Anda di halaman 1dari 12

Roberto Adzclo de Souz:1

Org.\

DO MITO
das Musas
\. ""

ARAZAO
das Letras
Iextos seminai~ para o~ cstudos litcd.t io~
seculo VIII ,1.C. - seculo X VI If)

~
AfZGo5
El I 0

ChJp12co, 20 I I
(/)
UN 0CHP.PEC 0
Reitor
Od•lon Lui? Poli
Vice Reitora de Ensino, Pesquisa e Extensao
~lana Aparedd.1 L.u..:ca Caovtlla

Vice-Rcilor de Planejamento e Desenvolvimento


Cl.•ud•o Almles )<Koski
Vice-Reitor de Admin istra~ao
Antonio Zanin
Diretora de Pesqu isa e P6s-G radua~ao StrictQ Sensu
Valeria Marconde~

E\te livro uu parte dele nao podc ser reproduzido por qualquer meio sem autoriza~ao
esc rita do Editor

R09 Do mito das Musas a razao das Letras : textos ~eminats


D631d para OS estudos literarios (seculo Vlll a. C. - seculo
XVIII) I Roberto Acizelo de Souza (Org.)- Chapec6
Argos. 2014.
1071 p.; 28 em.- (Perspectivas; 7)

ISBN 978-85-7897-128-l

1. Literatura. 2. Literatura - Hist6ria e cntica


3. Lmguagem e linguas. 4. Poesia- Hist6ria e cntica.
I. Souza, Roberto Acizelo de. l. Titulo. Tl. Serie.

CDD809

Cataloga~ao claborada por Caroline Miotto Pecini CRB 14/1178


Biblioteca Central da Unochapec6

Todos os direitos reservados aArgos Editora da Unochapcc6


Av. ,\t1ho l·ontana, 591 E Bairro Efapi
Chapec6 (SC) 89809-000- Caixa Postal 1141
(4'l ) 3.n I 8218 - argos@lunochapeco.edu.br- "'"''~-unochapeco.edu.br/argos

Coordenador
Il1r..:cu I U17 llermcs
Conselho Editorial
luulare~ Murilo Cesar Costclli (presidente), Clodoaldo Antomo de S,i (viCe-prcstdente),
Cebo Franc1s<.:0 Tondin, Dirceu Luiz Hermes, Lilian Beatriz Schwinn Rodrigues.
M.tria Aparecida Lucca Caovilla, Ricardo Rezer, Rodrigo Barichello,
Tania Mara Zancanaro Pieczkowski, Vagner Dalbosco, Valeria Marcondes
Suplentes: lrme Salete Bonam1go, Fernando Tosini, Maria Assunta Rusato,
l-l•hlno Junior dos Santos, Fatima Ferretti, Arlene Renk
FRANCISCO RODRIGUES LOBO (circatsso-1622)
nasceu em Leiria, tendo morrido afogado no Tejo, quando um temporal virou o barco em que
viajava de Santarem para Lbboa. Formado em Leis pela Universidade de Coimbra, nao consta ter
exercido cargm para os quai~ habilitava o seu diploma, e parece ter vivido das rendas de sua pro-
priedade rural. Nao obstante haver recebido as chamadas ordem menores (primeiro grau da antiga
hierarquia do sac.erdocio cat6lico), teria sido cristao-novo, pelo que se deduz de processo movido
pela lnquisi<;ao contra um irmao seu. Tendo vivido no tempo da uniao iberica (1580-1640), escre-
veu em portuguese em castelhano, sendo autor de obra vasta e variada, constiluida por romances
a espanhola, eglogas, novelas pastoris, poesia heroica, cronica versificada e prosa de intenc;:oes
didatico-moralinntes. Corte na aldeia integra este ultimo genero, desenvolvendo, entre diversas
observac;:oes sobre costumes da aristocracia portuguesa vigentes na passagem do seculo XVI para
o XVII, reflexoe!'! sobre pniticas e concepc;:oes litenirias pr6prias da epoca.

0 EXERCICIO L)AS LETR1\S:


I:.~ fUl)O. PRt\ TICA 1 E E~CRITURA. POESIA *
(1 6 19)

2
1\tAPA DE TODAS AS CIENCIAS

• • • •• ••••••••••• • ••••••• •• ' • • •• 0 •••• • •••••••••••••• • •••••• • •••••••••••••••••••••••••••••••••••• ••••• ••••••••

• Corte na ald.:w; e noues de invcrno. Prefacio e notas de Afonso Lopes Vieira. 3. cd. Lisboa: Sa da Costa, 1972.

Titulo atribualo pclo organizador; ~de~ao de passagens dos dialogos XVI, I c V.


Para o c~tabdccimcnto do te:>..to, observaram-se a~ segumtes diretnzcs: ado~ao da ortografia em vigor no Brasil,
mantendo-w. por~m certas gratia~ usadas na edi~ao-fonte ho1e obsolctas, no prcssupo~to de que correspondam a
pront:mcia' da cpoca de produ.;ao do texto; reforma da paragrafa;;ao da cdi<;ao·fonte, v1sando a maior clareza; supressao
das nota' da t:dh,.io-fonte
0 texto cnccna um dialogo entre amigos travado em reunioe~ so;iats noturna' nJ ca'a de urn deles. 0 Iugar e uma
aprazh·d .tldc•a pr6x1ma a Li~boa (Sintra, pclo que se deduz de certas refcrencias), que a~ume ares de corte pela alta
categona das pe~~oas que a procurarn para retiro e descanso. Os personagen~ ~ao: Leonardo. dono da casa. residente na
aldeia. um .:orte~:'io apo~cntado; D. Juho, urn jovem fidalgo; doutor Livio, um c.h~tinto letrado; Pmdaro. urn estudante,
dado a pocsia; Fclici,mo, outro estudante, cornpanheiro de Pindaro; Solino, urn vclho; o Prior de uma igreJa proxima
(cujo nome u tcxto nao declar<~); Alberto, jovem soldado, irmao do Pnor. Neste trecho da narrauva, esa com a palavra
o doutur U\'io, enqu,\nto os demais personagcns o ouvern.
2. lntert•tulo atribuido pdo organizador. aproveitada expre~sao cmpregada na obra (p. 321); uec.bo Jo dJalogo ).,..Vl
(p. 308 329).

937
[... ] assim como os metais [... ] saem brutos e toscos e desconhecidos ate que por via m:
fundic;ao e beneficia da arte; tern lustro, prec;o e merecimentos, assim a forja em que se apur;...n
os homens, e se poem nos quilates com que hao deter a \'alia que a este nome se deve, sao esco
nas quais, da mesma maneira que por alquimia de cobre se faz o ouro, nelas de urn idiota e qu
bruto se faz homem com saber, merecimentos c suficiencia para se aventejar' do vulgo.
E, comec;ando da gramatica das lingua!'> [... ], a primeira porta por que se entra a~ todc
as ciencias com cujo beneficia elas se conservam e se pcrpetua a memoria das cousas, rur.J.a
que, como escreve Quintiliano, tem' mais de trabalho que de ostenta<;:ao, e, como diz Isidoro
fundamento de todas as artes liberais 11' e disciplinas nobres. A esta dividem alguns em artificuu.
historica e pr6pria: que a primeira insina ' o concerto 11 e desposic;aou das letras com que esc.-e-
vemos, a ortografia e propriedade das palavras que (alamos; a scgunda c terceira pertencem
conhecimento dos lugares'• e obras dos historiadores e poetas, c a'' cxplicac;ao do que nelas F
antiguidade e diferenc;a da lingua esta escuro'' c duvidoso mormente nas tres linguas hebra11..
grega c latina[ ... ]; e na propria de cada uma [lingua] insina a gram<ltica a pronunciac;ao das letr2
o some o acento diverso das palavras, a distinc;ao das vogais e consoantes, e a ordem de falar con
pureza e policia.' E se este primeiro degrau e tao necessario aos homens que parece que sem o
conhecimento desta arte nao e licito abrir os betc;:os, que sera le\'antar-se e subir ao cume mcus
alto das ciencias e disciplinas nobres?
0 segundo degrau desta escada e a logJCa, arte que insina a distinguir e fazer diferenc;a clo
falso e vcrdadeiro, e do torpe ao honesto; e como o entendimento ecausa de obrar, 'assim o ee' 1

do entender: e o peso, a balanc;:a em que c;e conhccem todas as cousas !eves e pesadas; arte qu~
nao somente insina a saber a verdade de todas as cousas, mas a poder manifesta-las aos que men-

3. Arl!:, wmo nas dcmais ocorrcncias no texto, niio no ~entidu mouc:rno, c:Mctico, pnrem na acepo;ao antiga e classk.c
"tccmca, pcrieta ou habilidade espcciali1..adas."
4 "btima<;{IO, CI'CditO, impmtancia:•
5. "A,·antajar."
6. R~·gcncia car.:uns<..rita a linguagcm literaria, e~pe~ialmt>nte Ju,it.Ina.
i' Cit!ncu1 11<io no sentido modcrno, ma~ no antigo .: ...Ja~~i.:o. bto c. "saber espccializado. mas nao nccessanament..
p<Nti\'O", c .l~stm \t' trata praticamentc de sinonimo da palavr.tarlt' (vn no1.1 2).
H. Ob,enc· '>t' o emprego do modo indicativo do verbo. nun1.1 e'trutura em que .1 disc1plma gramatical mais reccnte
pro:sc rcvcria o •mbjunllvo.
9. l'ldoro de 'icvilha (560-636 d. C.). tt:Ologo. matcmat1co c crud1to.
10. "Art.:, libcrab' ~iio as do intelecto (por cxemplo, a gram.ui~a. a rl'li1rka. a antmctka); difcrendam-se das "arter;
mccamca~~ i\to c. a' manuab (por exemplo. a alnmana. a carpmtana, a ,eJ.ma).
II. "En,ma:·
12. "Combmac;:io, harmonizacao.''
13. "Disposic;ao."
1 I J'rcchos ou pas,agem. dos textos, gcralmcnte memoravc" l' nnport,mtc'."
1c; '<a edt~ao· fontc, sem o acento indicador da cra~e ao que pJll'll' por crro.
16. "Ob~'uro."
17 "r.duca~iio, polid<!?, urbanidade.h
18. "Agir."

938
tern, reduzidos a dez cabec;ac;;, ou predicamentos, 1 toda a variedade de cousas que o mundo tern,
achando o verdadeiro modo de definir todas elas, e descobrindo os generos, especies. diferencras,
sub:.tancias c acidentes; esta insina diversos rnodos de arguir, provar e sustentar o que concebe-
mos no entend1mento; polos quais oficios" e esta arte tao celebrada que Platao, e depois dele
Santo Agostinho. a fi7<~ram parte da filosofia, dh idindo-a em moral, natural e racional. Arist6-
teles, Scoto e m1tros !he chamam ciencia e instrumento de saber. de cujo testernunho e verdade
se alcan<;:a que :-;em o conhecimento dela nao pode urn homem falar seguro entre os outros. [ ... ]
0 terceiro Iugar e da ret6rica, que insina a falar bern, e a persuadir os ouvintes com razoes
bern concertadas'~ ao intento do que pratica/' nao fazendo o fundarnento na verdade do que diz,
7
senao no concerto'' e scmelhan<;:a da razao com que obriga e movc.'
[ ... j passarei [agora\ d[csla arte] apoesia, arte tao nobre e dcsejada que, trabalhando sem-
pre os invc.io<>os por'' escurecer c;eu prec;:o/'' !he nao puderarn o que hojc tern na opiniao e exer-
cicio dos principais senhores de Espanha;'0 e bastava, para o scu grande valor ser conhecido,
ter nela o fundamento toda a filosofia, pois Plutarco conta, e Arist6teles confessa que todos os
fil6sofos e suas diversas scitas se derivaram das poesias de Hornero; e nao s6 deu principia a ela,
mas Promcteu, Lmo, Museu e Orfeu,'- e esses mesmos e outros deram fundamento as deidades
que os antigos rito<; da gentilidade' veneravam.
{... ) passarei [agora] a matematica, e, como a parte principal deJa, a geometria, arte hio
excelente, e tao necessaria ao cortesao,' que favorece todas as boas partes que nela se requeiram;
e tao natural ao sabio que Platao tinha na entrada da sua escola urn letreiro que dizia: nilo entre
nesta casa lwmem que nilo saiba gcometria. E {... ] escreve deJa estes louvores: que levanta o animo
e pensamcnto ao estudo da verdadeira filosofia, e que e necessaria para a conquista de todas as

19. Refcrcnna ils "call.:goria~" aristotclicas: substanda. quanudade, qualidade. rd<l.;ao, Iugar, tempo. situa~ao, condi<;ao,
a<;ao, paixao.
"'20. "Pelo~:·
21. "Emprcgos, usos:·
22. Dun~ ~wto ( 1265- 1308). filo~olu e teologo e~coces.
23. "ConciUI, entende."
24. "Adequadas, ~onforml's."
25. Entend<l-,e; Jaqude qu~ l.Onvcr~a ou profere urn discur:.o.
26. "Conformidade. harmoma. adcqua~ao."
2~ "Comon:. Ia~ ag1r··
18. "Para"
!9. "Ob:.curc... er scu prec;o", j,to c. "dcprec•a-la:·
30. Ai incluid<l Portugal. pOl' ,1 obr.1 e publicada no tempo da Uniao Iberica ( 1580-llHO).
31. Pcrsonagem d;l mit<Jlogi<l grcga. entre cujos atributos, no cntanto, diferentcmenlc do~ dem3.1~ rcfendos na sequenc1a,
nao encontramo:. nenhum hg<1do diretamcnte a faculdade poeticl.
32. L!no. \1uscu e Orfcu: mu~il:(l~ c poetas m1ticos.
33. "Povo) pagaos, nao cnstam{; no .:aso, referenda gcnerica ao:. anugos grcgos e romwo:. .
.t "Indiv1duo nobrc, que frcquenta a corte. por isso hem cducado e oolido' A Coru "'' aldaa. a ex~plo de seu antecessor
Jlli/lro riel cortcgitwo ( 1528). de Baldassare Castiglione ( 1478-1529). constitui um manual para a educa~o do cortesao,
na qual .1~ habilidadcs de conve rsar e t:scrcver ocupam Iugar de relevo.

I KA:'\USLO RODIUliUE\ l OBO I 0 exern... w da~ letra' c~tudo. prat:ca eescntura. ~ lo19) 939
disciplinas: favorecendo a arte militar no formar dos campos," dispor os esquadr6es, reo
e dividir as companhias; sustentando a cosmografia e suas medidas, a arquitetura em SUa;)
por~6es, a aritmetica e musica em seus numeros,"' e a outras infinitas; medindo em todas e
formas, espa~os, grandezas, medidas, corpos, pesos, e todas as cousas que deles se com -
de medida de agua, vento, terra, nervos,' cordas e cousas semelhantes, como torres, fo liU1~:!!.>­
rel6gios, moinhos e instrumentos de musica; consta de linhas retas, curvas, flexuosas, perp-
culares, planas, paralelas, e de angulos retilineo, curvilineo, direito, agudo e obtuso; hnalrns::ii!:
de superficie, drculo, circunferencia, centro, diametro, e outros nomes e termos naturals ck.
arte que na pratica '"co mum parecedio peregrinos, we de que e bern que o hom em cortesao ~
ache alheio.
Atras desta se segue sua companheira a astrologia, ciencia tao levantada•u que pent:::n
terra os segredos das estrelas, tratando do mundo em universal e particular, das esfer.:.:
orbes,~ 1 do sitio,~ ' movimento e curso deles; das estrelas fixas e de seus aspeitos, 43 da te6ric..
planetas, dos eclipses do sol e da lua, dos eixos ou polos celestes, dos dimas e hemisfe:t
circulos diversos, excentricos e concentricos, egipcios,~~ retr6grados, raptos,4h acessos e r....n"'C'::"''L
e outros semelhantes; e de outros muitos movimentos perten centes aos ceus e as estrelas. Je
curso e esta~6es de tempos se faz natural juizo das cousas futuras tocantes aagricultura e m:iEa-
~ao, nao admitindo a especie supersticiosa dos matematicos, que aa astrologia judiciciria.;
E, passando desta a filosofia, sem cujo conhecimento parece que OS homens nao po~=
alcan~ar perfeiyaO alguma:e tao levantada que lhe chama Santo lsidoro [... ] ciencia de
cousas divinas e humanas, em quanto e possivel ao homem alcanyar delas. E Plahio diz
eo maior bern que Deus concedeu aos homens, porque ela e a lei da vida, a estrada da 'ii
a fortaleza contra os vicios, a forma das a<;:6es humanas, o lume de nossas obras, a ordem

35. "Acampamcntos:·
36. Tendo em vista epoca e contexto, a palavra significa tambem "ritmo:·
37. "Jnstrumcnto[~) de ligar e prendcr, feito de nervos ou de corda~ de coiro" (SilVA, ,\nt6nio de Morais. D
lfngua porwgr1csa. I tsboa: Tipografia Laccrdma, 1813. 2 v.).
38. "Convcr~a~ao."
39. "F.strangciros."
40. "Ficvada."
41 "A>tro>, corpos celestes.''
-12. ''Locali£ac;ao."
-13. "Aspectos."
-14. "Ieoria."
45. :'>lao foi po~sl\·d clucidar o significado da palavra.
46. "'lo ststema de Ptolomeu, movimento de rapro eo que o prime1ro moveI comumca aos astros, que giram aroda
(Sil \'A, Antonio de 1\.lorais. Dicioncirio da lingua portuguesa. l.bboa: Tipografia Lacerdina. 1813.2 v.).
-17. "A>trologia. s. f. t\ pcrtendida arte de adivinhar e predizer os fururos contmgentcs, por me1o da posi~o,
conJUn~oes dos astros e sua intluenCJa, e diz-se astrologia judicitirw para a nao confundir com a astronomia..·~~=llo=~
se designa pda palavra astrologia" (SILVA, Antonio de Morais. DICIOIIIirio da lingua portuguesa. Lisboa. li
L\Cerdtna, 1813. 1 v.). Pela informa~ao do dicionario, condui-se que, no inicio do sokulo XIX, ja a palavra
era prcferivel ao tcrmo astrologia, para dcsignar a cicncia em questao ncsta passagem do texto.
====-
940
. ---~-- - ·

pensamentos internos, regra do entendimento, a mestra dos nossos costumes e descobridora dos
segredos elementais; mas contudo nao chegou a conhecer a filosofia crista, a qual envolve as tres
virtudes teologais,"' cujo pr6prio oficio '9 e o que escuramente Platao tocou em seus louvorcs;50 c
final mente, a contempla~ao de todas as cousas supremas do ceu; e, para as da terra, ela e a chave
que abre os segredos da natureza, que insina a viver com disciplina, que distrui'' os erros e aclara
a confusao e trevas do entendimento: une as diferen~as, restitui o governo com ordem, rege as
cidades com justi~a. e administra as na~oes com sabedoria. E, repartindo estes atributos seus
polas cinco partes em que se divide, fisica, etica, econ6mica,' 2 politica, metafisica: a primeira
trata dos principios natu rais, de movimento, quieta~ao, finito, Iugar, vacuo, tempo, especies de
movimento, medidas do tempo, te;' chegar ao supremo rnovedor de tudo.'• A etica se emprega na
composi~ao dos costumes e na moderac;:ao das paixoes humanas, em que consiste a felicidade da
nossa vida. A econ6mica insina o governo e regimento particular da casa, familia, mulher, filhos
e criados. A politica da os preceitos a legitima ordem e governo das republicas, reinos e cidades,
assi em razao dos que mandam, como dos que obedecem. A esta chamou Is6crates ' alma das
cidades, porque nelas faz o mesmo oficio que a alma em urn corpo. E Socrates !he chamou cien-
cia dos prfncipes, porque a eles, mais que aos outros homens, pertence o conhecimento dela. A
metafisica trata das cousas por causas altissimas segredadas de toda a materia sensivel, e ainda
inteligivel do modo que os bons metafisicos nesta divina ciencia praticam. Final mente considera
as formas separadas, passando da contempla~ao das da natureza as sobrenaturais: das corpore-
as, das ideias, dos alomos, da materia-prima, da introdu~ao das formas, do fado, da eternidade
do ceu, dos transcendentes, das inteligencias assistentes as esferas celestes. [... ] Na fisica, [... ],a
primeira parte da filosofia, esta fundada a arte da medicina, que, assim polo importante sujeito5-
em que se emprega, como pol as artes e ciencias que lhe ajunta e encadeia, eo conhecimento dela
mui dino's de homem sabio e bern nascido. Esta se divide em empirica, met6dica, dogmatica ou
racional. A primeira e fundada somente na experiencia dos remedios, nas virtudes das ervas,
pedras, plantas e animais. A segunda considera somente a substancia das enfermidades, sem res-
peitar conjunc;:ao,sv tempo, Iugar, regiao, idade, natureza ou habito. A terceira, nao desprezando a
experiencia, nem a razao dos exemplos deJa, abrac;:a tambem as naturais, em que esta fundada a

48. Is to e, fe, esperan~a e c.:aridade.


49. "Func;ao."
50. Entenda-se: embora anterior a Cristo, Platao acabou, ainda que "escuramente" (ou seja, sem cxplicita~ao plena), se
aproximando do pensamento aistao, no~ argumentos que usou para louvar a filosofia.
5 I. "Destr6i."
52. "Economia."
53. "Atc.n
54. lsto e, Deus.
55. Mru~im:·
56. Orador grego, e urn dos prime1ros meslre~ de ret6rica (se..:ulo V-I\' a. C.).
57. "A5sunto."
58. "Digno:'
59. "Conjuntura, circunstancia:•
arte. Na elica politica tiveram principia as nobilissimas profissoes e ciencias das leis civis e sagra-
dos canones,"' derivadas destas fontes de filosofia e do direito natural e divino. E se. como disse
Solon; a republica6 - que nao tinha leis semelhava um monstro que nao tinha mais que o parecer
humano, assim se pode imaginar o homem que mio river noticia delas, que, por serem tao im
portantes ao mundo, endeusaram os antigos todos os inventores delas [... ]; e os nossos maioreS'
fizeram leis segundo a diferenc;a dos estados, nao umas s6s, por que todos se governassem, rna_
convenientes ao genero da vida que cada urn tomava. E assim, os que, apartados do gremio da
republica civil, se empregam no servic;:o da Igreja, obedecem as leis que os sumos pontifices eo
condlios dos padres ordenam, que sao os canones sagrados; porem os seculares"" se governarr.
polas leis e ordenac;:oes que os seus reis fizeram ou confirmaram, recorrendo, em os casos a que
os particulares nao alcanc;am, as leis imperiais dos romanos e disposic;ocs do direito comurn. [...1
E, subindo [agora] da rnetafisica a divina teologia, fundada sobre a verdade evangelica, se
apura um homem e chega ao rnais alto a que se pode alevantar o entendimento humano. Esta -.~
6

divide em escolastica e escrituraria: a primeira e a que, com argumentos fortes, razoes demons-
trativas e provas invenciveis, disputa contra os hereges e infieis, em todos os dogmas importantes
a verdade da fc cat6lica romana, como e da Trindade e onipotencia de Deus, da presenc;:a divi.na,
da prcdcstinac;ao, do livre arbitrio, da grac;:a, da JUStificac;:ao, da gloria, do pecado, das penas, d
Iugar do Purgat6rio, dos sacrarnentos e dos artigos de nossa fe. A escrituraria consiste na pur_
interpretac;ao e exposic;ao da Sagrada Escritura, segundo os quatro principais sentidos dela, que
sao: literal, moral, tropol6gico e anag6gico,~' com cuja noticia, dada aos homens por meio d
ciencia, como antes foi dada por revelac;:ao dos profetas, ap6stolos e santos padres, nao s6 di
perfeic;ao ao sabio, mas o fazem parecer urn semelhante de Deus na terra. E, suposta esta gra;-
deza das ciencias, com cujo lume fica tao claro o entcndimento humano [... ],que outra cousa .
Universidade que uma corte especulativa, em a qual se sabe o que nas dos reis se executa; aond~
a vista dos doutores prudentes, na lic;ao dos mestres escolhidos, na comunicac;:aob~ dos nobr~
bern acostumados, na conversac;:ao modesta dos religiosos, esta o nobre em uma continua li~o
de polfcia, tendo por palmat6ria de seus erros a vergonha de os cometer a vista de tantos censon:s

60. "ConJunto de decretos. conceitos e regras concernente' ill~ e .1 di,dplina rdigio~a; direito canomco."
61 leg.-.Jador, JUri>ta e poeta grego (seculo VII-VI a.C.l.
62. "Sociedade cl\·il."
63. 'Aparcnc1a."
64. "Ancel>trab, antepa~~adol>:·
65. "~o antigo reg1me, posi~ao ocupada pelos individuos na h1erarquia social: os tres estados sao o clero, a nobreza c
povo.'"
66. "Individual> nao pertencentCl> aOl> quadros da lgreja."
67. ··oepura. aperft:i<;oa."
68. A d1stino;ao c fc1ta por Dante (ver do autor, nesta edi<;ao, "Q., cs~rito~ e \t?Us ~ent•dol>"), com antecedentes em Agosti
e l'om<ll> de Aquino (ver, nesta edi<;ao. os textos de,tes autorcs)
69. "Conv1vio:'

942 Do muo .las :-.tus.b a raz.1o d.1, lt•tra' I A rl'lle\,ln tilmoht a


dele~. guardando a ad\ ertent.ta de lhes fugir- a cunostdade com que se esprcitam e a liberdade
com que sc reprendem? · Po is a entrada nas est.ola:,, a assistencia nas aulas, qualquer pequeno
descuido se rebate com os pes dos que nelas assistem, 'obrigando a todos a compostura do ros-
to, a qUteta<;:ao do corpo, it modestia do trajo, a pontualidade na cortesia, ao cuidado no falar, e
a nao se querer algum fazcr singular entre os outros. Tern as escolas, alem destes, um bern, que
favorecc csta opiniao, e c que de ordinaria os que as buscam, ou sao filhos segundos c terceiros
da nobreza do reino, que, por imtituic;:ao dos morgados de seus avos, ficaram scm heranc;:as e
procuraram alcanc;:ar a sua polas letras, ou sao filhos dos homens honrados e ricos dele, que os
podem sustentar com comodidade nos estudos, ou reltgiosos escolhidos nas suas provincias, por
de mais habilidade e confian<;a para as letras; e assim fica sendo a gente mais bern criada do rei no
[... ]. E com tantas ventagens 'scm tratar de outras particularidades menos importante, [... ] parece
[... ] mostrado o quanto seja, mais que todos os outros exerdcios, proveitoso o das letras [... ]. [... ]

..... ........ ······················ · ...... ·· ······· .... ······ ············ ···· ···· ·· ··· ·· ..... ...... .... .
A PRATICA E A ESCRITURA-"

••• •••••• ••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 0 •••••••••• •••••• •• 0 •••••••••••• •••••••••••• 0 •••••••••

- [... ] desejo saber l(dissc D. Julio)] qual e mais nobrc causa:' sea pnitica, sea escritura;
porque a mim me parece que aescritura se deve o melhor Iugar, e que antes merccia a pn\tica por
se parecer com ela; o que agora encontra-' a vossa opiniao.
- Nenhuma duvida ha (re1>pondeu o doutor) que a pnitica seja mais nobre, mais antigua-9 e
mais excelente; porque alem de a fala ser operac;:ao natural dos homens, e ato em que eles fazem
ventagem e diferen<;:a a todos os animais, a escritura nao e mais que uma escrava e servente das
palavras, eo escrever nao coutra cousa mai1> que suprir wm um instrumento, por meio da arte e
das maos, o que com a voz nao se pode exprimir c alcan<;:ar com os ouvidos, ou por distancia de
Iugar, como quem escreve aos ausentes, ou por discurso'n de tempo, como quem cscreve para os
vindouros. E porque nunca a escrava e tao nobre como a senhora a quem serve cnquanto escrava,

70. "E, itar:'


71. "( uadado, diligcncia, aplicac;iio."
72 "Rcpreendcm.''
73. "Comparecem, convivem."
74. :'\1orgado: "propriedade vanculada ou conjunto de bens vinculc~dos que nao se podiam alicnar ou dividir, e que. por
morte do possuidor, pa•savam para o filho mais velho; chama"a sc tambem morgado o filho unico. o lilho mais velho ou
o herdciro de hens \'inculado:..
75. "\'antagens.~
76. lntcrtitulo atribuido pdo orgamzador; trecho do dialogo I (p. 5·27).
77. ",\ssunto ou tema de urn dh~urso. ou parte que se deiende m:ma .:ontroversia."
78. "\aa de encontro, contradaz"
79. "Antiga:·
80. "Dccurso:'

FRA;.\Cl!'>l.O 1\UL>Hil,lil::, LOIHJ I 0 cxcruCIO .:las lctr:h' cMudo, pratica e cscntur>l. poc,a.l ( 1619) 943
nem o que sustitui'" em lugar doutrem se lhe pode preferir no mesmo Iugar, assim nunca a t:Sen-
tura pode igualar a nobreza e perfei~ao da pnitica.
- 0 contnirio me parece a mim (replicou o fidalgo) porque por a pnitica ser mais antf,g
e primeira que a escritura, e mais perfeita, antes ela foi a perfci~iio da pnitica;·~ e posto que
propria opcra~ao do homem o falar, nao e nele mcnos nobre o acidente de escrever, antes
parece mais digno o que ele alcan~ou por arte que o que adquiriu por uso; e quase que ousa:.a
dizer que e operac;:ao sua o falar, dada a respeito de haver de escrever,~• pais esse e o meio .te
perpetuar, sustentando no entendimento dos presentes e nas lembranc;:as dos futuros a memm!:L
das cousas passadas. Assim que nem por a"' primeira razao merece a pnitica melhor Iugar, nem
cscritura, por servente e ministraH» sua, e menos nobre. Porque o sol 5erve des· mostrar as u.
criadas, que Ihe sao muito infer iores, e de dar luz e nulrimento a outras de menor calidad..- •
nem por isso elas se lhe podem antepor. E quanto a sustituir a escritura em Iugar da voz, ~a

faz por tao excelente maneira que lhe tern muita ventagem, pais o que a voz nao pode expr:rm:=
juntamente em diferentes lugares e a diversas pessoas em urn mesmo tempo, o faz a esc..-:~­
com grande perfei~ao, podendo muitas pessoas, em difcrentes lugares, ler em urn mesmo t
a propria causa; polo que me parece que, ainda que a vossa escolha fosse boa, nao fundaste
a razao dela.
- Certo (disse Leonardo) que de ambas as partes destes tao boas razoes que fica du-..;d
a melhoria. Pon!m concedendo a pratica a excelencia, a a~ao, o modo e a gra~a de falar, que
uma viveza a que se nao iguala outra nenhuma semelhanc;:a, a escritura tern tantas grandezas q-~
parcce igualmente necessaria para a vida, pais ficava o mundo as escuras sem a luz da lic;:ao C'\Cil-
ta, e so na tradi~ao dos homens se salvaria a memoria das cousas, e, nas principais, dominaaa
ignodmcia com mero imperio.w [... ]

Ill "Suhstuu i :·
1!2. F.ntenda-~e: por 'er a "pratica" anterior a~escritura·: e~ta e0 aperfeic;oamento daquda.
83. Regencia antiga, CUJO emprego parece nao ter ido alem do scculo XVIII.
R4 Fntenda-~e· o falar e faculdade dada ao homem com \'istas a de \·ira de\envolver a capacidade da escrita.
85. ~Pela."

86. "1\linbtra, '· f. A que serve c ajuda para se conscguir alguma coisa" (S!L\'A, Antomo de Morais. Diciondrio da ·•
portuguesa. U~hoa: Tipografia Lacerdina, 1813. 2 v.)
87. Reg~ncta antiga, cujo emprego parece nao ter ido alem do ~eculo X\'111.
88. "Qualidade:·
89. ~ntenda se: fica duvidoso decidir qual das alternattvas detem a condi~ao de sera melhor.
90. Mero: "puro. sem mistura': isto e, no contexto: "absoluto"; impcrro: "poder"; mcro llltpcno, portanto: "poder absoluto.'"

1.)44

- - - - -------
POESlA91

•••••••••••••••• 0 • ••• 0 •••••••••••••••••• •••••••• ... ............... .. ...... ......... .................. .. .. .. .

- Os encarecimentosY-' de que usam os amantes (disse Pindaro) menos sao scus que adqui-
ridos dos famosos poetas que lhos insinaram deixando-os escritos em suas obra'>; porque, como
retratadores das obras excelentes da natureza, buscaram tao altivos materiais para darem vivas
core!> a fermosura."' E nao e muito que, pintando um rosto fermoso... da terra, lhe acomodassem
core~ e atributos celestes, quando para pintarem cousas do mesmo ceu usam tantas vezes de se-
melhanc;:as e encarecimentos da riqueza da terra, como fez Ovidio na casa de rebo. com tetos de
lavrado marfim e ladrilhos de ouro, com paredes de topazios, jacintos e esmeraldas; eo mesmo
fez pintando os pavoes, que no ceu levavam o carro da deusa Jun0,96 que dcpois acrescentou ern
obra e feitio Marciano Capela.~- E, como a frase poetica e a mais excelentc e lcvantada,'~ e por
tal escolhida das sibilas e oraculos'" para usarem dela, tambem fizeram os amantes a mesma
eleic;:ao, entre os quais qualquer miuda considerac;:ao de urn voltar de olhos e arco, alJava e setas
de Cupido, com todas as mais alegorias e transformac;:oes que os poetas usaram.
-A verdade e (dissc o doutor) que a perfeic;:ao da fermosura animada se nao pode devida-
mente encarecer com algumas semelhanc;:as que o nao seja, porque todas lhe ficam muito inferio-
rcs: o que declarou bem uma dama florentina, que, perguntando-se-lhe o que lhe parecia de uma
figura de rnulher de alabastro feita por urn famoso escultor daquele tempo, ela, sem responder
com palavras, fez que uma criada sua fermosa e bern proporcionada despisse em si as partes que
a figura mostrava nuas, e logo a vista da natural beleza perdeu a pintura a fama e valor que dantes
tinha. E eu vi tarnbem urn hieroglifico1 1 da ferrnosura, que declara engenhosarnente este pensa-
mento: a figura do qual era uma mulher com a cabec;:a metida entre as nuvens, o corpo despido,
mas rodeado de urn resplandor102 que o nao deixava ver distintarnente, na mao direita urn lirio e
na outra urn compasso, significando, com a cabe~a metida no ceu e no resplandor, que s6 com as
cousas dele se podia encarecer. fazendo impedimenta a vista humana como raios derivados da
beleza divina; o lirio denotando a gra~a das partes naturais, porque em core pureza foi sempre

91. lntertltulo atribuido pelo organit<ldor; trecho!> do dialogo \' (p. 99-11!').
92. "'Louvores, elogios:·
93. "Formosura:·
94. "Formoso:·
95. Um dos epnetos de Apolo, tomado como deus do sol; signific.:a "o Brilhante':
96. Deusa da mitologia latina.
97 hen tore mestre de retorica (seculo \'d. C.).
98. "Eievada."
99. Em Delfos, Iugar de elei~ao de Apolo e local de -eu templo a'> "tbilas (sacerdotisas) proferiam ~eu~ orkulos, bto e,
re!>pO!>las do deus, sob a forma de versos ma1s ou menos enigmallco:., ib consultas que lhe eram dmg1da~.
100. "Escolha."
I 0 I. 'Ttgura emblematica:·
I 02. "Resplcndor:'

I RA:\ClSCO ROI >RIC.l! I "LOI~O 0 exerct~o da' "tra~· e'tudo. pratica e ..:scritur.t. pt><''la (I c.t 4) 915
s1mbolo da fermosura; o compasso, a medida, a proporc;ao e correspondencia dos membros, err.
que consiste toda a perfei~ao dela. Mas Pindaro tudo quer atribuir asua profissao 10) e nesta parte:
nao tern pouca justic;a; porque somente na licenc;a poetica podern entrar os desvarios dos namo-
rados, por sercm muito iguais o furor poetico eo amoroso. Porern, ja que os encarecimentos esta~
aprovados com tao boas raz6es, estimara eu ouvir algurna em desculpa dos que vi vern, morrem e
ressuscitam a cada passo, e que andam sem almas como dmtaros 1"' e sem corac;ao como fur6es;
que, a meu ver, e gente que, por privilegio de amor, vive excetuada das lei:, da natureza.
- A razao (respondeu Feliciano) e a rnesma: porque quem encarece a causa, igualmenre
exagera os efeitos; a pena de urn desfavor, o termo de uma crueldade ou esquivanc;a e o mawr
tormento da morte ao que ama; e urn favor e brandura que recebe em sua afeic;ao e na sua estima
o maior bem da vida; e, quanto ao estilo de viver sem alma e sem corac;ao, o declarou maravJ·
lhosarnente urn pocta moderno, dizendo em urn soneto a sua dama, da qual estava ausente, que
uma parte da alma, com que vivia, !he ficara, mas a com que imaginava, entendia e amava, tinha
sempre com ela. Nem e outra co usa os desvarios e desatentos dos que amam, senao viver em certo
modo fora de si como pareceu a Propercio dizendo que o que se entrega ao amor perde o juizo,
eo que eu vejo, que poucos ern presenc;a da cousa amada ficam corn ele.

- Os poetas [(disse Pindaro)] nao sao havidos por parvos, e quem lhes quis fazer todo o
mallhes chamou doudos, o que poderia ser; que o arrebatarem-se e alhearem-se de si os amante..
com afeic;ao, como os poetas como furor divino que os excita, aprenderiam deles. [... ] esses [...
erros [...] nenhum parentesco tern com a parvoice; antes e urn modo de se atalhar e suspender
urn homem o seu entendimento com muita razao, porque nao pode dizer cousa que parec;a bern
aos outros a primeira vez que fala com aquela a quem ama; que epas:,o aonde os mais discreto!)
o perdern.

103. "'Aquilo que sc profcssa, em que se declara te"; nesta ocorrencia do tcxto, refercncia a poesia, obJeto da "profissao" de
Pindaro.
104. A expressao alma de cantaro, no portugues de outrora, sJgnJficava "indidduo dcmasiadamente born, e, em sentido
ironico, eMupido, ~em iniciativa"; oeste ocorr.!ncia, apare(.e em arranjo sintalico renovador.
105. "Furao, s. m. Animale.io de que os ca<;adores usam para ca<;ar raposas e coelhos; cntrando pela~ sua~ tocas, e fazendo·
as sair polas bocas de las, onde os ca<;adores tem rede, e~tend1das; e talvez aterrando ddes, c tra1endo-o~ aCJma. ~ f. 0
entremetido, c.:unoso. que 3\'Crigua e descobrc o se,rcto c escondido" (SIL\'A, Amon!() de ~lorrus. Dtczomirio da lingua
portuguesa. L1sboa: T1pografia Lacerdina, 1813. 2 \.).
106. Poeta Iatino (seculo I a.C.- I d.C.).

Anda mungkin juga menyukai