nraranca. sémem nakoma.
lareira vaikho. sarampo nancile. semente epyo.
largo yowaanuwa. saudavel nkumi. sempre otumerera, wakhuta
larva namunko. se wi. wakathi.

lasca mapattula. seca elimwe. senil ohiiwerawera.


seco wuuma.
sede ntthona.
lavar ofula.
seguir otthara.
segunda esposa namwattewaka.
segundo anaaili.
segurar opharela.
lata nlatha. seio nipele.
seis (6) thanu na modha.
seiva ekenyehi.

lavrar opatthula. sentar-se okilaathi.

38 59
sabedoria sapo leão linguagem

S - s leão karamo.
lei nlamulo.
leite mukakha.
sabedoria madhuelelo.
lembrar wupuelela.
saber odhuwela.
lenha ekhuni.
sábio ndhuweli.
lento vakhaani vakhaani.
sabor odhiva.
lenço laso.
sachar olimela.
leopardo havara.
saciar ovona.
lepra maretta.

salpicar weela.
saltar otupha.
sandália exinelu.
saco esaakhu.
sangrar okuma ephome.
saco de plástico nrupa. leve oveya.
sangue ephome.
sacrifício nkuttho. libelinha muitatari.
sanguessuga ntuthu.
sacudir otattha. liderar ohoolela.
santo orera nrima.
sair okhuma. limão limau.
sapato esapatu.
sal maakha. limite duma machamba
sapo nuume.
ler osoma. munlano.
sala vansana.
leste ohitho. limo mirawa.
saliva maara.
levantar ovenya. limoeiro nlimao.
levantar-se ovenya. limpar okwedha (casa, quintal);
levar okusa. okhurupa (machamba).
limpo orera.
língua falada nttava.

58 39
língua na boca mãe rico ruminar

língua na boca nlumi.


linguagem malottelo.
linha de pesca nhiphi.
liso wataleya.
lixeira ndhala.

louva-a-deus mpwexakali. roer okwena.


louvor nttottopelo. rolar ovilikutthuwa.
lua mweri. roncar okhoronowa.
luar niphuru. rosnar otturuma.
lixo ikokhola. lua-cheia mweri. roubar wiiya.
lobolo mahari. lua-nova mweri mpheya.

loja eloja. lugar nipuro.

lombriga mixakaxaka. lula khiisi.

longe wottaivayo. lume moro.


rico namakhalana, nanhakhu.
louvar ovuwiha. lutar owana.
rim edhekedheke.
luto okweliwa.
rinoceronte ncoco.
luz warya.
rio nrathi.
M - m rir ottheya.
rochedo nluku. roupa ikuwo.
machado ephadho.
rodear orukurerya. ruga acihi.
machamba ematta.
rodilha ekhara. rugir otturuma.
rugoso mannyaari.
ruminar osuwa.

macaco khole.
machimbombo karera.
40 57
rato rinoceronte madeira mato

rato nikhule. repetir otthikela. madeira ethabua. mão ntata.


realmente ekekhai. repolho erepolyu. madrugada opeherya.
reanimar-se ohihimuwa. reputação odhuweliwasa. mãe amma.
rebanho ipuri (de gado caprino). resolver ophuka. magro namootta.
rebento ophuwa. respeitar osuluheya. magro ecohocoho.
rebolar ophirikeya. respirar omumula. mal yoohifai.
receber waakhela. responder waakhula. malandro nlavilavi.
recomeçar otthikelela. restos de comida nvithe. malária ettekusa.
reconciliar wiwanana. reumatismo mwankokho. maldição olapheleliwa. mapira meele.
recto wookowa. reunir otthukumana. malhar okokhola. mar epahari.
recuperar ovona. reverso witthela. maluco nanepa; nloolo (louco).
rede ntthavi. revolver ohokolosera.
riacho nrathi.

marfim niino ne ethepo.


margem nkhomweni.
marido mannaka.
martelo enyutto.

rede de pesca ntthavi.


redondo ovilikeya.
mamar waamwa.
relâmpago etari.
mamba verde namanthapani.
relatório dhoowaatikiwa.
mandar oruma.
remar ovura.
mandioca esokwe.
remédio nrette.
manga emakira.
remo ekaafi.
mangueira mmakira. máscara maskara.
reparar coisa wootokola.
manguço ntthulu. mastigar okhura.
reparar com os olhos olipela.
manhã ohihiyu. matar wiipha.
56 41
mata-bicho mil (1000) rã rato

mata-bicho yooca yoohihiyu. rã naphulu.


matequenha mattekenya. rachar ophaca.
mato etakwa. raiz ntatthari.
matope marove.
mau otakhala.
maçaroca nakuwo. mercado epasari.
medir ophima. mergulhar na água onaaniha.
medo woova. mergulhar (descender) opwina,
oruweyu.
meio-dia othana eriyari.
mês mweeri.
mel oravo.
mesa meesa.
melancia niwuryo.
melhorar ovona.

ralar orara.
ramo erantti.
ranho kamasi.
metade wawanya eriyari. rapaz mmiravo.
meu yaka. rápido waakuva.
mexer comida atapunya. rasgar opera.
mexer corpo ottikinya. raspar owaka.

mendigar ecimoola. mexoeira naitti. rastejar ohereneya.

mendigo nacimola. mil (1000) elufu.


mensageiro namarumwa.
menstruação okattuwa.
mentira wootha.

ratazana ethece.
42 55
proteger com feitiçaria rachar milho mover

proteger com feitiçaria pulso mmoononi.


olipihera, okhoma. punho ntata.
provar olawiha.
punir ohukhumu.
provérbio ipwanapwaniha.
pupila erikiriki.
provocar olika.
pus oru.
pulga eyaadhu.

milho nakhuwo.
minhoca mixakoxako.
míope ohona sana.

moldar wuupa.
molhado yoonaana.
pulgão das plantas asitthu
molhar onaaniha.
ammatta.
montanha mwaako.
pulmão madhadhu.
puxar opurula.
morcego ephirima.
pulseira ekakhana.
missanga nkhova. morder oluma.
Q - q misturar otakhaiha. mormoché ehulu.
môcho edhidhi. mosca ekulihi.
qual? evi? queixar-se wiidhinlela
(lamentar). moela ephiliminci.
quando? liini?
queixo ereru.
quantos? mikavii?
quem? tanii?
quarenta (40) miloko misese.
quente yoviha.
quarto ekatthi.
querer otthuna.
quatro (4) sese. mosquito epilimithi.
quiabo nantthatto.
quebrar wuntaka. mostrar wonihera.
quinhentos (500) emiya thanu.
queda de água okwalaleya. mover wiinaina.
quintal nikokoro.
queimadura odha.
quinze (15) nloko na thanu.
queimar odhya.

R - r moer osila.

54 43
moça nó de madeira preguiçoso proteger com feitiçaria

multidão nikuru.
moça mwamwali. mundo elapo.
muchém oweese. mundo dos mortos anankwa. preguiçoso namanyonyiwa.
mudo ohinlotta. murchar onyaala.
muitas vezes varavene. murmurar waapa. preparar wapeya yooca.
muito yawatta. músculo ntika. presente yoovaha.
muitos dhawatta. música ndhipo. presságio olanvwa.
mulher nthiyana. preto oripa.
multa olivihiwa. preço ehisapo.
primeiro opacera.
N - n primogénito mwana onhudha.
primo(a) mamunnaka, nhimaaka.
meio variyari. prisioneiro namatthukeliwa.
nada khiyaavo etthu. problema nlattu (de conflito).
nadar orapelela. procurar okoca.
nádegas nikhutthu. profecia namoona.
não nkinthuna. profetizar ohela mukuttho.
nariz ephula. prender otthukelela. proibir okootthiha.
nascer do sol okuma ndhuwa.
nascente omphattuwa. promessa natiri.
nascido oyariwa.
prostituta namararusiwa.
negar okhootta.
proteger waakihera.
negociante namatthumiha.
44 53
pombo prego negociar onde?

porque mwaha. negociar wiiwanana. nós hiiyo.


porquê? seeni? neto ndhulu. nosso yahu.
porta nkhora. ninguém khiyavo. notícias dhohimwa.
portão nkhora muulupale. ninho ecaaro. nove (9) tanu na sese.
pouco vakhaani. nó nlutte. noventa (90) nloko tanna sese.
povo atthu. nó de madeira nipitho.
pombo ekhutta. nó do dedo nlutte.
noite ohiyu.
noiva namattheliwa.
noivo namathela.
nómada namathamathama. novo esya.
nome ndhina. nu epwitipwiti.
poço ehime. nora mwara amwanaka. nuca ekotho.
normalmente vakhani vakhani. nunca nkinakalakale.
norte onkuma ndhuwa. nuvem meku.

O - o
pontapear nkutampe.
ponte nthato.
praia ephareya. o que? dhaii? oito (8) thanu na ttharu.
pôr ohela.
prata eparata. obedecer wiiwelela. oleiro namupa oloko.

prato ewiya, eparathu. obstruir ohonona. óleo makhura.

precisar otthuna. obter ophwanya. olhar olipela.

prego epereku. oco ephawo.


odiar onyokha.
pôr do sol ovolowa ndhuwa. oeste oniputuwela ndhuwa.
pôr ovos orela. oferecer ovaha.
porco ekuluwe. oferta nkuttho.
porco-espinho nasinyiko. oitenta (80) miloko nithanna olho niittho.
ttharo.
52 45
ombro palha pitão pomar

ombro nikhata. orelha naaru.


onda meepi. órfão nankwadhuni.
onde? vaii? orgulhoso namaikuserera.
ontem ndhana. ornamentar oreeriha.
onze (11) nloko ni modha. osso nikhuva.
ou owu.
ouro ewooro.
outra vez totottho, okathi.
outro mukina. pitão epoma.
ouvir wiiwa. planear wupuwelela.
ovelha epwittipwitthi. plano waataleleya.

ovo nooce. pobre masikini.


poder owerya.
planta do pé nnawoni.
poderoso nakuru.
planta trepadeira nthaikho
orar ovekelela. worapelela. poeira ntthuupi.
ordem nlamulo. plantar oseya. poente onputuwela ondhuwa.
poesia epowesiya.

P - p polegar nthoonyo.
polígamo namwaatteya.
polir oreriha.
baixo vathi. paciente namavilela.
pomar ematha ya mithaiko.
pá epoxolo. pagamento malivelo.
paciência ovilela. pagar oliva.

46 51
pescar piscar pai parteira

pai atiithi.
país elapo.
palavra moolumo.
palha makutthi.
palhota nsaasa.
palito nkoko.
palma mmatatani.
palmeira mopo.
palpar waapapela.
pálpebra makwikwi.
palpitar otthuttha nrima.
panela ekhalako.
pescar ociya. pangolim ekaya.
pescoço esiko. pano nttapwatta.
peso elemelo. pilar otthupula. pântano nttapo.
papaieira mpaphaya.
pessoa ntthu. pimento epimentu. papas mahaadha.
pinto mwasaana. papa-formigas oretthe.
piolho etthupo. papeira makhutumbari.
piorar otepa. papo ecohocoho.
piri-piri lokho. pão ephau. para va.
pestana ekapikaphi. pisar onyakela. paralítico namarakala.
pestanejar okaphila. piscar onyemula. parar wemela.
picada othumpwa. parecer-se com olattana.
picar (ferroar) ohoma. parede esiri.
picar (pássaro) ohoma. parente mmwidhi.
papaia paphaya.
pilão erawe. parteira namayariha.

50 47
partir pente pente pescador

permitir otthuniha.
perna mwetto.
perseguir otthimakela.
persuadir onkhupaliha.
pente esamulo. perto vakhiviru.
pepino nsiri. perturbar onhasa.
partir opwesa. pequeno ekaani, oyeva. perú mpiru.
passar ovira. peixe ehopa. perder orimeliwa.
pássaro mwaapalame. peixe-barba nkhopo. perdido orimela.
passo nlaka. pele de animal exapala. perdiz eciwa.
pata niphita. pele de pessoa nrapala, nikhuli.
pato nipatha. pêlo de animal mapururu.
patrão namakhalana. pêlo de pessoa mairi.
pau-preto mphivi. pena moori.
paz nrethele (de pendurar otthomeya.
tranquilidade).
pé nnawo.
pedaço niphito.
pedido evekelo.
pedir oveka.
pedir emprestado okopha.
pedra nluku.
peneira ethelo.
pedra de moer nsilo.
peneirar oveera.
pedras da lareira matthuwa.
pénis elopwana.
pegada nnayo. pesado olemeliwa.
pensar wupuwela.
peidar odhapa. pescador namaciya.
perdoar olevelela.
peito etthirima. perfeito yolikanala.
perguntar okoha.
perigo yawoopiha.

48 49

Anda mungkin juga menyukai