Anda di halaman 1dari 281
DEL MISMO AUTOR PHILIPPE ARIES UES.) TAURUS EDICIONES Rest * El hombre ante la muerte (Col. «Ensayistas», n° 229), i EL NINO Y LA VIDA FAMILIAR EN EL ANTIGUO REGIMEN Version castellana de Naty Garcia GUADILLA revisada por la Editorial taurus U NIVAS NI GALNTL L861-F46°OP "W X-P871-906-P8 ‘NAST GIAAWIN 90082 “RE ‘oneIg WEN SaNoIDIda saxAVL t “V's ‘Vavapvaly ‘smaiav yd ‘Varty ‘g61 souogas SIN v sauavd SIN £-919200-20-% ‘NASI £161 “Shed “TInag np suompy @ aturdipa ware.) sos ajoyrueog ain np 32 junfua,7 eu o|nyy PROLOGO A LA NUEVA EDICION FRANCESA Dicen que los érboles no dejan ver ef bosque, pero el periodo més interesante de la investigacién sigue siendo el momento en que el historiador comienza a tener una visién de conjunto, cuando todavia no se ha disipado la bruma que cubre los hor zontes lejanos, de suerte que no se ha distanciado de los detalles de los documentos en bruto y que étos conservan atin toda su lozanfa, Su mayor mérito no es quizés tanto el de defender una tesis como el de comunicar a sus lectores In satisfaccién de su hallazgo: el de sensibilizarlos, como lo ha sido él mismo, a los colores y a fos senderos de Io desconocido. Pero el his- toriador tiene, ademés, Ia ambicién de organizar todos estos detalles concretos en una estructura abstracta y, afortunada- mente, le sigue costando trabajo librarse del revoltillo de impre- siones que excitaron su busqueda aventurera, poco diestro que es todavia a doblegarlas a Ia necesaria algebra de una teoria. Més adelante, cuando va a reeditarse el libro, el tiempo ha Atanscurrido y se ha llevado consigo Ia emocién del primer con- tacto; pero, a cambio, ha traido una compensacién: el bosque se ye mejor. Hoy, después de los debates contempordneos sobre el nifio, la familia, la juventud y después del uso que se ha hecho de mi libro. Puedo ver mejor, es decir, de manera mis tajante y simplificada, las tesis inspiradas por un largo didlogo con las cosas, tesis que resumiré a continuacién, reduciéndolas a dos. La primera se refiere principalmente a nuestra antigua so- ciedad tradicional. He afirmado que dicha sociedad no podia representarse bien al nifio, y menos todavia al adolescente. La 9 1 tun soouoqus ezuaruoy “offefoo [9 “efanose vy so euuoTEND mS ‘puns Jo uo oyjens apvfap op seue ‘euoyuaxens ap >jo0dso ‘eun ua ‘suede oprustuur A soynpe soy ap opesndes any our Jp ‘soseara £ sojsusonar seyonu ap sesad y “so][e vos orauip oyoeru0s rod uprA vj op afezrpuosde Jp gs00 ofp 10d & sounpe so| w0> oun jap‘ up!oeNGeYOD vj oso anb eoyUBS anb 0 “woroeanpa op orpot owoo afezipuasde yo oXmpsns vjenosa er ‘soquaioytp sisygue op soporgit sop op spavzi v azides apand 23 anb ‘wezijeue op,ogeae anb sauquinysoo se] ap uproeMys wL ua aiqeiapistios upiaduizo}suen eun ofnposd 28 eapIULjap BuO} 2p TIAX of8[s Jap sou v Osea opor ua A ‘(uass0 Ns ap oatsosqo" swaygoad j2 azejen aiuejape sya) opopred opiays ap anaed y -sojetnsnpuy sopepaisos sexysonu up yung ey £ ouru Jo 10d opednoo orpedsa onan |e ze1ysowep apusyaid epunfos e] ‘soyouorDIpeny sapepaioos so| ap oapmrasdiajuy ofvsua un so upoysodord exoumd yy -soqemnsnpuy sepepafoos sexisanu ap A soflojome so] uagtiosap sou Kory anb sey ap oduon owsyur ye samuaiayip ‘senBnue sopepoisos sensonu ogyarad of owiod s9 Jey “seIsary soy k “SENISTA sey B ‘souopUNaL sey B SofouOPIpEN souoforotuNUOD se] ap UoISuadosd eISa «PEPITIG -2190s Koy UeUTNOUSP sosooueIy SaiOPELONSHY SOT “sopPEnkuoD seyjuey se] wen as onb jo ua K “upssRqGO yap mnt) eID ou oraye [a aptop ue ‘saiquioy soralnur “souejoue £ sour ‘sopera & ‘sour ‘soSjum ‘soujsaa tod opeaBayut ‘osonyooye Anu 4 ostiap «cojnoxjo> un ta ‘epyumey ey ap zany sand ueqepryostics 98 Satis souoreayUNWED se A SBANDAFE soUDIORIAX sey ceimpipege 10d wytoa JS sofeur o1uey :eygueZ ef ap OLAS [2 eed pu “eID -tarsqxa ey esed ojqustiedsipur via ou ‘solry 2 sauped azmua ‘sosod -s9 anue ojuarutuas [2 ‘elodusy anb o| se o3sa & ‘o1ag “uous ‘ueg ap anbnp Jap osed [9 ta oUwtoD “upto Epa zy 10d opepraisns & opeato ‘oloumnew fap spndsap ‘jexeued uo ‘sazesuodsa soy apsep seed asimsoplueur ajans ‘opstiyos ye !arduials exeypey rowe [9 anb woypusis ou onb of ‘wanoaye ugKoung eun eyuer ow vyrmey ey “Sepia set ap € souoy Jop uo}oaord ef ‘sIs110 ap sosvo sop ua K ‘nAtAazqos umspod ou sopepste safnur wun sy une £ aqwioy un apuop ua opunuT uN uo EuBIPNOD epnée \oulU jap jBloyiedns owrormpues un esx of1equID or mninur Bj ‘upUIOD o[DYO uN 9p RonopId wp ‘sousIG 9p UpHDeA -yosuoo 8 epunjord woIsyu omos wyua) wy enFnue mysy Cug}oerigeyoo 9] oaz0Ae} softy so] ap oun B avsofou ap oysaiop Jo aptop ua sje spzinb ‘seaupzaypaut souoiBa1 seiialo Ue ‘ojduala 30g) “2iuEDipne|s ooyqnd xopod je “‘seoipyinf-ootiguosa ssuotsipuos separ ofeq ‘sezejdweey e1gap ‘afoul je opuens pepunasut ap serodp sear ud oajes “xix ofS BP Sessouay seisteUOIOIPeN SORO}OIO0S ap o ‘AK OfBIS Jap eH “UDIO}y Bl US HAVGLY owOD safer swIstTeIOU ap UO!oRUIFEUN e] ap ‘iony OpHsiKo pxey (sajeaIEI00 sodnaB sontea ap 0 souojoesaUOR senes ap) eydure eyrurey ef anb 0219 ou oA “se8oy fa UD UPk -ouewuad anb softy soy & vfaitd ef sod epimysuos wyluey “oyRuey ns ap eon eFatA ouTE |p anb 1apsons vyOs “«oosot PP opoyzad je ejArAagos 1s ‘s08so1r soxauutid soy aqeradns 1g “owwaruoue op aradsa wun ap vyjes ou out 1g epinSes uo eeze[duroar 2| ono :o\unse je eioueodu! eysnUL equp 25 ou joseUad vyax aod ozad “esBqYe as vaINb vIqey ‘ajUaU -sjuanoa4j vyINs0 oULO ‘seqUOIKA BHOUT OULU [2 1g “oDEpNdwE onmuowr un ‘ojpremue un exony fs OMOD [9 UOD eNaAIp as d1U08 BT “ws0198I8 eT909 BUN Ba OUIEE Ja opuERd soue soIdLULLd so] e opeaiosa —(o8njoul}tu) «oasowutu» (9 opeuruouap ay of anb— “aque v ap pep sues e] ua € eyOWUT e[ Ud BeqEIB as opionaat ns anb ered souoise20 tu odwon wyqey ou anb ouroyrusisu 9 aAauq ue 49 pepatoos ep ua € eTHUHEY ¥] Ue OUNL Jap BIoudsoId PT ‘oyze0e4{ soxokeut sor B opuepnse ouvsad0t o| vpuarde sousinb tod ‘soynpe So] wod UAO! [op 0 oun [ap eIoueApAUOD vy B SeIDes8 “alpzpuasdn [ap Bago any ‘SOB 4S soyonur ouEINp ‘upIo¥aNpa wf anb asifap apand A ‘sauped sns ap epinfos uo uqexedas 9 08 oulu py “eJ> 10d Epefonuos Wu ‘empiurey Bf zod epeznuvsed equisa ou ‘outu jap upyseZ1TeI00s B [exouad uo K ‘SoswonuID0U0D X saxoqwA ap upISTLUsHEN ey “sepeloLtesap Sopepaisas se wa vsp ow sapeyostasa onena uy 95 onb A wipayl pepg e[ op sayue uepstxo ayuout -ajgeqord sopeno sey ‘pmuaant ef ap sedeso sey sod assed wis uoaof aiquioy un U9 Epingos ta wpIIOAUOD 28 9q9q Ja “soBon! K sofagea sns epredwoo souamnb woo “soynpe ‘so uoo oyuourep dps vqujezout 9 98 ‘oquawieaisty aszaajoatasop wypod omens ao euustut js 10d asiezea eypod ou aquioy jap #}19 e| opuend ‘pepyLR -n1y JoXeur ns ap opoyied ye wonpar as eyouRyUF EL ap upTOBINP largo perfodo de reclusién de los nifios (asf como los locos, los pobres y las prostitutas) que no dejaré de progresar hasta nues-) tros dias, y que se llama escolarizacién. } Este hecho de separar a los nifios —y de hacerlos entrar en “razén—, debe interpretarse como un aspecto més de ia gran moralizacién de los hombres realizada por los. reformadores catéticos o protestantes, de Ia Iglesia, de la magistratura 0 del Estado, Pero ello no hubiera sido posible en ia préctica sin Ja complicidad sentimental de las familias, y ésta es la segunda manera de abordar el fenémeno y sobre la que deseo insist La familia se ha convertido en un lugar de afecto necesar entre esposos y entre padres e hijos, lo que antes no era. Este afecto se manifiesta principelmente a través de la importancia sque se da, en adelante, a la educacién. Ya no se trata de esta- ‘blecer a sus hijos tnicamente en funcién de la fortuna y del hhonor. Surge un sentimiento completamente nuevo: los padres se interesan por Jos estudios de sus hijos y los siguen con una solicitud propia de los siglos x1x y xx, pero desconocida antes. Jean Racine escribia a su hijo Louis sobre sus profesores como tun padre de hoy (0 de ayer, de un ayer muy préximo) , __ La familia comienza entonces a organizarse en torno al nifio, [el cual sale de su antiguo anonimato y adquiere tal importancia gue ya no es posible, sin una gran afliccién, perderle, reemplazar- Ie © reproducirle muchas veces y conviene limitar su ntimero Para ocuparse mejor de él. No tiene nada de extraordinario el ‘que esta revolucién escolar y sentimental se acompafe a Ia larga de_un maltusianismo demogréfico, de una reduccién yoluntatia de nacimientos sensible a partir del siglo xvist, Todo esto es coherente (quizés demasiado para el ojo receloso de P. Veyne). La consecuencia (que desborda el period tratado en este libro, pero que ya desarrollé en otra parte) es la polatizacién, de ta vida social del siglo x1x en torno a fa familia y a la pro-. fesicn, y la desaparicidn (salvo en la Provenza de M. Agulhon, y.M. Vovelle) de ta antigua sociabilidad, Un libro tiene su propia vida. Répidamenie se le va de las manos al autor para pertenecer a un piiblico que no es siempre el que él ha previsto, 2 Al parecer, fas dos proposiciones que yo acabo de exponer no se ditigian exactamente al mismo péblico, La segunda, que parecia referirse a la explicacién inmediata del presente, en seguida fue explotada por los sicdlogos y so- logos, particularmente en los Estados Unidos, en donde las ciencias del hombre se preocuparon antes que en otros lugares por las crisis de la juventud. Crisis éstas que ponian en evidencia la dificultad, e incluso le repulsa de los j6venes a pasar al estado adulto, En efecto, mis andlisis sugerian que esta situa- cién podia ser la consecuencia del aislamiento protongado de los j6venes dentro de la familia y en la escuela. Dichas crisis demostraban también que el sentimiento de la familia y la escolatizacién intensiva de la juventud, eran un mismo fend- meno y un fenémeno reciente, que se puede fechar aproxima- damente, y que antes la familia apenas se echaba de ver dentro de un espacio social mucho més denso y afectivo. Asi han orientado mi libro los socilogos, sicélogos ¢ incluso pediatras, remoleéndome @ sus. resultados y, mientras en los Estados Unidos los periodistas me lamaban French Sociologist, para un gran semanario parisino me converti un dia en un isoci6togo americano!.. En un principio esta acogida me produjo una sensacin contradictoria, pues en Francia me habian hecho algunos re- proches en, nombre de fa sicologia moderna: «negligencia de los intereses de la sicologia moderna», dijo A. Besangon, «de- masiada concesién al fijismo de la sicologia tradicional», afirmé J. L. Flandrin', y es verdad que yo siempre he tenido dificul- tades para evitar los antiguos vocablos equivocos, y hoy en dia anticuados hasta el ridiculo, pero de tanto arraigo en la cultura moralista y humanista que fue la mi _ Estas eriticas antiguas sobre ef buen uso de la sicologia me- Sfecen reflexién y hoy diria lo siguiente: Se puede tratar de hacer Ja historia del. comportamiento; es decir, una historia sicoldgica, sin ser uno mismo sicdlogo © sicoanalista, manteniéndose a distancia de las teorfas del vo- cabulario © incluso de los métodos de la sicologia moderna y sin embargo interesar a esos mismos sicélogos en st. propio campo. Si uno nace historiador, se vuelve uno sicélogo a su TA. Besangon, «Histoire et psychanalyse», Annales ESC, 19, 1966, 242, no 2; J.L. Fanos, «Enfance et société», Annales BSC, 19, 1964, pp. 322529, 15 st “yp “do “epyp1008 19 ouRJUy> “wRRONVIA “TL ZLGI ‘BigouNus a8 WA ‘caHONO” °| 7 Gopesnase ‘ofa{a un epines ue asiaajoa w osnyaut 2 ‘xa0a19 ou ¥ OpeuspLiCD ule un oueud [0 jo}oesuadwoo Uy ‘esZa9IKYo0y ap ose uD oAyes ‘ouRumosiepenb ou op ounBos eqaso anb ouLuD un oud ‘ououe un so ounl |g ‘TeAompout eBojodn ey uo auewod ~wt ugyjsod eun ednoo yeno [a ‘ounua Jp woo OUI JB sesedUIdD aquesaigquy vyi9g ‘soyuvfauses opuars uemBes sosser sono soy anb sexuajur ‘eziany ef & oun) 2 10d O[9s o1ad ‘erquioy Jop auaraypp ‘sand “Bio OWL |x “weIOUBUT BL ap TUeTUETUES Jap ‘z9[CAMIBEE Bl v OUTS ‘wLOUAIS|KS Bf e BSOTOIUL OU —eUINLYS— ose» “emperurUr ua ‘opronpar aiquioy un owioo oun ye eqeiuosoxclar TRAOIPOU one [a 18 :ouINg so UEpURLY “] °[ 9p ojdwidla 1 "uoID -Poygypoodr ‘S202A sey ap YOKE n] ‘OUIS eINIosqe UOIBAOUUL Pepyear uo so ou anb orqures ap opnuss [9 pepinuasur epor ‘woo sonponjut anb vf ‘eaisaifoi ofA Zod apaooid as ‘sauoIesN soauy stu Ua axdwozs oBey Of Of owoD ‘opuena Ae}IA9 op TOI]IP ‘ovoayop un sq ‘opsoynsn{ so aypordar 1g “ezajeameu op oiquies Jun wolq spur so anb of vinjosqe uooRAOMU! ood xeIOUNUEP eUNSUT our anb of ‘wa8t0 Je sod “«peuorsasqo> ‘apues® opeis -eusep ugioednocaid wun opeypordar ey our , umpueyy “7 °( | “SAEZ "N 9p eNO By A upspurly “T °{ 9p Bun ‘sop JauDrar B KoA “selouEproduIOD sey o souopeqorde se amb seayionarsur spur wos seonp10 se] o1og “uoundy onSnuy Jap seuegin & sajemna sapepiu ~pusoo Se] U9 «pEpITIge|s0s> Bf ap wYSueHOdwr B, opeseuqns uEy uoylN8y “Wap seuoisesysoaty sey *, eELWEY yf ap uOVEAEID -08 9p upiouny ap Biouesne v| opipuasdios vy sf “pseyonog “{ B owiog “UR}07 “y sod opeype ‘aI[I] op or9[eXes fap jo OWS vyWHY 2p SoneYP soy uo auenuE Ns eA sour soj z souoIsNyE ‘9p viouonsayy vood ef opviou wey sapepyeiusu ap sauopeis “OISIY So] ‘Sour soy e oysadsar UOD wspsey BIUDLOFIpUL vy OPI -ouodar ueY sosi8Ouep saxopessoisiy so7{ “sepedaoe opis wey Svouy] sepues set anb wp soy teunnye apand as ‘opor woy “earesa1 xoKemt uOD (BIPOW PUPA PL UO FOUPIUL vy Sp OF ~uayupuas ep vioudsne BP) ExeUULLd B] LOLD}%OOR soLOpeLIOI8IY SO] ord ‘peprurueun vy oAmgo seo upio\sodosd epuntas Ty) + “Sele “4d “TL61 “424 ‘06 “tuosaig pun s6nq “esouBig Aanjus> yIuoerXIs GO syreaqroyp pur sdnouf yinog :ojnisrur Jo Suosvas 24L> ‘SIAVG “ZN ‘soWALA anb ua woody 8] uoo sapmyruis se] sandsop A ‘seouaiayp se] uos opesed jo uo soumides anb oxaurrid o| anb atuswieroapied souiaqes sonosou sand :coupiod “wsyio9 opunur je Jod tiowaxayspuy etin ru “ugroeredwoo | ap oz -eysax un IH aXniiisuod ou (gsazopeHsOIsIy So] 3p O199J9p J2?) OU -stuosseue [9 sod viqoy vy ‘o8reqUIA MIG -UpIoPIedWOD e wOSTey ourstioiosue jp £ ‘owsiuorseue aisyxa anbiod onfiue opunut jap BB IU ‘Soasnu sop ueNode 2s ou anb wk ‘doy ap opunu onjsanu ap uossuasduiog 2 © upru vBoige ou yend of “opeultus offy [ep oalsnge auped yop ousapour afensuay ja us ofiy ns op 4 ynouieg Selsey op souoroejas se] aquatuyloy) opeysewop seaid -s0}uL & Opoigut 2350 sonpuOD “SertrempayEOOI spLU UDdaIEd aU sof -Buo|oIpess sapeparoos se ‘soBojoUra so] B soperinsat souong opep bY Oporpil fa W2Iq Ig “«salRAqesy SOMT|D sO BO OLIN] BO OAOTT se] oso sopeuoroipea sepepawos sezysanu ua anbune “exopsoonb suiua upnp eundur us & apues8 so sepoa sns seqosdwos vied ‘opunul ns ep eiony assIpeaa ap sofojpo1s so] ap upioriuoy vj anb 89 O1[ ‘oougrodwa;u09 opunts jap wouap soIs3 anb wisuaE -adxe vf un¥es so¥ojpr0s-0018 so] 10d opmuistios ojapous [> ue ugloeseduioo ap oUuli9) aysa opeasng ky“, SIAR “Z "N 'IAX Of IS [ep BIOPeLOISTY euojoox9 Buy “«upIDeIedHIOD ap MLD lun leap so ‘eximpsuoda1 9p weyes1 soBojpa1s soy anb ‘wu02 my Bun ‘opjoresap wn “euosiad wun so “(sojqisuayosde ojuoUL sisdwe ‘seougisty sepeprepour se] ‘wep sa) elouejur v[ op ojwonumues Jo osnjour tt “epanosa vy “soBanf so] ‘afesy yo aquous -B]0s $9 OW OUI Jo» onb usrq aquerseq equotytoadso “uosuRSAG “"y vypey aur onb monn ey “sepeneoe souoromseduios £ soBzeyey, sowues ap sesod v ‘eiuowyeior assesqy, opipod wy ou oURIOS “Wy anb So] ap so¥so1s soungje ofrequia Us siuasesd opeoun! 9159 “woduesag “y 9p ox Je eqonsd of owlo> ‘apqsod ayuauuyenst so ‘eiorsty BB BjBojOoKs BY 3p BA anb “esioAUL vHO}aKe wT eanpuraqgoxd Bap “esp Koy dD1p as outlog “o “euiD} ja reaRUEd 2p opour jop ‘ovine jop JeAIU e ous ‘Somuaxopp Jos wapand anb ‘soporpur soy ap joart 8 ardways ou ‘uoproutos oFojga18 Jo & AOpeLIOsIY Jo ‘ose Iso uy “wyLAUTa;dMIOD Bf 4 BI[D B EfoUIEse os oad ‘sourspour sofojoo1s soy ap ef so ou epnp wis anb “eoueur La otra critica, de N, Z. Davis, se halla en su excelente tra- bajo, titulado: «The reason of mistule; youth groups and cha- rivaris in sixteenth century France» 5. Su argumento es poco més o menos el siguiente: ge6mo he podido yovafirmar que la sociedad tradicional ponfa a los nifios y a los jévenes con los adultos, no ocupindome del con- cepto de juventud, cuando Ta juventud jugaba en las comunida- des rurales, € incluso urbanas, un papel permanente de organi- zacién de fiestas y juegos, de control de matrimonios y relaciones sexuales, sancionado por las cencerradas? M. Agulhon, por st parte, en su excelente libro sobre penitentes y francmasones, hha dedicado un capitulo a las sociedades juveniles, las cuales interesan cada dfe mAs a los historiadores contempordneos atraf- dos por las culturas populares. El problema planteado por N. Z. Davis ro se me ha pasado por alto, Reconozco que, en este libro, lo he descartado pere- zosamente, reduciendo al estado de «vestigios» unas costumbres folkl6ricas cuya amplitud e importancia han demostrado N. Z. Davis, M. Agulhon y otros. A decir verdad, no debia de tener 1a conciencia tranquila pues volvi a tratar este problema en las primeras péginas de tuna breve historia sobre la educacién en Francia *, Admiti que, antes de la Edad Media y en las zonas de cultura rural y oral, habia una organizacién comunal por clases de edad con ritos de paso, conforme al modelo de los etndlogos. En esas socieda- des, cada edad tenia su funcién, la educacién era transmitida por Ja iniciacién, y dentro de fa clase de edad, mediante la participacién en los servicios por ella garantizados, Se me permitird abrir un paréntesis para citar Ia frase de tun joven arquedlogo amigo mio. Estébamos visitando las exca- vaciones de Malia, en Creta, hablando sin orden ni concierto de Janroy, Homero, Duby, de las estructuras por clases de edad propias de fos etnélogos, de su reaparicién en la Alta Edad ‘Media, cuando mi amigo me dijo poco més 0 menos lo siguiente: fen nuestras antiguas civilizaciones, munca percibimos esas es tructuras etnogrificas en pie, en plena madurez, sino siempre cen estado de supervivencias, tanto en la Grecia homérica como SN. Z. Davis, op. cit © Pui, Aniés, «Problémes de T'Education», en La France et les Fran- ais, Paris, La Piéiade, 1972. (Obra escrita entre 1967 y 1970 y publicada en 1972) 16 en las canciones de gesta. Tenia razén, Tenemos que convenir en que estamos proyectando demasiado fielmente en nuestras sociedades tradicionales las estructuras, hoy descubiertas por los etndlogos, de los «salvajes» contempordneos. Mas cerremos el paréntesis y aceptemos la hipétesis de una sociedad-origen en la muy Alta Edad Media, la cual presentarfa Jos caracteres etnogréficos 0 folkléricos corrientemente admi- tidos, En esta sociedad se produce, quizas en la. época del feuda- lismo y del fortalecimiento de las antiguas circunseripciones tertitoriales, una modificacién que concierne a la educacién; es decir, la transmisién del saber y de los valores, y que serd en adelante, a partir de la Edad Media, garantizada por el apren- dizaje. En efecto, la practica del aprendizaje es incompatible con el sistema de clases de edad, 0, cirando menos, tiende a destruirle a medida que se generaliza. Es preciso que yo insista en la importancia que hay que dar al aprendizaje, el cual obliga a los nifios a vivir en medio de los adultos quienes les ensefian asi ef tacto (savoir faire») y la cortesia («savoirvivres). La ‘mezcla de edades que ello ocasiona, parece ser uno de los rasgos predominantes de nuestra sociedad, desde mediados de la Edad Media hasta el siglo xvint. En tales condiciones, las clasifica- ciones tradicionales por edades no podian sino enredarse y per- der su carécter necesario. Ahora bien, no cabe duda de que estas clasificaciones han persistido para vigilar a sexualidad y para la organizacién de fiestas y todos sabemos la importancia que tenfan las fiestas en la Vida cotidiana de nuestras antiguas sociedades. 4Cémo compaginar la persistencia de to que era ciertamente mucho mas que «vestigios», con la exportacién precoz de los Aifids a las casas ajenas para entrar en aprendizaje? No estamos dejdndonos engafiar, a pesar dé los argumentos contrarios de N. Z. Davis, por la ambigtiedad del vocable juven- tud? Incluso en latin, atin cereano, no faciliteba Ia discrimi- nacién. Nerén tenia veinticineo afios cuando Téicito dijo de certe finitam Neronis pueritian et robur juventae adesse. Robur juventae: es Ja fuerza del hombre joven, no es la adolescencia, 2Qué edad tenfan los abates de la juventud y sus compatic- ros? La edad de Nerén a la muerte de Burrus, la edad de Condé en Rocroy, la edad de Ja guetta o de su simulacién: la 7 or too eed opus} ou ‘sojuewno9p ua sauqod ‘smower svoodg ua eroueyur B] A eprs By aque pnynse ey zapuarduos eyMpuLed owsN -heq Jap BHOIsIy BISq “ZOpeBIsoau! uoAol upS|e 2 asoz9pUF o1odso anb € orgy tw us opmen saqoy ou olmowe] yend wf ‘ous 21088 2359 9p UD|ORNISILTWPE ap Opou Jop ‘omsHNeG jo vied epedoude pepo ¢] ap ‘owstineg jap eHOIsIY amueUOISede eye some] Js X ‘s1ontt w] ap sgndsap wanyny eplA ns 40d ugUaE sokeu vun iviedse expod os ‘oueNIsto squonTeMIUgUN pEpafoos un Ua ‘ovod uy) B}ABpor EquItiOD OUI Jop ROISTy epIA BI Ig “outu [9p 8ptr 8] 9p aquaéixo seus zon peo oredsex un & opnruspe ajuolmaioas o:pronueyuL un op opesed oy ag -ouoge Jap prisoqy| B] vlpey solo sozisanu ate eps -29]9 28 anb upiONjors v] op oLLPAIUCD o| ayUDUIEIDexD 50 O83 ‘aysono anb o] aisano sofiy sns ® searastto upuonb & soquepdia spur uyseui0} as ‘aysanus ej e sopeZiTigis uss ‘soxopeutzoyei so] 20d sopeussogu sofaur ‘saxped so, opuens soumu je so8aj0id uorsiur 20d yapuat ‘Sa1apog so 4od epeiodnoaz eaurjq e{niq 889 ‘euoxpeuioa yj anb e[ uo “AX o[8is Jo ‘ood9 bun Bingo] “UoIDIgIyXa BT ap UOFseZ"LAZ EUR f OVDI0R8 JOP Uuo[oezyyalo wun enue BlOuDIDpIP BI BPO} So vsp olad ‘eITE ZOA uo PoIpULAIaS as oYOGE Jo A OIDUARS Ja Wa equIINoc 28 oIpNUFUL 1p anb ap wrouasojyp e] woo “ep Soy o1>y Jap vy and pepand “quis pUsyw 2] Od ‘sand ‘eqeiapisuod as OULU ap epIA ey ‘wzadao Bf ap 0 OpIA}O Jap: “PeIUNIOA BT op arTUyYT [> UD “e\oUaIONOOTtUES BUN UD ‘ojaioes Uo uBqeonovid a anb oxad ‘opeisg op A eIsopS] ey op ona Bf sod sepeuapuoo ‘sexmnou ojeurfeoW sB:00 se] ap auied eqeiuoy “osozuo8i9A off owos opelopisuca wi oooduiey “equavjoap 98 ot anb oysay un efo ayuoIOYMS aa uN 9p sop -siop coed ux} sozos awuRUyja w ezoeanmeU P| B -epnée Jo Ig sopeBoyw uyjoarod eyouansay ‘Bypnur woo epuop ‘sauped sns ap euFeD B] uD SOUIU so] B TeIs092 ‘ugrrayar aoarau anb erouawayea tun od “uaqiyoud sodsiqo so] sajeno so} ua sounuapiisod sajemiry soy ap solvsad opurey!9 wap “Ue]a “L"{ 2p woloeraid:onut y] opruntjuos vy ip “g Je “OpD—IS oHAX RP PIPIDOG BI 9p seIoUaTEzUOD ap apos BUTE vl Uy awALosuoa EquDsap as ou anb So] ® soumU so] B a1ZOUL B JepAKe Ja 0 ILIOWK IPIap ]2 OIDs Oso at SGLrZtt “Ad “1961 “ENDS ‘SHEA ‘stuomatiodwod sop 19 sapnysio s9p wounjoay “mapio0Q,) J axes a] 'NEwANYT “T “L 29A 6 sojodyN 9p oBsilk op odnud osowes |e O121Ie1 a ¢ “aggt ‘Sued ‘Siuo s9s 19 ivzDyY “ASW ELIS “DHA “epLOL wy ap sojeury ® “sj2eq 9p seyypinas So] s1ue oyuOUeSorafeA gram Op lagna sou8 CT sotiade PUD “TUPUPHY o10%q “CUNSZEWY ap OUEGOS UN. jugt@iy 2 seoxppun souozex rod asivoy[dxa apond ou TI1Ax O/8Is p Uo epeaiasqo [pUEyu! pepyEriour ey ap uo‘nusIp ef anb opensowiop vy soyne 216g *, 9/0915 ,HAX NP gIgIO0g BI ap wIOUAIay W! PEPT by uo spur BHIASISU @ ‘SoAAMLE SOLE So] UOloBsApIsUOD UD RELL 0} a]UAMVOTU ‘SeLISTUE Sey OpuaTS wRpLINSas svOUy sopuEIe sey ouad “0129 owund Jap ‘omnjosqe uadu10 Jap Uo!aRUa) B] ap iolout pupusjsqe our ‘o1qy 2189 kyp Koy sTGeoKIOD anb wiaJAMI Of 1S ‘S0yINPE So] LOD s9}tADs9] -ope so| & eyp Koy uouodo anb soy wu *, snypoweyy ap worssoIstry fe ‘oinpeur axquioy Jap oqayo Je ‘seaLpsBoua sepepa|s0s se] ‘uo ouos pepansiuy e] ua ower ‘weqessuaroyip enb saiajoese9 sof fu eqeorduy ou uowSyy onBAUY [ap sOxeTOs So] ap «pm Cusanfe e-] -20009]0e 9p eOpEpa!sos op ophtias ja wa cred “sauaA “ol ap sapeparoos ap eauarsixo Bl aruipe ‘sond ‘osyoard sy “ajgerse sousur ya & ajqeisour souaw Jo enue ‘sgutop so] ap wsea us squLiop ¥qap K vyuar B] ou anb Jo A vid -oid seo yuo) anb Jo ante ‘opeses oul ye & opeseo Jo antia tuopsodo wun ssouoqus eysix “apse, opnusur e BqUseD 25 SAIeL endod saseyo se] ap o1Uo8 vy anb Bj uo voody un us, ‘so1aH}0s ap sepopajaos wes2 soliuaan{ sapepatoos sess ‘OWsoFo wy“, IEADIG, firmar 0 modificar la fecha del origen de un ciclo, como para demostrar la transformacién, en el transcurso de un polimorfis- mo continuo, de las mentalidades arcaicas de forma sofrenada, mediante una serie de pequeiios cambios. La historia del bautis- mo me parece un buen ejemplo de este tipo de evolucién en espiral, Propondré a los investigadores que reflexionen sobre Ia si- guiente hipstesis: En una sociedad undnimemente cristiana, como Io eran las sociedades medievales, todo hombre, toda mujer, tenfan que estar bautizados, y lo estaban en efecto, pero zoudndo y cémo habian sido bautizados? Se saca la impresién (sujeta a confirmacién) de que hacia mediados de la Edad Media, los adultos no siempre manifestaban mucha prisa en bautizar répidamente a sus hijos y se olvidaban de hacerlo en circunstancias graves. En una sociedad undnimemente cristiana, 12 gente se comportaba casi como los indiferentes de nuestras sociedades laicas. Me figuro que las cosas debian de ocurtir asf: los bautizos se celebraban en fechas fijas, dos veces al afio, la vispera de Pascua y la de Pentecostés. No existian todavia ni registro de catolicidad ni cer tificados; nada obligaba a los individuos sino su propia concien- cia, la presién de la opinién y el temor a una autoridad remota, negligente y desarmada. Se bautizaba a los nifios cuando se queria y los retrasos de varios afios eran frecuentes. Los bap- tisterios de fos siglos x1 y x11 son, por otra parte, grandes tinas parecidas a Jas batieras en las cuales aéin se sumergia a los nitios. que ya no debian de ser tan pequefios. Son tinas profundas donde los pintores vidrieros zambullen a Clodoveo para su bau tismo oa San Juan para su suplicio; pequefias baferas rectan- gulares en forma de sareéfago. Si el nifio moria en el interval de los bautizas colectivos, la gente no se conmovia mucho. Lo cierto es que los eclesi medievales se inquietaron por esta mentalidad y multiplicaron los lugares de culto con el fin de permitir a los sacerdotes acudir répidamente a la cabe- cera de la parturienta. Se ejercié sobre las familias una presi6n, de los Mendicantes en particular, cada vez més fuerte pare obli- garlas a admitir el sacramento del bautismo lo antes posible después del nacimiento, Se renuncié asi a los bautismos colec- tivos que imponfan un plazo demasiado largo, y Ia regla, seguida por la costumbre, fue la de bautizar al nifio recién nacido. La 20 inmersién fue reemplazada por el rito actual de la aspersin. (Hubo probablemente un rito intetmedio que combinaba Ia in- mersién y la aspersién.) Por dltimo, eran las comadronas quienes debian bautizar a los nifios que nacian con dificultades, usque in utero. Més adelante, a partir del siglo xv1, los registros de cato- licidad permiticron a los visitadores diocesanos, por ejemplo, el control de fa administracién del bautismo (control que no existia antes). Pero la partida debia de haberse ganado ya en las sen- sibilidades, probablemente desde el siglo xtv. Siglo que me parece ser el periodo crucial de esta historia del bautismo. Fue entonces cuando los nifios se volvieron més numerosos en el nuevo folklore de los Miracles Notre Dame, el cual me ha servi- do para mi capitulo «El descubrimiento de Ia infancia». En esta esfera de lo sobrenatural, es preciso conceder una mencién especial a un tipo de milagros que, supongo, debe aparecer en ese momento, si no después: la resurreccién de los nifios muertos sin el bautismo, pero solamente el tiempo indis- pensable para poder recibir ef sacramento. J. Toussaert ® relata tun milagro de este tipo de Poperinghe, el 11 de marzo de 1479. Més bien se trataba de un milagro original, inesperado, extraordi- nario, ya que no se conocfan todavia muchos casos como éste. Sin embargo, durante Jos siglos xvi y xvit, estos milagros se vyuelven banales; éxisten santuatios especializados en esta clase de prodigios que ya no asombran a nadie. Se les conocia con el bonito nombre de santuatios «de tregua». M. Bernos ha anali- zado sutilmente este fenémeno a propésito de un milagro en la iglesia de Ja Anunciada, en Aix-en-Provence, el primer domin- go de Cuatesma de 1558. El milagro no era el de la tregua, fenémeno comin en esta iglesia donde se tenia la costumbre de depositar los cadayeres de los nifios en el altar y esperar a ‘que apareciesen los signos frecuentes de una reanimacin para bautizarlos. Lo que sorprendfa y conmovia era el que uno de los cirios se encendiera de forma sobrenatural durante la tregua: era esto lo verdaderamente extraordinario, y no la tregua". En 1479, la costumbre no habia debilitadg ain el asombro: probablemente no se estaba muy alejado def origen de la de- vocién, ® J. Toussaser, Le Sentiment religieux en Flandre a la fin du Moyen Age, Paris, 1965, " oe iM, Benwos, «Réflexion sur un miracle», Annales dur Midi, 82, 1970. at 88L TIX “PHPDOK ‘opes8e wos opronpoudar ey as LHAX ofis Jap anted B oI9g “sujjqUEUE SRS UD ON]SNAUD OUTL [9p BUIDI JB SOUTRA|OA IXXTOQOIW O/T W At sotun axe inb/asonsod (Lp) uo 20044) ofiy 298 10d opeo}] Au) oussio “inp 12 oot /sojuzsed ouany 12 Snuoezg [o¥Bipoxd ouanbad un “popysosaid ns add ajgeiou ouiu] yoqapaoxa winjuo#uy souuo, sninafopmuaasajopo ofiouaqly onied iq PWOY ap NjouduRy BUEW VUES 9p “TLpT ap equ wun sop sb soma, “pupa tyi09 ® opipied ofty jo rod saxped so] 9p s0jop [ap eu) jp aridar ag “enue cune eypsfida v1 op opendsuy soue}aNp se o|N89 ns & soul e uaiaqso1 as soy|auas soxpeyida soysO ap sounsyE ‘arg wxoqy “vsoperd upisensnyt wuonbod wun uoo saoas sounsye ‘ugjoduosuy eun v soponpar ‘Souanbad sojeimm «soupena» s0] upid sojuonooa} spp] “(Ques wo vyuRSaTE op uolaeaagey eUN ap orafgo e& uexony Susy] ses0] sey anbune) ypID0s wIsuRHIOdu BUSI 9p SeytUIey se] © SePEALASOX URqeISO sHpRIqE] SHAUN] SEIS9 O10 saiguilie 9p ouoyiedar jo opusmnais opensoup 24 0] owod ‘sopoueg vf Uos tax offs 19 Ua £ ‘So0s softy SO] ap SB] 0 ‘sopeuN -o1 sauped & sofry ap sequin sey azopnusu ax Ofsis [9 Ug ‘ovungp 9P pope v| wx eqeoyroadso as pioUeB ua AIX 9f8I8 Jp UD anb sowoqes anbune ‘einysus9 e] 9p Pope eI 1u “aIpew vj ap aiquou Je euousut ou oxod ‘ayonuE Pj ap EyDa} vf ‘auped Jap ojrap & xquiOL je woIpur oLyeido Jo & ‘oyestox un fey soseD soqure ay “coqnt ap 6z IP “ZEEL 9p B28 ap ous Jo uo oroaypey anb ‘touazounuop ap 10Uas ‘s9p104) osozap -od 4 ajgou jap ofty ‘ouaxounuoyy ap weyaf 2984 jnby> :oypoues sur so spoueay uo onponids ng “—sojeued sns uo aruouspenss oyponaue syqnb— vue [9 opsiuasandar uyeise owyo aaqes spend 98 ou anb vunioy jer ap ‘eX oprsouedusap wey ‘sa[fp1y opIsemtap “onseqeje ap seaeyfai sof cued ‘equim ns oysiigng “zo¢1 09 oponur ‘wen{ ‘oxseueutioy un eye sop “omadsad auodusos oysizyo us yoopnoi Joy um) svppo jus wionou ouseBrxes 90 [207 sues y}poand 49} “2 oyu oui /myst sooo! vquuot smyouy Aouasoumuoyy ap/snnuand 32 susasajopo snsnjsut sounus 217, aUoINBis of oomp ‘esoqousrard aquvysoq ‘uoradtosuy wy “wood9 zz. 59 ua oquaNdaly BIA OW JeRD of ‘sofeUEd Ua OYoNAu ‘opeley oyu je wuussudar ag “g9¢} Us glINUI Wamb ‘oua:oUUOW 2p sojzey9 ap P| $9 rofomt vaiosuioo as anb ey *AouazoUnUOIN BLIWES BL ap Solty, so] ap Sequiny sey ap wie ag ‘souo}oduosul 9 somsoE ‘woo sa]eimur ses0j Sop 2A wapand as KuoAR], ap visofd} Pl UA ‘zajgas B| ap soliy wezo sors sui ‘suanuy ap soydiourd soy ap ‘gz¢t 9p soresra1 So] 9119 vei “qbjouvyur By ap oMtalMLgnosap 1g» ojmdes |e ug “oNMZ04 39 OU Ojajemd 1g ‘soUIU ap soNSOI UOD sequIM sel “seseOSS UNE twos anbune ‘upiquies usoasede opuend ‘arx of8is jp us aiuans al] spi asyona as “(seAtszons saxo{nur sop sns < oplieur [9) san sof ¥ Sook soundye ‘sosodso soquie # 4JunNax ap auquunySOD By “sppeindas aquaureze]> piso yous unig soxar soy ap suquim sey “yMeAaiwog Ug “soul so] wie supidinass sequim ejgry ow ‘ynsa ore[9 X ‘soperedas sofnur & opireur ‘sojenprarpus vf uexe sequim sey ‘11x 6 1x So1d “is sof wo ‘ora! Jap os 9 g}aiedvay opueng “see.oUny souo1odposuy set ap & sauopperuasaidal se] ap ould yo A exes by usooindesap ‘aivoupeunxoide 1A K A sojB\s soy ap apied ‘spndsoq] “softy so, ap & efoind vy ap souagpun sey ciuawnuow ows un ua uoupar anb seimpnose sesozoumt ueuuanoUD os ‘equvusy Ua oO PED uo “ewOY Ug “(eKP fe) ‘sou fer ‘oUw pe) soue some) v 0 sasour sowie B oLaNur ‘oliy peu Anu ns op eufouIow 9 OjuoWNUOUT asa opHBlie usy sexped sOpIByJe SOT “sosolt ap Soul & ‘Souru B uoialyal as SeYonur ‘OUPMIOL AUEHSIA Je soued sepo) ua uoene anb wis exsant op sojBIs sorawtd foxjend so] ap seirezauny souo{od}rosuy Sopqeraunuar sel 2223] vosjoard spur Koy 198 woytused our ayonur ef awe pmipse BY aagos saUo!o sar sauopoRSNSOAW! SB] “«wIOUBUT E[ ap oIworMLIqnosep [q» oymasdeo jo ua vuusy 9989 d4gos O8|e wK afc “sequIM se] ap BIER 2g “OIdY] FUE Ua aquOWIHAIOTMS opmyEser oy OU vloUEHOdUTE ‘eno ‘AIx O/81S 189 ua UoTOUaTE RxIsOMLE yxpuaTeX OYDSY ONO soja S10PYfoy AIM uN ap eIsIUOSeIOd ouOD zeyndod ‘wiouea nS gzusWIOD oUF J9 A ‘A{OPYJOJ Wa ONIAUCD os “epLL aoe 2nj 17012)1) SO] ap PeTUNJOA v] opuens orag “odsono ns anb saiue SoUurU so] 9p PINE [9 JLIqnosep w wzuaTUIOD os “PISOISE LT AP seopeunioya1 sefouopuay sey ap upisead vf ofeq ‘seooIed TY al nifio concreto en la desnudez del putto, Antes se le repre- sentaba en mantillas 0 con faldén. Sabido es, por otra parte, que desde la Edad Media se representaba el alma bajo los rasgos de un niiio desnudo, Ahora bien, existen algunos casos raros y cutiosos en los que el alma también est envuelta en pafiales. En una Asuncién de la Virgen de principios del siglo xv, que se halla en Santa Maria in Trastevere, en Roma, ef alma de la Virgen es un nifio ‘en paiiales que Cristo carga en sus brazos. En una tumba de 1590, que se encuentra en el Museo de Luxemburgo, se puede ver a un nifio en paftales @ quien dos Angeles estin subiendo al cielo. No se trata, sin embargo, del relrato de una criatura muerta; no. La resefta nos indica que el difunto es un hombre de diecinueve afios, por lo que el nifio en pafiales no puede ser més que su alma. Esta representacién no es frecuente, pero conocimos por Io ‘menos un caso més antiguo, y es posible que exista una tradi- ‘cién iconogréfica, El Museo de Viena (Austria) conserva un marfil bizantino de finales del siglo x en ef cual ef alma de la Virgen esté igualmente figurada bajo la forma de un nifio en mantillas, Esta representacién del alma bienaventurada bajo la imagen de un nifio, la mayorta de las veces idealizado y desnudo, algunas veces realista y en paiiales, debe ser puesta en paralelo con lo gue se dijo anteriormente acerca del infanticidio y del bautismo. En efecto, entre los espititualistas medievales que iniciaron esta imagineria, el alma del elegido gozaba de la misma inocen- cia envidiable que la del nifio bautizado, en una época en la que, sin embargo, en la prictica comtin, el nifio era una cosa divertida, pero por la que se tenia poco afecto. Lo extrafio es constatar que el alma dejaré de ser figurada por un nifio en ef siglo xvr1, cuando éste seré representado en adelante por sf mismo, época en Ia que se volverdin més frecuen- tes los telratos de nifios vivos y muertos. En el Museo Arqueol6gico de Senlis se conserva un curioso monumento funerario que muestra fa inversién de la situacién a finales del siglo xvit, ya que esté consagrado a la memoria de la esposa de Pierre Puget, fallecida en Senlis en 1673, como consecuencia de una cesérea. Esta mujer es elevada al cielo en Nilio desnudo que representa el amor o un éngel principalmente 24 medio de nubes, en posicién orante, que es también la expresién de la renunciacién, y el nitio que ha deseado ella salvar aparece desnudo tendiéndole con una mano la palma del martitio, mien- tras que con la otra enarbola una banderola que Teva la si guiente inscripcién: Meruisti. El nifio ha salido aqui del anoni- mato, Esté demasiado personificado como para significar un modo de ser del més allé; y por otra parte, el alma esti dema- siado vinculada a los rasgos propios del individuo como para poder ser evocada bajo los caracteres impersonales de una ale- goria, En adelante, las relaciones entre Jos muertos y los vivos son tales que en el hogar, y ya no solamente en la iglesia y sobre Jas tumbas, se desea recordar y conservar su memoria. En el museo Magnien de Dijon, existe una pintura, atribuida a Hyacinthe Rigaud, que representa un jovencito y una nifita Jos cuales parece que estuvieran vivos; y a su lado, el retrato, encuadrado en un medallén, de una mujer de cierta edad, de luto, que parece que estuviera muerta, Ahora bien, sin duda alguna la mujer del medallén estaba viva, pero se consideraba como una muerta, como lo evocaba el retraio casi funerario; y, en cambio, ella habia hecho pintar el retrato de sus hijos, muer- tos realmente, con todas las apariencias de la vida. Ha sido a fines del siglo xvitr y durante el siglo xvi cuan- do yo he situado, a partir de fuentes francesas principalmente, la retirada de la familia de ta calle, de la plaza, de Ia vida colee- tiva y su reclusién dentro de una casa mejor defendida contra los inirusos, mejor preparada pata Ia intimided. Esta nueva organizaci6n del espacio privado fue posible gracias a la inde- pendencia de las habitaciones que comunicaban entre ellas por tir pasillo (en lugar de dar Jas unas en las ottas, en hilera) mediante su especiatizacién funcional (salén, comedor, dormi- torio...). Un interesante articulo de R. A. Goldthwaite demuestra que en Florencia se observa desde ef siglo xv una tendencia a crear un espacio privado para 1a vida familiar, bastante andloga, a pesar de algunas diferencias". El autor apoya su argumenta- cién en un anélisis de los palacios florentinos, de su apariencia Richard A. Goupra warts, «The Florentine palace as domestic architecture», Amer. Hist. Rev., 77, oct. 1972, pp. 977-1012. 25 & “upropurosey wm] exouwME BNO op soydx9 apond 98 ON “~-sofnUE BL ap ommes9 Jap uOIIeAd]9 a[quIOU euN { soUNIN soIs9 ap UpIDe ‘2iueisqo ON “opestid oredss jap Uploezypesadsa ap vuoy wrowid ey isfueWINY peporoos eso us any ‘arauiqed onsen ap sosnald ‘ojorpnss 9 Spzin) ‘ojei9U09 OUNSap uN UeZOIAM anb opuuodns ‘souojenqey se] Ueqesn a3 ovugo eIs0I9 wIOUdO B agus 28 ON “esauopstatnyp seuvypaut ap omaureieds un sod opimnstios oajoqu jap anzed 1 opealid o1pedsa jap upistedxo euN oWLOD wNIUYEP ua aysIsti09 ‘opejed aso 9p pepanou e| 1ennsow ap eraureur soleus ef ‘pepyear ug “BAIA 2s aytoumpar anb sey ua sauoroengny se] ap J> solo] ap wiadns onb ‘oWsea aytauerseurproeanxe oad ‘ordosd o1sedsa un ‘opeanid ojpedss un sauorsuoup seuonbod op eyrtsey wun & aingyne vied sopiqzouos ojuataauaprs uageisar solseyed sos ‘oMeAMp|od “Y 10d opeztjeur uotg oysadse ‘peparsea ap K peprtt uy sajeantian sayted sey uegednoo souymnbur so, anb searuoyar ‘opey je ap vse ey wisey uequsuojosd 95 jedioutsd eye} v] ¥ sopingue souend so 18} BI ap JP UOO EEprOUIOD OU oIoedsa ns K ‘pepruN ap a1uaU -fendt vjoares topo 1g “ser9yosa sns e A oVeTed jap epENua jv ensqUOD wa SepuoN sey op upEmUD vE ZeI0 v esED BUN 2P wsqenuTUoD as sajend sof ‘sajyiodos 9p wJuoduos 2s ayTe9 vy] 8 aqep anb efeq eued ey -oueqin ouepursoa jap eInBunsIp a8 seuade opoujed Jo ‘218%0] vy ap £ a1s0) | ap ugiadeoxe y “auior e] ua equySnyar 2 opszeusute odnB [2 opuyno ‘sIstI9 9p osP> UD oAuS “RIO yy eqeBuojord wun “wequucy epia ef & vouyyd epla e| anus pep nenuOD ap Uo!snjos ‘sand “wIgey ON “pepnId Bj ap & oF2Teq Tap woyqod epta ey ua sedioysed & aysise eed wesunor os saruayo & sodtue ‘soxped soy opuop ua ‘ajIe9 wp e eqep anb (078%0)) euaigno eyaped vj sod < ‘esuayap e[ eied ‘e101 ef 10d aquou aediound eqezpaoeres 28 4nx & 1x sojzis soy ap ofseyed 1g vserouned seqmaey ap ‘send ‘wen ag ‘roLenty uprpwZrHeAIO ns axqos 9o0U09 28 anb of ap < s0HaIKS casi obsesién, por los nifios y por la relacién madre-hijo, que es quizés el tinico tema verdaderamente esencial del Renacimien- to, con sus putti, sus nifios y sus adolescentes, sus madonas seculatizadas, sus retratos de mujeres». Si el palacio del Renacimiento, a pesar de sus vastas dimen- siones, estaba reservado a la familia nuclear, replegada detrés de sus muros macizos, el palacio barroco, como lo indica R. Gold~ thwaite, facilita el desplazamiento det personal doméstico y de la clientela, y se asemeja al modelo clasico de la mansién (cast lo, casa solariega, hotel particular 0 cortijo) de los siglos xvr y XVI, antes de la distribucién en apartamentos independientes propia del siglo xvii. El episodio florentino del siglo xv es importante y stgestivo. Ya habia notado y comentado en mi libro la frecuencia, desde ef siglo xv y durante ef siglo xv1, de signos de reconocimiento de la infancia, tanto en la imagineria como en la educacién (con el colegio), pero R. Goldthwaite ha locatizado en el palacio floren- tino una relacién muy precisa entre el comienzo del sentimienio de la familia y una organizacin particular del espacio. Lo cual nos Hleva a ampliar sus conclusiones y a suponer una rela- cidn andloga entre la btisqueda de intimidad familiar y personal, y todas las representaciones de interiores, desde la miniatura del siglo xtv, hasta las pinturas de la escuela holandesa EI expediente esta lejos de cerrarse. La historia de la familia estd en sus comienzos y ahora es cuando comienza a incitar la investigacién. Después de un fargo silencio, esta historia avanza en diversas direcciones. Sus vias han sido preparadas por la historia demografica. jOjalé no sufra la misma inflacién! El perfodo més estudiado actualmente abarca del siglo xvi al xv! La escuela de Cambridge, con P. Laslett y E. A. Wrigley, desea saber a qué atenerse con respecto a la composicién de la familia, extendida 0 conyugal ®, lo que ha originado algunas reacciones % Cologuio de 1969 celebrado en Cambridge: «Household and Family in Past times. Completaré ta bibliografia con les siguientes obras: L Piscuzex y M. Hewrrr, Children in English Society, t. 1, Londres/ Toronto, 1969: K. A, Loxripoe, A new England town, Nueva York, 19703 J. Demos, A little Commonwealth, Nueva York, 1970; D. Hunt, Parents 28 en Francia; de aprobacién en lo que respecta a la Francia del Norte, y de reservas en cuanto a la Francia del Mediodfa. Los historiadores franceses més j6venes parecen interesarse més bien por le formacién (J. M. Gouesse) o Ia disolucién (A. Lottin) de la pareja. Otros, como el historiador americano E. Shorter, se interesan ademés por los signos que anuncian, a fines del siglo xvii, mayor libertad de costumbres. La bibliograffa co- mienza a alargarse: se halla, junto con una recapitulaci6n de estos problemas, en tres nimeros de ta revista Annales ESC”. Esperemos solamente que debido a su éxito la historia de la familia no se entierre bajo la abundancia de publicaciones, como hha ocurrido con su joven antecesora, la historia demogréfica. La multiplicacidn de investigaciones sobre los siglos xvi y xv, facilitads por ta existencia de una documentacién més abundante de to que se habia creido, confirmaré o invalidard ciertas hipstesis. Sin embargo, corremos el peligro, en un futuro que ya se anuncia, de repetir hasta Ia saciedad los mismos temas, con pequeiios progresos que no justificarfan la amplitud de inversiones intelectuales e informéticas. En cambio, las informaciones més decisivas deberian pro- venir de le Edad Media y de Ia Antigiiedad. Esperamos con impa- ciencia los primeros resultados de las investigeciones de M. Man- son sobre los juguetes, las mutiecas y, en definitiva, sobre la infancia durante la Antigtiedad. Seria preciso igualmente inte- rrogar, mejor que yo lo he tratado de hacer, las fuentes medie- vales, los inagotables sigios xiv y xv, tan importantes para el futuro de nuestra civilizacién, y retrocediendo, el periodo esen- cial de los siglos x1 y x11, ast como los siglos anteriores. La historia de las mentalidades es siempre, quiérase 0 no, una historia comparativa y regresiva. Debemos partir de lo que , Sabemos sobre ef comportamiento del hombre de hoy, como de ‘un’ modelo al cual compatamos los documentos del pasado siem- pre que fengamos en cuenta ef nuevo modelb, construido con los datos det pasado, como segundo origen, y volver al presente para modificar la imagen ingenua que tenfamos al principio. En ef estado actual de las investigaciones, Jas relaciones entre los siglos xviFxviII y los siglos xIx-xx no se han agotado, pero ‘and Children in History, Nueva York, 1970; y los articulos de fos Annales ug.citamos en la note siguiente. OH Annales ESC, 24, n° 6, 1969 (pp. 12751450); 27, ne 45, 1972, pp. 799-1253; 27, n° 6, 1972, pp. 1351-1388. 29 VIONVANI VI AG OLNAINILNAS Ta auuvd VaaWnid of ‘yjeafonqiq swepunge wun suaqUOD & “ewa\goxd aIs9 auqos owunfuoo ap upisia sun ep ‘gg vu “gasinyy wrstaad B| uD “«uonvonp3t 19 a199B AX 27> Ofna JP ofeq OpsoTIgNd € aNgixoNq “yl 10d OpwzUEBIO ‘ey es1N ep oMbOTOD [5 “196-698 “EO “Zc6) “APEIDIa #1 ap “ua ‘sIOSuDLy 59] 10 Bouva VT UO ‘eonsanps,1 9p sOURIGOEd ‘SAUY “Hd {O61 “SE ad ‘ONO D4did 1S ‘mUsOfay 2440] P] 2p assDuUOSSH up WAL 3 “Hi 39965 ‘Pd “SVN oALAX 39 s1TAX x0 aounLy ua apiodpag OT ‘sumanas °) ‘Z96i ‘spa “aangi0g muxpI290, sap dunIID 12 woHmINpA ‘aniony “d ofduiofo od “sofogen sosossiinu 2p saga opis ey and ‘ojehose | ap X upioeonpa ey ap seu|qosd soy ope ap opuelap "eiay) ‘1 9p & sfouoyuy of ap seu) so] © opeHuN 2y 9u1“OFO|gLg ANS UF y, “S261 ‘auniffoy-suostey “qSoauruyop sosaxfoid so] sesodso ‘anb fey epuop op so 1yv oq “UO[suOUNP BANU wun soUeode vypod 14x offs ye uoratpeoaid anb —jsoquoyzur soj!— sojfis sop 9p Owuormesylosep Jo ‘ora ug “ayUNByEy OIUaRMBOUEISI UN ap S09 B UpIpUO;go 28 ‘uNBEY a6 enb sojea1 sosaxBo1d sov0d so] CAPITULO I LAS EDADES DE LA VIDA Un hombte de los siglos xvr o xvi se asombraria de las exigencias que requiere de nosotros el estado civil y a las cuales nos sometemos de modo natural. Desde que nuestros hijos co- mienzan a hablar, les ensefiamos su nombre, el de sus padres, ¢ igualmente su edad. Nos enorgullece el que Pablito responda debidamente, cuando le preguntan su edad, que tiene dos afios y medio, En efecto, sentimos Ia importancia que tiene ef que Pablito no se equivoque: 2qué seria de él si ya no supiera su edad? En la selva africana, la edad es todavie una nocién bas- tante confusa, algo que no es tan importante como para que no se puede olvidar. Mas, en nuestras civilizaciones técnicas, ;c6mo olvidar la fecha de nacimiento, cuando en cada viaje debemos anotarla en la ficha de policfa del hotel; cuando en cada can- didatura, en cada trémite, en cada formulario que hay que yellenar (todos sabemos que son numerosos y que habré cada vez més) es preciso recordarla, Pablito diré su edad en la escue- fa, Iuego sera Pablo N. de la quinta X, y cuando empiece a tra- bajar, recibiré con su cartilla de Seguridad Social un némero de inscripcién que duplicaré su propio apellido. Al mismo tiem- PO, y antes que Pablo N., seré un mémero que comenzaré por al de su sexo, su afio de nacimiento y el mes del afio. Llegaré tun dia en que todos los ciudadanos tendrén su ntimero de ma- trfoula; ése es el objeto de los servicios de identidad. Nuestra personalidad civil se expresa ahora con més precisién por nues- tra fecha de nacimiento que por nuestro patronimico, que 33 se “ougyy 2489 uo opronpouday.“¢6 «8 “119 dog IL sua doy 994 19 eu “nD dot , "gr “19 28 Ze61 ied "Puownyt 1m) sop yosuod a7 “spsABuRIE MUP UpIDIs0dNy 7 sup juo}uP ap sp1o9ues sugIodysosUE ayUamNSIs w OD ‘epesco9p aiuaunesopepio “eoe}d esouLiay oun 2A as “Ozu Jap o1poW! UD K sezoqeo shs augos ‘Oi[e Uy “eu B] & esodse FI f ‘OUItE Je OZER -at ns u9 vjofns gsodse Ja ‘ey[sou eun ap oulanxa Epes e sop +2098 up}s9 saBNAuOD SOT *,SOfIy Sop sns & Jofmur ns ‘sazaqury , ap sopiSor ‘aujesuy ourowuy wand anb [9 us ‘Zuct Us opeypay ‘SoA 9p unseyY op opens [> uoo apaons oWoD “woLgaBida ey snag] eiopepiaa Bun ap ovoadse a “SaDeA v “uUeLIOY UOFDRITTY ap sop S018] “,02 “Vaut ‘SuDIGY ieyDOE BL A UINUMY Ns op see sey uevarede ‘sain 2 ap opel ye onb seus ‘zz “wy svjav reypay e[ X seule sng uyyso oplam op Opel TY “ESET “EYDOJ e7 “said sn v uvBonf soya sop soy ~safnur ns ap orquioy Pp ve eno vj eXode A wiped vy ua ouwm eun auan osodss jg “souanbad softy sop sns toa sopenud ‘snginog sopinquite uo] -seUOPUIN WEA 9p SO| owoD ‘ozuDN] OUST UN ua sopruNa: WEASD so{nui 8] ep & optieur jap soyearaz soy ‘sa00A v “upIqUIE, “67 aos snojay ssatnut 8] wed & “Gz amns simy sauquoy [a exed ‘spwiape “To¢p sumwop ouuy cuprodyrosur ews 3] aeasl] “, ong ap eueppy ‘usodsa ns A ‘qnnfeuiog uen{ ‘snqinog ap sozual] sop soj ‘ojdwiafe rod ‘yse :saBnAupo soj ap oun epeo ap pepo vj & WaHOSUr eyo} EuISIUT e] UeASTT soqIY -oSodse Jap ONO Ja “sOdso B] ep oun :efared uo umsUNIUD Os 14x OBIS Jap soYeNIAL soso ‘epouansaiy eysnur WOD “soue EF ‘wnI0(ujuD wNUD BIUBE DONE sojoy cofeqe & s(«gcp1 9p o1unl ap ZT [9 ovusd au osodsa ur» itiorsioard ey tod ugioednooaad gnb!) jrunf 21 “och of)un nagjd(woyo au so(iunsyof stray xmyujoo “equi :aquamsis ugrduosur Bj waa) onb “Yokg ueA wULREW of oreNDL ooTU -Bour jo sepeuas onb key yznb sonSpue spur soy anug “reyrurey ousyoquis un 2 sopeinoura “elruiey ap ‘soyesrai sop ua ‘ond, sue corsur yo uo UpIGUIE o OZUaT Jo Uo vas ‘aisisqns yond eL ‘etouaiayoi eiso soarede ou “[e1aua’ ua 24109 B] ap So] owOD ‘sax -snyr safeuosied ap sorenaz soy ug °, (Seinag ‘snqmog tod oper cud ‘annBeutey uve ap jo) .1gS1 INGNY Binur e] ap eyoay B] Yoo “soue GZ ap <6¢ sons symey :odp 1s op sauoIdHD Sur “14x OfBIs Jap SovestOr sosorsuMU ud “209] somOpod “PEPIB -uamne { pmingexe ‘uoloenpratpur op operuouro]dns ouBis un owoo we “Ay ‘deo “ened 1 8] 2A soyexjar soy uo pups v[ Blows ag -aemonnd worouaye ap oa{qo 59 pepo ¥] sodA B OSNppUT “YOPEATEL fap CWOLUIOEU ap MYDDS by & teRny yo ‘oveyax op oztoruI0 ye ‘opwoUE seis fons , PEP -pwjooso ap sojduiala soundje smmsuocar ered opmyjnsuos oy ‘Of anb 11ax & TAx So[BIs so] ap Soleo] so] ug “wzuEyasua ap soys -afoo soy ueqeusnaosy anb Sof “LAX OfBIs Jo UO ‘x99p SO ‘PRPAI 08 Bf 9p SopIAANSUL SPLU soVEITSD Soy Jot opuRZtIeWoD ‘SoyusUMS “op sns Ua URjuodust o| so[fato & sosoiSijax sazopeuojes soy amb epipaur © wpIA vj uD asreMULe opigap ey Pepa ap UO!IOU B AP Jeuosad vpueuodu e7 “[Lq9 onstaz Jap SoMBUOIOUNJ sns e fixe owrapou! opeisq tin anb “pmipsexs 2p vjowsysuos 0 ‘pm f¥xe Bj Woo souystBax shs JauarueUE od uOsednooa1d as seino Soj opttena 1HAX o[8Is Jp apuEd # oI9s any anb uay]upe sopog, ‘ejoansqe pepijigeiuos eun ap so8i1 je odio oysnur outs -np seqoeat ‘sarquuysoo soy ueseidaoe By anb osioaad ony “eper -adsa1 wiany ‘TeIJouoo pepe wf sod eyoseud eX opIs wIqEY anb ‘wpypous vys0 anb wsed X *] onstouesy{ 40d sovopis9es so] & wysondtut ong sojeinborsed sonsiBar sot Uo oyueFUjoRU ap YDy Bj 2p uplodliosuy wy “sazquimsoo soj ua euo{sporul as euIOp oul pepnuspt ve] ap 4084 [2 anb ap soque ‘ouelo] ed opesed un {uo SOpeyuoAuT VOrONJ Sopor oLag ‘Sox1O ep soun saiaaytp Anu soquotungop “a1Dap $9 ‘soywauerss ap ualq o ‘sonboy> ‘orquir> 2p sen] ‘So|UEOISU soDaJa 9p WEN ag “orUA!WUIOPU ap eYDy Uf 9p Uoloeioue y] aBixa ou 01x) Ono & ayuaUTEHIES UarouOrd ‘aumo9 sou onb sowewnoop soureroepar soxosou “oper UOD ‘opunut ono & oun ap ‘zoa vf ® *wopanoud [AO onsiBar op seonopid sezIsantt Faquourjemay “sessfo set ap Jo pnyyoexo ef ap 2 Zopunt oxo we ajedwoo ‘seoy ap upioeunxordy vu uoo auaLupBa] ayqeins -uoun pepnuea ‘pepa ey “—opyjede o— yeuoyrpen o —saquiow [p— oMeuHeu! opunm un e toosuerxed opyjade ja osnpDUE 2 DIqWO Jo O10q “Peps ¥j “VolAgUME IoIDFIeD op UpLe|oo:d WAETE wun seSai3e sjaaruaatos sa wiOYs onb wNsoI A “seAN| sp azq -tou un opnustt # ‘opyyjade un Woo ojterojdiwos ojsesoveu any & “psigaiduiy opeisewap uoreufisap wun owoD opesapisuoo any ojdord arquou 9 “eipayy pepg BI Ug “soARMINSUOD soyUaMa|a SMS fap oun Bios oTuRILUIDe ap eYDA} wANO ‘LAID osn Jo vied eLIHZ -ojduroar 0] Pepliuep! ap ozounu ja anb sexyueru ‘vpealtd mpl py vied asivasosor sousur Je ‘Yenaxedesap Ou Is “uolq Anut eLpod selmi et johannae Hooftmans felicig: propagini, Martino de Vos pictore, DD natus est ille ann MDXXXVI die IX febr uxor ann MDLV D XVI decembr liberi Aegidius ann. MDLXXV XXI Augusti Johanna ann MDLXVI XXVI septembr, Esta ins- cripcién nos sugiere el motivo que inspira esta epigrafia: pa- rece tener alguna relacién con el sentimiento de la familia y su desarrotlo en esa época Esos retratos de familia fechados son documentos de histo- ria familiar, como lo serdn tres 0 cuatro siglos més tarde los Albumes de fotos. Responden a la misma mentalidad los libros de razén, en los que se anotaban, ademés de tas cuentas, los acontecimientos domésticos, los nacimientos y tas muertes. Se produce asf una convergencia del interés por la precisién ctono- ogica y del sentimiento familiar. No se trata tanto de las refe~ rencias del individuo como de las de los miembros de su fa- milia, Se siente In necesidad de dar a la vida familiar, gracias a la cronologia, una historia propia. Este ourioso interés on consignar Ia fecha no aparece solamente en los retratos, sino igualmente en los objetos y en el mobiliario. En el siglo xv1r se generaliza la costumbre de grabar 0 pintar una fecha en les camas, cofres, bates, armarios, cucharas, copas de ceremoria, eicétera. La fecha es tz de una ocasién importante de la histo- fia familiar, generalmente la boda. En ciertas regiones de Alsa- cia, Suiza, Austria, Europa Central, los muebles y particular mente los muebles pintados estén fechados, ¢ indican también el nombre y apellido de sus propietarios, y esto desde el siglo xvit hasta el siglo x1x. En el museo de Thoune pude observar, en- ‘tre otras, la siguiente inscripcién en un bal: Hans Bischof —1709— Elizabeth Misler. A veces, la gente se contentaba con inscribir s6lo las iniciales de ambos cOnyuges a cada lado de la fecha, que es Ia de la boda. Esta costumbre se difundiré am- pliamente en Francia y no desapareceré hasta finales del glo xix. Por ejemplo, la inscripcién grabada en un mucble des- cubierta por un investigador de! Museo de Artes Populares en Ja Haute-Loire: 1873 LT JV. La consignacién de las edades 0 de una fecha en un retrato 0 en un objeto corresponde al ‘mismo sentimiento que tiende a dar mayor consistencia histética a la familia, @ Musée des Arts et Traditions Populaires, Paris, Exposicién de 1955, ar 778. 36 Este interés por la inscripeién cronolégica, aunque subsistié hasta mediados del siglo xtx, por lo menos en los estratos medios, desaparecié répidamente en la ciudad y en la cotte, en donde enseguida se considers como una costumbre ingenuia y provinciana. Desde mediados del siglo xvi, las inscripeiones lienden a desaparecer de los cuadros (existen ain, pero entre los pintores de provincia, 0 adeptos det provincianistno). El her- ‘moso mobiliario de época esté firmado y, si esté fechedo, lo est discretamente. ‘A pesar de la importancia que durante el siglo xvi habja tomado la edad en la epigraffa familiar, subsistfan en las cos- tumbres curiosas supervivencias de la época en que era raro y dificil para la gente el recordar su edad. En paginas anterio- res decia yo que nuestro Pablito conocfa su edad desde que empezaba a hablar. Sancho Panza no sabia con exactitud la edad de su hija, a pesar de lo que Ia queria: «Quince afios, dos més 0 menos, pero es tan grande como una lanza, y tan fresca como una mafiana de abril...»?. Se trata de un hombre de pue- blo. En el siglo xvi, e incluso en esos estratos escolarizados en donde los hébitos de precisién moderna se observan més tem- prano, los nifios conocen indudablemente su edad; pero una extrafia norma de urbanidad los obliga a no confesatla explici- tamente y a responder con ciertas reservas. Cuando el huma- nista y pedagogo suizo Thomas Platter relata su vide® indica con mucha precisién cuéndo y dénde ha nacido, pero se cree en la obligacién de envolver el hecho en una prudenie pard- frasis: «Y en primer lugar, no hay nada que yo pueda garan- fizar menos que Ja fecha exacta de mi nacimiento. Cuando tuve Ia idea de averiguatla, se me respondié que yo habia venido al mundo en 1499, el domingo de le Quincuagésima, exactamente uando tocaban @ misa», Extrafia combinacién de incertidumbre ¥ de rigor. En realidad, no hay que tomar esta reserva al pie de Ia letra, ya que se trata de una discrecién habitual, vestigio de una época en Ja que era imposible conocer una fecha exacta; lo sorprendente es que esta reserva se haya vuelto una regla de cortesia, pues asi es como habla que dar su edad a un interlo- cutor. En los didlogos de Cordier, dos alumnos estén hablando ‘Don Quijote de la Mancha, Madrid, Taurus, 1960, 11 parte, cap. XIII, p45 8 Vie de Thomas Platter [el Viejo}, ed. B. Fick, Lausena, 1895, ° Mathurin Corbin, Les Collogues, Patis, 1586. 37 Ss sauo}oeja1 se] ‘Souoyoe}s9 se] ep oareyaZaa ojaa [9 ‘smouyId sop ap o1uenurou jo odwan oumsjur je ejnBox wsomnB ay wwsTE cup ‘omer Jo 0 eet e[ anb pepyesnes mso v epyes eNO ep -anb 9] ON “se9W{pour ow o1ad s1uaKad apond anb oyustutoow 09 Un :pepyesnea est wun 10d souaMpua} so] Ue[nBa4 onb souo[pejas se{ aptorpnysa ye ‘orue of rod “wiley 9s ezopeImyeu BI 9p ojwerWHOUOD [y “JesIOAIUN OWISIMIUUOIp [Oo BAIUCD epeU soory pond es ou ‘aqtoiDyns wALUOUOINe ap ouOdsIp soUtsoo FP seoBoww> sel ep vuNBUEN -opunU [ap UsDI0 J> WOO} 1ujs “euspea up seuorovar seusprouosap us aluaazaqU! a]qysod $9 ‘ou BK soUDLIOUDS SOT ax}t pepurepHOs op opeaB oudlo un op AN sied Vy ‘opeyste aiuatiayuatoyns yiso onb sowmmupe is ezajeim BU vj 9p ojuouta[a uN augos soMM>® oJ9g “wMIEEEy e| ap 0 peponBiue vj ep sosise]9 so] ap “Uofoipen v| ap pepyioine vp ‘on spur oyonut ‘oo1siUDI9 oyjouesap [a Ua stim fap a]qusuod -sar sod vptusi 498 aqap ezajeimeu e| ap peplun v] ap uo! ~aou09 wsoandls vse anb 19919 e wIIUYPIUL aM OX “ED1ZojOD ‘owoo wisi} uy BIouaID Bun e X OuIStUeRed Jap sepepasy sare|nd -od sepousaio sey v z9A w ® wjoauapiod ywinpeuaigos of & jean -et of anu9 ugioisodo wgeq ou anb ap eapr vy “sopemmyouasqos souopeysayueu se[ ap saygeaedosur “wzajeimeu e] ap souauzou 2} So] sopor anus isn onb pepueprosur y] ap ‘ezayeimeu 2] 9p yeuowepuny peprin ey ap wapt vf ‘anuaTos Anu vos ua oon] eplwoauoo “e}oop ‘Jezaua® vapr ean souqy ap oranl -Uoo Jap Bjerxs ag vsuonopsd sejaoos souNB]e arqi, 289 U9 0], By uejpod 9s ugiquiey, “seprpour se] v X sorauBU sof ¥ opeaip -oP ¥IS9 OIQE] OUMTIN 1g “910 ‘sOAB SH] ap ‘oBany Jop ‘ene [ap ‘ome jap ‘euarew v] 2p ‘oduion ap ‘ojaI9 [9p ‘sopepausajus sej ap ‘odsond ns ap A axquioy [9p ‘sorudiaya soj ap ‘sojsBuy SO] 2P ‘SOIC op uBteN somgy aiutoA sng “eBojoa eun onb od -wey oust je “euouonse wun “aua\Biy 9 BuLapour op operex un ‘seueuny vio EUR wFOIOISIY PUN “feMyeT vLOISIY un ‘wojsyyelow eun “eoIsty aun wig “soIc] ap & wzayesnIeU yl ap ques peprun 9] slayer anb “(wonsfeuw s9 ou ugiadoouvs ‘efn9 o1ad) assnouwy-punin un ‘sopeies & sowzyoud Soqustuo -owoe so] sopo} op eipadojoioua wun so sasoy Saino: ap 94D} yudodg PuDdg OT “uO}oHZeS|NA ap oyalgo IAx ofBis Jap sopeIp -ou e URE EID JwAAIpaLTOdIspIO wou! Sq -NOISRP roseUL ‘euardu, vf & seipei8 “apsep [a owod sse ‘spouRy Je UOponpes rns vunyodo oBznf og “ouaduy ofeg jap saiorsi939 soy ap sew, S0] Sopor eyBooa1 onb 111K ofBis [ap worseytdiea Bun ap wEN ae “ager ‘woysiqiog uno{ sod opponpen, “ATUAKVI ap “q 10d “pruMs ua sduoD ap sqas nod ajgonfoud 42 ajuin sexy ‘sasou Somor ap aupipudodd PUES OT o 25 “y Sas01)9 Saino} ap autoigiudoid puinisy #7] 8 9ESI MP UD! “ipo "e] sowvofoy 1s eurayqord [9 Jofeu souraiapusyug "PURPA -09 EpIA Bf Uo giuasezdes onb o| A sopepypeyusut sw] B uOsEsed sojdeouos sns epipaur gnb ua “awyyurey g1Ayoa a8 vIous}o ws ‘ojund gnb myseq jnbe spusidutos vsaraiut sou of9s !eIous! By ‘9p suorsty ej Us ednoo anb oysand yo 1 woroRNUNOy ns ibe sowreSnsaAuy ON “POYRUA!D UpIEZTIEsNA op sososduyl soagy sorautid So] TIIAX of81s [9 ta oAaNL ap ouidsut onb A opeduty ofvg Jap sortase so] ap worUUIO sopeActpeut saxopelsduos soy anb vuisisis toystionso{ ap sojue 1A ofBIs [ep soatUg! sojosons sof & eIowes amb voisyy uproeaydxe ap K upfadysosap sp wut -aisis un v vjoouayied ‘Soauprodwaytios sonsanu exed Pepto] “on e] 0 sed Jp anb uapio oust op vOLUS!S BYORsyRO uN fe19 aiquioy jo pepa e] “opunus yep souoIpejuoserdar senBque se] UB Pepe ap ugOU B] ap eoURWOduN e[ ep vopr soMDUD ou vk Tp UD KoY] "uNMOD eIoUafsadKo B] ep |e vIDUE!D B AP ‘owaise) Jop woresed onb sojensn ue) ‘seppodal uv} ‘sepyooucs uaa) ‘seanysod sauoroow # uespuodsasz09 «aiquioy [ep S9pepa o «opts tT 2p sepepe> ‘asapepan sey ‘sopesedayue sonsonu ap pepmequsur vy vieg “seqqey apzer spur piOsjoA as anb vino es -ojOULUIa) BUN ap eqeEN a8 oFdiounAd ye ‘oe Us| “souoyodeoR serounad so] us sopeqo|fus unqeise ou sopestyrufls sowso o1ed «pnyidaioap eB] © pepliiiand v[ owos seiowiisqe souojpou xPUaIS -ap ied SoT|D 9p soungje oper souisy sgndsaq “epIA e] ep aruaxoy1p opoyied un woxpijs souyangy soisa ap oun eped “pny doisap & zofon “etousosajope A pmuaant ‘pepruend A eroueyur Jeqiea aquauteand avared sou anb vySojourui, wun ueajdusa solojne sng “eIpapl PepA P| ep sookypualsopnes soprrest so] uo a{qusapisuos ojpedsa un uednoo «epta 8] 9p soppy» so] “opezi]aio opunur Jap seaquimysoo s¥j vo odwon unaie aquvanp yansisqns anb ‘pepo e| 9p peplnoso wnBnue 2] euenr -eyeqpouur predisip ot £ ‘oanssod omtattutpou0d tn owod asiau0d wy parsBo] Ou B89 ‘feuossod eBofouoID eI ap os J> aaNfesaUaR 98 opuen osnjouy «aypou jum u39p opio ay updos ‘90a11— {sown sour sommpng?» yse uesoadxa as A caida Je aqueANp centre 10s elémentos, el cuerpo del hombre y sus humores y ol destino del hombre. Asf, la astrologia permite conocer las in- cidencies personales de este determinismo universal; todavia a mediados del siglo xvii, la prictica de ta astrologia estaba Jo suficientemente difundida como para que Moiiére, el libre- pensador, la tomara como blanco de sus ironfas en Les amants magnifiques. La correspondencia de los ntimeros aparecfa entonces como una de Jas claves de esta solidaridad profunda; el simbolismo de los niimeros ere algo familiar, se hallaba al mismo tiempo en las especulaciones religiosas, en las descripciones de fisica, de historia natural, en las précticas mégicas. Por ejemplo, la correspondencia entre el mimero de fos elementos, el de los temperamentos del hombre, el de las estaciones: el nimero 4. Dificilmente podemos imaginarnos esta formidables imagen de un mundo masivo, del que solamente podriamos percibir algu- nas correspondencias. La ciencia permitia la formulacién de correspondencias y Ia definicién de categorias que cllas enla- zaban. Pero en el transcurso de los siglos estas cortesponden- cias se deslizaron del terreno de la ciencia al del mito. popu- lar. Estas concepciones, nacidas en la Jonia del siglo vi, fue- ron adoptadas con el tiempo por la mentalidad comtin, y todos se representaron el mundo de esta forma. Las categories de la ciencia eldsicomedieval se tornaron familiares: fos clemen+ tos, los temperamentos, los planetas y su sentido astrolégico, el simbotismo de los ntimeros. Las edades de Ia vide eran igualmente una de las maneras de concebir Ia biologia humana, en relacién con las correspon- dencias secreias internaturales, Esta nocién, que se volvié tan popular, probablemente no temonte a las épocas florecientes de la ciencia clésica: pertenece a las especulaciones draméti- cas del Bajo Imperio, es decir, al siglo vi". Fulgencio ta deseu- brié oculta en la Eneida. Este autor vio en el naufragio de Eneas el simbolo del nacimiento del hombre en medio de las tempestades de la ciencia e interpreté los cantos II y HI como Ja imagen de la infancia avida de relatos fantésticos, etc. Un fresco de Arabia del siglo vu representaba ya Jas edades de la vida ®, T Companernt, Virgitio nel medioevo, tomo 1, pp. 144-155. ® Kuseir Amma, ver Vaw Matte, Iconographée de Vart projane, 1952, tomo 1, pp. 144 ss, 40 Los textos de la Edad Media sobre este tema abundan. Le grand propriéiaire de toutes choses trata de las edades, en su VI libro, donde las edades corresponden a los planetas; hay siete «La primera edad es Ia infancia, que fija los dientes, y esta edad va desde el nacimiento del nifio hasta los siete afos; en alla, al recién nacido se Je Hama nifio (injans), que es lo mis mo que decir no hablante, porque en esta edad no puede ha- blar bien ni formar sus palabras perfectamente, ya que no tic- ne todavia sus dientes bien dispuestos y consolidados, como dicen Isidoro y Constantino, Después de Ja infancia viene ta segunda edad...; se la lama pueritia, y es as{ denominada por- que en esta edad el nifio es todavia como Ja pupila en el ojo, como dice Isidoro, y esta edad dura hasta los catorce affos.> «Sigue luego la tercera edad, Hamada adolescencia, que ter- mina, segdn Constantino en su viitico, @ los veintitin afios, pero, segtin Isidoro, dura hasta los veintiocho afios... y se ex- tiende hasta los treinta 0 treinta y cinco afios. A esta edad se Ja Hama adolescencia porque la persona es lo suficientemente grande como para engendrar, ba dicho Isidoro. En esta edad Jos miembros son blandos y aptos para crecer y recibir fuerza y vigor gracias al calor natural. Y por ello la persona crece fen este edad mientras adquiere ef tamafio que le ha otorgado la naturaleza.» [El crecimiento, sin cmbargo, se termina antes de los treinta 0 treinta y cinco ais, incluso antes de los vein- tiocho. Sin duda alguna era atin menos tardio en un época en que el trabajo precoz movilizaba antes las reservas del orga- nismo.] «Sigue a continuacién fa juventud, que esti en el medio de las, edades, y, sin embargo, es cuando el individuo posee ma- yor vigor, y dura esta edad hasta los cuarenta y cinco afios, segiin Isidoro, o hasta los cincuenta, segtin otros. A esta edad se la llama juventud por la fuerza que hay en ella para ayu- darse a sf mismo y a los otros, segiin Aristételes. Sigue des- pués Ia senectud, segtin Isidoto, que ocupa, el medio entre la juventud y la vejez, ¢ Isidoro la llama seriedad porque la per- sona en esta edad es seria en costumbres y en modales, y en esta edad el individuo no es viejo, peto ha pasado ya la ju- ventud, como dice Isidoro. Sigue a esta edad la vejez, que dura, segiin unos, hasta los setenta aiios, y segin otros s6lo at oy [ros oo “wusou sup A / oféuafe so¢ sosqnjed souang { souoagt sor ana sesquos aqacl /sS0W8 BUG SO] 2 OPPBAIL By aN 7 siuapnad jp sp9eq 9q9p Isy / fopunw fa opO} pALALA yen9 [ACL 7 OBL twang Jesquos saquioy fo agact / aagni90 9p Sow > BBN OpUER / “234 wo 2810084 U2 opus], / Uslg ozustwo> ou UDIND sang / UpISeUSUn buonig eun wus} ane) /' est wong un sep agop a] 98 SOW / aq [9 3051 sousde anb &A / J07%h ouan seuade ‘sous stag / opiata AY opuend “out j9 sey / “oaniny [8 oUloa opesed |y / ewer opunsfU plea son / S610 Sop Bua eng / cusua. ap sou! {8 Jmbe USA] yo “do “DSAYHOW “| 5 “sozflq_snuo{ 2p wali! | Oleg solepunye> 30] uD operuasaadDy 5 [aunts »] 8 e99j 2} odwaty [2 290) / seploDa: “Sond ‘ayep A / oxouED & fain anjana 06 s2oubvua/ yuk Ou A SOU 99 2uaN fa / IqNIIO ap sou fui, 38 2m / aiquapdes v anais anb sou jg /'"oxantt ap eIUsio 98 A / osouliai anjana a5 O2OWY ap SU Ja UG A / SOISRB INYNIO} apusiaid (p anf / seuossioup s81U2) welwasaid 9] 2g / SORO OYDOIDOIP So} eisoy A // ""eroAzud o| uo suvureu 2 20) 7 Soue so SOpO) cL valgay 9904 Snb ousREE OT / "32099 UEDMY | SOUE Hoe SOND SOT] -v}00 api sonyonb %9 wnzodwiay jue sonyonb “sorusureredurey So}) tunowiny sonpnb ‘wnsopuowieye snyonb sneuasuoa :oxeno sono 80] UoD eptA ¥] ap S9pEpa se] ap eIouapuodsati09 ey “ye 9]QUOS 9uL JS “ougUInE oes 2, ‘jdusoxo sed soored suuog, sus sounof xne fowos op if SUB XT 8 9ALIE 189 IN) swopnoid 91 aurey nop 1sury {suout 1] yno} axA14 Hop fenbacy towos} uog 2} s2ues ‘Oy 0G susuaA sqadeaigoro wa, uawauyjep oq © PAPI -V auzouanu09 uo vu Mb 303 ‘ammypunou auunid 1M fino outog mou Hop uO, SIPIW jonvis ap a1gnd 8.0 IE 38) syojea sign ynod ou sur Ig oso 8 yuERb “]UEyUD, ISUY BUDA 9} 32 BSBA 9] 18 ssduioy xnap v aprefar [nb 29 andg sx oxd oy saan top Y “atAuef 9p sIoU a] 1 730A, HHLIX Off's yop euNs0d 969 ugIquIEY O ‘ssanow 9uguL af sduray 9} 20 -WI9ANOS HOP IN] 3UOP BY ‘uayp ¥9 PIOIRIHA 3USEARP SOT] w Fou un ap soup sorsuigd sfos soy arusinp upunge ‘onoduiey owes / nila e] Tu bzzany BY ypuRgE ou sou oysIp UD ond BK / ‘oso0g 9p soul |B smiaupi2ar soperedwoy 408 uopand J opunca Je Ge aays aiquioy jo anb soe sorsumd stor soy] “EOE e 1S¢ “dd ‘Geer ‘sunapupuios unanyosy “aundy{ sjou aznop S77 TISMYLOW “[ ‘updos ‘00g 9p "Po ‘sw2HBi9g sap ‘sodwoo 12 soYpUB}PY MDI « mjd wou 38 suv XT B IEAD ‘oiquiane,p sfour ayadde wo,nb aaquiaides sgide quota in siow ‘ng smopey> puaadss 39 7184 UF fsueur H] a@unyo 98 Issn 3g sau! apt axOTCA apIND LAD aunpap Jo) ua a8uey> 38 ff HIAX ® suv sap puemb 33 sduquyd 9 ane ex} a8 UEUE;AD ‘ue 59] Sno} JaHAg} WEY |SSNY ‘ansjoro uo} B SUE [A SBIINE sa] AIX OBIS Jap ugIsraA Ey UNBas “CQ fy 1upyo9 Sun vy sue wis quwAb anb snjd oN, ‘apuogey soioj ou nyaa sfou 29 U9 Je ‘wsawanjoup s5qauel % suozeduioa snoN apuow np suoy, YA anb sus sioyuuasd xs $27 :sopepo se] ap o1zepusyeo 769 BIjouEsap TAX AX SopBIS soy aTURL snp s20aa seyonus osaidural ‘AIX of8is jap Bussod up, “oEpual -29 JOP sBud9s9 se[ LOoNO8 Jo Opor arqos ‘mpayy Popa uP saqueuo;ow spur A sorejndod syux sHunay so] ap OUN woo BplA BI ap sopupo se] uoloejar ua Jse opuatuod ‘oompoz Jop souls 0p Sof uD upIoe|a1 Us peproyportad uno gxidsur qeiOpIS wIO ozOUF opwAFEU aiso CYsPYDNUT oULNN’ -opEazes too ef 28 apuop ‘eurapom sejndod wnBua] ef ® onBAUE s0 -uexy Jap opesed vy anb ‘(oypeyonu) sind spepondique emus -Jnbpue vysa Uos seyp somsanu ziseq Opearosuod wy as BIquiEd BJos CUP “(«j1OKeur ZY as oyDOM Ja! ~~“oYSMM UOLEISINb of Fou un erg» £ ‘«oyseysnur ourssden’ ug») «jares8 ywLAsp 2aq “BA Hf “HOY qWaIQUNe,| 1S “UOFTRA HRD [p> :«oUlU o “euO}aTA eaq ynOUr uN» :oyseyonum rwoyTus|s ugiquE) wpod ord $ zorttET inbuy savoa e JOgeaY OYDeGDUE Ja ‘otadsajOpe |> ouHOD “(sopne “sop soupt ueqeyuasazdaz anb soosaxy woo epercoap upioouqey BL ‘Jud sof ap uoTseNgay ef sBUs|sap ered «soURE soy ap oF srend [p> ROP a8 AX OPIS [9 Ua) op Nd ja OFUEY eqeUBISAQ ‘o -u9s ns opezyerauia’ eyqey as ek eIpayy PPA B ap sajeuLy y ‘oumu wiqeyed ef o90u09 os o19$ “sosasajopy & wand smBunsip ered soututig, sgouery U9 asia ou anb ugiquiey soouosar ‘orsipord sour so] @ opeoIp “0p osgy] A ua ‘,-r97[tg “stassafopn snumdo OWIOD opezEpIs -0o opis vy ‘sous 2000 op ‘epemures ns anb sesquopu “sand snuog 2p vorearpyes By] uo sou souMb op oyseqon un ‘sy ‘souojoenyeas seanoodsax sns & souumye ap smst] se] wo ‘asx 9p sernsol sor ap ox8oj00 jap soBoTyHED so], [BUOIRN, Roa}OHGIG VI Ua MeAIOstOD ag “susDs9]OPM 9p Jo Oo Jand OMI PP awdauaaZRpE, equalduie 5 offa[oo ap une: Ja Uy “elouEy “UE Bf WOD ‘MHHAX OSS [> wiseY “oIpUNsUED as wisp anb of sod ‘vlousosojope e wsed wpiqes eIqhy ow “«pepa ruieypau» “eprA e] 9p priaafd vquorrusis pmiuaanf owos onb pswarasqo ag oF “(exwofoyy ap auras ‘sedwmsg ap o10u1g ag ‘sun “feUOISHN POMIO|IgLA) SepoPE M7 2p soywo8q sey ap OpeqEsB uN ‘ouqyl #189 u> opronposdas SOU} “AIX. SIMO P S[ESI9A PP UOMO [2 faxgos AKC] WBA “OURIoL, uo ZeiMyase 8] Wo A vimuLd B] UO “seu, Seno ofeq “oem 2p souweT|ey OT sHIAdod B19 ojos ou wus AISA ae ezalan & pry cuaan{ ‘wppueyut tieges @ ‘son anb spur key ou szounyy ua anb sequora *[sejoueyd omoo sont} saaquiou sostoalp woo seperq “tou sepepe aris key une] we anb ek “wey Je U2 onb sgouesy P Uo sepmynayip sya KeE> =peynoETp vs soapos UIs eOOU “ovat sasoij2 sano} ap auppsgudodd Pub1h 27 ®P 9ST 2P o}ONP “a1 |g “01ND URe] |= OtLOD souALt of JOd 0 “URB] Jo OWIOD soFq “890A soIUE} wIUaIUOD OW ‘osn axysaNt ‘oqUaNB[sHIOD aod “K ens “taj ensonu enb ofA 96 “sjounyy ye eRopOUULIE eIs9 sJONPEA o1pigep 2s opueno ‘Tax ofSIs Jo Uy “sopepe se{ ep vYBojouUAD) 2 “uepunge eun ‘Jeaompantosispja uproejnoadse | op ‘ensisqng “oonsysow -ny oved un ay9p189 ap seIaNI[S ‘sauoYDeUEG K soososortld sof -anbsoq opusis uenfis prs e[ ap sapepo sey ‘vonur e ap & oF -uorumpafeaua fop ephadar ugfoeooxs ef op sesed Vy “pepaTgos 8] op ug}se7tuntio yO ezajemieN yy ap ojpr je anb pepriqeis? BUISILE 8] BILD} EPIA ef ap UOLDEAIpOLied wT “OsINSOA ap sBULIOY ‘souoruny ‘soo1sy} sodly ‘pepranoe op seuioy e uxjpuodsa1z09 anb ‘seprosvus uoig sedeya > epertioues vptA wun ap BOpE 2] eyuonuvar ‘sareylyuney sorelqgo so] anus ‘sonbeuewe So] 2p opel qe ‘sopared so] Wo Sepeasyo spupwiey seis 9p upionedas eT + _,SOLRSOI sns oa ‘—saBlMdad sp So[— SCIAP SO} :soIqejouse sns 0 SOIgH] SNS UoD ‘SoHPRID So ‘sopuauINDOp ep goia1s29 sns_uoo seystin{ So] oAaNt op uddeivde fezuesn ene “ue 8] ¥ UonHis O vpout B] & seis op uclep salen soj ‘euapUd. -sop wyeoso e] Us fexopueq eUN OpUBARTT O Oplus9 opuEU ap UI <8] nS woo jIAYO uN uo OpHAaAUoD wy 9s SEU 9p AIqUIOY [2 s(eroaoumud 2] ap wiouaasajope Bj op se3sa1j se] 2p UO!DOAD foxes ap orsngie wn URE B{ U2 ova URE Jo ab axins0 s70 -on 2) vlored vsouoy wf ‘raptumid fo £ oxqy] > Lod [2{FaIO0 JP ‘Or yeqeo ns aiqos sepefesioy oUNL [e 2A a5 arduials ‘a[qnoU ‘epur oypnat so soinquye so] 9p RIsUarstsied By “"uoHENUOD BI9UE der un oficio ni instruirse como lo hacen los chicos buenos... De buen grado se juntaba con glotones y gente ociosa que fre- cuentemente se peleaban en las tabernas y burdeles y ne po- dia encontrar una mujer sola sin que la violase}. He aqui otro muchacho de quince afos: «Quoique il fut beau fils et gra cieux» [aunque era buen mozo y graciosol, se negaba @ mon- tar a caballo, a frecuentar las muchachas. Su padre piensa que es por timidez: «Cest la coustume d’enfans» [es costambre de los muchachos]. En realidad, el chico se habia consagrado a Ia Virgen. Su padre le obliga al matrimonio: «Lors fut en- fant moult Iaidengie ct par force le boutoyait avant» [Desde entonces el nifio fue muy injuriado y golpeado brutelmentel. Trata entonces de escapar y se hiere mortalmente es Ia escalera. La Virgen viene a buscarle y le dice: «Beau frére, vee cy vostre amie»: Lors getta Lenfant ung souppirs. [Bondadoso hermano, aqui esté vuestra amiga: Entonces el nifio solté un suspito}. | Segtin un calendario de edades del siglo xv ™, a Ios veinti ‘cuatro afios «est Ji enfes fort, vertueux», «Aussi advient des enfas quand ils sont a dixchuit ans» [Es un nifio fuerte, vir tuoso. Eso sucede también a los nifios cuando tienen dieciocho afios). Asi ocurre atin en el siglo xvii: una encuesta episcopal de 1667 relata que en una parroquia® «il y a un jeune enfans, aagé d'environ quatorze ans qui enseigne 2 lire et escrire aux enfans des deux sexes depuis environ un an qu'il demeure audit Tieu, par accord avec des habitants dudit eu» hay un mu chacho de unos catorce afios que ensefia a leer y escribir a los nifios de ambos sexos desde hace un aiio aproximadamente cuando se instalé en ese lugar, de acuerdo con los habitantes de dicho lugar] Durante el siglo xvit se produce una transformacién segén Ja cual el uso antiguo se conserva en las clases sociales mas de- pendientes, mientras que surge otro en la burguesfa, en donde Ja palabra infancia se circunscribe a su sentido moderno. La Targa duracién de Ia infancia, tal como aparece en el lenguaje comin, procede de la indiferencia que existia entonces por los fenémenos biolégicos, y a nadie se le hubiera ocurrido fi FG nis arriba, nota 13. 7A. De CHaamasse, Etat de Tinstruction publique dans Fancien diocese d’Autun, 1878. 48 mitar le infancia con Ia pubertad. La idea de infancia esté yinculada a la de dependencia: los términos hijos, mocitos, muchachos, son también términos del yocabulario utilizado en las relaciones feudales 0 sefioriales de dependencia. Sélo se salfa de la infancia saliendo de la dependencia, o por lo me- nos saliendo de los grados inferiores de dependencia. Por ello, los términos de Ia infancie subsistirén para designar familia mente, en la lengua hablada, a las personas de baja condicién, que contindan totalmente sometidas a otros: por ejemplo, los lacayos, los oficiales, los soldados, Un muchacho [petit gar- gon] no es necesariamente un nifio, puede ser un criado joven (de la misma manera que actualmente un patrén o un capataz dirian de un obrero de veinte a veinticinco afios: «Es un buen muchacho, o es un muchacho que no vale para nada»), En 1549, el director de un colegio, Baduel, escribia al pa- dre de uno de sus j6venes alumnos, a propésito del ajuar y sé- quito necesario, Jo siguiente: «Basta con un muchacho [petit garcon] para todo lo que se refiere a su servicio personal» ®, A principios del siglo xviit, el diccionario de Furetiére pre- cisa bien su empleo *°*: «Hijo [enfant] es también un término de amistad del que se sirve uno para saludar, mimar a alguien © para inducirle a que hags alguna cosa. Igualmente, cuando uno dice a una persona de cierta edad: adi6s, madre bondado- sa [Salut, grand-mere, en el habla moderna de Parfs} ella res- ponde: adiés, hijo mio (adiés, muchacho, 0 adiés, pequeiio) ladiew, mon enfant (adieu, mon gars; adieu, petit)|. 0. diré a un lacayo: «Hijo mio, vaya a buscarme tal cosa.» Un patrén dir a sus obreros: «Vamos, hijos [enfants], trabajad.» Un ca- pitin dita a sus soldados: «Valor, hijos, resistid.» A los solda- dos de primera fila, fos més expuesios, se les llamaba «los hi- jos perdidoso. En la misma época, pero en las familias selectas, para quie- nes la dependencia no era sino una consecuencia de la debili- ded fisica, el vocabulario de la infancia tendia a designar més bien la primera edad. En el siglo xv11, su empleo se vuelve més frecuente: 1a palabra anifion [petit enfatt] empieza a te- 3 J. Gaurrts, «Claude Baduel et la Réforme des études au xvi¢siécle», Bulletin de fa Société d'Histoire du protestantisme frangais, 1880, XXV, pp. 499.506. 20 A. Fureritee, Dictionnaire universel, Rotterdam, 1690, s. v. enfant, 49 Is 11> “do ‘sumer sus0N 2p SapmH — uso} ‘wo4piKye jo18) Wo °S292q I]916) [> “NOS Kod | ge “unoyond yezusnord Je opworyudis owsius Jo uco vojduo pusia “9S ap aurepeu forynbuyo ‘uiguung sgouvsy 42 pip onb ‘owig tung onset Jep esto [2 59 ye] “JeaUes spaaiuy zp oalgo aajona 2s uainb ‘ousnbad out aso w uu {sap anb soustus9) so} ‘so ap 0 ‘saizjoaso seBiaf so] op 0 ‘sorafuezxa seMOIpY somo 3p ‘sen3ua] sviio op, zewior opeyiqo ‘send “p1aA 95 spouesy 1g ‘oun un ‘agdnod wun :ourwway uo o%od “ourwsy ows [> tos spouwiy us souuruouap sonosou anb of “(uodnod) ouoL ap eauoy e[ ofeq ‘ours ‘oulu un v pUBISep ou Bx “IMAX TIAX SOE +8 Sof ap enBuoy we ‘oMor wiqeped e] “[KoUAIp ofIAIes |e aepne amb soe aspew ns ap uss [9 opemew uezoigny op -212 wang op aonb X sesay ap os0d ueyqes anb pepa wor op soulU BIqey aeBn] 989 UA] «UL soJA1os a] suey anb aiQUE mo] 9MnIBTe ywassne siomUOIOA sMjd sure ‘sas}O] 2p nod yweKeaLs mb o8eo ined ep sueyue sop near suvao» zest © epnie & 2ylled -aigos UA SIA “g, (KO|LINBeUOU) uoaiv9} UpIquM BUI] 2] 2s fexp ue Aoy sowepip owos ‘«pqaq» uN pepleat Us so ou OM0R 2189 o1ag “o8tUUOD sysswIOD seIp san 9p onttap anbiod xe10], ap Bfep ‘ouoy :2oyp 9] A wygey aj ‘oulM jap pelunjoa euong ey & vlowaysisut ey opuara ‘snse{ osorpyoysosrur [q “sNsa{ OUIN, une vjuasaucor auirq-auoy saposiqy so] ap oun :(zundnod) couor eiqujed ¥ 59 suo ap bun K ‘souBIMbmYS soy v WOIq ‘spur seuBisap usvoied onb souoysordxa spoueiy ua Bk wepsisg “waapytyo HS, yp ‘saqvq yous [fo 8 wpeURsep visa (QOg1 BIseY IAX O|8 48 [9p soxdiound opsop gayrn os onb) ge AIT ap (59/81 ua) vune] eongures ey -saz0KeU soulU sop P upIquIR eqeorde os qnq oujusigs jo opuop ‘sp1Suy wa apzons oust of ‘SpWaP Oo] Jog “so1okeur sof ap uvsunsp sol anb seaqujed ap wiyey Be opiqap ‘sousnbod souru so] 9p x0]qoy sod soatonyeo ono ue sop -YMO|IP waywenoUa LAX OBIS Jap afensuay Ja ‘ammersqo oN XIX O85 ye UEquIUOMS sauorsardxa sejso onb eyrsaz9 95 onb pepioa so oN? “woploeu upioar ou JP owoo oitiaooup> ‘enroreur & ugzes xoUD) v oUBIduS) vzUarTE -00 98 sand ‘sours uepanb ou ek ‘se ojssop 10g “opstRar09 ‘uJs “eupioqy wiaueur eun ap TTAtA opefop ey as tamb v ‘opeut un sq» :sareyrurey cos sou une anb sorquaaoid e119 os 261 ‘29L ap sont09 sop apony OT ANOS “A "W ve 1€ MOU B] J9A “IWosvd aatfenbor| GLI “A *| 003 “LELI “PROY-HOd 2 siuo sop oiIMS ‘siauavag aa NoTIVA Ho ‘AeusH{ =p o'8sIo9 Pp cwUELEMINY ze (leet “ekoyruog 9p suo¥mysuoy se sp soypugd) syunfue soy snod miouinpBoy "Wosve 2uonb29L 4g (eset SP “P2) Sneddon snpOT “ARTSATL “L Se SFLLL 9p vseousx} UoPonpeN “WOUPIO ABDUNHY 27 “AMEE oe arqnamng ‘olreuoyooip ns ap (woulu>) sunjeia wiquyed vy uy "enBuoy Busonu UD UE UoIsISqns anb sauo‘noo] A sauorsaudxo seaIo ‘seaquimsoo sp] ua “ouPI}KIOD Jo 10d “opionponuy ey “wloUestTE e] opeuopsap Jagey soared anb ojfis ase anb ap eyuona sour Bp SON “ugzeE ns URLO[SDa}Iod anb souo!saljar ¥ sgueAgl SO] fe ayuowoiqegard unyiout sousBgun seisyy :(souuossad sounal) asouoagf> so] @ “usauangl soquoul» se] v soquend Ms 3eoIpap ppuajaid ,, 1NugYy] wIOUNS wT “oMISIONUBMOR Jap A LILAX O18 4S Jop owoTUNUES Jo uBIUNUE onb sotO,saLdxe ‘, «soryjeBuUE> ap ‘eseytupe> op ‘Souopxalsuy seAaNU UOD “BIGEY 2S “yp «SCIP SOF SOpor est @ UPI OM SoURLE So] aIuauIeOIUA» iaquoseid jehox -Wog ap sa[pyusuTsyo sefanosa Sef ap ojwaumpdar yy «'seruoped sb] 8 OWLoD a[qisod so 18 sopreMUAUMTe K sopequINISODP xo}soUDUE 59 ‘—Jeoseg auyfanboe{ aqtiosa— somo soy aonb une syul ‘Sou -anbad souyu soy y> “«sapuei® & «sourtpour ‘«sogonbed ua SOPIPIMIP UpIS9 4_ [P98eq atyfonboe{ ap souunpe sor] “sousopour spur oper euqos & sososouinu spur uoAjonA 2s wouRsU e] ap souRUHIgY SO] “(RMOY-HOg Ofna) so upiquiey anb wl ap K saved sepoi od wprpungip ‘jexour wapio 9p pepiseoou wun yeroues uo ‘esaidxo onb 0) vildsur as wypeqe eso ue anb soyBodupad 4 yor Ow BANABIONY] e| EPO} UO A “TekOY-Mog WoO ‘auaU|edioug ne Souanbad spur souumnye so} ‘saysiad appt] so] ap vjanase vf w axa}yox 08 LZ91 OP o1xoy un € ‘spouezy uo onb omsfur of wormUsis Azad ourw9 yp ‘eumye(uy wy “SOUR ter OW A anb so] OsnpoUE “soTeIUAUL -2[2 sepanasay se ap SOUUINE sof SOpor eqMUBIsep LAX OfBIS JeP sepeuyy eB peipadso opnuas un gzqoa opis By ou anb uorejade ‘[junjua aunal] « a12xy 97 “NOWLOY a -1esa9 wis sopreueas] © sopseicins anb sey x J “sofota foind ap uezaydon osed epe> e / :$030}08 upiso sop “zpue anb Uo> said py ‘sompndod asiaajon ® uapuon anb ord ‘sesoninq upiquier SoUOION “«sOpBAIASHOD UDI Anu sPIOUDS O sooUDs» so] sod & “pepo ey91 ap auquioy fa» 10d opeze|duiox opis eH “op! -siedasep By ouvjout je ‘ede epunes ¥ so msg & “woody ta “Sonu wo sand ‘olafgo auan ou Bf “pepion apsap wv ‘oradsax 950 olag ‘ouejue je sod oiadsat ase ap o8j@ soriafoud soy uo exp Koy UDP aysisqng “LAX tax SOBs So] ap ofa1A ja owwoD ond9x9 9p wei vqmso ou cred “py Anu ek wI9 ON “IK Offs [9 Oper ap & auuoraig e ap jnsey op ‘sznai5 ap ouRPUR [> :eoUOL -adxe esor[eA ep woseliyed [9 ‘soresuas sofasuca so] ap sors7 J “Sopeayn|d soyjaqua ap opesedayue a ‘ajqeredsa: ousjoue yo gus oround :sedme sop ua gzzjeai a8 UgJoNfoAd w] “10393 oad 0 oanwmaidsap “viaf ap opyuas un woo arsisqns “«ofata un» ‘ofotA ojqed0A onfinue [> epuop “epergey wna, e| us oman [e ‘optoaredesap ey zafon e] ‘ouesUOD [9 20d “ep wa AO ‘soquansojope sis Ud aoouodar 3S xx Offs [> cWHOD ‘opuEM ap pmyuaanf 989 ue ejsouosaK as Ax offis jg «pepa BulsyaL BUN zainpew P| ap & pnyttaant ef ap wedey soynsuooLint soy» :euL siye & ayuanoary osn ap B19 ou anb aootIona1 o1ad “zaunpeut ap eIpowiovut uVsou wun ua esuoId ‘epIA BL ap peproipored 2] 9p Sofware sewoqqosd soisa opias uD Antu une PHO, anb ‘arguing “pniuaanf 8} equure]] 2s TAX of8Is ja Uo anb “Zafar e & miouejuy e] anus ‘sapepa se] ap ejso2aIe epunZas eso v apuodsa1so “papa ns sod wip Koy ejJ08 o| anoune ‘oyseyonut tun $9 ON “ePlA eI 9p sejeosa sp] ap PUD vj UO wIjey as anb erajoptuag Uos peIOYO Jo cuadof auquIoy wn ap F| S9 oH9IdutO9 axqwioy [op wodeuiy ay “MAX & TAX Sols so] atUEINg “wrAyIOYD 21 ap A ugioorap vf ep ‘soxguy soy 9p “uotoopgnt tf op pepe ] $9 anb “zafoa ef v wjadsor souode oueyue ap wouesy e] “yp S1PQBS] sypinorg ‘sluray senaya. Mp sa1uDd s9cq *anuanBo8 9] 394 Yo oypnous a¢ 'oyzeis‘ossno4, B|DIA iad Uog af “UorgG UOS ans 9qaMe> syneung ap om -suoflexes sa v piaoased 9s ‘spur soue zap vue, opuens +s son sof 2p / ‘olan [ap sodwan ap 0 owmeg 9p ofS Jap uaa sod 7 e8u0) 2] Ou uaynB ez>yeurNeT Uf UO hex ON] “NAO DT “AOMLOU 1 99609 sus JOAa[px NO aTUaLAT MMs Yn Is ‘ssaqsita 9p Juotangga) ‘sed anbayo y anbsn (nD ‘ynanno# xnop uo ff ‘3qszeN JF WOP spard ston sq) ‘a8nigq1 np sdiua) np nO UMS op 2998 NAL nf 2] aU ynb sumtuoy esmisue B] sueP Sod 985, IT qjaquerp un wiainbys pul ‘spwepe x “soe eyuanouyp anb spur ousq ON rOuBUEFENaWINb osods> un olny rs v xouodwt axainb nonoy “o[nsypHl so OUBLoUe JO “TAX Opts [pp solue ‘Jesoush ug “sopepa svj ep uofonuasaider wun upIq sure) $9 anb “oURiol], ap 01/9409 fa a OURIOUE [ap OSED [0 $9 TPL ‘oAye> uN ow ayuowardusys soosede s909K F OpIoo|}OqtIO fata Jo A “eqeq el ap osn JP & o||sqeo Jap BpyEd eI Woo ezUEL 09 Zalad vf rortdsisap K osooeyjse euquioy uN 9p soBseL So] ofeq siuasaidas vou zal0A v] ap vyyesZoUCo! wf anb ‘spuIEpE ‘apoang ‘sopor sod sop}oou> sojdwafa uos ‘somosou ‘exmd soa of wyaepor ‘azgqfoyy ap sorefaA Sor] “pepaloos ensyue e] Ua oF cuoid eqezuowios 2a{aA ef anb BA souleges “z0l9A eI op “wsonut forad ‘e[ajsied uolonjors e110 oBsti0D wAd|] UOLONIOAD BIST -ajgisod odwan sodew jo sasqueued A ojuosd wpa we ten ~ U9 ‘ose Ox UT expel ns upBos sopauo|eese Ops ‘wey sous soy ‘Gof ap ouqy [ap UOWENSNTT eNO Ug “ezaNbE by 9p ayqesedastr peprpunsay p] 9p jeuoiorpesn uaSeu “sos -osoUINU. J}UOUTTENBT “eYsa1p NS v SOUIU so] A “eprainbzt ns v opeue8 yo aua go{ 2 opuresojos wus] ns ea0Aa JOpeURUNIE yp & oot 228 e aaqona ‘aj ns tod opesuaduioaas $0 gol *, So sng wos :souofear seuosied se] 9p vuniUY Bj B GeBal| anb Soro eaquioy soumnb soun ap X sazafnur sop sms 2p opeapor ‘opeyas ‘iso ovesy :qooe{ ap upIA ef op orposids up) “Bm ns sod ueZ “ores 98 O|9S so}s9 oied “SoquaNdey SyUE uaAfenA 2s sourL ap souojoryuasaidar se ‘sin'y uBg op BpEZTTPIOUr eI VT War “owuoqumtposoud asa v Jory piooaueuniad 1Ix Offs 49 *, BlOuEyUE e ‘ap uprseuasoidar p] ua ojuapuuues xoSeu UN op aBsed y ‘O1q cuente durante el siglo x1v y perduraré ain a finales del quat- frocento italiano: los angeles de Fra Angélico, de Botticelli y de Ghirlandajo pertenecen a dicha variedad El segundo tipo de nifio seré el modelo y el precursor de todos los nifios pequeftos de la historia del arte: el Nifio Jesis, © la Virgen Nifa, ya.que la infancia esté aqui vinculada al mis- terio de su maternidad y al culto mariano. Al principio, Jests, como los otros nifios, continda figurado como un adulto en miniatura: un pequefio sacerdote-Dios de porte majestuoso, pre- sentado por la Theotokos. La evoltcién hacia una represen- tacién més realista y més sentimental de la infancia comenzaré muy pronto en la pintura: en una miniatura de la segunda mitad del siglo xit" aparece Jestis en pie, con una camisa fina, casi transparente, que con ambos brazos estrecha a st madre, mejilla con mejilla, Con la maternidad de la Virgen, Jn pequefia infancia entra en el mundo de las representaciones. En ef siglo xii inspira otras escenas familiares. En la Biblia moralizada de San Luis" se pueden ver escenas de familia donde los padres estén rodeados de sus hijos, con los mismos rasgos de ternura que las de la tribuna que separa el coro del ‘trascoro de Chartres; por ejemplo, la familia de Moisés: ha- ido y mujer estén cogidos de la mano y los nifios (hombres en miniatura) que les rodean tienden Jas manos hacia su madre. Estos casos son raros: el sentimiento cautivador de Ia pequefia infancia se reserva al Nifio Jestis hasta el siglo xiv cuando, como es sabido, el arte italiano contribuiré a desarrollarlo y a extenderlo, aparece vinculado a la ternuta de la madre. En la época gética aparece un tercer tipo de nifio: el nifio desnudo. El Nifio fests casi nunca esta figurado desmudo, La mayoria de las veces aparece, como los ottos nifios de su edad, envuelto en paftales castamente, 0 cubjerto con una camisa 0 tun faldén. Sélo se desvestiré al Nifio Jestis a finales de Ia Edad Media. En fas escasas minjaturas de Biblias moralizadas en que aparecen nifios, éstos estén vestidos, excepto si se trata de los Inocentes, o de los nifios muertos a cuyas madres juzgard Sa- Jomén, La alegoria de le muerte y del alma introducité en el mundo de las formas Ia imagen de esta joven desnudez. Ya en In iconografia prebizantina del siglo v, donde aparecen muchos "WHianuscritos pintados det siglo vit al siglo xit, Exposicién de la Biblioteca Nacional, Paris, 195¢, n° 350, lam. XXX. Ver nota n° 5 60 de Jos rasgos del futuro arte roménico, se reducian as dimen- siones del cuerpo de los muertos. Los cadéveres eran mas pe- quefios que los cuerpos. En la Miada de la Ambrosiana ® los muertos de las escenas de batalla tienen Ia mitad del tamaiio de los vivos. En nuestro arte medieval, ef alma esté representa- da por un nifiito desnudo y en general asexuedo. Los juicios fi- nales conducen bajo esta forma las almas de los justos al seno de Abraham, El moribundo exhala esta representacién de su bboca: imagen de la partida del alma. Asi se figura la entrada del alma en el mundo, ya sea una concepcién milagrosa y sa- grada: el Angel de la Anunciacién entrega a Ja Virgen un nifio desnudo, el alma de Jesis, ya sea una concepcin muy natu- ral: una pareja esté en la cama, aparentemente muy casta, pero algo ha ccurrido, ya que llega por fos aires un nifio desnudo y penetra en la boca de Ja mujer; es cla‘ creacién del alma humana por la naturaleza. Durante ef siglo xiv, y especialmente en el siglo xv, estos tipos medievales de nifio evolucionardn, pero en el sentido ya indicado en el siglo xt1t. Hemos dicho que el éngel-monaguillo animaré adn la pintura religiosa del siglo xv, sin grandes cambios. En cambio, el tema de la Santa Infancia no dejaré, a partir del siglo xiv, de amplificarse y diversificarse: su éxi- to y su fecundidad atestiguan el progreso, en la conciencia co- lectiva, de ese sentimiento de la infancia que s6lo una atencién especial puede aislar en el siglo xtt1, y que no existia en ab- soluto en el siglo x1, En el grupo de Jess y de su madre, el ar- lista recalcaré los aspectos graciosos, sensibles, ingenuos de Ia pequefia infancia: el nifio buscando el seno de su madre, 0 dis- poniéndose a abrazarle, a acariciarla; el nifio jugando a los juegos propios de la infancia con un pajaro que él lleva ata- do; 0 con una fruta; el nifio comiendo su papilla; el nifio a quien se est envolviendo en paiiales. En Jo sucesivo, todos los estos observables son evocados, al menos para todo aquel que presta atencién, Esos rasgos de realismo sentimental tardan en extenderse fuera de la iconografia religiosa, cosa que no debe sorprenderos, pues ocutre lo mismo con el, paisaje, con la escena de costumbres. Ello no impide que el grupo de la Virgen © Tiiada de le Ambrosiana de Milén: 8 Rampilly Ver nota n> 5. § Miroir Phumilité, Valenciennes, £2 18, principios del siglo xv. 61 so xmmaquioy 57 “SHUBINDIVD wIMoJog ap sonsoeu sof ap vanyndes ef ug “sauosoyord sns ‘ap 8] us ouls ‘sexped sns ap 0 our yop eqUM BL ua OM ‘2 cuouresuujid aoarede onb so osoLino OT “TAX o[8is [9 uo ‘Oprey Anu aoarede olffu ja ‘,,Sarequiieg ugtod9joc vf sod epeasas “od opis vy sou UorodHosop Ano ‘seezoUNy saIsyJo se] Uy, ‘UpIA NS ap opep OMOWIOW UN Ho B19 CWOD Je) ‘TOs OUI UN ap oyeiios JS ROUNU aXnynstOD ou “oBrEqUIS UIS LIIIX O[8IS Jap sued e souaut ‘oj sod ‘eipayy pupa 81 ep etuasne Iso OW ‘OISIA ‘sousyy owod ‘oUt 1g ‘ozand Jo K oVeNIAE J9 :wDIRFUL Bf op OWE -uosoadar ap sodly Soaant sop uakins Ax opie [9 Uo “TAX Opis J® Puoues ro1a\s0d ooRpaBoUOs! opouiesep ns op sviouy “UE sojURS SU{ ep ‘jeBup Jap seUr} so] op Uadso JO AIG IS “pjouoyur Bj 2p ourapour ojwayurtes jo erounue apr eno e] anb seajuaqur ‘sornpe so] ap [ap souUNH sof ap opunus [9 soredas v (QUX OS'S jep sojeUyy EIDE vu 2s A) prouspuiay sowousy vyp uD soy :oqeorw soased sou sapend se] ‘op vun ‘sBopl soq “parpinut ef ante £ odn® jo uo ont [ap wouasaid vB] ION equpeIse Saf SOpor eK ‘ieso;oRAT wIOUEIUE ef ap o1uoluURUeS Jo UOD oIpIoUFOD K IAX K Ax SOARS so] oymed & se ha evocado Ja leccién del profesor en medio de sus alum- nos", En 1378, el cardenal de La Grange, obispo de Amiens, hacia figurar a los dos principes de quienes él habia sido tutor, de diez y siete afios, respectivamente, en un «hermoso pilar» de su catedral. A nadie se le ocurria conservar la imagen de un niffo, tanto si habfa vivido y se habja hecho hombre, como si se habia muerto en Ja primera infancia, En el primer caso, la infancia no era més que un pasaje sin importancia, que no era necesario grabar en la memoria; en el segundo caso, si el nifio morfa, nadie pensaba que esta co- sita que desaparecfa tan pronto fuera digna de recordar: habla tantos de estos seres cuya supervivencia era tan problemitica. El sentimiento que ha persistido muy arraigado durante largo tiempo era el que se engendraban muchos nifios para conservar s6lo algunos. Ati en el siglo xvtt, en la alcoba det parto se ‘oye, en medio del comadreo, la voz de una vecina, esposa de un relator del Consejo de Estado, gue calma la inguietud de Ja parturienta, madre de cinco «pills», con estas palabras: «Antes que puedan causarte muchos sufrimientos, habrés. per dido la mitad, si no todos.» jExtraita consolacién! ®, La gente no podia apegarse demasiado a lo que se consideraba como un eventual desecho, Ello explica las frases que chocan con nuestra sensibilidad contemporénea, como las de Montaigne: «He per- dido dos o tres hijos que se criaban fuera, no sin dolor, pero sin enfado»®, 0 Ia de Molitre, a propésito de la Louison de Le Malade imaginaire: «La pequeia no cuenta» La opinion general no debfa, como Montaigne, «reconocerles ni movimiento en el alma, ni forma reconocible al cuerpo». Madame de Sé- vigné relata sin ninguna sorpresa” una frase parecida de Ma- dame de Coetquen, cuando ésta se desmayé al conocer la noticia de la muerte de su hijita: «Esté muy afligida y dice que nunca tendré otra tan bonita.» Nadie pensaba que este nifio contenfa ya toda su persona de hombre, como creemos corrientemente hoy dia. Morian de- 1G. Zrccasnins, La vite dei macstri ¢ degli scolari nello studio di Bologna, Ginebra, 1926, lds. IX, X. Antes, las representaciones de los nifios sobre las tumbas eran ox ccepetonales, ® Le Caquet de Vaccouchée, 1622. 2 Mowraione, Bssais, 11, 8 2 Mme. pr SEviGNE, Lettres, 19 de agosto de 1671 64 masiados: «Todos se me mueren cuando todavia estén con la nodriza», decia Montaigne. Esta indiferencia era una consecuen- cia directre inevitable de la demografia de la época, y persistié, en el mundo rural, hasta el siglo x1x, en la medida en que era compatible con el cristianismo que respetaba el alma inmortal del nifio bautizado. Se dice que en el Pais Vasco se conserv6 durante mucho tiempo 1a costumbre de enterrar al nifio muerto sin bautismo en la casa, en el umbral o en el huerto, Quizé ello signifique la supervivencia de ritos antiquisimos, de ofrendas sactificiales. O mas bien, no se enterraba all niffo muetto en su tierna infancia en cualquier lugar, de la misma manera que hoy dia se entierra a un animal doméstico, un gato 0 un perro? Era tan poquita cosa, estaba tan mal preparado para la vida, que nadie temia que después de su muerte pudiera volver para importunar a los vivos. En el grabado preliminar de la Tabula Cebetis®, Merian ha colocado a los nifios en una especie de zona marginal, entre la tierra de donde salen y la vida donde todavia no han penetrado y de la que les separa un portico con fa siguiente inscripcién: Introitus ad vitam. {No hablamos nosotros hoy dia de entrar en la vida en el sentido de salir de la infancia? Este sentimiento de indiferencia respecto a una infancia demasiado frégil, en la que las pérdides son muy nu- Merosas, no est4 tan alejada, en el fondo, de la insensibilidad de las sociedades romana o china que practicaban el abandono de los nifios. Podemos entender asi el abismo que separa nuestra concepcién de la infancia de la de la época anterior a la revo- Jucién demogréfica o a sus prédromos. No debe sorprendernos esta insensibilidad, que es muy natural en las condiciones de- mogréficas de entonces. En cambio, lo que debe asombrarnos es la ptecocidad del sentimiento de la infancia, cuando las condiciones demogréficas le seguian siendo poco favorables. Desde el punto de vista estadistico, objetivo, ese sentimiento deberfa haber surgido mucho més tarde. Valga atin la aficién por lo pintoresco y lo amable de ese pequeito ser, el sentimiento de Ia infancia graciosa que se divierte de las gracias e inge- auidades de la primera infancia: «necedades pueriles» con las cuales nosotros, los adultos, nos divertimos «Como pasatiempo, al igual que los monos»*. Ese sentimiento podia acomodarse ® Mentan, Tabula Cebetis, 1655, ver R. Leabour, cLe Peintre Varin» y eLe Tableas de Cebesn, en Arts, 1952, pp. 167-171. 2 Monratens, Essa, 1T, 8 65 19 *AIXOO “WEL “YP PAG HOA se Hy wows seo ST eBORD fp e9p LU SOUNENBY set 9p OOM ie ‘sojopour sis ood Je “SazoINe ss :o]fsa US “SPuoIOUO ‘sadzo, ‘senuofut seigo ups seprouye joe soytumy ap seimurd sesq unas anb ua pepa e] F emi ey as ofad ‘OplAtA wioIgny IS owOD “aeEpUIEy uz0se e] uo OpinjouL FYB 9g “OUR UN ap “YoUDUE e| onb afest oust jo S eamessa vuaR e] aN “SOUP OUD ap “JOseUN | ‘ustg wioyy “Soute osu1a & eens ‘sani ‘sop ‘oun ap seu O9UID, & “squauwansadsa ‘soue sam X sop ‘oun ap sour san softly S01 2p sopepe ce, “sejorspaeq se, va “evussuy auen -2usHoNg @P Gasman j2 ua oppArssuca “Qgct ap ‘ayuvfatuas oxpeno up) {souronur softy soy 9p pzeiEn 98 ON? “saIqIsTA seuade uos soungje anb 0] od ‘s0x0 So] 2p spm0p souN soy luaptiooss 2s anb ‘epefouoxoytp yeu wseur wun va sopeuouoMTE soxoeyonun sias A “Ip ap spnap sopenis saioXets wf softy sop ® ‘arped jp anjoarde epand as “Biaquiamn 2p upnseqag weg op byS0]81 Uy U9 EyTEY as onb “tax of8Hs Jap peru epuNBas Bf ap ‘soya ‘ap oun Ug “RyTLCHeY ap soyex|ar UOS anb ase[> esa ap sospeEND sosorauinu ‘spared se] ap sopeSjoo ‘une asian uapand seueuaye sojsaj8t_ se] ug “wyfumey ns epo} oo seyLosaidar eqepueW as A|UBUOP Jo SaTeND SO| UD BIDLIPIA BUN O OXpeNd UN seIsafar sel B soup ap Bsopeid axquimysoo B] eIqey TAX Offs 42 aru soya} saiofeur sns 4D opHsea ‘Opel ns e Jou uouvasap usinb e & ‘efased vy sod upe opepzosar oon off syzinb ‘oyronoy ougu un ap ‘send ‘exen 9g “soue coms ap ofty un xoua) apand ou soue san eyuasas op soln msq ‘soIUPUOP SOT ap soxfau safen sol ap pepwiaass e[ uemusde and ‘o10 ap oper “Poa api9A ap ‘sosofny K SOAEA saiojO9 ap OPHSIA Iso OUNE [A ‘seumjd ap oyseuad woo apuex8 ouz08 un 4 ,, BulU ap jeruejap B & opps Ip reondp so wo soge ome ap Fesomom ou #0] luegesn anb aft) [9 Uoo OpAsaA ouTE uN B dA 98 aIqUIOY Jap Of seis as RU A at Sa oP opiieur Ja ‘Sopeyirpoure sowmeuop sop weypey 9s ‘omuarupus9saq ‘un 9p sope] Soqume Vy “OTOT ZeIfsosur eysoy eun ueAd sofoued sng *, 28a nq ap areurged jap etiarsoad anb osojino knw ‘oondin un ‘soupsnsy soj ap oasnur Ja ua ‘aisixe asnoynoy, ug ‘ovrenut ap ezaqeo wun ouvur ef ua ‘uoueH voryD eun ooIyD UN ‘soruNyTp soy B OPURepos seyDEyNUE omens & soyseyonur omens Avy (Eo91) suopaiqUEH ua AoIAY,P 99 oor ‘sespu0r “Maggy sarsumUIs2AL GNOM d ve sooqiue, ‘SEUBNDIVD se odog ep emndes e Ua ouonw op vzaqe> wun o “(GEOL fureqyfeyy uo 2309 wyof ap equim) ouwLE Bf ua zn euUN ouEE & sousnbad spat wos sourn[p soiso ‘onBunsip So] ous un :soyonu bk uegnise end soj & Opeiuosoudas 24 98 SOATA BAO SOUT so] ap opey Je oiaq “oudsns OWNM ns AeBo00r ap oyusWOUT [> ‘ian 1s oUtoa “sayof sns ap sopapasye sunax os anb vy eyrUTeS eT po} so :soyonus uyis9 aiduIo!s ou somUNIP so} P Geapor enb soul soy anb sowsioN, “seun{ souval sbl od “say sis o ePETT spoure piso vuonbod wlky ns ssoquosed soNyEISD ap eUIIO} UO ‘ocgl-c191 8p vquiM BUA YO sopErUescider URIS? ANgsMmoays ap esapuos vf A apuoo jo “ioISUIUEISS US oMSIUNSY “OUONUT foun! un op equim vjnospupu ey A sombreur jo osodsa ns “epelt “tpoure ugtojsod ua & opjonpar ojepout uo ‘usoarmde wquimy ns ‘2p Ruody aed | ug "JeameU our ap susdRK emesO PUN sod ppeinSiy yisa wsenbrew v7 ‘g BC] UO BHONUE “JOTSoYSUEAL fap esonbavur bj ap BL BAIOSGO as JeISUTUNNSe,AA 9p BIpLgE VI 2p sorgin3uls ue) Sequim, suse anUy “O9ST “OEST ‘COST Ax opis [pp wos sequin seso sepog, “soIeovA soy ap sard soy v UDIG fue) © ‘ousnbad Anu A axpeur ns ep opey [e ouR je wensentt j_saigludyeq ap souopyjar sey ‘somped sns ap vquum e] Ua Sujs ‘ojos ou yo viequasordae as OW oldiourad yy “BpeLOUNy orBiqe wun ojuauesounnsd pos owwsrox asi “sontoqTOS so] op piorsty ve] Ue ate Hod ojueMeWNs oyUaWON un ‘Sond “vorEUE TAX O'S Jo UO OLoNUr MIU Jop oreHIEL Jap UpIONEde e| “sea soMLL Jap PANIC “ipep & yerouaso pepryeuosiod vy e oy0dser wioUDIOFIpUL P| UO permanecen desconocidos u oscuros. Oourre Io contrario cuando el donante ha acudido a un pintor de renombre: los historiado- res del atte, en este caso, han efectuado las investigaciones necesarias para la identificacién de los personajes de un lienzo célebre. Tal es el caso de fa familia de Meyer que Holbein fgurd, en 1526, al pie de la Virgen. Sabemos que tres de los seis personajes de 1a composicién estaban ya muertos en 1526: la primera esposa de Jacob Meyer y sus dos hijos, el uno muerto 1 Jos diez afios, y el otro més joven, representado desnudo. Se trata seguramente de una costumbre que se ha genera lizado en el siglo xvt y hasta mediados del siglo xvit: el museo de Versalles conserva un cuadro de Nocret donde figuran las familias de Luis XIV y de su hermano. El lienzo es célebre porque el rey y los principes estén medio desnudos —al menos fos hombres— como los dioses del Olimpo. Observemos un detalle: al pie de Luis XIV, ocupando tna posicién importante, Noctet ha trazado un cuadro que encierra en su marco a dos nifiitos, muertos de tierna edad. El nifio comienza, pues, @ aparecer al lado de sus padres en los retratos de familia, ‘Los dibujos de Gaignitres dan a conocer sepulturas con efigies de nifios solos: desde finales del siglo xvi, una es de 1584, la otra de 1608. El nifio estd representado con el traje propio de su edad, el vestido y el gorro, como el del Descendimiento de Toulouse. Cuando Jacobo I perdié en dos afios, 1606 y 1607, a dos hijas, una de tres das y otra de dos afios, las hizo repre- sentar en sus tumbas de Westminster con sus atavios, y quiso que la menor reposara en una cuna de alabastro en la que todos los accesorios fueran reproducidos fielmente para dar la sensacién de realidad: los encajes de los pafiales y del gorro. Una inscripeién indica el sentimiento piadoso que daba a esta nifia de tres dias una personalidad definitiva: Rosula Regia prae-propero Fato decerpta, parentibus erepta, ut in Christi Ro- sario reflorescat. Aparte de las efigies funerarias, fos retratos de nifios aisla- dos de sus padres son escasas hasta finales del siglo xvi: el delfin Charles Orlando del Maestro de Moulins es otto testimonio del afecto por los nifios muertos de tierna edad. En cambio, a co- mienzos del siglo xvit se vuelven numerosos; se observa que ha arraigado la costumbre de conservar, gracias al arte del pintor, el aspecto fugaz de Ia infancia. En los retratos se separa al nifio de la familia, asi como un siglo antes, a principios del siglo xvi, 68 la familia se haba separado de la parte religiosa del cuadro de tos donantes. En lo sucesivo, se representa al nifio solo y por sf mismo: éta es la gran novedad del siglo xvut. El nifio seré uno de sus modelos favoritos. Abundan los ejemplos entre los pittores ilustres como Rubens, Van Dyck, Franz Hals, Le Nain, Ph, de Champaigne. Unos representan a los principios, como los hijos de Carlos 1, por Van Dyck, 0 los de Jacobo I, por Largillidre; otros pintan a los hijos de grandes sefiores, como los tres nios por Van, Dyck, el mayor de los cuales Tieva la espada; otros, a los hijos de los burgueses acaudalados, como Jos de Le Nain 0 de Ph, de Champaigne, A veces, una inscrip- cién indica el nombre y Ia edad como era costumbre antigua- mente entre las personas mayores. En unos casos, el niho esté solo (Grenoble, Ph. de Champagne); en otros, el pintor agrupa a varios nifios de una misma familia, Se trata de un estilo de retrato banal, repetido por numetosos pintores anénimos, que se eneuentra frecuentemente en los museos de provincia 0 en las tiendas de antigiedades. Cada familia deseabe poseer los retratos de sus hijos cuando éstos eran todavia niffos. Esta costumbre nace en el siglo xvi y no cesaré aunque en el si- slo x1x la fotografia haya reemplazado a la pintura: el sent miento no ha cambiado. Antes de terminar con ef retrato, conviene mencionar las reptesentaciones de nifios en los exvotos que comienzan a des- cubtirse en algunas partes: existen en ef museo de la Catedral de Le Puy, y la exposicién del siglo xv1t, organizada en 1958, dlio a conocer @ un sorprendente nifio enfermo, que debe ser igualmente un exvoto. De esta manera, aunque les condiciones demogrificas no se hayan transformado mucho desde el siglo xi11 al xvit, y aun. gue It mortliad infant > bays mantenido « un nivel may clevado, aparece una nueva sensibilidad que otorga a esos seres frdgiles y amenazados una particularidad que sé i de reconocérsela: parece como si ta conciencia comiin no des- cubriese hasta ese momento que el alma del nifio también era inmortal. Ciertamente, la importancia dada a la personalidad del | nifio estd relacionada con una cristianizaciGn més profunda de las. costumbres. Este interés por el nifio precede en mas de un si teansformacin de las condclones demogrficis, que ee puede fechar con el descubrimiento de Jenner: las correspondencias 69 i onnd je soared 28 topnusap auaurereyduios yisa anb ‘opuee xioy aquezu jo “ofry ns v eHOIDIA Bf B apusN “opua1jo ap o1sae um wo “T] advjed “y, LET 9 TLST 9p OuPIOLL ap ozuDY UR Ug ‘oued un woo muaiqnoar aiwaut -eoippd piso zepnusop néno evant esaoutd wun epejuasaidas 4199 “SOaIA soy 2p opty [P :S0f1y sns sopor ¥ 4funas OsINb BsaLAL, EHOW onb je ue oosoay un oq >onzqsUU] 9p o1De[ed Jap ayes wun ue ‘exatpaur emye [> ua sesuod ap seHAs oun opand ON “(IZ61) wiaqioH] 20d “roKapy eyreey 2] ap pepa eusON ap oxanus uu je sezinb so son8que seus so] ap oun :saquanaaty 90d os ou2g “Sopnusep sours ap soresiar sounde rwszesqo uapand os PA AX OBIS [9 Uy "TEAK Of8IS Jo Uo oTuOMENAL ozeMIS anb Key A ‘oglu ap oyna [e o4mnd Jap eAmes0o9p zapnusp BI ap Uo! -woride of pros UeyOr eyexBouoas of ap oxpord> ownyD [q “odurop 0812) s1uvanp opnisisiod by uorounsEp wise & “oarerOo9p K oopBojouus owe Jap zepnusap BT Wo ‘unIbryD osnpour ‘OMNIS OUTE Je eqeUIEUE as aIpEN, uprorpuos ns op & pepo ns op oidoid afen jo orsond uPAaq] 6 ‘q Sopeytpouie euasasdar soy as opuena osnjouy ‘sayeued us ugisa Q “sopnusep ‘wounu tse O “nou Ups OW TAK A AX SOTS 8 SO] ap SOVBIIEL SO] AP SOUMU SO] Se “OUML ap sorEIIOL soy anb odusoy owisits [e oljossesep as A loeu ound jop vues [o donb omuend sjueAdyar spur om 59 Off “OOHO'SHY ‘year OuTE uN tax Ax SofBis so] uo any ou of;nd [9 “Teoqs8uP vaMeLHO o eUE [Pp epo8[@ ‘opex8es oure ‘yeaorpaur our 9 anb jens ty “joury “UL 8] ap oxey e spray ap owanmrow oydue un e ang~ne osjoaid $9 anb X ‘eoisyjo zapnusop vw] anb opunyoad spas o8f © eipuodsouz09 opynd jo tod up1oye ey “RMOY B asoyBIOG FIIIA ef 3P Ooo pp o SOIRIOA aeapapnnas “UQPRIOGOP Vy POH SIPEASE 9 oduioy sya oysna gunp o1g “oVeNAL [e osMpoUY wIpuDTKS 98 anb ‘ooise]o opour je zapnusap v] 10d [eLou0R UOIDIYe B] wo ‘auaumamapraa ‘opejnouts gisa oUrU Jap Zapnusop ef 20d spra.UL aIsq ‘7, Z9pnUSaP NS 4v90Aa WIS eFoUBFUE B sHyUasaidar ajqisod 50 ow anb ‘soquosouy sor ap Teudsopy fap eIqgoy eIIep es0N7 50] 9p ovsodosd e ‘xoxquiojoy np “q opvazasqo vse oaUIaId sns £ sosqusoy sns worqnosep 28 opueno +, sajeued soy eynb oy OL 1° "99 "do SEHR SYA, “goat ‘pregig ‘pe ‘oBuoniopy ap 1o49uRB MP anpPU aouDpUOdseHO upeur ns onb us ojuatour jo Ue exisenu af as :o]sefe JO 0 'sNS0f OUIN TP 0809K0 Ud Ino Jo wIIAD as ‘eIOrOSIp spuE adey BLO fajadaz ejo|duioa zapnusop tise opueng “sopeilies sour sono so] & & snsa{ OUI Te Osn|auy apualrxe es oynd Jap zapnusep VT soja) 0 sazodea ‘saqne sod. epeynumsip 9189 zopnusep ns “ou apuop viaueL uD osnjour ‘oMeURpIORNXA FOAIDY UN WOO ‘aiiaumyerpaumy opifooe ang opnusep OUTM [ep Pu |g “OPEL vednoar PIsqtofoy SOx |e [9 UO Sou0u0ds ‘wuns[e epnp UIs '£ anx offs [9p se[Buly v aoasedy “opnusop oye [9 ‘or7nd Jo so RIPE PePA L] ap Bpleouwossap oUFU op upIoPTessuder ENO speprereu vf op apuei8 spur 724 ype [OR -uoo un sod 1zed uo opestiadwioa “pepyyeuoU 8] 2p ose20nes uN anruned & ‘ousiSiy ap svanopid sexn0 J90010N0j oduioy ovaste Je tjqop anb owlu ap opeyso un ouodns vjanzya By exUOD Opepino 90 ‘solry sns @ xouNoeA J9RY ap wood wsa ua ueqednooaud 2 sopimsy sey onb uensanu , aBuereyy 2p [exou9S Jap #| OUI tan familiar en Ticiano y parece que encuentra Ja situactén muy divertida; los putti frecuentemente estéin representados du- ante sus juegos. En 1560, el Veronés pintaba, segin la costumbre, ante Ja ‘Virgen y el Nifio, a la familia Cucina-Fiacco reunida: tres hom- bres, uno de los cuales era el padre, una mujer —la madre— y seis nifios, En el borde derecho del cuadro se ve a una mujer ‘medio cortada por el marco y que lleva en sus brazos a un nifio desnudo, de la misma manera que la Virgen sostiene al Nilo, semejanza acentuada por el hecho de que Ia mujer no lleva el traje propio de su época. No se trata de Ja madre, ya ‘que esié un poco apartada de la escena. Es acaso gel ama de ria del titimo hijo? Una pintura del holandés P. Aertsen, de mediados del siglo xvi, representa a una familia: el-padre, un nifio de cinco afios aproximadamente, una nifia de cuatro y la madre, que esté sentada y tiene en sus rodillas a un nifito desmudo *. ; ; Existen, sin duda alguna, otros casos que una investigacién ings detenida nos revelarfa; sin embargo, no son demasiado nu- merosos como para crear una aficién comin y trivial, En el siglo xvir, los ejemplos se vuelven més numerosos y més caracteristicos del sentimiento de la infancia: la Heléne Fourmant de Munich que leva en sus brazos a su hijo comple- tamente desnudo, el cual se distingue del putto banal por el parecido con su madre ante todo, pero también por un gorro de plumas, como usaban entonces los nifios. El ultimo hijo de Carlos 1, por Van Dyck, de 1637, esté al lado de sus hermanas y hermanos, desnudo, medio envuelto por la tela sobre Ia que esta recostado. «Cuando Le Brun representa en 1647 al banguero y colec- cionista Jabach en su casa de ta calle SaintMerri —afirma L. Hautcoeur"—, nos muestra a este hombre poderoso, vestido sin pompa, con fas calzas mal estiradas, que comenta a su mujer y a su hijo su itima adquisicién..., los otros hijos también ‘estén ahi: el menor, desnudo como un Nifio Jestis, descansa en un cojin, y una de sus hermanitas juega con él.» Este peque- fio Jabach tiene mas que los nifios desnudos de Holbein, el & Pinacoteca de Dresde, cuadro reproducido en este libro. & Reproducido en H. GeRson, De nederlandse Shilderkunst, 2 vols. 1952, tomo I, p. 145. HL, HaurEcozur, Les Peintres de la vie familiale, 1945, p. 40. 72 Veronés, Ticiano 0 Van Dyck, ¢ incluso Rubens, exactamente a postura del bebé. moderno ante ef objetivo de los fotdgrafos artisticos. En Jo sucesivo, la desnudez del nifiito pasa a ser un convencionalismo en ese género y todos los nifitos a quienes siempre se vestia ceremoniosamente en ta época de Le Nain y Ph. de Champaigne, serdn representados desnudos. Vemos ese convencionalismo tanto en Largilliére, pintor de Ia alta burgue- sfa, como en Mignard, pintor de eémara: el diltimo hij Delfin, por Mignard (Louvre) est4 desnudo en un cojin al lado de su madre, como el pequefio Jabach. Unas veces el nifio esté completamente desnudo, como en el retrato del conde de Toulouse, por Mignard *, envuelto apenas con el rizo de una cinta desenrrollada, como el nifo de Larguil- litre ®, que sujeta un hocino; otras, el nifio esté vestido, no con un traje verdadero como Tos que se usaban entonces, sino con un batin que no cubre toda le desnudez y que Ia deja ver voluntariamente: por ejemplo, los retratos infantiles por Belle, en los que las piernas y los pies aparecen desnudos, o el duque de Bourgogne, por Mignard, vestido dnicamente con una camisa fina. Resulta ocioso buscar més ejemplos de este tema, que se vuelve convencional. Lo veremos en su etapa final en los albu- mes de familia, en los escaparates de los «fotdgrafos de arte» de antafio: bebés que mucstran sus nalguitas tinicamente para la fotografia, pues estaban cuidadosamente cubiertos, envueltos en pafiales y bragas, nifitos, nifitas a quienes se vestia para la circunstancia ‘inicamente con una bonita camisa transparente. No habia nifio de quien no se conservara su imagen desnuda, desnudez directamente heredada de los putti del Renacimiento. Persistencia singular en el gusto colectivo, tanto burgués como popular, de un tema que fue al principio decorativo; el Eros antiguo, rescatado en el siglo xv, sirve atin como modelo de ds «retratos de arte» del siglo xix y del siglo xx EL lector de estas paginas no habré dejado de observar la importancia del siglo xvii en Ia evolucién de Ids temas relativos a la primera infancia. Los retratos de nifios solos se yuelven W Museo de Versall % Roucrtes, eLarguillire, peintre d'enfants», Revie de Prt ancien et moderne, 1923, p. 253. 5 se Frond nono} ns od ejansuos 2s / opmnjox> asopupta ‘ono jp A / cofont RP wYanj piso s0}f2 9p oun “sopep so 9 ue¥On{ nymd SOU] <. “(ey]2I§ usHes) zo} ‘2ounfua,y ap sna] ‘EaNCozROM aUIpHELD Eeeuon yur op 4 rsed tur 2p oyoon un Swi0> “2equuey 2 opustinut s7389 21 anb oa, “apnée at so1g anb “ojjingeuow Jo olip ‘out ‘awco sted 69 ap on12011 un onttos ou Ja seouaI uOAeS 40d ‘opuy[ ouyu aojnp ‘outo9 :opuarryp ¥90q. ¥ uD ued Je osend FY ST] pique ae[qey y9nd sol “ezupou ap wBial ms ep spay , “(outteqes) 2pop ja {(ouad) nosnor Jo veIp uo Soy asopuyzytn uequauo anb séuo[it sus seaqejed seno uaking “zou v| ap oidoad wxa ow onbiod syzmnb ‘sgnling & jnuejur spouery Ja ua sous of 10d ‘usdnd o1qz90A Jo asiesn op avfop opiqep mY ax X AIX SOpBIS soy Ug ‘+e 9]08U09 98 nopHOF os 29KY (naf np}"njoxo yusos ua.e ‘on, L 15 inal np sioY 189 un, ‘S9p Me UDA! Hind soqy “pod 21 s® RUM] B] ap o|mI Je ceLapeur ap soffeque soy UCD uEson{ Jund soy ‘sosjeordun ajuauteuins opusis wenUlUoD BiouyUL eULZAR {| ap sot So] sand “soptBojoo Sousngl $0} ap r08 s)uour sendy 9 “zou vy ap eBsal vy e Uaroryar os ‘ofaIo op vjdoo op sosiaA soumspd ua ‘soixo) soy oad ‘pepyyeuiSuo eundum uauor ow sofngyp soy ‘yynd soj ap soBanf soy wequasaidax onb sepeqesd StUIM] ap apias BUN auaTIUOD UO!o—IO9 BISE “, 4COT ap “BPS A youuoznog ap sopeqes3 ap upIo22[09 Bun ap sopuoxa] se] “sod -wofe sounde souea, “IITAX OBS Jo wa UMpuNgY “IIAx ofS Jop saque sopeuorsdaoxs ueas [punyur eBrof eT & souoIsnye suf “oRan| apseq{ ‘Jeameu operse ns uo wloueyay wp sod year spzoqur un wend “SME ‘AIX OfBIS JOP soIKA SONO oUFOD ‘uINg-avION sapoup sof ‘orang anb 0] vag gayusweusipros epesn sey enBu9q 2 B spzinb eoouoied o ‘erouvyut e] B opearasax sjuoupeal ¥80? ‘uided “ouruug, oys2 :sousejunBaxd sowapod ‘sueisqo ON, 9 i up lw «erouag ENSANN aualIs0s onb snsof 9p uaBeuN ee iowoo, ap vp anb CUYD [ap [9 LoumE-exoN sojsoapy So] ap ou ua sjuatAyeNsy ¥L SOrEOI “IX “uORBNE oy p64 “susgnay “URIBE 6001 RISEN oe fey 9g “ujdod a] sovtregl ap oaupsodwiaytiog spouess Jo uo wpsIXe ojqvoon [qi “wed jo sa oddeg esoue jus uosed onb ap sajue ‘puyp & oddod xpap ap remus, ap saywe oyonur sesaiqny 18 ‘anb ‘epeyuofaxr oue> m ap sefodsep a 15 spur op syspuay BHO[s INO dy MIPAUIOD DULAIC] BI UD sepseIUODUS ep OUN Piopudidios 3g? ‘Oulu Jap vital BL ap sejjony se{ eAi2suO epHooUCD sPUL unyeray B] snout “wanmeIayE Bf anb ores Aner sy "SOULE So] WOO suzLipou se] uequojdurs anb ja ‘xfsep s@ touBNgHOCA ns opuvayd ua ‘squoisardxa sns opueamisep upiquie) vjeaisip os anes v7] “(opnbiys) upjunf “Geacys) unoysyid “(auox) wigureg -:soAontt sauquou saouoitia wouaIp sap 26 anb aquapaoaad onde je uo soumvorpur eA “«eBiof» ns ‘seioueUT sms “SoU Sof od o]oUE -our 959 Ua opersayrueur sproquy Jo euunyos Bl UoUIdo wis “MAX OfBis [2 a1ueaMp & 14x OBIS Jap SoUn e SOATED ayufis & sosoroumu ojuounenopsed waajana a8 sonuoKNse} Soy sqquwysqo ON “TAX K AX sopBIs Sof attmeINP eyFesFOUCD! BUD f d}ie Jp PLOISIY Hy Uo sosed sns snBas sourApod “1H1Ax ofBis Je Uo vzuaRWOD vOUEPUT eT ap oNDHUUAGMOsep Jy “LAX ofBiS JP PHIRE epunBos v[ Ua OUT ap oyENIDL Jop osoINs]I oWsteU olpaAtios UR aajana as Zapnusop e| ‘OrSIA sowet| OWS ‘OUND oq ‘opeqnil Ja uo spndsop € ‘ois jap prawur wiswysd vy uo fentowperoadsa ‘eamurd py ua uepunge onb setter sors9 sopo} Jet -puunUD [9 BUI9S Pare} a[qeuuunsoyN] “opuLBAl ‘opueingyp ‘opuata] seyju A sounir ‘Bosnia ap UOLoDa] ¥] “(Ax K AIX SopBIS So] ap s0iyJor BpoaBOUOD} v[ ap WARILA v] ap UoLDd>] eT ap emMeL [2 ‘asopupzyoye| ‘aIsIsqns apuop) eamis9, op UOHDoaT BI ‘TeuOIOUCA -uoo 0199 9p BIoUBFUT ap setdds9 saqgeroumUuL uefoaide 28 pewsoysrd z8inj un wIouEyUE ey & pavArOsaL souquiTyso ap we “9080 | “HIAX Of8IS Ja ta OUISTESY “equyfey o| anb OMSTUBUID [> odnal ap oyesyar Je sep red sole woo euans ovozzeq son 1g semua} ns 0 soBan{ ns Hos soyMpe ap soj2as sodnas soy ueuITUT A wezeiqa a8 “uvsoq 98 SOUN sol ‘UNIGe] O “YOK URA ‘SPH sueig ap soena1 so] wy “oueU B wp a axped jo anb sexnuerUt ‘orqmoy un od oufu Jv auonsos aupett vj anb [9 U9 ., suoqny 1od ‘jpuey ws9 ap oupend [0 Wo djuapuaidios swusUABINoIEd 9 O1 [ep 1opaposye ugioesueowos wisy “UOIWSodwIOD Bf ap ou} [9 tuo QNIIAUOD 9s anb “OUTU JP Oto, UD asieZ|UEBIO B UOTOIpLA soloysaque seood9 ep eIliusey ap soyeso1 soy optens TAX ofBIs 8 We ojuoendy ong “ojSIs 2199 ayUEIp sopeiANN A sososouInU el argot escoléstico o el de las academias militares. El juego del trineo: Ce populo, comme un César Se fait usiner dedans son cher *. Un niffio jugador Hama ta atencién por su listeza: «Ese cadet (menor) parece aventurado», Cadet: término de la Academia donde Ios hidalgos aprendian, a principios del siglo xvit, el ma- nejo de las armas, la equitacién y el arte de la guerra. El término hha persistido en la expresién: escuela de cadetes. En el juego de pelota Aynsi nuds, legers et dispos, Les enfans, dés quills ont campos Vont s'escrimer de Is raqueite *. Tener campos es una expresién de academia, un témino tar que significa: obtener un permiso, Este vocablo es fre- cuente en fa lengua familiar y es utilizado por Madame de Sévigné. En el baiio; mientras unos nadan: La plupert boivent sans manger A la santé des camarades °° Camarades (camaradas): el término que también parece nue~ vo 0 de finales del siglo xvt, debia de ser de oxigen militar (gpro- cedfa de los alemanes, de los mercenarios de habla alemana?) y pas6 por las Academias. Continuaré, por lo demés, reservado més bien a ta lengua familiar burguess. Atin hoy dia el habla popular no fo utiliza y prefiere emplear una palabra més antigua, copain, el compaing medieval. Mas volvamos @ la jerga de Ja primera infancia. En Le Pédant joué, de Cyrano de Bergerac, Granger llama a su hijo toutou (perro, guauguau): «Ven a darme un beso, ven, mi toutow»: EI vocablo bonbon (caramelo) que creo pertenece # la jerga de las nodrizas, entra en tas costumbres, asf como Ia expresién sbeau comme un ange» (més hermoso que un Angel», o «pas plus grand que cela» (no es més grande que eso), que emplea Madame de Sévigné. TTEsta gente, como un César, / se hace remolcar en su caro] °* [Ast desmudes, ligeros y despiertos, / 19s nifios, en cuanto tienen tiempo libre, / van & jugar @ la xaqueta.] *** [La mayorfa bebe sin comer, / 8 la salud de tos camaradas.] 76 Madame de Sévigné se las ingenia para tomar nota de todo lo que dice su nieta, que ella cuida, hasta las onomatopeyas del nifio que no habla todavia, pata contérselas a Madame de Grig- nan, que estaba en Provenza: «la nifia habla de manera muy divertida: titota, tetita y totatan®. Ya a comienzos del siglo xvir, Heroard, médico de Louis XII, anota cuidadosamente en st diario las ingenuidades de su alum- no, su tartamudeo, su manera de decir vela, équivez. Cuando describe a su nieta, sa petite mie, (su amiguita), ses petites entrailles (nifia de sus entraias), Madame de Sévigné harra escenas de costumbres parecidas a las de Le Nain, de Bosse, y ademas con la gracia de Jos grabadores de finales del siglo y de los artistas del xviii. «Nuestra hija es una pequefia beldad morena, muy bonita, abf esté, me besa de mala gana, pero no grita nunca.» «Me abtaza, me reconice, me sonrie, me Hama Mamé a secas» (y no abuelita). «Yo la quiero mucho. La he mandado cortar el pelo y ahora esté peinada de forma extravagante, pero este peinado le va muy bien, Su tez, st cuello y su cuerpecito son admirables. Hace muchas cositas, acaricia, pega, se persigna, pide perdén, hace la reverencia, besa Ja mano, se encoge de hombros, baila, adula, se coge la barbilla: en tma palabra, es agradable en todo. Yo me divierto con ella horas enteras» *, Muchas madres y nodrizas ya habian sentido Jo mismo. Ninguna, sin embargo, habia admitido que estos sen- timientos fuesen dignos de expresarse de una forma tan ambi- ciosa, Esas escenas literarias de infancia corresponden a las de Ja pintura y del grabado de costumbres contemporineas: descu- brimiento de la nifiez, de st cuerpo, de sus modales y de su farfulla. © Mme. ve Sevicné, Lettres, 8 de enera de 1672. 18 de septiembre de 1671, 22 de diciembre de 1671 y 20 de mayo do 1672, 7 6L ‘no “do ‘anoga37 35, “ueuaWy 2p opeqest ‘Hage nar» “urax 0/848 Jap soidiounid v une A ‘soreaya1 sosoxcumu 9p sasopuvy oy. soso/BuT ‘sasgouNay SOUTU So] Ua OMOD yse ‘OUNL }TX SIT] ® opwayigno sowenuoDts OT “HAX Offs [9 opor auRIMp sou -anbad souru soy dod opesn ony afedos aisq “ousiedweyy ap “ud sod age ap sofowie# so] us sourtA anb wuRos wun owed aiuepap sod oppuoioqe 4 0819] afedor owsiw [> eAait ‘wiopee 2p om] -aqpo ns a1gos sepeleoioy # ‘owen 1g ‘oun un so anb sowages tuaqq 18 ‘opnsea un Uoo ouarqno Bh ps0 ‘ojos ard uo as1oua) Ue apand ow 4 “sous sop ayuaurepettxoid saute aqap anb ‘o190101 | “sopeyed u2 soyjanaua uyjsa uong[s 21 anb sour soy sopnusap yisa ‘sso [sp une opeiogy [Pu “unIMbmD (qQ °, $3429 ap «eupuEny vplA e] 9p oxpeno» [2 U9 sowNeIUODHS of OpHseA oWsIUL 218g ‘OnsyIS2IO2 op vUMIOs Bun e oaxEd a8 !souOpIOD LOD LIE 88 SEUIU SE[ Op [2 ‘S9UOIOG OD BxIOI> 98 SOUTH sO} ap Jo sez suotur & aqueppp sod opeige 5159 onbiod ‘saialmu se] ap opysaa FPP awaray1p ‘o8:e] afedos un ueasyy anb ous ‘soype so{ oUsos SOpHses upise ou A ‘sasauK axonu sou oxTEMD UoUON ‘Souq -twoy soy sod & ous ef ap aytiouresomsaze sopifoo ‘sozijaur sof ‘19d "S019080H Soy Uo O soxpMise soy ua “eyjeIeq ap sodures so ua epia B] aaaig ua yanivduios < ofan fo eX oumdwoo sousmb woo ‘Sarquioy So] Yoo ostezunf exed wlanosa w pAEUOpURge & ‘odwop sym oyonur spzinb yissoueuod ou o1ed ‘(erouesuL v] 2p Pepe b] vxouvU eys9 op eBUO|ord pepre[oss BI) oFaI00 Je ansIse anb susp “epoustiede eun anb spur so ou anbuny “sornpe sop 2p opunt ye aveuewed wouayede wa :oyueUL ns uD oljonAUD ‘oyoaiquioy Un oMID OpHSaA FIs2 ‘soe ZOIp op *xOKEUI Ty “SOT -2pour sns ap oun epeo ep esioard pepo ef oprulisuco uy iojuid JP anbsod ‘oapalqo onsenu vied esoyes aquaweuns so eanjuid Bisy “S9souI OYO “xOUDNE Je ‘soue zaIP auIn JoeuE JO suAquEL eyjuy B| 9p solty saps so] edniSe anb ‘suIsy op oasnyy jop ‘auBredweys ap addyryg op oztay osoumsoy [> sowszapIsuoc TIAN O/818 [ap soldiaurid ap sour op souornyuacorden sesorotunu sey e ep as onb epvolo eioud 2] ua ex wAzesqo 3s ois “sounpe so] ep taedas of onb ‘pepa ns v opeaiasa afer un oayseans o] ua sasod outu Jo “]eiOuase OYDay Jo Jnbe ay] “seyMpE seuosied sey owoo opnsaa yise ou Bx “(spnBing & ajqou ‘oou ‘OURT 9 souoUT |p) our je ‘osequio Ws “ILAX o[8E 9 oruEINg ‘eppuay “Ur eT & ojpodsar sejupsip spur sopmnoe seUIeuy SyqisoduUL sx SL sonpe Jop ourU Je eqeredes alent aso ue epEN ‘afesr JP auEIpeKT ypyo0s eynbieiol ve ep sopeis soy sajqs{A Touarwew ap our -eoqun asopupdnooaid ‘pepa ap sose(o se] sepoy stuamiayuarofpur eHSOA 96 BIPWY PUPA e| Uo “wOUEyUT vy ap oldord afen Yop sop -spuejnoqied sv| aruaosojope [> uo 9pamy Anwe wIsey woqPuoyord 88 OZ6I-0061 oP Bo0d9 Bj U9 OUTOD Jse ‘axany ab O] POG “XK [OP sordioud 9p A xix ofS Jap MPoUEJUL e] ep sojdord sovrerwaum “594 souls So] & sInysNs B opuan ‘sOUsLE So] sod K soMoossqope so] 10d zaa bj B opedope ‘oarsodap afesy 12 & sopsrus so] sopor 9 opeguntn vy wioueDsej0p2 H| “KopT "son sauoyrud woo #9 sjuopiyod bfenosq wf Uo OsaaBul ye operuosasd wyqey es anb yexou ‘al ons of} un ap osvo [a amopuyrD “eroUelsed sous} UeqUPUOL ‘osat aur Wu v souRIOTESOL saxped argos seploxala souo\sad ap ‘spuiape ‘opeyinses ouloa ‘oresayyy>eq ep OUP oupued pe aeq[euy | So}0D seuoyeiued so] SoUNAIND sou ‘upoeI|OUDS Fer uy “vjozow vse aTuoWIO|RIp SOMNUIBENIE sou “wpEsEAaL BoURS un ap ‘oumxord oining un ua ‘oxozuoBLan ojoguUs ‘S010 souopented sof odwon ojuer opesn sowoy enb ‘sonoson “uptoIp sco ns ap soro{nur 4 sarquuoy sysop So] B owloa BRSIA 9] a8 fodrano ns v wyye0 08 anb ozo ap efej vy ‘aIpap so ‘sayoued soy sosn 9p eqpfap Ou. 9 anb apsoq “woods ws9 wo elouRsL eLogeI> nb epezuejnonied ood o| “year eptA BL ua “exysanuusap afezy [> souo8giut se] 2p OPUNLI jo U9 ojOUBjos soarNde OW wOuETUT by ap somdord sexsqovse0 soy sod —vurN uafai, B] ap equien ‘98 ol Opueno— 111K opis Ja wISEY AIURISIXS PfOUDIONPUL ey TLINVANI VISVINAWNGNI VT mi O1NLavo por ejemplo, el del joven de Bethisy?, pintado hacia 1710 por Belle, En este altimo cuadeo, el ropaje det nifio ya no esté abo- tonado por delante, pero sigue siendo diferente del de las nitfias y no Ileva accesorios de lenceria. Este ropaje es unas veces muy sencillo, como el del nifio a horcajadas del «cuadro de la vida humana»; otras veces puede ser suntuoso y terminar en una cola, como el del joven duque de Anjou, grabado por Aroult?, Este ropaje en forma de sotana no era el primer traje del nifio cuando se le quitaban los pafiales. Volvamos al retrato de los nifios Habert, de Ph. de Champaigne. Frangois, que tiene veintrés meses, y el benjamin, de ocho, estén vestides los dos exactamente como su hermana, es decir, como mujercitas: falda, vestido y delantal. Este es el traje de los nitios més pequetios: durante el siglo xvr, la gente acostumbraba vestirlos como a las nifias, quienes, por lo demés, continuaban usando el vestido de las mujeres adultas. La separacién entre nifios y adultos no existe aiin entre las mujeres. Erasmo, en la Institutio christiani matrimonii (1526)*, nos da una descripcién de este traje que su editor francés de 1714 traduce sin dificultad, como algo que subsistia en su. época: «Se les pone ademés [2 los nifios] tina camisilla, medias bien calientes, un faldén grueso y el vestido de encima que recarga los hombros y Jas caderas con una gran cantidad de telas y de pliegues, y se les hace creer que todos estos avios les sientan maravillosamente. Erasmo denunciaba esta nueva moda y preconizaba una mayor libertad para los cuerpecitos de los chiquitines; pero su opinién no prevalecié sobre las costumbres y hubo de esperarse hasta fines det si- glo xviit para que el traje del nifio se tornara més flexible, més suelo y més confortable... Una pintura de Rubens® nos muestra un iraje de niiio atin parecido al de Erasmo: el vestido abierto que deja ver ef faldén por debajo. Cuando el nifio co- mienza a andar, se le sostiene con unos tirantes que colgaban por detrés, y que en esa época se llamaban andadores. En el diario de Heroard, que nos permite seguir dia a dia la infancia 2 Museo de Versalles, Catherine de Bethisy y su hermano. 5 Amoult, El duque de Anjou nifio, Grabado: Gabinete de Estampas, B.N. Paris, in f°; Ed 101, t. I, £2 51, Reproducido en este libro, + Exasué, Le Mariage chrétien, waduecién francesa de 1714, 5 Dibujo, Louvre, Paris, reproducido en A. Micttt, Histoire de Art, VI, p. 301, fig. 194, 80 de Luis x11, podemos leer, el 28 de junio de 1602 (Luis XIII tenia nueve meses), lo siguiente: «Se le han puesto andaderas a su vestido pera que aprenda a andar», Al mismo Luis XII ‘no Te gustaba que su hermana Ilevara un yestido semejante al suyo: «Cuando Hlega ‘la sefiorita, celoso porque llevaba un ves- tido como el suyo, la mandé salir.» Mientras que los nifios usa- sen ese traje femenino, se decia de ellos que «llevaban todavia babero» (a la bavette)’. Este periodo duraba hasta los cuatro 0 ‘cinco aiios. Jean Rou (nacido en 1638) cuenta en sus memorias que é1 tuvo una infancia precoz y que le enviaron al colegio de Harcourt, acompafiado de una sirvienta: «Cuando flevaba atin babero, es decir, cuando todavia no usaba el vestido largo con cuello que precedia la indumentaria de las calzas atacadas», «yo era el nico ataviado de la manera que acabo de describir les decir, vestido de chica], de modo que constitufa una espe- cic de nuevo fenémeno en ese lugar, ya que alli nunca habia aparecido nadie de esa guisa», El cuello del vestido era un cuello de hombre. La costumbre impuso en Io sucesivo normas para el vestido de los nifios, segtin su edad: ef babero y el vestido de lias, después este «vestido largo con cuello», que se denomi- naba también chaqueta (jaquete). El reglamento de una escuela infantil o escuela parroquial, de 1654, prescribe que los domin- 40s se conduzca a los nifios a Ta iglesia para que asistan a misa después de la instruccidn religiosa: se prohibia juntar a los pe- quefios con los mayores, es decir, los vestidos de corto con los de largo, y se colocaré a los pequefios de chaqueta con sus semejantes». EI diario de Ja infancia de Luis XII que Heroard escribia cada dia muestra la seriedad con la que en lo sucesivo se tra- taba el traje del nifio, el cual evidenciaba las etapas del ereci- miento que transformaba al niffo en hombre, Eses etapas, antes inadvertidas, se volvieron una especie de ritos que habie que respetar, los cuales anotaba Heroard cuidadosamente como algo importante. El 17 de julio de 1602, se colocan andadores en el vestido del Delfin. Los usaria durante més de dos aijos: a ® Journal d’Heroard, publicads por Wié y B. de Barthel anit ul por E. Soulié y B. de Barthélemy, rasp Memoirs de Jean Row 16561711 publicades por F, Waddington, * Escole paroissiate ow la maniére de bien instruire tes enfants dans tes pte tes, por on crs eure panto Se art 16 81 8 ‘gout ‘0 sayesio, op oasnyy s8L1 ‘sowypsoyy ered owunyuy swepeyy 2p ores “paRIMD ANAT ‘BL “PMT V7 op AL OH a8a}}09 #7] “KILINONSHIDO 0" 1 “9261 “Koy “g 40d Upeo “H9Nd ‘woourLg op anbmuod suossyyT IOS “Q “~*ADHEL ap O10) of 9p uegeisa enb epredso wy w semis sey “apqista Anu euoy ap “eaay] Ryu piso foAoNU AnuE OVUATUMUES UN epAdT vrowEUT ns 9p so8sei so] & vjopupcexjosjar «sour wIUIaN ap iolmur» Bun ap opionoas |= sWAigsuoD ue splay ayso & “e}20 ap BWHE NS ep OPE |e ‘yu BUN Bian] 1s OWOD OHUId P| pIBIND aTIaLIGeD ‘>1UEISGo ON ‘soue sop & wulea) o1atA syUejUY eLOUSs 7 “soUP mUIAN son pjoey eyionur ‘aqueyuy wouds Ff ‘seI0URS seisa ap eUBUIOY BB eruasaidar oupend aisq ‘z, 8BL1 UD aNOIDIA & apmpgpy se10Ues so wav guid preing sqperqes exouas ey ond jo sa ‘epyedse 1] Ua seIU! Uoo opsuope UNE sp sora! sow] so] 9p oun aquowa|gsog ‘OU fep afen [> eULIO|sUEN as opueND “THIAX Of AS [ep Souy] & Upieda1edesoq “soypnog K jas0UN] msey ‘souTU ‘9p sowBiya1 sosolsumUs wo eIuoLIAIUINDAI} SOZE| sOrSa SOLIDI souqyy 2qse ve sepequawoD eA sauaByu se] sojduals sonsanu seyruny vied ‘«sopepo sns sepoy uo elupe Jap souoised sey 0 euDUI “THIAK Of8Is Jap soidioursd ap ‘pi BY ap soposy se] 9p sous zamp ap euIe vf ua “(expem op oMffEqeo Jo UOD opueSnl giso anb A afedos un eaayy anb out 9} s2qa9 vingny, ¥] ap OUT oENO Jo Uo ‘eprambzy ef ap spied w “woqEEY ap ou se0ua} Je U2 ‘sed op soze] sos asian wapang “epjedss e 10d tuegjeno anb A ‘sosquioy, So] ap sparap sod opysoa fo aigos uez seu 98 anb seyoue seyu1D sop :saxolmu sey op Ja Ua soureNUOS to ow anb yeroadsa owiope un exay] semutU se) ap aX sowUTE so} ap ouruouray afea) ya anb sourareaiasqo ‘r1ax ots jap SOUR ap souoreiuoseaday se] Ua aytoueprusap somliy sou 1s ‘o1UE “$40 ON “seyaia{nu oUIOD BRISA se] as ‘sapuUEd soy UEqEIEND sof 28 OUND Ua ‘SODKY9 So} B OURIUE OwIOD ‘SEIS y “sBUTU se] ax}Ua BHEUAUINpUE ap UofowoUaLDsIP wS> OpeNuosUD sowy ON “4 S0ue sop mInp wIGop anb souzaiut op ugdor un» asemBiy wdor 9p odmba pe uo anb eqeuap 120 9YSgjal BT Op Opetttoruy Jp onrouTeyBor [> “NTAX Opis [> UT sono e ozmjouided un & pun e ozeLiod un ep a9 opueren o7e1g ep ofeqep xa. vy & opro1o} opoy uodor ya ‘sojedez so] ap eine vB] visey opuepiogsop A sepuoere sez[BO Ms ap esopurHEs sojqouo7]e9 so] Woo ‘asta uo uoIoUBAy w aBNIUD 394 FO “sand “Sop -ojsn osuouySewp> ig 1KAX Of8Is Jop sordiound ap spied jo Wy cay {ges} ‘senboyiog “waITHOD UEMIBEW ¢ “e“-uppoengey B| 9p yes» ‘sandsop feagdor Jo osnd ow & “uaiq opejorte eyqoy ok enb 08 jo pond our ‘gujod aur ‘ugmyms Jo asnd ur ‘sUyyIpos stu op eUN}OUD od se81j uoo sexpous SIH 918 “SupEseie sBz|EO SIM SatOpIOD LOD uggn 1u v gyoins ‘sovedez spur oSany ‘seipour sjur K sepeoere sez geo syui osnd ow ‘opis wun uo giues eu ‘eas yur < uogn{ qur asnd ow ‘eum e] ap giuesst aux ‘oureyiedsap ap spndsoqp» {g¥stuorsuad un op eyiodsop fo UeqHosep Sou “1Ax OF8IS 12 sa]ouly 2p “ToIp10 ap SoFOIPIG SO “sezIeD se|_ argos uipdox [> aeqesn wiSoBepeg op seistuoistiodospows oj ‘S01%9j09 so, Uy epeoreur watq sys eoaede pyusoudes anb oj ap omroruiryues jo A afear yo one ug!sejar ey “peproauy aquourworm uez9 ol ofex) Jo Woo sepeUOToE|AL saiquimsoo sv] ‘Baodg #5 UZ ‘«opHsoa ns oxanu ap esieuod aianb ou ek & ‘aiBaye A oruaiuoo euoweuns yysd> uognt & suz[e9 WAST] OPuEND :vIsn8 af OU Jp F OISa oad ‘oLIO8 [9 adUOd & ‘onjana Bpqey 2] a6 owon “afedax jo souod w oajana ay as ‘osequiO us ‘so00a y ‘[oudtedwey ap “Yd rod “woqH, SOUIU SOL ap okeur [2 ouioo} «epedso B] wamoy & vdeo vl auod 2s & *[opHsea |2 “a1oap so] erouesuy By 9p BuDyUOKINPU vj BuOPUEde ‘sea{eO A wOGN ‘yoo OpHSeA visa» :pEPIUNIOIOS va} Uoo BIOUE PAvOIO{ “SASL! ‘oro & souw aqusIs ation UyJeq J ‘8O9T ap olUnf ep 9 1A «souz oyso eta} opuena enb apuodsas 9] sei jo ouapuRGE spndsap oue tn £ OpHsoA ns ofeq sezjeo Se] eqeAdy] ‘souvejduno ns ap wp Jo ‘soue ONVND so] y “vde> BUN so reuIED eu uO yout of & eunD ua sIULIOp op Opefap eIqeY wx “soVUE sosou SOUN, “ojos glupue wioye ‘sazopepue oaay, ou Bé ‘—IpuDp, wBIel BL ap upioeiat eso soumou— faupyde> sod ‘oums] wey, “ep caend vf ap upgideo je afimp 28 X operuedua yiso OUR {A> “SLOP “epue us opHsoa satutad Jo osnd a] as ‘sesau Sop & sous sex} 50] moda atin hacia 1730, pero ya anticuados cuando el retrato fue pintado. - Esas cintas en la espalda se convirtieron durante el vi y principios del siglo xviit en simbolos de la infancia en el traje, tanto pata los nifios como para las nifias, Los modernistas han estado también intrigados por este apéndice indumentario reser- vyvado a la infancia, Unos lo han confundide con ios «andadores> (tirantes de los nifios que comenzaban a andar) ®. En el pequefio museo de la abadia de Westminster, se han expuesto algunas efigies mortuorias de cera que representaban al muerto, las cuales se ponfan encima del féretro durante las ceremonias de Jos funerales, préctica medieval que se mantuvo en Inglaterra hasta 1740 aproximadamente. Una de esas efigies represents al marquesito de Normanby, muerto a los tres afios: esté vestido con un faldén de seda amarilla cubierto con un vestido de terciopelo (el traje de Jos jévenes), y lleva esos lazos de la in- fancia que el catélogo describe como andadores. En realidad, Jos andadores eran unos cordones que no se parecian en nada a esas cintas; un grabado de Guérard que ilustra «la edad viril» nos muestra tun niffo (0 nifia), con un vestido, peinado a lo Fon- tange, de espaldas: entre las dos cintas que penden de los hom- bros, se ve bien el cordoncillo en forma de asa que servia para sostener al nifio cuando andaba, el andador', Este andlisis nos ha permitido poner de manifiesto las cos- tumbres de la indumentaria propias de la infancia, generalizadas a fines del siglo xvt, y conservadas hasta mediados del siglo xvii. Esas costumbres que distinguen asf el traje de los nifios del de Jos adultos, revela un interés nuevo, desconocido en Ia Edad Media, en separar a los nitios, en ponerlos aparte, vestidos de tuna especie de uniforme, Pero, gcuil es el origen de este uni- forme infantil? ; El vestido de los nifios no es més que el traje largo de 1a Edad Media, de los siglos x1 y x11, antes de Ia revolucién que fo reemplazé, en el caso de los hombres, por el traje corto, las calzas aparentes, precursoras de nuestro traje masculino actual, Hasta el siglo x1v, todo el mundo usaba el ropén o saya, y la de Tos hombres no era la misma que 1a de las mujeres: era frecuentemente una tinica més corta, o bien se abria por delan- H Touis je ime, de Ventadour, Louis XV en 1715 suieto con «andadoress por Mme. dl grabado. Gabinete de Estampas, B. N., Parfs, pet. fol. Be 53a W'La edad viril, grabado de’ Guérard, hacia 1700, 84 te; entre fos campesinos de los calendarios del siglo xu, fa tiini- ca Ilegaba hasta las rodillas. Entre tas grandes figuras venera- bles, descendfa hasta los pies. En resumen, hubo un largo periodo en el que los hombres usaron el traje ajustado Largo que se oponia al traje amplio, con pliegues, tradicional de los griegos © de los romanos que continuaba las costumbres de los barba- ros galos u orientales, las cuales se introdujeron en la moda romana durante los primeros siglos de nuestra era. Fue uniforme- mente adoptado tanto en Oriente como en Occidente, y el traje turco también se deriva de él. A partir del siglo xtv, el traje corto, e incluso cefiido, reem- plaza entre los hombres al ropén, con la consiguiente desespe- racién de los moralistas y predicadores que denuncian la inde- cencia de esas modas, signos de la inmoralidad de la época... Efectivamente, las personas respetables continuaron usando la ttinica: respetables por su edad (los ancianos hasta principios del siglo xvrr estin representados con tinica), por st condici magistrados, estadistas y eclesiésticos. Algunos no han dejado de usar el ropaje largo y lo evan atin hoy dia, por o menos en algunas ocasiones, como los abogados, magistrados, estadistas, profesores y eclesidsticos. Los eclesidsticos han estado a punto de abandonarlo, pues, cuando el traje corto se impuso defini- tivamente en las costumbres, cuando en el siglo xvi se olvidé todo el escdndalo que habia provocado su origen, la sotane del eclesidstico se volvié demasiado vinculada a la funcién como para ser de buen tono. El sacerdote se quitaba la sotana para presentarse en el mundo, o incluso delante de su obispo, igual que el oficial se quitaba ef traje militar para comparecer en Ia corte ®. Los nifios también conservaron el traje largo, al menos los de cleyada condicién. Una minituta de los Miracles de Notre-Dame, del’ siglo xv representa a una familia reunida alrededor de la cama de Ia parturienta; el padre esté en traje corto, calzas y jubén, pero los tres nifios evan un ropaje largo. En el mismo grupo, el nifio que da de comer al Nifio Jestis usa un vestido abierto en un costado. ’ Por el contrario, en Italia, la mayorfa de los nifios pintados or los artistas del Quattrocento usan las calzas cefiidas de los 'S Mme. de Sévigné, 1 de abril de 1672. “ Miracles de Notre Dame, ed. G. F. Warner, Westminster, 1885, tL, p. 58, 85 gs | 18 70H seundye uo eqeassuco ‘28 UoloIpent wind ofeas [2 gfByo 28 SO|]> exe vafen jo aULI au ‘2]qJsts eiauBUE eUN ap “sojsesedas op pepisooeu vj ‘o8s0q, ua uls ‘euas 2s ‘soya eied ofen un ayuoumeyejduoo requaAU! ‘pod as ou anb auapise sq “OL/NsM 11 soDsuN sor upias sour SO} onjsaans 0} uo an & ‘auaumpounxosdo soquv 081s un opunut [Pp pos vgusn anb afvay [> opIs ny sourn ap ator soutad 1g O19 ‘SUaMWY ap 9UEGAON ap souPpusyeo so] uo svroaude apand 2s owod ‘oleqen [2 a1ueinp sojjoqeo sns uejfzjord onb ‘sanquioy soy Sopot 9p 20% By ‘Tix OfBIS Jo Ua UNE ‘29 OL1O8 Ja ssojeued U2 Soulu so] ap O10 jap ose Je sa uIquIEy, “sBz1 -sod sefueur ap “o8:ey afesn 0 ‘opiisen jep ose [o sq ‘odtwan oysnus vjoey apsep s099A ¥ ‘opeuopuege wEFqEY Scr]npE so] anb sonuue safes; so] 9p soiuauaje soun8ie ‘oA|snpxs osn ns exed & ‘oan ns vied uorA1asuo9 as ‘sorNpe so] owlcD axtiouZo}oyUe HIsen 98 souainb v ‘Soule soy v IMBunsIp exed ‘cond sy ‘sesanfinq 0 sa[qou ‘sepupowiose seyjure) se] we “Seoqyp © soogy ‘soUIU op sepyedss se] super 2p Bjano ogi] oe] [9 anb sesyusfur ‘sayuanaaxs ov0d os BJUoWIOI9| ‘ap safes S01S9 “2yURISqO ON “ESI ¥ optepnis usiso afed op aquezyeaue afen [9 Uo SopAseA soopys soun ‘,, aaneda] ep opeq 98 eqns ppp o8sn{ 1g» opegei® [pox a1s9 ue sounpodlnt syget nal toy shay fuouoyuon seat asahinsy, SOT RAT WEL eT 1 2 268 Mdina "80009 "Ho “ex8 un uo roredsar ap & pepwuBrp ep feyas ue eqno os a1ues be] anb uo syuowars0 ap oles Jp Uo aszroatcn w eypue ated 2p Slen ois “sontes|oo sezisod sosdeus sey £ 1ax Offs Jap soyoe “oq sau0z]o SO MegPAD|, ILI s! @P wood ap sofed sows “sootisgwop sojgjaias soungje weqniseid souammb e SUyLWIOY & sopeyjuos ‘sajgou sounagl A sous So} ap equouiarsa ap Fest |e “apap 9 ‘afed ap afenn yo uty 40d & “sofDe] SO] ap voxaET PL ‘SON, “Gabsout $0] 9p SO] oWNoD ‘SaneyHTA safe sorouad So] “TAX Of8 {is jpp soydioupzd ¢ osoySijar ouggy owoo uoxeidope Sold oP. don{ uog 9p sourwoy4 Soy anb oujsoduies oyueus Jo :eytouras00 ap “OunAUOD Jo 40d 0 ‘sate|ndod ‘safes sosto Uo JesIUOOO Y Sout “Dajon se] ‘sepeyjone sedueus seysa ‘aized esto 10d “1AX OTB JOP Soznsod seBueu set op soysal soulnyn soy WOs HHLAX A MAX SOU sis so[ ap Soult 50] ap SOZe| So] SoaquIOY sof ap synrap 20d Sopviad sozx] soBm] sop unjoared ‘sepeiseyde “X ozezq [0 ep eat 8. aptiop 10d ooani| Je woraipied & ‘zeuoIoURy ap Opeso? we ‘anb soueRip soy Woo o11Nd0 old ‘woxBHJoHIe 28 anb oj sod “PEP jj uls sowiope UoLojajoa 2s anb ¢ vou weqesn as ou eX ond sowegjoo seSUeus sej non] equisné so] ‘sozafnus se] @ ayuoUo| cnoyiied & ‘soqunBoye soxquioy soy y “sepezund seunBje woo squat “eofup sejains ‘seAueu Se3s0 op sounSye 10a Uopand 95 “2122 ‘ap ‘pn yop ofan 1 opeqesd | Ua ‘uoHeLDsIp B afox [ep opurH “joo sojrojap 0 128n ueypod 2s anb seSucul seu WELSH TAX OTS JpP sopnsea & soqear 807 “OpASDA [op Jo onb woSHO ous ouop “IIAx ofBis |e 7aRIMp ‘seoIN9 © SOomyD “SoUTE Sol ap atest yp upiquie, uaziorseae9 onb wpredso wf 9 sosyl soz] 807 pepo ns ap oidosd guuoytun jp ua jse eus0ysue 28 anb ‘oquyjap 40d opeuoroqe OPH an se7]00 0] ap BUIFaUD 14d eAal[ SOUIU SOT “EHO Bl E> “eeqojod &] B> “apn jap o8onf ye» ‘eu1o} ow soUTL ap SOREN SOL tuvzyjan 4, 210}907] weal ap sosoouey SopEguA SOT *,, auueIe 20d fonstge “oBiof afedor Jp Uo Soye oxyEND 2p SOUL P wo1ISONUE vood9 vse ap soueuiore saoides so] ‘opysea aadurays uorssm Soul Soy :ozsTe19U0B as arquinyso9 e169 gidope 8 1AX OBIS [eP sordiouusd y ‘o8zby ofen ng wosvarasuoo souL So] f “Bpoul PISO 2p fomeypo! un ogni anb aoaued ‘vyuematy uo “wjoues] UA “SOP de una jerarquia compleja utible; cada uno usaba el traje de su condicién: los manuales de urbanidad de esa época insisten mucho acerca de la indecencia que supondria el vestirse de manera diferente a la propia de st edad o de su cuna. Todo matiz. social se traducia mediante un signo de la indumentaria. A finales del siglo xv1, la costumbre impuso que la infancia, en fo sucesivo reconocida, tuviera también su traje propio. En los origenes del traje de la infancia podemos notar un arcaismo: la supervivencia del traje largo. Esta tendencia al mo ha subsistido: a finales del siglo xvi, en la época de XVI, los nifios estén vestidos con cuellos Luis XII © Re- nacimiento, Los jévenes de Lancret o de Boucher éstén repre sentados frecuentemente disfrazados a la moda del siglo ante- rior. No obstante, a partir del siglo xvi, otras dos tendencies van a orientar la evolucién del traje. La primera acentuaba el aspecto afeminado del nifio. Ya vimos anteriormente que el nifio ade babero», antes que «el vestido de cuello», usaba el ves tido y Ja falda de las nifias. Este afeminamiento del nifio, observado desde mediados del siglo xv1, fue al principio una cosa nueva ¢ indicada apenas por algunos rasgos. Por ejemplo, a parte superior del yestido del nifio conservaba los rasgos del traje masculino; mas en seguida se le puso el cuello de cenoajes de tas nifas, el cual era exactamente el mismo que el de las sefioras. Se vuelve imposible distinguir un nifio de una nifia antes de los cuatro o cinco afios, y esta costumbre se es tablecié de manera definitiva durante dos siglos aproximada- mente: hacia 1770, los nifios dejaron de usar el vestido de cucllo a partir de los cuatro o cinco afios. Pero antes de esta edad iban vestidos como las nifias, situacién que subsistié hasta finales del siglo x1x. Esta costumbre de afeminamiento s6lo ces6 después de la guerra de 1914, y su abandono debe rela- cionarse con el del corsé de la mujer: revolucién del traje que refleja el cambio de costumbres. Lo curioso, ademés, es que el interés en diferenciar al nifio se haya Timitado a los chicos: Jas nifias s6lo se distinguieron por las mangas postizas, aban- donadas on el siglo xvii, como si la infancia separase a las chicas menos que a los chicos. Los rasgos propios del traje 88 confirman perfectamente los otros testimonios de las costum- bres: los chicos han sido los primeros nifios particularizados. Los muchachos comenzaron a acudir en masa a los colegios desde finales del siglo xvr y principios del siglo xvi1 mientras que la instruccién de Jas nifias apenas comenzd en la época de Fénelon, de madame de Maintenon, y se fue desarrollando tardia y Ientamente. A las nifias, sin escolaridad propia, se las juntaba desde muy temprano con las mujeres, como ‘antaiio los nifios con los hombres, y no se pensaba en hacer visible, por medio del traje, la distincién que comenzaba a existir con- cretamente para los chicos; pero que todavia no era stil para las chicas, Por qué, con el fin de distinguir fos nifios de los hombres, se consideraba a los primeros como nifias, quienes no se dis- tinguian de las mujeres? {Por qué esta costumbre tan nueva, tan sorprendente en una sociedad en la que se entraba pronta- mente en la vida, ha subsistido hasta hoy dja, por Jo menos hasta principios de este siglo, a pesar de las transformaciones de les costumbres y de la prolongacién de la duracién de la infancia? Entramos aqui en el terreno atin inexplorado de la conciencia que una sociedad cobra de su comportamiento por edades y por sexos: hasta el presente sélo se ha ocupado de su conciencia de clase.. Otra tendencia, también nacida, probablemente, tanto de la aficién por el disfraz como del arcafsmo y del afeminamien- to, adopta rasgos del traje popular o del traje de trabajo en el vestir del nifio de familia burguesa. En este caso, el nifio. pre~ cedié a la moda masculina y us6 el pantalén desde el reinado de Luis XVI, antes de la época de los «sincalzas» (sans-culot- tes). El traje del nifio bien vestido del periodo de Luis XVI es al mismo tiempo arcaizante (cuello Renacimiento), popular (pan- talén) y también militar (chaqueta y botones de uniforme my iter). . No habia atin en ef siglo xvit un traje propiamente popu: lar, y menos atin trajes regionales... Los pobres usaban Ia ropa que Ta gente les daba® 0 que ellos compraban a los ropaveje- ros. El vestido del pueblo era un vestido de’ tance igual que hoy dia el coche popular es un coche de segunda mano (la com- paracién entre el traje y el coche de hoy no es tan ret6rica ® Jan de Bray, 1663, Une distribucién de ropa, H. Grasow, I, n2 50. 89

Anda mungkin juga menyukai