ESPAÑOL-MISKITO
MISKITO-ESPAÑOL
Primera Edición
Escrito por:
Prof. Dionisio Francisco Melgara Brown
DICCIONARIO
ESPAÑOL-MISKITO
MISKITO-ESPAÑOL
Primera Edición
Reservados todos los derechos. Quedan rigurosamente prohibidas, sin la autorización del autor, bajo las
sanciones establecidas en las leyes, la reproducción total o parcial de esta obra por cualquier medio o
procedimiento, comprendidos el fotocopiado, la distribución o venta de ejemplares de ella mediante alquiler o
préstamo públicos.
Escrito por:
Prof. Dionisio Francisco Melgara Brown
Waspam, Río Coco (Wangki Awala)
23 de Junio, 2008
3
D E D I CAT O R IA
Con todo cariño, mucho recuerdo y agradecimiento, dedico esta obra a las personas (seres
queridos y consejeros), que supieron darme ese empuje y motivación, para que pudiera
dedicar parte de mi tiempo y el talento que el Creador me dio y dejar como un pequeño
legado esta importante obra literaria a las presentes y futuras generaciones.
En primer lugar, al sacerdote capuchino Fray Vidal Banazek (q.e.p.d.), por haberme dado
la primera oportunidad de trabajo y aceptar ese reto de traducir la primera obra ecuménica
(el Nuevo Testamento de la Biblia), y hacer realidad sus sabias y proféticas palabras: “Un
día usted será autor de grandes obras literarias, tendrá ingresos económicos de su
lengua y así podrá mantener a su familia”.
A mi querido padre Florentino Melgara, más conocido como Don Lencho (q.e.p.d.), por
haberme dado la oportunidad que él no tuvo, de prepararme en una carrera profesional, lejos
de mi tierra natal, cuando el acceso a la Educación Media en nuestro Municipio era
privilegio de unos pocos. Hasta el más allá le digo: “Papito, no le he fallado”.
Al siempre recordado Mons. Salvador Schlaefer Berg (q.e.p.d.), por haber confiado
siempre en mí, por la formación religiosa que me dio y delegarme la dura y delicada tarea
de traducir las Sagradas Escrituras a la lengua de mi pueblo indígena.
A los(as) ancianos(as) de mi bello pueblo Waspam y las comunidades del Río Coco, de
los(as) cuales he recibido gran parte de estos conocimientos plasmados, en especial don
Godfrey Miguel (q.e.p.d.), don Aricio Suazo (q.e.p.d.), don Bill McLean (q.e.p.d.), don
Porce Clarans. A todos, vivos y difuntos, mi eterna gratitud.
A mis lindos regalos que el Creador me dio en estos últimos once años: Dionisio Jacob,
Auka Tangni y Lilia Kîra. Ellos son la razón de mi vida y me motivan día a día para que
mi labor sea hecha con amor y entrega.
4
PR E S E NTAC I Ó N
“Pueblo que pierde su idioma, pierde su independencia” han dicho personalidades que han
sabido darle valor a la lengua de cualquier pueblo o raza en este mundo, no importando su
tamaño o número de hablantes.
Retomando este pensamiento, desde el mes de Marzo del año 1993, se dio inicio a esta
modesta obra en la ciudad capital al estar convaleciendo de un accidente en el cual estuve a
punto de perder la vida y tuvo su culminación feliz el “Día del Padre”, 23 de Junio de
2008: 15 años y tres meses. No ha sido fácil “trabajar con las uñas”, según el habla de
nuestra gente, y sin apoyo alguno. Han sido muchas horas de trabajo en borrador, en hojas
sueltas, preguntando, escuchando, investigando, consultando, en fin, buscando la mejor
manera de hacer una obra que pueda ayudar a nuestra niñez, adolescencia y a la población
adulta, pero más que todo, al Cuerpo Docente que trabaja en la Enseñanza en el Programa
de Educación Bilingüe-Intercultural, que dicho sea de paso, el que escribe es uno de los
pioneros y fundadores (5 de Febrero de 1984).
Brindo mi gran reconocimiento a las dos Iglesias con más años de presencia entre los
indígenas costeños: la Morava y la Católica. Han sido ellos que nos han dejado los primeros
escritos, gramática y normas de escritura. Los primeros diccionarios han sido fruto de ellos:
Heath-Marx (Misioneros Moravos Extranjeros) y Adolfo Vaughan (Católico). Los
ejemplares de esos libros son reliquias que deben guardarse y exhibirse en cualquier
Biblioteca o Museo en nuestra Costa Caribe Nicaragüense.
Por años nos hemos guiado por las Normas establecidas por estos autores. Las gramáticas
y diccionarios escritos por estos hermanos han sido la brújula para todos los que traducimos,
laboramos en la Enseñanza o hacemos uso de Biblias traducidas.
Esta obra contiene las variedades o regionalismos empleados en diferentes zonas de
nuestra Mosquitia (Hondureña y Nicaragüense). Se ha querido mantener, en ciertos casos,
las diversas formas de escritura inicial. Pero lo que más se ha pretendido es actualizar la
Ortografía, tomando en cuenta los Acuerdos tomados en diferentes Reuniones, Consultas y
Talleres entre Educadores, Traductores, Autoridades, Religiosos, etc.
Esta es la primera edición y he decidido hacer la divulgación como un saludo a los 38
años de haberme iniciado en la noble tarea de la traducción. Esta publicación es apenas una
muestra, queriendo valorar la aceptación entre los lectores, Universidades, Ministerio de
Educación (MINED), pero más que todo, el Programa de Educación Bilingüe-Intercultural y
los Docentes del mismo, al igual que nuestras Autoridades Regionales y Locales.
El reto y la importancia de seguir trabajando en la elaboración de libros de Gramática y
Diccionarios es grande. Pero hace falta el Apoyo Económico, Material y Moral. La
Academia de Lengua Miskita tendrá un rol fundamental que desempeñar en este sentido.
Esperando haber dado una contribución en pro de la divulgación y conocimiento de
nuestra Lengua, haciendo a la vez el llamado a los(as) colegas educadores(as) para que
mejoremos y enriquezcamos esta obra en conjunto.
CONTENIDO DE LA OBRA
Este trabajo se ha hecho con la finalidad de brindar a los usuarios, especialmente los
docentes que laboran en el Programa Intercultural Bilingüe, un material que les sirva para el
mejor desempeño e impartición de sus clases, pero más que todo en lo que se trata de la
“lengua materna”.
En resumen, éstas son las particularidades de la obra:
Poner en práctica los acuerdos y nuevas normas establecidas para la correcta
escritura de la lengua miskita, entre los que se destacan:
a) Uso del circunflejo (^) en las palabras con sílabas largas. Ejemplo: wîna=carne. Para
un mejor conocimiento y práctica de este tipo de situación, lo más recomendable es
parear las palabras parónimas. Ejemplo: mâya (chingaste, bajo, abajo) y maya
(esposo, esposa); tâwa (pelo) y tawa (despacio, lento).
b) Para casos de verbos con la sílaba larga y con circunflejo (ejemplo: pâwaia=crecer),
se recomienda mantener el símbolo en todas las formas de conjugación y palabras
derivadas de los mismos.
c) Haciendo referencia al inciso b, considero que por el momento no es recomendable
escribir o poner de manera exagerada el circunflejo en las palabras con un tono
fuerte en su primera sílaba. Difiero, al respecto, de algunos colegas que insisten en el
uso exagerado del circunflejo. Recordemos que este signo es muy poco conocido en
la escritura de cualquier lengua y más en la nuestra. Por tanto, soy de la opinión que
poco a poco vayamos introduciendo este tipo de situaciones.
La mayoría de las palabras monosílabas aparecen en esta obra con el circunflejo.
Ejemplo: lî=agua; mâ=fruto, semilla, grano. Igualmente ocurre con las palabras que
tienen diptongo. Ejemplo: dîa=qué.
Hasta donde se ha podido, se han escrito las diferentes variantes del habla. Ejemplo:
sikiski=zorro (variante Wangki) y kîski (variante Tâwira).
Respetando y como punto de reflexión y análisis de la ortografía tradicional, se han
incluido algunos casos, incluyendo las diferentes formas empleadas para la escritura
de algunas palabras. La forma aceptada y de uso común en la actualidad, se ha
destacado en letra cursiva y negrilla.
Para los casos de formas posesivas especiales, se ha hecho una selección de las más
usuales. Éstas sufren una transformación en su estructura interna y se aparta de las
reglas establecidas de formación de posesivos en las tres personas. La regla es la
siguiente: “a la palabra, añadirle o poner sufijo con las terminaciones ki, kam, ka”,
ejemplo: bîp (bîpki, bîpkam, ai bîpka). Un caso de sustantivo con forma especial
de posesión sería: utla (waitla, wamtla, ai watla). La identificación de los casos
especiales se da con las iniciales F.P.E. (Forma Posesiva Especial).
Para la escritura de los verbos (forma infinitiva), la regla aplicada es con terminación
aia. Ejemplo: kaikaia, pulaia, etc.
En los casos de verbos compuestos, lo recomendable es la escritura y conjugación de
forma separada. Ejemplo: aisi kaikaia (leer, dialogar, platicar).
6
I. El Infinitivo del Verbo (Ejemplo: ver, ser, estar) se forman en Miskito, añadiendo a la
raíz la terminación aia.
Ejemplo: kaikaia balaia wiaia
II. El tiempo presente del Verbo se forma en Miskito, añadiendo a la raíz las siguientes
terminaciones: isna, isma, isa (Presente Indefinido). Ejemplo:
kaikaia : ver, mirar kaik isna kaik isma kaik isa
piaia : comer p isna p isma p îsa
7
1. El tiempo Presente Absoluto del Verbo se forma añadiendo a la raíz las terminaciones
una, uma, uya. Ejemplo:
kaikaia : ver, mirar kaik una kaik uma kaik uya
piaia : comer pi suna pi suma pi suya
NOTA: Hay personas, que siguiendo la regla establecida, dicen:
pi una (piuna) pi uma (piuma) pi uya (piuya)
2. Tres verbos tienen formas muy distintas de conjugación (casi Presente Absoluto), a
saber:
kaia balaia waia
sna aulna auna
sma aulma auma
sa aula auya
III. El tiempo pasado del verbo (Ejemplo: vi, fui, estuve) se forma añadiendo a la raíz las
siguientes terminaciones (Pasado Indefinido):
-ri kaik ri (kaikri) bal ri (balri) wi ri (wîri)
-ram kaik ram (kaikram) bal ram (balram) wi ram (wiram)
-an (in) kaik an (kaikan) bal an (balan) w in (win
IV. El tiempo futuro del verbo expresa la intención de hacer algo en el futuro. En Miskito se
forma de la siguiente manera (Futuro Indefinido):
Raíz + amna..........kaikamna wimna kamna
Raíz + ma...............kaikma wima kama
Raíz + bia...............kaikbia wibia kabia
1. El Futuro Absoluto se forma añadiendo a la raíz del verbo las siguientes terminaciones:
8
1. El Imperativo Plural para la Primera Persona, se forma añadiendo a la raíz del verbo la
terminación pi. Ejemplo:
a) plap pi (plappi) : corramos (nosotros).
2. En Español ocupamos la palabra (adverbio) no para expresar una idea negativa. Ejemplo:
Él no corre. En Miskito, el negativo se añade a la raíz del verbo.
Ejemplo: Witin plapras (él no corre).
NOTA: El Tiempo Presente: Se forma añadiendo ras a la raíz del verbo. Ejemplo:
Gobernar = gobernador
BI BLIO G RAFÍA
Estudio Etnográfico sobre los Indios Miskitos y Sumus de Honduras y Nicaragua-Eduard Conzemius-
Traducción al Español y Presentación de Jaime Incer-1984.
abnegar=apia wih lulki swiaia; ai kupia wal auhan tara takaia; kabu ra rip manis
lâka ra swiaia. takan kaia.
abocar=bîla ni alkaia; bîla kwâki auhbaia. aborrecedor=misbara kakaikra.
abochornado=swira daukan; swira takan; aborrecer=saura pali kulkaia; misbara
lapta angkan. kaikaia; bahki kulkaia; sîa takaia; tayat-
abochornar=swira daukaia; swira takaia; ka takaia.
tuskaia. aborrecible=misbara kaikaikira; misbar-
abofetear=mawan ra wipaia o prukaia; kira.
mihta tanhtika ni prukaia; slap munaia. aborrecimiento=misbara kaikan lâka;
abogacía=layar warkka. misbara kaikanka; misbara; misbara lâ-
abogada=layar mairin. ka.
abogado=lâ kakaira; layar (waitna); lâ abortar=tuktan iki sakaia; tuktan piua
daktarka; upla tâwan aisasara; wan tâ- kau kan baikaia; luhpa saura baikaia;
wan aisi lâ uplika. mistik taki brih waia; saura baikaia.
abogar=lengstar takaia; upla kum hilpka abortivo=iki sakaia o piua kau kan baika-
aisaia. ia sip; luhpa iki sakaia saika.
abolición=sauhki tikanka; lâ kum karnika aborto=piua kau kan tuktan baiki ba; piua
âpu dauki swi ba. kau kan tuktan iki sakanka; piua kau
abolir=tikaia; sauhkaia; âpu daukaia; kar- kan baikanka; sisitni; iki sakanka; iki sa-
nika âpu swiaia; sauhki tikaia. kan o piua kau kan baikan dukia.
abollar=tuyutwaia; paskanka o yahpika abotonador=butin mangkaika.
tara daukaia. abotonar=butin mangkaia; tangnika, wa-
abominable=misbara kulkaia sip; misba- hia o slaunhka baiwaia.
ra kaikaikira. aboyar=âkaia; yarka lî purara awi kaia.
abominación=saura pali kaikan lâka; abrasamiento=angkanka; amanka.
misbara kulkaia lâka; misbara kaikanka; abrasarse=sluhaia; sluhwaia.
misbara; misbara lâka. abrazar=klâkaia; biara taya alkaia; kiaubi
abominar=misbara pali kulkaia; sîa yaia; (klubi) alkaia; bilara briaia.
saura kaikaia. abrazo=biara taya alkanka; kiaubi alkan-
abonar=dipasta yakabaia; tasba saika ka; lakula.
mangkaia; aibapaia; yamni kulkaia; dia- abrelatas=plun pân nani klauhbaia o
ra kum kau yamni daukaia; kler dauka- kwâkaia dukia.
ia. abrevadero=daiwan lî diaia pliska.
abono=tasba ra sîka mangki auhnika kau abrevar=lî dakakaia; daiwan lî dakakaia;
yabi ba; aibapanka. buskaia; wiria srikbi buskaia.
(orgánico)=tasba aunhka sîka mang- abreviación=bîla tâ ba; bîla dakbanka;
kras. kunhku daukanka; kunhkuka.
(verde)=tasba aunhka dus nani wina. abreviar=prah taih dakbaia; kau kunhku
abordar=aimakaia (duri, “plen”, ban daukaia; yarika o piua kunhku daukaia;
ban); slaup tnaya ra prakaia. kunhku daukaia; bîla ulbanka kunhku
aborigen=tawan almuk kum uplika; ta- daukaia.
wan kum luhpia almuk; ani tasbaya ra abreviatura=kunhku daukanka; kunhku-
pliska wina; ani tasbaya ra iwi ba pliska ka.
wina; tawan almuk kum uplika. abridor=kwâkaika; kwâkwakra; bukut-
aborrascarse=taim saura takaia; lî pâsa baika.
12
abrigado=bitnika ra; dingki bri ba; yuku- wirha kum wina; sinka wina pri sakaia;
ki bri ba. tras kum o wilkan wina pri sakaia; pât
abrigar=yukuki briaia; dingki pain briaia; wina pri sakaia; lanhkaia.
klukia ra dingkaia; main kaikaia; lapta absolvente=lanhki sasakra; padin ma-
yabaia; srukaia; pura bikaia; kwala o dîa munra.
dîa ni srukaia; kaina kahbaia. absorbente=aubi bri yaba; aubi bri ba du-
abrigarse=yukuwaia; ai pura pain bikaia. kia; âiutbra; âiutkra; âiutwra (âiutra).
abrigo=pura prakaika; yukuwaika; kauhla absorber=aubi diaia; diaia; langkaia;
kwalka; yukuwanka; dista; pura bita; kwatbaia; utbi briaia; pâsa dih baku dau-
pura prâka; kaina kahbaika; aisrukaia kaia.
kwalka; aisrukaika; pura bikaika; pura absorción=aubi brinka; kwatbanka.
tani dimaia kwalka o prâka kum. absorto=tâ iwan; aihka lukan; sirang i-
abril=lî wainhka kati; lih wainhka kati; wan.
pisma kati; mani bilara kati walhwalka. abstemio=wain o rum diras; bla apia.
abrillantar=lipni daukaia. abstención=piaia o diaia wina takaski
abrir=sakaia; ilingkaia; kwâkaia; bukut- briaia lâka; dîa dîa daukaia wina alki
baia; klauhbaia; kraukaia; pura sakaia. takaskanka.
(con llave)=kî warbi sakaia. abstenerse=wihka ra takaski briaia; diara
abrirse=bukutwaia; kwawaia; bukut taka- kum daukaia ba wina alki takaskaia;
ia; ilingwaia; iling takaia. wan wîna ra diara kum daukaia apia
abrochar=kwala ra butin o dîa dîa mang- wan lukanka wina; swiaia; diara kum
kaia; siauhbaia. daukaia apia; plun kum piaia ba wina al-
(el cinturón)=wan maisa ra bilk ba wil- ki takaskaia; wan wîna ra alki takaski
kaia. briaia; wahwaia; wîna o dîa dîa piaia a-
abrogación=sauhki tikanka; lâ kum tikan- pia.
ka. abstinencia=takaski yaba lâka; diara kum
abrogar=sauhki tikaia; sauhkaia; kli daukaia wina alki takaski tânka; wîna
sauhkaia; danh daukaia; tikaia. piaia apìa lâka.
abrumado=wirha taiban. abstracción=dakbi sakanka; diara kum
abrumar=wirha taibaia; trabil munaia. dakbi sakan yaba.
abrupto=kriwi takan; pakni pali; binhsi abstracto=dakbi sakan; lukanka ra baman
wina; tâ mangkras; taih dakwan. yaba; diara wala ra baman luki; wihka
abceso=mabiara; yukri; wîna puskanka; ra luki.
wîna mabiarka. abstraer=dakbi sakaia; kunhku daukaia;
absolución=padin munanka; lanhki sa- diara kum ra lukaia; lukanka diara kum
kanka; pât kum wina, saurka wina o tra- ra mangkaia.
bil kum wina pri sakanka; dîa dîa wina absuelto=lanhkan; lanhki sakan; padin
lanhki sakan lâka. munan; pri sakan.
absolutamente=aiska; aiska pali; kasak absurdo=sinskas pali; tânka latan apia;
pali. kunin lâka bri; kasak rait apia; mapa ta-
absoluto=aiska; aiska sut ba; kasak; aiska ni yaba; lukanka kasak mapa tani yaba;
sut ai wîna ra bri; diara wala ra ai tâ aihka baku; aihka; tanis.
baikras; ai wîna kat yakan yaba. abuchear=bin dauki upla o diara kum la-
absolver=pri sakaia; pât wina pri sakaia; waska kikaia.
pâtka wina lanhki sakaia; lanhkaia diara abuela=kuka; kukika; aisa o yapti yapti-
13
prawi daknika ra dimaia; kupia lukanka acelerador=truk pîska kum bri ba kau isti
wal baku takaia; wal kupia kumi ra âu plapaia dukiara.
takaia o wiaia; diara kum daukan ba ai- acelerar=yarka isti waia o plapaia; isti
tani sa wiaia. munaia; karna munaia.
acceso=bal taki; lamara bal taki yaba; plis acento=taibi aisi ba ra; aksent.
kum, yabal kum o dîa dîa walak diara acentuación=aksent daukanka; aksent
kum bal taki yaba; dimi waika; yabalka; munanka; aksent mangkanka.
bal dimaika; kau tara daukanka; kau pu- acentuar=aksent wal aisaia; aksent ni
ra prakanka; kau tnaya ra prakanka. mark munaia.
accesorio=dukia, uplika, tâka lâka ra ya- acepción=bîla ba ai tânka; brin ba lâka;
ba. wîna kat brin ba lâka.
accidentado=kriwan; tasba kum langni a- acepillar=yauhbaia; brusbaia; kusbaia;
pia ba; aksidint takan ba. pain lalalni daukaia; “plen” munaia.
accidental=dara walras wina bal takan acepillarse=bruswaia.
yaba; kaiki daukras; ban wina takan. aceptable=briaia sip; briaia aitani; briai-
accidentarse=aksidint takaia; trabil kum kira; pain; yamni.
briaia dara walras wina. aceptador=bri yaba uplika; diara kum
accidente=aksidint; pât kum; aihwakras yan bri yaba; brabrira.
kan balan; latawira; dara walras bal ta- aceptar=alki briaia; âu takaia; yaia win
kan dukia; diara kum ban wina takan lâ- ba briaia; kupia aiska ni briaia (diara
ka kum; tisku takan dukia. kum yan ba); alkaia; diara kum wanku-
acción=aiawanka; munanka; daukanka; ya ba wilinkira briaia.
dîa dîa dauki, sap apia ba; dauki o muni acequia=dits kum, lî plapi wih aibanhwa-
ba lâka; dîa dîa dauki ba. ia dukiara.
accionar=daukaia; diara kum yaka aiawa- acera=yabal tnaya.
ia. acerbo=malira; krakraka (wan bîla ra o
acechar=aiwahkaia; aihwakaia; biki kai- tânka ra); swahni; tahpla; nari.
kaia; yukuwi bîla kaikaia; yukuwi kai- acerca (de)=dukiara; ba (baha) dukiara;
kaia; bîla aihwakaia; bikaia. lamara; baha dukiara.
acéfalo=lalkas; lal âpu; dakni kum âpu acercamiento=lamara balanka.
yaba. acercar=lamara bri(h) balaia; tnaya kir
aceitar=batana diki aubaia; batana ding- kutbaia; kral kutbaia.
kaia; batana kwakaia; batana yukaia; ail acercarse=lamara balaia; lamara waia; i-
dingkaia; ail yukaia. twi balaia.
aceite=batana; ail; lat; batana laya; batan- acero=stil; silak karna pali ba.
ka; dîa dîa batana laya. acérrimo=krakraka pali; karnakira pali;
aceitera=batana o ail watla; batana laya karna pali; karnika bri.
batilka o pânka. acertado=wapni kat mangkan yaba; wîna
aceitero=ail o batana tânka bri; batana kat mangkan; pain.
âiatkra. acertar=kasak daukaia; mark kat sabaia;
aceitoso=batana laya bri ba; ail o batana wîna kat sabaia; luki dahra ban sakaia;
bri; lat bri; latkira; ailkira. wîna kat sakaia; plamaya alkaia; sakaia.
aceituno=sukun. acertijo=maprika bîla.
aceleración=isti munanka; karna munan- acícula=awas wahia.
ka. acidez=swahnika.
15
ácido=swah; swahni; kisni; nari; krakra- mangkaia; watlika kat mangkaia; yamni
ka; kîs; sîka laya nari wan angki ba; dia- kasak kahbi swiaia; pliska ra aitani kat
ra swahni; swahni dukia. mangkaia; aitani kat daukaia.
acierto=wapni pali; wîna kat sakanka o acomodarse=ban swirka takaia; aimaka-
sabanka; wîna kat lâka; wapnika. ia; kasak takaia; plis kum briaia.
aclamación=pura winanka; pain kulki acompañador=yula kakahbra; wal tauki
mayuni pura winanka. ba uplika.
aclamar=pura winaia lilia tânka ra; mihta acompañamiento=yula kahbanka; tnata
takbi lilia daukaia. mangkanka.
aclaración=klir o ingni daukanka; tânka acompañante=yula kahbi yaba; wal tauki
klir sakanka; klir munanka; ai tânka pa- yaba uplika; yula kakahbra.
ram taki ba. acompañar=yula kahbaia; nina blikaia;
aclarar=marikaia; latan sakaia; latan dau- wal waia; wal taukaia; kulma blikaia;
kaia; klir daukaia; klir sakaia; ingni dau- kulma waia.
kaia. acongojado=sirang baku bri; kupia wirha.
aclararse=ingwaia; ingni takaia; klir ta- acongojarse=sari briaia; kupia wal aisi
kaia; sangwaia. kaia dîa dîa dukiara.
aclaratorio=diara kum tânka klir munan- aconsejable=smalkaia o lâ yabaia sip.
ka. aconsejador=smasmalkra; wawira; bîla
aclimatar=plis kum payaska o laptika yamni o saura smalki ba uplika.
wal yus takaia o yaka lan takaia. aconsejar=smalkaia; kupia kraukaia;
acobardar=sibrinkira daukaia; sasabrira maisa pakaia; wiaia; diara tânka kum
daukaia; sibrin dingkaia. mariki wiaia; smalkan lâka kum yaia;
acobardarse=sibrinkira takaia; sasabrira wiaia.
takaia; sibrin takaia; sibrin briaia; sibrin acontecer=ban takaia; diara kum bal ta-
daukaia. kaia.
acodiciar=brin daukan lâka daukaia; tu- acontecimiento=diara kum bal takanka;
man lâka yaia. sturi kum; diara kum taki ba.
acogedor=kaina kahbi bri ba. acopiar=kukaia; aikuki asla prakaia; plun
acoger=kaina kahbaia; kaina kahbi briaia; o diara wala nani ailal kahbi briaia.
utla ra dingki briaia; balan ba brih ding- acoplar=wal prakaia; wal praki daukaia;
kaia. wal prak prakaia; tâ mangkaia.
acogerse=yukuwaia (trabil kum wina). acoplarse=wal prawaia.
acogida=brih dingki ba lâka; pain alki bri acorazonado=kupia baku daukan; kupia
ba lâka. baku.
acolchonar=lasbi twakni daukaia. acordar=kupia kraukaia; wal baku dauka-
acolitar=sakristang warkka daukaia. ia; kupia kumi kaia.
acólito=sakristang; katolik priaska ra hilp acordarse=kupia krawaia; wan âuya ra
muni wahmika o tiarika. bri kaia; lukaia; kupia tanh krawaia; da-
acometer=mapara wih aiklabaia; kan kawaia; wan kupia kraukaia.
dakbaia; alkaia, aiklabaia dukiara; tuski acorde=wal baku.
yaia. acordeón=akadian; kordiong.
acomodado=pain mangki swin ba; upla acordonar=kiwa o rup wal wilkaia o laki
lalahkira. kutbaia.
acomodar=pain mangki yaia; tânka kat acorralar=kutbaia; plis kum ra bîla pra-
16
adjuntar=diara wala kum tnaya ra praki briaia; ai luhpia baku saki briaia.
blikaia. adoptivo=brin yaba; ai luhpia baku brin
adjunto=diara wala wal prakan; wal asla; yaba.
wal praki bliki. adorable=latwan kaikaikira; mayunanki-
administrador=pura kakaira; tâ briaika; ra; kasak kulkankira; pura suni mayuna-
diara dauki yaba. ia sip; latwan kaikaia sip.
administrar=tâ briaia; lal aimakaia; main adoración=mayunanka; latwan kaikanka;
kaikaia; gabamint munaia. mayunra; pura suni mayunanka lâka.
admirable=aihka painkira; pain pali; adorador=pura suni mayunrira; kasak la-
painkira; aihkakira; pain pali kulkaia sip twan kakaikra; mayuni uplika.
ba. adorar=mayunaia; latwan kaikaia; laik
admiración=aihka luki kaikaia lâka; aih- kaikaia; kasak pali latwan kaikaia; ka-
ka kaikanka; pain kaiki yaba lâka. sak kulki pura suni mayunaia; Gâd ra
admirador=aihka lalukra; laik kaiki upli- mayuni baku mayunaia.
ka. adormecer=upaia; mahka yapaia; yaka
admirar=aihka luki kaikaia; pain pali yapaia.
kaikaia o wiaia; kaiki aihka lukaia; yam- (el viento)=impruaia; drukaia.
ni kaikan lâka wal kaikaia; diara pain adormecerse=wîna srimaia; twak takaia.
kum ra kaiki aihka lukaia. adormecido=twak; twakni; upi; upan.
admisible=briaia sip; tânka kum ra yaia adormecimiento=upanka; yapi baku kaia
sip; dimi waia sip; dingki briaia sip; yar- lâka.
ka dimi balaia sip. adornación=sakahkanka.
admitir=dingkaia; ban takan wiaia; swir- adornador=sakahki yaba; sakakahkra;
ka dimi waia; yarka dimi waia; briaia; sakahkaika.
yarka daukaia; lukanka ra yarka dimi adornar=sakahkaia; prana daukaia; skah-
waia; dingki briaia; swirka daukaia. kaia; kahkaia.
adobar=daukaia; piakaia; kiskaia; plun adornarse=aisakahkaia; wan wîna prana
piakaia kainara aunhka nani dingkaia; daukaia; naskahkaia.
ridi daukaia; pain daukaia. adorno=sakahkanka; sakahkaika; prana;
adobe=slaubla ni paskan; simint sâtka. sakahkaia dukia.
adoctrinamiento=smalkanka; smalkanka adquirir=briaia; alkaia; diara kum saki
pain yabanka. briaia; dawanka takaia; wan dukia bria-
adoctrinar=smalkaia; smalkanka yabaia. ia.
adolecer=siknis takaia; siknis kaia; siknis adquisición=saki brinka.
kum latwanka wahwaia; latwan briaia. adrede=kaiki dauki ba; pain ai tânka bri
adolescencia=tuktan piua; wahma o tiara si dauki ba.
takaia kaina piua; pâwi yaba piua. aduana=kuntri kum ai piarkika kat apis
adolescente=wahma o tiara aihwa kau ta- bri ba, diara nani bal dimi o taki auya ba
kras ba. mana kulkaia dukiara.
¿adónde?=¿anira?; ¿ani pliska ra? adueñarse=diara kum dawanka takaia; ai
adondequiera (dondequiera)=ani anira. dukia baku briaia.
adopción=saki bri yaba lâka; ai luhpia ba- adulador=twisa damnira; kunin natka ra
ku bri ba lâka. upla ra mayunra yabi ba.
adoptar=upla wala luhpia on wan luhpia adular=mayunaia (kunin natka ra), diara
baku alki pakaia; wan dukia baku saki o hilpka kum briaia dukiara.
19
aglutinar=diara babatni wal praki alkaia; ra taibaia; diara kum kau wirha o saura
upla asla daukaia. daukaia.
aglutinarse=aipaswaia; upla nani asla ta- agraviar=sarka paskaia; swira lâka dau-
kaia o prawaia. kaia; kau taibaia.
agobiado=aikruskan; kupia wirha. agravio=swira daukan lâka; swira dau-
agobiar=umpira munaia; trabil tara yaba- kanka; nina sauhkanka; upla kum raitka
ia; kruskaia; yarka bawaia; mawan tani mapara saura daukanka.
makupaia; trabil tara o tayat yaia. agredir=prukaia; aiklabaia; alki aiklabaia.
agobio=taibanka lâka; swapanka tara. agregación=pura prakanka.
agonía=prura latwanka; karna aitwakan agregar=pura prakaia; aikuki prakaia; pu-
lâka tara kum; latwan tara kum; lukanka rara prakaia; kau prakaia.
ra o wîna ra latwan tara brin lâka; la- agregarse=dakbi briaia; lamara waia.
twan wahwanka. agresivo=saura munaia lâka bri; saura
agonizar=mahka prui kaia; latwan wa- munaikira.
hwaia; siknis kum latwanka tara wa- agresión=saura munanka.
hwaia. agresor=saura mamunra; upla kum bui u-
agosto=sikla kati; wîs sirpi kati; mani bi- pla wala raitka kulkras o kriki ba.
lara kati matlalkahbi pura wâlka. agreste=insla dukia; insla wina; kukusni.
agotado=swapan; sut yus munan ba; sut agriado=swahni takan o daukan; swahni-
danh munan ba; danh takan ba. ra.
agotador=wan swapki ba. agriar=swahni daukaia; swahkaia.
agotamiento=swapanka; danh takanka. agriarse=swahwaia; swahni takaia.
agotar=sut danh munaia; sut tikaia; sut agrícola=insla warkka takaia tânka bri.
yus munaia; swapkaia; sut pali âpu dau- agricultor=insla uplika; insla dadaukra
kaia o laikaia; plis kum ra lî bâra ba sut (mamangkra); insla warkka tatakra.
sakaia. agricultura=insla warkka; plun mâ
agotarse=swapaia; sut danh munaia; sut mangkaia warkka; insla daukanka.
tiwaia; lâwaia. agrietar=walpa ra unta nani klauhbaia.
agraciado=yamnika lâka bri ba; mawan o agrio=swahni; krakraka.
wîna daukra pain. agro=insla; tasba tânka.
agradable=pain; yamni (pain) muni ba; agronomía=tasba ra plun mangkaia tânka
auhni; yamni; kîa pain. sinska nani.
agradar=yamni kaikaia; laik kaikaia; lih- agrónomo=tasba ra plun mangkaia wark-
kaia; yamni yaia; tingki lukaia; yamni ka tânka brabrira.
daukaia. agropecuario=plun mâ mangkanka bara
agradecer=tingki wiaia; tingki lukaia. daiwan sahwanka tânka bri ba.
agradecimiento=tingki yabanka; tingki agrupación=aipaswanka; asla daukanka;
wiaia lâka; tingki daukanka. asla takanka; upla nani asla takanka dia-
agrado=yamni yaba lâka; upla o diara ra kum daukaia dukiara.
yamni kum bui âuyapah wan dauki ba. agrupar=asla daukaia; asla mangkaia; a-
agrandar=kau tara daukaia; drabaia. lanh daukaia (mangkaia); dungki praka-
agrandarse=tara takaia. ia.
agrario=insla dukia; insla o tasba tânka agruparse=asla takaia; aipaswaia.
bri ba. agua=lî; laya.
agravar=kau wirha daukaia; dîa dîa tânka (de lluvia)=pura laya.
22
aguacate=sikia. ka.
aguacero=skwal; lî auhanka tara kum; lî ahogado=upla kum ai wînka puhbanka â-
karna auhanka. pu mita prui ba, kau pali ba liura.
aguado=lî wal miks munan; lî bri. ahogador=kwapkaika; kwakwapra; lang-
aguador=lî kwakwahkra; lî âiatkra. ki âikra.
aguafiestas=lilia daukanka kum sauhki u- ahogamiento=kwapanka; katwanka;
plika. kwapkanka.
aguantador=wawahwra; wahwi lalura. ahogar=katwi ikaia; kwapki ikaia; kwap-
aguantar=wahwaia; wahwi luaia; ban ba- kaia; dihbi (dadihbi) ikaia.
pi buaia; yarka wahwaia. ahogarse=katwaia; katwi pruaia; kwapi
aguar=lî wal miks munaia. pruaia; wînka (wingka) prawaia.
aguardar=bîla kaikaia; taim yabaia (ya- ahondar=pakni daukaia; dimi waia.
ia). ahondarse=pakni takaia.
aguardiente=rum; waro; laya tahpla; tah- ahora=nanara; mahka; naha minit.
pla laya. (hasta)=naiwa ra; naiwa kat; nana-
aguarrás=awas mâka laya. ra kat; namika ra.
aguatero=diaia laya atki tauki uplika. (mismo)=mahka; na minit.
agudez=malira; malika; tatwika; diara ta- ahorcador=langki âikra; lalangkra.
twika. ahorcar=langkaia; langki ikaia.
agudizar=kau tatwa daukaia; kau saura ahorcarse=ailangki o ailangwi pruaia.
daukaia. ahorita=nanara pali; bisiura; namika.
agudo=malira; tatwa; kisbi baku ini ba; ahorquillado=alningkira; alninhkira; a-
mala. lingkira; alinhkira.
agüero=sain kum; dîa dîa sainka kum. ahorrar=apahkaia; apakaia; suni swiaia;
aguerrido=war aiklabi yaba. kan sunaia; diara sunaia.
aguijón=napa; kiayka; diara kakma tatwa ahorro=apahkanka; dukia (diara) kukan.
kum; silak tara; ulu slabla. ahuecar=unta daukaia; diara kum ra unta
aguijonear=silak ni kraukaia; unta krau- dauki swiaia.
kaia. ahuesado=wan dusa kalatka bri ba; wan
águila=yakal; yakal tara. dusa baku karna ba.
aguilucho=yakal luhpia; yakal bastar. ahumar=kiasma ra lâkaia; kiasma ding-
aguinaldo=krismis prisant (lalah). kaia; kiasma daukaia; kiasma ni banhka-
aguja=silak; kwala sipaia sialakka. ia.
agujerear=kraukaia; klauhbaia; unta ahuyentador=daiwan kangbaika ba; ka-
kraukaia. kangbra; mamunra.
agujero=unta kum; unta kraukanka; nakra ahuyentar=kangbaia; kangbi sakaia; ta-
ba. pahkaia; yarka plapaia; sirang iki yarka
agusanado=liwa diman ba; wîna ra liwa plapaia.
diman. aimará=indian kiamka kum Perú bara
agutí=kiaki. Bolivia kuntrika ra iwi ba.
ahí=bâra; bahara; bukra; naura. airado=kupia baiwan; praut takan; lawan.
(por)=bukra mapa ra. airarse=kupia lapta takaia; praut takaia.
ahijado=luhpa kuya; luhpia takan ba; aire=pâsa (krawras ba).
tukta pir paki yaba. airear=pâsa ra mangkaia; pâsa dingkaia;
ahínco=karna bapanka; aitwahkanka ais- pâsa yaia.
23
yaia; klâkaia; kupia karnika yaia; rayaka antecedente=kainara o patitara takan du-
yaia; smalkaia. kia; kainara daukan dukia; kaina dukia;
ánimo=kupia bri lâka; wan wînka (wing- almukka; damika.
ka); wan spiritka. anteceder=kainara waia o balaia.
aniquilador=âpu dauki ba; âpu dadaukra; antecesor=kainara kan ba uplika; kaina
iki âpu dadaukra; iki tatikra. uplika; kainara aimaki kan ba uplika;
aniquilar=âpu daukaia; sauhkaia; sauhki damika; almukka nani.
tikaia; iki tikaia. antemano (de)=kan mapa ra; kaina ma-
aniversario=mani bani dauki ba; mani nis; kau kainara.
bani ra piua bal yaba. antemeridiano=yu dinar kainara; yu wan
ano=unta; slabla; wan kânka bal taki pîs- lal kat kainara.
ka. antenoche=nahwala wala; nahwala wala
anoche=na’ tihmia; naha tihmia; tihmia tihmia (tihmika).
luan ba; tihmia luan ra; nahwala tihmia. anteojos=wan nakra glaska.
anochecer=saiwaia; tihmia iwaia; saiwan. antepasado(s)=wan almukka nani; kaina-
(al)=saiwan ra; saiwka; saiwbia taim; ra lui wan yaba.
tihmia iwaia ra. anteponer=kainara mangkaia.
anófeles=“malaria” yabi ba tairika sâtka. anteponerse=kainara aimakaia.
anomalía=tringsar dukia. anterior=kaina; kainara ba; pas; kankika
anona silvestre=punu. ra; blasi; pas; mawan tani ba; waira.
anónimo=ninas; nina kulkras; ya ulban ba anteriormente=kan wina; kainara taimka
kaikras; nina âpu. ra; kau kaina tani; kainara.
anormal=aitani kat apia; pain pali apia; antes=tâura; kaina; kainara; kaina manis;
wiria watawan kum bri; sinska pain a- kan mapa ra; kau kan.
pia; lukanka kasak apia; kupia kumi a- (de, que)=kanra.
pia. antesala=utla kum rumka bîla tara ba di-
anotación=ulbi mangkanka. maia kainara plis kum bâra ba.
anotador=âiulbra; wauhtaya ra ulbi ma- antibiótico=siknis yula nani mapara ai-
mangkra. klabi saika ba, pinisilin baku.
anotar=ulbaia; wauhtaya ra ulbi mangka- anticipación=kau kan luki ba lâka.
ia; ulbi mangkaia. anticipar=kaina tani plikaia; bîla kaikaia;
ansia=sibrin; uya kaikan wan dauki ba; kau kainara daukaia; piua kainara dau-
brinka; kaikan daukanka. kaia; kainara pat lukaia o daukaia; yarka
ansiar=brin pali daukaia; kaikan daukaia. pat bal takaia; isti munaia; kaina luaia;
ansiedad=brin pali daukanka. kaina manis wiaia.
ansioso=brin dauki; lukikira. anticipo=kainara plikaia dukia; lalah tâu-
antagonista=mapara babura. ra yabi ba.
antaño=mani luan dukia; piua luan nani anticuado=naha piua ra aisaras; almuk ta-
ra takan ba. kan; piua luan; kli yus munras; kli yus
Antares=krismis slilmika. apia; almuk; luan.
ante=mawanra; kainara; kaina; ai kanra. antídoto=puisin mapara aiklabaia saika;
(todo)=tâura. kangbaya; sîka kangbaika.
anteayer=nahwala wala; yua wala. antifaz=wan mawan praki kwalka o bah-
antebrazo=klahkla; tingtingka wina mih- muna wala kum.
ta tâ kat. antífona=prias ra lawana o pura sunra
31
ba. kanka.
apretar=taibaia; pamni daukaia; utukba- apuesto=painkira; wîna daukra pain.
ia; lasbaia; subaia; tisbaia. apuntador=ulbi ba; ulbi mangki ba; ulbi
apretarse=pamni takaia; utukwaia; las- mamangkra.
waia. apuntar=ulbaia; ulbi mangkaia; wisbi ul-
apretón=istikira bara karna taibi briaia baia; (raks) kahbaia.
tânka ba. apunte=ulbanka sirpi daukanka.
(de manos)=wan mihta yabi lakula dau- apuñalar=skiru ni sabaia.
ki ba. apuñar=mihta kruskaia; mihta kruski al-
aprieto=trabil kum; lalah nitka bri ba. kaia.
aprisa=isti; istikira; aihni pali; pat munan apurar=pat daukaia; tuskaia; tuski muna-
lâka ra; pâsa baku. ia.
aprisco=daiwan nani dingki briaia pliska. apurarse=pat daukaia; isti daukaia; isti
aprisionar=priskaia; silak ra mangkaia. munaia.
aprobado=aitani kulkan; sins lâka mari- aquejar=sari yabaia.
kanka kum ra pain luaia markka ba. aquel, aquella=baha; bukra ba.
aprobación=pain o aitani kulkanka; yam- aquí=nâra; nahara; naha pliska ra.
ni kaikanka. aquietar=sâp daukaia; lamni daukaia.
aprobar=pain o yamni kaikaia; tânka ma- aquietarse=lamni takaia; sâp takaia.
rikaia; yamni baku kulkaia; wapnika árabe=Arabia wina; Arabia uplika.
mangkaia; tânka kaikaia; wal yamni ka- arábigo (árabe)=Arabia bîla aisanka.
ia. arácnido=misri sâtka sut.
apropiación=silp diara kum dawanka ta- arado=tukbaika; tasba baikaika o tukbai-
kanka; upla dukia mihta dakbi bri ba. ka.
apropiado=diara kum daukaia dukiara ai- arador=tasba baiki o tukbi ba; tasba ba-
tani o pain ba. baikra; tasba tatukbra.
apropiarse=alki briaia; silp ai dukia baku arancel=kuntri ra diara dingki mana, truk
briaia; upla dukia mihta dakbi briaia. nani bara bahmuna sâtka wala nani aiba-
aprovechado=diara sut wina hilp briaia pi ba.
pliki ba. araña=anansi; usi wihta.
aprovechamiento=diara kum wina hilpka arañar=kurbaia; trisbaia; mina wisbaia.
bri ba. arar=tasba baikaia; tasba tukbaia; plau
aprovechar=taimka ba briaia; diara kum munaia.
wal hilp briaia. araucano=Arauco tasbaya uplika bara bî-
aprovisionar=yabaia; piaia dukia o plun la aisi ba sin (baha lika naha piua ra
nani pliki briaia. Chile kuntrika ra sa).
aproximación=lamara balanka. arbitraje=blahwanka sâtka kum kum ya-
aproximadamente=lamara; bahmuna; ka pain takaia dukiara laman lâka wal
lamka ra. dauki natka ba.
aproximar=lamara brih waia; wal baku arbitrariedad=diara kum tânka pain pliki
takaia; lamara bri balaia. kaikras daukanka ba.
aproximarse=lamara balaia o waia. arbitrario=upla ra tataibra; silp ai lukan-
aptitud=daukaia sip yaba lâka. ka kat diara dauki uplika.
apto=lal swapni; sip; dîa dîa daukaia sip. arbitrio=silp wan kupia lâka wal dauki
apuesta=bet (bit); bet (bit) munanka o al- ba.
35
nani stadi muni sinska lâka. arreglo=wapni mangkanka; lâka aisi dau-
arqueólogo=blasi piua dukia nani stadi kanka.
mamunra o tânka kakaira. arremangar=prâk klahkla karbaia.
arquero=trisbaya lalulkra. arremeter=praut lâka o karna pali diara
arquitecto=utla papaskra; paskanka tara kum mapara dimi waia.
sinska bri uplika. arremolinar=twalbaia.
arquitectura=utla o diara tara nani pas- arremolinarse=twilwaia; twalwaia.
kaia lâka. arrendamiento=dîa dîa kum rent munan-
arrabal=tawan bîla wina sait ra plis kum. ka.
arraigar=plamayka yaka briaia; wakia arrendar=ayar munaia; yaia; diara kum
nani sakaia. rent munaia.
arraigarse=plamayka briaia; plamayka arrendatario=rent muni bri ba uplika.
alkaia; ai wakia dingki briaia. arrepentido=ai kupia laki ba; ai kupia la-
arrancador=dadaikra. kan.
arrancar=daikaia; daiki sakaia; aubi dai- arrepentimiento=kupia lakanka; diara
kaia; dakbaia; dâkaia; slingbaia. saura wina kupia lakanka; kupia lakan
arrancarse=daiwaia; dakwaia; tukip dai- lâka.
waia. arrepentirse=wan kupia lakaia; diara
arranque=daikanka; daiwanka. kum daukan o daukaia ba wina wan ku-
arrasar=sauhkaia, sauhki tikaia; tasba pia lakaia; wan saurka sarka briaia.
wal mawan kumi daukaia. arrestar=silak ra mangkaia.
arrastrado=upla umpira; raski brih wan. arresto=silak ra mangkanka.
arrastramiento=raskanka; raswanka; arriar=ikaia; alahbaia.
kwasanka. arriba=purara; pura; pura tani ra; kla.
arrastrar=raskaia; aubi brih waia. (río)=klaura; wangki klaura.
arrastrarse=raswaia; kwasaia; diwaia. arribar=waia; balaia; alkaia; plis kum ra
arrear=kangbaia; daiwan kangbaia. alkaia; plis kum ra wapi alkaia; slaup
arrebatador=mihta dadakbra; dadakbra; kum wih prakaia.
upla dukia mihta dakbi ba. arribista=diara wantkira uplika, natka
arrebatar=mihta dakbaia; dakbaia; prak saura sât sât dauki karnika o diara wala
alki brih waia; dakbi briaia; dakbi saka- kum alki ba.
ia; batakaia; sauhkaia. arribo=balanka; alkanka; plis kum ra wa-
arrebato=praut lâka; lawanka; kupia bai- pi alkanka.
wanka. arriendo=tasba o dîa dîa rent munanka.
arrebol=kasbrika pauni siksa wal. arriero=daiwan nani kakangbra.
arreciar=karnika kau tara takaia. arriesgado=trabil bri dukia; trabilkira.
arrecife=tasba, auhya o dîa dîa bankka arriesgar=trabil kum ra dingkaia.
kum. arriesgarse=trabil kum ra dimaia.
arrechar=kupia baikaia; yaka kupia bai- arrimar=lamara waia; yarka ulaia; duri
waia. sunaia; plis kum ra bri si prakaia; yuk u-
arrecharse=kupia baiwaia; lawaia. laia.
arrecho=praut; kupia baiwan. arrinconado=sait ra saki swin; tnaya ra
arreglar=wapnika mangkaia; kasak dau- laki swin; lilapas wina laihura.
kaia; tânka kat mangkaia; sut yamni arrinconar=un kum ra brih waia; un kum
mangkaia; paski yaia; wapni daukaia. ra dingkaia; raya kum ra brih waia.
37
lalah bisniska dauki ba watla. saura kum; aitani kat aisaras lâka.
banda=awa; wila; upla dakni kum. bárbaro=upla saura; wail; wail baku.
bandada=dakura; dakra; watla; daiwan barbasco=basala.
tnawira daknika kum. barbería=tâwa klakaia pliska; tâwa kla-
bandeja=plun o diara wala mangki muni kaia warkka; tâwa klakaika.
tibil ra kahbi dukia. barbero=tâwa klaklakra.
bandera=plakin; plagin; wan tasbaya ma- barbilla=wan krusa tâ o tnata.
prika kwalka. barbón=waitna unmayira.
banderín=plakin sirpi. barbotar=brukwi aisaia; bîla prak praki
banderola=plakin sirpi; plakin lupia. aisaia.
bandido=âimplikra; bandis; upla saura barbudito (pez)=tungki.
kum. barbudo=unmayira; unmaya ailal bri;
bando=dakni kum. batsi (inska).
bandolero=âimplikra; bandis. barca=slaup sirpi.
banquero=bank upika. barcino=marsina; marhsina.
banquete=plun tara; lilia daukanka tara. barco=slaup; ship; duri tara.
banquillo=wan mina kahbaika; sulati. barlovento=pâsa mapa.
bañadero=aihtabaia pliska, daiwan nani barniz=barnis.
aihtabaika. barquero=slaup o duri kiaptinka.
bañador=aihtatabra; tatahbra; aihtabaia barra=bar; ayan ni paskan pîska kum; a-
kwalka; diara sikbaia dukia kum. wala kabu wal prawi ba pliska; arbar.
bañar=tahbaia; tahbi sakaia; buskaia; barraca=utla sirpi pain apia kum.
srikbaia. barracón=wark uplika nani watla; kam-
bañarse=aihtabaia; aihtabi takaia. pani watla; utla yari sâtka kum.
bañera=dimi aihtabaia dukia. barracuda=kabu naskaya sâtka kum.
baño=tahbanka; aihtabanka; aihtabaia barranco=albanhkia; witni; iwitni; tasba
watla o pliska. baiwan bîla pakni kum.
(tomar un)=aihtabaia. barredero=pahbaika.
baquiano (baqueano)=yabal kakaikra; tâ barredor=papahbra.
brih wi uplika; kwatmas. barrenar=unta kraukaia; dril munaia.
bar=diaia bara isti piaia dukia nani pliska barrendero=pahbaia warkka bri uplika;
kum; bîr atki pliska. papahbra.
baracuda=barhkura (inska yahpa). barrer=pahbaia; sut pahbi brih waia.
barajar=kiat klakaia. barricada=tawan bîla yabalka nani ra
barandilla=riling. paski ba dukia, baha ninara yukuwi ai
baratillo=sipar atki ba lâka; diara sipar kaina kahbaia dukiara.
pali atkanka. barriga=biara; wan biara.
barato=sipar; mana sirpi ba; wiria ‘man barrigón=biara yahpira; biara tara.
kulki ba. barril=kias; baril.
barba=wan krusa; krusa tamaya; unmaya. barrio=tawan tâka o baiki sakanka kum.
barba amarilla (serpiente)=piuta lal barro=slaubla; umala.
pauni. barroso=slaublira; slaubla baku; umalki-
barbaridad=saura munan lâka; saurka lâ- ra.
ka tara. bartolina=silak watla; silak watla bilara
barbarismo=saura munanka; bîla aisanka rum sirpi kum.
46
basca=âuya warbanka; bla; aikaban wan bayoneta=bayonet; raks tâura dingki ski-
dauki ba. ruka.
bâscula=diara yahpa nani paun munaika. bazo=wan kwahka; nakmaya; prahpraya.
base=playa; plamaya; lâ o diara kum pla- bebedero=daiwan nani lî diaia pliska.
mayka ba; mununhta karnika ba. bebedor=dadira.
basílica=prias watla tara kum. beber=diaia.
basino (pez)=masmas. bebida=diaia dukia; diara laya; dira; din-
basta=aitani; ba (baha) kat aitani. ka.
bastante=ailal; uya; aihwa; manis; aitani; beca=skul mana upla wala aibapi ba; skul
aitani kat; aitani. dadimra kum lalah hilpka bri ba.
bastar=aitani kaia; aitani sip kaia. becar=skul dadimra kum ra lalah hilpka
bastardo=minapakra; bastar. yabaia.
bastimento=tâma; plun tâma. becerro=bîp lupia; bîp wainhka sirpi kau
bastón=kîn; kîn dusa; dus; bordong. mani kum alkras.
basura=dipasta; diara tâski yuya; trin; béisbol=bâl ra pruki pulanka.
tring. beisbolero=bâl papulra.
basurero=dipasta yakabi pliska. bejucal=kiwa ailal pâwi pliska.
bata=prâk sâtka kum utla ra dimaia du- bejuco=kiwa; kiwa dusa; dus kiwka.
kiara. bejuquillo (culebra)=piuta andris taya
batalla=aiklabanka; war aiklabanka. maplika bri.
batallón=suldiar nani daknika kum. beldad=prana; aukampura lâka.
batata=tâwa. bélico=war aiklabi yaba; war aiklabikira.
batazo=bat ni prukanka. beligerante=war aiklabi yaba; diara kum
bate=bat; bat mihta. ra aitwahkanka lâka dingki ba.
batea=diara sikbaia baulka. belleza=painka; painkirka; prana; aukam;
bateador=bâl pukanka ra bîla kaiki bâl ra pain.
pruki uplika. bellísimo=pranakira; prana tara bri ba;
batear=wipaia; prukaia; bat ni prukaia o painkira.
wipaia. bello=pain; painkira; yamni; yamnira;
batería=batri. prana.
batidor (molinillo)=diara wauhaia dukia; bellota=usupum mâ.
tuskaya. bendecir=yamni munaia; yamni wiaia;
batir=wauhaia; lukbaia; abalkaia; tnawa bles munaia; lilia lâka yabaia; holi lâka
balhbaia. ra yamni daukaia.
batracio=sukling sâtka sut. bendición=bles; bles munanka; blesin;
baúl=kwala auhbaia dukia; kwala auhbai- blisin; yamni munanka.
ka; sis; trunk; drunk. bendito=bles munan; yamni pali munan;
bautismo=tahbi daukanka; tahbi sakanka; yamni pali; blisinkira; yamni win ba.
kristian daukaia lâka. benefactor=yamni dadaukra; kupia pihni
bautista=tatahbra; kristian sasakra; tahbi lâka dadaukra; wark yamni dadaukra.
dadaukra. beneficencia=kupia pihni lâka; diara
bautizar=kristian daukaia; kristian saka- yamni daukanka; wark yamni kum; dau-
ia; tahbi daukaia; tahbi sakaia; diara o kanka yamni kum; yamni daukanka
upla kum ra nina yabaia. warkka kum; latwan lâka warkka; yam-
bayo=mapla pihni bara lalahni. ni daukanka.
47
ia; yarka bal raun tawaia; bal tawi yaba; cizaña=inma saura sâtka kum.
adar kum. clamar=winaia; ini winaia; inaia.
círculo=raun kum; krukmika. clamor=inanka; winanka.
circuncidar=Wan Aisa Sainka mangkaia; clamorear=ini ban makabaia.
wan wîna taya ra raun klakaia; waitna clandestino=diara yukuwan ra dauki ba.
wîna taya klakaia clara (de huevo)=kalila mahbra slulka
circuncisión=Wan Aisa sainka; wîna taya (pinhka).
klakanka. claramente=param; latan; param pali;
circundar=kir kutbi briaia; kutbaia; tnaya ingni lâka ra.
kir kutbaia; kaina kutbaia; kir kutbaia. clarear=ingni yaia; ingni daukaia; klir
circunferencia=tnaya raunka lainka. daukaia.
circunstancia=diara nani bâra kan ba (ba- clarearse=ingwaia (titan); ingni takaia;
ha piua ra); tânka kum. klir takaia; siangwaia.
cirio=kiandil sâtka tara. clarecer=ingni takaia; ingwaia (titan, yu).
cirujano=aparit warkka dauki daktarka; claridad=ingnika; sangnika.
wan wîna klaki dauki ba daktarka. clarificación=ingni daukanka; ingni ta-
cirugía=klaki saki daukaia lâka; aparit kanka.
daukanka. clarificar=ingni daukaia; klir daukaia.
cirro=kasbrika purara mukus sâtka kum, clarín=klaring; puhbi bin sakaia dukia.
wahmuk baku pihni. clarinero=piskwal; mukurus.
cirrosis=wan âuya saura taki sikniska. clarinete=klaring sâtka kum, tiun sakaia
cisimeque=ulak; uhlak. dukiara.
cisma=tar baiwan lâka; baiwi takanka; lu- claro=sangni; ingni; lipni; latan; klir; pih-
kanka aihka mita baiwi taki ba lâka; tur- ni; ingnira; latan.
bi daukan lâka; serts mapara buan lâka. clase=sât; sâtka; kiamka kumi ba lâka; lan
cisne=klukum sât daiwra, nana yari. tatakra daknika.
cisterna=lî mangkaia o diara wala laya clasificar=sâtka nani ra wahbi saki dau-
mangkaia watla; lî watla. kaia; sâtka ra paskaia.
cita=piu wal daukan ba; anira wal prawa- claudicar=taiban lâka o warbanka dauki
ia win ba; wal prawaia paiwan yua; pai- tâka mita swapni takaia.
wanka. clausura=prakanka.
citación=paiwanka. clausurar=prakaia; asla takanka o wark
citar=paiwaia; kuhbaia; piu mangkaia; tara kum mahka prakaia; gabamint adar-
wauhtaya wala wina bîla kum saki aisa- ka wal bisnis watla o plis wala kum pra-
ia. kaia.
cítrico=laimus tânka bri ba. clavador=silak sasabra.
ciudad=tawan; tawan tara. clavar=sabaia; silak sabaia; bapaia.
ciudadano=kuntri o tawan kum uplika. (los ojos)=kang kaikaia.
cívico=tawan dukia; tawan uplika. clavel=ungwi mahbra talia; tangni sâtka
civil=tasba lâka ra; lâ kat aisi ba; tawan kum.
dukia o uplika; kuntri uplika. clavícula=wan pata dusa; pahpaya dusa;
civilización=wail lâka wina tîm lâka ra nana dusa.
daukanka; wail natka wina pâwanka clavo=silak (tât sabaia dukiara).
tilara dimanka. clemencia=kupia swapnika; kupia pinh-
civilizar=upla ba wail lâka wina sakaia. ka; umpira kaikan lâka.
63
kum briaia; biara ra tuktan briaia; lukan- concilio=kaunsil; lâ kum daukaia dukiara
ka ra briaia; tânka ba briaia; luki kaika- upla dakni kum prawanka; Katolik Serts
ia. bisopka nani lâ kum daukaia dukiara as-
conceder=yaia; yabaia; yarka daukaia; la prawi yaba.
yarka bal luaia; diara kum yabaia; luki conciso=bîla maura ra ailal aisi; kunhku,
tânka yabaia; luki kaikaia. sakuna aitani kat, ulbanka ra o aisanka
concejal=“municipio” bilara lâ dadaukra. ra.
concejo=“municipio” bilara lâ dadaukra conciudadano=wal kuntri kumi o tawan
nani watla bara aslika. kumi uplika.
Concejo de Ancianos=Almuk Kupia cónclave=mitin o asla takanka, kau pali
Krakraukra nani Aipaswanka. serts uplika nani.
Concejo Municipal=“Municipio” bilara concluir=tnata alkaia; prakaia; takaskaia;
Lâ dadaukra nani Aipaswanka. tnata prakaia; sut daukaia; tnata ra bri
Concejo Regional=Tasba Baiki Sakanka balaia; tânka kat mangkaia; luki sakaia;
Tara bilara Lâ dadaukra nani Aipaswan- luki tnata ra waia.
ka. conclusión=tnata ba; tnata prakanka.
concentración=aipaswanka; asla takanka; concluyente=tnata praki yaba.
upla nani dihbanka. concordancia=diara kum diara wala wal
concentrar=balaia; bri balaia; lamara bri baku ba lâka.
balaia; plis kumi ra bri sal prakaia o concordar=wal baku lâka ra daukaia.
prawaia; plis kum ra asla prakaia; diara concordia=aikuki wal asla briaia lâka;
kum ra lukanka ba mangkaia; aikuki kupia kumi; wal baku o asla ba lâka; lu-
prakaia; dungbaia. kanka ra o tânka wala ra kumi lâka.
concepción=kwihra tiwaia o aimakaia lâ- concretar=kumi ra daukaia; wîna kumi ra
ka; biara bilara briaia lâka. daukaia.
concepto=lukanka (dahra); lukanka tân- concreto=dîa tânka ba kat.
ka; tânka bri ba lukanka; wan lukanka concubina=lila mairin; marit apia maya
wina bîla aisanka ra saki ba; aisanka; lâ- mairin; rug mairin; klûa.
ka; luki sakanka; ulbanka ra o dîa dîa ra concurrencia=aidrubanka; aikuki bal asla
bri ba lâka. prawanka.
concerniente=baha dukiara; baha tânka concurrir=dimaia; aikuki bal asla prawa-
ra; tânka kum ra aimaki yaba. ia; aikuki balaia; diara kum dukiara ai-
concertar=daukaia; mangkaia; wapnika kuki waia; tâ kumi ra aikuki prawaia;
mangki daukaia. wih aikuki prawaia; asla prawaia.
concesión=diara kum yaban ba lâka; ya- concursar=pulanka o daukanka kum ra
ban ba dukia. tilara dimaia.
conciencia=lukanka; lukaika; wan kupia concha=taya; daiwan taya (karna); mâsi;
wala; yamni o saura sapa wan kupia kat tutuya; taya karnika; kîp, sita bara ku-
aisi ba; sinska; diara luki saki ba lukan- swa taya nani.
ka. condecorar=traip kum yabaia o mangka-
concienzudo=upla kum karna pali wark ia.
taki ba. condena=wihta bui pâtkira uplika ra pa-
concierto=miusik pulanka kum; diara tân- niska kahbi ba.
ka kat mangkan lâka. condenable=pât ra dingkaia aitani.
conciliación=wal wapni daukaia lâka. condenación=pât ra dingkanka.
69
kaia; wal lukanka kumi ra takaia. ni kum; lalukra nani daknika; asla pra-
conforme=wal baku luki; baku; ba kat; wan daknika; kukanka; dungwanka;
tuskan tânka âpu; aitani kat yaba; baha dakni kum; upla kwara kum Gâd ra ma-
tânka ra. yunaia dukiara asla prawi ba; kongrege-
(estar)=kupia kumi kaia. san; kangregesan.
confortable=pain ba; yamni wan muni congregar=asla prakaia; asla daukaia; ai-
ba. kuki prakaia; mamaskaia; aikuki bri ba-
confortación=maisa nihkanka; maisa nih- laia; kukaia; daknika kum ra bri sal pra-
kan lâka. kaia.
confortador=maisa nanihkra. congregarse=dakni kum ra aikuki prawa-
confortar=maisa nihkaia; karnika yaia; ia; aipaswaia; aidrubaia; asla tutukwaia;
kupia mangkaia; lilia daukaia. dungwi prawaia; dungwaia; aikuki bal
confraternidad=muihni lâka. asla prawaia.
confrontación=mawan kat buanka; karna congreso=kuntri lâka dadaukra nani asli-
mapara buanka; wal mawan prakanka. ka o aidrubanka; wihta nani dîa dîa lâka
confrontar=mawan kat buaia; karna ma- aisaia dukiara prawi ba daknika.
para buaia; wal mawan prakaia; wal pra- conjuntivitis=wan nakra mabilka pura
ki kaikaia. praki ba puski sikniska.
confundido=blakwan; sinska tanis takan; conjunto=aslika; wal prakan; tâ mang-
aiblakwan. kan; bakahnu; aikuki; asla; wal praki
confundir=mawahkaia; lal blakaia; kupia daukan; diara ailal praki daukan dukia.
aihka lakaia; kupia tikaia; aihka lakaia; (en)=aikuki; bakahnu.
abalkaia (lukanka ra). conjurar=sukia natka ra aisaia; upla wala
confundirse=lal tanis takaia; sirang iwi wal swer takaia; wihta kum mapara bua-
aihka lukaia. ia; nina kum ra winaia; tânkira makabi
confusión=tanis turban lâka; kupia turban walaia; nina kum ra mâki winaia; bîla
lâka; tânka aihka lakanka. aisanka ni kangbi sakaia.
confuso=tanis; miks munan; abalkan; tur- conmemoración=upla o diara kum ra luki
ban lâka ra daukan. daukanka kum bri ba.
congelar=kauhla daukaia; klasbaia; lî kar- conmemorar=kupia kraukaia diara kum
na daukaia ais baku. dauki mita; diara kum piua aimakan ba
congelarse=krangwaia; klaswaia; karna luki mita lilia kum daukaia; kupia krau-
takaia; krauhni takaia. kan lâka daukaia.
congestión=wan wîna pîska kum ra tala conmigo=yang wal.
uba aipaswi ba. conmoción=turbi bukan binka kum; bla-
conglomeración=aipaswanka; asla takan- hwan baku kum; wan wîna singbanka,
ka. lukanka sin.
congo (mono)=kungkung. conmover=turbaia; kitbaia; bukaia; sing-
(abeja)=nasma kungkung. baia.
congoja=sari bri lâka; kupia wal aisan lâ- cono (de pino)=awas mâ.
ka; diara ra luki sari bri ba lâka. conocedor=kakaira; kakaikra.
congratular=yamni wiaia lakula daukan conocer=kaikaia; kakaira kaia (takaia); nu
lâka ra; lilia lâka ra wiaia; lakula dauka- takaia.
ia. conocible=kakaira kaia sip; kakaikrira.
congregación=aikuki asla prawanka; dak- conocido=kakaira; kaikan.
71
contribuyente=gabamint ra lal mana ai- ra lakanka; lâka kum wina lâka wala ra
bapi ba uplika. lakanka; sorts lâka ra tawi ba; wan saur-
contrición=kupia turban lâka; Dawan ku- ka wina Dawan ra tawaia lâka; lakanka;
pia sauhkan yaba sarka; kupia lakan lâ- tawanka; kupia lakanka; wan kupia la-
ka; saurka dukiara sari tara; saurka sar- kanka lâka.
ka (kli daukaia apia luki); kupia lakanka convertir=lakaia; diara kum luki ba wina,
aiska; wan saurka nani sarka. lâka o tânka ba wina wala ra lakaia.
contrincante=wala wal baku sa luki ba u- convertirse=tawaia; Dawan ra tawaia;
plika o briaia luki yaba; wala nani ba wan kupia lakaia; kristian lâka ra tawa-
kainara sa luki ba uplika; mapara bûi ba ia; tânka wala ra tawaia; lukanka wala
uplika; mapara babura. ra tawaia.
contrito=kupia kriwan; kasak aiska kri- convicción=tânka ba latan mariki daukan-
wan; kupia lakan lâka ra kupia kriwan; ka; latan saki marikan lâka.
aiska kupia lakan. convicto=pâtkira; pâtkira daukan; ai dah-
controlar=takaski briaia; tâ briaia; waka- ra sakras, sakuna pâtkira.
ia; wapni brih waia. convidado=diara kum ra paiwan uplika;
controversia=blahwi aisan lâka; mapara paiwan uplika; imbait munan uplika.
aisi lâka; blahwi aisi pliki kaiki lâka; convidar=paiwaia; imbait munaia.
blahwanka; unsabanka. convite=paiwanka; paiwaia lâka; lilia
convalescencia=siknis wina pain taki ya- daukanka tara.
ba lâka. convivir=upla wala aikuki plis kumi ra
convalecer=siknis wina yamni takaia; kli asla iwaia.
karna takaia; yamni takaia. convocador=paiwi ba uplika; paiwi yaba;
convencer=tânka mariki wiaia; tânka ba papaiwra.
latan marikaia; smalkan mita ban kasak convocar=paiwaia; aidrubanka ra paiwa-
lukaia; yarka kasak lukaia. ia; aikuki asla paiwaia; asla prakaia du-
convencerse=tânka ba latan kaiki âu wia- kiara paiwaia; plis kum ra upla ailal pai-
ia; tânka ba param kaikaia; wan saurka waia; aikuki prawaia; kuhbaia.
ba kaikaia. convocatoria=paiwi yaba; bri bal yaba;
convencimiento=tânka latan marikanka o paiwanka; paiwaia lâka; paiwaika.
kaikanka. convulsión=wan wakia aubanka o war-
convención=asla takanka tara; aikuki asla banka; warbi dauki lâka; singbi munan-
kumi takaia lâka. ka.
conveniente=aitani kat bal yaba; yamni, conyugal=marit dukia; maya waitna bara
pain o piua kat. maya mairin wal tânka; marit uplika
convenio=wal lâ daukan ba; aikuki lâka. tânka ra.
convenir=wal kupia lâka ra kumi takaia; cónyugue=maritka; maya.
wal ai lâka kumi ra takaia o daukaia; cooperación=aikuki asla prawi daukanka;
wal baku âu takaia; aikuki bri balaia. bakahnu daukanka o warkka.
convento=kiatalik napakanka watla. cooperador=wal dauki yaba; aikuki asla
conversación=aisanka; sturi aisanka; ai- prawi dauki yaba.
kuki aisinka. cooperar=upla wala wal diara kum dau-
conversar=aisaia; sturi aisaia; aikuki ai- kaia; aikuki daukaia; wal asla prawi
saia. daukaia.
conversión=tânka kumi wina tânka wala cooperativa=aipaswanka kum, asla diara
75
distintivo=sât wala dauki ba; kulkanka divisible=baiki sakaia sip; baiki sakaikira;
yabi dukia kum. baikaikira; dakwi takaikira.
distinto=aihka; wala nani wal baku apia; división=baiki sakanka; baikanka; dakbi
kaiki yaba. sakanka; mânka daukan ba; kauh klaka-
distraer=kupia lukanka ba lakaia; lukan- ia lâka.
ka ba baha tani ra bri balaia; yarka aihka divorciar=debors daukaia o yabaia; maya
lukaia; sinskas daukaia. wal dakbi sakaia.
distraído=diara wala ra luki; ai dara wal- divorciarse=dakwi takaia; debors takaia;
ras; diara kumi kat baman luki. wan maya wal swiaia; debors lâka bria-
distribución=yuanka; baiki saki yuanka. ia.
distribuidor=yayura; yuaika; ya kum bui divorcio=debors; dakwi takanka; marit lâ-
baiki saki yui ba. ka lanhki sakaia lâka; wan maya swiaia
distribuir=yuaia; baiki saki yuaia; upla lâka.
bani ra yuaia. divulgador=wawira; sturi kakaira saki o
distrito=distrikt. dauki uplika.
disturbio=turban lâka; turbanka; tuskan divulgar=aisaia; dahra ba aisaia; upla sut
lâka. ra param aisi marikaia; sturka aisaia.
disuadir=upla kum ra lâ pain yabi muni doblado=aikruskan; nawan; buhla.
yaka ai lukanka ba sins munaia. doblador=babulkra; nanaukra; krakrus-
diurético=iska kangbaia saika. kra; bulkaika; naukaika.
diurno=kakna; kakna dukia; kakna ra doblar=bulkaia; naukaia; takalbaia; diara
dauki. kum aima wâl daukaia o kau pura pra-
divagar=aisanka tânka wina tnaya ra ta- kaia; kruskaia; lakatbaia; lapatkaia; la-
waia. kaia; twalbaia.
diversidad=aihka aihka ba lâka. doblarse=bulwaia; nawaia; takalwaia; la-
diversión=lilia lâka; lilia briaia lâka kum. katwaia; kruswaia; lapatwaia.
diverso=sât aihka; aihka; wal baku apia; doble=wâl; aima wâl; dubil.
talia apia; sâtka ailal. doblegar=takalbaia; naukaia; kruskaia;
divertido=lilia bri. bulkaia.
divertir=lilia daukaia; lilia yaia; yarka ki- doce=matawalsip pura wâl; twelp.
kaia. docena=matawalsip pura wâl mânka o as-
divertirse=lilia briaia; lilia kaia; lilia ta- lika.
kaia; pulaia. docencia=smalkanka tânka.
dividir=baiki sakaia; tar baikaia; dakbi docente=smalki ba; smasmalkra.
sakaia; aihka aihka sakaia; kauh klakaia. dócil=kiama lihni; swapni; wail baku a-
dividirse=baiwi takaia; dakwi takaia; aih- pia.
ka aihka takaia; baiwaia; kilwaia. docto=sinskira; lankira.
divieso=yukri; mabiara aimaki puskanka. doctor=upla siknis rarakra; daktar; sîka o
divinidad=Gâd baku ba wina tânka. lâ daktarka; smasmalkra tara.
divino=Gâd baku; Gâd dukia; Gâd tânka doctrina=smalkanka; lâ smalkanka; kris-
bri. tian lâka smalkanka; kupia lukanka
divisa=kuntri wala lalahka. smalkanka, serts lâka smalkanka; dîa
divisar=kaikaia; diara kum laihura ba kai- dîa lâka smalkanka o marikanka.
kaia; rapaia. documentación=wauhtaya nani aslika.
divisarse=pihwaia. documento=ulban wauhkataya; ulbanka.
99
embustero=kuninkira; kunin aisasara; bî- empatarse=wal baku takaia; wal baku ka-
la alhnira; twisa alhnira; trikkira. ia.
emergencia=dara walras bal taki ba du- empedernido=karna takan; kupia karna
kia; dara walras balan, aihni daukaia wi- takan (saura lâka ra).
ni ba; pat pali daukaia dukia; aihni dau- empellón=wan wîna tara wal platukban-
kaia dukia; pat munaia lâka; diara kum ka.
bal ba. empeñar=pân munaia; diara kum dauka-
emerger=bal takaia; bal sut takaia; lî wi- ia.
na bal takaia. empeño=tukin; twaka muni ban daukaia
emigración=kuntri swiaia lâka. luki ba.
emigrante=kuntri wala wina bal iwi upli- empeoramiento=kau saura takanka.
ka. empeorar=kau saura daukaia.
emigrar=kuntri swaia bara kuntri wala ra empeorarse=kau saura takaia.
iwaia; kuntri wala ra wih iwaia. empequeñecer=sirpi daukaia.
eminente=tara; purara pali ba; mayunra empequeñecerse=sirpi takaia.
daukan; kulkaikira; purara. emperador=king tara kum.
emisario=bîla twatwilkra. empero=ban sakuna; munisin.
emisión=lalah paskanka; lâ o dîa dîa kum empezar=tâ krikaia; tnata krikaia; diara
marikanka. kum wina balan kaia; tâ kum bri kaia.
emitir=lâ o dîa dîa kum param saki mari- empinado=wît; witni.
kaia; diara kum yarka taki waia. empinar=wapni daukaia; purara bukaia.
emoción=dara walanka o lukanka karna empinarse=mina tâura buaia.
kum; sibrin, kupia baiwan, lilia, sari lu- empírico=eksperienska ra kaiki ba.
kanka nani sâtka. emplazamiento=wihta mawanra paiwan-
empacar=auhbaia; wisingbaia; srukaia; ka.
pak munaia. emplazar=wihta mawanra paiwaia.
empacho=biara latwan; plun saura o tiala empleado=wark uplika; ayar uplika; su-
laya aisawan din wina tuktan siknis taki liar; wark bri ba uplika.
ba. emplear=wark yaia; ayar munaia; wark ra
empadronar=iliksan wauhkataya ra nina dingkaia; brih daukaia; yus munaia; yar-
mangkaia. ka diara daukaia.
empajar=ahtak sunaia; papta wilkaia. empleo=wark; ayar; jab.
empanada=plawar akbi piaia dukia dam- emplumar=diara kum ra daiwan tnawa
ni paskanka. nani mangkaia sakahkaia dukiara.
empapar=buskaia; wîna aiska buskaia; empobrecer=umpira daukaia; swapni
sut kat buskaia. daukaia.
empaparse=buswaia; rat takaia; aibuswa- empobrecerse=umpira takaia.
ia; aibuskaia; ratwaia; utwaia. empobrecimiento=umpira takanka; um-
empaque=srukanka kum. pira daukanka.
emparejar=wal baku tnaya ra waia; lang- empolvar=pauda dingkaia; pukpuka
nika kumi daukaia. dingkaia.
emparejarse=maya wâl takaia. empolvarse=pauda aimakaia; pukpuka ai-
emparentar=marit taki natka wal upla makaia.
wal wan pamali takaia. empollar=mahbra alkaia; daiwan tnawira
empatar=diara kum ra wal baku daukaia. ai mahbra alkaia.
104
tuskaia. daukanka.
enojarse=kupia baiwaia; lawaia; kupia ai- enseñar=smalkaia; lan daukaia; marikaia.
sawaia; praut takaia. enseres=utla kum bilara bri ba dukia nani.
enojo=kupia baiwanka; lawanka; kupia ensillar=sadil mangkaia.
tuskanka. ensombrecer=dista dingkaia.
enorgullecer=praut daukaia; praut lâka ni ensordecer=kiama prakaia, kiama prakan
dingkaia; yarka praut takaia. o walras daukaia.
enorgullecerse=praut takaia; ai wîna ra ensordecerse=kiama prawaia.
tara pulaia; kwalhwaia. ensordecimiento=kiama prawanka; kia-
enorme=yahpa; tara; tarka tara. ma prakanka.
enraizar=wakia bapaia. ensuciar=tâski daukaia; tâski dingkaia;
enraizarse=ai wakia bapaia. tâski kwakaia.
enredadera=kiwa; diara ra prawi pâwi ensuciarse=tâski takaia; tâski iwaia; tâski
ba. aikwakaia; tâski dimaia.
enredador=blablakra; blaki yaba; blakai- ensueño=yaprisauhkan; dîa dîa lukanka
ka. kum.
enredar=blakaia. entenado=tapukra.
enredarse=blakwaia; aiblakwaia. entender=tânka kaikaia; tânka briaia; al-
enredo=blakwanka; aiblakwanka; blakan- kaia.
ka. entendido=sinskira; lankira; tânka kaiki;
enriquecer=yuyakira daukaia; rits dauka- tânka brin.
ia; diara kum kau auhni daukaia. entendimiento=tânka kaikanka; tânka
enriquecerse=yuyakira takaia; lalahkira brinka; sinska; âuya mâ; lukaika; lukan-
takaia. ka.
enrojecer=pauni daukaia. enteramente=sut kat; aiska pali; aiska sut
enrojecerse=pauni takaia; pawaia. pali; dâbi; aiskakira; latan pali.
enrojecido=pauni takan. enterarse=tânka briaia; dara walaia; kai-
enrollar=blakaia; warbaia; kiubaia; kar- kaia; nu takaia.
baia; purbaia; kuyubaia. entero=aiska; sut; aiska sut; aitani.
enrollarse=warwaia; blakwaia; aibka- enterramiento=bikaia lâka; bikanka.
kwaia. enterrar=bikaia; tasba ra salhki bikaia;
enronquecer=kârma prakaia. raiti ra bikaia.
enronquecerse=kârma prawaia. entibiar=bitu daukaia; wiria lapta dauka-
enroscar=blakaia; krutbaia. ia.
enroscarse=aikrutbaia; blakwaia. entibiarse=bitu takaia; wiria lapta takaia.
ensalivar=bîla laya yukaia. entierro=bikanka; tasba ra bikanka; raiti
ensalzar=tara daukaia; purara bukaia; ra bikanka.
mayunaia. entonar=aiwanaia; tiunka ra aiwanaia;
ensanchar=drabaia. binka daukaia.
ensancharse=drawaia. entonces=ba ra; baku ba ra; baku bamna.
ensangrentar=tala ni tâski daukaia. entorpecer=lukanka ra o sinska ra trabil
ensartar=kauhbaia; trit silak ra kauhbaia; munaia; sinska ra o lukanka ra saura lâ-
sabaia; lilura kauhbaia. ka ra karna daukaia.
ensayar=trai munaia (kaikaia). entrada=dimaika; dimanka; dimi waika;
enseñanza=smalkanka; marikanka; lan bîla; dimi waia bîla.
108
esencia=laya karnika; dîa dîa wina laya kum ra skul dimi kau pain lan takaia.
karnika sakan ba. especie=sât; sâtka; masraka.
esfera=diara krukma. especificación=tânka marikanka.
esforzado=tahplu; kupia karnira. espectáculo=dîa dîa marikanka; kaikanka
esforzar=karnika yabaia; kupia karnika kum; lilka marikan o pulan dukia kaiki
yabaia; taibi munaia. yaba lâka kum.
esforzarse=trai kaikaia o munaia; karna espectador=kaiki yaba; kakaikra.
munaia, ai tâ baikaia; munaia. espectro=lasa; lilka saura; lasa lilka (wan
esfuerzo=karnika; karna munanka; trai nakra ra kaiki ba).
munanka. espejismo=wan nakra ra diara rait kaiki
esfumarse=lap tiwaia. baku, sakuna kunin wan muni ba.
esmeralda=walpa klauhira sâtka kum, espejo=lukinglas; lukanglas; mawan kai-
mapla sangni. kaia glaska.
esmero=tânkira; aman kaiki daukaia lâka. esperanza=bîla kaikanka; bîla kaikaia lâ-
eso=baha. ka; diara kum kaina tani briaia ba bîla
(es)=baha sika. kaikanka; Dawan wina diara yamni
(por)=bahamna; baha mita; baha du- briaia bîla kaikanka.
kiara. esperar=bîla kaikaia, bîla kaiki kaia; wan
esófago=patka; pata; kârma wakia (plun i- kanra lukaia.
wi wi ba); kakia; plun iwi waia yabalka. esperma=dîa dîa mâka laya; batana karna
espacio=bîla yahpika; param yaba; pa- baku kum.
ramka; bîla kumi (piu mapa ra o tasba (humana)=waitna mâka laya.
purara sapa). espermatozoide=waitna wina taki dukia
espacioso=plis kum bîla yahpa. sirpi lupia, mairin ra kwihra mangkaia
espada=sord; ispara; kutatsa; aiklabaia is- dukiara.
parka. espeso=twakni; buhni; lasni; tutukwa; rat-
(pez)=skinar sâtka (inska). ni.
espalda=wan nina; nina dusa; nina tani espesor=twaknika; buhnika; twakni ba lâ-
ba; nina mapa. ka.
espaldas (a)=nina tani; nina tani wina. espesura=twaknika; buhnika.
espantar=sirang ikaia; tayakaia; lilka dai- espía=yukuwi kaiki ba uplika; biki kakai-
kaia; sirang dingkaia. ra.
espantarse=sirang iwaia; primaia. espiar=yukuwi kaiki taukaia; biki kaiki
espanto=sirang ikanka; sirang iki dukia. taukaia; yukuwi kaikaia, biki kaikaia;
espantoso=sirang ikankira; sirangkira; si- sâbi kaikaia.
brinkira. espiga=plun kiama; dus mâ; dus mâ kura
español=ispail; ispail bîla. (aya mâ baiwi taki ba baku).
esparcimiento=lilia brinka. espigado=wîna yari ba.
esparcir=yakabaia; aihka sakaia; turbaia. espìgar=slihbaia.
esparcirse=lilihwaia; turwaia; yakawaia. espina=kiaya; dîa dîa kiaya.
espasmo=sula-wakia. espinazo=nina dusa kiayka (nina dusa wi-
espátula=suki sâtka. na tnata dusa kat ba); tnaya mina nani.
espátula rosa=paura. espinilla=ahma; ahma dusa; wayata dusa;
especial=aihka; pain yaba; aihka yamni. braka; wan akra; umala.
especializarse=sins tânka o smalkanka espino=dus kiaikira sât kum.
112
gerente=wark wihtka tara kum; pura ka- gloria=mayunra; prana; Gâd ra mayunra
kaira; tâ uplika. lawana kum; glori; mayunra lâka kum.
germen=siknis yula kum; dîa dîa yula. gloriarse=aimayunaia; praut takaia; ai wî-
germinar=pâwaia; baiwaia; urhwi pâwa- na ra lilia tara briaia.
ia; wahia baiwi takaia; slaunhka baiwa- glorificación=prana daukanka; mayunan-
ia; tara takaia. ka; mayunra.
gesta=upla kum wark tara nani daukan ba glorificar=mayunaia; prana daukaia; ma-
aslika. yunra tara daukaia; prana yabaia; Gâd ra
gestación=luhpa nani ai yaptika biara bi- mayunra dauki kulkaia.
lara pâwaia tânka; kwihra tiwan piua. glorioso=pranakira; ingnikira; glorikira;
gestar=yapti ai biara bilara luhpa briaia mayunra prana daukaia sip; prana lâka
ba. briaia sip.
gestión=daukanka o wark kum diara kum glosario=uya kakaira apia bîla nani ulbi
alkaia dukiara. sakanka.
gesto=mawan nahki dauki ba; ai mihta glotón=plun papira; bîla maihsa; bîla
wauhanka. maihsira; wantkira.
gigante=upla yahpa an yari tara; ulak ta- glúteo=wan tnata dusa pîska ra wan wîna
ra. bunhka yumhpa ba nina.
gigantesco=tarka tara. gobernador=wihta tara; tawan wihtka
gimnasia=iksasais dauki wan wîna tara kum; gabamint lalka; tâ bri yaba; gaba-
karna daukanka. mint tâ brabrira.
gimnasio=iksasais dauki pulanka kum lan gobernante=kuntri kum ra ra rul muni ba.
takaia pliska. gobernar=tâ briaia; wihta aimakaia; ga-
ginecología=mairin wîna pîska nani stadi bamint warkka daukaia; tapahkaia; pura
muni sinska lâka. kahbaia; wakaia; kaina kahbaia; wihta
gira=plis nani ra impaki muni, kli tawi aimaki wakaia; wihta aimaki tâ briaia.
balanka ba. gobierno=gabamint; wihta aimaki tâ bri
girador=wawilwra (wawilra). ba lâka.
girar=wilbaia; watawaia; pulaia; tawaia; goce=lilia lâka; lilia bri ba lâka.
wilwi tawaia. goleta=slaup.
girarse=wilwaia. golfo=klukia; kabu pîska tara auhya un ra
girasol=tangni lalahni sâtka kum. dimi bali ba.
giratorio=wilwaikira; wawilwra (wawil- golondrina=irayapti; plipli.
ra). golosina=piaia dukia damni; sugaplum.
giro=wilwanka; tawanka; kararwanka; goloso=sugaplum lalihkra; bîla maihsira.
kararbra; wilwi tawanka. golpe=prukanka; diara kum bui wala ra
gitano=upla sâtka kum Yurop tani ra ma- karna pruki ba.
ni wihka luan nani ra iwi kan ba. golpeador=praprukra; kakapra; prukaika;
glacial=kauhla. kakinhbra.
gladiador=alba kum aiklabaia dukiara ba- golpear=prukaia; kinhbaia; kungbaia;
man trin muni kan ba. lingbaia.
glándula=âikama; wan wîna ra mâ lupia. golpiza=pruki saura munanka.
global=aiska. goma=diara babatni kum; rum din la-
globo=diara prumhni o raun kum; tasba twanka o saura daukanka.
(raun aiska). gongolona=suhar; tinamu.
127
ia ba wina alki takaskaia; prihbaia. imprenta=print muni pliska; buk nani ul-
impeler=tukbi brih waia. bi saki pliska.
impenetrable=sip dimi waras ba. impresión=taibi wan lukanka ra dimi ba
imperar=purara aimakaia; wihtka o king- lâka.
ka aimakaia. imprevisto=bîla kaikras kan taki dukia.
imperdonable=padin munaikas; padin imprimir=taibaia; print munaia; mark
munaia sip apia. munaia; taibi munaia.
imperfecto=aitani kat apia; aitani apia; improductivo=mâ sip sakras ba.
aiska yamni apia; diara saura kum bri; improvisar=pain ridi apia si daukaia ba.
skahwa. imprudente=taniskira.
imperialismo=pulitik natka ra kuntri impuesto=kahban; lal mana; diuti mana;
kum bui ai karnika wal wala nani ra tai- dîa dîa mana sakanka; mana mangkan-
bi ba. ka.
impermeable=lî dimras; lî dimi luras; lî impugnar=mapara aiklabaia; prukaia o
sip luras. taibaia sip apia.
imperio=king lâka; king aimaki ba. impulso=mahka daukaia ba lukanka.
ímpetu=karna munanka; karnika tara wal impune=panis munras; panis briaia sip a-
munanka; karna muni daukanka. pia; panis o latwan briaikas.
impío=saurakira; watawikira; lalukra a- impureza=tâski lâka; tâskika; sunu apia
pia. ba lâka; sakwanika.
implacable=kupia karna. impuro=sunu apia; tâski; sakwani; saurka
implantar=bapaia; natka, lâ o sinska kum mita sauhkan; holi apia; diara bahki wal
bapaia. miks munan.
implorar=makabaia; tânkira pali makaba- imputar=purara kahbaia, mangkaia o su-
ia; upla kum ra diara kum daukbia ma- naia; upla kum ra pâtka saki yabaia; pât-
kabaia. kira kulkaia; saura daukan ba lal ra kah-
imponer=purara kahbaia; mangkaia; su- baia; kulkaia.
naia; purara sunaia; lal purara mihta ni inaccesible=dimi waia sip apia; waia kar-
mangkaia o kahbaia; bapaia. na; dimi waia karna; briaia sip apia; plis
impopular=upla nani bui pain kaikras ba. kum ra dimi waia sip apia.
importante=tânka tara bri ba. inactividad=wark daukras o aiawras nat-
importar=kuntri wala wina diara bri ba- ka.
laia; bri balaia; kupia ra luki kaia. inactivo=diara dauki apia; srinwi; dauki,
imposibilidad=sip apia ba lâka. muni o tauki apia; sâp; yapi; pruan.
imposible=sip apia; daukaia sip apia; tân- inagotable=luras; danh takras; danh ta-
ka kumi ra sin sip apia. kaikas; yus muni tikaia sip apia.
imposición=kahbanka; purara kahbanka. inaguantable=wahwaia sip apia; wahwai-
impostor=kunin dadaukra o mamunra; kas.
kunin lâka ra dadaukra; kunin nina kum inalterable=kau sunaia sip apia; aihka ra
bri ba uplika. lakaia sip apia.
impotencia=daukaia karnika âpu lâka; inamovible=kitbaia sip apia.
karnika luha lâka; hilpkas; diara daukaia inanimado=sôlkas; dara walankas.
sip apia ba. inaudito=kasak lukaia sip apia; sip wal-
impotente=karnika âpu; swapni; diara ras; piu kumi ra sip walras.
daukaia sip apia; hilpkas. inaugurar=tâ krikaia; kwâkaia; daukaia;
136
ka; diara kum daukaia lan o sip yaba lâ- yatkas; tayat sakaikas; tayat takaikas.
ka; bisnis daknika tara. infección=sauhkanka; siknis upla wala ra
inédito=ulbanka kum kau kakaira sakras lui wi ba tânka; lâ saura smalki sauh-
ba. kanka; impeksan.
ineficaz=diara kum daukaia sip apia yaba; infectado=wîna sukwan.
sip ai warkka aitani daukras ba. infectar=siknis yula nani wal diara kum
inepto=pahni; pahnira; diara kum sip dau- ra sauhkaia o tâski daukaia.
kras ba. infecundo=mahsis; biara para; mâ sakras;
inequívoco=mistik takaia sip apia; mistik sip mâ iwras; sip kwihra tiwras.
takan lâka âpu; karna aibapi. infelicidad=pât; trabil; lilia âpu tânka.
inerte=aiawras ba; pruan baku ba. infeliz=sari; lilia apia; umpira; trabil bri;
inesperadamente=bîla kaikras kan lâka saura lâka bri.
ra. inferior=kau sirpi; tara apia; mayara ba;
inesperado=bîla kaikras kan bal taki ba; sirpika.
dara walras bal taki; baha dukiara lukras infernal=hil dukia; hil baku; hil wina.
kan bal ba. infestar=bisbaya daukaia.
inevitable=tnaya ra lakaia o tawaia sip a- infiel=lalukra apia; kasak apia; lukankas;
pia. kasak lukankas; Dawan ra lalukra kasak
inexistente=âpu yaba; âpu; diara apia. yamni apia; watawikira.
inexperiencia=tânka kakaira apia lâka; infierno=hel; il pauta; hil pauta; piti ta-
eksperiens briras tânka. wan.
inexperto=tânka kakaira apia; lankira a- infinidad=tnata aimakankas lâka; tnata
pia; eksperiens âpu. aimakanka âpu ba lâka; upla o diara ai-
inexplicable=tânka wiaia o marikaia sip lal pali ba.
apia, tânka marikaikas; tânka wiaikas. infinito=tnata âpu; luras; danh takras; tna-
inextinguible=daskaikas; daswaikas; das- ta aimakanka âpu; tnata prakanka âpu;
wankas. ailal pali pura lui.
infalible=mistik takaia o daukaia sip apia; inflación=puskaia tânka; puskanka; diara
mistik takaikas. nani praiska ulanka.
infamador=nina sasauhkra; nina aisasara. inflamable=âiamra; amaikira; amaia sip.
infamar=nina sauhkaia; nina aisaia. inflamación=puskanka; wan wîna pus-
infame=nina tara briras; kulkras, bahki kanka.
kulkan; nina saura bri; tânka saura bri. inflamar(se)=wîna puskaia; lapta takaia;
infamia=nina aisanka saura; nina sauh- kupia baiwaia.
kanka. inflar=puskaia; pâsa ni puhbi banhkaia;
infancia=tuktan sirpi piua; bibi sirpi piua. pâsa ni banhki daukaia.
infante=tuktan sirpi; swap lupia. inflarse=puskaia; pâsa ni aibanhwaia.
infantería=suldiar nani ai mina ra wapi inflexible=naukaikas; nawaikas; karna.
ba daknika. influencia=karnika; dîa dîa tânka ra kar-
infanticida=tuktan sirpi âikra. nika kum.
infantil=tuktan lâka; tuktan sirpi dukia o influir=diara nani purara munka diara
tânka. kum kum takaia.
infarto=wan wîna tara pîska kum puskan- información=dahra; sturi; sturka.
ka o saura takanka. informal=tânka kat apia; aitani kat apia.
infatigable=swapaikas; swapkaikas; ta- informante=wawira; sturi saki kakaira
139
ia; upla kum diara kum ra dingki brih invadir=karnika wal plis kum ra dimaia;
waia. lâ âpu upla wala warkka ra dimaia.
interno=bilara ba o bâra dîa taki ba. invalidar=bahki ra lakaia.
interpretación=bîla aisi kaikanka; tânka inválido=karnika âpu; skahwa; swapni;
lakanka; tânka pliki kaikanka. bahki; sauhkaia lâka bri; diara daukaia
interpretar=tânka lakaia; upla bîla laka- sip apia.
ia. invariable=lakaia sip apia; lakaikas; ta-
intérprete=tânka lalakra; lengstar; bîla waikas.
kum wina wala ra lalakra. invasión=plis kum ra dimanka.
interrogación=makabi walanka. invencible=pura luaikas; taibaikas.
interrogar=makabi walaia. invención=diara paskanka; diara raya
interrogatorio=makabi walanka sât sât paskanka.
daukanka. inventar=diara raya kum paskaia; kupia
interrumpir=kaina dakbaia; bîla dakbaia; ra paskaia.
aihka sakaia. inventario=upla o tawan kum bri dukia
intervenir=lilapas ra bal aimakaia; yabal- nani tânkira kulkanka.
ka ra bal aimakaia; kainara aimakaia; invento=diara raya paskan ba.
dakbi sakaia. inventor=diara papaskra; diara raya pa-
intestino=biara; biara sirpi. paskra.
intimidar=sirang ikaia; tayakaia. invernar=lî piua plis kum ra luaia.
íntimo=lamara pali yaba; wal kakaira pa- invertebrado=daiwan nani ai nina dusa
li. âpu ba daknika.
intocable=sip kangbras ba. invertir=diara nahki ba wina sât wala ra
intoxicar=puisin munaia; bla dingkaia. lakaia.
intranquilo=sâp apia; riskas. investigación=makabi wali tânka pliki
intransitable=plis kum bâk sip wapi tau- kaikanka.
kras o dimi waras ba. investigar=plikaia; tânka plikaia; makabi
intrépido=kupia karnakira; sibrinkas; si- wali pliki kaikaia.
briras; tahplu. investir=upla kum wark tara o kulkanka
intriga=yukuwan natka ra daukanka, dia- aihwa kum yabaia.
ra kum alkaia dukiara. invicto=pura luras ba; lus tiwras.
introducción=tnata krikanka; dingkanka; invierno=lî piua; kauhla piua.
bri sal dingkanka. invisible=wan nakra ni sip kaikras; kaika-
introducir=bri sal dingkaia; bri sal yarka ia sip apia yaba; kaikaikas; kaikankas.
kakaira takaia; dingkaia; yukbaia. invitación=paiwanka; imbait munanka.
intromisión=tilara dimanka. invitado=paiwan uplika.
intruso=upla tila dadimra. invitar=paiwaia; imbait munaia.
inundación=lisamra; lî dingkanka; lisam- invocación=baha nina ra mâki winanka o
ra dingkanka. makabanka.
inundar=lisamra dingkaia; pupuhkaia; lî invocar=nina mâki makabaia; nina kum
dingkaia. ra makabaia pura sunra ra; makabaia.
inundarse=lî pupuhwaia. inyección=indiksan sabanka; indiksan la-
inútil=bahki; yus âpu; yuskas; watlis. ya.
inutilizar=sauhkaia; bahki o yus âpu dau- inyectar=indiksan sabaia; diara laya wîna
kaia. ra sabi dingkaia.
143
jerigonza=tânka briaia karna bîla kum. jubiloso=lilia baman; lilia ni banhki; lilia-
jeringa=surins; indiksan laya bri dukia. kira.
jeroglífico=sain bara lilka nani wal ulban- judío=Ju; Ju uplika.
ka tânka mariki ba. juego=pulanka; pulan lâka; dîa dîa puli ba
Jesucristo=Jisas Kraist. lâka o dukia; gem.
Jesús=Jisas; Dawan Jisas. jueves=tausde; tausdi.
jícara=kahmi sirpi sât kum. juez=wihta; lâ dadaukra.
jilguero=kilgiaru; piawira sâtka kum. jugada=pulanka.
jinete=aras âiulra; daiwan âiulra; aras ra jugador=papulra.
uli ba uplika. jugar=pulaia.
jícaro=kamuntra. jugarreta=pulanka saura.
jicote (miel de)=nasma tara. jugo=laya; diara laya; dîa dîa laya.
jicotea=kuswa. jugoso=laya bri; layira.
jilguero=piawira aiwawanra sâtka kum. juguete=pulaika; pulaia dukia.
jinete=aras âiulra. juguetón=papulra; pulaia lihki ba; ruk.
jinetear=upla mawanra aras uli taukaia. juicio=lâ daukanka; lâka daukanka; wan
jiñocuao=limsi; limpura. sinska.
jirafa=daiwan nana yarira, ai wîna yarika julio=pastara (pâsa tara) kati; mani bilara
ba yar matsip pura sa. kati matlalkahbi pura kumika ba.
jobo (jocote)=pahra. jumento=biriku.
jocoso=papulra; upla ra munan kiki upli- junco=sahsa sâtka; siwa.
ka. jungla=dus ailal pâwi pliska tara.
jocote=plums. junio=lî kati; yauhrus kati; mani bilara
jornada=wapanka; yabal ra wapanka; yu kati matlalkahbika ba.
aiska kum wapanka; yabal wapanka junta=upla dakni kumi aikuki asla pra-
kum. wanka; pura kakaira daknika.
jornal=wark takan mana; yu aiska kum juntamente=wal aikuki.
wark takan manka. juntar=asla prakaia (daukaia); tâ mang-
jornalero=wark uplika; wark taki ai mana kaia; wal asla prakaia; wal prakaia; asla
bri uplika; suliar; ayar uplika. kuki bri balaia.
joroba=kakawa; nina prumhnika. juntarse=prawaia; aikuki prawaia; dun-
jorobado=pahpaya pruan; pahpaya suih- gwaia; aidrubaia.
ra. junto=asla; aikuki asla; wal prawi; wal
joven=wahma; tiara. prak prawi; wal; bakahnu; aikuki asla
jovial=liliakira. praki; lamara; wal prak praki; tnaya kat.
joya=gol o bahmuna sâtka ni paskan du- juntos=aikuki.
kia sut. jurado=lâ dingki uplika ra paniska kahbi
joyería=gol o bahmuna sâtka ni paski ba ba daknika.
pliska. juramentar=swer takaia; upla kum ra ya-
joyero=gol warkka dadaukra. ka swer takaia.
jubilación=wark kum swih ki mahka ris juramento=swer takanka; Dawan nina
bri ba tânka. mâki aisi ba.
jubilar=upla kum warkka wina mahka sa- jurar=swer takaia; pramis tara daukaia;
kaia, pat almuk o siknis bri tâka mita. Dawan nina mâki aisaia.
júbilo=lilia tara; lilia lâka. jurista=lâ o layar skulka dimi uplika.
145
wina bukaia; purara sunaia; miski buka- lícito=kasak; lâ tânka kat yaba; lâ kat.
ia. licor=laya tahpla; rum.
levantarse=buaia; aibapaia. líder=tâ uplika; tâura aimaki uplika; tâ bri
levante=lalma; lalma payaska; lalma kun- uplika; tâ brabrira.
tri. liderear=tâura aimakaia; tâ briaia.
leve=ingni; wihra apia; tara apia. lidiar=aiklabaia (war aiklabi baku).
Levítico=Baibil wauhkataya kum nina liebre=bangbang sâtka.
Testament Almuk ra.. liendre=kûa mahbra lupia.
ley=lâ; dîa dîa lâka sut. lienzo=linin; kwala pîs kum.
leyenda=aisi kaikanka; aisi kaikaia dukia; ligadura=priskanka.
sturi o dîa dîa dahra kum. ligamento=wakia.
libélula=payasku; paisku; wayasku; ka- ligar=wilkaia; klubaia.
yaska. ligereza=isti muni ba lâka; istika; isti ba
liberación=pri sakanka; swaki sakanka; lâka.
pri daukanka; pri takanka. ligero=ingni; isti tauki; pat muni; isti.
liberal=pri lâka ra diara sut dauki yaba; lija=tât lipni daukaia dukia.
kupia pain; priskan ra apia. lija (pez)=kiswa; kiara.
liberar=pri sakaia o daukaia; upla kum lima=laimus damni; payal; mala daukai-
diara kum daukaia kan ba wina pri swia- ka.
ia. limar=yauhbaia; kiauhbaia; payal ni mala
liberarse=pri takaia. daukaia; payal ni buhbaia; buhbaia.
libertad=pri lâka. limbo=dus wahia nani pura tani ba; blasi
libertador=pri sasakra; swaki sasakra. piua ra plis kum nina kan ba, bahara u-
libertar=pri sakaia (daukaia); dakbi saka- pla sôlka nani ba swaki sakan lâka bîla
ia; swaki sakaia. kaiki kan.
libertinaje=wan iwanka o daukanka uba limitar=praiska ba mangkaia; piarkika
saura bri ba; pri lâka wina kau pura lui mangkaia.
daukanka. límite=tnata kum; kulki prakan o kulki
libra=paun. mangkan tnata; piarka; piarkika.
librador=pri sasakra; swaki sasakra. limo=slaubla.
librar=lanhkaia; diara kum wina pri saka- limón=laimus; laimus dusa.
ia o swaki sakaia. limonada=laimus laya.
libre=pri; pâtkas; pât lâka âpu; pri lâka limonero=laimus âiatkra; laimus dusa.
bri; alba apia; diara kum wina pri. limosna=umpira nani ra yabi ba dukia; la-
libremente=pri pali; pri lâka ra. lah hilpka kum.
librería=wauhtaya, buk nani bara apis o limpiabotas=sûs o buts nani klin o sain
skul ra yus muni dukia nani atki ba wa- munaia warkka bri uplika.
tla. limpiador=klin dadaukra; klin daukaika;
libro=wauhtaya; ulban wauhkataya; buk. dikaika.
licencia=diara daukaia karnika o adarka limpiar=klin daukaia; klin munaia; dika-
wauhkataya bri ba. ia; sikbaia.
licenciado=skul tara dimi tnata alkan u- limpiarse=klin takaia.
plika. limpieza=klin ba lâka; klinka; klin dau-
licitar=diara o wark kum dukiara praiska kanka; sunuka.
kum mangkaia. límpido=klin; sunu; tâski âpu.
149
obceno=sakwani; tâskikira.
Ñ obscuración=tihmu dingkanka; tihmu ta-
ñame=usi; paisawa; dus mâ tâwa wal ta- kanka; tihmu daukanka.
lia. obscuramente=pukni; braswi.
ñandú=daiwan tnawira tara, ai mina kumi obscurecer (oscurecer)=tihmu
bani ra asmala yumhpa brisa bara ai tna- daukaia (dingkaia); pukni dingkaia;
wa nani ba puputni sa. pukni daukaia.
ñato=kakma tanhta. obsurecerse (oscurecerse)=tihmu takaia;
tihmia iwaia; saiwaia; pukwaia; pukni
takaia; aimadiskaia.
O obscurecimiento=tihmu dingkanka; tih-
o=apia kaka. mu takanka; pukni dingkanka; pukni ta-
oasis=diara pâwras pliska ra dus bara lî kanka.
kârma sin bâra ba. obscuridad (oscuridad)=tihmu; tama ta-
obedecer=bîla walaia; bîla wali daukaia; ra; tihmia.
dîa dîa wi ba kat wali daukaia; kiama obscuro (oscuro)=tihmu; pukni; ingni-
lihni walaia. kas; mapla sai; siksa.
obedecimiento=bîla walanka. obsequiador=prisant yabi uplika.
obediencia=bîla walanka. obsequiar=yabaia; prisant yabaia; lahma
obediente=bîla wawalra; kiama lihni; kia- yabaia.
ma lihnikira. obsequio=prisant; prisant yaban dukia; u-
obeso=batanira. pla lahma yaban ba.
obispo=bisop; bisup; pura kakaira. observación=kulkanka; dîa dîa kulkanka;
objetar=mapara buaia; mapara diara kum aman kaikaia lâka; tânka kaikanka.
aisaia, dîa aisan ba mapa tani diara kum observador=kakaikra; kakulkra; tânka
aisaia; aisan ba aitani apia sa wiaia. kakaikra; pura kakaikra; tânka kakaikra.
objetivo=bapanka; dîa daukaia ba lukan- observar=kaiki kaia; kaikaia; laki kaika-
ka. ia; tânka kaikaia; kulkaia; aman kaikaia.
objeto=diara; dîa dîa tânka ra diara kum observatorio=kasbrika purara o tasba ra
kainara kahban ba dukia; dukia kum. diara nani taki ba tânka kaiki pliska.
oblación=Gâd ra prisant yabanka. obsoleto=almuk takan; blasi piua dukia;
oblicuo=keli. danh yus munras.
obligación=diara daukaia lâka kum; diara obstaculizar=mapara kaia; mapara diara
kum blestu daukaia ba; wan warkka daukaia; diara kum yaka daukaia apia.
kum. obstáculo=diara kum kainara bal aimaki
obligar=taibi munaia; taibi muni yaka ba; wan takaskaia dukia.
daukaia; priski munaia; diara kum dauki obstante=mapara aisi o aimaki yaba.
yabaia; yarka daukaia. (no)=ban sakuna; kan sakuna.
obligatorio=taibi muni yaba; blestu dau- obstinación=kiama karna lâka; kiama
kaia dukia. karnika.
obra=wark; warkka; daukanka. obstrucción=yabalka prawan lâka.
obrar=diara kum daukaia; paskaia; wark obstruir=yabalka prakaia; bîla prakaia;
kum daukaia. alki takaskaia; kainara diara mangkaia.
obrero=wark tatakra; wark uplika; suliar. obtención=alkanka; brinka; briaia lâka.
obcenidad=sakwanika; tâski dukia o lâka. obtener=briaia; saki briaia; alkaia.
167
wan nakra glaska o bahmuna wala paski pîska bani bri ba aslika.
natka ba. organista=agin kakangbra; agin lankira;
optimismo=diara sut pain sa baku kaiki agin papulra.
ba lâka; diara sut ba pain takisa lâka. organización=asla daukanka; diara kum
optimista=diara sut kat ba pain baman sa lâka bapanka; asla takanka; aipaswanka.
lalukra. organizar=asla daukaia; diara kum dau-
óptimo=kau pain; pain pali yaba. kaia; diara kum lâka dauki bapaia.
opuesto=mapara; tnaya wala; mapa tani órgano=agin; wan wîna aiska tânka; wan
yaba; baila wala; waihla yaba. biara bilara nani ba tânka.
opulento=bawa; lalahkira; ailal pali. orgía=bla takan lâka; lilia puli ailal dih
oración=pura sunra; makabanka. bla taki ba lâka.
orador=aisasara; smasmalkra; ai pura sa- orgullo=praut lâka; praut lukan lâka.
sunra. orgulloso=praut; prautkira; kwakwalhra;
oral=bîla ni aisi wi yaba. ai wîna ra praut lâka bri.
orangután=urus yahpa kum. orientación=smalkanka; yabal wapni ra
orar=(wan) pura sunaia; aisaia; makaba- mangkanka.
ia; dukiara makabaia. oriental=lalma dukia; lalma wina; lalma
oratoria=sturi pain aisi upla kupia alkaia uplika.
natka. orientar=yabalka ra mangkaia; wapnika
oratorio=pura sunaia pliska. ra mangkaia.
orbe=tasba raunka; tasba; prumhnika. oriente=lalma; baiwi uli ba dukia (yu bai-
(pez)=mutrus (inska). wi baku).
orden (el)=wapni lâka; ai piua kat taki ba; orificio=kwâkanka; bîla; diara bîla kwâ-
ai watla kat kat ba. kanka kum; diara unta kum; untika; ahu.
orden (la)=adar. origen=dîa dîa dukia tâ; tâ dukia kum; ba-
(guardar)=kasak kaia. ha wina bal taki ba; aisubanka; kiamka.
dar órden(es)=adar yabaia. original=tâ dukia; tâura kata ba.
ordenanza=adar yabanka; lâ nani aslika. originar=tâ ba yabaia; tâ krikaia; kiamka
ordenar=adar yabaia; mangkaia; aitani sakaia; kaia; sakaia; bukaia.
kat mangkaia; adar munaia; diara pai- originario=ani wina bal takan ba; kiamka
waia. bri; tâ bri ba; diara kum tâ dukia bri.
ordeñadero=bîp tialka subaia kapka; bîp orilla=un; (lî, kabu) un; awala un; diara
tialka subaia pliska. sut un.
ordeñador=bîp tialka sasubra; subaika. orín=kabu mâka.
ordeñar=(bîp) tialka o dîa dîa subaia. orina (orín)=iska.
ordinario=kau tara apia, praiska kat; a- orinar=iska krahbaia.
darka tânka kat yaba. oriundo=ani wina ba; ani wina bal takan
oreja=kiama; alkaika. ba.
orejón=kiama yahpira. orla=prâk wâika.
orejudo=kiama bri; kiamira; (daiwan) ornamentar=diara kum sakahkaia; prana
kiama yahpira. daukaia.
orfanato=tuktan rau nani watla. ornamento=sakahkanka.
orfandad=rau yaba tânka; rau baku takas- ornato=sakahkanka; prana.
ki ba. oro=gul.
organismo=rayaka bri dukia bani ai wîna oropéndola=tulu.
170
nani tihmia aiwani taki ba. pasado=lui wan ba tânka; luan dukia; pat
parrandear=tihmia aiwani taukaia. luan.
parricida=ai aisa o ai yapti âikra. pasador=luaika; dingki lukaika.
párroco=kristian nani daknika sôlka pura pasaje=pasis; luaika; lukaika.
kaiki napakanka; katolik prîska. pasajero=luaikira; impapakra; pasinsa;
parroquia=kristian nani aslika; katolik lalura; lui waikira; plis kum wina wala
prîska ai mihta ra tasba pîska bri ba. ra bal wi yaba.
parte=tâka; baikanka; klakanka; mânka; pasaporte=pasport; pasput; kuntri wala ra
kauh klakanka; tâ kumi. waia wauhkataya lâ tânka kat.
(dar)=maisa pakaia. pasar=lukaia; plis kum wina wala ra lu-
¿en qué parte?=¿anira? kaia; bal waia.
¿en qué parte del cuerpo?=¿dikia ra? ¿qué pasa?=¿dîa takisa?; ¿dîa trabil?
partera=grandi mairin; mairin âialkra ba pasarse=luaia; lui waia; bal waia; tiwaia.
luhpa baiki piua ra. pasatiempo=taim prahni kum ra lilia sir-
partición=dakbi sakanka; baiki sakanka; pi kum briaia ba.
kum wina aihka dakbi sakanka. pascua=tara kulkanka kum; lilia yua kum.
participar=wala nani aikuki briaia; wan Pascua de Resurección=Ister Sandi;
dukia briaia; tâka ba briaia; diara kum Dawan raiti wina buan yua.
tilara dimaia. paseador=kakirhbra; âimpakra; impapa-
partícipe=upla kum diara kum ra ai sirka kra; tataukra.
bri ba. pasear(se)=kirhbaia; kirhbi taukaia; wapi
partícula=yuika; yuya; yuika sirpi. taukaia.
particular=tnaya ra yaba; tnaya dukia; paseo=kirhbanka; impakanka; wapi tau-
yakan yaba; yakan dukia; tnaya uplika; kanka.
tnaya kum tani ra yaba. pasillo=yabal bîla sirpi kum; luaika.
partida=taki waia lâka; waika; dîa dîa pasión=Kraist pât wahwanka; aihni brin
daknika kum; mahka takanka; dakni wâl dauki ba lâka; pât tara; brinka karna; la-
aimaki puli ba. twan lâka tara.
partidario=dakni kum nina bliki ba; upla paso=wapanka; mina wapanka; lui waia
o lukanka kum nina blablikra. yabalka; yabal kum; bîla; luaika; mina
partido=wihta lâka kumi bakahnu brih kum taibanka; wapra; takanka.
kulki ba daknika; pulitik daknika. (de)=bal lui; sip takaskras.
partir=dakbi sakaia; dakbaia; baikaia; (un)=mina kum; mina wapanka kum.
baiki sakaia; yuaia; mahka waia; tilara pasta=babatni dukia kum; diara klin dau-
yuaia. kaia saika.
partirse=baiwaia; dakwaia; dakwi takaia. pastar=daiwan kangbi twi piaia brih wa-
parto=aisubanka; luhpa baikanka. ia; daiwan twi piaia.
parturienta=mairin kum baikaia baila o pastilla=pils; maiura.
baikan wihka apia ba. pastizal=bîp pata pliska.
parvo=sirpi. pasto=twi; twi tasbaya.
párvulo=sirpi. pastor=daiwan lupia main kakaikra; sîp
pasada=luaika; wakpas. marsin; sepad; marsin; serts tâ uplika;
pasadero=luaikira; lui waikira. napakan; smasmalkra.
pasadizo=yabal bîla sirpi kum; lui waika pastorear=main kaikaia.
sirpi kum. pata=mina; klukum mairin.
174
pinar=twi; asang; awas pâwi pliska. taibaia; kapaia; tisbaia; taibi wapaia;
pincel=pint munaia dukia. tinhbaia.
pinchar=snikbaia; sabaia; samaia; tuska- piscina=inska dingki briaia pliska; upla
ia; sukutbaia. nani aihtabaia pliska.
pinchazo=snikbanka; snikbaia dukia kum piso=plor; plur; uptis.
wal sabi ba. pisón=kapaika; tuskaya.
pinche=upla mînkira. pisonear=kapaia; dîa dîa kapaia.
pino=awas. pisotear=mina ra taibaia; mina ni titikba-
pinol=aya kâki misin ra wauhan ba; a- ia; tisbaia.
yungka. pista=mina wapanka markka; taya kîa;
pinta=bulpis. plen nani iwaika.
pintar=pint dingkaia (munaia); mapla pistilo=tangni ra mairin tânka bri ba.
dingkaia; lilka ulbi mapla dingkaia; ma- pistola=pistal.
pla daukaia. pistolero=pistal lalulkra; pistal aiklakla-
pinto=bulni; marsina; marhsina. bra.
pintor=pint dadingkra. pita=kara.
pintoresco=mapla painkira. pitahaya=alwani pihtka.
pintura=pint; pent. pitar=puhbaia; ukbaia.
pinzas=diara sirpi lupia nani alkaia dukia. pitcher=bâl lulkan taim wawipra bui pru-
piña=pihtu. ki ba bâl pulanka ra.
piñal=pihtu nasla. pito=puhbaia dukia; puhbaika; wasbaika.
piñata=diara kum ra sugaplum banhki pitón=piuta yahpa kum, puisinkira apia,
dauki ba, tuktan ai nakra praki pruki kuntri wala daiwra.
baikbia dukiara. pitorreal=tasa yula.
piñón=pisik. pizarra=tât siksa; ulbaia tâtka.
piñuela=ahsi. pizarrín=slet pinsilka.
piocha=wark daukaia tulska pik baku. pizarrón (pizarra)=ulbaia tâtka.
piojillo=sihri. pizca=pîs sirpi lupia.
piojo=kûa. pizote=wistiting; wistang.
piojoso=kwâira; kûa manis bri ba. placa=asla takanka nani sainka; truk lâ
pionero=wark kum witin pas daukan ba; kat tauki ba pân taya ra ulbanka.
diara pas daukan uplika; tâ brin uplika. placenta=mukia.
pipa=twakmina (twaku mina). placentero=pain ba.
pipante=duri; pitpan; pitban; bila-mang- placer=liliaka; lilia lâka; kupia ra lilia lâ-
ka. ka; yamni kaikaia; lihkaia.
piraña=inska sâtka kum istikira diara plaga=sauhkan lâka tara; siknis saura ta-
kum pih âpu dauki ba. ra; diara saura tara; brabra; pât tara.
pirata=âimplikra; kabu ra impliki tauki u- plagiar=upla wala ulbanka impliki, silp
plika blasi piua ra. daukan baku marikaia ba.
piropo=upla ra triswi bîla lulki ba. plan=diara kum daukaia lukanka; daukaia
pirueta=wilwi tawanka. luki ba lilka; “plan”.
pisada=wan mina taibanka; tasba ra wan plancha=ayan plitka; kwala angkaia a-
mina taibanka o sainka takaski ba. yanka; kwala ayan angkaia dukia; ayan.
pisador=tataibra; tatisbra. planchador=kwala ayan âiangkra; ayan
pisar=taibaia; mina ni taibaia; tasba ra angkaika.
181
o anti luhpia mairin; kauhka; klûa; diara pro=dukiara; tani; tani ra; diara kum tani.
kum mana tâura lalah kum aibapi ba. proa=duri tâ (kakma).
primacía=karnika lâka. probable=sip baku yaba; daukaia sip sa
primavera=mani piua kum; mani aula ba baku; kaia baku; mibi; ban kra.
piua; lî sikwaia piua; twi kura katka. probablemente=sip kaia baku prais; mibi
primer=pas. baku kabia, baku.
primerizo=mairin o daiwan aima pas luh- probado=trai kaikan; eksperiens mita tân-
pa baiki ba. ka marikan ba.
primero=tâura yaba; tâura; pas; kumika. probar=trai kaikaia (munaia); tânka kai-
primicia=pas sakan dusa mâ. kaia; dabi kaikaia; trai kaiki tânka kai-
primitivo=disang; almuk piua; blasi piua kaia, marikaia; dauki marikaia; tânka ba
uplika. marikaia.
primo=tahti bara anti luhpia waitna; klûa. problema=diara daukaia tânka kum; luki
primogénito=tawahkia; tawakia; witka- sakaia lâka kum; daukanka karna kum;
kaya. makabanka karna; pât; trabil.
primordial=tâura yaba; tâ dukia. procedencia=ani wina bal taki ba; diara
princesa=king luhpia mairin. kum tâ krikanka.
principal=pas o tâura yaba; tâ dukia; lal; procedente de=wina.
wihta. proceder=wan kanra waia; alki daukaia.
príncipe=wihta tara; tâura ba uplika; king procedimiento=diara nani nahki daukaia
luhpia waitna; king kiamka waitna kum. natka o tânka.
principiante=tâ kriki yaba; dîa dîa mahka prócer=kulkanka tara bri uplika.
daukaia tâ kriki ba; lan taki ba uplika. procesión=wapi tânka; diara tânka kum
principiar=tâ krikaia; tnata krikaia; mah- dukiara upla dakni kum wapi tauki ya-
ka daukaia. ba.
principio=tâ krikanka; tâ; tâ pali ra dau- proceso=lâ dauki ulbanka kum; dîa dîa lâ-
kanka; blasi piua. ka kum ulbi daukan ba.
pringar=srikbaia; diara o upla ra lî srikbi proclamación=lâ kum ulbi sakanka tara;
buskaia. upla sut mawanra mayunra yabanka.
prioridad=diara kum wina wala pas dau- proclamar=wini aisaia; param mariki
kaia tânka. wiaia; wiaia.
prisa=isti; pat munaia lâka; pat munanka; procrear=sahwaia.
aihni muni. procurador=dauki yaba; upla wala watli-
(de)=pat pali; istikira. ka ra diara kum dauki ba; pat mamunra;
(darse)=pat balaia; isti balaia. dadaukra.
prisión=silak watla; priskan watla, alkan- procurar=trai munaia; twaka muni dau-
ka. kaia.
prisionero=priskan uplika; silak watla ra prodigio=diara aihka kum; aihka lâka,
mangkan uplika. diara tara; diara aihka takanka kum;
privar=alki takaskaia; mihta dakbaia; sain aihkakira.
yarka daukaia apia; briaia ba wina ta- pródigo=lalah o diara wala bahki ra tiki;
kaskaia; diara kum dauki o bri ba wina diara bahki ra tatikra; kupia lukras tiki;
alki takaskaia; yarka briaia apia. lâ saura ra tauki; tanis baman tauki; ta-
privilegio=raitka kum; dukia kum; brinka taukra; diara pain kum bahki kulki.
kum; hilp briaia dukia ba. producción=sakanka; dîa dîa dauki sa-
187
prótesis=wan wîna pîska kum âpu ba dia- púa=kiaya; dîa dîa kiayka.
ra kum mangki pain dauki warkka. pubertad=wahma o tiara takan piua; ai
protesta=mapara aisanka; brukwanka. luhpia baikaia sip piua.
protestante=mapara aisasara; kiatalik a- púbico=wan saka dusa lamara.
pia; mapara aisi ba uplika; rarangbra. publicación=ulbi sakanka.
protestar=mapara aisaia; dîa dîa dukiara públicamente=upla sut mawanra; tawan
aisaia. aiska mawanra.
protuberancia=tâ kumi mâ baku taki ba. publicar=aisi wiaia; upla ra marikaia; pu-
provecho=yamnika; hilp; hilpka saki ba. blik munaia; ulbi marikaia; dahra ba u-
proveedor=saki yayabra; dîa dîa yabi ba; pla sut ra wiaia.
yayabra; sasakra. público=param lâka ra dauki; upla sut
proveer=saki yabaia; dîa dîa yabaia; ya- mawanra; publik; upla sut dukia; upla
baia; sakaia. sut dukiara dauki; upla sut tani ra pa-
proverbio=lukan bîla kum; maprika ra o ram; param lâka ra dauki; upla sut ma-
tânka ra praki aisi ba lâka; wan bîla dah- wanra dauki; tawan aiska uplika dukia;
ra. tawan uplika sut.
providencia=Gâd; Gâd adarka ra diara pudiente=lalahkira; karnika bri uplika.
kum taki yaba; Gâd wina hilp kum; dia- pudrir=yarka aisawaia; sauhkaia.
ra yamni kum; Gâd bui blikan dukia. pudrirse=aisawaia; sukwaia; ratwaia; bu-
provincia=tasbaya baikanka ba; kuntri bi- sukwaia.
lara tasba pîska tara baiki sakanka. pueblo=tawan; upla nani; tawan kum u-
provisión=plun; pata; dîa dîa saki yaban plika nani; nisan; kuntri.
ba dukia; plun mâ; piaia bara diaia du- puente=briks; brids; tingni luaika.
kia nani sut; kaina tani dukiara lukanka. puerco=kwirku.
provisional=minit kum baman yus muni (marino)=lam; lamh.
o hilp taki ba. puerta=dur; get; durunta.
provocación=kupia tuskanka; tuskanka. puerto=arbar; harbar; slaup bapaika.
provocar=tuskaia; (kupia, kakma) tuska- pues=bamna; kan.
ia; tatuskaia; kupia baikaia. puesto=plis kum; wark kum; warkka.
proximidad=lamka; lamkika; ninka. (que)=baku kaka; sakuna.
próximo=baila; lama pali ra yaba; ninka- púgil=ai mihta kruski aiklaklabra; globs
ra yaba; baila; lamika ra yaba. mangki aiklabi uplika.
proyectil=lulkaia dukia; kaina tani lulkaia pugna=aiklabanka; upla nani, dakni nani
dukia; raks mahbra. o kuntri nani pana pana mapara lâka bri
proyecto=wark kum daukaia lukanka; ba.
proyekto. pujante=karna.
prudencia=sins lâka; aman wan dara wa- pulga=pisa.
lanka ba. pulgada=ins.
prudente=tânka kakaira; sinskira. pulgar=mihta wihta.
prueba=tânka; trai; diara kum tânka sa- pulimentar=lalalni o lipni daukaia.
kanka. pulir=yauhbaia; kiauhbaia, yauhbi ingni
psicópata=sinska pain apia sikniska bri daukaia; ingni daukaia.
uplika. pulmón=(wan) pusa.
psiquiatría=wan sinska sikniska nani tân- pulmonar=pusa dukia; pusa wina; pusa
ka pliki ba, pain daukaia dukiara. tânka bri.
190
redentor=atki (swaki) sasakra; mana ai- ka; lipanka; luki kaikanka: kupia wal ai-
bapi pri saki ba uplika; mana aibapi pri sanka.
sasakra; Jisas Kraist, tasba aiska swaki reflexionar=kupia wal aisaia; kli luki kai-
sasakra. kaia; aman luki kaikaia.
redil=kral; klar; dakni. reflujo=sitwanka.
redimir=atki (swaki) sakaia; kli atki sa- reformar=kli paskaia; kli bukaia; kainara
kaia; mana aibapi pri sakaia. yamni kata ba baku daukaia; kli yamni
redimirse=mana aibapi pri takaia. daukaia.
redoblar=kli blakaia o daukaia; kau ailal reformarse=yamni lâka ra takaia; yamni
daukaia; dubil daukaia. takaia; kli yamni takaia; wan lâka saura
redondear=raun daukaia; prumhni dau- wina yamni takaia.
kaia. reformatorio=wapnika mangki ba; wah-
redondearse=raun takaia; prumhni taka- ma an tiara nani saurka dauki ba yaka
ia. swiaia pliska kum.
redondez=raunka; prumhnika. reforzar=karnika raya yabaia; karna dau-
redondo=raun; krukma, prumhni; lungni. kaia; kau karnika yabaia; kau karna dau-
reducción=sirpi daukanka; kau sirpi dau- kaia; tâ baikaia; kli karna daukaia.
kanka. refrán=upla nani lukanka wina sins bîla
reducir=sirpi daukaia; mayara ikaia; ma- kum takan ba.
yara bri balaia; bîla sirpi daukaia; kau refrenar=alki takaskaia; wilki takaskaia;
sirpi daukaia; kau wiria daukaia; kutbi kulkaia; bapi briaia.
prakaia. refrenarse=diara kum dauki ba wina ta-
reducirse=mayara iwaia; âpu takaia; sirpi kaskaia; kulkaia; (wan) kupia alki takas-
takaia. kaia; wan kupia priski briaia.
redundar=pura luaia. refrescante=kauhla dauki yaba; kauhla
reedificar=kli paskaia. dadaukra.
reelegir=kli saki briaia. refrescar=kauhla daukaia; yarka kauhla
reembolsar=kli pakitka ra mangkaia; ma- takaia.
na sakaia; dîa yus munan ba mana aiba- refrescarse=kauhla takaia; ris briaia.
paia. refresco=kauhla dauki ba dukia; diaia du-
reemplazar=pliska ra mangkaia; watlika kia kauhla.
ra aimakaia o mangkaia. refrigerar=kauhla daukaia; yarka kauhla
referéndum=upla nani ra sturi makabi takaia; kauhla dauki bri kaia.
walanka, diara tânka kum dukiara. refrigerio=diara kauhla wal yamnika kum
referente=ba dukiara aisi; tani. kaiki ba; plun sirpi kum bri ba, karnika
referir=diara kum dukiara aisaia; ba du- kli briaia dukiara.
kiara aisaia; sturi aisaia; wiaia. refuerzo=kli karnika yabi lâka.
refilón=drusbi luan ba. refugiado=plis kum wina plapi muni kun-
refinar=kau sitni daukaia; akbi sitni dau- tri wala ra takaski bâra ba.
kaia; diara kum sunu daukaia; pain dau- refugiar=kaina kahbaia; tâ baikaia; yuku-
kaia; kli sitni daukaia; sitni daukaia. ki briaia.
reflejar=lipaia; nina tani tawaia; lukaia; refugiarse=plis kum ra wan kaina kahba-
aman pali luki kaikaia. ia; tâ baikanka briaia; kaina kahbanka
reflejo=lipanka; ingnika; lilka. briaia; yukuwaia.
reflexión=ingnika; lilka; nina tani lipan- refugio=yukuwaika; kaina kahbaika; kai-
197
lilka taya sikbaia; dahra sakaia. ka; war; war aiklabanka kum; ribulusan.
revender=kli atkaia (upla ra). revolvedor=wilbi laki yaba; abalki yaba;
reventa=kli atkanka. wilbi lalakra.
reventar=baikaia; krikaia; lisbaia. revólver=pistal.
reventarse=baiwaia; tar baiwaia; liswaia; revolver=wilbaia; wilbi lakaia; abalkaia;
klauh takaia. ubulkaia; miks munaia; turbaia; burbai-
reverdecer=kli sangni daukaia (dus o in- kaia.
ma sâtka nani). revolverse=wilwaia; abalwaia; ubulwaia;
reverencia=yamni kulkanka; yamni kulki miks takaia; turwaia.
ba lâka; upla kum ra nina yamni kulki revuelco=aikarbanka; aikarwanka; abal-
ba tânka; mayunra. wanka.
reverenciar=yamni kulkaia; kulkaia; ma- revuelo=turbanka.
yunaia. revuelta=bin saura tara daukanka; unsa-
reverendo=yamni kulkaikira; yamni kul- ban o blahwan lâka; kli tawanka; wilbi
kaia sip; nina yamni kulki ba. lakanka.
reverso=nina tani tânka; mâ wala. revuelto=miks munan; miks takan.
revertir=diara kum pas dawanka bri kan rey=king.
ba ra kli yabaia. (de zopilote)=krakra.
revés=nina tani; tnaya wala; mâ wala ba. reyerta=aiklabanka; blahwanka.
revestir=prâka purara kwala dingkaia. rezador=ai pura sasunra.
revestirse=prâka purara kwala dimaia; (insecto)=kûka.
dîa dîa karnika briaia. rezagar=nina tani swiaia; alki takaskaia.
revisar=kli laki kaikaia. rezagarse=wihka ra bal kaia.
revisión=kli laki kaikanka. rezar=(wan) pura sunaia; kupia wina wan
revisor=kli laki kakaikra. pura sunaia.
revista=laki kaikanka; kli laki kaikanka; rezo=pura sunra; pura sunanka.
aisi kaikaia wauhkataya; ai piua kat bal riachuelo=tingni.
ba wauhkataya. ribera=lî un; awala un; kabu un; sauhka;
revivir=kli raya daukaia; rakaia. auhya.
revivirse=kli raya takaia; kli rawi buaia; ricachón=upla lalahkira, sakuna ai dau-
rawaia. kanka ra lika upla ra pain munras ba.
revocación=alki takaskanka; lakanka; kli rico=lalahkira; yuykira; yuyakira; ritskira;
lakaia lâka. rits; diara brabrira; auhni.
revocar=takaskaia; diara kum daukan ba rictus=wan una aubi kikaia baku dauki
sauhkaia; adar kum kli lakaia. ba.
revolcadero=abalwaika; aikarwaika. ridiculizar=swira dauki lawaska kikaia;
revolcar=abalkaia; aikarbaia; karbaia. lawaska kiki pulaia.
revolcarse=aikarwaia; karwaia; abalwaia; ridículo=lawaska kikanka; swira daukan-
ubulwaia; aikwakaia. ka; kikaia dukia baman.
revolotear=plupaia; plis sirpi ra raunka ra riego=lî laikanka; lî srikbanka.
pâli tauki kaia. rienda=aras un mangkaika; un mangkai-
revoltijo (revoltillo)=diara ailal tanis ba- ka.
man taki ba. riesgo=pât; pât kra briaia tânka.
revoltoso=bin dauki; blahwan dauki yaba. rifa=upla tilara diara kum win takaia wisi
revolución=warbi lakanka; wilwi tawan- daukanka.
204
romper=kalkaia; dakbaia; baikaia; krika- rubéola=siknis sâtka kum misl wal talia
ia; klauhbaia. ba.
romperse=kalwaia; dakwaia; kriwaia; rubí=walpa manakira kum, stil purkara
baiwaia; bukutwaia. kau karna.
rompimiento=baiwanka; baikanka; kri- rubio=mapla pau; lal pihni o pauni.
kanka; kriwanka; dakbanka; dakwanka; rubor=wan mawan ra kalat kum taki ba
kalkra; kalwanka. wan sinska ra diara sât kum dimuya
ron=rum; laya tahpla; waro. taim.
roncador=krakratwra. ruda=rû; inma sâtka kum ai tangnika la-
(pez)=bilapau; drumar; pispisia. lahni bara kîa lika saura.
roncar=kratwaia; rutwaia; krutwaia. rudeza=karna lâka o tânka.
ronco=kârma prawan; bîla baikra twakni. rudo=kusni; karna; lal karna; saura.
roncha=sus; bubunhwanka; sram. rueda=wilwaika; kararwaika; wil.
rondar=wapi tauki kaikaia; tihmia ra tau- ruedo=prâk un.
ki kaikaia; aihwaki taukaia. ruego=makabanka; pura sunra; bik (big)
ronquedad=kârma prawi aisanka. takanka.
ronquera=kârma prawi kukumi aisi ba rufián=kulkanka pain âpu waitnika; upla
tânka; kârma twaknika. saurakira.
ronquido=kratwanka. rugido=ahbanka; ahbra; ahbrika.
ronrón=kwakwa. rugir=ahbaia; bin tara baiwaia.
ropa=kwala. rugoso=taya sriwanka nani bri ba.
ropaje=dimaia kwalka. ruido=bin.
ropero=kwala âiatkra; kwala auhbi bri ba ruidoso=binkira; bin ailal.
watla o pliska, kwala main kakaikra. ruin=tânka saura bri.
rosa=tangni (pauni). ruina=sauhkanka; aisawanka; kriwanka;
(de Jamaica)=wain tangnika. kauhanka; mayara iwan ba; kauhanka.
rosado=paura; tangni mapla bri; pau ba- ruiseñor=piawira sâtka kum, taya puputni
ku; pink. an pauni, aiwananka ba painkira sa.
rosal=dus sâtka kum. rumbo=yabalka; anik auya ba; mata.
rosario=rosari. rumiante=akbi pi ba daiwra (bîp, sula
rosca=kru dingkaia dukia. sâtka).
rosquilla=piaia dukia damni. rumiar=akbi (agbi) piaia; akbaia (agba-
rostro=(wan) mawan; upla mawan. ia); wakabaia; wakahbaia; ai bupka wa-
rotación=wilwanka; wilbanka, wilwaika. kabaia.
rotar=yarka wilwaia; wilbaia. rumor=sturi kum; sturi rait apia kum; stu-
roto=kalwan; kriwan; sukwan; sukra. ri aihka kum; dîa dîa sturka bukan kum;
rótula=lula dusa; lula; ahma; wan kwa- bin banhwanka ba.
kwika. rupestre=kipla nani dukia; blasi piua ul-
rótulo=ulbanka tara plis nani ra mangki banka o lilka nani kipla nani purara ba
ba. dukiara aisisa.
rotundo=krukma; kler; aitani; aihwa. ruptura=kalwanka; kriwanka; baiwanka.
rotura=kriwanka; kalwanka; kalwra. rural=insla dukia; unta dukia.
roya=plun mâ mangkan ra siknis sâtka rústico=kukusni; mâka alkan bri; karna;
kum alki ba. unta dukia.
rozar=irbaia; unta (insla) irbaia. ruta=yabal; anik waia ba marikanka.
206
saneamiento=pain takanka; yamni takan- saquear=alki taibi muni mihta dakbi im-
ka; siknis wina yamni takanka. plikaia.
sanear=yamni daukaia (dîa dîa tânka ra); sarampión=siknis sâtka kum rihkira, upla
diara kum kli yamni o pain daukaia; sut ra luisa bara wan taya purara mark pau-
yamni o pain daukaia. ni nani takisa; misl.
sanedrín=Ju nani tilara lâ dadaukra dak- sardina=bilam; bilim; inska sirpi kum;
nika. yabukwai.
sangrar=tala (tâlia) sakaia (takaia); tala sargento=suldiar wihtka kum.
laiwaia. (ave)=kuliling; isis.
sangre=tala. sarmiento=slaunhka; slauhni; wain kiw-
(árbol de)=kawi. ka.
sangriento=tala saki o taki ba; talira; tala- sarna=sus; sihri.
kira; tala ni kwakan; tala sasakra; upla sarnoso=sus bri ba; suskira; sihrikira.
âikra. (árbol)=limpura.
sanguijuela=liprapra; riprapra; riprahpra. sarpullido=pangrang; lapta lila; taya ra
sanguinario=tala ailal bri; tala ailal wal; mâ yakaban ba; alwani dukia.
tala ailal laiki; tala ailal saki; tala sakaia sarro=pân o ayan mâka.
lihki; tala lalaikra; âikra. sarroso=mâkira; mâka alkan.
sanguíneo=tala dukia; tala baku; tala ta- sartén=kiskaia pânka; paila; praipan.
lia; talakira. sastre=kwala sasipra.
sanidad=siknis âpu, yamni lâka. sastrería=kwala sipi ba pliska o watla.
sanitario=siknis âpu tânka bri. satanás=sitan.
San Juan (árbol)=yamari. satánico=sitan dukia; sitan baku; sitan ta-
sano=pain; sunu; siknis âpu; siknis apia; lia.
aisawras; sauhkras; mistik âpu. satisfacción=âuyapah lâka; âuyapah dau-
Santa Cena=Dawan tibilka lâka. kanka.
santamaría (árbol)=krasa. satisfacer=âuyapah daukaia; kupia mang-
(yerba)=kangbaya. kaia; âuya mangkaia; biara banhkaia; ai-
santidad=holi ba lâka; holika; holikira. tani kat yabaia.
santificación=holi daukanka. satisfacerse=âuyapah takaia; biara banh-
santificador=holi dadaukra; holi daukai- waia; âuyapah kaia; âuya balaia; kupia
ka. aimakaia; biara banhki piaia; aitani sa
santificar=holi daukaia; holikira daukaia; lukaia.
holikira sakaia; holi sakaia. satisfactorio=âuyapah dauki; pain; âuya-
santiguar=kros sainka wan mihta ni dau- pah daukaikira; âuyapahkira.
kaia. satisfecho=âuyapah; âuyapahkira.
santísimo=holikira; Kraist Yukarist ra. saturar=banhki daukaia; banhkaia.
santo=holi; holikira; saurkas; sent kum; savalete=srik.
lalukra; sunu. sauce=dus sâtka kum; nasu.
santuario=plis holikira; holi daukan plis- saurio=swain sâtka daiwra aslika ba.
ka kum, kaina kahbaia pliska kum. savia=dus mâka laya; mâka.
sapiencia=sinska lâka. saxofón=miusik binka saki dukia.
sapo=sukling; suklung. sazón=tilwan; pihwan; pawan.
saqueador=alki muni mihta dakbi impliki (la persona)=kupia krawan.
yaba; âimplikra. sazonar=yarka tilwaia.
209
mangkras bara dus ailal pâwi ba. seno=lama bîla; plahpia; biara; unta; kai-
sellar=stamp prukaia. na kahbaia pliska; wan klukia.
sello=stamp; sîl. senos (los)=mairin tialka nani.
semáforo=tawan tara nani ra truk luaia o sensación=dara walanka (lukanka ra, wan
takaskaia sainka. sôlka ra sin); diara yawan dakawi ba
semana=wik; lapta matlalkahbi pura ku- wan dikia kumi ra; diara aihka wan mu-
mi. ni ba.
semanal=wik dukia; wik bani dukia. sensato=sinskira; lâkira.
semanalmente=wik bani ra; wik ra. sensibilidad=dara; dara walanka.
semblante=mawan; mawan daukra; diara sensible=dara walaikira; sinska bri; kupia
lilka. swapni.
sembrado=dus mâ mangkan pliska; insla. sensitivo=dara walan lâka bri; dara walai-
sembrador=mamangkra; plun mâ (insla) kira.
mamangkra. sentar=yarka iwaia; ikaia; mangkaia; pain
sembrar=mangkaia; dus mâ mangkaia; ikaia.
insla (plun mâ) mangkaia; insla ra dus sentarse=iwaia; pahrak iwaia.
mâ mangkaia; dus bapaia. sentencia=lukanka kum; lâka kum; lâka
semejante=wal ai talia ba; wal baku; tali- daukanka kum; lâ wihtka aisinka.
ka; bahmuna. sentenciar=lâka daukaia; pât ra dingkaia,
semejanza=talika; talia; tahkia; lilka. lâka dauki mita; lâka dauki pâtka ba sa-
semejar=talia o talika daukaia. ki yabaia; lâ daukaia; pât ra lakaia.
semen=mâka laya; waitna o daiwan sentido=lukanka; dahra (dara) walanka
wainhka mâka laya saki ba, kiamka sa- bri; lukanka bri; lukanka saki mariki;
hwaia dukiara. sins; dara walaika.
semental=daiwan wainhka kiamka sakaia (sin)=bahki; sinska tiwan.
dukiara bri ba. sentimental=lukanka swapni o raya bri.
semestral=kati matlalkahbi dukia. sentimiento=lukanka; kupia lukanka;
semestre=kati matlalkahbi piua. dahra (dara) walanka; dara wali lukan-
semicírculo=raun bakriki. ka; dara walaika; kupia dahra.
semilla=mâ; dus mâ; saumuk; dus mâ sut. sentir=dahra (dara) walaia; wan daukaia;
semillero=plun mâ sirpi nani mangki plis- sari lukaia; dakawaia.
ka, ningkara tasba wala ra mangkaia du- sentirse=wan daukaia; wîna ra dakawaia.
kiara. seña=sain; mark; tukin.
seminario=tuktan, wahma bara tiara nani señal=mark kum; sain kum.
skul yabaia watla; Dawan warkka dau- señalamiento=marikanka.
kaia lan takanka skulka watla. señalar=marikaia; kulki marikaia; mang-
sempiterno=ban kaia ra yaba. kaia; mâkaia; mihta kulkaia.
senado=kuntri lâka dadaukra nani aslika. señalizar=sain mangkaia; yabal nani ra
sencillo=miks munan apia; sunu; sirpi; sain mangkaia.
bahki; tara apia; aihkakira apia; tânka señor=dawan; master; mastar; mâsa;
swapni bri; tânka karna apia; piti; uh- kiaptin; mahma.
brak; lalah sirpi. señora=mairin; misis.
senda=yabal; wapaika. señorear=upla ra taibaia; diara kum dakbi
sendero=yabal; bîla. briaia.
senectud=kuka o dama takan piua. señorita=tuktan mairin tiara; tiara lupia;
211
sien=wan lal tnaya; wan nakra purara. ia; diara kum wala wal ai talia kaia.
sierpe=piuta. símbolo=tânka kum; tânka o maprika du-
sierra=sâ; il; tât baikaika. kia kum; tukin.
(pez)=lasisi. simiente=dus mâ; saumuk; dîa dîa mâ.
sierva=napakan mairin. similar=talia; wal ai talia bri.
siervo=dukia dadaukra (waitna); napakan similitud=talika; talia.
waitna. simio=urus; ruskika.
siesta=tutni laptika piua; tutni ra yapi ya- simpatía=kupia latwan kaikanka; latwan
ba. kaiki; umpira kaiki ba lâka; yamni lu-
siete=matlalkahbi pura kumi. kanka.
sífilis=siknis saura kum; iskadura, mair- simpático=painkira; upla kupia pain.
manka; tala saura sikniska. simpatizar=diara kum tani ra yamni luka-
sigilo=diara o sturi kum dahra yukukan ra ia.
bri ba. simple=daukaia swapni; tânka briaia
siglo=mani handat kum; handat kum mân- swapni; miks apia; karna apia; lî baman;
ka. sinska aiska apia; diara lukras baku.
signatario=sain mamunra; sain muni u- simplificar=diara kum kau swapni o ing-
plika. ni daukaia.
significación=tânka; dîa dîa tânka kum. simulacro=diara o lilka kum tnata luki
significado=tânka; tânka marikanka; am- daukanka.
nin. simultáneo=sim piua ra bahara yaba; bal
significar=sain muni marikaia; tânka ma- taki yaba; dauki yaba; sim piua dukia.
rikaia. sin=luha; âpu; âpu tânka ra.
signo=sain. (embargo)=ban sakuna; munisin.
siguiente=wala; ninara (aula) ba; nina bli- (dinero)=lalahkas; umpira.
ki yaba. (madre)=yaptikas.
silbador=wawasbra. sinagoga=Ju nani priaska watla.
silbar=wasbaia. sinceridad=rait pali, kunin âpu lâka.
silbato=wasbaia dukia sirpi kum. sincero=kunin luha; kasak aihwa; kunin
silbido=wasbanka; wasbra; wasbaika. lâka âpu; kupia aiska wina.
silenciar=sâp kaia; upla ra yaka sturi aisa- sindicato=wark tatakra nani aslika.
ia apia; upla bîla prakaia. síndico=tawan bilara tâ brabrira kum; ta-
silencio=sâp; sâp lâka; bin âpu ba. wan bilara tasba trabilka kaiki ba uplika.
¡silencio!=¡sâp bas! síndrome=siknis kum tânka nani aslika.
silencioso=sâpkira; bin âpu pali; bin âpu singular=yakan; kumi; baman; kumi ba-
lâka ra; sâp watauki ba. man, aihka.
silicosis=wan wînka puhbanka sikniska siniestra=smihka tani.
kum, diara kum pukpuka di ba wina ta- sinnúmero=ailal; kulki kaikaia sip apia.
kisa. sino=sakuna.
silo=plun mâ auhbi briaia dukia. sínodo=bisop nani aipaswanka; sots napa-
silvestre=unta dukia; unta uplika; wail; kanka tara nani aslika, wapanka nani ba
smalkras. laki kaikaia dukiara.
silla=iwaika; iwaia dukia; sir. sinónimo=bîla baikra wâl tânka kumi bri.
sillón=sir tara. sinrazón=diara tânka yamni mapara dau-
simbolizar=diara kum ba wala sainka ka- kanka.
213
sinsabor=kupia sauhkanka; sari brinka. sobrar=kau tawaia; pura luan kaia; kau
síntesis=smalkanka o lukanka kum tânka ailal kaia; ban bâra kaia.
prahni ra lakan. sobras=bratka.
síntoma=wan wîna ra siknis bri tânka. sobre (el)=embelok; imbiluk; wauhtaya
sinusitis=wan sinska mabiara puskanka. ulban mangkaia taya.
siquiera=ban sakuna; baku sin apia; baku sobre=pura; purara; purkara; dukiara; tna-
pan; pan. ya ra.
sinvergüenza=swira âpu. (todo)=sut purkara.
siquiera=pan. sobrecama=krikri kwalka; munhta pala;
sirena=liwa mairin. munhta palkaika.
sirope=sarap. sobrecargado=ut.
sirvienta=napakan mairin; upla watla ra sobrecargar=diara kum kum pura lui su-
wark tatakra mairin. naia o prahkaia.
sirviente=napakan waitna. sobrellevar=upla kum kiago brih waia,
sismo=tasba munhtara diara taki mita tas- wala ba ingni daukaia dukiara.
ba nikbi ba; tasba nikbanka. sobremanera=pura lui; uya pali; kanitki.
sismógrafo=tasba nikbi piua ra mark mu- sobrenatural=aihkakira.
ni bara karnika ba kulki dukia kum. sobrenombre=nina wala; nina aihwa a-
sismómetro=tasba nikban kaikaia dukia. pia.
sistema=lâka; tânka sut; dîa dîa tânka sobrepasar=pura luaia.
kum. sobresaliente=sut purkara ba.
sístole=wan kupia bara tala wakia nani a- sobresalir=kaina luaia; pura lui takaia;
iawanka, wan wîna aiska ra tala brih kau pura lui kaia.
waia dukiara. sobresueldo=manka purara kau aibapi ba.
sitiar=tnaya kir kutbaia; kutbaia; kaina sobrevenir=purara balaia; dara walras ba-
kutbaia. laia.
sitio=plis kum; kutbi brin ba lâka; watli- sobreviviente=kau raya ba; kau pruras;
ka; tasbaya. raya takaskan.
situación=plis kum ra mangkanka; pliska; sobrevivir=kau kainara raya kaia.
watla; kahbanka; nahki ba. sobrina=yamsi; luhpa diwra; sawra.
situar=plis kum ra kahbaia o mangkaia. sobrino=tubani; luhpa diwra; sawra.
sobaco=(wan) klukia; (wan) lapatka; la- sobrio=bla apia; tânka kat pi ba.
pat; plapta. socar=pamni daukaia; wilkaia; pamni
sobar=yauhbaia; wîna aubaia; taya sapa- wilkaia; pain mangkaia.
ia. socavar=sukutbaia.
soberano=king. sociable=upla aikuki pain ba.
soberbia=wan wîna ra tara kulkan lâka; social=aikuki asla prawi dukia; upla aiku-
wan mayunaia lâka; praut lâka. ki pain tauki ba.
soberbio=praut; prautkira; tara kulkanki- sociedad=pâna lâka; daknika kum; aikuki
ra. tauki ba; upla nani sut aslika.
sobornar=upla wala ra tuskaia diara sau- socio=pâna; uplika; tahkia; walka ba.
ra kum daukaia mana aibapi mita; mana socolar=munhta irbaia.
aibapi kupia alkaia. socorrer=hilp munaia; tâ baikaia.
sobra=pura lui. socorro=hilp kum; hilp munanka; hilp
sobrante=plaka; yuika; yuya ba. munan lâka; swakbanka; pât wina dak-
214
suicidarse=silp wan wîna ra ikaia; silp uya sahwan ba; upla ailal iwi ba.
pruaia. superstición=sukia lâka; sukia lâka sâtka
suicidio=silp pruanka ba. ra; diara bahki ra kulkaia lâka; diara
suita=ahtak. bahki ra kulki wina sibrin takaia lâka;
sujetar=priskaia; alki briaia; alki takaska- diara kum kasak apia yaba ra kulkaia lâ-
ia; taibaia. ka.
sujeto=uplika; suliarka; upla o diara kum supervisor=pura kakaira; wark pura ka-
lâka mununhtara. kaira.
suma=pura prakanka; kulkanka; an bâra suplantar=kitbi sakaia; watlika ra wala
ba; aslika ba. mangkaia; saki pliska ra mangkaia; kitbi
sumar=pura praki kulkaia; asla prakaia. saki wala mangkaia; kunin lâka ra wala
sumergible=rungwaia sip ba; lî munhtara watlika ra mangkaia; kunin lâka ra nina
rungwi shipka. mangkaia.
sumergir=rungkaia; (lî) munhtara ding- suplente=wala sirka ra diara dauki ba.
kaia; rumhkaia. súplica=makabanka; bik takanka.
sumergirse=rungwaia; lî munhtara dimi suplicar=makabaia; pura sunaia; bik taka-
waia; ruhmaia. ia; pura suni makabaia; ini makabaia.
sumidero=lî nani yaka plapi takaskaia suplicio=pâtkira ra panis yabi ba lâka; pa-
pliska. nis munaia pliska.
suministrar=yabaia; upla kum ra diara suponer=baku sa lukaia o daukaia; kasak
nit ba yabaia. o rait baku daukaia o kulkaia; kasak sa
sumiso=bawikira; kiama lihni. lukaia; kupia ra baman lukaia; ai sinska
sumo=kanra tara o purara. wina lukaia.
superable=pura luaia sip ba; pura luaiki- supremo=tara pali tânka sut ra; karnakira;
ra. kanra tara ba; tnata kat ba.
superación=pura luanka; kau tara takan- suprimir=takaskaia; alki takaskaia; saka-
ka. ia; brih sakaia; yarka tnata aimakaia;
superar=pura luaia; kaina luaia; purkara yarka tiwaia; kaiki takaskaia.
(purara) kaia; luaia; kau tara kaia; kau supuración=sukwanka.
purkara daukaia. sur=waupasa; saut; waupasa payaska.
superficial=pura tani baman; purak ba- sureste=saut.
man; pura tani ra baman yaba; pura tani surco=baikan yabalka; dits.
dukia; pura tayak baman; buhni, tihu a- surgir=bal takaia; purara takaia; mununh-
pia; pura taya tânka. ta wina bal takaia.
superficie=pura; pura taya; taya pura; tas- suroeste=saut diwas; liwatiskla mina.
ba pura tani; pura tani. surtido=sât sât ba.
superintendente=purara aimaki ba; wih- surtidor=yabi ba; diara âpu ba yabi ba.
ta; kiaptin. surtir=dîa luha ba yabaia; lî pupuhwaia.
superior=kau tara (purara) yaba; wihtka; suscitar=bukaia; tatukbaia.
tânka sut ra kau tara yaba; tarka; dîa dîa suspender=pamaia; alki takaskaia; buka-
wihtka; kanra yamni; purara ba; kanitki. ia; diara kum dauki ba alki takaskaia;
superioridad=tânka sut ra kau tara lâka. wiria takaskaia.
supermercado=markit tara; diara sât sât suspenderse=aipamaia; witwaia.
atki watla tara. suspenso=paman yaba; aipami yaba; pa-
superpoblado=upla pura lui takan; upla mi bri yaba.
218
tuskaia; alki kangbi kaikaia; tuskaia; ku- terrenal=tasba dukia; tasba wina; tasba
pia tuskaia; yarka saura daukaia munaia; tânka bri; heben dukia apia.
maisa kapaia; kapi kaikaia; singbaia. terreno=tasba; tasbaya.
tentativa=trai kaikanka; trai. terrestre=tasba dukia; tasba wina; tasba
tenue=tanta; swapni; lâwi o sirpi yaba; dukia; tasba uplika; tasba ra tauki ba.
twakni o buhni apia; slangni. terrible=sibrinkira; sîa yabaia sip; karna;
teñir=mapla dingkaia; mapla wala yabaia; sibrin tara saki; saura pali.
mapla wala dingkaia. terrícola=tasba ra iwi ba; tasba ra âiwra.
teología=Gâd tânka kaikaia lâka. territorio=tasba; kuntri kum tasbaya.
teólogo=Gâd tânka kakaira. terrón=tasba kakawa.
teoría=diara kasak kaikaia lâka; dîa dîa terror=sibrin tara; sirang tara.
lâka kum. terrorismo=sibrin dingkanka tara mita
tepezcuintle=ibihna. taibanka.
tercero=yumhpika; wâl ningkara yaba. terrorista=sibrin dingkanka tara warkka
tercio=yumhpa tâka kum; mânka yumhpa dadaukra.
daukan ba wina kumi prais; pangni. terruño=tasba pîs kum; wan baikan tas-
terco=kiama karna; kiamas; pûl; sasi. baya.
tergiversar=upla kum daukanka o bîla tesorero=lalah âialkra; lalah alki ba upli-
nani aisan ba sât wala daukaia. ka; lalah main kaiki bri uplika.
terminación=tnata; tnata aimakanka; tna- tesoro=lalah; lalah sunan kum; dukia ku-
ta prakanka; tnata mangkanka. kan; apahkanka.
terminal=tnata; tâ o tnata dukia; tnata ra test=wan lukanka o wan sinska stadi mu-
yaba. nanka.
terminar=danh munaia; tnata prakaia; testamento=lâ dauki swin ba; testament.
prakaia; sut munaia; aiska sut daukaia; testar=testament daukaia.
takaskaia; tnata kat daukaia. testarudo=lal karnira; diara tânka briaia
terminarse=danh takaia; âpu takaia; tnata isi apia ba.
aimakaia (alkaia); lui waia. testículo=mahbra (upla o daiwan).
término=tnata; danh takanka. testificar=witnis takaia (aisaia); param
termo=diara kauhla bri kaia dukia. saki wiaia; kaikan ba dahra aisaia.
termómetro=lapta o kauhla kaikaia du- testigo=witnis; ai nakra ni diara kaikan
kia. ba uplika.
ternera=bîp lupia (mairin). testimoniar=witnis aisaia; witnis takaia;
ternero=bîp lupia (wainhka). diara yamni kum tânka aisaia.
ternura=swapni, lalalni o raya ba lâka; testimonio=witnis aisan ba tânka o bîla;
kupia swapni lâka. dahra.
terquedad=lal karna lâka. teta=tiala; tialka; tiala kakma.
terramicina=pils sâtka kum, siknis yula tétano=yula lui sikniska saura.
saura nani ikaia dukiara. tetilla=tiala kakma; nipil.
terraplanar=tasba baiki paskaia. textil=mamaia sip dukia.
terraplén=tasba langni kiuhsi purara. texto=skul wauhkataya; baibil ra ulban
terrateniente=tasba dawanka; insla tara pîska kum.
kum dawanka. tez=taya; taya maplika.
terremoto=tasba nikbanka; nikiniki, tasba ti=man.
nikwanka; tasba nikiniki. tía materna=anti.
222
mucho. aikarwaika=revolcadero.
âiirbra (âirbra)=el que corta, roza o ra- aikarwaikas (aikarwankas)=incapaz de
sura; chapeador (de monte, zacate). revolcarse; que no se revuelca.
âiiswra (âiswra, âisra)=que chorrea aikarwaikira (aikarwankira)=capaz de
(mucho). revolcarse.
âiitwra (âitwra, âitra)=el que hace mu- aikarwanka=revuelco; revolcadura.
chos movimientos en su cuerpo; mó- aikarwra (aikarra)=modo y acción de
vil; que se mueve de un lado para o- aikarwaia.
tro. aikas (aykas)=sin maíz; que no tiene
âiiwra (âiwra)=el que se sienta o está maíz (de aya).
sentado; morador; vividor; residente; âikima=mi glándula (de âikama).
habitante; árbol fructífero. aikira (aykira)=abundante en maíz; que
aik=déme; démelo (imperativo de aika- tiene mucho maíz.
ia). aiklabaia=pelear; luchar; batallar; com-
aika (ayka)=const. de maíz (aya): el batir; debatir; contender.
maíz de. aiklabaia ra=al pelear.
aikabaia=vomitar; arrojar; revesar. aiklabaika=lo que sirve para pelear; ar-
aikabaia munisa=quiere vomitar. ma.
aikabaia ra=al vomitar. aiklabaikas (aiklabankas)=incapaz de
aikabaia saika=medicamento para vo- pelear; sin pleito.
mitar; emético. aiklabaikira (aiklabankira)=combati-
Aikaban ai daukisa.=Tengo ganas de ble; que se puede pelear.
vomitar; quiero vomitar. aiklaban lâka=pelea; combate; lucha;
aikabi sakaia=vomitar; arrojar. contienda.
aikabra=vómito. aiklabanka=lucha; batalla; pelea.
aikabras=sin vomitar (arrojar). aiklabra=modo y acción de aiklabaia.
aikaia=darme; darnos. aiklabras=sin pelear; que no pelea; sin
aikakabra=vomitador; arrojador. combatir.
aikakarbra=el que se revuelca; revolca- aiklaklabra=luchador; combatiente; pe-
dor. leador; guardia; soldado; boxeador.
aikakarwra=que se revuelca. war aiklaklabra=guerrero; soldado.
âikama=las glándulas linfáticas (F.P.E.: aiklasbaia=klaswaia.
âikima; âikamma; ai âikama). aiklaskaia=contenerse; refrenarse.
aikama=vomitarás (de aikabaia). aiklutbaia=aikrutbaia.
âikamak=por la glándula. âikra (âiikra)=matador.
âikamas=sin glándula; que no tiene upla âikra (âiikra)=homicida; asesi-
glándula. no.
âikamira=con todo y las glándulas. aikras-no me dio; no me ha dado.
aikarbaia=revolcar; enrollar. aikratbaia=kratbaia.
aikarbaika=revolcadero. aikratwaia=kratwaia.
aikarbanka=revuelco; revolcadura. aikrika-al dejarme (voy a hacer algo);
aikarbra=modo de revolcar. ordene que yo.
aikarbrika=revuelco. Aikrika daukamna.=Déjeme hacerlo.
aikarwaia=revolcarse; enrollarse; me- aikruskaia=encorvar; doblar; encorvar.
nearse; rodar. aikruskan=doblado.
245
vainilla (comp. wâri pata); buena pa- buena también para tratamiento de
ra tratar el reumatismo y otras enfer- la diarrea y otros malestares.
medades (planta medicinal). kasbrika=firmamento, nube; cielo.
karwanka=rodadura. kasbrika bîla=el espacio del firma-
-kas=sufijo; terminación negativa que mento; atmósfera.
significa sin; se agrega a un sustanti- kasbrika bitinika=estratos de la at-
vo; negación; oposición; contrariedad mósfera.
o privación; no, des, in. kasbrika pura=cielo.
lalahkas=sin dinero, pobre. kasbrika sangnika=el azul del cielo.
kâs=maldición; imprecación. kasla=pizote soltero que anda solo.
kâs aisaia=maldecir; decir maldicio- kat=hasta; hasta que; a; en dirección a;
nes; hablar malas palabras. hasta el punto en que; exactamente;
kâs aisasara=maldiciente; persona según.
que habla malas palabras. kât=catre; tijera (para dormir).
kâs wiaia=maldecir a una persona. katakbaia (watakbaia)=cacarear al po-
kasak=verdad; cabal; justo; verdadero; ner un huevo.
virtuoso; sincero; cierto; seguro; posi- katau katau=nombre de un ave; el
tivo; recto; bueno; perfecto; completa- cuervo.
mente. katauri=el junco que se ocupa en la he-
kasak daukaia=justificar; hacer bien. chura del canasto (pataki).
kasak lalukra=crédulo; creyente. katbaia (katkaia)=sofocar; estrangular.
kasak lukaia=creer; tener fé; creer fir- katbanka=acción de sofocar, estrangu-
memente. lar.
kasak lukan lâka=la fé. kati=luna; mes (F.P.E.: katki; katkam; ai
kasak lukanka=credulidad; fé. katka).
kasak pali=muy cierto; verdadera- kati aiskura (aiskur, aiskurka)=e-
mente. clipse de la luna.
kasak tânka=la verdad. kati âpu (raya)=luna nueva.
kasakka=verdad; veracidad; certidum- kati baiwanka=la salida de la luna.
bre (kasaka). kati baiwka=a la salida de la luna.
kasakka lâka=la verdad de; la justicia, kati banhwan=cuarto creciente (fase
la rectitud, la ley de la verdad (kasaka de la luna): se dice que la luna se
lâka). llenó de agua.
kasakkira daukaia=justificar en todas kati biara=por meses; que dilata me-
las verdades; hacer muy justo a una ses.
persona. kati dakwan=la ida de la luna.
kasakkira takaia=justificarse. kati diman (dimanka)-puesta de la lu-
kasakni=sin costurar; sin cerco; sin due- na.
ño. kati dimka=a la puesta de la luna.
kasau=marañón. kati impruan (imhpruan)=la luna lle-
kasau mâ=semilla o nuez de marañón. na ha desaparecido (fase lunar): se
kasau dusa=árbol de marañón. dice que se ve toda la luna, porque
kasau wahia=hoja de marañón (plan- está vacía de agua.
ta medicinal): se usa contra el hongo kati ingnika=luz de la luna.
de la piel, conocido como “carate”; kati kum=un mes.
309
kîa=olor; fragancia; aroma; sabor; tufo. usaban para lazar a animales fuertes y
kîa briaia=oler; olfatear; husmear. ariscos).
kîa saura=mal olor. kiam praw=barbarismo por decir kiama
¡Kîa saura yaba (yana)!=¡Qué he- prawra.
diondo! kiama=oreja; oído; el pimpollo; vásta-
kîa walaia (kiawalaia)=besar. go; cepa; espiga; asa; asidero, hijo de
taya kîa=olor del cuerpo; la pista. una planta (F.P.E.: kiaima; kiamam; ai
kiabits=repollo. kiama).
kiabris (kiablis)=una especie de lora ¡kiaima ra!=¡no haga bulla!; ¡no quiero
(cotorra). escuchar bulla!
kiadin (kiatin, giadin)=jardín, huerto. kiama aubaia=reprender; regañar; ja-
kiago (kiagu)=carga. lar (halar) la oreja.
kiahra=nochecita; la tarde. kiama inisa (winisa)=los oídos le
kiahras=nombre de un árbol. zumban.
kiahsa=palo o madera con poca resina. kiama klakanka=marcar un animal
kiahwak (kiawak)=vago; apenas, que cortando la oreja.
se ve apenas, poco; poquito. kiama klauhan(ka)=dolor de oído.
kiahwak walaia=oír con dificultad; kiama kraukaia=censurar; regañar;
oir apenitas. demostrar.
kiaikira (kiaykira)=espinoso; con todo kiama krawa=hacer algo sólo para
y las espinas. molestar o perturbar a alguien.
kiak=pío de los pollos. kiama lingbisa=los oídos suenan.
kiaki=la guatuza. kiama lingni o lihni (lihnikira)=obe-
kiaki dusa=especie de árbol parecido diente; sumiso.
a la caoba. kiama luan=no lo escuchó.
kiaki wasbaia=atraer la guatuza chi- kiama lukbaia=menear las orejas;
flando. guiñar las orejas.
kiakiak=especie de pájaro. kiama-lula (kuldusa, guldusa)=arete;
kiakiaubra=recogedor; colector. chapa; pendiente (adorno).
kiakiauhbra=el que restrega, rasca. kiama ra mangkaia=mencionar.
kiakimba=especie de pajarito. kiama mâka=cerumen.
kiaksu=especie de lora o cotorra; se a- kiama mangkaia (dingkaia)=avisar;
plica a personas de ambos sexos que notificar; poner al tanto.
tienen un carácter perverso, pero ge- kiama munan=le engañó su (el) oído.
neralmente insaciables en cuanto al kiama para (kiamapara, kiamapa-
sexo. rira, kiama parira)=sordo; desobe-
Baha mairka lika kiaksu.=Esa mujer diente, rebelde.
es muy fogosa en el amor. kiama plamaya=la parte trasera de la
¿Bara kiaksu?=¿Qué pasó, perverso, oreja.
malicioso, insaciable? kiama prakaia=tapar los oídos; impe-
kiakwani (siakwani)=la culebra mica. dir que oiga.
kiakwani=el erizo. kiama prawra=sordo; que no escucha
kialan (gialan)=galón. bien.
kialera (kialira)=soga o mecate trenza- kiama (pri) tniki walaia=escuchar a-
do con cuero de vaca (antiguamente lo tentamente; prestar atención.
312
kisangni=el ovillo (de cabulla), usado por lencio contra alguno; prometer no re-
los indígenas. ñir más.
kisauri (kîa saura)=culantro; cilantro. kisu mâ kura laya=bebida típica, hecha
kisbaia=chillar; dar chillidos; bramar; gri- con semilla tierna de “ojón”.
tar. kisura (kisuro, kisuru, skiro, skiru,
kisbanka=acción de chillar; chillido. kiru)=cuchillo; navaja; daga.
kisbaya (kitsbaya, skitbaika, sikitbai- kiswa=raya liza (pez); Osa Menor (una
ka)=reglón; cabrío de tejado para el te- constelación).
cho. kiswaia=freírse.
kisi=cuento; fábula; mito; leyenda; kiswaia=percibir una sensación ardiente
cuento de hadas. o picante; desgargantarse; chillar.
kisi aisaia=contar relatos (cuentos). kiswaika=parte por donde se fríe una
kisiria=especie de plátano pequeño de cosa.
color amarillo. kiswanka=freídura.
kiskaia=freír; derretir; fundir. kiswat=nombre de un árbol; especie de
kiskaika=lo que sirve para freír. árbol con flores pequeñas color de
kiskama (kiskamka)=riñón (F.P.E.: kis- clavel.
kami, kiskamki, kiskima; kiskamma, kiswat mairin=especie de árbol pareci-
kiskamkam; ai kiskama, ai kiskamka). do al kiswat (se usa para hacer palan-
kiskamka=riñón de. cas).
kiskan taya=chicharrón. kital=especie de molusco bivalvo de co-
kiskanka=acción de freír; freídura. lor rojizo.
kiski=friendo (de kiskaia). kitar (gitar)=guitarra.
kîski (sikiski)=zorra; zorro; zorrillo. kitas=liga atadera.
kiskidi=especie de ave de color café con kitauhka (kitauka)=el pájaro güis;
la cabeza blanca y el pecho amarillo. nombre de un pajarillo que canta “kit
kiskis=nombre de un ave (pico de oro). au ka”.
kiskra=modo y acción de freír. kitbaia=mover; menear; poner a un la-
kisnak=especie de palma. do; aflojar empujando.
kisni=sensación ardiente; ácido; picante; kitbaika=lo que sirve para mover cosas.
acetoso. kitbanka=movimiento; que causa movi-
kisnira=que es muy picante. miento.
kiso (kisu)=queso. kiti (kit kit)=apretado.
kisu=nombre de un árbol y su fruta; el ¡kiti bal!=¡hágase para acá!; ¡acérquese
coyolillo, palma delgada con racimos para acá! (kitwi bal).
de frutas oleaginosas; árbol parecido kiti (kitwi) balaia=moverse un poquito
al cacao. para acá.
Kisu Bîla=nombre de una comunidad a o- kiti (kitwi) waia=moverse un poquito
rillas del Río Coco, aguas arriba de para allá.
Waspam y abajo de San Alberto. kiti iwaia=sentarse como sardinas.
kisula=nombre de un ave; especie de pa- Kainamra kiti (kitwi) was.=Muévase
jarito, color verde-castaño. para adelante.
kisu mâ batana=el aceite del fruto de la Ninamra kiti (kitwi) was.=Muévase pa-
palma yolilla. ra atrás.
kisu mâ bikaia=resolver mantener si- kito (kitu)=rojo.
316
lalma bîla=lado del oriente; camino lama=pecho; tórax; seno; el regalo o be-
del oriente. neficio para; la presencia; la proximi-
lalma kahbaia=amanecer; alborear; a- dad (F.P.E.: laima; lamam, lamma; ai
parecer los primeros rayos de un lama).
nuevo día. (wan) lama alkaia=tener dificultad al
lalma kahbi=amaneciendo; al amane- ingerir alimento, debido a comer de
cer. prisa y no usar bebida.
lalma lâka=(creencia indígena): du- lama bîla=seno; pecho.
rante el tratamiento de algún en- lama dusa=esternón; tórax.
fermo, está prohibido pasar por el lama kahwisa (sukutbisa)=tiene hipo.
lado este de la casa, particularmen- lama kriwi=la bronquitis.
te las mujeres embarazadas. lama kum prais=una brazada.
lalma mapa=hacia lo hondo; lado del lama param=libre; franco; abierto.
este; lado oriental. lama prakka (prâka)=la armadura
lalma pâsa (payaska)=viento del este. del pecho; pectoral.
lalma pâwan=el alba. lama skutwaia (sukutwaia, kahwa-
lalma tani=hacia el oriente o este. ia)=tener hipo.
lalma wina=oriental; del este. lama skutwanka (sukutwanka, ka-
lalmak=por el este; por lo abierto o lo hwanka)=hipo.
profundo. lamaia=ponerse calma la mar; calmarse
lalmapara (lalmapa tani, lal mapa el viento; ponerse tranquilo.
tani)=para afuera; situado en o al lado lamaia angkisa=hay señal de que va a
del este. calmar(se).
lalmukia=el madero caballete. lamaia lipisa=relámpagos distantes a-
lal pauni=la barba amarilla (serpiente) nuncian que va a calmar(se).
cabeza roja. lamaika=que causa calma; parte por
lalukra=pensador; crédulo; creyente; donde se calma.
pío; cristiano; pensativo. lamak=cerca de; por cerca de; casi
lalukra=el que cruza, atraviesa, trans- (F.P.E.: laimak; lamamku; ai lamak).
porta de un lugar a otro; el que pasa. lamak luaia=pasar cerca de.
lalukwra (lalukra)=que hierve. lamanka=acción de calmarse.
lalulkra=tirador; lanzador; arrojador. lamara=cerca; cerca de; cercano; que
lalura=transitorio; pasadero; pasajero; está situado a poca distancia; conti-
que supera. guo; inmediato; cercanamente; a poca
lam=calmo; algo quieto y calmo. distancia de; casi; junto; aproximada-
lam kaia=estar algo sereno, apacible, mente (F.P.E.: laimara; lammara; la-
sosegado. mamra; ai lamara).
lam prukisa=la marea está establecida lamara balaia=acercarse a.
(parada): no hay flujo. lamara kaia=estar cerca de.
lam (lamh, wlam)=puerco marino; mar- lamara waia=acercarse; aproximarse.
sopa. lamia=el tigre de (const. de limi).
Lamlaya (Lamhlaya)=comunidad cercana lâmka=tu ley.
a Bilwi hacia el lado oeste (Lamh La- lamka=proximidad; cercanía; vecindad;
ya). inmediación.
lama=cerca; cercano. lamka ra=cerca; cerca de; casi; de
339
lilia=alegre; feliz; gozoso (F.P.E.: lilii; li- Gâd lilka ba kat paskan.=Creado a i-
liam; ai lilia). magen de Dios.
lilia=alegría; felicidad; regocijo; gozo; lilkapas=medio; intermedio.
deleite; delicia. lilkira=con todo y el espíritu; que tiene
lilia daukaia=alegrar; contentar. espíritu.
lilia kaia=estar alegre. lilu=nombre (especie) de un pez que se
lilia lâka=alegría; gozo. ve entre las raíces de los manglares.
lilia pulaia=dar cabriolas; festejar; ju- lilura=collar; la cuenta; abalorio; un
gar bailando. cordón de abalorios: adorno (F.P.E.:
lilia pulanka=el baile (indígena). lilurki; lilurkam; ai lilurka).
lilia takaia=alegrarse; regocijarse; lilura kauhbaia=ensartar y hacer el
contentarse. collar.
liliaka=la alegría de; alegría; felicidad; lilura mâ=abalorio.
regocijo; gozo; delicia. lî-man (lî ‘man, lî baman)=insípido;
liliakira=alegremente; felizmente; gozo- simple; tenue; cocido sólo con agua;
samente; que tiene mucha alegría; fe- llena de agua.
liz; gozoso; bienaventurado. Limbaika (Lingbaika)=comunidad ubica-
lili lili=el género con ojetes; la picadura da al lado este de Alami Kangban.
ligera. limi=tigre; jaguar (F.P.E.: laimia; la-
lilihwaia=esparcirse; bullir (hormigas u miam; ai lamia).
otros insectos); desovar (los cangre- “limi aisa”=cazador de tigres.
jos, etc.); enjambrar (liliwaia). limi buhru=el tigrillo.
lilihwanka=acción de lilihwaia. limi bulni=tigre barcino, overo o pin-
lilika=concubina de (const. de lila). tado; el jaguar.
lilka=medio; centro; mitad de (const. de limi dusa=especie de helecho arbores-
lila). cente (rami dusa).
lilka=retrato; la semejanza; sombra; i- limi kruhbu=gato montés.
magen reflejada en agua o espejo; limi kuyu=el tigrillo; manigorda, con
cuadro; fotografía; dibujo; estatua; fi- manchas blancas.
gura; reflejo; modelo; espíritu; espec- limi mihta=mano de tigre (planta me-
tro; visión; fantasma; alma: en la cul- dicinal): buena para tratar dolores
tura y creencia indígena, el alma tie- artríticos.
ne como tres pulgadas de alto (F.P.E.: limi pauni=el puma; el tigre león; ti-
lilki; lilkam; ai lilka). gre colorado.
lilka âialkra=fotógrafo. limi pihni=tigre blanco.
lilka alkaia=fotografiar; tomar foto; limi puputni=tigre moro.
retratar. limi siksa=la pantera; el tecuán.
lilka briaia=parecer a. limi wayata=gato cerval.
lilka daikaia=espantar; matar. limlim=(culto indígena): el algodón (en-
lilka daukaia=dibujar a; fabricar, ela- terrado con el muerto) con que el al-
borar o hacer una imagen, cuadro, ma espanta las polillas grandes que
etc. le atacan (véase isingni).
lilka kaikaia=ver visiones; ver pelícu- limlim daukaia=hacer tejido con mos-
la, televisión, etc. tacillas.
lilka pain=una hermosa vista. limhsi (limsi)=nombre de un árbol; el
347
aquella parte; el tiempo por el fin de que se cree que es un espíritu pro-
diciembre cuando van a cazar vena- creador; especie de lagartija; (creen-
dos. cia indígena): cuando aparece en el
liwatiskla (mina) krawisa=el viento vestido de una mujer, indica que e-
sopla del suroeste. lla está embarazada.
lî yau yau=la arañita de agua. luhpa mairin=hija.
liwra (liura)=en el agua; el agua; hacia luhpa pura=la que se muere en el par-
el río. to.
lot (lat)=la suerte. luhpa sahwaia=tener (muchos) hijos.
lot (lat) lulkaia=echar suertes. luhpa tangni=especie de orquídea
luaia=pasar; acabarse; cruzar; pasar el (ver wiyakis).
tiempo; cesar una cosa; atravesarse; luhpa waitna=hijo (varón).
pasarse de un lugar a otro; trasladarse. “luhpa yapti”=la que tiene muchos
lamak lui waia=pasar cerca de alguien hijos.
sin mirarlo. luhpa=la (orquídea) “vaca”.
luaia apia=continuo; perpetuo. luhpa=especie de caña con flores pare-
luaika=pasada; paso; pasaje; pasillo; si- cidas a las del jenjibre.
tio por donde se pasa. luhpia=const. de luhpa; hijo o hija de
luaikas=que no tiene pasada, paso o pa- (se aplica a los animales y las plantas
saje; permanente; duradero; no transi- también); la mata (de los bananos,
torio. plátanos, etc.); el socarrén.
luaikira=que tiene pasada, paso o pasa- aras luhpia=el potro.
je; pasadero; pasajero; transitorio. luhpia diwra=sobrino, sobrina de; el
luanka=acción y efecto de luaia; pa- tío o los hijos de su hermano.
so. luhpia kuya=hijastro de; el hijo o la
luha=sin; careciendo de; falta de; desti- hija de un “waika”, un “kauhka” o
tuido. un “klûa” (véase también aisakuya
diara luha=sin nada. o aisa kuya y yaptikuya o yapti
kwala luha=desnudo; sin ropa. kuya).
saurka luha=sin pecado; puro; santo. luhpia mairin=la hija.
swira luha=sin vergüenza. luhpia tawahkia=el primogénito.
luhakira=necesitado; pobre; que no tie- luhpia waitna=el hijo.
ne nada; destituido. luhpias=sin hijos; que no tiene hijos; no
luhdi=algo que sólo es cáscara, por ejem- prolífico (comp. luhpa baikras y bia-
plo, el arroz después de ser pilado. rapara o biara para).
luhpa=hijo; hija; prole (F.P.E.: luhpi; luhpira=que tiene hijos; fecundo; prolí-
luhpiam; ai luhpia). fico.
“luhpa aisa”=el que tiene muchos hi- lui=pasando; que pasa.
jos. lui waia=trasladarse; terminarse; pa-
luhpa baikaia=parir hijo; dar a luz. sar; cesar una cosa; no durar; atra-
luhpa baikras=sin hijos; infecunda. vesar; cruzarse.
luhpa diwra=sobrino; sobrina. lui waikira=no duradero; pasadero;
luhpa kuya=hijastro; hijastra; ahijado; transitorio.
ahijada. luk (lok)=suerte.
luhpa lila=nombre de un ave nocturna luka=al pasar; después de.
350
orillas del Río Coco, aguas arriba de nana=cuello; pescuezo (F.P.E.: naina;
Wiwinak y abajo de Tulim Bîla. namna; ai nana).
naman=sólo esto; único; solamente; una nana dakbaia=degollar; cortar el pes-
vez más; otra vez (cont. de naha y ba- cuezo.
man; na’ man). nana dusa=clavícula.
namhpa=otro; por otra parte. nana wila=corbata; corbatín.
namhpa namhpa=acá y allá; sin rumbo nanak=por el cuello.
o dirección; indeciso; vacilante; fluc- nanara=ahora; ya.
tuante; dudoso. nanara kat=hasta ahora.
namhpa namhpa lukaia=dudar; estar nanara pali=ya; ahorita; ahora mismo.
indeciso. nanas=que no tiene cuello; sin pescue-
namhpa namhpa taukaia=andar de zo.
ceca en meca; mirar por ambos la- nanaswan=el mayor de edad.
dos. nanandai (nandai)=pescuezo pelado
namhpana=el paciente de un curandero (como algunas gallinas, etc.).
o sukia (F.P.E.: naimhpana; namhpa- nanawa (nanawra)=flexible; plegable;
na; ai namhpana). que se tuerce fácilmente.
namhpara namhpara=por los dos la- nandai=la gallina japonesa (pescuezo
dos; de un lado a otro; en otro sentido. pelado).
namika=hasta ahora; al fin; ahorita; en nandusa=nana dusa.
estos momentos. nani=forma de plural; palabra que se usa
namika ra=lo mismo que namika. para formar el plural.
namna=tu pescuezo o cuello (de nana). inska nani ba=los pescados.
nâmna=(sigue en sustantivo): en cuanto Man nani, bal.=Vengan ustedes.
a; tal; que dice que. nanihkra=confortador.
nampa=tu diente (de napa). nanik=por (por medio) de ellos.
nampa (nampara)=por un lado. nanika=(indica un conjunto de objetos a
nampiara=tu quema (de impiara). que se refiere).
namplikaia=robarte a tí (de implikaia). nanikbra=movedor; sacudidor.
namsauhkaia=herirte a tí (de insauhka- nanikwra (nanikra)=movedizo; tem-
ia). blador.
namskahkaia=adornarte a tí (de sakah- nanka=const. de nana.
kaia). nanka=el estanquito de agua (comp.
namskaya (naskayam, namskayam)= ninka y piahka).
tu pescado (de inska). nankaya=madriguera; guarida; cueva.
namsla=tu finca. nanuhkra=que causa desarrollo.
namta=tu modo. nanuhra=que se desarrolla.
namta lukaia=imitarte; seguir el e- napa=diente; muela; aguijón; picadura;
jemplo tuyo. tecla; rastrillo; la aguja (de máquina);
namya=tu hierba (de inma). la uña; la oreja: de herramienta (F.P.E.:
nan=así; de esta manera; apenas; luego naipa; nampa; ai napa).
que; en cuanto; solamente. napa baikaia (sakaia)=echar los dien-
nan=al momento de (con verbo). tes.
nan lupia=un poquito; una migajita. napa baiwaia=endentecer; salir los
nan nan wisa=dice así. dientes.
369
pâli tit buaia=brincar de furor; levan- co, aguas arriba de Santa Fé.
tarse con un impulso. palkaia=tender cama, mesa, etc.; exten-
pâlaika=facultad de volar; cosa para vo- der; difundir.
lar. aras (munhta) ba palkaia=ensillar el
pâlaikas (pâlankas)=que no tiene facul- caballo.
tad para volar. krikri palkaia=hacer (arreglar) la ca-
pâlaikira (pâlankira)=capaz de volar; ma.
que tiene facultad para volar. kwala palkaia=tender la ropa.
pâlanka=vuelo. tibil palkaia=poner la mesa.
pali=muy; especialmente; de veras; así palkaika=cosa que sirve para tender la
es. cama, mesa, etc.
pâli=saltando; volando. palkaikas (palkankas)=que no se puede
pâli lanhwaia=soltarse por tanto tirar. tender.
palhbaia (balhbaia)=abanicar; batir las palkaikira (palkankira)=que se puede
alas. tender.
palhbaika=lo que sirve para abanicar; a- palkanka=acción de palkaia.
banico. palkra=modo de tender (de palkaia).
palhbaikas=que no se puede abanicar o palkras=no tendido.
batir las alas. palpa=manatí.
palhbaikira (palhbankira)=que se pue- palpa taya (palp-taya)=el azote he-
de abanicar o batir las alas. cho del cuero del manatí.
palhbanka=acción de palhbaia. Palpa taya inisa.=Suena el chilillo.
palhbaya=abanico. palpaya=const. de palpa.
palhbra=modo de abanicar o batir las a- palpa kwarka=especie de árbol con cu-
las. ya fruta se tiñe morada la ropa (no es
palhbras=que no abanica ni bate las a- fija).
las. palpa pata=especie de zacate acuático;
palhni=extenso; ancho. sombrerón (planta medicinal): buena
palhnika=anchura. para tratar enfermedades causadas por
palhpura (palpura, plapura)=delanti- malos espíritus y otras enfermedades.
llo usado por los varones indígenas; palpa smara=la anguila grande.
clase de pantalones cortos que usa- pam (pamni)=angosto; algo apretado;
ban los indígenas; prenda masculina incómodo.
conocida como “palhpura” o “tapa- pam krawaia=soplar duro el viento.
bo”(hecha de “tunu”); también se ha- biara pam=lleno el estómago.
cía de tela de algodón y teñido con di- pâm=palma; palmera.
ferentes colores. pamaia=colgar; suspender una cosa en
palhwaia (palwaia)=pulsar el corazón; el aire; guindar.
extenderse; tenderse; mecerse o mo- pamaika=colgadero.
verse las ramas de un árbol o las ho- pamaikas (pamankas)=que no se puede
jas. colgar; sin colgadera.
palhwra (palhra)=modo de palhwaia. pamaikira (pamankira)=que se puede
palhwras (palhras)=que no se mece. colgar.
Pâli Yumhpa (La Esperanza)=nombre pamanka=colgamiento.
de una comunidad a orillas del Río Co- pamhpaya=tu hombro (de pahpaya).
376
pauya=rojizo. penans=penitencia.
pâwaia=crecer; aumentarse; desarrollar- penans daukaia=hacer penitencia.
se. pî=comiendo (de piaia).
pawaia=ponerse colorado; madurar(se) piahka (piahka bîla)=charco; pantano;
o sazonar(se) las frutas; rojear; enroje- ciénaga; cenegal.
cerse. piahkika=el pantano de (de piahka).
pâwaika=crecimiento; parte por donde piahkikas=no pantanoso.
crece una cosa. piahkikira=pantanoso; cenagoso.
pawaika=parte por donde se enrojece o piahku=avanzado de noche; tarde (de
madura una cosa (fruta). noche).
pâwaikas=incapaz de crecer. piaia=comer; consumir; alimentarse.
pawaikas (pawankas)=incapaz de enro- pî (pih) âpu daukaia=consumir; aca-
jecerse o madurarse. bar con.
pâwaikira (pâwankira)=capaz de cre- pî (pih) kaikaia=probar; gustar.
cer. piaika=la comida preparada; el come-
pawaikira (pawankira)=capaz de enro- dor; facultad para comer; lo que sirve
jecerse o madurarse. para comer.
pâwan=crecido. piaikas=que no tiene facultad para co-
pawan=maduro; enrojecido. mer; que no se puede comer; no comi-
pâwanka (pâwrika)=crecimiento; desa- ble.
rrollo; crianza; el aumento; el alto. piaikira=que tiene la facultad para co-
pawanka=enrojecimiento; maduración. mer; que se puede comer; comible;
pâwikira=crecidamente. comestible.
pawikira=madurándose. piak=especie de planta con hojas como
pâwra=modo de crecer. las de la malanga.
pawra=modo y acción de pawaia. piakaia=hervir; cocer; cocinar.
pâwras=no crecido; sin crecer; que no piakaika=cosa para cocinar como: po-
se desarrolla. rra, olla, caldero, estufa.
pawras=no enrojecido; no madurado. piakaikas (piakankas)=que no se puede
payal (paiyal)=lima, para afilar (úsese cocinar.
diara mala daukaika). piakaikira (piakankira)=que se puede
payaska=el viento de (const. de pâsa). cocinar.
kabu payaska=viento de mar. piakanka=acción de cocinar; cocción.
wangki payaska=viento del río. piakbaia (piakatbaia)=roer; comer co-
payaskas=sin viento; que no tiene vien- mo el cerdo.
to. piakra=modo y acción de piakaia.
payaskira=con todo y el viento; con piakras=no cocido; sin cocer; que no
mucho viento; ventoso; airoso. cocina.
lî payaskira=lluvia con viento. piampiam=nombre del ave urraca; espe-
payasku (paisku)=libélula. cie de marica.
pel=balde. piapiakra=cocinero; el que cocina.
pel (spel) munaia=deletrear. piapiawra=que se cocina fácilmente.
pen (pen kakma)=pluma para escribir; piarka=viudo; viuda (F.P.E.: piairka,
lapicero. piarkiki; piarkam, piarkikam; ai piar-
pen dusa=portaplumas; el canuto. ka, ai piarkika).
382
género muy ligero; que tiene muchas cie de planta medicinal: usada para
perforaciones. mareo, angustia y dolor de cabeza.
unta slihlang=un monte poco espeso. slilmika=silmika.
slihwaia=deshilarse; descoserse; deste- slilmika=la estrella de (const. de slil-
jerse; desenredarse; desunirse; desli- ma).
garse; desplegarse; salir el sol; desen- slilmikira=estrellado.
roscarse. slilwaia (silwaia)=derretirse; disolverse;
slihwaika=parte por donde se deshila. fundirse.
slihwaikas (slihwankas)=incapaz de slilwaika=parte por donde se derrite una
deshilarse. cosa.
slihwaikira (slihwankira)=capaz de slilwaikas (slilwankas)=indisoluble; in-
deshilarse. soluble.
slihwanka=acción y efecto de slihwaia. slilwaikira (slilwankira)=soluble; diso-
slihwra (slihra)=modo y acción de slih- luble; licuable.
waia. slilwanka=acción y efecto de slilwaia.
sliku=nombre de un árbol; el corozo. slilwra (slilra)=modo y acción de slil-
slilkaia (silkaia)=fundir; derretir; disol- waia.
ver; licuar. slimh (slim)=el tamarindo; árbol come-
slilkaika=lo que sirve para derretir. negro; tiene fruta; planta medicinal: ú-
slilkaikas (slilkankas)=que no se puede til para el fortalecimiento físico.
derretir. slimh (slim) wahwa=el jaboncillo (ár-
slilkaikira (slilkankira)=que se puede bol).
derretir. sling=flojamente; libremente; sin restric-
slilkanka=acción y efecto de slilkaia. ciones.
slilkra=modo y acción de slilkaia. sling aisaia=hablar claro y sueltamen-
slilma=estrella; astro (F.P.E.: slilmiki; te.
slilmikam; ai slilmika). sling sling daukaia=disipar locamen-
slilma ai biara drubi ba=la estrella e- te.
rrante. slingbaia=demoler; aflojar; deshacer;
slilma dakwi ba=el meteoro. derribar; destruir; arrojar de uno y o-
slilma kati=mes de las estrellas; mes tro lado; bajar (vela).
de diciembre. slingbaika=lo que sirve para demoler.
Slilma Lila=nombre de una comuni- slingbaikas (slingbankas)=incapaz de
dad (campamento) en el sector llano ser demolido.
sur del municipio de Río Coco slingbaikira (slingbankira)=capaz de
(Wangki Awala). Actualmente está ser demolido.
despoblada. slingbanka=demolición.
Slilma Sîa=nombre de una comunidad slingbra=modo y acción de slingbaia.
(campamento) en el sector llano sur slingslingya (singsingya)=el frijolillo.
del municipio de Río Coco (Wangki slingwaia=deshacerse; demolerse; derri-
Awala). Se creó antes de Slilma Li- barse; caerse.
la y actualmente está despoblada. slingwaika=parte por donde se derriba
slilma wâikira (wâikakira)=el come- una cosa.
ta. slingwaikas (slingwankas)=incapaz de
slilma tangni (latawira saika)=espe- ser derribado.
421
swapnira=que es muy suave, blando o swih (swi) tikaia (ban swih tikaia)=ol-
débil. vidar y perdonar una falta, deuda, etc.
swapnira=verdolaga (planta medicinal): swih waia=dejar e irse; dejar abandona-
buena para curar la fiebre, la diarrea, do.
infección urinaria y la hepatitis. swika (swirka)=al dejar; permitiendo;
swapra=modo y acción de swapaia. permita que; deje que.
swapras=no cansado; sin suavizarse. swirka balbia=déjelo venir; no le pon-
swara=la anguila del mar; siluro. ga obstáculo.
swara bîla=la galaxia; la vía láctea. swikat (swik)=sobrino político; el espo-
swaring=swauhring. so de la hija de la hermana de un va-
swaring=la tortuga sabanera, pecho que- rón; el hermano de la suegra de un va-
brado. rón; así dice el yerno al hermano del
swarka=const. de swara. suegro.
swarka=la coronilla; lazo corredizo. swim (swinta)=(mitología indígena): el
swarsap=dwarsap (puno). duende; espíritu en forma de un
swaska=el dedo menor; meñique; la úl- hombre enano con sombrero grande,
tima parte; menos; la parte más pe- dueño de todos los animales salvajes,
queña; el menor de cualquier cosa. especialmente las manadas de jaba-
swasu (swaso, swahsu)=especie de za- lîes.
pote. swim kiama=el hongo carnoso que cre-
swaswakra=pelador; el que intercede ce al lado de los troncos viejos; las pa-
por otro; el que se equivoca o no a- ragüitas.
cierta. swin=swinta.
swaswakwra (swaswakra)=equivoca- swin=abandonado; dejó (de swiaia).
dor. swinta=ser espiritual, de baja estatura:
swaswapkra=el que cansa o fatiga. las manos y los pies sólo tienen cuatro
swaswapra=fácil de suavizarse o can- dedos; dueño (amo) de los venados.
sarse. swira=modo y acción de swiaia.
swaswira=el que deja o abandona una swira=vergüenza; pena; sensura (F.P.E.:
cosa. swiri; swiram; ai swira).
swaswalkra=smasmalkra. swira briaia=tener vergüenza.
swaswika=swaska. swira daukaia=avergonzar; insultar;
swauring (swauhring)=especie de tor- tener pena.
tuga pequeña de agua dulce. swira lâka=vergüenza.
swawra=anguila de laguna. swira lukaia=tener vergüenza; sonro-
swer aisaia (munaia, takaia)=jurar. jarse; ser uraño; sentir pena.
swerkira=bajo juramento. swira paskaia=humillar; hacer pasar
swi=dejando (de swiaia). vergüenza.
swiaia=dejar; soltar; abandonar; salir o swira takaia=avergonzarse.
tirarse de; renunciar; permitir; perdo- swirakira=vergonzoso; vergonzosamen-
nar; no mencionar. te.
swiaikas=que no se puede dejar, soltar o swiram=dejaste; déjelo (de swiaia).
abandonar. swiram=tu pena (de swira).
swiaikira=que se puede dejar, soltar o a- swiras=no dejado; sin abandonar.
bandonar. swiri=dejé (de swiaia).
432
dos. ka).
tar baiki (tarbaik)=mitad; medio; un tasa kraukaia (sabaia)=picar hule.
trozo o pedazo. tasa laya=leche de hule (el árbol).
tar baiwaia (tarbaiwaia)=rajarse; re- tasapaia (tahsapaia)=acariciar; mimar;
ventarse o abrirse completamente; bendecir; poner las manos sobre la ca-
quebrarse separadamente. beza de otro.
tar baiwan (tarbaiwan) lâka=discor- tasapanka (tahsapanka)=acción de ta-
dia; división; contención; cisma. sapaia.
tara=grande; gran; enorme; gordo; grue- tasa yula=el pitorreal (ave).
so; inmenso; abultado; corpulento; tasapra=modo y acción de tasapaia.
considerable; muy. tasba=tierra; suelo; terreno; territorio;
siksa tara=muy negro y grande. mundo; el lugar (F.P.E.: tasbayi, tasbai-
tihmia tara=muy oscuro (hablando de ki; tasbayam, tasbaikam; ai tasbaya, ai
la noche). tasbaika).
waitna tara=hombrón; hombre gran- ¡Kai (kaiks), tasba almuk na!=dicho
de. popular, para referirse a alguien que
tara daukaia=agrandar; engrandecer. está haciendo algo fuera de lo nor-
tara takaia=crecer; engrandecerse; mal: ¡Cuidado, que el mundo está vie-
hacerse grande. jo!
tarahat=trahat. tasba baikaia (plau munaia)=arar; la-
taranyula=taring. brar la tierra.
taribaia (taribi dingkaia)=chapuzar. tasba dukia (bisniska)=los quehace-
taring (taring yula), tahring (israng)= res (cosas) del mundo.
hormiga grande y guerreadora. tasba kakawa=el terrón.
tarka=grandeza; grandiosidad; inmensi- tasba lâka=leyes y costumbres civiles
dad; el grueso; el tamaño inmenso; o mundanales.
mayoría; la parte más grande; más tasba lapni=partes del llano donde no
grande o mayor; superior. crece nada.
tarka tara=muy grande; enorme. tasba mahbra=el huevo (de la gallina)
wan tarka (tarkika) nani=los héroes no fertilizado.
del pasado; nuestros mayores o an- tasba mana=impuesto sobre terrenos.
cestros. tasba mapa walhwal=cuatro puntos
tarkaya=algo más grande o mayor que. cardinales.
tarkika=el mayor o más grande; la parte tasba nikban(ka), nikwan(ka)=terre-
más grande; mayoría; el más notable; moto; temblor de tierra.
el héroe de los antepasados. tasba niki niki=temblor.
tarkira=que tiene la calidad de ser muy Tasba Pain=nombre de una comuni-
grande. dad en el sector llano sur del muni-
târkira=que tiene mucho alquitrán. cipio de Río Coco (Wangki Awala).
tart=tât. Tasba Pauni=comunidad ubicada al sur
tar tar=enteramente y con violencia. de Alami Kangban.
tar tar baiwaia=rajarse completamen- Tasba Raya=nombre colectivo para re-
te. ferirse a varias comunidades formadas
tâs=tarea; contrato. a raíz de un traslado del sector de Río
tasa=hule (F.P.E.: taski; taskam; ai tas- Coco abajo (Francia Sirpi, Santa Cla-
439
no; recto; culo; monte; montaña; bos- unta payaska=brisa del monte que
que; selva (F.P.E.: untiki; untikam; ai crece en la orilla del agua.
untika). unta prakaia=tapar; encerrar.
unta bika=unta bita. unta saika=yerba medicinal; el casti-
unta bikaia=tapar. go o varilla.
unta bîla=el ano; el recto; eco. unta saika kakaira=curandero; cono-
unta bin=ruido del monte, viento, pá- cedor de plantas medicinales.
jaro, etc. unta sakaia=destapar.
unta binska lupia=frijolillo silvestre unta tara=bosque; montaña.
(planta medicinal): buena para curar unta twakni=monte denso, espeso.
abscesos y lesiones en los ojos. unta swaika=duhtu.
unta binska tara=especie de planta untak=por el monte; por el hoyo.
medicinal: buena para curar los es- untira=que tiene hoyo.
pasmos musculares. untra=hueco; con abertura; cóncavo.
unta bita=tapa; tapón; tapadera; cu- biara untra=mujer paridera.
bierta. untrira=untra.
unta dadimra=cazador; monteador. unuh (nuh, knuh, knu)=mortero para
unta dakura (dakra)=área montañosa pilar arroz, etc.
pequeña. unuh mihta (wihta)=la mano del morte-
unta dawan (dukia)=aubia: protector ro; el majadero.
de los jabalíes. unuhkaia=nuhkaia.
unta dimaia=montear; ir de cacería. un wiswis=que se hincha las narices.
unta (ra) dimaia=(costumbre indíge- upaia=adormecer; dormitar; tener sue-
na): el apartarse la mujer durante ño.
el parto y mientras está menstruan- upam=especie de buitre; zopilote con
do. cabeza blanca.
unta disang=monte viejo (primitivo), ûpan=adormeció; adormecido (de upa-
aún no sembrado. ia).
unta drapka=granadilla de monte (u- upan=carne comestible.
na planta medicinal): buena para ali- upan sakaia=pescar o cazar.
viar las inflamaciones musculares, upanka=acción de upaia.
la artritis y dolores de vientre. upanka=la carne de (de upan).
unta dukia=ser espiritual negativo de upankira=que gusta comer mucha car-
la montaña. ne; donde abunda la carne; rico.
unta kalilka twisa=lengua de gallina upankira=especie de insecto.
de montaña (planta medicinal): bue- upikira=de un modo dormido.
na para aliviar cataratas, enfermeda- upla=persona; gente; individuo (F.P.E.:
des causadas por malos espíritus y upliki; uplikam; ai uplika).
mareos. upla aihwa=humano; gente común;
unta kiwka=bejuco; enredaderas. verdadero hombre.
unta kraukaia=perforar; calar; traspa- upla âikra=asesino; homicida.
sar; agujerear. upla apia=inhumano; monstruo.
unta kurika=zapote silvestre (planta upla almuk=adulto; anciano(a).
medicinal): buena para curar la dia- upla bani=cada uno; cada persona.
rrea, el asma y otras enfermedades. upla bîla aisanka=idioma; lengua.
461