J. A.

Pisarev:
ODNOSI RUSIJE SA CRNOM GOROM I SRBIJOM POČETKOM PRVOG SVJETSKOG RATA

Političke i vojne veze Rusije sa Crnom Gorom u prvim decenijama XX vijeka bile su i široke i mnogostruke.
Neke od tih veza, kao one u toku I svjetskog rata, istorija nije dovoljno osvijetlila. Iz časopisa “Istorijski
zapisi”, broj 2, iz 1967. godine, prenosimo tekst “Neki aspekti odnosa Rusije sa Crnom Gorom i Srbijom
početkom I svjetskog rata”

Rusija je Crnu Goru smatrala glavnim saveznikom

Pitanje rusko-crnogorskih veza u toku Prvog svjetskog rata nije dovoljno izučeno. Istraživači su se do
sada zadržavali na istoriji odnosa Crne Gore sa zapadnim saveznicima – Francuskom, Engleskom i
Italijom, a samo djelimično doticali problem rusko-crnogorskih veza.
Novi arhivski materijal, sakupljen u sovjetskim, jugoslovenskim i mađarskim arhivima, dozvoljava naučno
osvjetljivanje ovog pitanja.

RUSKO-CRNOGORSKE VEZE DO 1914.

Rusija je mnogo prije Prvog svjetskog rata uspostavila višestrane političke, kulturne i ekonomske veze sa
Crnom Gorom.
Rusija je Crnoj Gori stalno ukazivala ekonomsku i političku pomoć. Po podacima M. Đurovića, 1878.
godine Crna Gora je dobijala od Rusije subvenciju od 64 hiljade rubalja; 1902. subvencija je uvećana na
222.126 rubalja, 1903 – na 500 hiljada rubalja, a uoči balkanskih ratova na 921 hiljadu rubalja (oko dva
miliona perpera), što je činilo polovinu svih budžetskih prihoda crnogorske države.
Sredstvima Rusije izdržavani su: bolnica na Cetinju, Djevojački institut, a znatnim dijelom i crnogorske
crkve i vojne ustanove. Pored godišnjih subvencija, Rusija je davala Crnoj Gori pod lakšim uslovima
kratkoročne i dugoročne zajmove, a 1900. godine kada je crnogorska državna blagajna zbog
neisplaćenog duga od 600 hiljada fiorina zapala u težak položaj koji je Crnoj Gori prijetio gubitkom
finansijske i ekonomske nezavisnosti, Rusija je isplatila Austro-Ugarskoj za Crnu Goru taj dug i time
spasila crnogorske državne finansije od potpunog sloma.
Rusija nije imala ekonomskih pozicija u Crnoj Gori, ako se isključi monopol prodaje šibica ruskog
industrijalca Lapšina i znatnija trgovina ruskim petrolejom. Ali, njene političke pozicije u ovoj zemlji bile
su vrlo jake. Široke i mnogostruke bile su političke i vojne veze Rusije sa Crnom Gorom. Po vojnoj
konvenciji iz 1910. godine Rusija je preuzela na sebe veći dio rashoda za idržavanje crnogorskih oružanih
snaga. Godišnje su oni prelazili milion i 500 hiljada perpera. Mnogi crnogorski oficiri školovali su se u
Rusiji. Ruski vojni agent na Cetinju (general Potapov) bio je jedan od najbližih savjetnika kralja Nikole u
vojnim pitanjima. Kralj Nikola i njegova porodica bili su vezani sa dinastijom Romanovih i ruskim velikim
knjaževima prijateljskim vezama. Njegove kćeri Milica i Stana (Anastasija) bile su udate za velike
knjaževe Nikolaja Nikolajeviča i Petra Nikolajeviča. Kralj Nikola je održavao sa kćerima stalnu vezu, pa je
imao čak i specijalnu šifru za tajnu prepisku. Milica i Anastasija su koristile svoju blizinu dvoru i glavnoj
komandi ruske vojske (veliki knez Nikolaj Nikolajevič u početku Prvog svjetskog rata bio je
glavnokomandujući ruske vojske) i postizale su mnoge privilegije za Crnu Goru. Posebno, one su postigle
povećanje specijalne subvencije koju je Rusija davala za održavanje dvora kralja Nikole.
Od Rusije je dobijala pomoć i pravoslavna crkva u Crnoj Gori, koja je imala tijesne veze sa ruskim
sinodom.
Rusija je u očima crnogorskog naroda smatrana starijim bratom. Ona je na svjetskoj areni branila
interese Crne Gore, neprestano se nalazila na njenoj strani za vrijeme međunarodnih konflikata i
sporova, podržavala i štitila njen prestiž. Veliki progresivni uticaj izvršila je ruska kultura na razvitak
kulture u Crnoj Gori. Na ruskim univerzitetima dobio je obrazovanje znatan dio crnogorske inteligencije.
Bliska po jeziku ruska literatura široko je bila rasprostranjena u Crnoj Gori. Uticaj i popularnost Rusije
među Crnogorcima bili su izvanredno veliki.
U Prvom svjetskom ratu Rusija je Crnu Goru smatrala svojim glavnim saveznikom. Crna Gora se odlučila
na rat s Austro-Ugarskom tek poslije stupanja Rusije u rat: do 4. avgusta 1914. godine crnogorska vlada
je odugovlačila s objavom rata; ili čim je iz Petrograda dobila saopštenje da je između Rusije i Austro-
Ugarske počeo rat, odmah je (6. avgusta) i sama objavila rat Austro-Ugarskoj. Obje države istupale su
zajednički u ratu i Rusija je ukazivala Crnoj Gori svestranu pomoć, predviđenu rusko-crnogorskom
vojnom konvencijom iz 1910. godine.

RUSKO-CRNOGORSKA VOJNA SARADNJA 1914-1915.

Razmotrimo, prije svega, pitanje vojne saradnje Rusije i Crne Gore. Sovjetski istoričar B. A. Jemec
pokazao je u svojim radovima uzajamnost ruskih vojnih planova s planovima Francuske i Engleske na
zapadnom frontu i iznio interesantne podatke o odnosu najviše komande ruske vojske prema
balkanskom frontu.
Osnovne postavke vojno-operativnog plana Rusije bile su sastavljene dvije godine pred rat i potvrđene
od strane ruskog cara Nikolaja II, 1. maja 1912. godine. One su u potpunosti odgovarale rusko-
crnogorskoj vojnoj konvenciji iz 1910. godine, jer su predviđale vođenje operacija ruske vojske protiv
Austro-Ugarske, što je trebalo da olakša položaj oružanih snaga Crne Gore i Srbije na balkanskom frontu.
Ruski generalštab razradio je dvije varijante strategijskog rasporeda oružanih snaga: 1) za usmjeravanje
glavnog udara protiv Austro-Ugarske (''planA'') i 2) za iskorišćavanje osnovnih snaga protiv Njemačke a
ne protiv Austro-Ugarske (''plan G''). Obje varijante car je potvrdio 25. septembra 1913. godine u obliku
bilješke Generalštabu pod nazivom “Osnovne misli o rasporedu oružanih snaga u ratu sa silama Trojnog
saveza prilagođene uvodu mobilizacijskog rasporeda br. 20”.
Rusija je bila više zainteresovana za izvršenje prve varijante, tj. za nanošenje glavnog udara Austro-
Ugarskoj. U osnovi tih interesa nalazili su se razlozi vojnog i političkog karaktera: Austro-Ugarska je bila
slabija protivnik od Njemačke, a Rusija je smatrala da će je brže razbiti. Osim toga, pored Austro-
Ugarske, osnovnog suparnika Rusije na Balkanu, imao bi veliki politički značaj za ''pokroviteljicu
balkanskih država'' – Rusiju.
Budući načelnik štaba Vrhovne komande ruske vojske general B. M. Aleksejev pisao je 1912. godine:
''Austrija je neosporno naš glavni neprijatelj''. U saglasnosti sa tim, planom je predviđeno da se protiv
Austro-Ugarske isturi 48,5 divizija, a protiv Njemačke 30.
Ipak, Engleska i Francuska su insistirale da se glavnina ruskih snaga koncentriše protiv Njemačke, a ne
protiv Austro-Ugarske. O tome je 1913. godine, na savjetovanju načelnika štabova, govorio general Žofr,
a u avgustu 1914. godine – ministar inostranih poslova Engleske Edvard Greje.

IZMJENA PRVOBITNOG PLANA

Kada je pak u avgustu-septembru 1914. godine na Zapadnom frontu počelo napredovanje njemačke
vojske, i tako se stvorile ozbiljne teškoće za Francusku, Rusija je konačno izmijenila prvobitni plan
nanošenja glavnog udara Austro-Ugarskoj i centar ofanzivnih borbi prenijela je na njemački front.
“Francusku je trebalo spasiti, inače bismo i mi, ako bi ona bila izbačena iz stroja, izgubili rat”.
Da bi odvukli Njemce sa Zapadnog fronta, ruske armije preduzele su u septembru-decembru 1914.
godine ofanzivu na Istočnom frontu, postigavši osobito velike uspjehe na austro-ugarskom dijelu fronta.
Po podacima njemačkog štaba, opšti gubici vojske centralnih država na Istočnom frontu iznosili su 950
hiljada, a u tom broju 723 hiljade Austrijanaca i 223 hiljade Njemaca.
Austro-Ugarska je dio svoje vojske (Drugu armiju) prebacila sa Balkanskog na Istočni front. U to vrijeme
na Istočnom frontu došlo je do promjena: pošto je promijenila pravac glavnog udara protiv Rusije,
Njemačka je prešla u protivnapad u kome je učestvovalo 140 njenih i austrijskih divizija. Na Zapadnom
frontu Njemačka je ostavila svega 91 diviziju.
Centralnim silama je uspjelo da odbace ruske armije iz Galicije, lišivši ih perspektive spajanja sa srpskom
i crnogorskom vojskom.
U jesen 1915. godine centralna koalicija, u čiji je sastav ušla Bugarska, preduzela je novi napad na Srbiju i
Crnu Goru. Koalicija je toga puta imala tako veliko preimućstvo snaga da su Srbija i Crna Gora mogle
računati na spas jedino u slučaju pomoći saveznika.
Rusija je predložila sljedeći plan pomoći Srbiji i Crnoj Gori: organizovanje hitnog kontranapada protiv
Austro-Ugarske i Njemačke; glavni udar ruske vojske da uslijedi na pravcu Černovice – Stanislav, sa
zadatkom razdvajanja austrougarske i bugarske vojske. General M. V. Aleksejev, pošto je imenovan za
načelnika Štaba Stavke, izložio je taj plan u pismu ministru inostranih poslova S. D. Sezonovu 24. oktobra
1915. (st. kal.).
Aleksejev je ukazivao u pismu na vojno-strategijska preimućstva plana Stavke: ruske armije nanaijeće
centralnim silama udar na najosjetljivijem mjestu njihove odbrane, razdvojiće armije Bugarske i Austro-
Ugarske i time ukazati osnovnu pomoć Srbiji i Crnoj Gori.
Ipak, Francuska i Engleska nijesu odobrile taj plan, predloživši Rusiji težu balkansku varijantu. General
Aleksejev je u pismu, kritikujući te prijedloge, ukazao na nepovoljnosti plana zapadnih sila po Rusiju,
Srbiju i Crnu Goru. On je pisao da se ostvarenje tog plana otežava time što Rumunija ne želi da ruske
armije propusti preko svoje teritorije. Slanje tih trupa zaobilazno, primjećivao je Aleksejev, graniči se sa
avanturom, pošto su desantne operacije na crnomorskoj obali Bugarske skopčane sa rizikom u pogledu
snabdijevanja usljed dužine komunikacija i udaljenosti terena na kojima će se odvijati predviđene
operacije od baze u Odesi na hiljade kilometara.

NEDOSTATAK NAORUŽANJA

Uprkos nepovoljnosti balkanske varijante, ruska komanda je ipak pokušala da je ostvari. General
Aleksejev u pismu S. D. Sazonovu od 23. oktobra saopštio je da je Nikola II ''sada pak naredio da se
pristupi pripremama za naše vojne poduhvate na jugu”.

Zapadni saveznici crnogorski front smatrali drugostepenim

Uzimajući u obzir kritičan položaj Srbije i Crne Gore, Stavka je bila spremna da otpočne operacije čak i
ako dobije samo polovinu navedene količine oružja. Izvještavajući o tome Francusku komandu, general
Lagiš je saopštavao: ''Ako pitanje oružja bude makar djelimično riješeno, ruska vojska će preduzeti
nastupanje na Balkan.
S. D. Sezonov se 22. i 25. oktobra 1915. (po st. kal.) obratio engleskoj vladi s molbom da se u Rusiju
pošalje makar 300 hiljada pušaka, ukazujući da ''ako mi blagovremeno dobijemo puške, to odgovara
interesima saveznika, jer nam olakšava izvršenje zadatka – spasiti situaciju na Balkanskom frontu”.

ENGLESKA I FRANCUSKA RADE ODVOJENO

Ali, slanje naoružanja iz Engleske i Francuske za rusku vojsku ipak je odlagano, a to je postalo osnovna
prepreka organizovanja širokog nastupanja na Balkan. Rusiji nije uspjelo da dobije dozvolu za prolaz
vojske preko Rumunije. ''Najglavnije je dobiti dozvolu za prolaz naše vojske preko Dobrudže'' – pisao je
načelnik Vojno-pomorske uprave Stavke kontraadmiral Njenjukov Generalštabu pomorskih snaga.
Rumunija je čuvala neutralnost uporno odbijajući zahtjev Rusije za prolaz njene vojske preko rumunske
teritorije. Neodređen stav Rumunije lišavao je Rusiju mogućnosti da organizuje ekspediciju protiv
Bugarske. Neobezbijeđenost krila ruske vojske i izolovanost poprišta vojnih dejstava činili su rizičnom
takvu ekspediciju.
Zbog navedenih razloga Rusija je bila prinuđena da se ograniči na operacije koje se ne miješaju u
suverenitost Rumunije i koje su bile sračunate na vršenje pritiska na Bugarsku. Kao pojačanje
suvozemnim snagama koje su već nailazile u nizinama oko Dunava, u oktobru – novembru 1915. godine
poslane su u rejon Odesa – Kišenjev – Reni pomorske snage. Iz Batuma na Dunavu poslati su u ovaj rejon
dva torpiljera i jedna topovnjača, teška artiljerija i 50 minobacača, a iz Moskve izvjesna količina oružja.
Ove pomorske snage trebale su da izvrše demonstraciju pored obala Bugarske i, zajedno sa drugim
silama Antante, blokadu bugarske obale, prijeteći mogućnošću organizovanja desantnih operacija.
Uspjeh je u cjelini zavisio od spremnosti Engleske, Francuske i Italije, koje su raspolagale jakom flotom,
da uzmu učešća u ostvarenju ovih planova. Istovremeno sa pomorskim operacijama, ruska Stavka je
predviđala nastupanje engleske, francuske i italijanske vojske na Balkan, radi ukazivanja pomoći srpskoj i
crnogorskoj vojsci.
General Aleksejev, dobivši obavještenja o namjeri Italije da na Balkan pošalje 70 hiljada vojnika (ova
obavještenja nijesu dokazana), pisao je: ''Sedamdeset hiljada vojnika na Balkanu – to je dobra stvar. Njih
je potrebno objediniti u jednu armiju, zajedno sa Francuzima i Englezima i energično djejstvovati na bok i
u leđa Bugara, na frontu Sofija – Skoplje. Zauzimanje i iskrcavanje u Kavalu raširiće područje dejstva.
Blokada grčkih obala bila bi korisna radi stvaranja utiska poštovanja kod Grka prema saveznicima.
Potrebno je sve raditi što brže”.
No, savjet Aleksejeva saveznici nijesu prihvatili. Oni ne samo što nijesu htjeli ''sve raditi što brže'' već
nijesu ni preduzimali ozbiljne pokušaje u pravcu postizanja zajedničkih dejstava sa srpskim i
crnogorskom vojskom. Težeći svojim imperijalističkim interesima na Balkanu, Italija je odbila da pošalje
svoju vojsku u Solunski korput i zaustavila se na okupaciji teritorije Albanije. Engleska i Francuska su kao i
ranije radile odvojeno. Ruski vojno-operativni plan nije čak ni razmatran na redovnom vojnom
savjetovanju Engleske i Francuske u Šantiljeu.
Zapadni saveznici nijesu uzeli u obzir upozorenja Aleksejeve o teškim posljedicama prekidanja pomoći
Srbiji. Oružane snage Srbije i Crne Gore nijesu blagovremeno dobile pomoć od armije generala Saraja, a
to je bio jedan od uzroka njihovog poraza 1915 – 1916. godine. ''Kada je Srbija doživjela katastrofu, mi se
nijesmo mogli požaliti da nijesmo imali blagovremenu informaciju o sudbini koju su joj pripremala
centralne sile”.
Antanta je posvetila ozbiljnu pažnju Solunskom frontu tek poslije poraza Srbije i Crne Gore. U sastavu
vojske poslane na Solunski front nalazile su se i dvije ruske brigade, koje su 1916 – 1918. godine uzele
učešća u raznim operacijama protiv Centralne koalicije.

ZAJMOVI I ISPORUKE VOJNOG MATERIJALA

Poslije početka rata Ministarski savjet Rusije donio je odluku o povećanju finansijske pomoći Crnoj Gori i
Srbiji. 28. jula, na molbu srpske vlade Nikole Pašića, Rusija je odobrila Srbiji pet miliona rubalja kredita
mjesečno, povrh 20 miliona rubalja ranije već odobrenog kredita. Uskoro su srpskoj vladi odobreni i novi
krediti za kupovinu oružja i municije, pri čemu se imalo u vidu da će oružjem biti snabdijevana ne samo
srpska, već i crnogorska vojska.
Pitanje kreditiranja Srbije i Crne Gore rješavano je na sjednicama Ministarskog savjeta 30. decembra
1914, 23. i 31. januara i 10. marta 1915. godine. 30. decembra doneseno je rješenje o odobrenju sedam
miliona rubalja, a kupovinu u Španiji 100 hiljada pušaka za savezničku srpsko-crnogorsku vojsku, 21.
januara – o davanju Srbiji i Crnoj Gori 10 miliona franaka iz opšte sume od 30 miliona franaka koje je
davala Antanta, 31. januara – o davanju Srbiji još dva miliona franaka za kupovinu u SAD vagona i
lokomotiva za željeznicu Prahovo – Zaječar, kojom je prevožen vojni materijal iz Rusije za Srbiju i Crnu
Goru.
Na molbu srpske vlade da joj Antanta dopunski odobri osam miliona franaka, povrh ranije odobrenih 21
milion za kupovinu oružja u Španiji – ministarski savjet Rusije je 10. marta 1915. godine donio odluku da
se srpskoj vladi da treći dio te sume – dva miliona i 666 hiljada franaka. U odluci ministarskog savjeta
navodi se osnovanost srpske molbe za dopunskim sredstvima zbog stvarnog poskupljenja oružja u
Španiji.
Za period od februara do septembra 1915. godine Rusija je za razvoj oružanih snaga Srbije i Crne Gore
dala dugoročnih kredita u ukupnom iznosu od 75 miliona i 507.387 rubalja.
Naporedo sa ovim, ruska vlada je odobravala i sitnije jednokratne kredite Srbiji i Crnoj Gori i ukazivala im
druge oblike novčane pomoći. Tako je ona isplatila troškove Srbije i Crne Gore za prevoz šibica iz Finske,
otpisala dugove srpsko-crnogorske strane za vuču tankera po Dunavu, dala povoljnije uslove za
otpravku, u jesen 1914. godine, 2.000 konja za potrebe vojske Srbije i Crne Gore. Samo za period jul-
oktobar 1914. godine ruska blagajna otpisala je dugovanja Srbije i Crne Gore u iznosu od 26.739 rubalja i
50 kopejki za prevoz Dunavom od luke Reni do Prahova 50 cisterni petroleja (106.968 pudi) i primila na
svoj teret sprovođenje tankera Dunavom (70 hiljada) rubalja.
U novembru 1914. Ministarstvo vojske isplatilo je iz svoga budžeta 454.765 rubalja za švenje nekoliko
desetina hiljada kompleta toplog veša za srpsku i crnogorsku vojsku. U decembru 1915. godine
ministarski savjet stavio je na trošak ministarstva inostranih djela sve troškove kupovine i švenja 200
hiljada kompleta toplih odijela za srpsku vojsku u iznosu od šest miliona rubalja.
Zbog poskupljenja prevoza robe Dunavom izazvanog neophodnošću praćenja i njihove odbrane (od
napada austrougarskih ratnih brodova), a i zbog finansijskih teškoća Srbije i Crne Gore, odlukom
ministarskog savjeta od 16. novembra 1914. godine Srbija i Crna Gora su sasvim oslobođena plaćanja
troškova transportovanja vojnog materijala.

NEUREDNA ISPORUKA VOJNOG MATERIJALA

Uz podršku Rusije, Crna Gora je u novembru 1914. godine u Francuskoj izmolila kredit od 500 hiljada
franaka za kupovinu u inostranstvu namirnica i vojnog materijala. Mjesec dana ranije Rusija je za te iste
potrebe otvorila crnogorskoj banci kredit od 105.652 franka u Pariskoj banci.
Po obavještenju ruskog otpravnika poslova na Cetinju Obnorskog od 5. oktobra 1914. između Rusije i
Crne Gore postignut je sporazum o izdvajanju iz ruskih vojnih skladišta 30 hiljada pušaka s
odgovarajućom količinom municije, skladišta 30 hiljada pušaka s odgovarajućom količinom municije,
izvjesnog broja artiljerijskog oruđa i 50 hiljada kompleta šinjela i kapuljača. Pošto ruska intendantura nije
mogla, zbog tehničkih razloga, izvršiti na vrijeme tu obavezu, glavnokomandujući ruske vojske veliki
knjaz Nikolaj Nikolajević zamolio je 8. oktobra 1914. francusku vladu i vrhovnu komandu da ovu
porudžbinu dostavi u Crnu Goru na račun Rusije. Za kupovinu oružja, municije i drugog vojnog materijala
u Francuskoj, rusko ministarstvo finansija dalo je Crnoj Gori 10 miliona franaka.
Ipak, isporuka vojnog materijala iz Francuske u Crnu Goru nije bila uredna. Najpovoljniji put za
snabdijevanje Crne Gore bio je pomorski. Francusko-engleska, a kasnije i ujedinjena anglo-francusko-
italijanska flota bila je brojno nadmoćnija od flote Centralnih sila i mogla je obezbijediti odbranu,
komunikacija od italijanskih luka do crnogorske luke Bar. Ta linija nije bila preduga, a saobraćaj
trgovačkih brodova uz pratnju ratnih brodova bio je potpuno moguć, što su dokazale posebne plovidbe
na toj liniji francuskih brodova u periodu oktobar-decembar 1914. godine.
No, Saveznička komanda objedinjene Sredozemne flote Antante, koja je crnogorski front smatrala
drugostepenim, nije formirala vojni konvoj za pratnju brodova, zbog čega se snabdijevanje Crne Gore
preko Jadranskog mora svelo na minimum. Umjesto toga, vojni transporti slati su u Crnu Goru
zaobilaznim putem: Solun – Kosovska Mitrovica – Peć. Ovaj pravac bio je vrlo dug i nepodesan. Od Peći
do Cetinja putevi su bili u vrlo lošem stanju, pa je vojni materijal prenošen na konjima i na rukama.
Transporti su često zakašnjavali, ili uopšte nijesu stizali. Francuska intendatura, kojoj su saveznici
prepustili zadatak snabdijevanja crnogorske vojske, dajući joj sredstva za kupovinu oružja, odnosila se
aljkavo prema svojim obavezama. Ona je u Crnu Goru slala nekompletno naoružanje, često bez municije
i rezervnih djelova. Crnogorskoj vojsci ponekad je dostavljano iz Francuske trofejno njemačko oružje,
kojim se Crnogorci nijesu umjeli koristiti.

NOVI KREDITI ZA SRBIJU

Rusija je imala znatno manje mogućnosti za dostavljanje oružja Srbiji i Crnoj Gori, nego Engleska i
Francuska. Njoj je i samoj naoružanje bilo veoma nužno. Karakterišući stanje ruske vojske, predstavnik
ministarstva inostranih poslova pri Stavki Kudašev pisao je 31. oktobra 1915. godine:
''U nekim pukovima nalazi se svega 1.500 ljudi pod oružjem, a 2.500 ljudi je odvedeno nazad na nekoliko
vrsta i očekuju praznih ruku da im pošalju puške ili da bi ih poslali na front radi popune mjesta onih
ranjenih i ubijenih čije oružje je sačuvano''.
Ne gledajući na to, Rusija je Srbiji i Crnoj Gori ukazala znatniju pomoć u oružju. Saopštavajući 31. jula
1914. godine o mjerama ruske vlade za dostavku oružja u Srbiju i Crnu Goru, srpski poslanik u
Petrogradu M. Spalajković je ukazivao da je ''Petrograd odobrio Srbiji šest miliona rubalja kredita za
kupovinu oružja u Rusiji''.

Zašto veći dio ruske pomoći ne stiže i u Crnu Goru

O tome kako su se trošila sredstva odobrena za kupovinu naoružanja u Rusiji predstava se može steći na
osnovu telegrama koji je ober-kvaritmarjstor Glavne uprave Generalštaba Rusije uputio sekretaru Srpske
misije u Petrogradu 7. avgusta 1914. godine, i pisma M. Spalajkovića načelniku Drugog političkog
odjeljenja Ministarstva inostranih djela od 8. avgusta 1914. U tim dokumentima govori se o smještaju
vojnih porudžbina Crne Gore i Srbije na teritoriji Rusije i o ekspedovanju oružja i konja za potrebe srpske
i crnogorske vojske.

OGROMNA VOJNA POMOĆ

Po podacima Glavne uprave Generalštaba od 11. avgusta, 12. oktobra i 12. decembra 1914. godine,
rusko ministarstvo vojske predalo je srpskoj i crnogorskoj vojsci iz vojnih magazina u Kazanu, Kijevu i
Orijenbaumu 15 miliona puščanih metaka i 13 hiljada artiljerijskih punjenja, a nastojalo se da se u Crnu
Goru i Srbiji pošalje još jedna partija od 10 hiljada komada artiljerijskih punjenja i da se izradi 30 hiljada
kutija eksploziva.
Na kraju, po obavještenjima srpskog vojnog atašea u Rusiji potpukovnika Lontkijevića od 25. septembra
1914. godine iz vojnih magacina u Ljvovu bilo je poslano u Srbiju i Crnu Goru 5.481 šinjel, 15.892 vojne
uniforme, 8.100 šrapnela i granata, dva miliona i 86.100 puščanih metaka.
Lontkijević je saopštavao da se radi toga u Kijev bili poslati predstavnici Plovne artiljerijske uprave i
Glavne intendanture ruske vojske. Njima je bilo stavljeno u dužnost da ukazuju svestranu pomoć
srpskom vojnom predstavniku u smještaju vojnih porudžbina.
Od oktobra do decembra 1914. godine iz Lavova je poslato trofejno oružje, među kojim i 30 hiljada
artiljerijskih punjenja i 500 šrapnela.
Osim toga, Ministarstvo mornarice poslalo je u Srbiju vojnog materijala u vrijednosti od 164 hiljade
rubalja i radi organizacije odbrane Dunava uputilo u Beograd nekoliko odreda inžinjeraca, dodavši im
šest baranžnih mina, 20 minskih ograda i tri protivminske rešetke. Za Dunavsku flotu iz Sevastopolja je
prevezno u Beograd 50 pIovećih mina.
Prevoz vojnog materijala iz Rusije za Srbiju i Crnu Goru bio je povjeren ministarstvu mornarice, koje je
radi toga formiralo Ekspediciju posebne namjene (EPN) na čelu sa kapetanom prve klase M. M.
Veselkinom (kasnije – kontraadmiral). U sastav ekspedicije bili su uključeni šlepovi i trgovački brodovi, a
radi njihove zaštite i vojni brodovi i, kasnije, dvije podmornice.
EPN je potčinila sebi Rusko dunavsko parobrodstvo i od ministarstva mornarice dobila znatnije sume za
kupovinu novih transportnih sredstava. Ekspedicija je imala široka prava. Oružje i hrana koju je EPN slala
u Srbiju i Crnu Goru smatrani su ''robom specijalne namjene'', koja je propuštene željeznicama i vodenim
putevima uporedo sa materijalom za rusku vojsku bez čekanja i na račun ruske blagajne.

NOVI KREDITI

U cilju ubrzavanja prijema robe poslata željeznicom, ministarstvo mornarice izdalo je u martu 1915.
godine 391 hiljadu rubalja za proširenje dokova i skladišta luke Reni. U septembru su za te iste svrhe
odobreni krediti od 170.380 rubalja. Od luke Reni do drugih pristaništa na Dunavu koja su doticali
brodovi Ruskog dunavskog parobrodstva bila je produžena željenička linija za čiju je izgradnju utrošeno
40 hiljada rubalja. Više od milion rubalja utrošila je EPN za kupovinu novih brodova i šlepova za prevoz
hrane u Srbiju.
EPN je obavila znatnije poslove. Već u avgustu 1914. godine ona je u Srbiju i Crnu Goru poslala prvi
transport oružja, na što joj je srpska vlada zahvalila. Nikola Pašić, u telegramu S. D. Sazonovu, od 15.
septembra 1914. izrazio je ruskoj vladi ''blagodarsnost za materijalnu pomoć srpskoj vojsci''.
U novembru 1914. srpska vlada obavijestila je S. D. Sezanova o prijemu sljedećeg materijala za srpsko-
crnogorsku vojsku: 194 hiljade pari čizama i cipela, 19.500 šinjela, 12.300 vojničkih košulja, 14.300
čakšira, 30 hiljada pari veša i 10.800 šajkača. 1915. godine EPN je poslala 45 transporta vojnog materijala
za Srbiju i Crnu Goru. Navodimo glavne od njih: 1.100 konja, 100 vagona špiritusa, 30 željezničkih
platformi s artiljerijskim oruđima, dva šlepa, 70 sanduka radio i telegrafskog materijala, jedan aeroplan,
nekoliko stotina sanduka automobilskih šina i drugog materjala.
Veći dio ekspedovanog materijala dolazio je u Srbiju, a ne u Crnu Goru, za šta je bilo više razloga. Prije
svega, srpska armija bila je osnovna snaga dvaju saveznika, pa je, prirodno, glavna pažnja njoj i
posvećivana. Zatim, dostavljanje oružja i municije u Crnu Goru bilo je skopčano sa amnogim teškoćama,
što je uticalo i na rad intendanture. I, na kraju, sama intendantska služba, koja se nalazila u rukama
srpske komande, pretpostavljala je srpsku crnogorskoj vojsci, pa je često zadržavala u Srbiji pošiljke
određene za Crnu Goru.

SAMO PONEKAD...

Poslanik Narodne skupštine Crne Gore Nikola Škerović pisao je tim povodom: ''Samo nam je Rusija
ukazivala pomoć... ali su ruske pošiljke samo ponekad uspijevale stići do Crne Gore.
U dnevniku predstavnika crnogorske vlade za prijem materijala Ilije Hajdukovića, koji se u to vrijeme
nalazio u Solunu, takođe ima pomena da je srpska intendantska služba zadržavala pošiljke predviđene za
Crnu Goru.
Na taj način, materijal koji je slat iz Rusije za Crnu Goru nije cio dolazio na predviđeno mjesto, a osim
toga – ono što je predavano nije ni izbliza sve zabilježeno. Administracija u Crnoj Gori za vrijeme prvog
svjetskog rata nije bila valjano organizovana, a za blagajničko-računske poslove nedostajalo je čak i
hartije.
Serdar Janko Vukotić, u pismu od 17. novembra 1915. godine, upućenom rukovodiocu Kolašinske
komisije Jovanu Plamencu, konstatovao je ''nepotrebno dupliranje dviju intendantskih službi''.
Imajući u vidu navedene činjenice, nemoguće je dati tačan odgovor na pitanje koliko je vojnog materijala
i naoružavanja poslato iz Rusije u Crnu Goru. Sovjetski arhivi omogućavaju sagledavanje samo pitanja
slanja vojnog materijala iz Rusije, koji je upućivan zajedno i za srpsku i crnogorsku vojsku. Koliko je od
tog materijala ostalo u Srbiji, a koliko je predato Crnoj Gori – teško je reći.
U arhivima u Crnoj Gori, dijelom uništenim za vrijeme okupacije 1916-1918. godine, a koji su zatim
nanovo upropašćivani u toku Drugog svjetskog rata, sačuvano je malo materijala o slanju oružja i
municije iz Rusije za Crnu Goru. Nešto materijala o tome nalazi se u Istorijskom institutu Crne Gore, u
Podgorici. Među njima su Dnevnik glavnog predstavnikacrnogorske intedantske službe u Solunu Ilije
Hajdukovića i posebni izvještaji rukovodioca komisije za snabdijevanje Crne Gore u Kolašinu Jovana
Plamenca. U fondu Ilije Hajdukovića sačuvana su takođe pisma mjesnih predstavnika za snabdijevanje –
M. Bakića iz Tuzi, Vasilija Žugića iz Mitrovice i Milije Banaševića iz Prahova.

KONJE I KOLA ZADRŽALA SRPSKA INTENDATURA

Prema izvještaju inženjera Vasilije Žugića za period novembar - decembar 1914. godine, iz Mitrovice je u
Crnu Goru upućen slijedeći materijal koji je bio došao iz Rusije: 960 sanduka metaka za rusku brzometnu
pušku, 500 hiljada metaka za pušku sistema ''moskovka'', dvije hiljade artiljerijskih punjenja i još 282
sanduka metaka.
Obavještenja poručnika Milije Banaševića iz Prahova manje su konkretna. Sačuvan je samo njegov
izvještaj od 22 avgusta 1914. godine u kome se saopšava o dolasku transporta oružja iz Rusije, ali se ne
ukazuje na njegovu količinu. M. Banašević se ograničio na tome što je crnogorskog ministra vojske
obavijestio da istovar oružja sa brodova EPN nije uredan zbog toga što Crnogorci nijesu bili još rastovarili
prvi transport poslat iz Prahova u Mitrovicu.
Postoji samo jedan izvještaj M. Bakića iz Tuzi, i to od 7. oktobra 1915. g. U njemu on saopštava I.
Hajdukoviću da se u magacinu u Tuzima nalazi 100 hiljada metaka za pušku ''moskovku'' dobijenih iz
Rusije.
U Dnevniku Ilije Hajdukovića nalaze se posebne napomene o dolasku u Solun parobroda sa materijalom
iz Rusije, a postoje i posebne bilješke o prijemu materijala poslatog u Solun željeznicom iz luke Prahovo i
Niša. Tako je 22. maja 1915. godine Hajduković zabilježio da je 350 konja i 200 кola za crnogorsku vojsku
crnogorskom predstavniku predao ruski predstavnik za prijem materijala u Solunu, Šebunjin. U Dnevniku
stoji da je konje i кola privremeno zadržala srpska intendatura za srpsku vojsku.
U avgustu 1915. godine, po podacima Hajdukovića, Rusija je poslala u Crnu Goru 12 brzometnih poljskih
topova s 12 hiljada punjenja, četiri mortira kalibra 230 mm sa hiljadu punjenja i sedam mortira kalibra
200 mm sa 2.100 punjenja. Iz Peći je 25. oktobra 1915. godine, preko Rožaja, poslato za Cetinje 814
bombi i 1.010 metaka za pušku ''moskovku'', takođe iz Rusije.
Navedeni podaci samo djelimično osvjetljavaju pitanje slanja naoružanja i drugog vojnog materijala iz
Rusije za Srbiju i Crnu Goru.

ISPORUKA HRANE IZ RUSIJE

Pitanje prehrane bilo je za Crnu Goru i Srbiju u toku prvog svjetskog rata primaran problem zbog
zaostalosti poljoprivrede. On je osobito oštar bio u Crnoj Gori, koja se ni u mirno vrijeme i za rodnih
godina nije mogla prehraniti svojim žitom duže od šest mjeseci. Mobilizacija muškog stanovništva
sposobnog za rad lišila je selo radnih ruku i umanjila ionako slabe mogućnosti crnogorske poljoprivrede.
Krajem 1914. godine u Crnoj Gori je nastupila glad. Načelnik štaba crnogorske Vrhovne komande,
general Božo Janković, pisao je 15. decembra 1914. godine: ''Hljeba sve više nedostaje. Vojsci se daje
slabi hljeb, a u nekim slučajevima njega sasvim nema”.
To isto se kaže u izjavi crnogorske vlade od 25. decembra 1914. godine: ''Kroz nedjelju dana mi ćemo
ostati sasvim bez hljeba”.
Ruska vlada preduzela je niz mjera radi snabdijevanja Crne Gore žitom. Ministarski savjet Rusije
razmatrao je 23.decembra 1914. i 27. marta 1915. pitanje pomoći u hrani Crnoj Gori i Srbiji i usvojio
odgovarajuće odluke. Odlukom ministarskog savjeta sabiranje žita u Rusiji za Srbiju i Crnu Goru stavljeno
je u dužnost Glavnoj poljoprivrednoj upravi (GPU) kojoj su data specijalna ovlašćenja. Bilo je odlučeno da
se za Srbiju pripremi žita u vrijednosti od šest miliona rubalja, a za Crnu Goru – u vrijednosti od tri
miliona rubalja. Trebalo je da Crna Gora dobije milion i 200 hiljada pudi pšeničnog brašna i kukuruza
milion pudi. Srbija – dva miliona pudi brašna, milion puti ječma, milion pudi kukuruza i 500 hiljada pudi
mekinja.
Željeznicama je bilo stavljeno u dužnost da se staraju o vanredenom ekspedovanju ovih pošiljki.

Tone i tone žita iz Rusije nijesu stizale u Crnu Goru

Pripremu poljoprivrednih proizvoda na teritoriji Rusije za Srbiju i Crnu Goru vršio je i specijalni
predstavnik srpske vlade. U Rusiju su iz Srbije doputovali naročiti predstavnici srpske vlade za
prikupljanje namirnica. Njima je rukovodio načelnik Političkog odjeljenja Ministarstva inostranih poslova
Srbije dr Milan Šajnović. Crna Gora nije imala svoje posebne predstavnike, pa je poslove prikupljanja
hrane povjerila srpskim predstavnicima i Glavnoj poljoprivrednoj upravi Rusije. Samo 1915. godine, i to
na kraće vrijeme, bio je u Rusiju poslat specijalni predstavnik crnogorske vlade divizijar Mitar Martinović
koji je bio izaslan kod Stavke i u toku nekoliko mjeseci se lično bavio pitanjem snabdijevanja crnogorske
vojske oružjem i hranom. Poslije njegovog odlaska pitanje snabdijevanja Crne Gore ponovo je stavljeno u
dužnost misiji Šajnovića i Glavnoj poljoprivrednoj upravi Rusije.

OGROMNA POMOĆ U HRANI

Obje ove organizacije obavile su znatan posao. Do 1. aprila 1915. godine predstavnici Glavne
poljoprivredne uprave zakupili su za Crnu Goru milion pudi pšeničnog brašna i milion pudi kukuruza. U to
vrijeme zakupnici predstavnici Komisije Šajnovića zakupili su za Srbiju u orenburškoj, samarskoj,
saratovskoj, novočerkaskoj i tavričeskoj guberniji milion i 250 hiljada pudi brašna, milion i 600 hiljada
pudi pšenice, 600 hiljada pudi ovsa, 650 hiljada pudi sijena i 200 hiljada pudi slame.
Po podaciam predstavnika intendantske službe crnogorske vojske u Srbiji Ilije Hajdukovića, iz Rusije je u
Crnu Goru bila dostavljena znatna količina hrane. Tako u Dnevniku Hajdukovića za 25. maj 1915. godine,
postoji sljedeća bilješka:
''Primljeno od Šebunina: 161 vagon (ili 2.459.405 kg) kukuruza, 185 vagona (ili 1,959.960 kg) brašna.
Svega 346 vagona hrane ili 4,419.365 kg”.
Dalje je Hajduković zapisao da je navedena količina hrane samo dio onoga što je došlo iz Rusije.
Hajduković je pisao:
''Srpske vlasti zadržale su za potrebe svoje vojske izvjesnu količinu brašna, poslatog iz Rusije, davši u
zamjenu 86 vagona kukuruza iz Kosovske Mitrovice i Ferizovića''.
U Dnevniku Hajdukovića postoji zapis o slanju iz Soluna za crnogorsku luku Bar pod neutralnom grčkom
zastavom tri parobroda ''Kefalonija'', ''Mihail'' i ''Antili'' natovarenih žitom. Parobrodi su nosili 367
vagona žita i brašna u ukupnoj težini od 4,576.752 kg. Hajduković ne navodi otkuda je došla ta hrana, ali
po posrednim podacima moguće je pretpostaviti da je bila dovezena iz Rusije. O tome svjedoči
djelimično molba Šebunina ''da se odvoji 16.875 kg našega (kurziv je moj – J.P.) žita'' za ruski manastir na
Svetoj Gori.
Ipak, sva tri parobroda nijesu doplovila do Bara. ''Kefaloniju'' je uhvatila austrougarska flota 16. avgusta
1915. a, ''Mihaila'' i ''Antile'' potopile su austrougarske podmornice 30. XII 1915. u Jadranskom moru.

ZAHVALNOST CRNE GORE

Po podacima ruskog otpravnika poslova iz Cetinja, Obnorskog, 1914. godine Crna Gora je iz Rusije dobila
tri velika kontingenta namirnica – u septembru, oktobru i novembru.
Telegramom od 4. oktobra 1914. godine Obnorski je potvrđivao da je Crna Gora primila žito, pa je, pored
ostalog, pisao: “Kralj Nikola i vlada su me molili da prenesem ruskoj vladi veliku zahvalnost za
velikodušni dar crnogorskom narodu”.
Zajedno sa tim Obnorski primjećuje da niz pošiljki žita poslatog iz Rusije nije dolazio u Crnu Goru. Po
njegovim podacima, Crna Gora nije dobila 17 miliona kilograma žita poslatog iz Rusije u avgustu i
septembru 1914. godine kao poklon Crnoj Gori. Željeznički vagoni sa žitom nijesu odlazili iz Prahova
prema Crnoj Gori, već su ostavljani u Srbiji. Drugi put Crna Gora nije dobila više od hiljadu tona žita
poslatog iz Rusije u Solun da bi odatle bilo prebačeno u Crnu Goru. Rusija nije imala u Solunu svojih
brodova kojima bi dostavila žito do crnogorske luke Bar, pa je Englesku i Italiju molila da joj pomognu, ali
su one odbile njenu molbu. Žito je ležalo više mjeseci u skladištima u Solunu, i tako nije ekspedovano u
Crnu Goru, jer to nijesu htjele englesko-francuske pomorske kompanije.
Ne raspolažemo tačnim podacima o količini žita koje je dostavljeno iz Rusije u Srbiju i Crnu Goru. U
evidenciji dostavki prehrambenih proizvoda vladao je nered još više nego u evidenciji naoružanja zbog
rada srpske i crnogorske intendantske službe. Narodna skupština Srbije bila je 1915. godine prinuđena
da specijalno razmatra pitanje zloupotrebe vojne intendanture. Otkrivene su velike afere u
snabdijevanju vojske hranom, obućom i municijom. Izviđaj je pokazao da su se pri dostavci hrane
događale mnoge pljačke na putu, osobito na željezničkoj pruzi Prahovo – Zaječar – Niš. Na tom putu
postojalo je nekoliko pretovarenih stanica, gdje se žito iskrcavalo i ponovo tovarilo u vagone. Radnici po
magacinima, agenti za snabdijevanje hranom, službenici vojne intendanture, trgovci-prekupci i
željezničari pljačkali su žito i prodavali ga po crnoj berzi trostruko skuplje.
Željezničke pruge i rječna luka Prahovo, u kojoj je iskrcavan vojni materijal, nalazili su se u lošem stanju.
U Prahovu nije bilo nikakve savremene tehnike za istovar parobroda i šlepova, a bilo je svega nekoliko
manjih skladišta u kojima es moglo smjestiti samo 1,5-2 hiljade vagona žita mjesečno (1.400.000 pudi).
Međutim, Ekspedicija specijalne namjene mogla je prevoziti do 6 miliona pudi žita mjesečno, ali su
parobrodi i šlepovi koje je ona slala stajali dugo vremena u Prahovu neistovareni – zbog nedostatka
tehnike i skladišta i zato što nije bilo dovoljno obalskih radnika. ''Naši šlepovi stoje nedjeljama
neistovareni'', žalila se kancelarija Ekspedicije ukazujući na neopremljenost luke za prijem velikih tereta.
PROBLEMI SA PREVOZOM

Još gore je bilo sa korišćenjem željezničke pruge Prahovo – Niš za prevoz robe. Srpski poslanik u Rusiji M.
Spalajković je u bilješci predanoj S. D. Sazonovu u januaru 1915. godine konstatovao da željeznica ''nije u
stanju da prevozi svu robu, putnike i vojnike. Naročito je otežan prevoz između Zaječara i Prahova gdje
postoji samo uskotračna pruga od 76 cm i gdje su mnoge krivine i nagibi. Tim dijelom pruge ne može se
prevoziti više od 60-70 vagona dnevno. Željezničkom prugom saobraća svega 10 lokomotiva''.
Po podacima tehničkih eksperata, željezničkom prugom Prahovo – Niš nije se moglo, čak ni pri
najpovoljnijim uslovima, provesti više od milion i 400 hiljada pudi mjesečno, a do kraja avgusta 1915.
godine trebalo je da kroz Prahovo prođe oko 9 miliona pudi robe. Na pristaništu i željezničkoj pruzi roba
se stalno gomilala.
U maju 1915. godine komandant sprske Timočke divizije, u čijoj su se nadležnosti nalazile luka Prahovo i
željeznička pruga Prahovo – Zaječar, obratio se Ekspediciji posebne namjene s molbom da privremeno
prekine dostavljanje robe u Prahovo zbog slabe propusne moći željezničke pruge. ''Prahovo je zatrpano
žitom, 500 hiljada pudi žita leži na šlepovima neistovareno. Željeznička pruga ne može izaći na kraj sa
njim''.
Srpska vlada je pokušavala da preduzme mjere za rekonstrukciju željezničke pruge, izmolivši za taj posao
specijalni kredit od saveznika u iznosu od šest miliona franaka. U SAD su kupljene lokomotive i željeznički
vagoni, a otpočeli su bili radovi na proširenju željezničke pruge i izgradnji puta između Prahova i
Knjaževca. Ali posao se nije mogao završiti zbog jesenje ofanzive Centralnih sila.
Željeznička pruga Solun – Niš, kojom je takođe prevožena hrana iz inostranstva u Srbiju i Crnu Goru
1915. godine, takođe je bila neosigurana. Solun, slično Prahovu, nije imao dobra skladišta za čuvanje
žita. Ruski poslanik u Srbiji Trubecki saopštavao je ministarstvu inostranih poslova 19. avgusta: ''U
Solunu je loše sa skladištima. Čuvanje žita košta skupo. Moguće je računati na istovar samo dva
parobroda, tj. 300 vagona. Žito se kvari''.
Prevoženje žita od Soluna do srpske granice željeznicom olakšavano je Grčkoj carinskim stopama. No,
grčka vlada, koja nije željela da se svađa sa silama Centralne koalicije, ometala je slanje namirnica u
Srbiju i Crnu Goru.

BUGARSKA “NEUTRALNA”

Isto je tako postupala i Bugarska. Zbog slabe propusne moći luke Prahovo, ruska, srpska i crnogorska
vlada pokušale su da regulišu snabdijevanje Srbije i Crne Gore žitom preko bugarskih luka Ruščuk i Lom
Palanka, odakle bi bilo otpravljano na srpsku granicu. U aprilu 1915. ruska vlada se obratila takvom
molbom Bugarskoj. Vlada Radoslavova izjavila je da bi prevoženje robe za Srbiju i Crnu Goru značilo
rušenje neutralnosti koju je zauzela Bugarska, pa je odbila molbu. Tada je ruska vlada iskoristila
zaobilazan put : načelnik Ekspedicije posebne namjene M.M. Veselkin zaključio je juna 1915. ugovor sa
engleskim trgovcem Džozefom Rajhardtom o prebacivanju žita u Srbiju preko Bugarske.

Nemjerljiva i svestrana pomoć Rusije Crnoj Gori

Jula te godine kompanija Rajhardt je uspjela da dobije saglanost Bugarske za tranzit žita preko njene
teritorije. Pri tome je vlada Radoslavova ipak tražila, kao kompenzaciju, da se Bugarskoj ostavlja svaki
deseti vagon žita. Imajući u vidu značaj komunikacija preko Bugarske, ruska vlada je prihvatila taj
zahtjev. Do 15. septembra 1915. godine kompanija Rajhardt dostavila je u Srbiju i Crnu Goru 783.601
pudi žita.

NOVE NEVOLJE SA TRANSPORTOM

Zbog slabog stanja transporta, srpske vlasti ipak nijesu mogle osigurati prijem čitave količine poslatog
žita. Usljed neblagovremene dostavke željezničkih vagona na stanici Caribrod zadržano je 11.700 pudi
žita, koje zbog toga i nije došlo u Srbiju. Intendantura srpske vojske takođe nije mogla otpraviti 135.346
pudi žita određenog za Crnu Goru.
U septembru 1915. godine, poslije vojnih akcija Bugarske protiv Srbije transport žita za Srbiju preko
Bugarske sasvim je prekinut. Istovremeno, još više su otežane trgovačke veze Srbije sa Solunom.
Crnogorskoj i srpskoj vladi tako nije uspjelo da iskoriste kratkovremeni prekid u aktivnim vojnim
djejstvima u toku prvih devet mjeseci 1915. godine radi formiranja zaliha u hrani. Snabdijevanje hranom
ostalo je Ahilova peta i Srbije i Crne Gore.
Drugi, vrlo složen zadatak koji je 1915. godine stajao pred Srbijom i Crnom Gorom bila je borba protiv
epidemija. Krajem 1914. godine na Srbiju i Crnu Goru se svalila strašna bijeda – epidemija tifusa. Ona je
zahvatila vojsku i civilno stanovništvo. Pošto se pojavila u sjevernoj Srbiji, na dijelu fronta gdje se srpska
vojska nalazila u dodiru s austrougarskom vojskom i od nje se inficirala, epidemija tifusa se prenijela na
druge djelove fronta, a zatim u dubinu zemlje i u Crnu Goru. Uporedo sa tim pojavile su se epidemije
crnih ospica, skarlatina, difterije.
Epidemija je dobila ogromne razmjere. Od tifusa se u Srbiji razboljelo više od 400 hiljada stanovništva i
više od 100 hiljada vojnika, a u Crnoj Gori nekoliko desetina hiljada. Gubici od tifusa i drugih bolesti bili
su tako veliki da su iz stroja izlazile čitave jedinice. Srpska i crnogorska vlada i Vrhovna komanda bile su
nemoćne da spriječe dalje širenje bolesti. Epidemija je bila takva da se predsjednik srpske vlade Pašić
žalio ruskom poslaniku da će čitava vojska biti njome zahvaćena ako Srbija i Crna Gora ubrzo ne dobiju iz
inostranstva medicinsku pomoć.

DEMOKRATSKA JAVNOST RUSIJE I POMOĆ SRBIJI I CRNOJ GORI

Te teške godine narod Rusije ukazao je znatnu pomoć crnogorskom i srpskom narodu. Na inicijativu
demokratske javnosti i slovenskih organizacija, izvršen je čitav niz akcija za skupljanje dobrovoljnih
priloga u novcu, odjeći i ljekovima za crnogorsku i srpsku vojsku i hrane za civilno stanovništvo. U
Petrogradu je time rukovodilo ''Petrogradsko slovensko blagotvorno društvo''; u Moskvi ''Popečiteljstvo
o Slovenima'', ''Moskovsko slovensko društvo pomoći'' i ''Društvo slovenske kulture''; u Kijevu
''Slovensko blagotvorno društvo''; u Odesi ''društvo jedinstva Slovena'' i ''Društvo Ćirila i Metodija'', a u
Vilnu, odsjek ''Društva slovenske uzajamnosti''.
Slovenska društva, sudeći po mnogim arhivskim podacima, vodila su propagandu u korist Srbije i Crne
Gore, organizovala svenarodne akcije prikupljanja dobrovoljnih priloga, širila upisne liste i srećke fonda
za pomoć srpskom i crnogorskom narodu.
U toku 1915. godine sproveden je niz akcija prikupljanja pomoći. Samo jednom prilikom – 14/27.
februara 1915. godine – pokupljeno je 79 pudi bakarnog novca i 6.440 rubalja i 20 kopejki u srebru.
Petrogradsko slovensko društvo, osim toga, poklonilo je za te svrhe 40.594 rublje u gotovu, koje su bile
skupljene u fond pomoći slovenskim narodima za vrijeme balkanskih ratova, i donijelo odluku da u
slučaju nužde u taj isti fond preda i ostala sredstva društva koja su se nalazila u vrijednosnim papirima u
vrijednosti od 62.650 rubalja. Mnoga lica, ukazujući pomoć, nijesu saopštavala svoje ime i prezime, pa i
33 člana društva željela su da ostanu nepoznata.

MASOVNO UČEŠĆE U PRIKUPLJANJU POMOĆI

Akcija prikupljanja sredstava i odjeće vršena je ne samo u Petrogradu, već i po čitavoj zemlji i poprimila
je široke razmjere. U nju su se uključili artisti Baljšog teatra iz Moskve i Marinskog teatra iz Petrograda
koji su dali niz besplatnih koncerata, nastavnici i učenici Ufe, Orenburga, Jenisejska, Tomska, Mariupolja,
Nježina, Taškenta i Saratova, službenici Moskve, Kijeva, Odese, Tiflisa, Bakua i mnogih drugih gradova.
Radnici Baračinskog zavoda Goroblagodatskog okruga Permske gubernije pokupili su 134 rublje i 81
kopejku i uputili to srskom poslanstvu u Petrograd, s molbom da se novac uputu u Srbiju i Crnu Goru. U
Jekaterinburgu radnici su organizovali zabavne večeri, a čitav prihod prilagodili su fondu pomoći
Crnogorcima i Srbima. U Čeljabinsku, Lipecku i Kazanu priređene su robne lutrije.
Seljaci Bogdanovka i Terpenije melitopoljskog sreza tavričeske gubernije sakupljali su odjeću za srsku i
crnogorsku vojsku.

OD PLATE ODVAJALI ZA CRNU GORU

Nastavnici gornjetagiljskih šкola jakaternburške gubernije i nastavnici – članovi Petrogradskog društva

uzajamne pomoći odrekli su se dijela svoje plate u korist gladne djece u Srbiji i Crnoj Gori. Za istu tu
svrhu mornari Crnomorske flote sakupili su 262 rublje i 30 kopejki.
Sveruski zemski savez poslao je u Crnu Goru i Srbiju hranu za djecu i topli veš za 215.132 vojnika, u
vrijednosti od 1.982.423 rublje.
Rusko javno mnjenje uzelo je masovnog učešća u ukazivanju pomoći crnogorskom i srpskom narodu u
borbi protiv epidemija. Iz Petrograda i Moskve u Crnu Goru i Srbiju pošli su ljekari i studenti medicinskih
fakulteta.
U Srbiji su radili odredi doktora N. I. Sičeva, A. P. Tartvig i Grubecki i bolnice Ruskog Crvenog krsta,
Moskovskog slovenskog društva.
U početku rata u Crnoj Gori je bio formiran sanitetski odred dr N. K. Kiseljeva, a zatim odred dr J. I.
Čabrova. Ove odrede izdržavale su ruske društvene organizacije, a u Crnu Goru i Srbiju dolazili su
dobrovoljno.
Ruski ljekari i drugi medicinski radnici svojski su se zalagali u Crnoj Gori, dijelili su sa vojnicima sve
nevolje, ukazivali su stanovništvu veliku pomoć. Načelnik ruskog sanitetskog odreda u Crnoj Gori dr N. K.
Kiseljev sjećao se: ''Osim svojim bolesnicima, mi smo ukazivali ambulantno liječenje i čitavom
stanovništvu grada Pljevalja i okoline. Često je trebalo ići u sela da bismo ukazivali pomoć teškim
bolesnicima od tifusa koji je harao među izbjeglicama iz Bosne”.
Mnogi ljekari i medicinske sestre i sami su preboljeli razne epidemije. Dr N. K. Kiseljev je dva puta
bolovao tifus. Sanitetski odred mjesecima nije dobijao platu iz Rusije, neki članovi odreda su se odrekli
plate i radili su besplatno. Odred je besplatno dijelio lijekove sirotinji.

SOLIDARNOST IZ SVIJETA

Uporedo sa ruskim sanitetskim odredom, u Crnoj Gori je radilo nekoliko ljekara iz Engleske i Francuske.
U Londonu je bio stvoren Crnogorski komitet koji je prikupljao dobrovoljne priloge. U maju 1915. godine
taj komitet je u Crnu Goru poslao ljekova u vrijednosti 4.172 franka.
Crna Gora je dobijala i drugu pomoć od raznih društvenih organizacija, dobrovoljnih saveza i pojedinaca
iz zemalja-saveznica. Ta pomoć, koja je dolazila od demokratske javnosti stranih zemalja, bila je izraz
solidarnosti progresivnih krugova svijeta s narodima Srbije i Crne Gore koji su vodili pravednu borbu
protiv njemačko-austrijske agresije.