LODZKIF TOWARZYSTWO NAUKOWE SOCIRETFAS SCLENTIARUM LODZIENSIS WYDZIAL IT SECTIO TI -Nr 12 - ANDRZE] NADOLSKI STUDIA NAD UZBROJENIEM POLSKIM w X, XD i XU WiEKU ACTA ARCHAROLUGICA UNIPERSITATIS LONZIENSIS W LODZ 1954 ZAKEAD IM. OSSOLINSKICH WE WROCLAWLUc TRESC PRZEDMOWA Bo ocayser str. EH Uwagi wstepne 2 . un Broh w polskira materiale archeologicansm 2 XXII Ww. 1s J Miese De oe 80 a Topir 2. none . . 36 Wiseznia — omcsep Loe + 50 Bro’ miotajgoa Bo : 60 . u Seable, néé bojowy, maceuga. an) Hela Le Sn) Tawa. Do / 8 u Pangorz Poe Pe . om ‘Ostiogt : : - 30 I Read kovski Poe : : . at ee Whioski Koicowe =. Pe :o8 Prspiy 6 : : 108 Kparioe waamwerwe . ee - 10 Résumé Dot + 186 camse 1 Zasady publikacji irodet coe a Publikacja drédel archeologicmych . 5 JA Micoze i okucia pochwy uo B. ‘tonory . : 158 mt © Witexie : fi Sl te D. Groty streal : : Do Bo Tag B. Groty bellow . fe 194 a F. Groty nic okvedione .. : 16 G. bukit i muse : : + 196 HL Seable co te tl 196 a I. Note bojowe 2... Doe 198 5. Maczugt oe Lo 198 Kw Hemy 2! : soe 108 Le Tare : 200 E. Paneerzo : foe 200 MOstrogi to BORSPS TRESCI sirzemiona oe foe : Weazina : toe : Okucia uzdy be . oe Siodta prOZ Uaupemienta do publikecsi doded archeulogicenych ‘Topory Whicznie : : Groty strzat : : 1. Groty heltéw Ostrori ‘Wedzidta Bibjiografia : Lo Alfabetyezny wykaz stangwisk . te ce Numeracja stanowisk na mapach. . toe Tablice : coe : Mepy BR ORD str 210 212 24 216 ate 218 a8PRZEDMOWA, Jus w roku 1945 wstepujqc na Untwersytct Hédzki, na prehistorig. wdecydowany bylem poiwigcié sig badaniom bronioznawezym, zwlaszena ha wezesnoéredniowiecznym odeinki naszych dzicjéw. W ciggu studiow i po ich ukoticzeniu staralem sig w miare momoset pogicbié swa znajo- mosé dawnego vzbrojenia i stwarnyé sobie baze materiatowa, ktéra umuz- liwitaby mi podjecie proby syntezy w tej tak interesujacei a tak mato Stosunkowo mane} dziedzinie naszej historii kultury materialnej. Wyni- kiem tych siarai sq ,Studia nad uzbrojeniom' Nadanie im ostateeznej formy zajelo okres 3 lat, pray ezym znaceng wigksrosé tego cxasu pochlonely poscukiwania w muzeach i bibliotekach Pociaikowo miatem zamiar przeszukaé osobidcie wszysticie bez wyjgthu zhiory archealogieme na terenie Polski, Nieslety sxcreg trudnoéel rine} hatury uniemedliwit mi pelne wykonanie tego jedynie slusznego pragra- rau. Ulegt on ograniczeniu do najwasniejsrych pozyeji. Zwiedzitem wige w poszukiwaniu Zrédet Muzcum Archcologiczne w Pomnniu, Paistwowe Muzeum Archeologiezne i Muzeurn Wojska w Warseawic, Muzeum Ar cheologiczne Polskie] Akademii Umiejetunsci oraz Muzeum Narodowe w Krakowie, Dzial Archeologicany Muzeum Pomorza Zach. w Szezecinin, Muvea: Diecczjaine i Towarzystwa Naukowego w Plocku, Nzial Prohiste. tyezny Muzeum w Toruniu, Muzea w Piotrkowie, Lublinie i Sandomie- tzu, Muzeum Archeologicane w Lodzi, wreszcie zbioty Kierownietw Prac Wykopaliskowych w Ecczycy, Gdaiisku, Lutomiersku, Krusewicy, Szeze- cinie, Gieczu, Poznaniu, Gnieznie i Ostrowiu Lednickim. Poérednio mo- gtem sig zapoznué z interesujacymi mnie materialami 2 Muzeum Wro- clawskiego, Muzeum Towarzysiwa Krajomawezego we Wioclawku oraz ze zbioréw Kierownictw Prac Wylopaliskowych w Bonikowie, Tyticu, Sleey-Sobstce, Cieszynie, Wroclawiu, Biskupinie, Brudnie, Widlicy, Nem. czy i Opolu. Biblioteki Zaktadu Prehistorii Uniwersytetu Eédzkiego, Muzeum Ar cheologiemego w Eodzi orar analogiezaych instytueyt w Poznsniu, a tak- 2 Muzeum Wojska w Warszawie umoiliwily mi zapoznanie sie ze ind. Cami jut opublikewanymi i x rozprawami, ktSrych znajomosé okazata sig niezhedna w trakeie mej pracy.ANDRIES NADOLSKL 10 We wszystkich wymienionych tu muzeach i zaktadach raukowych spotkatem sig z wielka upreejmoseig i dobrocia. Nie tylko nadsytane mit fotografie, tysunki i opisy zabytkow, ulatwiano Korzystanic 2 wszelkieh magazynéw i archiwéw, ale suzono zawsae wyjaénieniami i wskazowkaq mi, czesto ze strata wlasnege drogiego ezasv. Szereg oséb udestepnit mi yebrane juz przez siebie cenne érddta. Races jasna, saezegdlnie zobowiazany jestem wobec prof. dr X. Jaz- dzewskiego, ktéremu zawdzieczam nie tylko wszelkie wiatwienla oraz nieoceniong w swej serdecanogei i troskliwogei onieke naukowa w ezasie pisania ,Studiow" (przyjgtych na Uniwersytecic Eédzkim jalo rozprawa doktorska), ale i ealg moja wiedze w dziedzinie archeclogit w ogéle. ‘Na zakotiezenie kilke sléw seczeroj podzieki tym, ktarzy dopomogli w przygotowaniu ,,Studiow" do druku: koledze An drzejowi Klei- now i za trudzenie sig nad cata tylekroé przerabiang iJustracyjna strong mej pracy, kolegom Tedeuszowi Pokiewskiemu 1 Janu suowi Wieczorkowi za dzielny udziat w sporzadzaniu map, wresz~ cie Zonie moje} za cierpliwe przepisywanie tablie i zestawlen, polaezone 2 wytawianiem z nich lieznych rachunkowych omylek, Tum. pod Egezyeq, dnia 31 sierpnia 1951 A, Nadolskt Z Zaktadu Archeolagii Polski U. E.CZESC I UWAGI WSTEPNE 1. Okres wezesnosredniowseezny, do niedawna zaniedbywany na naszym terenie preea archeologéw, doczekal sie dopiere w viagu ostatnich lat Prredwojennych zywsacgo raintercsowanis. Badania polskie w Bisxupinie, Gricénie, Posnaniu, Klecku oraz niemleckie w Wolinie, Santoku i gro- dach Slaskich pehngty naprzod archeologie wezesnagredniowieczn w spo Sb bardzo wydamy. Po wojaie zorpoczela sig na ogromng jué skale za krojona planowa akeja badai nad poczatkami Pafstwa polskiega, w wy- niku Ltérej poznanic wezesnego Sredniowiscza na naszych zicmiach wysunelo sig na ezoto wszystkich zagadnien archeologii polskiej. Nie moana watpié, ze wiadomosci nasze o kultarze materiaine} exaséw wezes- napiastowskich, czasé: Ww ktérych powstawala i krzepla nad Odra i Wist,, formacja foudalne, ulegly juz ogremnemm pogiebienin, a dalsze lala badan preyniosq niewatpliwie nowe sukcesy. Czy shuszne jest wohec tego przy- Stepowante juz w chwili obecnej da opracowan calych wielkich dzialow kultury materiainej, skoro narastajgce w snyblim tempie materialy muszg B niedlugim czasie amienié maczenie i sens kaide] syntezy? Ne pyianie to nelety da mimo wszystko odpowied? twierdzaca. Prawda, wmioski, dh jakich obeenie dojéé moa, bed musialy ulec zmianie w éwictle #13. del dais jeseeze nie cpublikowanych, a nawet nie wykopanych. Jednak sam fakt szybleiego preybywania swieiych materiatow zabytkowych po- winlen nas sklaniaé do upracowanla tych, kt6rymi w obecne) chwili dy Sponujemy, dia ulatwienia sobie i swym nastepcom pracy na preysztoic. ‘Te powody sktonity mnie do napivanis Studiéw nad uabrojeniem. Broniomawstwo jest jednym z licenych dztaléw histori kultury ma- teriaine}, Tematem jego badavi jes: uzbrojenie, czyli wszelkie preedmiaty Tuchome, przenaczone do uzywania w walce', Znaczenie studiéw bro- nioznawezych jest dla historii kultury materiainej o tyle powaine, o lle zezwyczaj riedoceniane. Musimy ta preypomnie’, Ze bron stanuwila, zwlaszcea dla ludai pozostajacyeh na nlzszyeh stopniach rozwoja spoiscr nego, elemeat kulturowy nievmiemie wainy. Ceniono ja wysoko, jako rekojmig powagi, slawy i hezpieczeristwa; zdobiono tak,-jake nie zdebiono2 ANDRE) NALOLORL gadnyeh natzedai pracy; wykonywano z agromnym nakladem trudu i za- slosowaniem najwyZszych osiagniet technisi swego czasu. W 2wigzku z powyzsrym bron stanowi pierwszorzedny dokument dla éledzenia roz~ woju osiagnigé produkeji, przede wszysikim w zakresie metalurgii zelaz- nej. Nie jest to jednak wszystko. W okresie wezesnosredniowiceznym istnieli na naszych ziemiach Judzie, dla ktoryeh wojna miata charakter podstawowego zajecia i stwarzata najdogodniejsze mozliwosci wybicia sig na wyiszy slopieh hierarchii spolecmnej. Co wigce) — mamy wszelkie prewo przypuszezaé, Ze nie tylko w zycia poszezegélnych jednostek ani nawet grup ludzkich, ale w zyciu catego panstwa wojna stanowila wow- cas viekiedy najprostsza droge da zdobycia srodkow materialnych. a srebro i clote nie dostane druzyny, ale z druzyng dostane zota i srebra" méwi Wiodzimiere kijowski Bro odgrywala w tych wszystkich procesach role zasadnicza. Rol swoistego nodzaju narzedzia. W miare oraz wiekszych wymagaa stawianych urbrojenia wzrasta jego ost. Nie wszyscy sq jué w stanie praybyé na wezwanie wladey jako odpowiedmio wyckwipowani wojownicy. Corez wigkszy cighar ge tunkowy uzyskuja najmogniejsi, ktérzy moga sobie pozwolit ne zakup Koni i wsrclkich redzajéw bron’. Tymi najmoiniejszymi sq przedstawi- ciele tworzace} sig i umacniajacej Klasy feudatéw, uzalezniajacy od siebie coraz silniej pozostalych cadunkow spoleczetistwa. Panujacy bedaie ze~ sadniczo popieral ten proces, poniewaz lezy on w jego interesic. Im sil- niejseq ekonomicmie stanie sie warstwa wielkich posiadaczy rolnych, tym wigcoj dostarcayé moe ona pelnowartosSelowych wojéw. Rzecz jasna — wazysikie te 7jawiska vdbljaja sie w sposd mnie} lub wigee) wyrainy na rezwoju uzbrojenia, ktére tym samym stenowi¢ moze pewng podsta- we przy Tozwlazywaniu zagadniei 2 zakresu histori gospodarezo-spe- Jeeznej. 2. Stan badah broniomawezych w Polsce jest niezadowalajqcy. Wply- nely na te w wielkiej mierze ezynniki najzupelnie} zewnetrane, miano- wicie dlugoletni brak wlasnego bytu paiistwowego i — co za tym idzie — whameyo wojska, ktérego istnienie tworzy naturalny osmdek dada’ broniognawezych. Do si zbrojpych zaborezych odnoszono sig niechgtnic, 1 drugiej strony rzqdy mocarstw rozbiorewych z natury rzecry ze szeze- g6Inq nieulnogcla traktowaé musialy na ziemiach polskich studia nad uzbrojeniem i dziejami wojen. W okresie migdzywojennym zaledwie kilka lub xillkanagcie oséb, skuplonych wokét Muzeum Wojska w War- szawie, staralo sie metodycznie uprawiaé omawiang tu wiedze. Wysitsi ieh, aczkolwiek w wielu bardzo dziedzinach uwiericzone powaznymt wy- nikami, w szczegéInie stabym stopniu objgly nejdawniejszy odcinek deic- jéw uzbrojenia.STUDIA NAD UZENOJENIEM FOLSKIN 13 Rzecz jasna, ze tutaj potreebna ju byta pomec fachowcow-archeo- logéw. Micstely, skorzysiano z nlej w minimalnym stopniu® 2% dra. sie] strony przyanac tizeba, #e i archeologowie nasi niewiele zrobili dla Pogiebienia swych wiadomosci o uzbmjeniu, 2 ktérym praccieé spoiykail sig Taz po rar, Badanie uzbrojenia jest driedzing wymagalqea nlewatpli- wie pownych specjalnych kwalifikacji, ktoryeh nie moina wymagaé od Kaidego archcologa, tak samo, jak nie moina odeh cezekiwaé szezegéto Wel znajomosel techniki viesiclskiej, gamearskioj, thackiej, sposobéw ry- bolowstwa, towiectwa ery wreszcic uprawy roll. We wszystieich tyeh deie. Gzinach archeolog zmuszony jest do seukania pomocy odpowiedniego specjalisty, jezell nle chee sig ograniczyé do deskrypeji i to nie zaweze trafnej. Archeologowie polscy kontaktu z bronioznaweami (poza nielicz— nym wyjatkami) nie nawiazali, totez na ogét nie znajdujemy w naszyeh Publikacjach pelniejsze} interpretacii uzbrojenla. Trzeba 2 praylroscia puzyrané, ZeSray nie potrafilt prayswoit w archeologii nawet woale hoga- ‘ego nazewnletwa polskiego w tej dziedzinie, usywanego zreszta preex brow nloznaweéw, Jeez postugiwalismy sig szerogiem terminéw utworzonych ad hoe, cxesto przetlumaczonych zyweem 2 niemleukiego i nie zamece udanyeh, 8. W Studiach niniejszyeh przez ,uzhrojenie polskie'* rozumieé be- Gaiemy weeellie rodzaje broni i opereadzenia uzywane prez wojGw Polskich lub stuzqeych stale polskiza wladcom, ntezaleznie od tego, czy $2 one produltami rodzimego tzemiesta, czy ted importami, Za ramy te- tytorilne Studiéw przyjeto obszar zasiegu plemion polskich (wg mapy J Natansona-Leskiego. Polska w wiekach K, XI i XII‘ skala 131,500.00; wyd. w Krskowic). Ramy caasowe stanowla 3 wieki: X, XL XI, w ciagu ktérych dokonsla sie ostateczna krystalizagja formacjt feudalne| na naszych ziemiach. Potrzebne tu jest jednak pewne wyjagnienie. Rok 900, data poctaikowa, teorelycznie tylko wehodst tu w zachube. W rzecrywi Stosei werystko niemal, eo w pracy niniejszej wiguae sie bedzie 2 wie. Mem X, dotyery deugie] jeyo polowy, ezascw Mieszka I, 2 ktSrego to okresu pochodai olbrzymia wieksz0éé X-wiecmego materialu, jakim roz- porzadzamy. Zasadaiczg przyczyna tego stanu rreczy jest znany dobrze wetystkim specjalistom fakt wyraéne} iqcanosci drugie} potowy wieku X 2 wiekiem XI, podezas gdy pierwsza polowa X stulecia ciazy raczej ku Gasom davnicisrym. W ogole pamietaé naledy, ze podziat na wild ma charakter zupenic umowny. To, co tu opisujemy, pracdstawia sie w tej chwill jako wielka ealosé. Byé moze w praysziosel uda sie wyrbinié claé- niejsze podokresy. Na razie zadowolié sie trzeba schematycznym rozdzia- tem na stulecia. 4. Umiejscowienie rzmaitych rodzajéw broni w czasie nie Jest tatwe. Wiece] uwagi poswigeono temu zagadnientu w dalsych, szczagélowych“ ANDRZE] NADOLSIE routvialach pracy. Tutaj trzcba jednale zawezasu podkreslié, ze hiezyé sig musimy stale z czestym zjawiskicm opdénieri materiaowych. Polegaia ‘one na moiliwosei wystepowania stosunkowo wezesnyeh form broni w ubrebie zespotw datowanych na poiicjsze czasy. Zjawisko to jest wynikiem wysokich cen niekt6rych czefci uzbrojenia (np. mieczéw), wskutek ezego mogly byé one uzywane bardzo dlugo, 2 niezacznymi tylko przerdbkami lub nawet bez nich, Wypadki tego rodzaju znamy dobrze i 2 epok znacznic maledszych. Nie tylko z tq trudnoseiq spotykamy sig pray opracowaniu broni. Spore klopotu sprawia znalezienie odpowiednicj metudy postepewania dla wzy- skania mozliwie wazechstronnyen I jednoczesnie modliwie pewnych re- aultatiw. Naiprosciej bytaby ograniczyé sie do tradyeyjnej typologii for~ malnej. Niestety, droga ta nie moze nas zadowolié, gdyz prowadzi do zasklepiania sig w studiach nad samym zabytkiem i pozostewia przewaz- nie na ubocet problem vasadnicay, jakim sq hadzic, ktéray ten zabytek stworzyli i ktérzy sie nim posiugiwali, W dodaticu, przy datowaniu broni, metoda typologicma kryje w sobie niebezpieczefistwo przeoczenia opt sanych powyie} opéénied. Z teyo wrgledu staralem si¢ jak najszerze} wprowadzié tu inne jeszcze metody badaweze. Na pierwszym micjsen wy- mienié tu tracha metode kartograficzna, dale] mozliwie szeroko stosowang statystyke, wreszcie oparcie w miare mognoSci chronelogizacji breni na datowanych zespolach zabytiéw, w ktorych ja stwierdzono. Pray uéyclu podsialow typologicanych giowny nacisk polozeno na cechy o charakterze funkcjonalnym, oagrywajace Istotng Tole w uzywaniu broni jako narze- dzia walki, kdrych zmiana byta konsekwencjq zmiany sposobu poslugi- wania sig dana czesciq uzbrojenia, a co 2a tym idzie — przeksztalcen w taktyce. Jedynie tam, gdsie cechy te nie wykazaly tendencji do roz- nicowania sig, oparto sig z koniccanoci na elementach drugorzgdnych, formalnych (takich np. jak zdobiente) +. 5. Celem niniejszych Studiéw jest precdstawienie uzbrojenia wzy- wanego w Polsee w okreslonych wyzej ramach czasu i praesledzenie nie- Ktérych ragadnied wigzqeyeh sig « tym dziatem lcultury materiaine. ‘Takie ujecte nadaje nlestety cale] precy charakter statycany, nic wyjsé- nia howiera czynnikéw, dzieki ktOrym uzorojonie polskie w czasach pierwszych Piastéw przybralo takie a nie inne formy. Sformulowanic tego rodzaju wydaje sic jednsk w obeenym stinie nasze} wiedzy jedynie mozliwe do praeprowadzenia, Z jednej bowiem strony nie znamy jeszcze dostatecznie zwiazk6w migdzy kultura wenedzka a kulturg wezemego Sredniowiecza i préby stwierdzenia pochodzenia interesujacych nas ele- ment6w raz po raz zawisejq w prézni. Z drugiej strony brak nam wiado- moéei, zwiaszeza na materiale archeclogicanym opartych, o broni 2 ozs sw pédniejszych niz omawiany tu okres, to jest 2 XIII wieku. PotreebaSTUDIA NAD UZPROTENTRM POLI I lugich Jat starannych doeiekai do zapetnienia tyeh luk w naszej wiedzy. W dodatku meznos pomoenivzego poshidenia siq materialem z krajéw sasiednich jest rowniez agraniczona. Znamy dobre odpowiednie archeo- logieme frédia skandynawskic, nicéle czeskie, wegierskie i ruskie — te ostatnie glownie dzieki Swiezym, bardzo cennym pracom uczonych ra- Galeckich, Mamy niejakic, choé juz znacznie gorsze wyobrazenie a mate tiale 2 krajéw baltyjskich. Natomiast bardzo slabo znamy zabytli nic- mieckie wlasciwie weale nie znamy francuskich, A oba te kraje, weho- deqce niegdyé w sklad monarchil karolidskiej, maja wpnost podstawowe zneczenie dla badah nad uzbrojeniem, Tymezasem jedynymi wiasciwie opracowaniami dotyezacemi bruni niemieckie}, a zwlaszeza francuskie), sa dotad wielkic, eneyklopedycme, niegdy$ cenne, ele dzii juz preesta~ male prace Boecheima, Deminna i Viollet-le-Duca. Poza tym istniejy tylko drobne artykuly ®, Poniewaz uzbrojenie bardzo czgsto nosi charakter ,,interregionalny“* i poszezegélne jego formy maja ogramnie rozlegis, wprost ogélnceuro- pejskie 2asiagi, praca przy tym stanie bados natrafia ciggle na nicprze- zwycigione trudnosci, Ninicjsze studia, usitujgce mudliwie wszechstroanié preedstawié naj waimiejsze zagadnicnia wiazave sie z ubrojeniem w obrebie pewnej epoki, 8a pierwsra tego rodzaju szerszq probs w polskiej literaturze, W swietle powyte] przytoczonych wwag nie ulega dla ich autora najmniejsze| wat pliwosei, de proba ta daleka jest od ogarnigcia catego tematu, exesto ska- zana na domysly i improwizacje. Jej rezultatem jest raczej postawienie probleméw nig ich zupelne rezwiazanic. Wydaje sig jednals, de jedyny dro- ga Moggca tu posungé nepreéd naszq wiedze, bedzie opracewanie szereg’t monografii podwigconych kazda innej czgsel uzbrojenia i sledzacych jq na Prestrzeni moze nawet cate} Europy i to w ciqgu enecznie diuiszego od- cinka ezasu nid ten, kiéry jest przedmiotem niniejszej rozprawy. Mono- grafie tego rodzaju pochtong wicle tradu i wiele czasu, ale niewatpliwie Przyezynia si¢ do ostatecznego rozstrzygnigcia secregu wainych watpli- woici, Tak opracowane uzbrojenie moze byé cera pomoca do studidw nad imnymi dziedzinami kultury materiainej, praede wszystkim przez do- starezenie form przewodnich do datowania, ktérymi wedlug wazelkiego prawdopodobieristwa staé sie mogg niektére rodzaje broni i oporzadzcnia ?, Naleay jeszcze poswigcit pare siéw 4rodiom, na kiérych oparto ,Siu- dia nad uzbrojeniem“. Poniewai jestem archeologiem, na pierwszym pla- nie uwzglednilem Zrédia archeologiczna. Staratem sig pry iym wyzy- skaé przede werystkim materialy juz publikowane. % nie opublikewanych zabytkéw usilowalem zebraé moiliwie wszystkie pochodzace 2 dawnie}- szych badan*. Wyniki prae wy‘opaliskowych, prowadzonych w ostatnich latach gibwnie w ramach .,Millenium",.romegce w czasic pisania pracy,16 ANRZET NADOLSKI zostaly czeéciowo spozytkowane w zasadniczym tekécic, czesciowo w do- danym uzupelnieniu. Badge zdania, de trudno dzig méwié o jakichkolwiek zadowalajgcych opracowaniach okresu wezcsnoéredniowiecznego opierajacych sie wytacz- nie na érédiach archeologicznych lub wylgcenie na historiograficanych, staratem sie uzupelnié swe uwagi wyzyskujac niekiére nasve srednio- dle pisane. Poniewaz nie jestem spcejatista-historykiem w po- tocmym dzif jeczeze rovumieniu tego stows, nie roszezg pretensji do wy- czerpania wszelkich moilivoéei_kryjacych sig w tym materiale ‘Na zakoniezenie wspomnieé trzeba, ée rozmysinie nie zagiebialem sig w rozwatania nad taktyka i strategia wojsk pierwszych Piastéw, ponie- wat to zagadnienie jest tematem pracy przygotowywanej przez mgr mjr W. Bortnowskiego « Instytuiu Historycanego Uniwersytetu Eédzkiego, BRON W POLSKIM MATERIALE ARCHEOLOGICZNYM Z X—XII W. 1, Istniejq dwie zasadnicze kategorle stanowisk, na ktérych majdu- jemy bro: cmentarzyska i osady. Dochodza jeszeze do tego maleziske Iuine, Osady rozpadaja sie na obronne {czyli grodziska) i otwarte, Ward znalezisk luimyeh wyréiniamy 2azwyczaj jako odrebny dzial znalezit wodne, Brom na ementarzyskach wezesnosredniowiecenych w Polsce wyste- puje niezbyt ezesto. W ugromnej wiekszosci, jesti w ogéle ja majdujemy, natrafiamy w grobie na jeden tylko przedmiot 2 dziedziny urhrojenia: grot widemi, topér, ezasem miecz. Zespoly zawierajqce po killa satuk Tozmaite} broni traflaja sie wyjatkowo *. ‘Ten stan rzeczy spowodowat dosé czgsto spotykany poglad, wedlug ktérego w obrzadku pogrzebowym majduje odbicie niewojenny charakter ludnoéci. zumicerkujace] ziemie Polski, w praeciwienstwie do niektérych grup einicznych sasiednich, np. Baltéw. Wojownicze usposobienie tych ostatnich, zane dobrze z historii, znajdawaloby odbicie w liczne) broni wystepujacej w ich grobach, Poglad ten, majacy pewme pozory stusmoéei, po dluiszej roawadze nie nadaje sig jednak do prayjgcia. Praede wazystkim stwierdzié naleiy, de cmentarzyska polskie ustepuja baltyjskim czy skandynawskim nie tylko pod wzgledem wyposazenia w brom, ale pod wzgledem wszelkiego wyposazenia w ogéle, Nastepnic wydaje sie watpliwe, coy obrzadek pogrzebowy jest rzeeaywigcie odbiciem takiego ezy innego charakteru Tudnogei, Rozumujec w ten spos6t nalezaloby przyjag, ie jedaym z naj- bardzie} ,,pokojowo nastrojonych" ludow w Europie byli Goci, notoryez- nie unikaigcy wyposazenia zmartych w brofi. Rzecz jasna, Ze z tym nikt by sig nie 2godzil. Wydaje sie w zwigzku 2 powyzezym, 12 w wyposazenitBROR W POLSKIM MATERIALE ARCHROLOGI¢ZNYM # x—xII W. v charakteru ludnosei®, Wyposazenie grobu rzadke daje pojecie o meczy~ wistym uzbrojeniu zmartego. Moine przyjaé, ze obyezaj nakazywat ob- darzaé wojownika po émierct jaktms orqzem, ale jedynio w wyjqtkowych wypadkach dawano mu wszystica brofi, Jakiej uiywal, Cuesto zresziq za pewne rezygnowano w ogéle ze sktadania uzbrojenia do grobu, podobnie Jak nie zawsze umieszezano tam naczynia, ozdoby itp, Motna w tej daiedzinie zauwaiye pewne rémice regionalne, 0 exym ofc, na jakie natrafiajg proby zdotiniowania pei zmartego ns podstawie obserwacji keséea, ale i fakt anajdywania wraz z bronia, w obrebie tych sanych grobow, typowych azdéh kobiesych (ap, kabiqeek6w skronio- Wyck)". W kilku wreszcie wypadisach bros, na ktéra natrafiono w gro- Bie (@roty strzal lub widemi), nie wehocaita w sktad wyposazenia zmarie- 0, leez bedac zapewne bezposrednia preyezyna jogo Smierei, thwita migdzy kogémi szkieletu, Stanowiska o zasadniczym znaczeni dia studiéw broniomawezych, iakimi 84 pobojowiska i mogily hitewne, nic byly dotychezas w Pelsce badanes, 2 insleriska broni nie rozidadaja, sig town na obsearre Poiski weaes- noplastowskie}. 4 cale wielkie obszary niomal napeloie puste — sq inne, na Blorych motemy stwierdzié znacene zagesaczenia, Zen na wetepie Siuaia nad usbrojenier1a ANDRZEI NADOLSE nalezy zaznaczyé, te te same skupienia i te same pustkl powlarzajq sie przy skartowaniu wsvelkich gatunkéw broni, eo premawia za tym, iz ma- my tu do ezynienia 2e zjawiskiem stalym. Maze byé ono spowodowane trzema czynnikami: a) Wiekszymi zasobami broni u mieszkarieéw jednego obszaru, a mniejszymi na ubszarze drugim. b) Zwyezajem wyposadenia zmarlych w brof na jednym, a brakiem. lub ograniczenicm tego zwyczaju na drugim terenie, Czynnile wazay wo- bec tego, Ze wigksz0s¢ bron! pochodzi z ementarzysk. ¢) Zageszezeniem badai w jednej, a niedostatkien ich w inne} po- jack kraju. Gléwne skupiska stanowisk, na ktorych stwierdzono brod, konstatu- jemy na Mazowszu plocktm, w ziemi teezyckie| (wraz 2 sleradzka) i we wschodnie] Wielkcpolsce. Mniejsce zageszczenia grupuja sig w rejonie Bydgoszery, w najblizszych okolicach Wroctawia i Krakowa oraz na Po- jeziereu Pomorskim od Szezecina ai po Shupsk. Zupelnie lub prawie au- pelnie puste sq Podlasie, Lubelszezyzna, Podkarpacie, ziemia lubuska, pogranicze mazowiccko-pruskie, niewiele stanowisk wykazuje rejon nad- notecki, Matopolska, Slask, partie przybrzezne Fomorza i Wielkopolska zachodnia. W tej konfiguracji niektore elementy powstaly, jak sqdzié wypada, w wyniku nierownomiernie prowadzonych bedah. Zaliczyé tu moina ne przyitad skupienie krakowskie, Zapewne i Wielkopolska zawdziecza sto- sunkowo duia liezhe stwierdzonyeh stanowisk systematycznie i preez dlugie Jata prowadzonym pracorn terenowym. Odwrotnie, pustlka widocs- na na obszatach Lubelszezyzny 1 Podlesia wiade sig niewaipliwie z nis- kim stanem poznania archeologicznego tych regionéw. Inaczej jednak preedstawiaja sie sprawy na Pomorzu i na Slasku. Zwlaszeza ta ostatnia aziclnica by’a, jak wiadomo, zbadana wyjatkowo starannie. Wprawdzie aczeni niemieccy zazwyczaj malo poswigcali uwagi zabytkom slowisti- skim publikujac je nicchetnie i czgsto wprost przemilezajge fakt ich zna~ lecienia, ale zasad tyeh nigdy nie stosowali wobec broni, Ta byla w ich przexonaniu ,,wikitska* i sashigiwsta na szczegilne podkredlenie. W zwigzku z powyészym mozemy preyiaé, ze Slash rzeczywiseie nie ob- tituje w stanowiska zawierajace bro’. Szczegélnie ciekawie przedstawiaja sie skupienia w rejonie Piocka i w Polsce srodkowej, adpawiadajacej w przyblizeniu dzisiejszemu wo- jewédztwu lédekiemu. Pierwsze z nich niewgtpliwie w czesei zawdzigeza swe powstanie dzialalnosei F. Tarczytskiego, amatora-archeologa, ktéry nie tylko sam zbadat duzo cmnentarzysk wezesnosredniowiecznych, ale co wigcej potrafit zainteresowaé szereg osdb 2 grona swych znajomych tego rodzaju badaniami, Pornimo wszystko jednak nie ulega watpliwosel, zeBROS W POLSIOM MATERIAL ARCHEOLOCICZNYM 7 X11 W, 18 sdyby rejon plocki nie odznaczat sie szczeg6lng obfitoseiq zabytkow, praca Taresyfiskiego nie databy tak wielkich rezuitatow, podobnie jak nie data ich praca niemieckich archeologéw na Slasiu. : Skupienie centralne igezycko-sicradckie jest tym ciekawsze, ie po- wstanis jego nie podobna laczyé 2 deialalnoseiq hadaczy. Ofrodek archeo- logiceny I6dzkl, silnie zaangazowany w studiach nad okresem wezesno- sredniowieeznym, przed wojng nie istnial. Owczemy Dzial Archeclogiczny Muzeum Etnogratiemego w Eodzi zainteresowany byt raccej imymi pro- blemami. Tymezasem ogromna wickswos stanowisk skladajacych sie na omawiane skupienie odkryte wtasnie pracd wojna, najpééniel w jej eza- sle, Zaledwie dwa lub tray purkty zostaly tu dorzucone przez planowo Prowadzone prace powojenne, Prayjaé wigt wypada, Ze skupienie Ieceye- ko-sicradzkie jest rowniez rzecaywistym a nie powstalym przypadkawo. w wyniku naszych praedsigwaieé badaweaych, Jalsie waloski rmozna wysungé opierajgc sig na obrazie powyszym? Rzucajq sie tu w oczy dwa mementy. Po Pierwsze — maleziska broni bynajmaiej sie nie grupuja na terenach najbardziej narazonych na wy- padki wojenno. Liczba ich we wnetrzu krafu wyrainie wzrasta w po- rownaniu 2 jego peryferlami, Po wtére, najwieksze skupicni utworzyly sig na obszarach grajacych w historii niewielka role (Mazowsve}4 lub nie grajacych niemal zadnej (iemia teeaycka do RIL w). Pierwszy fakt jest Jesueze jednym potwierdzeniem stusznoéci tezy 0 nietycveniu wystepowa- nia broni w analeziskach (zwlaszeza grobowych} z Iekomym mnie} [ub wigeej wojennym charakterem mieszkaricéw. Nawet clugotrwale walld toczone na jakimé terenie nie majq tu tadnego wplywu 8, Nie moina réwnie# opieraé signa maczeniu historycznym, gospodar- czym a zapewne i ludnosciowym kraju, Swiadezy 0 tym druga z podanych wyiej obserwacji, Istotnie ubdstwo Slaska i Malopolski, ziem, ktére nie- watpliwie pod wzgledem znaczenia gospodarczego i zaludnienia nie uste- powaly zadnym innym w patstwie pierwszych Piastow 6, daje wicle do myélenia, Ten stan reezy podkreslony jest jeseze i przez to, Ze Wielko- polska, aczkolwick na interesujgcym nas odeinku przedstawia sie pokaZ- nic], ustepuje niewatpliwie Mazowszu, a nie praewyésza gorzej zhadanoj Polski Srodkowej, Wydaje sie, #e isinieje jedno tylko nadajace sig do przyjecta wyjas- nienie cae} kwostii: odmiennasé zwyezajéw pogrzebowych. Tizeba stwier- aie, Ze gdybysmy naniesli na mapg nie rozmaite rodzaje uzbrojenia, ale po prostu bogaciej wyposazone cmentarzyska, otrzymalibyémy prawdo- podobnie obraz podobny. Nie nalesy rownicz zapominaé, tc aba weho- dzace w gre a sasiadujgce 2 soba obszary (Mazowsze i Polska srodkowa) wykazuja pewne zbiednosel w same] formie grobow. Mam tu na myéti nakrywy i obstawy kamienne, Warta przy tym zarnaeryé, Ze omentarzy- e20 ANDRZEY NADOLSHT sko w Kofiskich, pray wielkim bogactwic broni (i innego zresztq wypo- sagenia), posiada tak charakterystyczne dla Mazowsza nakrywy i obstawy kanienne. Cmentarzysko to jest w tej chwili odosobnione, ale wobec sta- bege jezzeae stanu abadania tych okolic Polski moina by przypuszezaé, 4% w miare postepu poszukiwafi archeolegicanych przexonamy sig, te i ono nalezy do wielkiego kregu regionalnego, obejmujacego Mezowsze i eala Polske grodkowa a wyzdiniajacego sie od resaty kraju bogatym wyposadeniem grohéw i obstawieniem ich kamieniami 7. anEcz, 1. Mieez jest to bron biota, dtuga, o glowni prostej, zasadniczo obo- siccanej, préesnaczone} w oxresie tu omawianym przede wszystkim do rabania, 0 rekojeéei przewaznie symetrycznej. W czasie pomiedzy wie- kiem X a XIi nie ma jeszcze mowy 0 arbénicowaniu mieczbw na brof jetdicow i piechuréw (co widsimy w péimicjeym sredniowieem]. Jedri i drudzy uzywaja takich samych. W ciggu catego sredniowlewza odgrywat miecz wielkg role nie tylko jako brofi szczegélnie cenna, ale réwniez jako waimy element w calym Swiecie 6wezesnych pojeé, kojarzac sic szcregdlnie Scisle 2 postacia wo- jownika-rycerza'. Jak wiadomo, dochodzilo do tzaktowania miecza jako symbolu jego wlaécicicla, jako po prosiu jego sobowtéra, ezego dewadem sq m. in. plyty nagrobkowe, na kiérych zamiest postaci zmartego, raetbiono jego miecz. Szozeg6lnie cenne okazy tej bront otrzymywaly imiona wiasne; prey- wadem tego zwyczaju moze byé chucby anane wszystisim imig Szezerbiec, nadane micezowi koronacyjnemu kréléw polskich. W innyeh wypadkach tworzyla sie legenda wokét powstania tego czy innego mieeza, ktérego nierwykle zalety wywolaly podsiw wapélezesnych. Nic ulego watpliwosei, ze ten stan rzcezy byl nostapstwem szezogélne} praydatnogei miecze, jako narzgdzia walkl, i trudnosci, ktére musia? po- konaé kowal, jeéli cheiat otrsymaé glownig mieczowa odpowiednie] ja- koéei. Szacunek, jakim sie otacza kowala — fabrykanta broni, a zwlaszeza miecziw w podaniach germaiskich? jest wyrafnym éladem éweresnych pajed. ‘Miecz byt bronia dobrze nang w Polsce pierwszych Piastow, Zr6dta hi- storyezne wymieniaja go bardzo ezesto. Niestety pamigtaé trzeba, ze slowo nmiecz" nigjednokrotnie uzywane jest i é2i6, i dawniej w sensie pra nogaym, jako synonim ,oreéa, ,.sily zbrojnej‘, pmemocy. Nie dziwi to nikogo, 2c Sienkiewlez nazwal pierwszq czesé swej trylogii Ogniem i mieezem, chociaz w tym czasie ani Polacy, ani Kozacy, ani Tatarzy mieeziw nie uzywali. Takie samo cupetnie zaezenie miewa wyraz pmiecz' w duisiach kronikaray fredniowiecenych, Weémy dla praykiadu=a EeHRHEHEHE HEE SEE EE mS i 1 1 I i I ik I ‘MrECZ at Galla: ani mieccem wymowy kaznodziejskiej nie dato sig ich (Pomo- Tzan i Pruséw) sere oderwaé od poyafstwa, ani mieczem zniszezenia nie moéna bylo tego pokdienia 2mij zupeinie wytepié (Kronika polska — watep]. ,,.niektérych 2 nich (biskupéw i ksiety) jakoby godniejazq gmicr- cia, mieczem zgiadzili, innych jakoby godnych lichszej émierci, ukamie~ nowali* (jw. 1/18), ,,D2ié za laska Boga e wstawieniem sle sw. Wawrzytica, balwochwalstwo Pomorzan 1 ich duma rycerska starte zostana naszymi mmleczami!" (jw. 11/1). Popetnilibysmy powainy biad uwatajae wetysthie te i bardzo licene Podobne zwroty za reeczywiste dwiadectwo uzywania miecz6w. Sa to po prostu wyravenia retoryezne. Jednakze nic by? miecz w Polsee wezesnogredniowiecznej bronig tak wyiatkows, jak to sie czasem twierdzi. Swiadexy o tym migdzy innymi udywanie go nie tylko praes bogatych-niewaipliwie wojow konnych, ale i prrez ubodszych piechuréw. Gal! oplsujge walke pod Niemeza wspo- mina miecz w dlontach polskich wojownikéw pieszych i nie oslonietych nie tylko pancerzem, ale nawet i tarcza (jw. [II/3). Na drzwiach gnieznie Skich widrimy tarczownikéw x mieezarai u pasa, 2. Niestety niedostatek badaft bronioznawezych nad wezesnym sred- niowieczem w ogéle, a nad tq epoka w Polsce w szezegéinogci, daje sic odezué i na omawianym tu odcinku. Jesteémy pray tym, jak sie wydajé, Swindkami ciekawego zjawiska. Mota mianowicie sqdzié, ze stosunkowo czgste womianki o newoodirytych mieczach sq spowodowane wiekszym zainteresowaniem, jakie budiy one w poréwnaniu z innymi redzajami bronl. Diatego tez treeba pamietaé, ze nie moina na podstawie wamianck ww literaturze wnioskowaé o procentowym stosurkn mieezéw np. do, topo- row czy widezti. Te astatnie bowier eresto sq zupelnie przemilezane, podlezas gdy miccz dacueka sig bodaj kréthlego wspommnienia. Sktonny jestem w zwiazku 2 powyzscym przypuszezaé, te jedynic stanowiska, w kldrych analeziono jednoczesnie duza ilosé breni rémego rdzaju (np. wielkie, bogato wyposazone cmentarzysics, jak Lutomierg lub Ketiskie) dostarezaja podstawy do badaai stosunkéw liczbowych pomiedzy posmeze- g6lnymi elementami uzbrojenia. Mimo jednak ,,populamosei", jakq sie ciesra miecze w badaniach archeologicanych, treba stwierdzié, a w chwili obeenej i na tym odeinku brak catkowicie zadowalajaeych opracowas, i to nie tylke w Palsce, Swietne, podstawowe daie J. Petersena De nortke vikingesverd zosiata ukoticzone W 5. 1919, t}. przed 3D 2 géra Jaty. Dobrze wiadomo, ezym byt ten okres w dziejach badat archeologicr— nych i jak wielki postep zosta! w tym czasie dokonany. W zwigzku 2 po- wyisaym J. Petersen nie 2awsze juz podaje ujecie mogace nas za~ dowolié. W dodathu trecba pamigtat, 2c punktem wyjscia dla jego rozwa- zai byla Nerwegia, a ujmujae tzecz szerzej Skandynawis, ktéra na inte-2 ANDIZEE NADOLSK resujgeym nas odeinku kultury materialne} odegrala we wezesnym éred~ niowiecru bardzo wprawdzie wating, ale bynaimniej nie wylacena, a za- pewne nawet nie czolowa role, Wabec jednak braku ujeé poiniejszych lub szerzej potraktowanych J, Petersen pozostaje do dzié glownym, niemel wyhemym Zrédlem dla naukowc6w interesujacych sie bronio- znawstwem weresnosrecniowi¢eznym, zwlaszcza jesli choi o miccze. Plerwszym opracowantem, ktOre zajelo sie polskimi mieczamt z ckresu wezesnofeudalnegy, jest rogprawa W. Sarnowskiej Miecze wezemo- historyczne w Polsce #, Przytoczono w niej 35 stanowisk oraz 47 okazéw miecz6w, w przcwatajace| czeici Igezqcych si¢ z tymi stanowiskami, eagi- ciowo jednak 0 nieznanym miejseu zalezienia. Materia ten obejmuje miecze wezesnosredniowieczne od najstarszych az do pochodzacych % XI w. Nie uwzgledniono niestety XIl-wiecznych, zgodnie z dos po- wmechnym a nicuzasadnionym chyba zwyezajem zamykania okresu »Wwezesnohistorycunego" na naszych ziemiach rukiem 11004 W zwiacku Z powyiszym zebrane prez W. Sarnawska dane czeiciowo wykra- ceaja poza ramy olresu czasowego stanowiacego podstawe niniejszych rogwasah, ezesciowo ich nie osiqgaja. Ponadto, gly W. Sarnowska obraca sig we wapélezemych granicach politycznych Polski, ujgeie moje Przyjelo za obowiazujacy obszar etnieznego zasiggu glemion polskich w okresie wezesnofeudelnym *, Te gléwnie przyezyny spowodowaly réi- nice w wynikach Hiezbowych pomigdzy jednym a drugim opracowaniem. 3, Mlosé stanowisk, na ktérych stwierdzono micoze wezesnoirednio— wieeme w granicach cvasowych I terytorlalnych, zakreslonych w nine} szej pracy, wynosi 61, Z tymi stanowiskami wigie sig 75 okazéw mie- cz6w®, do ktérych doliceyé naledy jeszeze 8, pozbawionych dokladnei metryki, Tecz pochodzacych wedlug wszelkiego prawdopodobienstwa x terenu Polski?, 2 tej sumy 22 egzemplarze crane sq tylko 2 bardzo na ogo? niejasnych wzmianek w literaturze i wobec tego nie mogly by¢ 2 malymi wyjatkami okredlone eni co do chrenologii, ani en do typu. Byé moze, suma znalezisk naleiqeyeh do tej niepewnej grupy jest nieca wyisza, niz to tutaj przedstawiono, uwatalem jednak, ze shusznicj bedzie trzymaé sig Leb minimalnych *, Treba réwnles zaznaczyé, te nle mamy pewnosei, czy niektére z miecz6w nie ckreslonych" nie pochodza juz z czasbw po XII w., aczkolwiek podejrzenie to dotyeryé moze raledwie kilku spodréd nich. ‘Te watpliwoici staralom sig uwidocmié w kaidym wypadiu w ogéInym wykazie slanowisk i wiaiqcego sig z nimi materialu. ~ Naleay podkresli¢, ze uwzgledniono tu takze i formy mieccow typo~ Jogicznie starszych niz'w. X. Decyzja ta byla wynikiem wniosku, do ja- Kiego daszediem w renuttacie rozwaiai nad uzbrojeniem wezesnogrednio~ wieeznym i péimiejezym. Wniosek ten da sig strescié nastgpujgcymi slo- wami: brow ma tendencje do wystepowanta ze znacznym opéintentembaIECZ, 2% ceasowyra, jesli nie siojg temu na przeszkodzie wymagania techniki wo- Jenne}. Opeantenie jest tym wieksze, im cenniejsza i lepsza bro’. Jedli weimtemy pod uwege, jal trudne bylo uzyskanie glowni mieczowej od- Powiedniej jakosei, prayznamy latwo, te uzywanie miecza z VIII cay IK wieku w wieku X jest co najmniej. prawdopodobne, Przykladéw 2 tej aziedsiny moina znalezé na przestrzeni dziejéw barizo duto, prey erym niekiedy wehodzacy w gre okaz broni bywal Drverabiany i prayetasowy- wany do mody i potrzeb péiniojsaych (up. gtownig scabli z XVII w. w oprawie XVI2I-wiecane} lub strzelba z vamnkiem skaikowym przero- biona na pistonéwke), ale niekiedy vzywano go bez dadnych zmian. Zia. sisko to jest znane w czasach waglednie niedewnych, w ktérych roswéj fechniki wojskowe} coraz wyragnie zinusza do azybliego stosowanla fe] ostatnich zdobyezy, 6% dopiero méwié o wevesnym Sredniowiecru! W ze branym tu materiale mamy dwa szezegdlnie charaklerysiyezne wypadki, Plerwszy 2 leh — to znaleziony w Gdafisku brazowy trzewik pochwy, stylistyemie wiazacy sie 2 krajami baltyjskimi!, Treewik ten wedlug wsvelkich danych nie mose ayé datowany péénie| nix wiek XT. Tymeza- sem pochodzi on 2 4 warstwy konstrukeji drewnianych grodu gdaiskiego, fo snaczy, Ze analeziona yo przy niezachwiane| i niezakléconej straty- gral ponad stwierdzonymi w 8 warstwie zabytkami pochodzqeymi naj- wozeénie] «1 polowy XIII wieku (ostroga i strzemic), Drugiego preyidadu destarezyto cmentaraysico w Korukich. Wedlug stusmych obserwacfi opracowujaceso je J. Gassowskitgo™ czas jego utytkowania pry- pada na druga potowe XI w. Silhezo cparcia dla tej chronologii dostar- szaja znalezione w grobach monety “t, a popiera jq poréwnanie calego “espolu 2 ementarzyskiern lutomierskim, dobrze datowanym na poczatek Xi stulecis, O16 w jednym 2 grobéw w Koaskich znaleziono piekny i weglednie dobrze zachowany miecz zaliczony prez W. Sarnowsk al do typu X, a biorge geile do starszej odmiany tego typu™, praypadajqce] | Jeszeze na w. X. Za stusznoseig tego pogiadu praermawia uksztaltowanie rekojesci miceza anopatrzonej w stosunkowo krétk! i masywny jeles, dose dlugi w pordwnaniu z tym ostamim uchwyt i wysoka glowice. Wazysthie fe argunenty praytacza W, Sarnowsla, a warto doraucié do nich jeszcze jeden, mianowicie Slady platerowania miedzig i arcbrem, widow ne na jeleu naszego okazu a wiatgce sig teczej ze starszymi formami |. typu %, bo miodsze sq zazwyczaj nieornamentowane, Powyisze preykiady mogq wige sktonié do liezenia sie x uiywaniem rwlaszeza mieczéw, jako broni scezegéinie cennej, w kilkadziesigt lub wiecej lat po ich powstaniu. Z tego wagledu ukladajge zestawionie i mape roamieszezenia miecadw prayjqtem nastepujace zasady 1, 2) Uwnglednitem miceze zaliezone przaz W. Sarnowsiea do typow pochodagcych 2 Vi IX w. uwatajae, #e choS wykcaccajq one poza ramyon ANDRZES NADOT.SKI erasowe niiniejszych Studiéw, mogly byé jednak udywane u nas iw w.X, b) Datujqe miece na ten Iub inny wiek chee przez to wyrazié czas jego powstania, a nie okres, w ktérym go uzywano, to ten mégt sig prze- ciagnaé na nastepujqce stulecie. Wyjatck stenowia ckazy stwierdzne w ebrebie dobrze datawanych zespolow. ©} Okreslajac przynalegnosé poszezegdlnych okazéw do poszczegél- nych siuleci bratera ped uwage najwereiniejsza moiliwa do przyjecia data, a wige np. miecze przypadajace na practom XK i KI wieku zostaly zaliczone do okazéw dziesigtowiecznych. W ten sposdb zaznaczono mozii~ ‘west Ich pojawienia sie juz w w. X, a jednotzeénie w Swietle powysei preytoczonych praykladow nie przekreslono moiliwosci uéywania ich ww. XI. Miecze przedstawione tutaj naleza do 14 typ6w wyrsénionych przewainie praes J. Petersena Wyjatck stanowi typ ,,0" wyréiniony i nazweny praeze mnic. Rozdzielenia materialu polskiego migdzy te typy dokonalem zasadniczo opierajac sig na cytowanej rozpmwie W. Sar- nowskiej. Nie cheae powtarzaé pracy w tej rozprawie zawarte} nie ede podawaé charakterystyk wezystkich typéw wehodracych’ w grq. Ogranicae ‘tig tylko do tych, w awigcku z ktorymt mogg dorzuclé nowe uwagi da cennych obserwacji moje] poprzedniczki. 4. ‘Typ I (p. tabl. 1/4). Obydwa miecze x terent Polski zaliczone przez W. Sarnowska do tego typu, majq rekojosé edckompletowang przez zgubienie naldadki glowiey, W wyniku autopsji doszedtem do wniosku, 2¢ przynajmnie] micez zm. Karsanice (p. Leczyea) nalezy tu wylqcayé z rox wazaa (por. nie}: typ R.) 4, Typ K. p. tabl. 11/2,3). Opréez zaklasytikowanego do tej kategorii praez W. Sarnowska micczt 2 Gectowa nalezy do niej prawdopodobnie miecz unajdujacy sig w Muzeum Slaskim, a povnodzacy byé mode 2 terena Slaska. Posiada on 5-dzielna nakladke ylowicy i jelec w ksataleie zaokra- glonego na Kofeach owalu, co stanowi cechy charakterystyezme dla typa KS Typ M. (p. tabl. JI/4). Do wymlealonego przez W. Sarnowsk4 okazu z'm. Domanikow (pow. Kuino) naley dodaé miecz 2 m. Gromice {pow. Plock), pochodzacy ze aniszczonego grobu szkicletowego. Nic nio stoi na przeszkadzie, aby ten drugi egzemplarz datowaé, na podstawie analogii z okazem domanikowskim, na polowe w. IX. Typ M, nie posiada- jacy naktadki glowicy, jest — jak to stustnie zamaeza W.Satnowska— niejednokroinie trudny do odré¢nienia od zdekompletowanych przez zgu- bienie naldadki okazéw nalezacyeh do innych typéw (np. H oraz 1). Byé mote decydowaé tu moina opicrajac sie na wystepowaniu na podatawie giowicy charakterystycanych podwajnych Sladéw od ziqcza miedzy na- Adadka a podstawa. Miecz 2 Domanixowa, a zdaje sie i miecz 2 Gromic,Ec 25 Sladéw tych nie posiadaja. Brak ich réwniez na okazach reprodukowa- nych u J. Petersena. Tyo R. (p. tabl. TH/1). Z pewnym wahaniem zdecydowateni sig na wy- réznienio w materiale polskim tego typu (nie uwzglednionego przez W. Sarnowaka) ina zaliczenie doi miecza z m. Karsznice (pow. Le szyca). Miecz ten nie nalety 2 pewnogeta do typu 1 Gak to akreslita W. Sarnowska) ze wzgledu na odmienne niz w tym typie uksztalto- wante jelea, ktéry sie wyrainie zweia kn srodkowi a rozszerza Su kofi- fom. Ten sam keztatt wykazuje podstawa glowicy. W taki spos6b uformo- wang rekojesé maja tylko typy RS, Ten ostatnl jednak’ma jelec i pod- stawe glowicy szersze i poknyte ornamentem. Polskie miecze typu S maja sylwetig rekojesi wyraénic edmienna niz miecz karsznicki. We J. Pe tersena typ R, przypadajacy na w. X, pochodsi z Europy zachodniej. Swiadeza 0 tym wystepujace w tyra typie giownie z napiser ,,Ulfberth”, Typ T: (p. tabl. IV). Ciekawe sq uwagi W. Sarnow skiej poswigco- ne tem typowi. Fakt, ze nalezace do niego mieeze wystepuia szozegélnie tzesto w krajach baltyjskich a rzadkie sa w Skendynawii, zdaje sie prze- mawiaé 2a ich wyrabianiem 2 zwlaszeze oprawieniem badé na terytorium Baltiw, badé tez w jakims szerzef pojetym rejonic Kuropy srodkowo- wschodnie|. Na bacona uwage zasluguje wétéd okazdw polskich miecz 2 m, Czersko Polskie (pow. Bydgoszez). Trzeba podkreslié, #¢ omamenty pokrywajace jego jelec-i glowieg (moze z wyjqtkiem znajdujgcych sie na naldadce tej ostatniej) mieszeza sig znakomicie w krogu rodzimej orna- men‘yki polskie] 2 tego ezesu. Analogii motna bez tradu znalesé bardzo wiele, na co zreszta zwraca uwage W. Sarnowska. Ponadto niewat- pliwie ciekawy jest fakt utycia do oprawienia miecza rogu, i io nawet w edniesienin do jelea sporzadzanego na ogé? z metalu ze wzgledu nia jego funkejg ostony reki w czasie wali, Rogewy jelec miecaa z Czerska nie jest jednak, bye moze, zjawisiciem odesobnionym na ziemiach Polski. Musimy tu bowiem przypomnieé, Ze w Zninie znaleziono w czasie robét ziemnych cmentarzyske a na nim miecze, z ktarych jeden mist ,uchwyt w okladce koécianej zdobione| Gezywiseie wiadomose ta, pochodzgca od przygodnych unalazeéw, moze by¢ myina, ale w kazdym razie lekce- wasyé jej catkowicle nie moina. Jesli wzisé pod uwage wysoki poziom, jaki osiggala w Polsce wezesnofeudalne] obrébla rogu, doskonale opano- wanie tego surowen i wielka skale jego rastosowania, moina przyjat z pewna dozq prawdopodoblenstwa, 2e analezione u nas miecze z rogo- wymi czesciam! rekojesei byly oprawiane na micjseu 1. Omawiajac typ T treeba: jeszeze wspomnieé, Ze do tej kategorii zali- eryé nalezy niemnany W. Sarnowskiej a warly uwagi miecz 2 Mu- zeum Czartoryskich w Krakewie, zaopetrzony na glownt w nicezytelny, niestety, napis 1 pochodzgcy zapewne z obszara ziem. polskich,