‫‪ ،‬ﺳﺎﻝ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎﺭﻩ ﺩﻭﻡ‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻥ ‪ ٥ ،١٣٨٩‬ـ ‪٣٦‬‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‬

‫**‬
‫ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﺗﻮﺣﯿﺪي* ‪ /‬ﻧﻌﻤﺖاﷲ ﺻﻔﺮيﻓﺮوﺷﺎﻧﯽ‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﺪاف و اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﭘﺪﯾﺪة »اﺳﺘﺸﺮاق« و ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﯽ ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎن‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ آﺛﺎر ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﯽ و ﭘﺎﻟﻮدن آﻧﻬﺎ‬
‫از اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻏﺮض ورزاﻧﻪ و ﻧﺎآﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻻزم و ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي اﺛﺮ ﺷﺮق ﺷﻨﺎس ﺳﻮﯾﺴﯽ ﺟﻨﺎب آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺑﻪ رﻏﻢ اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه رﻓﯿﻊ‬
‫ﺧﻮد در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ اﻧﺘﻘﺎدي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳـﯽ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﺳﻨﺪي ﮐﺘﺎب ﻣﺬﮐﻮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ راهﮔﺸﺎي ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﺎﮔﺸﻮدهﻫﺎ در‬
‫آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ در ﺳﻪ ﺣﻮزه ﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و اﺳﻨﺎد و ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨـﺪ ﻧﻘـﺪ و‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺟﺪي اﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي اﺳﻨﺎدي‬
‫رﻧﺞ ﻣﯽ ﺑﺮد اﻣﺎ اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺪ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻻت ﻣﺤﺘﻮاي آن ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ادﻋﺎﻫـﺎي‬
‫ﻧﺎﺻﻮاب در ﺧﺼﻮص ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺳﻼﻣﯽ و ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿﻊ را در ﺑﺮ دارد‪ .‬ﮐﻪ در اﯾـﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻠﯿﺪ واژهﻫﺎ‪ :‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬اﺳﻨﺎد و ﻧﻘﺪ‪.‬‬

‫* داﻧﺸﺠﻮي دﮐﺘﺮي ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﺟﺎﻣﻌﮥ اﻟﻤﺼﻄﻔﯽ اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﮥ‬

‫‪mohammadalitowhidi@ymail.com‬‬ ‫** اﺳﺘﺎدﯾﺎر ﺟﺎﻣﻌﮥ اﻟﻤﺼﻄﻔﯽ اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﮥ‪ .‬درﯾﺎﻓﺖ‪ 89/2/11 :‬ـ ﭘﺬﯾﺮش‪.89/4/7 :‬‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪6‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺑﯽ ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳـﯽ در ﮐﺘـﺎبﺷﻨﺎﺳـﯽ ﯾـﺎ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺑﺮرﺳﯽ آﺛﺎر ﻣﮑﺘﻮب ﺗـﺎرﯾﺨﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان و ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﮕـﺎن ﺣـﻮزه ﺗـﺎرﯾﺦﻧﮕـﺎري‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻫﻤﻮاره درﺻﺪد ﻣﻌﺮﻓـﯽ آﺛـﺎر ﻣﮑﺘـﻮب در زﻣﯿﻨـﻪ ﺗـﺎرﯾﺦ اﺳـﻼم و ﺷـﻨﺎﺧﺖ اﻣﺘﯿـﺎزات ﯾـﺎ‬
‫ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳـﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻫـﺎي ﺗـﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ ﭘﯿﭽﯿـﺪﮔﯽ وﻗـﺎﯾﻊ و‬
‫روﯾﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ و وﺟﻮد ﻧﺎﻫﻤﻮاريﻫﺎي ﻓـﺮاوان در ﻣﺴﯿﺮﮐﺸـﻒ ﯾـﺎ ﺑﺎزﺳـﺎزي آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﺿـﺮوري و‬
‫اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ارﺗﺒﺎط ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ اﻧﮑﺸﺎف رﺧﺪادﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ آﺛـﺎر ﻣﮑﺘـﻮب ﺗـﺎرﯾﺨﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﮐﺘﺎبﺷﻨﺎﺳﯽ را در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻧﻮع ﮐﺘﺎبﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻀﺎﻋﻒ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﺷـﺮاﯾﻂ ﺣـﺎﮐﻢ ﺑـﺮ‬
‫ﻋﺼﺮ ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎ و ﻧﮕﺮشﻫﺎي آﻧﺎن‪ ،‬ﺷﯿﻮهﻫـﺎي ﮔـﺮدآوري اﻃﻼﻋـﺎت و دادهﻫـﺎ و‬
‫روش ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕـﺎري آﻧﻬـﺎ در ﺻـﺤﺖ و ﺳـﻘﻢ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﻫﻤـﻮاره دﻏﺪﻏـﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن را در‬
‫ﭘﯽداﺷﺘﻪ و در آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم» ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﯽ« ﻣﺼﻄﻠﺢ اﻫﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺠـﻮﻧﯽ از ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد و ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻗﻮام و ﻣﻠـﻞ‬
‫ﺷﺮق‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻏﺪﻏﻪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪ ﺟـﺪيﺗـﺮ ﻣﻄـﺮح اﺳـﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا اﮔـﺮ ﮔـﺮاﯾﺶ‬
‫ﻓﺮﻗﻪاي ﯾﮏ ﻣﻮرخ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﻒ و ﻧﺎدﯾﺪهاﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ وا ﻣـﯽدارد‪،‬‬
‫وﺟﻮد اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي اﯾﻦﭼﻨﯿﻨﯽ در ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن و آﺛﺎر ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﯽ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ آﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰاﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا در ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﯽ ﻗﺪﯾﻢ ﻧﻮﻋﯽ ﻏﺮضورزي آﺷﮑﺎر و ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﮐﯿﻨﻪ ﺗﻮزاﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺷﺮق‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً اﺳﻼم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ اﺳﺘﺸﺮاق‬
‫ﻧﻮﯾﻦ اﺳﺎﺳﺎً ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪهاي اﺳﺘﻌﻤﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﺳﻠﻄﻪﯾﺎﺑﯽ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑـﺮ اﻗـﻮام و‬
‫ﻣﻠﻞ ﺷﺮق‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﯽرﯾﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬درواﻗﻊ‪ ،‬ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﻫﻤـﺎن ﭘـﯿﺶﻗـﺮاوﻻن و‬
‫ﻃﻼﯾﻪداران اﺳﺘﻌﻤﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﻫﯿﺌﺖ ﺳﯿﺎح و ﮐﺴﻮت ﻣﻮرخ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﻣﻠﻞ و اﻗﻮام ﺷـﺮق را‬
‫درﻧﻮردﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در دورهﻫﺎي اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺟﻨﺒﻪ ﻋﻠﻤـﯽ ﯾﺎﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎدهاﻧﮕﺎراﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دور از دﻏﺪﻏﻪ و ﻧﮕﺮاﻧﯽ و ﺑﺎ ﭘﻨﺪار ﻋﻠﻤﯽ ﺻـﺮف ﺑـﻪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ و ﺑﺪون ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺼﺪﯾﻖ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﻬﻢ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن در ﺑﺎب ﺗﺎرﯾﺦ وﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘـﺰ‪،‬‬
‫ﺷﺮقﺷﻨﺎس ﺳﻮﺋﯿﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ درﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺑﻪ زﺑﺎنﻫﺎي اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻋﺮﺑﯽ و ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه و ﺗﻮﺟـﻪ ﻓـﺮاوان ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﺣـﻮزه‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪرﻏﻢ ﮔﺴـﺘﺮدﮔﯽ داﻣﻨـﻪ اﻃﻼﻋـﺎت و ﺷـﻌﺎع‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪7 ‬‬

‫ﻋﻠﻤﯽ آدامﻣﺘﺰ و وﺳﻌﺖ آﮔﺎﻫﯽ وي از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪد ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﭼﺎپ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ و اﻧﺘﻘـﺎدي ﮐﺘـﺎب‬
‫ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ درﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ﻻزم و ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻋﻼوه ﺑـﺮ »اﺻـﻞ« ﻋـﺪم‬
‫ﺟﻮاز اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ آﺛﺎر ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﺎﭘﺎﻟﻮده اوﻻً‪ :‬ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ ،‬ﻣﺤﺘـﻮاﯾﯽ و ﺳـﻨﺪي ﮐﺘـﺎب‬
‫آدامﻣﺘﺰ ﺑﺮ ﻫﯿﭻ ﺻﺎﺣﺐ اﻧﺪﯾﺸﻪ و دﻗﺖﻧﻈﺮي‪ ،‬ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺛﺎﻧﯿﺎً‪ :‬اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺘـﺎب ﻣـﺬﮐﻮر در ﻋـﯿﻦ‬
‫ﮐﺎﺳﺘﯽ ﻫﺎي ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻨﺪي و ﺳﺎﺧﺘﺎري‪ ،‬از ﻧﻈـﺮ ﻋﻠﻤـﯽ و ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﺑـﺎ اﻫﻤﯿـﺖ اﺳـﺖ و‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ اوﻟﯿﻦ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﻣﻨﺎﺑﻊ و اﺳﻨﺎدﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﮐﺎري اﺳﺖ دﺷﻮار و‬
‫ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻓﺮﺻﺖ ﮐﺎﻓﯽ و واﻓﯽ و ﺗﻼش ﭘﯽﮔﯿﺮ و ﺧﺴﺘﮕﯽﻧﺎﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ ﺳـﻄﻮر در ﺣـﺪ و‬
‫ﻗﻮاره ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﻣـﺬﮐﻮر ﭘﺮداﺧﺘـﻪ و ﺑﺮﺣﺴـﺐ ﺑﻀـﺎﻋﺖ ﻋﻠﻤـﯽ و زﻣـﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﮑﺎﻻت ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻨﺪي و ﺳﺎﺧﺘﺎري آن را رﺻﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ و اﻣﯿﺪ آﻧﮑـﻪ ﻓـﺘﺢ‬
‫ﺑﺎﺑﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﺎپ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺎ ﻧﻘـﺪ و ﺑﺮرﺳـﯽ ﮐﺎﻣـﻞ ﻣﺤﺘـﻮاﯾﯽ‪،‬‬
‫ﺳﻨﺪي و ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺗﻮﺳﻂ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و اﺳﺎﺗﯿﺪ ارﺟﻤﻨﺪ ﻣﺤﻘﻖ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .1‬آدامﻣﺘﺰ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ درﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﮐﺘـﺎﺑﺶ از ﺷـﻬﺮت ﻧﺴـﺒﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه‪ ،‬ﻟﮑـﻦ در ﻣﯿـﺎن ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان و اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪان ﻣﺴـﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻـﺎً ﻓﺎرﺳـﯽ زﺑﺎﻧـﺎن‪،‬‬
‫ﺑﯿﻮﮔﺮاﻓﯽ و ﺷﺮح ﺣﺎل زﻧﺪﮔﯽ وي در ﻫﺎﻟﻪاي از اﺑﻬﺎم ﻗﺮار دارد و ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه‬
‫ﭼﯿﺮهدﺳﺘﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره دوره ﻃﻼﯾﯽ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﻗﻠﻢ زده و اﺛـﺮ ﮐـﻢ ﻧﻈﯿـﺮي را در اﯾـﻦ زﻣﯿﻨـﻪ‪،‬‬
‫ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه ﻧﯿﺴـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ‬
‫دﻟﯿﻞ در آﺛﺎر ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬ردﭘﺎﯾﯽ از وي دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫آدامﻣﺘﺰ )‪ ،(Adam Mez‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس آﻟﻤﺎﻧﯽـ ﺳﻮﺋﯿﺴﯽ در ﺳـﺎل‪1869‬م در ﻓﺮاﯾﺒـﻮرگ آﻟﻤـﺎن‬
‫)ﺟﻨﻮبآﻟﻤﺎن( دﯾﺪه ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ 1‬و ﭘﺲ از رﺷﺪ و ﺑﺎﻟﻨﺪﮔﯽ در ﺑـﺎزل)‪ (Basel‬ﺳـﻮﺋﯿﺲ اﻗﺎﻣـﺖ‬
‫ﮔﺰﯾـﺪ‪ 2‬و ﺑـﺮ ﮐﺮﺳـﯽ اﺳــﺘﺎدي »زﺑـﺎنﻫـﺎي ﺷـﺮﻗﯽ« داﻧﺸــﮕﺎه اﯾـﻦ ﺷـﻬﺮ ﺗﮑﯿـﻪ زد‪ 3.‬وي از آﻏــﺎز‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي اﮐﺎدﻣﯿﮏ و داﻧﺸﮕﺎﻫﯽاش‪ ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻋﺮﺑـﯽ و ﺗـﺎرﯾﺦ اﺳـﻼم در ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم‬
‫ﻫﺠﺮي ﻋﻼﻗـﻪﻣﻨـﺪ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﭘﺎﯾـﻪ آن در اﯾـﻦ زﻣﯿﻨـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺤﻘﯿـﻖ و ﭘـﮋوﻫﺶ ﭘﺮداﺧـﺖ و در‬
‫ﺳﺎل‪1902‬م ﮐﺘﺎب ﺣﮑﺎﯾﺖ اﺑﯽاﻟﻘﺎﺳﻢ از اﺑﻦﻣﻄﻬﺮ ازدي را از روي ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﭼـﺎپ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﻤﺘﺎز‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت ﻓﺮاوان و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎت اﻓﺰود‪ 4‬و ﻧﻬﺎﯾﺘﺎً در ﺳﺎل‪1917‬م ﮐـﻪ‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪8‬‬

‫ﻫﻨــﻮز ﮐﺘــﺎب ارزﺷــﻤﻨﺪش‪ ،‬ﺑــﺎ ﻋﻨــﻮان رﻧﺴــﺎﻧﺲ اﺳــﻼﻣﯽ ﺑــﻪ زﯾ ـﻮر ﻃﺒــﻊ آراﺳــﺘﻪ ﻧﺸــﺪه ﺑــﻮد‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫درﺳﻦ‪48‬ﺳﺎﻟﮕﯽ رخ در ﻧﻘﺎب ﺧﺎك ﮐﺸﯿﺪه و دارﻓﺎﻧﯽ را وداع ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫‪.2‬ﮐﺘﺎب‬
‫ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬اﺛـﺮ اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪ و ﺷـﺮقﺷـﻨﺎس ﭘـﺮﺗﻼش و‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﭼﯿﺮهدﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻨﺎب آدامﻣﺘﺰ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ زﺑـﺎن آﻟﻤـﺎﻧﯽ ﺑـﻪ رﺷـﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾـﺮ درآﻣـﺪ‪ 6‬و در‬
‫ﺳﺎل‪1922‬م ﮐﻪ ﺣـﺪود ﭘـﻨﺞ ﺳـﺎل ازﻣـﺮگ آدام ﻣﺘـﺰ ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺎ ﻧﻈـﺎرت إچ ‪ .‬رﯾﮑﻨـﺪورف‬
‫)‪ ،(H.Reckendorf‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ 7.‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺳﻂ اﺳﺘﺎد ﺧﺪاﺑﺨﺶ ﻫﻨﺪي‪ ،‬از آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑـﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪ و ﻣﺘﺮﺟﻢ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺗﻌﻠﯿﻘﻪﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﯿﺪي ﻧﯿﺰ ﺑـﺮ آن زده اﺳـﺖ‪ 8،‬ﺳـﭙﺲ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻬﺎدي اﺑﻮرﯾﺪه از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺼﺮي‪ ،‬آن را از اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﺑـﻪ ﻋﺮﺑـﯽ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﮐـﺮد و ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻨﻮان اﻟﺤﻀﺎرة اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑـﻊ اﻟﻬﺠـﺮي او ﻋﺼـﺮ اﻟﻨﻬﻀـﮥ ﻓـﯽ اﻻﺳـﻼم در دو ﺑﺨـﺶ‬
‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد‪ 9.‬در ﺳﺎل‪ 1358‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺳﻂ آﻗـﺎي ﻋﻠـﯽرﺿـﺎ ذﮐـﺎوﺗﯽﻗﺮاﮔﺰﻟـﻮ ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪ و در ﺳﺎل‪ 1362‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ ﺗﻬﺮان‪ ،‬آن را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد و ﭼـﺎپ ﺳـﻮم‬
‫آن‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺘﺸﺎرات در ﺗﺎرﯾﺦ‪ 1377‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪2‬ـ‪.1‬اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺘﺎب‬
‫آﺛﺎر ﻣﮑﺘﻮب و دﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ را از ﯾﮏ ﻧﮕﺎه ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو ﻧﻮع دﺳـﺘﻪ ﺑﻨـﺪي ﮐـﺮد‪:‬‬
‫‪ .1‬دﺳﺘﻪ و ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺎﻻﯾﯽ دارﻧﺪ‪ .2 ،‬دﺳﺘﻪاي ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿـﺖ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬اﻫﻤﯿـﺖ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺮاﺳـﺎس ﻗـﺪﻣﺖ زﻣـﺎﻧﯽ‪ ،‬داﻣﻨـﻪ ﭘﻮﺷـﺶ‪ ،‬ﺷـﯿﻮه ﭘـﺮدازش‪ ،‬ﻣﯿـﺰان‬
‫ارﺟﺎﻋﺎت‪ ،‬دوره ﺗﺤﺖ ﭘﻮﺷﺶ‪ ،‬ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه و‪ ،...‬ﺗﺸﺨﯿﺺ داد‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗـﺮن‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي را ﻣﯽ ﺗﻮان ﺟﺰء ﮔﺮوه اول ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺪﻣﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫اﺛﺮ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺟﺪﯾﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﮑﻦ اﻫﻤﯿﺖ آن را در ﻓﺎﮐﺘﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺴـﺖوﺟـﻮﮐﺮد‪ .‬ﯾﮑـﯽ از‬
‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣـﻞ اﻫﻤﯿـﺖ ﮐﺘـﺎب‪ ،‬ﺷﺨﺼـﯿﺖ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه آن اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼـﻪ اﮔـﺮ اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهاي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻋﺮبزﺑﺎن ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬آن اﻧﺪازه ﻣﻬﻢ ﺟﻠﻮه ﻧﻤـﯽﮐـﺮد‬
‫ﮐﻪ آدامﻣﺘﺰ ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺳﻮﺋﯿﺴﯽ آﻟﻤﺎﻧﯽاﻻﺻﻞ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي ﺑﻪ رﻏـﻢ ﺑﯿﮕـﺎﻧﮕﯽ از زﺑـﺎن‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬دﯾﻦ و ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﻠﻞ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ وزﯾﻦ و ﺷﯿﻮه ﻧﻮﯾﻦ و ﮐـﻢ ﻧﻈﯿـﺮ در ﺑـﺎب‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن آﻧﻬﺎ ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ در اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﮐﺘـﺎب‪ ،‬ﮔﺴـﺘﺮدﮔﯽ و ﻣﯿـﺎنرﺷـﺘﻪاي ﺑـﻮدن آن ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪9 ‬‬

‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ از ﻣﻠﻞ و ﻧﺤﻞ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫‪10‬‬
‫ﺗﺎ اﻗﺘﺼﺎد و ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻼم و اﻟﻬﯿﺎت‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﯽ و ﻣـﻮارد دﯾﮕـﺮ‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦﺑﺎر وارد ﺗﺎرﯾﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮدﯾﺪه ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از آن‪،‬‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪاي دراﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻣﯿﺎن آﺛﺎر ﮐﻼﺳـﯿﮏ و ﮐﻬـﻦ ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫اﺳﻼم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪ ﺟﺴﺘﻪ و ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ‪ ،‬اﺷﺎرهﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﮐﺘﺎب ﺧﺎﺻﯽ را ﺗﺎرﯾﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دورهاي را ﮐﻪ ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار ﺑﺮاﻫﻤﯿﺖ‬
‫آن ﺷﻤﺮده ﺷﻮد؛ زﯾﺮا از درﺧﺸﺎنﺗﺮﯾﻦ ﺑﺮﻫﻪﻫﺎي ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺣﺴـﺎب ﻣـﯽآﯾـﺪ‪ .‬ﻫﻤـﯿﻦﻃـﻮر‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اﻗﻠﯿﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﮔﺰارش ﺗﺴﺎﻣﺢ دﯾﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﮔﺰارش ﺟﺰﺋﯿـﺎت‪ ،‬ارﺟﺎﻋـﺎت و ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﻓﺮاوان‪ ،‬از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﮐﺘﺎب اوﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻫﻤﯿﺖ آن ﻣﯽ اﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﺑﻌﺎد اﯾﺠﺎﺑﯽ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺳﻠﺒﯽ آن ﻧﯿﺰ از ﻓﺎﮐﺘﻮرﻫﺎي اﻫﻤﯿـﺖﺑﺨـﺶ ﻣﺤﺴـﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ دﻏﺪﻏﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ ﺑﻮدن آﺛﺎر ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ ﻧﯿـﺰ ﺑﺎﯾﺴـﺘﻪ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬ـ‪.2‬روﯾﮑﺮد ﮐﺘﺎب‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻤﺪﻧﯽ راﯾﺞ درﺣﻮزه ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﯾﺦ را در ﯾﮏ دﯾﺪﮐﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دو روﯾﮑﺮد ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪:‬‬
‫روﯾﮑﺮد اول‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﮔﺰارش ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﺒﮏ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻘﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑـﻪ آن‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺗﻤﺪن در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﯽ دروﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺎﯾﻊ و روﯾﺪادﻫﺎي ﺗﻤـﺪﻧﯽ را‬
‫ﮔﺰارش ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ از ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻈﺮﯾـﻪﭘـﺮدازي‬
‫در زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻠﯿﺖ ﺗﻤﺪن ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن وﯾﻞدوراﻧﺖ را ﻣﯽ ﺗـﻮان ﻧﻤﻮﻧـﻪاي ﺑـﺮاي اﯾـﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻤﺪﻧﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮد‪.‬‬
‫روﯾﮑﺮد دوم‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻤﺪن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃـﯽ آن‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾـﻪﭘـﺮدازي درﺑـﺎره ﺗﻤـﺪن ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻤﺪﻧﯽ ﺑﯽﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﺗـﺎرﯾﺦ ﻋﻘﻠـﯽ ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﻣـﯽﺷـﻮد ﻧﯿﺴـﺖ و‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ آن‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎرهاي از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽﺧـﻮرد و اراﺋـﻪ ﮔـﺰارش از‬
‫رﺧﺪادﻫﺎي ﺗﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ذﮐﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و دﻏﺪﻏﻪ اﺻﻠﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣـﺚ‬
‫ﻧﻈﺮي ﺗﻤﺪن اﺳﺖ‪ .‬آﺛﺎر ﺗﻮﯾﻦﺑﯽ و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻫـﺎﻧﺘﯿﻨﮕﺘﻮن را ﻣـﯽﺗـﻮان ﻧﻤﻮﻧـﻪﻫـﺎﯾﯽ از اﯾـﻦ ﻧـﻮع‬
‫‪11‬‬
‫روﯾﮑﺮد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻤﺪﻧﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورد‪.‬‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 10‬‬

‫در ﺧﺼﻮص ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽ ﺗﻮان اﯾﻦ دو ﻧﻮع روﯾﮑـﺮد ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎﺗﯽ را از ﻫـﻢ ﺑﺎزﺷـﻨﺎﺧﺖ؛‬
‫روﯾﮑﺮدي ﮐﻪ ﺑـﻪ ﺗﻮﺻـﯿﻒ و ﮔـﺰارش ﺑﺨـﺶﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ و در ﭘـﯽ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازي ﺑﺮاي آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف روﯾﮑﺮد دوم ﮐﻪ در ﺻﺪد ﺗﺒﯿـﯿﻦ ﻧﻈـﺮي ﺗﻤـﺪن اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﮑﺮي‪ ،‬اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﺳﺎﯾﺮ ﭘﯿﺸﻔﺮضﻫﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در اﯾـﻦ زﻣﯿﻨـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫اراﺋﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻤﺪﻧﯽ اﺷﺨﺎﺻﯽ‪ ،‬ﭼﻮن ﺟﺮﺟﯽزﯾﺪان‪ ،‬ﮔﻮﺳﺘﺎوﻟﻮﺑﻮن و ﻧﻈـﺎﯾﺮ آﻧﻬـﺎ‬
‫در ﺑﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬از ﻧﻮع روﯾﮑﺮد ﮔﺰارشﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻧﯿـﺰ ﺧـﺎﻟﯽ‬
‫از ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺮوه ﻗﺎﺑﻞ دﺳـﺘﻪﺑﻨـﺪي ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ 12،‬زﯾـﺮا‬
‫روﯾﮑﺮد وي در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮔﺰارﺷﯽـﺗﻮﺻﯿﻔﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ اﯾـﻦ ﺣـﺎل‪ ،‬از ﺗﺤﻠﯿـﻞﻫـﺎي‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻧﺪك وي ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪2‬ـ‪.3‬ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﺘﺎب‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺘﺎب رﻧﺴﺎﻧﺲ اﺳﻼﻣﯽ آدامﻣﺘﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐـﻪ‬
‫از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺮﺑﯽ آن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در دو ﺟﻠﺪ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪه ﮐـﻪ ﻫـﺮ‬
‫ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﻓﺼﻞﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي دارد‪ .‬ﻓﺼﻞ اول‪ ،‬از ﺟﻠﺪاول‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﯽ در ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم‬
‫ﻫﺠﺮي ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از آﺛﺎر ﺟﻐﺮاﻓﯽداﻧـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺣـﺪود و وﺳـﻌﺖ ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ دراﯾﻦ ﻗﺮن را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ دوم اﯾﻦ ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ درﺑﺎرة ﺧﻠﻔﺎي ﻋﺒﺎﺳـﯽ‬
‫و ﻓﺎﻃﻤﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑـﻪ ﺑﯿـﺎن اﻣﯿـﺮان و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎﻧﯽ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧﻠﻔـﺎي ﻋﺒﺎﺳـﯽ و ﻓـﺎﻃﻤﯽ‪ ،‬در ﺳـﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﯽ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽ راﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ آلﺑﻮﯾـﻪ‪ ،‬ﺣﻤـﺪاﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺳـﺎﻣﺎﻧﯿﺎن و‪ . ...‬ﻓﺼـﻞ ﭼﻬـﺎرم اﯾـﻦ ﺟﻠـﺪ‪ ،‬وﺿـﻌﯿﺖ‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن و دﯾﮕﺮ اﻗﻠﯿﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻤﻠﮑﺖ ﭘﻬﻨﺎور اﺳﻼﻣﯽ ﻃﯽ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠـﺮي‬
‫را ﮔﺰارش ﮐﺮدهاﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬درﺑﺎره ﺗﺸﯿﻊ و ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑـﺎ آن‪ ،‬ﺑﺤـﺚ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ ،‬درﺑﺎره ﺳﺎزﻣﺎن اداري ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در اﯾﻦ ﻗﺮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻪ ﺑﯿـﺎن وزارت‬
‫و وﺻﻒ وزﯾﺮان ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﮐـﻪ از ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﻣﻬـﻢ آن‬
‫ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬در ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ ﮐﺘﺎب ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪهاﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ رﺳـﻮم داراﻟﺨﻼﻓـﻪ‪،‬‬
‫اﺷﺮاف‪ ،‬ﺑﺮدﮔﺎن‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺬاﻫﺐ ﻓﻘﻬﯽ‪ ،‬ﻗﻀﺎوت و ﻗﻀﺎت‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻟﻐـﺖ و ادﺑﯿـﺎت‪ ،‬از‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﺟﻠﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ‪ ،‬در ﻓﺼـﻞﻫـﺎي ﻧﻬـﻢ‪ ،‬دﻫـﻢ‪ ،‬ﯾـﺎزدﻫﻢ‪ ،‬دوازدﻫـﻢ‪،‬‬
‫ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﻫﻔﺪﻫﻢ درﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﺑﺤﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪11 ‬‬

‫ﺟﻠﺪدوم ﮐﺘﺎب ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺟﻠﺪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺼﻮل آن از ﺣﯿـﺚ ﺷـﻤﺎرش و‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ در اداﻣﻪ ﻓﺼﻞﻫﺎي ﺟﻠﺪ اول ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﻓﺼـﻞ ﻫﯿﺠـﺪﻫﻢ را ﺗﺸـﮑﯿﻞ‬
‫ﻣﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ در اول ﺟﻠﺪ دوم واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻞ ﻧـﻮزدﻫﻢ ﺑـﻪ ﮔـﺮاﯾﺶﻫـﺎ و آﯾـﯿﻦﻫـﺎي دﯾﻨـﯽ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي اﺧﺘﺼـﺎص ﯾﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﯿﻦﻃـﻮر اﺧـﻼق و ﻋـﺎدات‪ ،‬اﺣـﻮال‬
‫ﻣﻌﯿﺸﺖ‪ ،‬وﺿﻊ ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻮع ﺟﺸﻦ ﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮﻻت و ﺻﻨﺎﯾﻊ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺸـﺘﯿﺮاﻧﯽ در رودﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ‪،‬‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﺎت زﻣﯿﻨﯽ و وﺿﻌﯿﺖ درﯾﺎﻧﻮردي از دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﻠﺪ دوم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪام ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ در‬
‫ﻓﺼﻞﻫﺎي ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و دوم‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﯿﺴـﺖ و ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬ﺑﯿﺴـﺖ و ﭘـﻨﺠﻢ‪،‬‬
‫‪13‬‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ‪،‬ﺑﯿﺴﺖوﻫﺸﺘﻢ و ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻬﻢ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﺘﺎب ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮔﺴﺘﺮه ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي را ﭘﻮﺷـﺶ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﺗﻤﺪﻧﯽ در آن زﻣﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐـﻪ ﺑﺨـﺶﻫـﺎي ﻋﻤـﺪه ﻣﻈـﺎﻫﺮ‬
‫ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﮔﺴﺘﺮه ﺑﺨﺶﻫﺎ و ﺑﺤﺚﻫﺎي ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ آﯾـﯿﻦﻫـﺎ و‬
‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺧﻼق و ﻋﺎدات‪ ،‬ﻧﻮع و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺟﺸـﻦ ﻫـﺎي راﯾـﺞ‪ ،‬اﻧـﻮاع ﻃﺒﻘـﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‪،‬‬
‫ﻣﯿﺰان و ﺳﻄﺢ رﻓﺎه زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺿﻮاﺑﻂ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﻧﻮاع ﻣﺮاودات و رﻓﺘﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬داﻧﺶ و اﻧﺪﯾﺸﻪ‪،‬‬
‫ﮐﺘﺎب و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺷﻌﺮ و ادﺑﯿﺎت و ﺳﺎﯾﺮ ﮔﺰارهﻫـﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﮐـﻪ در ﻣﺠﻤـﻮع‪ ،‬رﮐـﻦ‬
‫رﮐﯿﻦ ﯾﮏ ﺗﻤﺪن و ﺑﺨﺶ ﻧﺮم اﻓﺰاري آن را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻈـﺎم ﺣﮑـﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫـﺎي‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اداري‪ ،‬اﺑﺰار و وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺻﻨﺎﯾﻊ و دﺳﺖﺳﺎﺧﺘﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ زﻣﯿﻨﯽ و درﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬اداره ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﺗﺠـﺎري‪ ،‬وﺿـﻌﯿﺖ و ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻮع ﻣﻌﻤﺎري و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺳﺎزي و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺗﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ورود ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ و ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ آدامﻣﺘﺰ ﺑﻪ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺟـﺎي ﺳـﺘﺎﯾﺶ و ﺗﺤﺴـﯿﻦ دارد‪،‬‬
‫وﻟﯽ از زاوﯾﻪ دﯾﮕﺮ ﻣـﯽﺗـﻮان ﻫﻤـﯿﻦ ﻧﮑﺘـﻪ را ﺑـﺮ وي ﺧـﺮده ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬ﭼـﻪ ﺑـﻪ رﻏـﻢ ﮔﺴـﺘﺮدﮔﯽ و‬
‫ﻣﯿﺎنرﺷﺘﻪاي ﺑﻮدن ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬وي در ﻫﻤﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎ و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺨﺼﺺ ﻻزم و آﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ .3‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺮرﺳـﯽ آن را‬
‫در ﺳﻪ ﺣﻮزه ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮا و اﺳﻨﺎد و ﻣﻨﺎﺑﻊ اداﻣﻪ ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 12‬‬

‫‪3‬ـ‪.1‬ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎري‬
‫ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ اﮐﻨﻮن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﻤﺪن اﺳـﻼﻣﯽ در ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠـﺮي ﺑـﺪون ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﻣﻨﺎﺳـﺐ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺳــﻂ اﻧﺘﺸــﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿ ـﺮ ﺗﻬــﺮان ﺑــﻪ ﭼــﺎپ رﺳ ـﯿﺪه‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤــﻪ ﻋﺮﺑ ـﯽ ﮐﺘــﺎب آدامﻣﺘــﺰ اﺳــﺖ‬
‫ﮐــﻪ ﺑــﻪ ﻓﺎرﺳــﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧــﺪه ﺷــﺪه و اﺻــﻞ ﮐﺘــﺎب آدامﻣﺘــﺰ ﺑــﺎ ﻋﻨــﻮان رﻧﺴــﺎﻧﺲ اﺳــﻼﻣﯽ؛‬
‫)‪ 14(Die Renaissance des Slams‬ﯾــﺎ ﻧﻬﻀــﺖ اﺳــﻼﻣﯽ‪ 15‬ﮐــﻪ اﻧــﺪﮐﯽ ﺑﻌــﺪ از ﻣــﺮگ وي ﺑــﻪ‬
‫ﭼﺎپ رﺳﯿﺪ‪ 16،‬ﺑﻪ زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻧﮕـﺎرش ﯾﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ ادﻋـﺎي ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑـﺪوي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺍﻟﺤﻀﺎﺭﺓ ﺍﻻﺳﻼﻣﻴﺔ ﻓﯽ اﻟﻘﺮن اﻟﺮاﺑﻊ اﻟﻬﺠﺮي او ﻋﺼﺮ ﺍﻟﻨﻬﻀﺔ ﻓـﯽ اﻻﺳـﻼم‬
‫در ﻗﺎﻫﺮه ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ اﻗﺘﺒـﺎسﮔﻮﻧـﻪاي اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺘـﺮﺟﻢ ﻋﺮﺑـﯽ ﺑـﺪون رﻋﺎﯾـﺖ اﻣﺎﻧـﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻓﺮاواﻧﯽ در آن اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ 17.‬ﺑﺮﭘﺎﯾﻪ اﯾﻦ ادﻋﺎ‪ ،‬ﺗﻄﺒﯿﻖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺑـﺎ ﻣـﺘﻦ‬
‫آﻟﻤﺎﻧﯽ آن‪ ،‬ﻻزم و ﺿﺮوري ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اﺣﺘﻤﺎل ﺗﻔﺎوت ﺗﺮﺟﻤﻪﻫـﺎ ﺑـﺎ ﻣـﺘﻦ اﺻـﻠﯽ‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ آن از ﻣﺸﮑﻼت ﻋﺪﯾﺪه ﺳﺎﺧﺘﺎري رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺑـﻪ ﺑﺮﺧـﯽ از آﻧﻬـﺎ در اﯾـﻦ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪1‬ـ‪.1‬ﻋﺪم ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﻣﻨﺎﺳﺐ‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻮع اﻗﻠﯿﻤﯽ و آب و ﻫﻮاﯾﯽ ﻣﻤﻠﮑﺖ اﺳﻼﻣﯽ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺣﺎﮐﻤﺎن و‬
‫اﻣﯿﺮان ﻣﺘﻌﺪد درآن و ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ‪ ،‬ﺗﮑﺜﺮ و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ اﺑﻌﺎد ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠـﺮي‪،‬‬
‫ﻟﺰوم و ﺑﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﻣﻨﻄﻘﻪاي و دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻣﺒﺎﺣـﺚ‪ ،‬ﮐـﺎﻣﻼً ﻣﺤﺴـﻮس اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻘﺪان ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي و دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﻤﺪﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‬
‫را دﭼﺎر ﮐﻠﯽﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬درﻫﻢرﯾﺨﺘﮕﯽ و ﺧﻠﻂ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﺮده و ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺪم ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻫﻨﺪﺳـﯽ ﻓﺼـﻞﻫـﺎ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻓﺼﻞﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ دﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ و ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﺎ ذﮐﺮ ﻧﺸـﺪه‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ در ﻣﯿﺎن ﻓﺼﻞﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺟﺎﺳﺎزي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﮑﻮﻣـﺖﻫـﺎي ﻫﻤﺴـﻮ‪،‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﻤﺪﻧﯽ ﻫﻢﺳﻨﺦ و ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﻫـﻢﻋـﺮض در دﺳـﺘﻪﻫـﺎ و ﮔﺮوﻫـﺎي ﻣﺸﺨﺼـﯽ‬
‫ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪودي از ﺳﺮدرﮔﻤﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﺎﺳﺖ و ﻓﺼﻮل ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺰ ﻫﺮﮐﺪام در ﺟﺎي‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪1‬ـ‪.2‬درﻫﻢآﻣﯿﺨﺘﮕﯽ ﻣﺒﺎﺣﺚ درونﻓﺼﻠﯽ‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﺑﺰرگ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬درﻫﻢآﻣﯿﺨﺘﮕﯽ ﻣﻄﺎﻟـﺐ و ﻣﺒﺎﺣـﺚ درونﻓﺼـﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻞ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴـﺖ و ﯾﮑـﻢ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪13 ‬‬

‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺤﺜﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﺣﻮال ﻣﻌﯿﺸﺖ« ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ از ﻋﻨﻮان ﻓﺼـﻞ ﺑﺮﻣـﯽآﯾـﺪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻄﺎﻟﺐ زﯾﺮ ﻋﻨﻮان‪ ،‬ﺣﻮل ﻣﺤﻮر وﺿﻌﯿﺖ ﻣﻌﯿﺸﺖ و زﻧﺪﮔﯽ روزﻣﺮه ﻣﺮدم و ﻣﯿﺰان ﺑﺮﺧـﻮرداري‬
‫آﻧﻬﺎ از رﻓﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺒﺎﺣـﺚ اﯾـﻦ ﻓﺼـﻞ ﺑـﻪ ﻓﺮﻫﻨـﮓ‪،‬‬
‫ﻋﺎدات و ﺧﻠﻖ و ﺧﻮي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ آداب آراﺳﺘﮕﯽ رﺟﺎل درﺑـﺎر‪ ،‬ﻣـﺪل‬
‫ﺑﺮش و آراﯾﺶ ﻣﻮﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺎدات ﺧﻀﺎب و ﻣﺼﺮف ﮔﻼب‪ ،‬ﻣﺤﻞ دﻓـﻦ ﻣﺮدﮔـﺎن‪ ،‬رواج ﻣﺮﺛﯿـﻪ و »ﻓﺮﯾـﺎد‬
‫ﺧﻮاﻧﯽ« در ﻏﻢ ﻓﻘﺪان آﻧﺎن‪ ،‬دأب اﺷﺮاف و درﺑﺎرﯾﺎن در ﺗﻨﺎول ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﯿﻮهﻫـﺎ و ﭘﺮﻫﯿـﺰ از ﺑﺮﺧـﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﭼﯿﻨﺶ ﺳﻔﺮهﻫﺎي ﻣﺘﺮﻓﺎن و ارﺑﺎب ﺛﺮوت و ﻗﺪرت و رواج ﺷـﺮب ﺷـﺮاب و رﻗـﺺ و‬
‫‪18‬‬
‫آواز‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ‪ ،‬داﻣﻦﮔﯿﺮ ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬زﯾـﺮا آﻧﭽـﻪ ﮐـﻪ ﺑﺎﯾﺴـﺘﻪ‬
‫ﻃﺮح در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ »رﺳﻮم داراﻟﺨﻼﻓﻪ« در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺸﺨﺺ و اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺮ ﭘﺎﯾـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺤﺘﺮم ﺑﺪون ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﻧﻘﻄـﻪ آﻏـﺎز و اﻧﺠـﺎم‪ ،‬از درﺑـﺎر‬
‫داراﻻﻣﺎره ﻫﺮ اﻣﯿﺮ و ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻗﺎﻫﺮه رﻓﺘﻪ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑـﻪ ﺑﻐـﺪاد‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ از ﺑﺨﺎرا ﮔﺬر ﮐﺮده و روزي از درﺑﺎر اﻣﯿﺮ ﺣﻤﺪاﻧﯽ در ﺣﻠﺐ ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ‬
‫و اﻣﯿﺮ در ﻫﻢ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪه و ﻗﻠﻤﺮوﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻨﻄﻘـﯽ ﻧـﺪارد و در ﺑﺮﺧـﯽ ﻣـﻮارد‪،‬‬
‫ﺗﺴﻠﺴﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﯿﺰ رﻋﺎﯾﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﻃـﺮح ﺑﺤـﺚ از اوﺿـﺎع آﺷـﻔﺘﻪ ﻣﺴـﺘﮑﻔﯽ و‬
‫ﮔﺮﻓﺘﺎري وي در ﭼﻨﮕﺎل ﺗﻮﻃﺌﻪ زن ﻣﮑﺎره‪ ،‬از ﺗﻮاﺿﻊ ﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﻪ ﺑﻮﯾﻬﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺧﻠﯿﻔـﻪ ﻋﺒﺎﺳـﯽ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ 19‬ﮐﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻗـﺮار دارد و ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ ﻗﻬﻘـﺮا رﻓﺘـﻪ و درﺑـﺎره دوره ﻣﻌﺘﻀـﺪ در‬
‫‪20‬‬
‫)‪279‬ق( ﺑﺤﺚ ﮐﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﺧﻼق و ﻋﺎدات« ﮔﺸﺎﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻓﺼـﻞ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ درﺑﺎره ﺣﻮزه وﺳﯿﻌﯽ از ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻫﻨﺠـﺎري‪ ،‬ﻓﺎﮐﺘﻮرﻫـﺎي ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﮐﻨﻨـﺪه‬
‫ارزﺷﯽ در ﻋﺮﺻﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﯿﺰ ﺷﯿﻮهﻫﺎي رﻓﺘﺎري آﻧـﺎن در ﺑﺨـﺶﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ‪ ،‬ﺑﺤـﺚ و‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺗﻮﻗﻊ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﻓﺼﻞ را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﭘﺮاﮐﻨـﺪه و ﻧـﺎﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن اوﺻﺎف ﺑﺮدﮔﺎن و ﺧﻮاﺟﮕﺎن و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﺴـﻤﯽ و روﺣـﯽ آﻧـﺎن آﻏـﺎز‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﻮاردي از ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي ﻋﺸﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻗﺎﻟﺐ داﺳﺘﺎنﻫـﺎي دﻟـﺪادﮔﯽ ﻣﻄـﺮح‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ رواج ﻣﻮاردي از رﮐﯿﮏﮔﻮﯾﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ رﻓﺘـﺎر‬
‫‪21‬‬
‫آﻧﺎن ﺑﺎ اﺳﯿﺮان و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻗﺘﻞ ﻣﺠﺮﻣﺎن در آن دوره ﻧﯿﺰ ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 14‬‬

‫‪3‬ـ‪1‬ـ‪.3‬ﻋﺪم ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ‬

‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺎﯾﺴﺘﻪﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ در ﮐﺘﺎبﻫﺎ و ﻣﻘـﺎﻻت ﺳـﺎﺧﺘﺎرﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻋـﺪم ﻏﻔﻠـﺖ از ﺑﺮرﺳـﯽ ﭘﯿﺸـﯿﻨﻪ‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎي آن در ﮐﺘﺎب ﻣﻮرد ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺧـﺎﻟﯽ اﺣﺴـﺎس ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻣﺤﺘـﺮم‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در آﻏﺎز ﻫﺮ ﻓﺼﻞ‪ ،‬ﺑﺪون ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﯿﺸـﯿﻨﻪ‪ ،‬وارد اﺻـﻞ ﻣﻮﺿـﻮع ﮔﺮدﯾـﺪه ﮐـﻪ در ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت‬
‫درونﻓﺼﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﭘﯿﺸﯿﻨﻪاي را ﻣﺘﻌﺮض ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻣﺜـﺎل‪ ،‬در ﻓﺼـﻞ ﻧـﻮزدﻫﻢ درﺑـﺎره‬
‫ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎ و آﯾﯿﻦﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺑﺤﺚ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺮاي ﻣﻮﺿﻮع ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼـﻮف در‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪاي را ﺗﺮاﺷﯿﺪه و ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح‪ ،‬آن را ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳـﯽ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯿﻪ و ﻗﺮﻣﻄﯽ‪ ،‬اﺻﻼً ﻣﺘﻌﺮض ﭘﯿﺸـﯿﻨﻪ ﻧﮕﺮدﯾـﺪه و ﺣﺘـﯽ از ﺑﯿـﺎن ﻣﺴـﺎﺋﻞ آﯾﯿﻨـﯽ اﯾـﻦ‬
‫ﻓﺮﻗﻪﻫﺎ ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﻧﻤﻮده و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﺑ‪‬ﻌﺪ ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﯿﺰ ﻗﺮﻣﻄﯿﺎن در ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه‬
‫‪22‬‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﺑﻪ ﺳﺮﻗﺖ رﻓﺘﻦ ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد و ﭘﺮده ﮐﻌﺒﻪ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭘﺮاﮐﻨﺪه دﯾﮕﺮ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪ .2‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ‬

‫ﯾﮑﯽ از ﺟﺪيﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮارد ﻧﻘﺪ در ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اﻫﻤﯿﺖ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ‬
‫ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب در درﺟﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮي ﻗﺮار دارد‪ ،‬زﯾﺮا ﻏﯿـﺮ ارادي ﺑـﻮدن اﺷـﮑﺎﻻت ﺳـﻨﺪي و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري در آﺛﺎر ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در ﻣـﻮارد ﻧﺎرﺳـﺎﯾﯽﻫـﺎي ﻣﺤﺘـﻮاﯾﯽ‪،‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻏﺮضورزي و ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ را ﻧﻤﯽ ﺗـﻮان ﺑـﻪ ﮐﻠـﯽ ﻣﻨﮑـﺮ ﺷـﺪ‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦرو‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ اﺷﮑﺎﻻت ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﺳﻨﺪي آﺛﺎر ﻣﺴﺘﺸـﺮﻗﺎن‪ ،‬ﺧـﺮده ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ ،‬اﻏﻤـﺎض و‬
‫ﻧﺎدﯾﺪهاﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﻣﺸـﮑﻼت ﻣﺤﺘـﻮاﯾﯽ آﻧﻬـﺎ ﻟﺰوﻣـﺎ روا ﻧﯿﺴـﺖ و ﻧﻘـﺎديﻫـﺎي ﺟـﺪي ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺮان و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪ .‬ﻧﻘﺪ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘـﺰ را در دو ﺣـﻮزه‪ ،‬ﭘـﯽ ﻣـﯽﮔﯿـﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن و ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪2‬ـ‪ .1‬ﺷﯿﻌﯿﺎن‬
‫دﻗﺖ در ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ درﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻓﺼﻞﻫﺎي آن ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬
‫را آﺷﮑﺎر ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ آدامﻣﺘﺰ در ﻣﻮرد ﺷﯿﻌﯿﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺳـﺎﯾﺮ ﻓﺮﻗـﻪﻫـﺎي اﺳـﻼﻣﯽ دﭼـﺎر ﻟﻐـﺰش‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ و ﭼﺮاﯾﯽ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻣﯽﺗﻮان در ﻋﺪم ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي وي از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﯿﻌﯽ ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪2‬ـ‪1‬ـ‪ .1‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ‬

‫ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ادﻋﺎي آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﺷـﮑﻞﮔﯿـﺮي ﻓﺮﻗـﻪﻫـﺎي ﺷـﯿﻌﯽ ﺑـﻪ ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠـﺮي ﺑـﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ 23.‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻣﻮﺿﻮع ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺗﺸﯿﻊ و ﺑﺴﻂ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن‪ ،‬از روي آﮔﺎﻫﯽﻫﺎي ﻧﺎﺻﻮاب ﯾـﺎ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪15 ‬‬

‫ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻓﺮﻗﻪﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ و ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺸﯿﻊ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻨﺪ‬
‫ﺣﺲ اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮﯾﯽ اﯾﺮاﻧﯿﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﺮاب اﺳﺖ‪ 24‬ﯾﺎ اﺳﺎﺳﺎً ﺗﺸﯿﻊ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﺒﺄ ﯾﻬﻮدي ﺑـﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪ‪ 25،‬ﻣﺬﻫﺐ ﺷﯿﻌﻪ دﺳﺖﺳﺎﺧﺘﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ و اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ‬اﺳﺖ‪ 26،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ﺗﺸـﯿﻊ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻘﯿﻔﻪ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ 27،‬ﺷﯿﻌﻪ در ﺻﻔﯿﻦ و ﺟﻤﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ 28،‬ﺑﻌﺪ از ﺣﺎدﺛﻪ ﮐﺮﺑﻼ ﻣـﺬﻫﺒﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺎم ﺗﺸﯿﻊ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ 29،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ آل ﺑﻮﯾﻪ و ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﺷﯿﻌﻪ را ﺗﺮوﯾﺞ ﮐﺮد‪ 30،‬اﻣـﺎ‬
‫آﻧﭽﻪ در ﺑﺎزار ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺗﺒﻌﯿـﺖ ﻣﺴﺘﺸـﺮﻗﺎن و ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳـﺎﻧﯽ ﭼـﻮن‬
‫آدامﻣﺘﺰ از ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻓﺮﻗﻪﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ »ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺗﺸﯿﻊ و ﺗﺴﻨﻦ از ﭼﻪ ﺑﺮﻫﻪاي آﺷﮑﺎر ﺷﺪ؟«‪ ،‬ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎي ﻓﻮق‪ ،‬اﺳﺎﺳـﺎً ﺟﺎﯾﮕـﺎﻫﯽ ﻧـﺪارد‪،‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻬﻤﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯽ از اﺻـﺤﺎب‪،‬‬
‫دﻟﺒﺴﺘﮕﯽ روﺣﯽ و ﻣﻌﻨﻮي ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﯽﺑﻦاﺑﯽﻃﺎﻟـﺐ‪ ‬ﭘﯿـﺪا ﮐـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و از آن ﺟﻤﺎﻋـﺖ ﺑـﻪ‬
‫»رواد اﻟﺘﺸﯿﻊ«؛ ﻃﻼﯾﻪداران ﺗﺸﯿﻊ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 31.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣـﻮد‪:‬‬
‫»ﻋﻠﯽ و ﺷﯿﻌﻪاش در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ از رﺳﺘﮕﺎراﻧﻨﺪ«‪ ،‬آﯾﻪ ﻫﻔﺖ ﺳـﻮره »ﺑﯿﻨـﻪ« ﻧـﺎزل ﺷـﺪ‪ 32‬و ﭘـﺲ از‬
‫ﻧﺰول اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻮ و ﺷﯿﻌﻪ ﺗﻮ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺧﺸﻨﻮد و ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺷـﻤﺎ‬
‫‪33‬‬
‫راﺿﯽ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻨﻈﻮر آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻓﺮﻗـﻪﻫـﺎي ﺷـﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺘـﻮن ﺗـﺎرﯾﺨﯽ‪،‬‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﻗﺒﻞ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﮐﯿﺴﺎﻧﯿﻪ در ﺳﺎل ‪ 81‬ق‪ 34‬و زﯾﺪﯾﻪ‬
‫زﯾﺪﯾ ﻪ در ﻗﺮن دوم )دوره ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ( ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ ﮐﻪ رﯾﺸﻪﻫﺎي آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺷـﻬﺎدت‬
‫اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ‪ ‬ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ 35.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯿﻪ در ﻗﺮن دوم اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و واﻗﻔﯿـﻪ ﻧﯿـﺰ‬
‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن دوم )ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﮐﺎﻇﻢ‪ ،(‬ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ .36‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻗﺮن ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻤـﺎن ﻧﻤـﯽرود ﻣﻨﻈـﻮر آدامﻣﺘـﺰ از ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ﻓﺮﻗـﻪﻫـﺎي ﺷـﯿﻌﯽ‪،‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ 3‬ـ ‪ 2‬ـ ‪ 1‬ـ ‪ .2‬ﺳﺘﻢ ﭘﯿﺸﻪ ﺧﻮاﻧﺪن دوﻟﺖ ﺷﯿﻌﯽ ﺑﻨﯽﻋﻤﺎر‬

‫ﭘﯿﺮو ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو‪ ،‬آدامﻣﺘﺰ از ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻮدن ﻣﺮدم ﻃﺮاﺑﻠﺲ ﺷﺎم ﺧﺒـﺮ داده و اﻓـﺰوده اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮاً دوﻟﺖ ﺷﯿﻌﯽ ﺑﻨﯽ ﻋﻤﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ ﺷﯿﻌﻪ را ﺑﺮ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺗﺤﻤﯿـﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ 37.‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻮدن ﻃﺮاﺑﻠﺴﯿﺎن ﺷﺎم‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﻀﻮر ﺧﺎﻧﺪان ﺷﯿﻌﯽ ﺑﻨـﯽﻋﻤـﺎر در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺗﺮدﯾﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻟﮑﻦ ادﻋﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﺘﻢﭘﯿﺸﮕﯽ ﺷـﯿﻮه ﺑﻨـﯽﻋﻤـﺎر در ﺗـﺮوﯾﺞ‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 16‬‬

‫ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿﻊ‪ ،‬ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﯽرﺳـﺪ‪ ،‬زﯾـﺮا اوﻻً‪ :‬ادﻋـﺎي ﻣـﺬﮐﻮر ﺑـﺪون ﺳـﻨﺪ و ﻣﻨﺒـﻊ ﻣﻄـﺮح‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﺛﺎﻧﯿﺎً‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻈﻤﺖ و ﺷـﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﻃـﺮاﺑﻠﺲ ﺷـﺎم در‬
‫دوره ﺑﻨﯽﻋﻤﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ 38:‬ﮐﻪ از ﻫﻤﺮاﻫﯽ و ﻫﻤﮕﺮاﯾﯽ دوﻟـﺖ و ﻣـﺮدم ﺣﮑﺎﯾـﺖ دارد‪ ،‬ﺛﺎﻟﺜـﺎً‪ :‬اﯾـﻦ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ دﻟﯿﺮاﻧﻪ و اﺳﻼﻣﯽ دوﻟﺖ ﺑﻨﯽﻋﻤﺎر در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻠﯿﺒﯽﻫـﺎ‪ 39،‬ﺧﻮﺷـﺎﯾﻨﺪ‬
‫ﻣﺬاق آدامﻣﺘﺰ ﻧﺒﻮده و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺗﻬﻤﺖ ﺳﺘﻢﭘﯿﺸﮕﯽ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ زده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 3‬ـ ‪ 2‬ـ ‪ 1‬ـ ‪ .3‬ﻏﺎﻟﯽ ﺧﻮاﻧﺪن ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻗﻢ‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﻓﺼﻞ ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺮض ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻗﻢ ﻧﯿﺰ ﺷﺪه و ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻗﻢ‪ ،‬ﻏﺎﻟﯽ ﻣﺬﻫﺐ و از ﻓﺮﻗﻪ ﻏﺮاﺑﯿﻪ‪ 40‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وي اﯾﻦ ﮔﺰارش را ﺑﻪ ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ ﺳـﺒﮑﯽ‬
‫ارﺟﺎع داده اﺳﺖ‪ 41‬ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻣﻨـﺎﺑﻌﯽ ﭼـﻮن اﺣﺴـﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳـﯿﻢ ﻣﻘﺪﺳـﯽ‪ 42‬و آﺛـﺎر اﻟـﺒﻼد زﮐﺮﯾـﺎي‬
‫ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ 43،‬ادﻋﺎي ﻏﺎﻟﯽ ﺑﻮدن ﻣﺮدم ﻗﻢ را ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻗـﻢ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﺣﺴﻦﺑﻦﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺴﻦﻗﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻌـﺮض ﺟﺰﺋﯿـﺎت ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫ﻗﻢ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺳﻨﯽ ﻣﺬﻫﺐ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺷﺪهاﺳـﺖ‪ 44،‬در ﻣـﻮرد وﺟـﻮد ﻣـﺬﻫﺐ ﻏـﺎﻟﯽ و ﺧﺼﻮﺻـﺎً‬
‫ﻏﺮاﺑﯿﻪ در ﻗﻢ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﻨﺸﺄ ﻏﺮاﺑﯿﻪ ﺧﻮاﻧـﺪن ﺷـﯿﻌﯿﺎن ﻗـﻢ‪ ،‬ﺷـﺎﯾﻌﺎت ﻣﺘﻌﺼـﺒﺎﻧﻪ‬
‫ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ اﺳﺘﺨﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ در ﻗﻢ ﺳﻤﺖ ﻗﻀﺎوت را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻧﻘـﻞ‬
‫ﺳﺒﮑﯽ در ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ‪ ،‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ اﺳﺘﺨﺮي در ﻫﻤﺪان ﺑﻪ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﺳـﻌﯿﺪ ﻓﺮاﺗـﯽ‪ ،‬از ﻏﺮاﺑـﯽ‬
‫ﺑﻮدن ﻣﺮدم ﻗﻢ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا در دوره ﻗﻀـﺎوت او‪ ،‬ﻣـﺮدي در ﻗـﻢ‪ ،‬وﻓـﺎت ﯾﺎﻓـﺖ و از وي‬
‫دﺧﺘﺮ و ﻋﻤﻮﯾﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ارﺛﯿﻪ ﻣﺘـﻮﻓﯽ را ﻣﯿـﺎن دﺧﺘـﺮ و ﻋﻤـﻮﯾﺶ ﺑـﻪ دو ﻧﺼـﻒ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺮدم ﻗﻢ ﺑﻪ وي اﻋﺘﺮاض ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ »ﻣﺎﯾﻤﻠﮏ« ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻣﺪﻋﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﻣﺮدم ﻗﻢ ﺑﺮﺧﻼف دﺳﺘﻮر اﺳﻼم اﺳﺖ و ﻗﻤﯿﺎن او را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺘﻞ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦرو وي از ﻗﻢ ﮔﺮﯾﺨﺖ و ﻣﺮدم ﻗﻢ را ﻏﺮاﺑﯽ ﻣـﺬﻫﺐ ﺧﻮاﻧـﺪ‪ 45.‬ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻓﻘﻪ ﺗﺸﯿﻊ اﺛﻨﺎﻋﺸﺮي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا دﺧﺘـﺮ در ﻃﺒﻘـﻪ اول ﻗـﺮار‬
‫‪46‬‬
‫دارد و ﻋﻤﻮ در ﻃﺒﻘﻪ ﺳﻮم ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎ وﺟﻮد ﻃﺒﻘﻪ اول‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻃﺒﻘﺎت ارث ﻧﻤـﯽرﺳـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻋﺘﺮاض ﻗﻤﯿﺎن ﺑﻪ ﻗﺎﺿﯽ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻏﺮاﺑﯽ ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ دﻻﻟﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪ 3‬ـ ‪ 2‬ـ ‪ 1‬ـ ‪ .4‬ﺧﻠﻂ ﺗﺸﯿﻊ ﺑﺎ ﺟﺮﯾﺎن ﻫﺎي ﻏﺎﻟﯽ ﻣﺬﻫﺐ‬

‫آدامﻣﺘﺰ در ﺑﺤﺚ از ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺗﺸﯿﻊ واﻗﻌﯽ و ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي ﻏﺎﻟﯽ ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﺎﺋـﻞ‬
‫ﻧﺸﺪه و ﻋﻘﯿﺪه ﺗﻨﺎﺳﺦ را ﮐﻪ آﻣﻮزهاي ﮐﺎﻣﻼً ﻏﺎﻟﯿﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺸﯿﻊ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪17 ‬‬

‫داده اﺳﺖ‪ 47.‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺟﺮﯾـﺎنﻫـﺎي ﻏﻠـﻮ و ﺑﯿـﺎن اﻋﺘﻘـﺎدات آﻧـﺎن‪ ،‬وﻇﯿﻔـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﺎر ﺣﺎﺿـﺮ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺷﺪن اﺷﺘﺒﺎه ﺳﺨﻨﺎن آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﯾﺎدآوري ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﺿﺮوري اﺳﺖ؛‬
‫اﻟﻒـ ﺑﻪرﻏﻢ رواج اﻧﺘﺴﺎب ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي ﻏﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿﻊ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن اﻫﻞﺳﻨﺖ ﻧﯿﺰ ﮔﺮوهﻫـﺎ و‬
‫ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﮔﺮاﯾﺶ ﻏﺎﻟﯿﺎﻧﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻤﯿـﻪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺣﻠـﻮل روح‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ در ﺑﺪن اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﻣﺎم از رﻫﺒﺮان اوﻟﯿﻪ ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد داﺷـﺘﻨﺪ‪ 48.‬اﺳـﺤﺎﻗﯿﻪ ﯾﮑـﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ را ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ 49.‬راوﻧﺪﯾﻪ‪ ،‬ﮔﺮوه دﯾﮕﺮي اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ اﻟﻮﻫﯿﺖ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﺒﺎﺳﯽ اﻋﺘﻘﺎد داﺷـﺘﻨﺪ‪ 50.‬رزاﻣﯿـﻪ ﻫـﻢ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ روح ﺧﺪاوﻧـﺪ در‬
‫اﺑﻮﻣﺴﻠﻢ ﺣﻠﻮل ﮐﺮدهاﺳﺖ‪ .51‬ﯾﺰﯾﺪﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ در ﺷﻤﺎل ﻋـﺮاق ﺳـﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﯾﺰﯾـﺪ ﺑـﻦ ﻣﻌﺎوﯾـﻪ را‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪاي از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻟﻬﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ 52.‬ﻫﻤﭽﻨﺎنﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﮔﺰارش ﻣﻘﺪﺳﯽ ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﯿـﺰ ﻣﻌﺎوﯾـﻪ‬
‫ﭘﺴﺮ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن را ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺒﻮت او اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ‪ 53.‬درﺑﺎره ﻋﻠـﻢ ﺧﻠﯿﻔـﻪ دوم ﻫـﻢ‬
‫رواﯾﺘﯽ را ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻋﻠﻢ ﻫﻤﻪ اﻫﻞ زﻣﯿﻦ در ﯾﮏ ﮐﻔﻪ ﺗﺮازو و ﻋﻠـﻢ ﻋﻤـﺮ در ﮐﻔـﻪ دﯾﮕـﺮ‬
‫ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﻋﻤﺮ ﻓﺰوﻧﯽ دارد!‪ 54.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﮔﺰارﺷﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳـﺎل ﺑﯿﺴـﺖ ﻫﺠـﺮي‬
‫در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬زﻟﺰﻟﻪاي واﻗﻊ ﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻧﯿﺰه ﺧﻮد را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﮕﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ روي‬
‫‪55‬‬
‫ﺗﻮ ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ رﻓﺘﺎر ﻧﮑﺮدهام؟ از آن ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ زﻟﺰﻟﻪاي واﻗﻊ ﻧﺸﺪ!‬
‫ب ـ آﻣﻮزه ﺗﻨﺎﺳﺦ ﻫﺮﭼﻨﺪ از ﺧﺎرج وارد ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺷﺪ و ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺻـﻮل ﻣﺸـﺘﺮك‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي دﯾﻦ ﻫﻨﺪوﯾﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾـﺪ و ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ و ﯾﻬﻮدﯾـﺖ ﻧﯿـﺰ از آن ﺑـﯽﺑﻬـﺮه‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ 56،‬ﻟﮑﻦ در درون ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻏﺎﻟﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑـﻪ ﺣﻠـﻮل و ﺑﺮﺧـﯽ از‬
‫‪57‬‬
‫ﺷﻌﺒﻪﻫﺎي دروﻧﯽ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﺑﻄﯿﻪ‪ ،‬ﺣﻤﺎرﯾﻪ و ﻃﺎرﯾﻪ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪.‬‬
‫ج ـ ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي ﺗﻨﺪ اﻣﺎﻣﺎن ﺷﯿﻌﻪ و ﻧﯿﺰ ﻋﺎﻟﻤﺎن و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺷـﯿﻌﯽ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺟﺮﯾـﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻏﺎﻟﯽ و ﻋﻘﯿﺪه ﺗﻨﺎﺳﺦ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﮔﺮ ﺑﺮاﺋﺖ ﺗﺸﯿﻊ از ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻏﺎﻟﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻨﺎﺳﺦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم رﺿﺎ‪ ‬در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺄﻣﻮن ﮐﻪ ﻧﻈﺮ آن ﺣﻀﺮت را درﺑﺎره ﺗﻨﺎﺳﺦ ﺟﻮﯾﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴـﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺗﻨﺎﺳـﺦ‪،‬‬
‫‪58‬‬
‫اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻈﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪه و ﺑﻬﺸﺖ و ﺟﻬـﻨﻢ را ﺗﮑـﺬﯾﺐ ﮐـﺮده اﺳـﺖ«‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻣﺎم‪ ‬در ﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺦ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻓـﺰود‪:‬‬
‫»ﺧﺪاوﻧﺪ ﻏﺎﻟﯿـﺎن را ﻟﻌﻨـﺖ ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ از ﻣﺠﻮﺳـﯿﺎن و ﻧﺼـﺎرا و ﻗﺪرﯾـﻪ و ﻣﺮﺟﺌـﻪ و ﺣﺮورﯾـﻪ ﺑـﺪﺗﺮ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ 59.‬ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ از ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن و ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺷﯿﻌﯽ در ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠـﺮي‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳـﺦ را‬
‫ﻣﺮدود داﻧﺴﺘﻪ‪ 60‬و درﺑﺎره ﻏﺎﻟﯿﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 18‬‬

‫ﻏﺎﻟﯿﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ اﺳﻼم دارﻧﺪ و ﺑﻪ اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ و ﺳـﺎﯾﺮ اﻣﺎﻣـﺎن‪،‬‬

‫ﺳﻤﺖ اﻟﻮﻫﯿﺖ و ﻧﺒﻮت ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻨﺎن ﮔﻤﺮاه و ﮐﺎﻓﺮﻧﺪ؛ اﻣﯿﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ‬درﺑـﺎره‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و ﺳﻮزاﻧﺪن در آﺗﺶ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬اﺋﻤﻪ‪ ‬آﻧﺎن را ﮐـﺎﻓﺮ و از دﯾـﻦ ﺧـﺎرج‬
‫‪61‬‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪ 3‬ـ ‪ 2‬ـ ‪ 1‬ـ ‪ .5‬ادﻋﺎي ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺎﺷﻮرا از ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻮارد ﻧﻘﺪ ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ادﻋﺎي ﺗﺄﺛﯿﺮﭘـﺬﯾﺮي ﻋـﺰاداري اﻣـﺎم ﺣﺴـﯿﻦ‪ ‬از »ﺟﻤﻌـﻪ‬
‫آﻻم« ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨـﯽ ﻫـﺮ آﻧﭽـﻪ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن ﺑـﺮاي ﺑـﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ اﺣﺴﺎﺳـﺎت در روز ﯾـﺎدﺑﻮد‬
‫‪62‬‬
‫ﻣﺼﻠﻮب ﺷﺪن ﻣﺴﯿﺢ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽدارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺸﯿﻊ ﻧﯿﺰ ﺳﺮاﯾﺖ ﮐﺮده و در ﻣﻮرد ﻋﺎﺷﻮرا ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷـﻮد‪.‬‬
‫وي اﯾﻦ ادﻋﺎ را ﺑﺪون اﺳﺘﺪﻻل و ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺑﺎ ﻋﺪم رﻋﺎﯾـﺖ اﺻـﻮل و روش‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﻧﻘﺪ و ﭘﺎﺳﺦ ﻋﻠﻤﯽ و ﻣﺤﻘﻘﺎﻧـﻪ را‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ در ﺧﺼﻮص ﺳﺨﺎﻓﺖ و ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ﺑﻮدن ادﻋﺎي ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﯾﺎدآوري ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﻻزم ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ ـ ﮔﺮﯾﻪ و ﺳﻮﮔﻮاري ﺑﺮ ﻣﻈﻠﻮﻣﯿﺖ ﺧﺎﻣﺲ آلﻋﺒﺎ ﺣﻀـﺮت اﻣـﺎم ﺣﺴـﯿﻦ‪ ‬ﻣﺤـﻮر ﻣﺮاﺳـﻢ‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ دوره ﺣﯿﺎت رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ‬ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬زﯾﺮا ﻋـﻼوه‬
‫ﺑﺮ ﮔﺰارشﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و رواﯾﯽ اﻫﻞﺳﻨﺖ ﺑﻪ وﺿﻮح ﺗﺄﮐﯿﺪ دارﻧﺪ ﮐـﻪ رﺳـﻮل ﮔﺮاﻣـﯽ‬
‫اﺳﻼم‪ ‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﺰادار اﻣﺎم ﺣﺴـﯿﻦ‪ ‬ﺑـﻮد و اﯾﺸـﺎن ﺿـﻤﻦ ﺧﺒـﺮ دادن از ﺷـﻬﺎدت ﻓﺮزﻧـﺪش‬
‫‪63‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻈﻠﻮﻣﯿﺖ وي اﺷﮏ رﯾﺨﺖ و ﺳﻮﮔﻮاري ﮐﺮد‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ‪ ‬ﻃﺒـﻖ ﮔـﺰارشﻫـﺎي ﻣﻮﺛـﻖ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ـ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﻋـﺰاداران‬
‫ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻪ اﺳﺎرت رﻓﺘﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از ﻗﺘﻠﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪان ﮐﺮﺑﻼ‪ ،‬ﺗﺤﺖ‬
‫رﻫﺒﺮي زﯾﻨﺐ ﮐﺒﺮي‪ ‬ﺑﻪ ﻋﺰاداري ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ 64.‬ﻋﺰاداري زن ﯾﮑﯽ از ﺳﺮﺑﺎزان ﮐﯿﻨﻪﺗﻮز اﺑﻦﺳﻌﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺎم ﺧﻮﻟﯽ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ ازدي در ﮐﻮﻓﻪ و ﻧﯿﺰ ﻋﺰاداري زﻧـﺎن و دﺧﺘﺮاﻧـﯽ از ﺧﺎﻧـﺪان ﯾﺰﯾـﺪ در ﺷـﺎم ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻈﻠﻮﻣﯿﺖ اﻣﺎم‪ ‬و ﯾﺎران ﻓﺪاﮐﺎرش‪ 65،‬ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻋﺰاداري ﺑﺮ اﻣﺎمﺣﺴـﯿﻦ‬
‫‪ ‬ذﮐﺮ ﺷﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﺷﻬﺎدت اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ‪ ‬ﺑﻪ امﺳﻠﻤﻪ ﯾﮑﯽ از ﻫﻤﺴﺮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳـﯿﺪ‪،‬‬
‫اﯾﺸﺎن از ﺷﺪت ﮔﺮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺪﻫﻮش ﺷﺪ‪ 66.‬اﻣﺎﻣﺎن ﺑﻌﺪ از اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ‪ ، ‬ﻫﻤﻮاره ﻋـﺰاداري ﺑـﺮاي اﻣـﺎم‬
‫ﺣﺴﯿﻦ‪ ‬را زﻧﺪه ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺎم ﺳﺠﺎد‪ ‬ﮐﻪ ﺧﻮد در ﮐﺮﺑﻼ ﺣﻀﻮر داﺷـﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺎه‬
‫آب ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬اﺷﮏ ﻣﺒﺎرﮐﺸﺎن ﺟﺎري ﻣﯽﺷﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﻢ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪19 ‬‬

‫ﭘﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﺗﺸﻨﻪ ﮐﺸﺘﻨﺪ«‪ 67.‬اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ‪ ‬در روز ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬ﻣﺠﻠﺲ ﻋـﺰاداري ﺑﺮﭘـﺎ ﻣـﯽﮐـﺮد و ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺎﻋﺮان دﺳﺘﻮر ﻧﻮﺣﻪ ﺳﺮاﯾﯽ ﻣﯽداد و ﺧﻮد ﻣـﯽﮔﺮﯾﺴـﺖ‪ 68.‬در دوران اﻣـﺎم ﺻـﺎدق‪ ،‬ﭼـﻮن ﻣـﺎه‬
‫ﻣﺤﺮم ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬اﻧﺪوه در ﭼﻬﺮه اﻣﺎم ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﺪ و اﺷﮏ ﺑﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﺟـﺎري ﺑـﻮد و در‬
‫روز ﻋﺎﺷﻮرا اﻧﺪوه اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ‪ 69.‬اﻣﺎم ﮐﺎﻇﻢ و اﻣﺎم رﺿﺎ‪ ‬ﻧﯿـﺰ‬
‫ﺑﺮاي اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ‪ ‬ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺰاداري ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ﮔﺮﯾـﻪ اﻣـﺎم رﺿـﺎ‪ ‬ﺑـﻪ ﺣـﺪي ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬
‫ﭘﻠﮏﻫﺎي اﯾﺸﺎن ﻣﺠﺮوح ﻣﯽﺷﺪ‪ 70.‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺧﻔﻘﺎن و اﺳﺘﺒﺪاد ﺳﯿﺎﺳـﯽ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‬
‫در دوره اﻣﻮﯾﺎن و ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﺲ ﻋﺰاداري ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﯿﺮ آﺷﮑﺎر ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ در دوره‬
‫آلﺑﻮﯾﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺰاداري در ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار و در ﻣﻸ ﻋﺎم اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻃـﻮري ﮐـﻪ‬
‫در روز ﻋﺎﺷﻮرا ﺑﺎزارﻫﺎ ﺑﺴـﺘﻪ ﻣـﯽﺷـﺪ‪ ،‬زﻧـﺎن ﺑـﺮ ﺳـﺮ و ﺻـﻮرت ﻣـﯽزدﻧـﺪ و ﺑـﺮ ﺣﺴـﯿﻦ‪ ‬ﻧﺪﺑـﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ 71.‬در دوره ﻓﺎﻃﻤﯿﺎن ﻣﺼﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺰاداري‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻪ‪ ،‬در ﺧﯿﺎﺑـﺎنﻫـﺎ ﺗﺸـﮑﯿﻞ‬
‫‪72‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﻋﺰاداري ﺑﺮاي اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ‪ ‬از زﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا‬
‫ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺷﯿﻌﯿﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐـﻪ‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺰاداري در ﻣﯿﺎن ﺷﯿﻌﯿﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ و از ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ وارد ﺗﺸﯿﻊ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ج ـ اﮔﺮ در ﯾﮏ ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﺪﯾﺪارﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺰاداري ﺑـﺮاي اﻣـﺎم ﺣﺴـﯿﻦ‪ ‬را ﺑـﺎ‬
‫»ﺟﻤﻌﻪ آﻻم« ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮐﻨﯿﻢ ـ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﺗﻔﺎوت ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻫﺮدو ـ ﻣﯿﺎن آن دو‬
‫در ﺷﮑﻞ و آﺛﺎر ﻇﺎﻫﺮي ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي و ﻫﻤﮕﻮﻧﯽ وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬زﯾـﺮا در ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ ﺻـﺮﻓﺎً ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫ﻣﺼﻠﻮب ﺷﺪن ﺣﻀﺮت ﻣﺴﯿﺢ‪ ،‬ﮔﺮﯾﻪ و ﻣﺎﺗﻢ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺗﻤﺎﺷﺎﭼﯿﺎن ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 73،‬اﻣﺎ ﺑﻌـﺪ از‬
‫آن‪ ،‬ﺧﺒﺮي از ﮔﺮﯾﻪ و ﻋﺰاداري در ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﮔﺰاري ﻣﺮاﺳـﻢ »ﻋﺸـﺎي رﺑـﺎﻧﯽ« ﯾـﺎ‬
‫‪74‬‬
‫ﺷﺎم آﺧﺮ ﺣﯿﺎت ﻣﺴﯿﺢ و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﺎن و ﺷﺮاب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ 3‬ـ ‪ 2‬ـ ‪ 1‬ـ ‪ .6‬اﻋﺘﻘﺎد ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﺮ زﻧﺪه ﺑﻮدن اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ‪‬‬

‫آدامﻣﺘﺰ ﺑﻪ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﻪ زﻧـﺪه ﺑـﻮدن اﻣـﺎم ﺣﺴـﯿﻦ‪ ‬اﻋﺘﻘـﺎد دارﻧـﺪ و آﻧـﺎن‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺴﯿﻦ‪ ‬ﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬در ﻣﻮرد او ﻧﯿﺰ اﻣﺮ ﺑـﺮ ﻣـﺮدم‬
‫ﻣﺸﺘﺒﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺮاي اﯾﻦ ادﻋﺎ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﯾﻊ اﺑﻦﺑﺎﺑﻮﯾﻪ ﻗﻤﯽ اﺳﺘﻨﺎد ﺟﺴﺘﻪ اﺳـﺖ‪.75‬‬
‫اﯾﻦ ادﻋﺎ در ﺑﺨﺶ ﻧﻘﺎدي اﺳﻨﺎد ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬در اﯾﻦ ﻧﻮﺷـﺘﺎر‪ ،‬ﻧﻘـﺪ‬
‫و ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ اﺷﮑﺎﻻت ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 20‬‬

‫ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﻄﻮر‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﯾﻊ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﻟﮑﻦ در ﺻـﻔﺤﻪ‬
‫‪ 225‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮدان ﻓﺎرﺳﯽ آن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ادﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮي )زﻧﺪه ﺑﻮدن اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ‪ ،(‬از ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺎ از آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﯿﺰارﯾﻢ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽ و ﺳﺎﯾﺮ اﺋﻤﻪ‪ ‬را درﺑـﺎره ﺷـﻬﺎدت‬
‫‪76‬‬
‫ﺣﺴﯿﻦ‪ ‬ﺗﮑﺬﯾﺐ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ 3‬ـ ‪ 2‬ـ ‪ 1‬ـ ‪ .7‬ﻧﺴﺒﺖ ﻟﻘﺐ »ﺑﺘﻮل« ﺑﻪ ﻣﺮﯾﻢ ﻣﺎدر ﻋﯿﺴﯽ‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻮاردي ﮐﻪ آدامﻣﺘﺰ در ﻓﺼﻞ ﺑﺤﺚ از ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻟﻘﺐ »ﺑﺘـﻮل« اﺳـﺖ‪.‬‬
‫وي ادﻋﺎ دارد ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﺮﯾﻢ ﻣﺎدر ﻋﯿﺴﯽ را ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ دﺧﺘـﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻟﻘﺐ »ﺑﺘﻮل« ﮐﻪ در اﺻﻞ ﻣﺎل ﻣﺮﯾﻢ اﺳﺖ و ﺷـﯿﻌﯿﺎن آن را‬
‫ﺑﻪ ﻓﺎﻃﻤﻪ اﻃﻼق ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ و در ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺘﻮل ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬زﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺧﻮن ﻧﺒﯿﻨـﺪ و ﺣـﺎﯾﺾ‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬زﯾﺮا از دﺧﺘﺮ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺣﯿﺾ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ«‪ 77.‬آدامﻣﺘﺰ در ﺧﺼﻮص وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺣﻀﺮت ﻣﺮﯾﻢ‬
‫و ﻓﺎﻃﻤﻪ زﻫﺮا‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻠﯽﮔﻮﯾﯽ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮده و ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﻟﻘﺐ »ﺑﺘﻮل« ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬وي ﺑـﺮاي‬
‫اﺛﺒﺎت‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﻮﺟﯿﻪ ادﻋﺎي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻮع ﺳﻨﺪ و ﻣﺪرﮐﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤـﯽدﻫـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ادﻋﺎي ﺑﺪون دﻟﯿﻞ‪ ،‬ره ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺑﺮد و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻠﻤﯽ را ﻧﯿﺰ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟـﻮد اﯾـﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي آﺷﮑﺎرﺳﺎزي ﺑﻄﻼن اﯾﻦ ادﻋﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اوﻻ‪ :‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻣﺘﻮن و ﻣﻨـﺎﺑﻊ اﻫـﻞﺳـﻨﺖ‪ ،‬ﻟﻘـﺐ‬
‫»ﺑﺘﻮل«‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮﯾﻢ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه و دﻟﯿﻞ ﻧﺎمﮔﺬاري ﻣﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﺑﺘﻮل‪ ،‬اﻧﻘﻄﺎع وي از ازدواج و ﻫﻤﺴـﺮ‬
‫ﮔﺰﯾﻨﯽ ذﮐﺮ ﺷـﺪهاﺳـﺖ‪ ،‬ﻟﮑـﻦ ﻫﻤـﺎن ﻣﻨـﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺑﺘـﻮل را ﯾﮑـﯽ از اﻟﻘـﺎب و اﺳـﺎﻣﯽ ﻓﺎﻃﻤـﻪ زﻫـﺮا‪‬‬
‫ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ .78‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﻧﺘﺴﺎب ﻟﻘـﺐ »ﺑﺘـﻮل« ﺑـﻪ ﻓﺎﻃﻤـﻪ زﻫـﺮا‪ ،‬ﺑـﻪ ﺷـﯿﻌﯿﺎن اﺧﺘﺼـﺎص ﻧـﺪارد و‬
‫اﻫﻞﺳﻨﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺪان‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎً‪ :‬در ﻣﻮرد دﻟﯿﻞ ﻧـﺎمﮔـﺬاري ﻓﺎﻃﻤـﻪ‪ ‬ﺑـﻪ ﺑﺘـﻮل‪ ،‬در ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﺷﯿﻌﻪ و ﺳﻨﯽ‪ ،‬ﺳﻪ وﺟﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬وﺟﻪ اول‪ ،‬ﻋﻠﻮ و ﺑﺮﺗﺮي ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ‬در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ زﻧﺎن ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫در ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬ﻋﻔﺖ‪ ،‬ﺗﺪﯾﻦ وﺣﺴﺐ و ﻧﺴﺐ‪ 79،‬وﺟﻪ دوم‪ ،‬اﻧﻘﻄﺎع ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ‬از دﻧﯿﺎ و ﺗﻮﺟـﻪ ﺣﻀـﺮﺗﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ 80‬و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﮐﯽ و ﻃﻬﺎرت دﺧﺘﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺣﯿﺾ و ﻧﻔﺎس‪ 81.‬اﻣـﺎ آدامﻣﺘـﺰ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ از وﺟﻪ ﺳﻮم‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ آن ﻣﻮرد اﺷﺎره ﮐﺮدهاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪2‬ـ‪1‬ـ‪ .8‬ادﻋﺎي ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﺗﺸﯿﻊ از ﻣﮑﺘﺐ ﮐﻼﻣﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ادﻋﺎﻫﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه درﺑﺎره ﺗﺸﯿﻊ‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي آن از ﻣﮑﺘﺐ ﮐﻼﻣﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ادﻋﺎي وي ﺷﯿﻌﻪ از ﻧﻈﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ و روش ﮐﻼﻣﯽ‪ ،‬وارث ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻮده و در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠـﺮي‪،‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪21 ‬‬

‫ﻣﮑﺘﺐ ﮐﻼﻣﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ 82.‬ادﻋﺎي ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﺗﺸـﯿﻊ از ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺑـﻪ آدامﻣﺘـﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺧﯿﺎط ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ)م‪300‬ق(‪ ،‬اﺑـﻦﺗﯿﻤﯿـﻪ ﭘﯿﺸـﻮاي ﻓﺮﻗـﻪﮔﺮاﯾـﯽ‪ ،‬ﺑـﺎ اﺗﻬـﺎم ﻋﻘﯿـﺪه‬
‫ﺗﺠﺴﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺘﻘﺪﻣﯿﻦ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﻤﺮده ﮐﻪ ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ آراي ﮐﻼﻣـﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ 83.‬از ﻣﺘﺄﺧﺮان ﻧﯿﺰ اﺣﻤﺪاﻣﯿﻦ ﻣﺼﺮي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻃﺒـﻞ ﮐﻮﺑﯿـﺪه و ﺷـﯿﻌﻪ را ﻣﺘـﺄﺛﺮ از ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .84‬اﮔﺮ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﮑـﺪرﻣﻮت و آدامﻣﺘـﺰ‪ ،‬ادﻋـﺎي ﺗﺄﺛﯿﺮﭘـﺬﯾﺮي ﺷـﯿﻌﻪ را از‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺗﮑﺮار ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻐﺮﺿﺎﻧﻪ اﻓـﺮاد ﻣﺘﻌﺼـﺐ و ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎن ﻓﺮﻗـﻪﮔـﺮا‬
‫درﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎﻧﺮي ﮐﻮرﺑﻦ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ و ﺑﯽدﻗﺘﯽﻫﺎي ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﻬﻞ و‬
‫ﺗﻌﺼﺐ اﻓﺮاد ﻓﺮﻗﻪﮔﺮا از ﭘﯿﺮوان اﺳﻼم اﻫﻞﺳﻨﺖ‪ ،‬درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﺗﺸـﯿﻊ‪ ،‬ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﯽ ﮐﺎﻣـﻞ‬
‫‪85‬‬
‫ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ردﯾﻪ ﺗﻔﺼﯿﻠﯽ ادﻋﺎي ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﮐﻼم ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬از ﻣﮑﺘﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﺠـﺎل دﯾﮕـﺮ دارد‪ ،‬اﻣـﺎ در‬
‫اﯾﻨﺠﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﯾﺎدآوري ﺷﻮد‪:‬‬
‫اﻟﻒـ وﺟﻮد ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼﻣﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺳﻨﮕﯿﻦ در ﺳﺨﻨﺎن اﻣﺎﻣﺎن ﺷـﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾـﺖ از اﺳـﺘﻘﻼل‬
‫ﺗﻔﮑﺮ ﮐﻼﻣﯽ ﺷﯿﻌﯽ دارد‪ .‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ و اﺣﺎدﯾﺚ ﺳﺎﯾﺮ اﺋﻤﻪ‪ ،‬ﺻﺤﯿﻔﻪ ﺳـﺠﺎدﯾﻪ اﻣـﺎم‬
‫ﺳﺠﺎد‪ ،‬ﻣﻤﻠﻮ از ﻣﺴﺎﺋﻞ دﺷﻮار و ﭘﯿﭽﯿﺪه ﮐﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﺻـﯿﻒﻧﺎﭘـﺬﯾﺮي ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ 86،‬ﻋـﺪم‬
‫اﻣﮑﺎن رؤﯾﺖ ﺧﺪا‪ 87،‬ﻓﺮاﺗﺮ ﺑﻮدن ذات ﺧﺪاوﻧﺪ از اوﻫﺎم و ادراك ﺑﺸﺮ‪ 88،‬ﻏﯿﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ﺑﻮدن ﺣﻘﯿﻘـﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪي‪ 89،‬ﻧﻔﯽ ﺻﻔﺎت ﺟﺴﻤﯽ و ﺑﺸﺮي از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ 90،‬ازﻟﯽ و اﺑﺪي ﺑﻮدن ﺧﺪا و ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫‪91‬‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪.‬‬
‫بـ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﮐﻼﻣﯽ ﺷﯿﻌﻪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در ﮔﺰارهﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ و ﺑﻨﯿﺎدي ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬ﺷﯿﻌﻪ وﺟﻮد اﻣﺎم را در ﻫﺮ زﻣﺎن‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ ﭼﻨـﯿﻦ‬
‫اﻋﺘﻘﺎدي ﻧﺪارد؛‪ 92‬ﺷﯿﻌﻪ ﺑﺮ اﻧﺘﺼﺎب ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﻼ ﻓﺼﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪت ﺑﺎورﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﺮﺧﻼف آن‪ ،‬ﻋﻘﯿﺪه دارد؛‪ 93‬ﺑـﻪ ﻋﻘﯿـﺪه ﺷـﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻋﺼـﻤﺖ‬
‫اﻣﺎم‪ ،‬ﻻزم و ﺿﺮوري اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﮑـﻦ ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ ﻋﺼـﻤﺖ اﻣـﺎم را ﻻزم ﻧﻤـﯽداﻧﻨـﺪ؛‪ 94‬از دﯾـﺪﮔﺎه ﺷـﯿﻌﻪ‪،‬‬
‫ﻗﺎﺳﻄﯿﻦ و ﻧﺎﮐﺜﯿﻦ‪ ،‬ﮔﻤﺮاه و ﻣﻠﻌﻮﻧﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﺎن در ﺑﺮاﺑـﺮ اﻣـﺎم زﻣﺎﻧﺸـﺎن ﻣﺮﺗﮑـﺐ ﻋﺼـﯿﺎن ﺷـﺪه و‬
‫ﺧﺮوج ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬ﻗﺎﺳﻄﯿﻦ و ﻧﺎﮐﺜﯿﻦ را ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻟﻌﻨﺖ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻧﻤـﯽداﻧﻨـﺪ‪ 95.‬ﺑـﺪﯾﻬﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت اﺳﺎﺳﯽ و ﺑﻨﯿﺎدي‪ ،‬ﺑﺎ وامدﻫﯽ و ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاري ﻫﺴﺘﯽﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 22‬‬

‫جـ ﻣﻨﺎﻇﺮهﻫﺎي ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﺸﯿﻊ ﺑﺎ رﻫﺒﺮان ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻧﮕﺎرش ردﯾﻪ از ﺳﻮي ﻫﺮ ﮐـﺪام ﻋﻠﯿـﻪ‬
‫ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾـﺖ از ﻋـﺪم ﺻــﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔــﺬاري ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ ﺑــﺮ ﺷـﯿﻌﻪ دارد‪ .‬از دورهﻫــﺎي ﻧﺨﺴــﺘﯿﻦ‬
‫ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬ﺗﺸﯿﻊ در ﺑﺮاﺑﺮ آن‪ ،‬ﻣﻮﺿﻌﯽ ﮐﺎﻣﻼً اﻧﺘﻘﺎدي ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﻇﺮهﻫﺎي ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﮑـﻢ‬
‫ﺑﺎ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ‪ 96،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﻮاﺿﻊ اﻧﺘﻘﺎدي ﺗﺸﯿﻊ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﮕـﺎرش ﮐﺘـﺎبﻫـﺎي‬
‫ردﯾﻪ ﺑﺮ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ از ﺳﻮي ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﺷﯿﻌﯽ در ﺳﺪهﻫﺎي دوم و ﺳﻮم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه وﺟﻮد‬
‫ﭘﻮﯾﺎ و ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﮑﺘﺐ ﮐﻼﻣﯽ ﺗﺸﯿﻊ ﭘﯿﺶ از ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠـﺮي‪ ،‬اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﯽ از اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎبﻫـﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬
‫‪97‬‬
‫‪1‬ـ ﻣﺠﺎﻟﺴﻪ ﻣﻊ اﺑﯽ ﻋﻠﯽ اﻟﺠﺒﺎﺋﯽ ﺑﺎﻻﻫﻮاز‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ )م‪311‬ق(؛‬
‫‪98‬‬
‫‪2‬ـ ﮐﺘﺎب اﻟﺮد ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ اﻟﺤﮑﻢ ﮐﻮﻓﯽ )م‪199‬ق(؛‬
‫‪3‬ـ ﮐﺘﺎب اﻟﺮد ﻋﻠﯽ اﻟﻤﻌﺘﺰﻟﻪ ﻓﯽ ﺍﻣﺎﻣﺔ اﻟﻤﻔﻀﻮل‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤـﺪ ﺑـﻦ ﻋﻠـﯽ ﺑـﻦ ﻧﻌﻤـﺎن‬
‫‪99‬‬
‫ﺟﺒﻠﯽ ﮐﻮﻓﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻦ اﻟﻄﺎق؛‬
‫‪100‬‬
‫‪4‬ـ ﮐﺘﺎب اﻟﻨﻘﺾ ﻋﻠﯽ اﻻﺳﮑﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺷﺎذان ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري )م‪260‬ق(؛‬
‫‪101‬‬
‫‪5‬ـ ﮐﺘﺎب اﻟﺮد ﻋﻠﯽ ﻣﻦ ﻗﺎل ﺑﺎﻣﺎﻣﺔ اﻟﻤﻔﻀﻮل‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﻫﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﮑﻢ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻟﺐ ﺗﺮ از ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎنﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آدامﻣﺘﺰ ﺑﺮاي ادﻋﺎي ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﺷﯿﻌﻪ از ﻓﺮﻗﻪ ﮐﻼﻣـﯽ‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺷﯿﻌﯿﺎن زﯾﺪي‪ ،‬ﺳﻨﺪ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ را از ﻃﺮﯾﻖ واﺻﻞ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﻔﯿﻪ و از‬
‫او ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،....‬از دﻻﯾﻞ وﺟﻮد راﺑﻄـﻪ اﺳـﺘﻮار ﺑـﯿﻦ ﺷـﯿﻌﻪ و‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ آﻧﮑﻪ‪ ،‬ﻗﺎدر ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل‪408‬ق ﮔﻔﺖوﮔﻮ و ﺑﺤﺚ در اﻋﺘـﺰال و راﻓﻀـﯽﮔـﺮي و‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻼف اﺳﻼم را ﯾﮑﺠﺎ ﻗﺪﻏﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﯿﻮه اﺑﻦﺑﺎﺑﻮﯾﻪ ﻗﻤﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺷﯿﻌﻪ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم در ﮐﺘﺎب ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﯾﻊ ﯾﺎدآور ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از ﻋﻠﺖ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﮐﺎوش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ در ﻣﺬاﻫﺐ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﻧﻮاع‬
‫‪102‬‬
‫زﻧﺪﻗﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬

‫دﻻﺋﻞ و ﺷﻮاﻫﺪي ﮐﻪ از ﺳﻮي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺮاي ادﻋـﺎي ﺗﺄﺛﯿﺮﭘـﺬﯾﺮي ﺷـﯿﻌﻪ از ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ اﻗﺎﻣـﻪ ﺷـﺪه‪،‬‬
‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﺗﺸـﺎﺑﻬﺎت ﺟﺰﺋـﯽ و ﻣﻌﯿﺎرﻫـﺎي‬
‫ﻏﯿﺮ ﻣﻨﻄﻘﯽ‪ ،‬دور ﻣﯽ زﻧﺪ ﮐﻪ ﺑـﻪ روش ﻏﯿـﺮ ﺻـﺤﯿﺢِ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺮﮔﺸـﺖ دارد‪ .‬از اﯾـﻦ رو‪ ،‬ﺑﻄـﻼن‬
‫اﺳﺘﺪﻻل ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اوﻻً‪ :‬اﺗﺼﺎل ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ،‬دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي و ﻫﻮﯾﺖﯾـﺎﺑﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪23 ‬‬

‫از ﺷﯿﻌﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻋﮑﺲ آن‪ ،‬ﺛﺎﻧﯿﺎً‪ :‬ﻓﺮﻗﻪ زﯾﺪﯾﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از رﺳﻮل ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬را اﻣﺎم‬
‫ﻣﻔﺘﺮضاﻟﻄﺎﻋﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﺣﺴﻨﯿﻦ‪ ‬و ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻧﺴﻞ آن دو اﻣـﺎم ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫دﻋﻮت و ﻗﯿﺎم ﺧﻮﯾﺶ را آﺷﮑﺎر ﺳﺎزد‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮاﻟﺠﺎرود از رﻫﺒﺮان زﯾﺪﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻋﻠـﯽ‪ ‬و‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ از ﻣﯿـﺎن ﺷـﻌﺒﻪﻫـﺎي زﯾﺪﯾـﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻗـﻪ‬
‫»ﺑﺘﺮﯾﻪ« ﺑﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﺷﯿﺨﯿﻦ ﺻﺤ‪‬ﻪ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺗﻘﺪم ﻣﻔﻀﻮل ﺑﺮ ﻓﺎﺿﻞ را ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺷـﻤﺎرد‪ 103،‬ﻟﮑـﻦ‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ ﻓﺮﻗﻪ ﺑﺘﺮﯾﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮔﺰارهﻫﺎي ﻣﮑﺘـﺐ اﻋﺘـﺰال‪ ،‬ﻣﺴـﺘﻠﺰم ﺗﺄﺛﯿﺮﭘـﺬﯾﺮي و ﭘﯿـﺮوي ﻫﻤـﻪ‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ از ﻓﺮﻗﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ :‬ﻣﯿﺎن ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻗﺎدر ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﯽ و ﺗﺴـﺎوي‬
‫ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﺤﺮﯾﻢ و ﯾﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي آﻧﻬﺎ از ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﻮﻧـﻪ راﺑﻄـﻪ ﻋﻠـﯽ و ﻣﻌﻠـﻮﻟﯽ وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬راﺑﻌﺎً‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ ﻣﮑﺘﺐ ﺗﺸـﯿﻊ ﺑـﻮده ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻓﺮﻗـﻪ ﻣﻌﺘﺰﻟـﻪ‬
‫ﺳﺮاﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ 104،‬ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺧﺮدﮔﺮاي ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺑـﻦﺑﺎﺑﻮﯾـﻪ ﻗﻤـﯽ از داﻧﺸـﻤﻨﺪان‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪2‬ـ‪1‬ـ‪ .9‬ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﺣﻀﻮر ﻓﻘﻬﯽ و ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺗﺸﯿﻊ‬

‫از ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﺣﻀﻮر ﺣﺪﯾﺜﯽ و ﻓﻘﻬﯽ ﺗﺸﯿﻊ در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم‬
‫ﻫﺠﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﻓﺼﻞﻫﺎي ﺳﯿﺰدﻫﻢ و ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺰارش و ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ‬
‫و ﻣﺬاﻫﺐ ﻓﻘﻬﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﺴﻠﮏ ﮐﻼﻣﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ‪ ،‬اﺷﺎﻋﺮه و اﻫـﻞﺣـﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣـﺬاﻫﺐ ﻓﻘﻬـﯽ‬
‫راﯾﺞ در آن دوره را ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺣﺘﯽ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺎﺋﺪه داودﯾﻪ‪ 105‬را از ﻗﻠﻢ ﻧﯿﻨﺪاﺧﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﮔﺰارش ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ رواج ﻣﺬﻫﺐ ﻓﻘﻬﯽ ﺗﺸﯿﻊ در آن زﻣﺎن‪ 106،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ اﺷـﺎرهاي‬
‫ﺑﻪ آن ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﯿﻌﯿﺎن در ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم و اﯾﺠـﺎد ﻓﻀـﺎي ﺑـﺎز‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ آﻧﺎن‪ ،‬رواج ﻣﺬﻫﺐ ﻓﻘﻬﯽ و ﺷـﮑﻞﮔﯿـﺮي ﻣﮑﺘـﺐ اﺻـﻮﻟﯽ ﺷـﯿﻌﻪ‪ ،‬دور از‬
‫ذﻫﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑـﻦ اﺑـﯽﻋﻘﯿـﻞ ﻧﻌﻤـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐﺘـﺎب ﻣﻬـﻢ‬
‫اﻟﻤﺴﺘﻤﺴﮏ ﺑﺤﺒﻞ آلاﻟﺮﺳﻮل را در ﻓﻘﻪ ﺷﯿﻌﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد‪ 107‬و ﺳﭙﺲ اﺑﻦﺟﻨﯿـﺪ اﺳـﮑﺎﻓﯽ و ﺷـﯿﺦ‬
‫ﻣﻔﯿﺪ‪ ،‬ﻗﺪمﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ را در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺤﺪﺛﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ دارﻗﻄﻨﯽ )م‪386‬ق( و‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري )م‪405‬ق( را ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺤﺪﺛﺎن آن دوره ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرد‪ 108،‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ رﻏـﻢ ﺣﻀـﻮر‬
‫ﻣﺤﺪث ﻧﺎﻣﺪار ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺟﻨﺎب ﺷﯿﺦ ﺻﺪوق در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم و اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘـﻮب ﮐﻠﯿﻨـﯽ در‬
‫اواﯾﻞ اﯾﻦ ﺳﺪه‪ ،‬از ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺷﯿﻌﻪ ﻧﺎم ﻧﺒﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 24‬‬

‫‪3‬ـ‪2‬ـ‪1‬ـ‪ .10‬اﻧﮑﺎر وﺟﻮد اﻣﺎم دوازدﻫﻢ ﺷﯿﻌﯿﺎن‬

‫از دﯾﮕﺮ اﺷﮑﺎﻻت ﺑﺰرگ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ادﻋﺎي ﻋﺪم ﺗﻮﻟﺪ اﻣﺎم دوازدﻫﻢ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه در‬
‫ﺟﻠﺪ دوم‪) ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ (350‬ﻣﺪﻋﯽ ﺷﺪه ﮐﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ ﻋﺴﮕﺮي‪ ‬ﺑﻼ ﻋﻘﺐ از دﻧﯿـﺎ رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬وي‬
‫ﺿﻤﻨﺎً اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ در ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻓﺎﻃﻤﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺪون ﻓﺮزﻧﺪ از دﻧﯿـﺎ رﻓـﺘﻦ اﻣـﺎم‬
‫ﯾﺎزدﻫﻢ ﺷﯿﻌﯿﺎن اﺛﻨﺎﻋﺸﺮي اﺳﺖ‪ 109.‬اﻧﮑﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻮاﻣﻞ و‬
‫اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬آﺑﺸـﺨﻮر ادﻋـﺎي آدامﻣﺘـﺰ‪ ،‬ﺳـﺨﻨﺎن ﻣﻐﺮﺿـﺎﻧﻪ‬
‫‪110‬‬
‫اﺑﻦﺗﯿﻤﯿﻪ در ﻣﻮرد اﻣﺎم دوازدﻫﻢ ﺷﯿﻌﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪2‬ـ‪ .2‬ﻣﻮارد دﯾﮕﺮ‬

‫اﺷﮑﺎﻻت و ﻧﻘﺪﻫﺎي وارد ﺑﺮ ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎ و ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺷـﯿﻌﯿﺎن‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و در ﺑﺨﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﻮاردي از ﻧﻘﺪﻫﺎي ﺟﺪي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ از آﻧﻬﺎ در اﯾـﻦ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬

‫‪3‬ـ‪2‬ـ‪2‬ـ‪.1‬اﻧﺘﺴﺎب ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻏﯿﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ اﺳﻼم‬

‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﻓﺼﻞ ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮏ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺣﻤﺎمﻫﺎي ﮔﺮم را ﮐـﻪ در ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم آن روز ﺑـﻪ ﺷـﮑﻞ‬
‫وﺳﯿﻊ‪ ،‬رواج داﺷﺖ‪ ،‬وارداﺗﯽ داﻧﺴﺘﻪ و ﻣﺪﻋﯽ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣـﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺷـﺮﻗﯿﺎن از اﯾـﻦ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬در دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺣﻤﺎم ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺸﻢ ﺳـﺮان‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ روﺑﻪ رو ﺷﺪ ﮐﻪ آن را ﺑﯽﺣﺮﻣﺘﯽ ﺑﻪ دﯾﻦ ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺷﺒﯿﻪ ﭼﻨـﯿﻦ ﭼﯿـﺰي را ﺑـﻪ‬
‫اﺳﻼم ﻧﺴﺒﺖ داده و اﻇﻬﺎر ﻣﯽ دارد ﮐﻪ اﺳﻼم درﺑﺎره ﺣﻤﺎم‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﻣـﺎم‬
‫ﻋﻠﯽ ‪ ‬ﺗﻤﺴﮏ ﺟﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﻤﺎم ﭼﻪ ﺑﺪ ﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺪا درآن ﻣﯽﭘﯿﭽﺪ‪ ،‬ﺻﻮت ﻗﺮآن ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮش ﻧﻤﯽرﺳﺪ و ﻋﻮرتﻫﺎ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ«‪ .‬از زﻣﺨﺸﺮي ﻧﯿﺰ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﮑﺮوه اﺳـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﻪ زﻧﺶ ﭘﻮل ﺣﻤﺎم ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﻋﺎً ﮐﺮاﻫـﺖ دارد«‪ 111.‬ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ آدامﻣﺘﺰ ﺣﻤﺎم ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر از روم وارد ﺟﻬﺎن اﺳـﻼم ﺷـﺪ‪ 112.‬او از ﻗـﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺧﻠﯿﻔـﻪ ﻋﺒﺎﺳـﯽ‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺳﻼف ﺧﻠﯿﻔﻪ)ﻗﺎﻫﺮ(‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﺣﻤـﺎمﻫـﺎي روﻣـﯽ در ﺣـﺮمﺳـﺮا‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﻗﺎﻫﺮ ﺧﻠﯿﻔﻪ را‪ ،‬دﻟﯿﻞ اﻗﺘﺒﺎس ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از روﻣﯿﺎن در ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﻬﺮه ﺑـﺮداري‬
‫‪113‬‬
‫ﺣﻤﺎم‪ ،‬داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻧﻘﺪ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ادﻋﺎي آدامﻣﺘﺰ ﺑﺎﯾـﺪ ﮔﻔـﺖ ﮐـﻪ اوﻻً‪ :‬اﺛﺒـﺎت ﻧﺸـﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﯾﻮﻧـﺎن و روم‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺣﻤﺎم در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺟﺎي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد ﮐـﻪ ﺣﻤـﺎم ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪25 ‬‬

‫اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در ﭼﻪ ﻧﻘﻄﻪاي از ﺟﻬﺎن اﺧﺘﺮاع و از آن ﺑﻬﺮه ﺑﺮداري ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،،‬ﺛﺎﻧﯿﺎً‪ :‬ﺗﺮدﯾـﺪي ﻧﯿﺴـﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻈﺎﻓﺖ و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ ﺟﺴﻤﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻃﻬﺎرت وﭘـﺎﮐﯿﺰﮔﯽ روﺣـﯽ‪ ،‬از ﻣﺴـﻠﻤﺎت دﯾـﻦ اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻧﺴـﺒﺖ داده‪ ،‬ﺑـﺮاي آن ﺳـﻨﺪ و ارﺟـﺎﻋﯽ ذﮐـﺮ‬
‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺣﻤﺎمﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ در ﻋـﯿﻦ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ورود ﺑﻪ آﻧﻬﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺮﻫﻨﮕﯽِ ﻋﻔﺖﺳﺘﯿﺰ‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم‪‬‬
‫‪114‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺲ ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪون ﻟﻨﮓ وارد ﺣﻤﺎم ﻧﺸﻮد«‪.‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮش ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﺑﺮده ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬از دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳـﻼم ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﻓﺼﻞ ﯾﺎزدﻫﻢ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑـﻪ ﮔﻮﺷـﻪاي از ﻗـﻮاﻧﯿﻦ ﺑـﺮدهداري در ﺑﯿـﺰاﻧﺲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺿﻤﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻏﯿﺮ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﺑﺮ ﺑﺮده ﻧﺼﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺰارش داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ‬
‫ﮐﻠﯿﺴﺎي ﻣﺴﯿﺤﯽ در ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮدهﻫﺎي ﻫﻤﮑﯿﺶ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﯿﺤﯽ‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺷﺮﮐﺖ در ﻣﺮاﺳﻢ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ ادﻋـﺎﯾﯽ را ﻣﺒﻨـﯽ ﺑـﺮ ﺟـﻮاز‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻏﯿ ﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﺑﺮده ﻣﺴﻠﻤﺎن از ﺟﺎﻧﺐ اﺳﻼم ﻣﻄﺮح ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳـﻼم‬
‫ﺑﺮ ﯾﻬﻮدي و ﻧﺼﺮاﻧﯽ‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﺑﺮده ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﻣﻤﻨﻮع ﻧﮑـﺮده ﺑـﻮد«‪ 115.‬ﺻـﺮف ﻧﻈـﺮ از اﺳـﺘﻨﺒﺎﻃﺎت‬
‫ﻓﻘﻬﯽ ﻣﺬاﻫﺐ و ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻧﺺ ﺻﺮﯾﺢ آﯾﻪ ﻗﺮآن‪ ...» :‬و‪ ‬ﻟَﻦْ ﯾ‪‬ﺠ‪‬ﻌ‪‬ـﻞَ اﻟﻠﱠـﻪ‪ ‬ﻟ‪‬ﻠْﮑـﺎﻓ‪‬ﺮِﯾﻦَ‬
‫ﻋ‪‬ﻠَﯽ اﻟْﻤ‪‬ﺆْﻣ‪‬ﻨ‪‬ﯿﻦَ ﺳ‪‬ـﺒِﯿﻼً«)ﻧﺴـﺎء‪ (141 :‬و ﺳـﺨﻦ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻣﮑـﺮم اﺳـﻼم‪» :‬اﻻﺳـﻼم ﯾﻌﻠـﻮ و ﻻ ﯾﻌﻠـﯽ‬
‫ﻋﻠﯿﻪ«‪ 116،‬ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮ ﺑﺮده ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑـﻪ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻓﻘﯿﻬـﺎن ﺷـﯿﻌﻪ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮده و ﺻﺎﺣﺒﺶ‪ ،‬ﻫﺮدو ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮده‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﻣﺸـﺮف ﺷـﻮد‪ ،‬ﺻـﺎﺣﺐ ﻏﯿـﺮ‬
‫‪117‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن وي ﻣﻠﺰم اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪2‬ـ‪2‬ـ‪ .2‬ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت دروﻧﯽ؛‬

‫از اﺷﮑﺎﻻت دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت دروﻧﯽ ﯾﺎ ﭘﺎرادوﮐﺲﻫﺎﯾﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﮔـﺎﻫﯽ ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﺑﺤﺚ از ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اداري ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﮐﺎرﻣﻨﺪان دﯾـﻮاﻧﯽ را از ﻓﻘﯿﻬـﺎن و‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ و اﻇﻬﺎر ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧـﻼف ﻋﺎﻟﻤـﺎن‪ ،‬دﯾﻮاﻧﯿـﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﺗﺮﺑﯿـﺖ ادﺑـﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ در ﺣﺪ ﻟﺰوم ﺑﻪ ﺷﺮﻋﯿﺎت ﻧﻤﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺣﺎﮐﻤﺎن از اﻧﺘﺨـﺎب ﻓﻘﯿﻬـﺎن و ﻋﺎﻟﻤـﺎن‪ ،‬در‬
‫ﻣﻘﺎم وزارت و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﻮدداري ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ 118.‬اﻣـﺎ ﺟـﺎي دﯾﮕـﺮ ﮔـﺰارش‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎلﻫﺎي ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺮوزي ﮐﻪ ﯾﮏ روﺣﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وزارت اﻣﯿﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ را ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪه داﺷﺖ و اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺳﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻓﻘﯿﻬﯽ ﮔﺸـﺎده زﺑـﺎن و ﻣﺤـﺪث و ﺣـﺎﻓﻆ ﻗـﺮآن‪ ،‬ﻣﺘﺼـﺪي وزارت‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 26‬‬

‫ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن ﺑﻮد‪ 119.‬در ﺑﺤﺚ از ﻓﺮﻗﻪﻫﺎي ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺗﺸﯿﻊ را در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻓﺎﻗﺪ ﻣﮑﺘﺐ ﮐﻼﻣﯽ داﻧﺴـﺘﻪ‬
‫و اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده ﮐﻪ ﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﻪ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﺷﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐـﺮد‪ .‬اﻧـﺪﮐﯽ‬
‫ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن ﻗﺮن ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻓﺎﻃﻤﯿـﺎن ﺷـﯿﻌﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و در ﺑﯿﺸـﺘﺮ‬
‫ﻣﺒﺎدي ﺑﺎ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﺗﻮاﻓﻖ داﺷﺘﻨﺪ‪ 120.‬در ﺑﺤﺚ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺎﻟﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﻘﯿﻬـﺎن‬
‫و ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﺟﺰﯾﻪ اﻫﻞ ذﻣﻪ‪ ،‬ﺧﺮاج زﻣﯿﻦ و زﮐﺎت‪ ،‬ﻫـﺮ ﻧـﻮع ﻣﺎﻟﯿـﺎت را ﻏﯿـﺮ ﻣﺸـﺮوع‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺣﮑﺎﯾﺖ از وﺟﻮد ﺳﯿﺴﺘﻢ و ﺷﯿﻮه ﺧـﺎص اﻗﺘﺼـﺎدي و ﻣﺎﻟﯿـﺎﺗﯽ در‬
‫اﺳﻼم دارد‪ ،‬اﻣﺎ ذﯾﻞ ﮔﻔﺘﺎرش‪ ،‬اﺳﻼم را ﻣﺘﻬﻢ ﮐﺮده ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز‪ ،‬ﺷﯿﻮهﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ﻗـﺪﯾﻤﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﺑﻄﺎﻟﺴﻪ‪ ،‬روﻣﯿﺎن و ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن را ﺑﺮ ﻧﯿﻨﺪاﺧﺖ‪ .121‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﻓﺼﻞ ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪،‬‬
‫ﺳـﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﻗــﺮن ﭼﻬــﺎرم ﻫﺠــﺮي را دوره ﻋﻠ ـﻢ ﮐــﻼم ﺧﻮاﻧــﺪه ﮐــﻪ در اﯾ ـﻦ ﺳــﺪه‪ ،‬ﻋﻠــﻢ ﮐــﻼم از‬
‫ﺧﺪﻣﺖﮔﺬاري ﻓﻘﻪ ﺧﻼﺻﯽ ﯾﺎﻓﺖ وﮐﺴﻮت اﺳﺘﻘﻼل ﭘﻮﺷـﯿﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ اﻧـﺪﮐﯽ ﺑﻌـﺪ‪ ،‬از اﺳـﺘﻘﻼل ﮐـﻼم‬
‫ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ در ﻗﺮن ﺳﻮم ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪.122‬‬

‫‪3‬ـ‪2‬ـ‪2‬ـ‪ .3‬ادﻋﺎي ورود ﮔﺰارهﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ در اﺳﻼم‬

‫‪123‬‬
‫رﺳـﻮخ‬ ‫از دﯾﮕﺮ ﻧﻘﺪﻫﺎي وارد ﺑﺮ ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ادﻋﺎي ورود ﮔﺰارهﻫﺎي ﻣﺴﯿﺤﯽ در اﺳﻼم اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﻔﻮذ اﻓﮑﺎر‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و آﻣﻮزهﻫﺎي ﯾﮏ دﯾﻦ در ادﯾﺎن ﻣﺠـﺎورش ﻃـﯽ دوره زﻣـﺎﻧﯽ ﺑﻠﻨـﺪ ﻣـﺪت‪،‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﮑﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ادﻋـﺎي ورود آﻣـﻮزهﻫـﺎي ﻣﺴـﯿﺤﯽ در اﺳـﻼم‪ ،‬ﺑـﺮ ﭘﺎﯾـﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎي ﭘﺪﯾﺪارﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ دﯾﻨﯽ‪ ،‬در ﻫﯿﭻ ﺳﻄﺤﯽ ﻗﺎﺑﻞ دﻓـﺎع‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺸﺎﺑﻬﺎت ﺟﺰﺋﯽ را دﻟﯿﻠﯽ ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﻪ ﺣﺴـﺎب آورد‪ .‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه‪ ،‬ﭘﯿـﺮو‬
‫ادﻋﺎي ﻓﻮق‪ ،‬ﭘﺎ را ﻓﺮاﺗﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﮔﺰارهﻫﺎي اﺻﯿﻞ اﺳﻼﻣﯽ و ﻗﺮآﻧﯽ را ﺑـﻪ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ و ﻓﺮﻗـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﮔﺰارهﻫﺎ »ﻣﻌﺮﻓﺔ اﷲ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﻨﺪار وي ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﮔﻨﻮﺳﯿﺎن ﻗﺪﯾﻢ اﺳﺖ و دوﺑﺎره در ﻣﻮﻃﻦ اﺻﻠﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺮق ﻣﯿﺎﻧـﻪ‪ ،‬ﻇﻬـﻮر ﮐـﺮده و‬
‫ﻃﯽ دو ﻗﺮن در زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻘﺎم ﻧﺨﺴﺖ را اﺣﺮاز ﻧﻤﻮد‪ 124.‬ﮔﺰاره دﯾﮕﺮي ﮐـﻪ ﻣـﻮرد‬
‫ادﻋﺎي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪» ،‬وﻻﯾﺖ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور وي‪ ،‬ﮔﺰاره »وﻻﯾـﺖ« ﺟـﺰء اﻋﺘﻘـﺎدات ﻋﺮﻓـﺎﻧﯽ‬
‫‪125‬‬
‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﮔﻨﻮﺳﯽ ﺑﻮده و ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ اﺳﻼﻣﯽ آن را وارد اﺳﻼم ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﮔﺰارهﻫﺎي »ﻣﻌﺮﻓﺖ« و »وﻻﯾﺖ«‪ ،‬ﮔﺰارهﻫﺎي اﺻﯿﻞ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮده و از ﻫـﯿﭻ‬
‫دﯾﻨﯽ وام ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬واژه »وﻟﯽ« ﺑﻪﻃﻮر ﻣﮑـﺮر در ﻗـﺮآن ﮐـﺮﯾﻢ وارد ﺷـﺪه و از ﺟﻤﻠـﻪ در‬
‫ﺳﻮرهﻫﺎي؛ ﺑﻘﺮه آﯾﻪ‪ 120‬و آﯾﻪ ‪ ،257‬آلﻋﻤﺮان آﯾﻪ‪ ،68‬ﻋﻨﮑﺒﻮت آﯾﻪ‪ ،22‬اﻧﻌﺎم آﯾﻪ‪ ،70‬ﻣﺎﺋﺪه آﯾـﻪ‪55‬‬
‫و اﻋﺮاف آﯾﻪ‪ 55‬و ‪ ،196‬ذﮐﺮ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪27 ‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮔﺰاره »ﻣﻌﺮﻓﮥ اﷲ«‪ ،‬ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر در ﺳﺨﻨﺎن ﮔﻬﺮﺑـﺎر ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﮑـﺮم اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬
‫ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد؛ آﻧﮕﺎه ﮐﻪ اﻋﺮاﺑﯽ در ﻣﺤﻀﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وارد ﺷﺪ و درﺧﻮاﺳـﺖ آﻣـﻮزش ﻏﺮاﺋـﺐاﻟﻌﻠـﻢ را‬
‫ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺎ »رأساﻟﻌﻠﻢ« ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﺮدي ﮐﻪ از »ﻏﺮاﺋﺐاﻟﻌﻠﻢ« ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟ اﻋﺮاﺑﯽ‬
‫ﺳﺌﻮال ﮐﺮد‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮل اﷲ »رأساﻟﻌﻠـﻢ« ﭼﯿﺴـﺖ؟ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﭘﺎﺳـﺦ ﻓﺮﻣـﻮد‪» :‬ﻣﻌﺮﻓـﺔ اﷲ ﺣـﻖ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺘﻪ«‪ 126.‬درﺳﺨﻨﺎن اﻣﺎم ﻋﻠﯽﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﮔﺰاره »ﻣﻌﺮﻓـﮥ اﷲ« وارد ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﯾﺸـﺎن‬
‫‪127‬‬
‫»ﻣﻌﺮﻓﮥ اﷲ« را اول ﻋﺒﺎدت و ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪3‬ـ‪.3‬اﺳﻨﺎد و ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺴﺘﻨﺪﯾﺎﺑﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﻣﯽ ﺗـﻮان ﻣﻘـﺪار آﺷـﻨﺎﯾﯽ آدامﻣﺘـﺰ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ آدامﻣﺘﺰ ﺑﻪرﻏﻢ ﺟﺪاﯾﯽ زﺑﺎﻧﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽاش از ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼم‪ ،‬آﺷـﻨﺎﯾﯽ ﮔﺴـﺘﺮدهاي ﺑـﺎ ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﮑﺎﻻت و ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫـﺎي وي در اﯾـﻦ زﻣﯿﻨـﻪ‪ ،‬ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫اﻏﻤﺎض ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﺠﻢ ﮔﺴﺘﺮده ارﺟﺎﻋـﺎت ﮐﺘـﺎب آدامﻣﺘـﺰ‪ ،‬ﺑﺮرﺳـﯽ ﺗﻤـﺎم ﮐﺎﺳـﺘﯽﻫـﺎ و‬
‫ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎي آن‪ ،‬ﮐﺎري اﺳﺖ ﭘﺮﺣﺠﻢ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﻣﺠﺎل دﯾﮕﺮ‪ ،‬از اﯾـﻦ رو ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑﺴـﺘﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از اﺷﮑﺎﻻت ﺳﻨﺪي ﮐﺘﺎب را رﺻﺪ ﮐﺮدهاﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒـ در ﺟﻠـﺪ اول‪ ،‬ﺻـﻔﺤﻪ ‪ ،19‬ﭼﻨـﯿﻦ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ ...» .‬در ﺑﻐـﺪاد ﺣـﺎل دﮔﺮﮔﻮﻧـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬از‬
‫ﺳﺎل‪315‬ق ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر‪ ،‬ﻋﯿﺎران در آﻧﺠﺎ ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد ﺑﺮ اﻧﮕﯿﺨﺘﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﺗـﺎراج دﺳـﺖ‬
‫زدﻧﺪ‪ 128،«...‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ اﻟﮑﺎﻣﻞ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪) ،‬ج‪ ،8‬ص‪ (126‬ارﺟﺎع داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي ﺗﻔﺎوت ﺷﻤﺎره ﺻﻔﺤﺎت از اﺧﺘﻼف در ﭼﺎپ ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎره ﺻﻔﺤﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﮑﯿـﻪ ﮐـﺮد‪ ،‬از‬
‫اﯾﻦ رو‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ آدمﻣﺘﺰ ﺑﺎﯾﺪ ذﯾﻞ ﺣﻮادث ﺳﺎل‪315‬ق درج ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي در اﻟﮑﺎﻣـﻞ‬
‫ذﯾﻞ ﺣﻮادث ﺳﺎل‪315‬ق وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺑﻦاﺛﯿﺮ ﺟﺮﯾﺎن ﻋﯿﺎران را در ﺣـﻮادث ﺳـﺎلﻫـﺎي‪ 276‬و‬
‫‪306‬ق‪ 129‬ﮐﻪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه ﻋﺪم اﺧﺘﺼﺎص ﻗﻀﯿﻪ ﻋﯿﺎران ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل‪315‬ق اﺳﺖ‪.‬‬
‫بـ در ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ 79‬ﮔﺰارش ﺷﺪه ﮐﻪ ﻋﻀـﺪاﻟﺪوﻟﻪ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾـﺎن ﻣﺘﻤﺎﯾـﻞ ﺑـﻪ ﺗﺸـﯿﻊ‪،‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ 130،‬ﺳﭙﺲ ارﺟﺎع آن ﺑـﻪ اﺣﺴـﻦاﻟﺘﻘﺎﺳـﯿﻢ ﻣﻘﺪﺳـﯽ ذﮐـﺮ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺴﻦاﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ ﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﻪ را ﭘﯿﺮو ﻣﺬﻫﺐ داودﯾﻪ ﻣﯽداﻧﺪ‪.131‬‬
‫جـ در ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ 80‬ﮔﺰارش ﺷﺪه ﮐﻪ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ‬ﮐﺸـﺘﻪ ﻧﺸـﺪه و‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ،‬درﺑﺎره وي اﻣﺮ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﺸﺘﺒﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .132‬ارﺟﺎع اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻞ‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 28‬‬

‫اﻟﺸﺮاﯾﻊ اﺑﻦﺑﺎﺑﻮﯾﻪ ﻗﻤﯽ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي در ﻋﻠﻞ اﻟﺸـﺮاﯾﻊ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در )ص ‪ (225‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮدان ﻓﺎرﺳﯽ آن‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪» :‬ادﻋﺎ‬
‫ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮي)زﻧﺪهﺑﻮدن اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ‪ ،(‬از ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻣـﺎ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ و ﻣـﺎ از آﻧﻬـﺎ ﺑﯿـﺰارﯾﻢ و‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﻣﺎم ﻋﻠﯽ‪ ‬و ﺳﺎﯾﺮ اﺋﻤﻪ‪ ‬را درﺑﺎره ﺷﻬﺎدت ﺣﺴـﯿﻦ‪ ‬ﺗﮑـﺬﯾﺐ‬
‫‪133‬‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ«‪.‬‬
‫دـ در ﺟﻠﺪ اول‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ 15‬دﯾﺪﮔﺎه اﺑﻦﺣﻮﻗﻞ درﺑﺎره ﻣﺤﺪوده ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻧﻘﻞ ﺷﺪه‪ 134‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ واﻟﻤﻤﺎﻟﮏ ارﺟﺎع داده ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑـﯽ ﺗﺮدﯾـﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ ارﺟـﺎع‪،‬‬
‫اﺷﺘﺒﺎه اﺳـﺖ‪ ،‬زﯾـﺮا اﺑـﻦﺣﻮﻗـﻞ‪ ،‬ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﺑـﻪ ﻧـﺎم اﻟﻤﺴـﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟـﮏ ﻧـﺪارد و اﺳـﻢ ﮐﺘـﺎب وي‬
‫ﺻﻮﺭﺓاﻻرض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻫ ـ در ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ 548‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗـﺎﺟﺮي ﺳـﻤﺮﻗﻨﺪي‬
‫در »ﮐﻠﻪ« از ﮐﺸﺘﯽ ﻋﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﺎده ﺷﺪ و در ﮐﺸﺘﯽﻫﺎي ﭼﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ »ﮐﺎﻧﺘﻮن« ﻧﺸﺴﺖ‪ 135.‬آﻧﮕﺎه‬
‫اﯾﻦ ﮔﺰارش ﺑﻪ ﻣﻌﺠﻢ اﻟﺒﻠﺪان ﯾﺎﻗﻮت ﺣﻤﻮي ارﺟﺎع داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿـﺰي در ﻣﻌﺠـﻢ‬
‫اﻟﺒﻠﺪان ﯾﺎﻓﺖ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﮔﺰارش ﻣﺬﮐﻮر در ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ ﻣﺴﻌﻮدي ﺑﻪﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘﻔـﺎوﺗﯽ ﻧﻘـﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدي از ﺗﺠﺎر ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﺑﻪ ﻋﺮاق آﻣﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺑﺼﺮه وارد ﺷﺪ و از درﯾـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻤـﺎن‬
‫رﺳﯿﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف »ﮐﻠﻪ« ﮐﻪ در ﻣﯿﺎﻧﻪ راه ﭼﯿﻦ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺴﭙﺎر ﮔﺮدﯾﺪ‪ 136.‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﭼﯿﻨﺶ ﻣﻨﻄﻘﯽ اﺟﺰاي ﮔﺰارش ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﻧﻘﻞ وي در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﮔﺰارش آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﻣﻌﻘﻮلﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫وـ در ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ 545‬از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي و ﺳﺎدهزﯾﺴﺘﯽ اﻫﻞ ﺳﯿﺮاف ﺧﺒـﺮ داده و ﺳـﭙﺲ در‬
‫ﺻﻔﺤﻪ‪ 546‬ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﯾﮑﯽ از ﺗﺎﺟﺮان ﺳﯿﺮاﻓﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﺛـﺮوت ﭼﻬـﺎرﻫﺰار دﯾﻨـﺎري‪ ،‬ﻟﺒـﺎس‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎدهاي‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ؛ ﺗﻦﭘﻮش ﻏﻼﻣﺶ ﺑﻪ ﺗـﻦ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ 137.‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه‪ ،‬اﯾـﻦ ﮔـﺰارش را ﺑـﻪ‬
‫»اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ« اﺻﻄﺨﺮي ارﺟﺎع داده‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑـﻪ در اﻟﻤﺴـﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟـﮏ ﭼﻨـﯿﻦ آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،...» :‬ﺣﺘﯽ ان اﺣﺪﻫﻢ ﯾﺒﻠﻎ ﻣﻠﮑﻪ ﺍﺭﺑﻌﺔ آﻻف أﻟﻒ دﯾﻨﺎر«‪ 138‬ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ داراﯾـﯽ آن‬
‫ﺗﺎﺟﺮ ﺳﯿﺮاﻓﯽ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻣﯿﻠﯿﻮن دﯾﻨﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﮑﻦ آدامﻣﺘﺰ ﺟﻤﻠﻪ ﻋـﺪدي »ﺍﺭﺑﻌـﺔ آﻻف اﻟـﻒ دﯾﻨـﺎر« را‬
‫ﭼﻬﺎرﻫﺰار دﯾﻨﺎر ﻓﻬﻤﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﯿﻠﯿﻮن ﻣﻌﻘﻮلﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺳﺎدهﭘﻮﺷﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺛﺮوت ﭼﻬﺎر ﻫﺰار دﯾﻨﺎري ﺟﺎي اﻓﺘﺨﺎر ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪29 ‬‬

‫زـ در ﺟﻠﺪ دوم‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ‪ 522‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻐﺪاد ﺗﺎ اﻧﺒﺎر ﺑﺎ ارﺟﺎع ﺑﻪ اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ اﺑﻦﺧﺮدادﺑﻪ‪،‬‬
‫دوازده ﻓﺮﺳﺦ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 139،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ در اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ اﺑﻦﺧﺮدادﺑﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻐـﺪاد ﺗـﺎ‬
‫‪140‬‬
‫اﻧﺒﺎر‪ ،‬ﻫﺸﺖ ﻓﺮﺳﺦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫حـ از اﺷﮑﺎﻻت ﻋﻤﺪه ﺳﻨﺪي ﮐﺘﺎب آدمﻣﺘﺰ‪ ،‬ﻧﺎدﯾﺪهاﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺘـﻮن ﺷـﯿﻌﯽ اﺳـﺖ‪ .‬وي‬
‫در ﺑﺤﺚ از اﻗﻠﯿﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﻃﺮح ﻣﺴﺌﻠﻪ ارث از دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم‪ ،‬ادﻋﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫـﻞ‬
‫ﻫﯿﭻ دﯾﻨﯽ از ﭘﯿﺮوان دﯾﻦ دﯾﮕﺮ ارث ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ 141.‬اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻪ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬
‫ﻧﮕﺎه ﻣﺘﻔﺎوت دارد؛ و ارث ﻣﺴﻠﻤﺎن را از ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﮑﺲ آن را ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺛـﺮ ﺷـﺮقﺷـﻨﺎس ﺳﻮﺋﯿﺴـﯽ ـ آﻟﻤـﺎﻧﯽ در‬
‫اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزده و اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺖ ﻣﯿﻼدي‪ ،‬آدامﻣﺘـﺰ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺑـﺎر‪ ،‬وارد ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪه و درﺑﺎره ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮔﺴـﺘﺮده و ﺑـﺎ‬
‫روﯾﮑﺮد ﮔﺰارش ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮدهاﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎب آدامﻣﺘﺰ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺷﮑﺎﻻت و ﻧﺎرﺳـﺎﯾﯽﻫـﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺑﺨﺶ اﺳﻨﺎد و ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬دارد‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮاي ﮐﺘﺎب ﻧﯿـﺰ در زﻣﯿﻨـﻪ ﻣﻌـﺎرف اﺳـﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺸﯿﻊ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه از ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ و ﻧﯿﺰ اﻧﮕﯿـﺰهﻫـﺎي‬
‫ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ وي ﺑﺎ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻓﺎﺣﺶ و ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي ﮔﻤﺮاه ﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻮاﺟـﻪ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬از اﯾـﻦ رو‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﻧﻘﺎداﻧﻪ و ﺑﺎ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ و اﻧﺪوﺧﺘـﻪ ﻋﻠﻤـﯽ و ﻣﻌـﺎرﻓﯽ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟـﻪ‪،‬‬
‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ ،‬در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي اﻧﺤﺮافﻫﺎي دﯾﻨﯽ و ﻣﻌﺮﻓﺘـﯽ در‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 30‬‬

‫‪ .......................................................................................................................................................‬ﭘﯽﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬
‫‪ .1‬ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺪوي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﮑﺮاﷲ ﺧﺎﮐﺮﻧﺪ‪ ،‬ص‪389‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﺎن‬
‫‪ .3‬ﺧﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ زرﮐﻠﯽ‪ ،‬اﻻﻋﻼم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪282‬‬
‫‪ .4‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺪوي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ص‪.390‬‬
‫‪ .5‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ .6‬ﺧﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ زرﮐﻠﯽ‪ ،‬اﻻﻋﻼم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.282‬‬
‫‪ .7‬ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺪوي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ص‪.390‬‬
‫‪ .8‬ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ذﮐﺎوﺗﯽ ﻗﺮاﮔﺰﻟﻮ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ص ‪.10‬‬
‫‪ .9‬ﺧﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ زرﮐﻠﯽ‪ ،‬اﻻﻋﻼم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.282‬‬
‫‪ .10‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺪوي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ص‪.390‬‬
‫‪ .11‬ﻣﺤﺴﻦ اﻟﻮﯾﺮي‪» ،‬روﯾﮑﺮد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻤﺪﻧﯽ«‪ ،‬ﻓﺼﻞﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ش ‪ ،20‬زﻣﺴﺘﺎن‪ ،1383‬ص ‪ 5‬ـ‪.20‬‬
‫‪ .12‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ .13‬آدام ﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﻋﻠﯿﺮﺿـﺎ ذﮐـﺎوﺗﯽ ﻗﺮاﮔﺰﻟـﻮ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪13‬ــ‪ 310‬و ج ‪ ،2‬ص‬
‫‪311‬ـ‪.55‬‬
‫‪ .14‬ﺧﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ زرﮐﻠﯽ‪ ،‬اﻻﻋﻼم‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.282‬‬
‫‪ .15‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﺪوي‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ص‪.390‬‬
‫‪ .16‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ .17‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ .18‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪430‬ـ‪.440‬‬
‫‪ .19‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.167‬‬
‫‪ .20‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.170‬‬
‫‪ .21‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪399‬ـ ‪.402‬‬
‫‪ .22‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪345‬ـ ‪.346‬‬
‫‪ .23‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.75‬‬
‫‪ .24‬اﺣﻤﺪاﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻓﺠﺮاﻻﺳﻼم‪ ،‬ص‪.277‬‬
‫‪ .25‬ﺳﯿﺪﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﯿﻌﻪ‪) ،‬ﻣﺬاﮐﺮات ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ ﺑﺎﻋﻼﻣﻪ(‪ ،‬ص‪.18‬‬
‫‪ .26‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ .27‬اﺑﻦﺧﻠﺪون‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.214‬‬
‫‪ .28‬اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬ص‪.346‬‬
‫‪ .29‬ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺷﯿﺒﯽ‪ ،‬ﺗﺸﯿﻊ و ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ذﮐﺎوﺗﯽ ﻗﺮاﮔﺰﻟﻮ‪ ،‬ص‪.15‬‬
‫‪ .30‬ﺳﯿﺪﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﯿﻌﻪ‪) ،‬ﻣﺬاﮐﺮات ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ ﺑﺎﻋﻼﻣﻪ(‪ ،‬ص‪.19‬‬
‫‪ .31‬اﺣﻤﺪ اﻟﻮاﺋﻠﯽ‪ ،‬ﻫﻮﯾﻪ اﻟﺘﺸﯿﻊ‪ ،‬ص‪33‬ـ‪.35‬‬
‫‪ .32‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ ،‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪ 642‬ـ ‪.643‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪31 ‬‬

‫‪ .33‬ﻫﻤﺎن؛ اﺑﻦﺣﺠﺮ ﻫﯿﺜﻤﯽ‪ ،‬اﻟﺼﻮاﻋﻖ اﻟﻤﺤﺮﻗﻪ‪ ،‬ص‪.161‬‬

‫‪ .34‬ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ‪ ،‬ﻓﺮق اﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ص‪.23‬‬
‫‪ .35‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.54‬‬
‫‪.36‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪80‬ـ ‪.84‬‬
‫‪.37‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.76‬‬
‫‪.38‬ﺷﻬﺎباﻟﺪﯾﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﺤﯽ اﺑﻦﻓﻀﻞ اﷲ ﻋﻤﺮي‪ ،‬ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻻﺑﺼﺎر ﻓﯽ ﻣﻤﺎﻟﮏ اﻻﻣﺼﺎر‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪361‬؛ ﺟﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ‬
‫اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ اﺑﻦ ﺗﻐﺮي ﺑﺮدي‪ ،‬اﻟﻨﺠﻮم اﻟﺰاﻫﺮه ﻓﯽ ﻣﻠﻮك ﻣﺼﺮ و اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.322‬‬
‫‪.39‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﮑﺮﻣﺎﺑﻦ اﺛﯿـﺮ‪ ،‬اﻟﮑﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪250‬؛ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴـﯿﻦ ﺷـﻬﯿﺪي‪ ،‬داﯾـﺮه اﻟﻤﻌـﺎرف ﺗﺸـﯿﻊ‪ ،‬ج‪،3‬‬
‫ص‪ ،481‬ﻣﺪﺧﻞ ﺑﻨﯽ ﻋﻤﺎر‪.‬‬
‫‪.40‬ﻏﺮاﺑﯿﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪاي از ﻏﻼت اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬و ﻋﻠﯽﻋﻠﯿﻪاﻟﺴﻼم را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دو ﻏﺮاب ﺷﺒﯿﻪ ﻫﻢ ﻣﯽ داﻧﺪ و‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮدﯾﺪ و وﺣﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ آورد‪ ،‬اﯾـﻦ ﻓﺮﻗـﻪ ﻋﻘﯿـﺪه دارد ﮐـﻪ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻣﯿﺮاث ﺑﻪ دﺧﺘﺮ ﻣﯿﺮﺳﺪ‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ ،‬اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،‬ص‪ 623‬و ﻧﻌﻤﺖاﷲ ﺻﻔﺮيﻓﺮوﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻏﺎﻟﯿـﺎن‪ ،‬ص‬
‫‪.148‬‬
‫‪.41‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.78-77‬‬
‫‪.42‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ص‪.395‬‬
‫‪.43‬زﮐﺮﯾﺎي ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ،‬آﺛﺎر اﻟﺒﻼد و اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺒﺎد‪ ،‬ص‪.513‬‬
‫‪.44‬ﺣﺴﻦﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻗﻤﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﻢ‪ ،‬ص‪.341‬‬
‫‪.45‬ﺗﺎجاﻟﺪﯾﻦ ﺳﺒﮑﯽ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.233‬‬
‫‪.46‬اﻣﺎم روح اﷲ ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮ اﻟﻮﺳﯿﻠﻪ‪ ،‬ص ‪792‬و‪799‬و‪.804‬‬
‫‪.47‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.79‬‬
‫‪.48‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﺑﻦ ﺟﻮزي‪ ،‬ﺗﻠﺒﯿﺲ اﺑﻠﯿﺲ‪ ،‬ص‪.102‬‬
‫‪.49‬اﺑﻦﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬ص‪..483‬‬
‫‪.50‬ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ‪ ،‬ص‪.256‬‬
‫‪.51‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪.52‬ﺳﺎﻣﯽ اﻟﻌﺮﯾﺮي‪ ،‬اﻟﺠﺬور اﻟﺘﺎرﯾﺨﯿﻪ واﻟﻨﻔﺴﯿﻪ ﻟﻠﻐﻠﻮ و اﻟﻐﻼه‪ ،‬ص‪.69‬‬
‫‪.53‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ص‪.399‬‬
‫‪.54‬ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﯽ اﻟﺼﺤﯿﺤﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.86‬‬
‫‪.55‬ﻋﺒﺪ اﻟﺤﺴﯿﻦ اﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬اﻟﻐﺪﯾﺮ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪.83-82‬‬
‫‪.56‬ﻃﺎﻫﺮه ﺗﻮﮐﻠﯽ‪ ،‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج‪ ،16‬ص‪176‬و‪178‬و‪ ،179‬ﻣﺪﺧﻞ ﺗﻨﺎﺳﺦ‪.‬‬
‫‪.57‬ﻧﻌﻤﺖاﷲ ﺻﻔﺮي ﻓﺮوﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻏﺎﻟﯿﺎن‪ ،‬ص‪.200-198‬‬
‫‪.58‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.320‬‬
‫‪.59‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،25‬ص‪.273‬‬
‫‪.60‬ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ اﻻﻋﺘﻘﺎد‪،‬ص‪.65-64‬‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 32‬‬

‫‪ .61‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.109‬‬
‫‪.62‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.80‬‬
‫‪.63‬ﺳﺒﻂ اﺑﻦﺟﻮزي‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮه اﻟﺨﻮاص‪ ،‬ص‪250‬؛ اﺑﻦﺣﺠﺮ ﻋﺴﻘﻼﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﺘﻬـﺬﯾﺐ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪300‬؛ ﺣـﺎﮐﻢ ﻧﯿﺸـﺎﺑﻮري‪،‬‬
‫اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﯽ اﻟﺼﺤﯿﺤﯿﻦ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪440‬؛ اﺑﻦاﻋﺜﻢ ﮐﻮﻓﯽ‪ ،‬اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.324- 323‬‬
‫‪ .64‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺟﺮﯾﺰ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.456-455‬‬
‫‪.65‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ .66‬اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬ﺑﺪاﯾﮥ و ﻧﻬﺎﯾﮥ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.231‬‬
‫‪ .67‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،44‬ص‪.145‬‬
‫‪ .68‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،45‬ص‪.207‬‬
‫‪ .69‬ﺳﯿﺪﻣﺤﺴﻦ اﻣﯿﻦ ﻋﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬اﻣﺎم ﺣﺴﻦ و اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ)ع(‪ ،‬ص‪.143‬‬
‫‪.70‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،44‬ص‪.284‬‬
‫‪.71‬اﺑﻦ ﺟﻮزي‪ ،‬اﻟﻤﻨﺘﻈﻢ‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.15‬‬
‫‪.72‬اﺣﻤﺪﺑﻦﻋﻠﯽﻣﻘﺮﯾﺰي‪ ،‬اﻟﻤﻮاﻋﻆ و اﻻﻋﺘﺒﺎر ﺑﺬﮐﺮ اﻟﺨﻄﻂ و اﻻﺛﺎر‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.289‬‬
‫‪.73‬وﯾﻞ دوراﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺗﺮﺟﻤﻬﺤﻤﯿﺪ ﻋﻨﺎﯾﺖ و ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ ﺳﺮوش‪ ،‬ص‪.673‬‬
‫‪.74‬ﺗﻮﻣﺎس ﻣﯿﺸﻞ‪ ،‬ﮐﻼم ﻣﺴﯿﺤﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ؛ ﺣﺴﯿﻦ ﺗﻮﻓﯿﻘﯽ‪ ،‬ص‪.97-96‬‬
‫‪.75‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.80‬‬
‫‪ .76‬ﺷﯿﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﯾﻊ‪ ،‬ص‪.227‬‬
‫‪ .77‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.80‬‬
‫‪ .78‬اﻟﺰﺑﯿﺪي اﻟﺤﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺗﺎج اﻟﻌﺮوس ﻣﻦ ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻘﺎﻣﻮس‪ ،‬ج‪ ،14‬ص‪40‬؛ اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج‪ ،11‬ص‪.43‬‬
‫‪ .79‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ .80‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ .81‬اﺣﻤﺪﺑﻦﻋﻠﯽ ﺑﻐﺪادي‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ج‪ ،12‬ص‪.331‬‬
‫‪.82‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪،‬ج‪ ،1‬ص‪78‬ـ‪.79‬‬
‫‪.83‬اﺑﻦﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻬﺎج اﻟﺴﻨﻪ اﻟﻨﺒﻮﯾﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪29‬ـ‪.30‬‬
‫‪.84‬اﺣﻤﺪ اﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺿﺤﯽ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.268‬‬
‫‪.85‬ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ص‪40‬ـ ‪.41‬‬
‫‪.86‬ﺻﺤﯿﻔﻪ ﺳﺠﺎدﯾﻪ‪ ،‬دﻋﺎﻫﺎي اول‪ ،‬ﺳﯽ و ﯾﮑﻢ و ﺳﯽ و دوم‪.‬‬
‫‪.87‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻋﺎﻫﺎي ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺳﯽ ودوم و ﭼﻬﻞ وﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫‪.88‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻋﺎﻫﺎي ﺳﯽ و دوم و ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫‪.89‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻋﺎﻫﺎي ﺳﯽ ودوم‪ ،‬ﭼﻬﻞ ﺷﺸﻢ و ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬
‫‪.90‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻋﺎﻫﺎي ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺘﻢ و ﭘﻨﺠﺎ و دوم‪.‬‬
‫‪.91‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﻋﺎﻫﺎي اول و ﺳﯽ و دوم‪.‬‬
‫‪ .92‬ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ‪ ،‬اواﺋﻞ اﻟﻤﻘﺎﻻت‪ ،‬ص‪.47‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪33 ‬‬

‫‪.93‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪.94‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.48‬‬
‫‪.95‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.49‬‬
‫‪.96‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﯾﻌﻘﻮب ﮐﻠﯿﻨﯽ‪ ،‬اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪169‬ـ‪.170‬‬
‫‪.97‬ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬ص‪49‬؛ ﺣﺴﻦ اﻧﺼﺎري‪ ،‬داﯾﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺪﺧﻞ اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ‪ ،‬ص‪.582‬‬
‫‪.98‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻧﺠﺎﺷﯽ‪ ،‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﯽ‪ ،‬ص‪.433‬‬
‫‪.99‬اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬ص‪.219‬‬
‫‪.100‬اﺣﻤﺪﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﻧﺠﺎﺷﯽ‪ ،‬رﺟﺎل ﻧﺠﺎﺷﯽ‪ ،‬ص‪.307‬‬
‫‪ .101‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﺑﻦﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬ص‪.218‬‬
‫‪.102‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ذﮐﺎوﺗﯽ ﻗﺮاﮔﺰﻟﻮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.79‬‬
‫‪.103‬اﺑﻮ ﺣﺎﺗﻢ رازي‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎ و ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﯽ در ﺳﻪ ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯽ آﻗﺎﻧﻮري‪ ،‬ص‪141‬ـ ‪.143‬‬
‫‪ .104‬ﺳﯿﺪﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ،‬اﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪162‬ـ ‪.163‬‬
‫‪.105‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪239‬ـ‪.240‬‬
‫‪.106‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ص‪.37‬‬
‫‪.107‬ﺳﯿﺪﺣﺴﻦ ﺻﺪر‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺲ اﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ص‪.303‬‬
‫‪.108‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.222‬‬
‫‪.109‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.350‬‬
‫‪.110‬اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻬﺎج اﻟﺴﻨﻪ اﻟﻨﺒﻮﯾﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.57‬‬
‫‪.111‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪.428 ،2‬‬
‫‪.112‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪.113‬ﻫﻤﺎن‪.‬‬
‫‪.114‬ﺷﯿﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬ﻣﻦ ﻻﯾﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﯿﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.145‬‬
‫‪.115‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.186‬‬
‫‪ .116‬ﺷﯿﺦ ﺣﺮ ﻋﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ج‪ ،26‬ص‪14‬و‪.125‬‬
‫‪ .117‬ﺷﻬﯿﺪ ﺛﺎﻧﯽ‪ ،‬روﺿﻪ اﻟﺒﻬﯿﻪ‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪321‬ـ‪322‬؛ ﺷﯿﺦ ﻣﺮﺗﻀﯽ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﻣﮑﺎﺳﺐ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.67‬‬
‫‪ .118‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.103‬‬
‫‪ .119‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪111‬ـ‪.112‬‬
‫‪ .120‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪78‬ـ ‪.79‬‬
‫‪ .121‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪147‬ـ ‪.148‬‬
‫‪ .122‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.219‬‬
‫‪ .123‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.318‬‬
‫‪ .124‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.319‬‬
‫‪ .125‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.334‬‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 34‬‬

‫‪ 126‬ﺷﯿﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ص‪.285‬‬

‫‪ .127‬ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ‪ ،‬اﻻرﺷﺎد‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.223‬‬
‫‪ .128‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.19‬‬
‫‪ .129‬اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪ ،‬اﻟﮑﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪16‬و‪.113‬‬
‫‪ .130‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.79‬‬
‫‪ .131‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﻘﺪﺳﯽ‪ ،‬اﺣﺴﻦ اﻟﺘﻘﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ص‪.439‬‬
‫‪ .132‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.80‬‬
‫‪ .133‬ﺷﯿﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﯾﻊ‪ ،‬ص‪.227‬‬
‫‪ .134‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.15‬‬
‫‪ .135‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.548‬‬
‫‪ .136‬ﻋﻠﯽﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.158‬‬
‫‪ .137‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.547‬‬
‫‪ .138‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺻﻄﺨﺮي‪ ،‬اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ واﻟﻤﻤﺎﻟﮏ‪ ،‬ص‪.83‬‬
‫‪ .139‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.522‬‬
‫‪ .140‬اﺑﻦ ﺧﺮدادﺑﻪ‪ ،‬اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ واﻟﻤﻤﺎﻟﮏ‪ ،‬ص‪.72‬‬
‫‪ .141‬آدامﻣﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.58‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ‪35 ‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﺻﺤﯿﻔﻪ ﺳﺠﺎدﯾﻪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺼﺎرﯾﺎن‪ 1383 ،‬ش‪.‬‬
‫آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل‪ ،‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﻮﺑﺨﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪.1311 ،‬‬
‫اﺑﻦ اﺛﯿﺮ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽ اﻟﮑﺮم‪ ،‬اﻟﮑﺎﻣﻞ ﻓﯽ اﻟﺘﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دارﺻﺎدر‪1385 ،‬ق‪ ،‬ج‪.8‬‬
‫اﺑﻦ اﻋﺜﻢ ﮐﻮﻓﯽ‪ ،‬اﺑﻮ ﻣﺤﻤﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺑﯿﺮوت؛ داراﻟﻨﺪوه اﻟﺠﺪﯾﺪه‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪ ،‬ج‪.4‬‬
‫اﺑﻦ ﺗﻐﺮي ﺑﺮدي‪ ،‬ﺟﻤﺎلاﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮاﻟﻤﺤﺎﺳﻦ‪ ،‬اﻟﻨﺠﻮم اﻟﺰاﻫﺮه ﻓﯽ ﻣﻠﻮك ﻣﺼﺮ و اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬وزاره اﻟﺜﻘﺎﻓﻪ و اﻻرﺷﺎد‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺟﻮزي‪ ،‬ﺟﻤﺎلاﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ اﻟﻔﺮج ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﺗﻠﺒﯿﺲ اﺑﻠﯿﺲ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪1928 ،‬م‪.‬‬
‫ـــــ ‪ ،‬اﻟﻤﻨﺘﻈﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﻪ‪1412 ،‬ق‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻋﺴﻘﻼﻧﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺬﯾﺐ اﻟﺘﻬﺬﯾﺐ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دار ﺻﺎدر‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻫﯿﺜﻤﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﻟﺼﻮاﻋﻖ اﻟﻤﺤﺮﻗﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﻪ اﻟﻘﺎﻫﺮه‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﺮدادﺑﻪ‪ ،‬ﻋﺒﯿﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬دارﺻﺎدر‪1889 ،‬م‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﻔﮑﺮ‪ ،‬چ دوم‪1408 ،‬م‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻓﻀﻞ اﷲ اﻟﻌﻤﺮي‪ ،‬ﺷﻬﺎباﻟﺪﯾﻦ اﺣﻤﺪﺑﻦ ﯾﺤﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻟﮏ اﻻﺑﺼـﺎر ﻓـﯽ ﻣﻤﺎﻟـﮏ اﻻﻣﺼـﺎر‪ ،‬اﺑـﻮﻇﺒﯽ‪ ،‬اﻟﻤﺠﻤـﻊ اﻟﺜﻘـﺎﻓﯽ‪،‬‬
‫‪1423‬ق‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺳﺤﺎق‪ ،‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺮﻓﻪ‪1415 ،‬ق‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒﻪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬اﻟﻬﯿﺌﻪ اﻟﻤﺼﺮﯾﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻠﮑﺘﺎب‪ ،‬چ دوم‪1992 ،‬م‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﮐﺜﯿﺮ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ ،‬اﻟﺒﺪاﯾﻪ و اﻟﻨﻬﺎﯾﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﻔﮑﺮ‪1407 ،‬ق‪.‬‬
‫اﺻﻄﺨﺮي‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اﻟﻤﺴﺎﻟﮏ و اﻟﻤﻤﺎﻟﮏ‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ ،‬اﻟﻬﯿﺌﻪ اﻟﻌﺎﻣﻪ ﻟﻘﺼﻮر اﻟﺜﻘﺎﻓﻪ‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎ‪.‬‬
‫اﻟﻮﯾﺮي‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ‪» ،‬روﯾﮑﺮد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﻤﺪﻧﯽ«‪ ،‬ﻓﺼﻞﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم؛ ش ‪ ،20‬زﻣﺴﺘﺎن‪ ،1383‬ص ‪ 5‬ـ ‪20‬‬
‫اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺤﺮﯾﺮ اﻟﻮﺳﯿﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﻧﺸﺮ آﺛﺎر اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ‪.1380 ،‬‬
‫اﻣﯿﻦ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺠﺮاﻻﺳﻼم‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎ‪.‬‬
‫اﻣﯿﻦ ﻋﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﻣﺤﺴﻦ‪ ،‬اﻣﺎم ﺣﺴﻦ و اﻣﺎم ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬چ ﻫﺸﺘﻢ‪.1365 ،‬‬
‫اﻣﯿﻨﯽ ﻧﺠﻔﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‪ ،‬اﻟﻐﺪﯾﺮ ﻓﯽ اﻟﮑﺘﺎب و اﻟﺴﻨﻪ و اﻻدب‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﺮﺑﯽ‪ ،‬چ ﺳﻮم‪1387 ،‬ق‪.‬‬
‫اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﺣﺴﻦ‪ ،‬داﯾﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﮐﺎﻇﻢ ﻣﻮﺳـﻮي ﺑﺠﻨـﻮردي‪ ،‬ﻣـﺪﺧﻞ اﺑﻮﺳـﻬﻞ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ ،‬ﻣﺮﮐـﺰ‬
‫ﺩﺍﻳﺮﺓاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬چ دوم‪.1378 ،‬‬
‫اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ،‬اﻟﻤﮑﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬داراﻟﺤﮑﻤﻪ‪ ،1370 ،‬ج ‪.1‬‬
‫ﺑﺪوي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ؛ ﺷﮑﺮاﷲ ﺧﺎﮐﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت‪.1375،‬‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك ﻋﻠﯽ اﻟﺼﺤﯿﺤﯿﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﻪ‪1411 ،‬ق‪.‬‬
‫ﺣﺴﻦﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻗﻤﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﻗﻤﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬زاﺋﺮ‪.1385 ،‬‬
‫ﺧﻄﯿﺐ ﺑﻐﺪادي‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮاﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﻔﮑﺮ‪1424 ،‬ق‪.‬‬
‫دوراﻧﺖ‪ ،‬وﯾﻞ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن‪) ،‬ﻗﯿﺼﺮ و ﻣﺴﯿﺢ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻬﺤﻤﯿﺪ ﻋﻨﺎﯾﺖ و ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ ﺳﺮوش‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ‪ ،‬چ‬
‫دوازدﻫﻢ‪ ،1385 ،‬ج‪.3‬‬
‫ذﮐﺎوﺗﯽ ﻗﺮاﮔﺰﻟﻮ‪ ،‬ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗـﺮن ﭼﻬـﺎرم ﻫﺠـﺮي‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿـﺮ‪ ،‬چ دوم‪،‬‬
‫‪.1364‬‬
‫رازي‪ ،‬اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎ و ﻣﺬاﻫﺐ اﺳﻼﻣﯽ در ﺳﻪ ﻗـﺮن ﻧﺨﺴـﺖ ﻫﺠـﺮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻬﻌﻠـﯽ آﻗـﺎﻧﻮري‪ ،‬ﻗﻤﻤﺮﮐـﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت و‬
 ‫‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1389‬‬ ‫‪ 36‬‬

‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ‪.1382 ،‬‬

‫اﻟﺰﺑﯿﺪي اﻟﺤﻨﻔﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ،‬ﺗﺎج اﻟﻌﺮوس ﻣﻦ ﺟﻮاﻫﺮ اﻟﻘﺎﻣﻮس‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﻔﮑﺮ‪ ،‬چ دوم‪1424 ،‬ق‪.‬‬
‫زرﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺧﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬اﻻﻋﻼم‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﻌﻠﻢ‪ ،‬چ ﻫﻔﺘﻢ‪1986 ،‬م‪ ،‬ج‪.1‬‬
‫ﺳﺒﻂ اﺑﻦ ﺟﻮزي‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻤﻈﻔﺮ‪ ،‬ﺗﺬﮐﺮه اﻟﺨﻮاص‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﯿﻨﻮا اﻟﺤﺪﯾﺜﻪ‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪.‬‬
‫ﺳﺒﮑﯽ‪ ،‬ﺗﺎجاﻟﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻮﻫﺎب‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﯽﻧﺎ‪1384 ،‬ق‪.‬‬
‫ﺳﯿﻮﻃﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﮑﺮ‪ ،‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿﻪ‪1421 ،‬ق‪ ،‬ج‪.6‬‬
‫ﺷﺮﯾﻒ ﻣﺮﺗﻀﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﻣﻮﺳﻮي‪ ،‬اﻣﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ج‪1‬و‪ ،2‬ﻗﻢ‪ ،‬ذوي اﻟﻘﺮﺑـﯽ‪ ،‬چ دوم‪،‬‬
‫‪1428‬ق‪.‬‬
‫ﺷﻬﯿﺪ ﺛﺎﻧﯽ‪ ،‬زﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ اﻟﻌﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬اﻟﺮوﺿﻪ اﻟﺒﻬﯿﻪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﻪ داوري‪1410 ،‬ق‪ ،‬ج‪.6‬‬
‫ﺷﻬﯿﺪي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‪ ،‬داﯾﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺗﺸﯿﻊ‪) ،‬ﻣﺪﺧﻞ ﺑﻨﯽ ﻋﻤﺎر(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ ﺳﻌﯿﺪ ﻣﺤﺒﯽ‪ ،1386 ،‬ج‪.3‬‬
‫ﺷﯿﺒﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬ﺗﺸﯿﻊ و ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻬﻌﻠﯿﺮﺿﺎ ذﮐﺎوﺗﯽ ﻗﺮاﮔﺰﻟﻮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.1380 ،‬‬
‫ﺻﺪر‪ ،‬ﺳﯿﺪﺣﺴﻦ‪ ،‬ﺗﺄﺳﯿﺲ اﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎ‪.‬‬
‫ﺻﺪوق‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻞ اﻟﺸﺮاﯾﻊ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﻪ اﻟﺪاوري‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﺎ‪.‬‬
‫ـــــ ‪ ،‬اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرﺳﯿﻦ‪1389 ،‬ق‪.‬‬
‫ـــــ ‪ ،‬ﻣﻦ ﻻﯾﺤﻀﺮه اﻟﻔﻘﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻬﻌﻠﯽاﮐﺒﺮ ﻏﻔﺎري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺻﺪوق‪ ،1367 ،‬ج‪.1‬‬
‫ﺻﻔﺮي ﻓﺮوﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖاﷲ‪ ،‬ﻏﺎﻟﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ )آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي(‪ ،‬چ دوم‪.1378 ،‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺟﺮﯾﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻣﻢ و اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﯽ‪1404 ،‬ق‪.‬‬
‫ﻃﺎﻫﺮه ﺗﻮﮐﻠﯽ‪ ،‬داﯾﺮةاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪) ،‬ﻣﺪﺧﻞ ﺗﻨﺎﺳﺦ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ داﯾﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،138 ،‬ج‪.16‬‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺷﯿﻌﻪ‪) ،‬ﻣﺬاﮐﺮات ﻫﺎﻧﺮي ﮐﻮرﺑﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻼﻣـﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﯾﯽ(‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴـﻪ ﭘﮋوﻫﺸـﯽ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ وﻓﻠﺴﻔﻪ اﯾﺮان‪ ،‬چ ﭼﻬﺎرم‪.1382 ،‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺟﺮﯾﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻻﻣﻢ و اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬داراﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﯽ‪1404 ،‬ق‪.‬‬
‫ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺣﺴﻦ‪ ،‬اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ‪ ،‬ﺟﻮادﻗﯿﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﺸﺮاﻟﻔﻘﺎﻫﻪ‪ ،‬چ دوم‪1422 ،‬ق‪.‬‬
‫ﻋﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﺣﺮ‪ ،‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﯿﻌﻪ‪ ،‬ﻗﻢ؛ ﻣﺆﺳﺴﻪ آل اﻟﺒﯿﺖ‪1409 ،‬ق‪ ،‬ج‪.26‬‬
‫ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ،‬زﮐﺮﯾﺎ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬آﺛﺎر اﻟﺒﻼد و اﺧﺒﺎر اﻟﻌﺒﺎد‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.1373 ،‬‬
‫ﮐﻠﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﯾﻌﻘﻮب‪ ،‬اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪.1365 ،‬‬
‫ﮐﻮرﺑﻦ‪ ،‬ﻫﺎﻧﺮي‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﺟﻮاد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﻮﯾﺮ‪.1373 ،‬‬
‫ﻣﺘﺰ‪ ،‬آدام‪ ،‬ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻬﻌﻠﯿﺮﺿﺎ ذﮐﺎوﺗﯽ ﻗﺮاﮔﺰﻟﻮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬چ دوم‪.1364 ،‬‬
‫ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ‪ ،‬ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار‪ ،‬ﺑﯿﺮوت‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻟﻮﻓﺎ‪1404 ،‬ق‪ ،‬ج‪.45 ،44 ،25 ،23 ،4‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ و ﻣﻌﺎدن اﻟﺠﻮﻫﺮ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬داراﻟﻬﺠﺮه‪ ،‬چ دوم‪1409 ،‬ق‪.‬‬
‫ﻣﻔﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻧﻌﻤﺎن‪ ،‬اﻻرﺷﺎد‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﮐﻨﮕﺮه ﺷﯿﺦ ﻣﻔﯿﺪ‪1413 ،‬ق‪ ،‬ج ‪.1‬‬
‫ـــــ ‪ ،‬اواﺋﻞ اﻟﻤﻘﺎﻻت‪) ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻘﻪ؛ ﻋﻼﻣﻪ ﻓﻀﻞ اﷲ زﻧﺠﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﺑﯽﺟﺎ‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪.‬‬
‫ـــــ ‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ اﻻﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات رﺿﯽ‪.1363 ،‬‬
‫ﻣﻘﺮﯾﺰي‪ ،‬ﺗﻘﯽاﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ اﻟﻌﺒﺎس اﺣﻤﺪﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻮاﻋﻆ واﻻﻋﺘﺒـﺎر ﺑـﺬﮐﺮ اﻟﺨﻄـﻂ واﻵﺛـﺎر‪ ،‬ﺑﯿـﺮوت‪ ،‬داراﻟﮑﺘـﺐ اﻟﻌﻠﻤﯿـﻪ‪،‬‬
‫‪1418‬ق‪.‬‬
‫ﻣﯿﺸﻞ‪ ،‬ﺗﻮﻣﺎس‪ ،‬ﮐﻼم ﻣﺴﯿﺤﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﯿﻦ ﺗﻮﻓﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ادﯾﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ‪.1381 ،‬‬