Vocabulário de
EMAKHUWA
EMAREVONI
i
Vocabulário de
EMAKHUWA
Emarevoni
iii
Ficha Técnica
O grupo envolvido na elaboração deste vocabulário dirige um yahu nosso. yoonaana molhado.
agradecimento especial a Sociedade Internacional de Linguística (SIL), yaka meu. yoovaha presente.
promotora da iniciativa, pela prévia formação elementar em linguística e yamathapa verde (cor). yoripelela azul.
lexicografia das línguas Bantu e organização dos vocabulários. O
yamuanene apropriado. yorirya frio.
agradecimento é extensivo as comunidades falantes desta língua que directa
ou indirectamente participaram no enriquecimento desta obra experimental yanyu teu. yoseerya vermelho.
com pouco mais de mil e setecentas palavras. Importa referir com toda a yawa deles. yotheene todo.
honestidade que esta obra ainda não se considera perfeita, tanto no seu yawatta muito. yoviha quente.
valor vocabular como no organizacional. yawe dele. yovila difícil.
yawinyu vosso. yowaanuwa largo.
Um convite especial é dirigido aos falantes desta língua a dar as suas
sugestões de correcção e enriquecimento deste documento de utilidade yawoopiha perigo. yowurya bebida não alcoólica.
pública, sobretudo para os falantes do Emakhuwa e interessados na yolikanala perfeito. yoxankiha admiração.
aprendizagem para diversas finalidades sociais. Qualquer sugestão devera yonyuunya azedo. yuulupale grande.
ser enviada ao e-mail dictionary_mozambique@sil.org. Mais informação yooca comida.
sobre as línguas moçambicanas pode se encontrar no site: www.lidemo.net
yoohifai mal.
OS CONTRIBUINTES:
Alaudino Joaquim do Rosário campos – DPEC/UCM — Nampula
Lourenço Faria Nabil – RM — Nampula
Mahando Lúcia Sunate – UCM – Cabo Delgado
Tiorenço Gervásio – CCA — Anchilo
Rafael José Gaspar Rachide – DPEC – Lichinga
O Alfabeto
Emarevoni
101
woliha xwethani
Quadro de vogais
a aletto hóspedes aa maaka sal
woliha emprestar. wu lá.
e ekweli verdade ee meeho amanha
i ikove sono ii wiitthana chamar
wonasasa visão. wuemela estar de pé.
o orawo mel oo ohoola adiantar
wonela clareira. wuikho frente. u ovuluwa cair uu nuume sapo
woneya clareza. wukela amontoar; acumular.
wonihera mostrar. wundhela soprar.
wookolela endireitar. wunkha cheirar; cheiro.
wookolola esticar. wunla chorar.
Quadro de consoantes
c ncace cogumelo s salama cumprimentos
wookowa recto. wunnuwa crescer; crescer plantas.
h nahapa fígado sh shinaniha traidor
woona ver. wuntaka quebrar. k kinoora venho t ataata tio
woopa tocar. wuntta apodrecer. kh okhapa cágado th tho mais
woopela disparar. wunya entregar. l luukhu rapaz não iniciado tt ettuli costas
woopopiha ameaçar. wunyerera enviar uma coisa. m malaku boca tth otthimaka correr
woosa assar. wupuelela lembrar. n ndho voz v variari entre
p epadho machado w wipa cantar
woosera fritar. wupulula descobrir.
ph ophako javali y yaahu nosso
wootha mentira. wupuwela pensar.
r eruthu corpo
woothera acusar. wupuwelela planear.
wootherya difamar. wurama inclinar-se; baixar.
wootokola reparar coisa. wuuha abater no trabalho;
woototha enganar. derrubar.
wuuluvala velho.
woova medo.
wuuma seco.
woovelela ter cuidado.
wuupa moldar.
wottaivayo longe.
X - x
100 vii
wattasa bastante; excesso. wiitthana chamar.
watthamela aproximar-se. wiiwa ouvir.
waxerera alargar. wiiwanana acordo; negociar.
we tu. wiiwariha vestir-se.
weela salpicar. wiiwelela escutar; obedecer.
weeliha fermentar. wiiwula ladrar.
weettiha conduzir. wiiya roubar.
wehererya tentar. wikalihera apoiar-se.
wemela parar. wikho wa em frente de.
wethakasa vaguear. wikhupanyera lamentar.
wetta andar. wikhutupula exaltar.
whettelela espiar. wikokhoriha acocorar-se.
wi se. wila anoitecer.
widhakuviha apressar-se. wimaaliha acalmar-se.
widhatalela deitar-se. wipa cantar; inchar.
widhinanela abster-se. wipittuwa virar-se.
widhinyerera fingir. wipwaramatula escarranchar-se.
widhona gabar-se. wisiha aprofundar.
wiidhinlela queixar-se; lamentar. withomeya empoleirar-se.
wiimpwa coagular. wittha entornar.
wiimurya sentir. witthela reverso.
wiina dançar. wittottoma vingar-se.
wiinaina mover. wittuwa descansar.
wiinanela cuidar. wivaherera encantamento.
wiineliwa iniciação. wivuula velocidade.
wiipha assassinar; abater na caça; wiwanana reconciliar.
matar. wiwelela atento.
wiirula despir-se.
wiya assaltar.
wiisa fundo.
99
vakhani vakhani waxerera
S - s
T - t
V - v
97
ovilikutthuwa pili abacate acrescentar
94 3
amendoim ao lado de
4 93
omumula opwina anzol assoar-se
92 5
assassinar balançar
6 91
okattuva olaleya balde barriga
8 89
nteko odhuelana bêbedo brilho
88 9
brilho cajado
brilho warya. brita maluko. nloko nathaaro treze (13). nrakho armadilha.
brincar oraara. buraco ncuko. nloko ni modha onze (11). nrapala pele de pessoa.
buscar orowela. nloko ni tanna namodha nraranca laranjeira.
búfalo enari. dezasseis (16). nrathi riacho; rio.
nloko ni tanna pili dezassete
nratthi vale.
(17).
nrepe abacateiro.
nloko ni tanna sese dezanove
(19). nrepo abutre.
brinco matholo. nloko ni tanna tharo dezoito nrethele paz; tranquilidade.
(18). nrette remédio.
C - c nloko tanna sese noventa (90). nrima coração.
nloolo maluco (louco). nrinki jovem; jarro.
nlopwana homem. nrithi carga.
cabaça ekahi. cada khula.
nluku rochedo; pedra. nrittha tronco.
cadáver nankwa.
nlumi língua na boca. nrokoraka irmã.
cadeira ekhukulo.
nlutte nó do dedo; nó. nrotto depois-de-amanhã.
café ekafe.
nnahina criança. nrupa saco de plástico.
nnawo pé. nsaasa palhota.
nnawoni planta do pé. nsepa fantasma.
nnayo pegada. nsilo pedra de moer.
cabelo niihi.
nneneva espesso. nsiri pepino.
cabeça muru.
nnika bananeira. nsittha calcanhar.
cabo nvini.
nnupi tromba; bico. nsurukhu dinheiro.
cabrito ipuri.
nnyaka chifre. ntakuru folha.
cacarejar otetherya.
nnyanya trapo. ntarangerina tangerineira.
cacete ekopo.
nolampu traidor; espião. ntari fenda.
cachimbo mulambi.
nooce ovo. ntata mão; punho.
cacho mowa.
npatthetthe enxame. ntatthari raiz.
cachorro mamwalapwa.
nphinomino aguilhão. ntekhu umbigo.
cacimba etthapo. cair omora. nraattho vala.
10 87
niphita nloko ni tanna pili caixa caniço
86 11
canoa casa de banho
namwaatteya polígamo. natoropa soldado. casar-se othela. catorze (14) nloko na sese.
namwattewaka segunda esposa. nattuva amendoim. casca de ovo makharuka. cavalo ekhavalo.
84 13
caçar chefe
N - n
cenoura esenora.
centopeia mokolo.
na com. namafuraheliwa engraçado.
naanano já. namahana ferreiro.
naaru orelha. namahiyara estéril.
nacimola mendigo. namaikuserera orgulhoso.
nahapa fígado. namakhala habitante.
nahuwo toupeira. namakhalana patrão; rico.
naikuru forte. namakhanyerera teimoso.
cêra mahavo.
naitti mexoeira. namalima agricultor.
cerimónia esatakha.
nakhooto lagartixa. namalodhowa idiota; covarde.
certo ekweeli.
cego ohona. nakhuku corvo. namansepani anão.
cerveja tradicional osura;
cegonha naphipi. kapanka (de milho). nakhuwo milho. namanthapani mamba verde.
celeiro nthari. cesto ephace. nakokonko lagarto. namanyonyiwa preguiçoso.
cem (100) emya. céu odlhulu. nakoma sémem. namaphuca estúpido.
cemitério omahye. cérebro ottoporotto. nakomwe corcunda. namarakala coxo; paralítico;
chá exa. nakuru poderoso. deficiente.
namararusiwa prostituta.
chacal nwiici. nakuwo maçaroca.
namarere escorpião.
chama nlumi na moro. nalipwe inchaço.
namarokolo coelho.
chamar wiitthana. nalipwi abcesso.
namaroromeliwa importante.
chamuscar ovarela. namaciva gigante.
namarumwa mensageiro.
chão vathi. namaciya pescador.
namasaya caçador.
14 83
moono mweri chapa civeta
82 15
circuncidar complete
circuncidar owula. com na. maretta lepra. miloko mili na pili vinte e dois
civeta malua. com licença hooti. mari fezes. (22).
miloko miraru trinta (30).
clã nihimo. marove matope.
miloko misese quarenta (40).
clareira wonela. marupo intestinos.
miloko mithanna pili setenta
clareza woneya. masikini pobre.
(70).
claro otteela. maskara máscara.
miloko mithanna sese sessenta
coagular wiimpwa. matholo brinco. (60).
coar ovinya. matopoto charco. miloko mithanu cinquenta (50).
cobra enowa. mattekenya matequenha. miloko nithanna ttharo oitenta
cobre ekobere. matthuwa pedras da lareira. (80).
confuso oohiwananeya.
M - m
conhecer odhuelana.
conhecido odhuweliwa.
maadhi água. makwikwi pálpebra.
conhecimento madhuwelo.
maakha sal. malaleyo anúncio.
conquistar waaka.
maapanuwa barbatana. malaphelo juramento.
conseguir owerya.
maara saliva. malasi capim.
conservar opweha.
madhadhu pulmão. malaya túnica; cajado.
consolar oseliha.
madhuelelo sabedoria. malivelo pagamento.
constipação kamasi.
madhuwelo conhecimento. malottelo linguagem.
construir oteka.
mahaadha papas. malua civeta.
contar história waalaka ithale.
mahari lobolo. maluko brita.
mahavo cêra. maluwa gato silvestre.
mairi pêlo de pessoa. mamunnaka primo(a).
maithori lágrimas. mamwalapwa cachorro. comprar othuma.
makacamiho dificuldade. manawo trilho. compromisso miwanano.
makakara chuvisco. mannaka marido. concha ekhope.
makala carvão. mannyaari rugoso. concha do mar makhodhi.
makalelo costume. manthe cunhada. concordar okhupalela.
makanyerero dever. manyakela dente molar.
makharuka casca de ovo. mapararu costela.
makhodhi concha do mar. mapasa gémeos.
makholo descendente. mapattula lasca. contar números waalaka.
makhoottiheryho impedimento. maphapo gémeos. continuar othikela.
makhuluwo tecto. mapheru espuma. conto ithale.
makhura vertigens; óleo. mapururu pêlo de animal. contradizer ovaanyiha.
makhutumbari papeira. marapo abóbora.
makhuva esqueleto. mararara granizo.
makutthi palha. mareliho benção.
conduzir weettiha.
80 17
conversar coser
I - i
cor ekore. K - k
corajoso ominyala.
kamasi ranho; febre; constipação. kaxolima aguardente.
coração nrima.
kampatthi lado. khiisi lula.
corcunda nakomwe.
kapanka cerveja tradicional de khiyavo ninguém.
corda nkhoi. milho. khole macaco.
cordão umbilical etekho. kaphitthi arma de fogo.
khula cada.
corneta nipetta. karaka batata doce; batata.
kolokope tamarinho.
corpo eruthu. karamo leão.
kudhupa hiena.
correcto asaana. karera machimbombo.
corrente niwuthulo. coser osona.
L - l
correr otthimaka.
correr água otthimaka.
corrupto nlavilavi. laso lenço. lokho piri-piri.
18 79
etimathi hooti costas cuidar
20 77
elopwana eraranca dança demorar
76 21
dele dezassete (17)
C - c
elefante ethepo.
cakare esquilo.
elefantíase sipiha.
eles ale dha.
24 73
zumbir zumbir ele(a) entrar
emprego nteko.
emprestar woliha.
empurrar opurula.
encantamento wivaherera.
encher odhariha.
encontrar opwanya.
encontrar-se com okumanana.
encurtar okhuveha.
endireitar wookolela.
endurecer ovattiha.
enfeitiçar olowa.
enfiar ohela.
enganar woototha.
engasgar ottimpwa.
engolir omirya.
engraçado namafuraheliwa. entrar ovolowa.
72 25
entre escasso
Lista Alfabética
entre eriyari.
de
entregar wunya.
envenenar walowa.
Palavras
enviar alguém orumiha.
enviar uma coisa wunyerera.
escada eskatta. Emarevoni – Português
escama mavalaka.
enxada ehipa.
escapar ovuluwa.
enxame npatthetthe.
escaravelho mpirikisa mari.
epilepsia ecilecile.
errado ovonya.
errar ovonya.
ervas daninhas munyepu.
esbofetear nlaathuma.
escarranchar-se wipwaramatula.
escarro ikakha.
escasso otthowa.
26 71
zumbir zumbir escavar esquerdo
espada xoowa.
espádua ekhootwa.
espalhar omwarya.
esperar com esperança
ororomela.
esperar um tempo olipelela.
espesso nneneva.
espezinhar ohasa.
espião namwettelela.
espiar whettelela.
espinha nikhuva na ehopa.
escorregadio otherenya.
escorregar otherekuwa.
escova eskova.
escravo muitwana, epottha.
escrever watikha.
escudo muupa.
esculpir opattha.
escuridão epiphi.
escuro epiphi.
escutar wiiwelela.
esfolar opera. espremer ovinya; owamwa
(roupa).
esfregar okhurunya.
espuma mapheru.
esmagar owakatta.
70 27
esquecer explodir
28 69
vizinho zumbir fábula feijão
voar ovava. F - f
você nyuwo.
vocês nyuwodha. fábula ehantise.
voltar otthika.
vomitar orapheya.
vizinho namwattamanana. vosso yawinyu.
víbora evili. voz ndhu.
X - x
xará somo.
faca mwalo.
fácil okhweya.
faísca oveerunya.
falar olotta.
xima esima.
Z - z família emwidhi.
fantasma nsepa.
68 29
fechar fogão veneno da feitiçaria vizinho
vela eveela.
forte naikuru.
velho wuuluvala.
força ikuru.
velocidade wivuula.
fraco okweya.
vencer owerya.
frente wuikho.
frio yorirya.
66 31
fundo garra trinta (30) urinar
futebol mphira.
tutano ottoporotto.
G - g
garrafa niphotoro.
gasto olala.
tomar banho orapa.
gatinhar wapadha.
girassol girasol.
trançar otthava. glória ovuwa.
tranças ntthava. goiaba ephera.
trapo nnyanya. goiabeira mphera.
trazer oriiha. gordo oneneva.
tremer othukumala. gordura onuna.
tomate etimathi.
três (3) tthaaru. gostar odhiveliwa.
topo vadhulu. gato pakha.
treze (13) nloko nathaaro. gota ottonya.
toranja etoranja. gato silvestre maluwa.
tribo nloko.
toranjeira nturanja. gema ekirikiri ya noce.
tecido emaphana.
tecto makhuluwo, nthari.
teia de aranha ranttasi. tigela ekakasi.
gritar okuwela.
teimoso namakhanyerera. tijolo itixolo.
grunhir okoronowa.
tempestade etarupa. tímido namidhovelela.
tempo okathi. tinha xilape.
tempo chuvoso okathi wa epula. tinta etinta.
tempo de colheita ohatta. tio ahaalu.
tempo frio ewora worirya. tirar okhumiha.
tempo seco elimwe. toca nikhuku.
tempos passados ekhalai. tocar woopa.
gruta nkhavarakoni. tendão eteku. tôco esa.
guardar opweha. tentar wehererya. todo yotheene.
guelra maxawe. ter okhalana. todos atheene.
guerra ekhotto. ter cuidado woovelela.
guia ekiya. ter pena othunku.
ter relações sexuais orupihana.
terceiro anaararu.
terminar omaliha.
terra etthaya.
grávida orupala.
tesoura etisora.
grilo sipo.
testa eyuuxi.
34 63
surdo tecer habitante horta
H - h
surdo ohiiwa.
surpreender opwanyera.
suspirar ophumudha.
T - t
I - i soltar otaphula.
soluçar otekhuma.
som ndhu.
idiota namalodhowa. inclinar-se wurama.
sombra muuruthi.
idoso owuuluvala. incubar opuramela.
somente paahi.
ignorante ohinthu. indiano mhinti.
sonhar oloha.
igual olikana. inhame mooma.
sopa madhi a nhudhi.
iniciar ophacera.
soprar wundhela.
iniciação wiineliwa.
inimigo namawanana.
inocente ohiira.
inquieto namathamaliwa.
insecto mwacithu.
instrumento ekaruma. sorrir ottheya.
sepultura ekhapuri.
ser okhala.
L - l
lá wu.
lábio iyano.
lado kampatthi.
ladrão nawiye, nihowa.
socorrer wakiha. ladrar wiiwula.
60 37
lagartixa lei sarampo sentir
lagartixa nakhooto.
lagarto nakokonko.
lago nttara.
lagoa ntoputo.
lágrimas maithori.
lamber olata.
lamentar wikhupanyera.
lâmina emetto. selva etakwa.
lanho nxala. semana esumana.
latrina esintina (convencional).
lanterna emwaleyo. semear waala.
laranja eraranca. semelhante olattana.
laranjeira nraranca. sémem nakoma.
lareira vaikho. sarampo nancile. semente epyo.
largo yowaanuwa. saudavel nkumi. sempre otumerera, wakhuta
larva namunko. se wi. wakathi.
38 59
sabedoria sapo leão linguagem
S - s leão karamo.
lei nlamulo.
leite mukakha.
sabedoria madhuelelo.
lembrar wupuelela.
saber odhuwela.
lenha ekhuni.
sábio ndhuweli.
lento vakhaani vakhaani.
sabor odhiva.
lenço laso.
sachar olimela.
leopardo havara.
saciar ovona.
lepra maretta.
salpicar weela.
saltar otupha.
sandália exinelu.
saco esaakhu.
sangrar okuma ephome.
saco de plástico nrupa. leve oveya.
sangue ephome.
sacrifício nkuttho. libelinha muitatari.
sanguessuga ntuthu.
sacudir otattha. liderar ohoolela.
santo orera nrima.
sair okhuma. limão limau.
sapato esapatu.
sal maakha. limite duma machamba
sapo nuume.
ler osoma. munlano.
sala vansana.
leste ohitho. limo mirawa.
saliva maara.
levantar ovenya. limoeiro nlimao.
levantar-se ovenya. limpar okwedha (casa, quintal);
levar okusa. okhurupa (machamba).
limpo orera.
língua falada nttava.
58 39
língua na boca mãe rico ruminar
macaco khole.
machimbombo karera.
40 57
rato rinoceronte madeira mato
ralar orara.
ramo erantti.
ranho kamasi.
metade wawanya eriyari. rapaz mmiravo.
meu yaka. rápido waakuva.
mexer comida atapunya. rasgar opera.
mexer corpo ottikinya. raspar owaka.
ratazana ethece.
42 55
proteger com feitiçaria rachar milho mover
milho nakhuwo.
minhoca mixakoxako.
míope ohona sana.
moldar wuupa.
molhado yoonaana.
pulgão das plantas asitthu
molhar onaaniha.
ammatta.
montanha mwaako.
pulmão madhadhu.
puxar opurula.
morcego ephirima.
pulseira ekakhana.
missanga nkhova. morder oluma.
Q - q misturar otakhaiha. mormoché ehulu.
môcho edhidhi. mosca ekulihi.
qual? evi? queixar-se wiidhinlela
(lamentar). moela ephiliminci.
quando? liini?
queixo ereru.
quantos? mikavii?
quem? tanii?
quarenta (40) miloko misese.
quente yoviha.
quarto ekatthi.
querer otthuna.
quatro (4) sese. mosquito epilimithi.
quiabo nantthatto.
quebrar wuntaka. mostrar wonihera.
quinhentos (500) emiya thanu.
queda de água okwalaleya. mover wiinaina.
quintal nikokoro.
queimadura odha.
quinze (15) nloko na thanu.
queimar odhya.
R - r moer osila.
54 43
moça nó de madeira preguiçoso proteger com feitiçaria
multidão nikuru.
moça mwamwali. mundo elapo.
muchém oweese. mundo dos mortos anankwa. preguiçoso namanyonyiwa.
mudo ohinlotta. murchar onyaala.
muitas vezes varavene. murmurar waapa. preparar wapeya yooca.
muito yawatta. músculo ntika. presente yoovaha.
muitos dhawatta. música ndhipo. presságio olanvwa.
mulher nthiyana. preto oripa.
multa olivihiwa. preço ehisapo.
primeiro opacera.
N - n primogénito mwana onhudha.
primo(a) mamunnaka, nhimaaka.
meio variyari. prisioneiro namatthukeliwa.
nada khiyaavo etthu. problema nlattu (de conflito).
nadar orapelela. procurar okoca.
nádegas nikhutthu. profecia namoona.
não nkinthuna. profetizar ohela mukuttho.
nariz ephula. prender otthukelela. proibir okootthiha.
nascer do sol okuma ndhuwa.
nascente omphattuwa. promessa natiri.
nascido oyariwa.
prostituta namararusiwa.
negar okhootta.
proteger waakihera.
negociante namatthumiha.
44 53
pombo prego negociar onde?
O - o
pontapear nkutampe.
ponte nthato.
praia ephareya. o que? dhaii? oito (8) thanu na ttharu.
pôr ohela.
prata eparata. obedecer wiiwelela. oleiro namupa oloko.
P - p polegar nthoonyo.
polígamo namwaatteya.
polir oreriha.
baixo vathi. paciente namavilela.
pomar ematha ya mithaiko.
pá epoxolo. pagamento malivelo.
paciência ovilela. pagar oliva.
46 51
pescar piscar pai parteira
pai atiithi.
país elapo.
palavra moolumo.
palha makutthi.
palhota nsaasa.
palito nkoko.
palma mmatatani.
palmeira mopo.
palpar waapapela.
pálpebra makwikwi.
palpitar otthuttha nrima.
panela ekhalako.
pescar ociya. pangolim ekaya.
pescoço esiko. pano nttapwatta.
peso elemelo. pilar otthupula. pântano nttapo.
papaieira mpaphaya.
pessoa ntthu. pimento epimentu. papas mahaadha.
pinto mwasaana. papa-formigas oretthe.
piolho etthupo. papeira makhutumbari.
piorar otepa. papo ecohocoho.
piri-piri lokho. pão ephau. para va.
pestana ekapikaphi. pisar onyakela. paralítico namarakala.
pestanejar okaphila. piscar onyemula. parar wemela.
picada othumpwa. parecer-se com olattana.
picar (ferroar) ohoma. parede esiri.
picar (pássaro) ohoma. parente mmwidhi.
papaia paphaya.
pilão erawe. parteira namayariha.
50 47
partir pente pente pescador
permitir otthuniha.
perna mwetto.
perseguir otthimakela.
persuadir onkhupaliha.
pente esamulo. perto vakhiviru.
pepino nsiri. perturbar onhasa.
partir opwesa. pequeno ekaani, oyeva. perú mpiru.
passar ovira. peixe ehopa. perder orimeliwa.
pássaro mwaapalame. peixe-barba nkhopo. perdido orimela.
passo nlaka. pele de animal exapala. perdiz eciwa.
pata niphita. pele de pessoa nrapala, nikhuli.
pato nipatha. pêlo de animal mapururu.
patrão namakhalana. pêlo de pessoa mairi.
pau-preto mphivi. pena moori.
paz nrethele (de pendurar otthomeya.
tranquilidade).
pé nnawo.
pedaço niphito.
pedido evekelo.
pedir oveka.
pedir emprestado okopha.
pedra nluku.
peneira ethelo.
pedra de moer nsilo.
peneirar oveera.
pedras da lareira matthuwa.
pénis elopwana.
pegada nnayo. pesado olemeliwa.
pensar wupuwela.
peidar odhapa. pescador namaciya.
perdoar olevelela.
peito etthirima. perfeito yolikanala.
perguntar okoha.
perigo yawoopiha.
48 49