Kunov pojam paradigme

Neosporno je da postoji strahovit „eksplanatorni

jaz“ između stepena primjene nauke u današnjem
svijetu i njenog stvarnog razumijevanja. U laičkoj
svijesti, svakodnevna postignuća nauke, izumi koje
koristi, nesamjerljivi su spram mističnog svijeta
naučnog istraživanja. Naučnici stoga postaju sve
zatvorenija zajednica „alhemičara“ i „mistika“
današnjice, finansijski zavisni od podrške modernih
„dvorova“, sila-koje-jesu, nesposobni da slobodno
artikulišu svoje zamisli masama i svoju djelatnost
pretvore u humanističku, odnosno direktno
povezanu sa ostalim stvaralačkim izrazima čovjeka,
te zadovoljenjem njegovih istinskih potreba.
Primjeri zloupotrebe nauke, ili, tačnije, njenog
razvoja u nehumanom kontekstu (manipulacije, sve
savršenije oružje i eksploatacija), pokazuju se kao
korišćenje najopširnijeg planiranja i racionalnosti u
iracionalne svrhe – barem iz perspektive većine
stanovništva. U svim takvim slučajevima, naučnici
su objektivnost shvatali kao neutralnost, zadubljeni
u strogo operacionalizovane parčiće mozaika
naučne zagonetke, indiferentni prema široj svrsi,
slijepi za totalnost procesa (jednog istraživanja
sprovedenog od strane konkretnog društva)! Da
bismo izbjegli svijet super-racionalnih (u smislu
planiranja svoje koristi) „arhitekta društva“ i
„inženjera duša“, te slijepo pokornih i
automatizovanih masa, potrebno je:
1. osviješćenje masa, oslobođenje,
podizanje nivoa sveopšte odgovornosti i
kompetencije
2. povratak svestranom, etički
zabrinutom naučniku

Obje tačke se čine problematičnim (a i same su tek

dio šire slike). Druga zahtijeva kraj uskih naučnih
„specijalizacija“ i haotičnosti nauke kao cjeline, te
istinsko shvatanje prirode i implicitnih postavki
nauke: što duboko zalazi u „heretičnu“ oblast
filozofije, a i može zahtijevati takvu sintezu i praksu
koja se ne bi mogla izvršiti doli u kvalitativno
drugačijem društvu. Jedan od najznačajnijih napora
u oblasti filozofije nauke, i zanimljiva polazna tačka
ka novim shvatanjima – ostaje rad Tomasa Kuna,
„Struktura naučnih revolucija“ (1962.). Malo koja
druga knjiga je izazvala toliko plodonosnih diskusija
o samoj prirodi nauke tokom XX vijeka.
„Kunovskim“ rječnikom rečen, Kun artikuliše
radikalno drugačiju paradigmu, uistinu potpunu
pobunu protiv tada vladajuće paradigme,
naslijeđene od logičkog neopozitivizma. Ipak,
čuvajmo se pretjerane upotrebe Kunovih termina,
jer nikakvo „preobraćenje“ ili „geštalt-pomjeraj“
ovdje ne bi bili na mjestu – i sagledajmo dva
različita stanovišta, ne „paradigme“.

Pozitivizam posmatra nauku prije svega kao

akumulaciju, neprekidni zdravorazumski marš ka
sve tačnijem i sveobuhvatnijem shvatanju
stvarnosti. Akumulativni progres je, stoga,
neizbježno evolutivne prirode: nizanje naučnih
podataka i otkrića, rađanje savršenijih iz grubljih
oblika. Kao što i Kun u svojoj knjizi oštro kritikuje,
prema ovom viđenju teorije ne bivaju „poražene“
ili „odbačene“, već samo smještene u okvir još
sveobuhvatnije teorije, uz uklanjanje mogućnog
nenaučnog i „špekulativnog“ viška. Očigledno je da
ovakva koncepcija ignoriše hipotetički karakter
svakog naučnog poduhvata, rukovođenog
pretpostavkom i naučnom maštom, sve
protivuriječnosti u ljudskoj praksi i saznanju,
radikalne razlike teorijskih sistema, pa i
promjenljivost same stvarnosti koju naučnik
izučava (naročito društvene). Uz to, polazi od
nikada opravdane itekako „metafizičke“ postavke o
mogućnosti trajnog poklapanja bića i saznanja, sa
čim se mnogi od najvećih filozofskih umova ne bi
nimalo složili. Ja bih rekao da je ovakvo stanovište
samo mentalni produkt, nužno jednostran, jednog
aspekta društva: svega stabilnog, funkcionišućeg,
kontrolišućeg. Samo u takvom kontekstu se
progres može činiti kao ravna crta koja samo
usavršava postojeće (sisteme), bez njihovog
prevazilaženja i radikalnog odbacivanja.

Sa druge strane, koliko god se Kun trudio da

predstavi svoj napor kao induktivni, kao spontano
izranjanje sistema iz sinteze zajedničkih odlika niza
naučnih preokreta... on prije ostavlja utisak a priori
datog sistema, relativno krutog, koji uklapa
konkretnu građu (Kopernika, Njutna, Ajnštajna... i
još koliko!) u neku od svojih deduktivno izvedenih
kategorija. Najbolje što se može reći o Kunovom
poduhvatu jeste da se ne zadovoljava polu-
zaključcima i da uvodi elemente stvarne, žive
dijalektike u naučne preobražaje: puni razvoj
paradigme dovodi do njene krize, kvantitativne
nedoumice („anomalije“) se u momentu, skokovito,
pretvaraju u kvalitativno (čin negiranja paradigme),
pokretanje naprijed kroz teze i anti-teze,
međusobno prožimanje pojedinačne „zagonetke“ i
modela-paradigme, tj. dijela i cjeline... No ovi
elementi se utoliko pokazuju grubljima sa svojim
tonjenjem u mistifikacije i idealizam. U svom
zatvorenom „sistemu“ razvojnog puta nauke Kun
zanemaruje konkretno-istorijski položaj naučnika,
predstavljajući naučnu praksu kao odvojeni svijet
koji se povinuje samo svojim arbitrarnim
„zakonima“. Zakoni, sile koje djeluju i izazivaju bilo
mirovanje nauke bilo orkan revolucije, ostaju
slijepe, neshvaćene, nerazložive i neznanog
porijekla... tako gutajući praksu, genijalnost i uvid
naučnika. Možda one potiču iz same prirode
stvarnosti? Ali, Kun se čuva konkretnijih
epistemioloških stanovišta, pa i smještanja nauke u
cjelinu ljudskih djelatnosti (vidjeti neubjedljivo
razmatranje nauke i umjetnosti u XIII poglavlju!).

U nesamjerljivosti smjenjujućih paradigmi i modela

razumijevanja stvarnosti teško da ostaje mjesta za
stvaran, opipljiv napredak. Kidajući suštinsku vezu
nauke sa ljudskim naporom da se živi u boljem,
shvaćenom, počovječenom svijetu, ostaje nam
jedan čudovišni automatron, perpetuum mobile
normalnosti i revolucija. Neke druge zamjerke
ćemo iznijeti kasnije u tekstu, skupa sa zamjekama
niza drugih Kunovih kritičara. Uz to, iznijete zamisli
su vrlo malo, ako i ikako, primjenljive na društvene
nauke. No, prije iznošenja ovih stavova, trebalo bi
ugrubo opisati glavne teze „Strukture naučnih
revolucija“, sa naglaskom na kontroverzni pojam
„paradigme“.

Razvojni put nauka dijeli se na pre-paradigmatsko i

post-paradigmatsko stanje, a ovo drugo opet na
periode „normalne nauke“ te kriza i revolucija. Pre-
paradigmatsko stanje okarakterisano je
postojanjem rivalskih škola, te njihovim
neslaganjem povodom fundamentalnih pitanja i
pojmova, kao i ogromnom masom „sirovih“, bez
jasnog plana prikupljenih informacija, koje se ne
interpretiraju ili se interpretiraju na potpuno
oprečne načine. Većina uglednijih naučnika
pokušava da u svojim djelima postavi osnove
nauke, što otežava rješavanje užih i konkretnijih
pitanja. Ipak, neki od ovih pokušaja, moguće
potpomognut praktičnim pomacima, dovodi do
formulisanja i prihvatanja paradigme, čime je
bavljenje užim oblastima, praktičnim pitanjima, bez
stalnog prepiranja između suparnika, osciliranja
teza i pojmova – konačno omogućeno. Kun
predlaže čak i neke čisto sociološke pokazatelje
uspostavljanja paradigme: homogenost zajednice,
njena institucionalizacija, okretanje praktičnim
pitanjima i formulisanje stručnog jezika. Ovo je
početak „zrelosti“ nauke, stupanja u ciklus
normalna nauka-revolucija. Rješavanje „zagonetki“
postaje individualni napor usmjeren ka konfirmaciji
ili daljoj artikulaciji teorijskog sistema.

Uspostavljena paradigma se nastavlja razvijati, dok

ne dosegne svoju prvu krizu, obično proisteklu iz
neuspjeha na određenom polju (recimo, u slučaju
ptolomejskog sistema, kalendarske greške). Ona
može prevazići datu krizu, ali se može i javiti takmac
– suparnička paradigma, koja po Kunu nastaje
„sasvim naglo“, „usred noći čovjeka pritisnutog
krizom“. Nova paradigma obećava rješenje
problema i prihvaćena je od jednog dijela naučne
zajednice. Počinje borba – koja se, prema knjizi, ne
može voditi sasvim racionalnim sredstvima, kroz
kritičku raspravu, upravo zbog prevelikih razlika u
pojmovima (tj. načinu njihovog korišćenja) i
opštem pogledu na svijet suprotstavljenih grupa.
Stoga se čin prihvatanja paradigme praktično svodi
na čin vjere, „preobraćenje“ koje daje naučniku
potpuno novi univerzum – ispunjen različitim
pojavama, problemima, i metodama. Jasno je zašto
su ovi stavovi naveli mnoge kritičare da optuže
Kuna za relativizovanje, pa čak i predstavljanje
nauke kao iracionalne.

Ali pojam „paradigme“ i dalje ostaje nedovoljno

razjašnjen. Do njega možemo doći dvojako: kroz
konkretne upotrebe u tekstu, njegovu moć
kategorizacije i rasvijetljavanja, tj. mjesta koje
zauzima u vezi s ostalim ključnim pojmovima
„Strukture naučnih revolucija“. Ipak, jasno je da se
radi o pojmu koji transcedentira mnoge
disciplinarne granice, ali i „odjeljke“ stvarnosti:
pojmu filozofskom, sociološkom, praktičnom,
intuitivnom. To ne mora značiti da je on eklektičan
ili naprosto loše definisan: moglo bi biti da je
njegova višeznačnost posledica zaranjanja u
višedimenzionalnu, složenu i prožimajuću
stvarnost. Filozofski posmatrano, paradigma je
implicitno vjerovanje o osnovnim metafizičkim
kategorijama – postojanju, saznanju, čovjeku,
univerzumu, itd. – koje je neophodno nauci kao
prećutna podloga za bavljenje specifičnijim
pitanjima. Može se čak i reći da je odmicanje nauke
od najopštijih misaonih napora ka užim, jasno
definisanim i sa praksom povezanih problema
- razlog njenog vrtoglavog napretka. Zanimljiva
protivuriječnost: nauka, koja se toliko diči svojom
racionalno-kritičkom, pa i fleksibilnom, mišlju,
zasnovana je na prihvatanju izvjesnih modela na
način koji podsjeća na čist dogmatski katehizam!

Ovo stanovište je sušta suprotnost bejkonijanskoj

logičkoj indukciji, koja smatra da je put nauke –
isključivo posmatranje „čistih“ činjenica, i
formiranje teorija samo kroz niz opservacija,
„bottom-up“. Nerealističnost takve slike nauke i
sam Kun više puta naglašava: stvarnost je isuviše
složena, a činjenice odveć brojne i prožimajuće da
bismo im pristupili bez teorijskog okvira (koga je i
dalje neophodno provjeriti, potvrditi). Same
činjenice – ostaju nijeme za naučnika, nizovi slova i
brojki bez tumačenja koje ih predočava našoj slici
svijeta. Naravno, nikada ne možemo posmatrati
sve manifestacije jedne pojave, niti biti u posjedu
svih činjenica – indukcija je duboko pogriješiva, i
ispravljanje pređašnje greške ne znači nužno
napredovanje ka istini (Hjum). U svom „Uvodu u
filozofiju“, Viljem Džejms Erl navodi da su mnogi
protivnici poručivali Bejkonu – da može da počne
svoje posmatranje i opisivanje prirode sa svakim
bogovjetnim zrncem pjeska na nekoj plaži!, a Đuro
Šušnjić u svojoj „Metodologiji“ žestoko napada
pozitivističke i empirističke zastupnike. Sam Kun
napominje da paradigma određuje i pitanja koja se
mogu postavljati u okviru nauke, obećavajući
njihovo razriješenje, i da ono što je ključno za jednu
paradigmu može biti potpuno irelevantno za drugu.

Još jedno moguće određenje paradigme:

pragmatična, u najopštijim crtama data „mapa“
kroz probleme sa kojima se suočava naučna
zajednica. „Pragmatična“, jer se prirodne nauke, o
kojima Kun skoro isključivo i govori, daleko češće
provjeravaju u praksi, i sposobne su za visok stepen
operacionalizacije. „Mapa“, jer paradigma nikada
ne rješava sve naučne nedoumice, već prije
predstavlja primamljiv uspjeh u rješavanju jednog
problema, obećavajuću alternativu koja se nastoji
primjeniti na niz drugih činjenica. U poglavljima o
normalnoj nauci, ona je okarakterisana kao
bavljenje činjenicama tri tipa:

1. one na koje se paradigma oslanja, koje

su u glavnom fokusu naučnog rada
2. činjenice koje se ne poklapaju u
potpunosti sa paradigmom, i predstavljaju izazov
3. problemi koji zahtijevaju detaljniju
artikulaciju paradigme, ili izbor između više
alternativa koje ova nudi

Treći tip je i ponajčešći izvor naučne krize, ali ostaje

nejasno pod kojim uslovima se ista javlja nakon
pojedinačnog neuspjeha. Kun napominje da
nipošto ne smijemo misliti na svaki neuspijeh vodi
u krizu, jer nijedna paradigma ne može riješiti sve
probleme u bilo kom datom trenutku – i da je
neophodan specifičan sticaj uslova za krizu. Možda
stvar treba posmatrati kao gubitak vjere u
paradigmu? Stalni neuspjeh u osvijetljavanju
problema koje je obećala riješiti, poput kakvog
„djeteta koje obećava“? Ali, problemi koji ruše
paradigmu najčešće nisu bili u njenom centru
pažnje, jezgru kredibiliteta, a i većina naučnika bi
zacijelo rekla da ovo gledište čini njihovu praksu –
krajnje iracionalnom.

Navedimo nekoliko Kunovih citata koji bi mogli biti

od pomoći:

„(...) Umesto toga, ona (paradigma) je, kao i

prihvaćena sudska presuda u građanskom pravu,
objekt dalje artikulacije i specifikacije pod novim i
strožim uslovima.“

„Područja koja istražuje normalna nauka su,

razume se, malena; poduhvat o kome je reč ima
drastično ograničenu viziju. Ali, ta ograničenja, koj
potiču iz poverenja u jednu paradigmu, pokazuju se
kao bitna za razvoj nauke. Usresređujući pažnju na
malo područje relativno ezoteričkih problema
paradigma prisiljava naučnike da neki deo prirode
istražuju tako detaljno i duboko kako bi inače bilo
nezamislivo.“

„Postojanje ove jake mreže vezivanja – pojmovnih,

teorijskih, instrumentalnih i metodoloških – glavni
je izvor one metafore koja povezuje normalnu
nauku sa rešavanjem zagonetki.“

„To znači da se oni (naučnici) mogu složiti u svojoj

identifikaciji jedne paradigme, a da se ne slože ili
čak i ne pokušaju da dođu do njene potpune
interpretacije ili racionalizacije. Nedostatak
standardne interpretacije ili svođenja na pravila
oko kojeg je postignuta saglasnost neće sprečiti
paradigmu da rukovodi istraživanjem.“
Da li i dalje možemo tvrditi da je pojam paradigme
nejasan, eklektičan? Možda. On je uznemirujući, jer
udara na tradicionalno shvatanje nauke kao nečego
što oduvijek pripaa potpuno „razumskom“ dijelu
čovjeka: ne, intuitivni, prećutni aspekt paradigme
preovladava u normalnim periodima, dok je njeno
propitivanje, konkretizacija – znak krize, kaže Kun.
Istorijski primjeri se, nažalost, uglavnom tiču
prirodnih nauka i teže su shvatljiva laiku: recimo da
nam je Darvinovo „Porijeklo vrsta“ najbliže. Ono po
mnogo čemu predstavlja oslobađanje biologije od
poslednjih pritisaka teologije, zasnivanje nove i
obuhvatne slike razvoja života – koja nudi drastično
drugačiji univerzum, u kome ništa nije isto, pa čak i
položaj čovjeka (božja kreacija ili proizvod prakse u
prirodi?). „Porijeklo vrsta“ sistematski uvodi
elemente dinamike, procesa, suštinske
materijalnosti bića - na najopštiji nivo razmatranja
o samom životu. Međutim, u Kunovoj šemi, ova
slika konkretne „revolucije“ bi bila objašnjena
izolovanim, čisto naučnim razlozima, koji, u
nedostatku cjeline, i sami ostaju relativno nejasni.
Istorijski materijalista bi rekao da je takvo
stanovnište, evolucionističko – organski izraslo iz
fludinog društvenog svijeta kapitala, trajno
usmjerenog ka ekonomici, praktičnom i
materijalnom, prožeto konkurentskim duhom,
ubijeđeno da se usavršava baš kroz antagonizam
dijelova i prilagođavanje. Evolucija je, stoga, još
jedan, istina među ključnima, događaj u nizu
poraza ideoloških zamisli i predstava statičnog,
staležno-feudalnog društva – uključujući i „prirodni
poredak“ uspostavljen od strane boga.

Reći, posmatrati stvari ovako, nipošto ne znači

negirati Darvina-pojedinca, genija. Ne možemo
zanemariti njegov pažljivi naučni rad, brižljivo
prikupljanje materijala, bogatstvo sinteze i vizije: i
taj napor jeste zbiljski korak naprijed, ka
razumijevanju prirode – kroz njenu nestalnost i
materijalnost. Implikacije ovakve „paradigme“ je
teško samo i nabrojati – a one se, pak, neizbježno
svrstavaju u šire filozofske okvire, koji bi mogli
nadići kako parcijalizovanost današnje nauke tako i
sisteme koji stalni ljudski napor nastoje zamijeniti
„vječitim istinama“. Dakle, društvo je okvir u kome
naše tumačenje Darvina dobija puni smisao, kroz
koji je Darvin i moguć. Baš negiranje istorijskog
konteksta, materijalne podloge nauke kao
specifičnog, ali integralnog dijela društva,
sintetičkih napora i istinski kvalitativnih pomaka ka
boljem – ostaju bitne jednostranosti Kunovog
„sistema“:

Utoliko je jednostraniji što se više bavi isključivo

prirodnim naukama. Grubim svrstavanjem većine
društvenih nauka u „nezrele“ i „pred-
paradigmičke“, Kun zatire svaku njihovu
autohtonost, nonšalantno prelazeći preko činjenice
da se iste bave jednim slojem stvarnost koji je,
istina, povezan sa nižima, ali koji i funkcioniše po
striktno svojim zakonima i tendencijama.
Proučavanja jednog svijeta – onog čisto ljudskog,
izgrađenog ljudskim radom na stvaranju sebe i
društva – ne bi se smjelo posmatrati kao nešto
drugorazredno, već kao „nadgradnja“ – i to
dragocjena. Treba dodati i da u društvenim
naukama rijetko možemo biti puki „posmatrači“
kao u prirodnim – mada je i to diskutabilno – već da
su opažanja uslovljena, u velikoj mjeri, položajem
pojedinca u strukturi društva.

Kun tvrdi da je i psihologija pred-paradigmatska

nauka, ponajviše na osnovu trajne
suprotstavljenosti različitih sistema krajem XIX i u
prvoj polovini XX vijeka – strukturalističkog,
bihejviorističkog, geštalt, psihoanalize... Pri ovome,
on zanemaruje činjenicu da do kakvog-takvog
jedinstva u psihologiji nije došlo neospornom
pobjedom jedne od „paradigmi“, već prije
shvatanjem ograničenja svakog od sistema uzetog
zasebno, kao i fokusiranjem na konkretnije
probleme. Tako je bihejviorizam bio primoran da
uvede „verbalni izvještaj“, kroz koje je na mala
vrata vratio „mentalističke pojmove“, naročito one
iz indikativne introspekcije, kao i operacionalne
varijable i hipotetičke konstrukte, u vidu
neobihejviorizma. Opisi fenomenološka
introspekcija nerijetko dopunjava istrživanja
kognitivne psihologije, budući da su s druge strane
eksplanatornog jaza, a funkcionalizam se, zbog
svoje otvorenosti različitim metodama, nerijetko
proglašava za „najmoderniji“ od starih sistema.
Možemo reći da brojnost starih sistema odgovara
složenosti predmeta psihologije – misterioznog
pojedinca i njegovog uma – kao i gustim vezama
psihologije sa drugim disciplinama – od filozofije do
fiziologije.

Bogata paleta Kunovih kritičara, od Karla Popera do

Imre Lakatoša, i sama se razilazi. Za Popera, nauka
je kritičko mišljenje, stalno opovrgavanje paradigmi
kroz „krucijalne eksperimente“. I u normalnim
periodima, postoje suparničke paradigme, koje se
nemilice nadmeću, i to je zdrava napetost u razvoju
nauke. Lakatoš insistira da poraz nijedne teorije
nije trajan ili apsolutan: već da su relativni
argumenti jedne grupe zastupnika odnijeli još
jednu relativnu pobjedu. Fajerbend, pak,
naznačava mogućnost usavršavanja postojećih
teorija, koje mogu izaći na kraj sa krizama i
anomalijama.

Na kraju, navedimo dvije kraće „zamjerke“, možda

i meta-prirode, Kunovom radu. Da li sama Kunova
koncepcija nauke ima status „paradigme“? Da li
nam Kun nudi „paradigmu“ filozofije nauke? I to
jednu pomalo pretencioznu: koja tvrdi da ispravno,
u skladu sa stvarnošću, kategoriše i objašnjava
naučni razvoj? I još nešto: zašto zaobilaziti pitanje
otkrivanja, dovođenja „revolucija“ na svijetlo, na
uvid naučne misli? Kako samosvijest o procesu (kod
učesnika) mijenja sam proces?