Anda di halaman 1dari 485

DICCIONARIO

ESPAÑOL-MISKITO
MISKITO-ESPAÑOL

Primera Edición

Escrito por:
Prof. Dionisio Francisco Melgara Brown

Waspam, Río Coco (Wangki Awala)


23 de Junio, 2008
2

DICCIONARIO
ESPAÑOL-MISKITO
MISKITO-ESPAÑOL

Primera Edición

Reservados todos los derechos. Quedan rigurosamente prohibidas, sin la autorización del autor, bajo las
sanciones establecidas en las leyes, la reproducción total o parcial de esta obra por cualquier medio o
procedimiento, comprendidos el fotocopiado, la distribución o venta de ejemplares de ella mediante alquiler o
préstamo públicos.

Escrito por:
Prof. Dionisio Francisco Melgara Brown
Waspam, Río Coco (Wangki Awala)
23 de Junio, 2008
3

D E D I CAT O R IA

Con todo cariño, mucho recuerdo y agradecimiento, dedico esta obra a las personas (seres
queridos y consejeros), que supieron darme ese empuje y motivación, para que pudiera
dedicar parte de mi tiempo y el talento que el Creador me dio y dejar como un pequeño
legado esta importante obra literaria a las presentes y futuras generaciones.

En primer lugar, al sacerdote capuchino Fray Vidal Banazek (q.e.p.d.), por haberme dado
la primera oportunidad de trabajo y aceptar ese reto de traducir la primera obra ecuménica
(el Nuevo Testamento de la Biblia), y hacer realidad sus sabias y proféticas palabras: “Un
día usted será autor de grandes obras literarias, tendrá ingresos económicos de su
lengua y así podrá mantener a su familia”.

A mi querido padre Florentino Melgara, más conocido como Don Lencho (q.e.p.d.), por
haberme dado la oportunidad que él no tuvo, de prepararme en una carrera profesional, lejos
de mi tierra natal, cuando el acceso a la Educación Media en nuestro Municipio era
privilegio de unos pocos. Hasta el más allá le digo: “Papito, no le he fallado”.

A mi madrecita Dicilina Brown Gómez, que en su sencillez y humildad, ha sabido disfrutar


de mis logros en la vida, especialmente en el campo de traducción y labor de rescate de mi
rica y bella cultura miskita.

Al siempre recordado Mons. Salvador Schlaefer Berg (q.e.p.d.), por haber confiado
siempre en mí, por la formación religiosa que me dio y delegarme la dura y delicada tarea
de traducir las Sagradas Escrituras a la lengua de mi pueblo indígena.

A los(as) ancianos(as) de mi bello pueblo Waspam y las comunidades del Río Coco, de
los(as) cuales he recibido gran parte de estos conocimientos plasmados, en especial don
Godfrey Miguel (q.e.p.d.), don Aricio Suazo (q.e.p.d.), don Bill McLean (q.e.p.d.), don
Porce Clarans. A todos, vivos y difuntos, mi eterna gratitud.

A mis lindos regalos que el Creador me dio en estos últimos once años: Dionisio Jacob,
Auka Tangni y Lilia Kîra. Ellos son la razón de mi vida y me motivan día a día para que
mi labor sea hecha con amor y entrega.
4

PR E S E NTAC I Ó N

“Pueblo que pierde su idioma, pierde su independencia” han dicho personalidades que han
sabido darle valor a la lengua de cualquier pueblo o raza en este mundo, no importando su
tamaño o número de hablantes.
Retomando este pensamiento, desde el mes de Marzo del año 1993, se dio inicio a esta
modesta obra en la ciudad capital al estar convaleciendo de un accidente en el cual estuve a
punto de perder la vida y tuvo su culminación feliz el “Día del Padre”, 23 de Junio de
2008: 15 años y tres meses. No ha sido fácil “trabajar con las uñas”, según el habla de
nuestra gente, y sin apoyo alguno. Han sido muchas horas de trabajo en borrador, en hojas
sueltas, preguntando, escuchando, investigando, consultando, en fin, buscando la mejor
manera de hacer una obra que pueda ayudar a nuestra niñez, adolescencia y a la población
adulta, pero más que todo, al Cuerpo Docente que trabaja en la Enseñanza en el Programa
de Educación Bilingüe-Intercultural, que dicho sea de paso, el que escribe es uno de los
pioneros y fundadores (5 de Febrero de 1984).
Brindo mi gran reconocimiento a las dos Iglesias con más años de presencia entre los
indígenas costeños: la Morava y la Católica. Han sido ellos que nos han dejado los primeros
escritos, gramática y normas de escritura. Los primeros diccionarios han sido fruto de ellos:
Heath-Marx (Misioneros Moravos Extranjeros) y Adolfo Vaughan (Católico). Los
ejemplares de esos libros son reliquias que deben guardarse y exhibirse en cualquier
Biblioteca o Museo en nuestra Costa Caribe Nicaragüense.
Por años nos hemos guiado por las Normas establecidas por estos autores. Las gramáticas
y diccionarios escritos por estos hermanos han sido la brújula para todos los que traducimos,
laboramos en la Enseñanza o hacemos uso de Biblias traducidas.
Esta obra contiene las variedades o regionalismos empleados en diferentes zonas de
nuestra Mosquitia (Hondureña y Nicaragüense). Se ha querido mantener, en ciertos casos,
las diversas formas de escritura inicial. Pero lo que más se ha pretendido es actualizar la
Ortografía, tomando en cuenta los Acuerdos tomados en diferentes Reuniones, Consultas y
Talleres entre Educadores, Traductores, Autoridades, Religiosos, etc.
Esta es la primera edición y he decidido hacer la divulgación como un saludo a los 38
años de haberme iniciado en la noble tarea de la traducción. Esta publicación es apenas una
muestra, queriendo valorar la aceptación entre los lectores, Universidades, Ministerio de
Educación (MINED), pero más que todo, el Programa de Educación Bilingüe-Intercultural y
los Docentes del mismo, al igual que nuestras Autoridades Regionales y Locales.
El reto y la importancia de seguir trabajando en la elaboración de libros de Gramática y
Diccionarios es grande. Pero hace falta el Apoyo Económico, Material y Moral. La
Academia de Lengua Miskita tendrá un rol fundamental que desempeñar en este sentido.
Esperando haber dado una contribución en pro de la divulgación y conocimiento de
nuestra Lengua, haciendo a la vez el llamado a los(as) colegas educadores(as) para que
mejoremos y enriquezcamos esta obra en conjunto.

Su amigo miskito, orgullosamente hijo Waspameño y del Wangki,


5

Prof. Dionisio Melgara Brown

CONTENIDO DE LA OBRA

Este trabajo se ha hecho con la finalidad de brindar a los usuarios, especialmente los
docentes que laboran en el Programa Intercultural Bilingüe, un material que les sirva para el
mejor desempeño e impartición de sus clases, pero más que todo en lo que se trata de la
“lengua materna”.
En resumen, éstas son las particularidades de la obra:
 Poner en práctica los acuerdos y nuevas normas establecidas para la correcta
escritura de la lengua miskita, entre los que se destacan:
a) Uso del circunflejo (^) en las palabras con sílabas largas. Ejemplo: wîna=carne. Para
un mejor conocimiento y práctica de este tipo de situación, lo más recomendable es
parear las palabras parónimas. Ejemplo: mâya (chingaste, bajo, abajo) y maya
(esposo, esposa); tâwa (pelo) y tawa (despacio, lento).
b) Para casos de verbos con la sílaba larga y con circunflejo (ejemplo: pâwaia=crecer),
se recomienda mantener el símbolo en todas las formas de conjugación y palabras
derivadas de los mismos.
c) Haciendo referencia al inciso b, considero que por el momento no es recomendable
escribir o poner de manera exagerada el circunflejo en las palabras con un tono
fuerte en su primera sílaba. Difiero, al respecto, de algunos colegas que insisten en el
uso exagerado del circunflejo. Recordemos que este signo es muy poco conocido en
la escritura de cualquier lengua y más en la nuestra. Por tanto, soy de la opinión que
poco a poco vayamos introduciendo este tipo de situaciones.
 La mayoría de las palabras monosílabas aparecen en esta obra con el circunflejo.
Ejemplo: lî=agua; mâ=fruto, semilla, grano. Igualmente ocurre con las palabras que
tienen diptongo. Ejemplo: dîa=qué.
 Hasta donde se ha podido, se han escrito las diferentes variantes del habla. Ejemplo:
sikiski=zorro (variante Wangki) y kîski (variante Tâwira).
 Respetando y como punto de reflexión y análisis de la ortografía tradicional, se han
incluido algunos casos, incluyendo las diferentes formas empleadas para la escritura
de algunas palabras. La forma aceptada y de uso común en la actualidad, se ha
destacado en letra cursiva y negrilla.
 Para los casos de formas posesivas especiales, se ha hecho una selección de las más
usuales. Éstas sufren una transformación en su estructura interna y se aparta de las
reglas establecidas de formación de posesivos en las tres personas. La regla es la
siguiente: “a la palabra, añadirle o poner sufijo con las terminaciones ki, kam, ka”,
ejemplo: bîp (bîpki, bîpkam, ai bîpka). Un caso de sustantivo con forma especial
de posesión sería: utla (waitla, wamtla, ai watla). La identificación de los casos
especiales se da con las iniciales F.P.E. (Forma Posesiva Especial).
 Para la escritura de los verbos (forma infinitiva), la regla aplicada es con terminación
aia. Ejemplo: kaikaia, pulaia, etc.
 En los casos de verbos compuestos, lo recomendable es la escritura y conjugación de
forma separada. Ejemplo: aisi kaikaia (leer, dialogar, platicar).
6

 Se ha tomado muy en cuenta el uso de las plantas medicinales. Hay un contenido


muy rico y útil al respecto.
 En lo que respecta a la cosmovisión y mitología indígena, se ha hecho un esfuerzo
por presentar la mayor parte.
 Se ha tratado presentar un listado de las toponimias y nombres geográficos más
importantes (especialmente las de etimología miskita). Al respecto, ya está en
proceso un material, conteniendo nombres de diferentes puntos geográficos,
especialmente de la Región Autónoma Atlántico Norte, pues al autor le preocupa la
manera incorrrecta de la escritura de los mismos, hecha incluso por gente de mi raza
y con algún nivel de preparación, incluyendo educadores.
 Para muchas palabras de la Segunda Parte (Miskito-Español) que son poco
conocidas y para mejor entendimiento y aclaración, se han ejemplificado con
oraciones.
 Se ha incluido una gran lista de palabras arcaicas, en desuso o muy poco conocidas.
Esto es con el único fin de mantener toda la riqueza del pasado. Es interés del autor
que esta obra pueda servir a personas de todas las edades: ancianos(as), adultos(as),
jóvenes, adolescentes y niños.
 Se ha tomado en cuenta los dichos y expresiones populares que en estos últimos
años se han creado y que son parte de nuestra habla cotidiana. Ejemplo: ¡Aubrika
wap!=¡Déle viaje!, ¡Vamos para adelante!
 Acorde con las nuevas adaptaciones de términos bíblicos, aparecen algunas palabras
con sus cambios respectivos. Ejemplo: Jisas (Jesús); Gâd (Dios); insal (ángel).
 Se pretende que este material sirva en la enseñanza y conocimiento de nuestra
lengua en los Niveles Superiores de Educación (Secundaria, Universidad, Escuelas
Normales).
 En la Primera Parte (Español-Miskito) se ha tratado de incluir palabras de uso
corriente y que se considera que pueda servir de apoyo a todas las personas,
especialmente los educadores cuya primera lengua es el Miskito y tienen dificultades
con el Español.

FONEMAS DE LA LENGUA MISKITA


Vocales: a-i-u (tres).
Consonantes: b-d-h-k-l-m-n-p-r-s-t-w-y-ng (catorce).

ALGUNAS REGLAS BÁSICAS EN LA CONJUGACIÓN DE VERBOS

I. El Infinitivo del Verbo (Ejemplo: ver, ser, estar) se forman en Miskito, añadiendo a la
raíz la terminación aia.
Ejemplo: kaikaia balaia wiaia

II. El tiempo presente del Verbo se forma en Miskito, añadiendo a la raíz las siguientes
terminaciones: isna, isma, isa (Presente Indefinido). Ejemplo:
kaikaia : ver, mirar kaik isna kaik isma kaik isa
piaia : comer p isna p isma p îsa
7

Yang (nani).....raíz + isna = kaikisna pisna


Man (nani)......raíz + isma = kaikisma pisma
Witin (nani)....raíz + isa = kaikisa pîsa

1. El tiempo Presente Absoluto del Verbo se forma añadiendo a la raíz las terminaciones
una, uma, uya. Ejemplo:
kaikaia : ver, mirar kaik una kaik uma kaik uya
piaia : comer pi suna pi suma pi suya
NOTA: Hay personas, que siguiendo la regla establecida, dicen:
pi una (piuna) pi uma (piuma) pi uya (piuya)
2. Tres verbos tienen formas muy distintas de conjugación (casi Presente Absoluto), a
saber:
kaia balaia waia
sna aulna auna
sma aulma auma
sa aula auya

III. El tiempo pasado del verbo (Ejemplo: vi, fui, estuve) se forma añadiendo a la raíz las
siguientes terminaciones (Pasado Indefinido):
-ri kaik ri (kaikri) bal ri (balri) wi ri (wîri)
-ram kaik ram (kaikram) bal ram (balram) wi ram (wiram)
-an (in) kaik an (kaikan) bal an (balan) w in (win

2. El Pasado Absoluto se forma añadiendo a la raíz las siguientes terminaciones:


-atna (atni) kaik atna (kaikatna) bal atna (balatna) wi satna (wisatna)
-atma kaik atma (kaikatma) bal atma (balatma) wi satma (wisatma)
-ata (ati) kaik ata (kaikata) bal ata (balata) wi sata (wisata)
NOTA: Algunos hablantes del Miskito (diversas regiones) dicen: wiatna...wiatma...wiata.

3. Formas en tiempo pasado del verbo kaia (ser, estar, haber):


kapri
kapram
kan
NOTA: Los Miskitos de la Zona del Litoral del Caribe Nicaragüense y la Mosquitia
Hondureña dicen: kari...karam...kan. Pareciera que fuera incorrecto, pero si analizamos las
reglas establecidas, son las formas acertadas.

IV. El tiempo futuro del verbo expresa la intención de hacer algo en el futuro. En Miskito se
forma de la siguiente manera (Futuro Indefinido):
Raíz + amna..........kaikamna wimna kamna
Raíz + ma...............kaikma wima kama
Raíz + bia...............kaikbia wibia kabia

1. El Futuro Absoluto se forma añadiendo a la raíz del verbo las siguientes terminaciones:
8

Raíz + aisna kaikaisna wiaisna kaisna


Raíz + aisma kaikaisma wiaisma kaisma
Raíz + aisa kaikaisa wiaisa kaisa
2. Las formas futuras negativas se forman añadiendo apia después de las formas futuras.
Por ejemplo:
Witin ra wimna apia. = No le avisaré a él.

V. En Español, el Imperativo da una orden directa. Ejemplo: Váyase a la casa. En Miskito


también existe y se forma de la siguiente manera (Segunda Persona):
a) ORDEN POSITIVA: Raíz + s. Ejemplo: plaps (corra usted).
b) ORDEN NEGATIVA: Raíz + para. Ejemplo: plappara (no corra usted).

1. El Imperativo Plural para la Primera Persona, se forma añadiendo a la raíz del verbo la
terminación pi. Ejemplo:
a) plap pi (plappi) : corramos (nosotros).

2. En Español ocupamos la palabra (adverbio) no para expresar una idea negativa. Ejemplo:
Él no corre. En Miskito, el negativo se añade a la raíz del verbo.
Ejemplo: Witin plapras (él no corre).

NOTA: El Tiempo Presente: Se forma añadiendo ras a la raíz del verbo. Ejemplo:

Witin plapras (él no corre).


El Tiempo Pasado: Se forma añadiendo ras más las formas pasadas del verbo kaia.
Ejemplo: Witin plapras kan (él no corrió).

Sustantivos derivados de Verbos

1. En el Idioma Miskito existen sustantivos que se derivan de verbos. Por ejemplo:

Gobernar = gobernador

2. Existen tres clases, las cuales son:


a) Infinitivo + ka (el instrumento con el que la acción se realiza o el lugar donde
ocurre: daukaika....paskaika...munaika
b) Participio Pasado + ka (la acción misma o la nominalización resultante que
corresponde a una instancia de la acción, o como resultante de la misma:
daukanka...paskanka....munanka
c) Raíz verbal + ra (la acción de manera abstracta): daukra...paskra...munra
d) Formas reduplicadas (reduplicación de la primera sílaba) y corresponde
usualmente al agente de la acción: dadaukra...papaskra...mamunra
9

3. Se forman de la siguiente manera:


A) Instrumento usado: Raíz + AIKA
PAHB + AIKA = pahbaika (escoba)
B) La acción misma: Raíz + ANKA
DAUK + ANKA = daukanka (el hecho)
C) Raíz Verbal + RA
DAUK + RA = daukra (la forma de hacer)
D) Agente de la acción = dadaukra
Primera letra de la Raíz + A + Raíz + RA
D + A + DAUK + RA = Dadaukra (el que hace).
a) Verbos que comienzan con vocal, se forman precediendo la Raíz con AI:
Âialkra.....âiulbra (AI + RAIZ + RA).
b) Verbos que comienzan con AI se forman reduplicando la consonante que
sigue a AI:
AI + Primera Letra + A + Raíz + RA :
AI + W + A + WAN + RA = aiwawanra (el que canta).

BI BLIO G RAFÍA

DICCIONARIO: MISKITO-ESPAÑOL, ESPAÑOL-MISKITO-Warner G. Marx, George R. Heath,


Tercera Impresión, 1983.

DICCIONARIO TRILINGÜE: MISKITO-ESPAÑOL-INGLÉS, ESPAÑOL-MISKITO, INGLÉS-


MISKITO-Adolfo I. Vaughan Warman, Agosto 27, 1959.

Estudio Etnográfico sobre los Indios Miskitos y Sumus de Honduras y Nicaragua-Eduard Conzemius-
Traducción al Español y Presentación de Jaime Incer-1984.

Diccionario Elemental Miskito-Español, Español-Miskito-CIDCA, Julio, 1985.

Diccionario: Español-Sumu, Sumu-Español-Götz von Houwald, 1980.

LA MOSKITIA: Historia y Cultura de la Costa Atlántica-Gregorio Smutko-Colección Costeña, 1985.

LA MOSKITIA: Autonomía Regional-Lic. Steadman Fagoth Müller-Abril de 1998.

TININISKA: Recopilación boletines de Cultura Indígenas de la Costa Atlántica de Nicaragua-Años 95-


99-Primer Tomo y Segundo Tomo.
10

Diccionario Trilingüe: Miskitu, Sumu/Mayangna, Español-Melba Malean Cornelio y Miguel Urbina


Moncada, CIDCA-UCA, 2005.

PRIMERA PARTE abatir=batakaia; umpira baku daukaia.


abatirse=mayara iwaia; aimakupaia; kau-
ESPAÑOL-MISKITO haia.
abdicación=warkka wina sakanka; lulki
A swinka.
a=ra; mata; kat; bâk; bilara; wal; purara; abdicar=warkka wina sakaia; ai warkka o
mata. ai tronka swiaia.
¡a ver!=¡kapu! abdomen=(wan) biara; upla o daiwan
abacería=plun atkaia pliska o watla. biara; pura tani.
abaco=kulki kaikaia dusa kum. abdominal=biara dukia; biara bri.
abajo=munhtara; mununhtara; mâya; ma- abeja=nasma yula sâtka; nasma sâtka na-
yara; tasba mapa ra; maikara. ni.
abalanzar=lulkaia; tukbaia. (madre)=nasma yula; nasma kukika.
abalanzarse=istikira mapara waia; plapi abejar=nasma watla.
purara waia. abejarrón=nasma tarka.
abalorio=lilura; lilura mâ. abejuelo=nasma yula sirpi.
abanderado=plakin twatwilkra. aberración=aimahwakanka; mistik takan-
abandonado=lulkan; lulki swin; âuya ti- ka.
kan; tnaya ra laki swin. aberrar=aimahwakaia; mistik takaia.
abandonamiento=lulki swiaia lâka. abertura=unta kumi; bîla ba; kwâkanka;
abandonar=swiaia; lulki swiaia; sait ra kwawanka; ilingwanka; bîla kwawanka
laki swiaia; ban pali swiaia; mahka o kwâkanka; unta klauhban; dîa dîa bîla;
swiaia; lanhkaia; ban swapni taki yaia. unta.
abandono=lulki swin lâka; lulki swiaia abiertamente=param pali; param lâka ra.
lâka. abierto=param; kwawan; ilingwan; pah;
abanicar=balhbaia; palhbaia. kwâkan; latan; prakan apia.
abanico=pâsa balhbaika; pâsa yabaika; abigotado=unmaira; unmayira; unmaya
kauhla yabaia dukia; palhbaika; balhbai- ailal bri.
ka. abismal=tihu tara o pakni tara dukia.
abaratar=sipar daukaia; praiska lahbaia. abismo=albanhka; albanhkia; tihmu tara
abarcar=wisingbaia; klubi alkaia; bilara pliska; albangkia; nina palas; tuhunal;
auhbaia; auhbi briaia. tihu tara; pakni tara; mununhta âpu du-
abastecer=diara yabaia; auhbi yaia; auh- kia.
baia; diara auhbaia; plun o dîa dîa ni ya- abjurar=lulki swiaia; swer taki lulki
ia; auhbi yaia; dihbaia. swiaia.
abastecimiento=diara saki yabaia tânka. ablandar=swapni daukaia; kupia swapni
abasto=plun o dîa dîa piaia dukia, diara daukaia; lalalni daukaia; diara kum
wala sin; plun; diara. swapni daukaia.
abatido=kupia slinh (sling); mayara ya- ablución=sikbanka; lî ni klin daukanka.
ba; aisawan; bahki prukan; pura luan; abnegación=on ai wîna kulkras ba.
batakan; kupia sari. abnegado=ai wîna kulkras diara dauki ba.
11

abnegar=apia wih lulki swiaia; ai kupia wal auhan tara takaia; kabu ra rip manis
lâka ra swiaia. takan kaia.
abocar=bîla ni alkaia; bîla kwâki auhbaia. aborrecedor=misbara kakaikra.
abochornado=swira daukan; swira takan; aborrecer=saura pali kulkaia; misbara
lapta angkan. kaikaia; bahki kulkaia; sîa takaia; tayat-
abochornar=swira daukaia; swira takaia; ka takaia.
tuskaia. aborrecible=misbara kaikaikira; misbar-
abofetear=mawan ra wipaia o prukaia; kira.
mihta tanhtika ni prukaia; slap munaia. aborrecimiento=misbara kaikan lâka;
abogacía=layar warkka. misbara kaikanka; misbara; misbara lâ-
abogada=layar mairin. ka.
abogado=lâ kakaira; layar (waitna); lâ abortar=tuktan iki sakaia; tuktan piua
daktarka; upla tâwan aisasara; wan tâ- kau kan baikaia; luhpa saura baikaia;
wan aisi lâ uplika. mistik taki brih waia; saura baikaia.
abogar=lengstar takaia; upla kum hilpka abortivo=iki sakaia o piua kau kan baika-
aisaia. ia sip; luhpa iki sakaia saika.
abolición=sauhki tikanka; lâ kum karnika aborto=piua kau kan tuktan baiki ba; piua
âpu dauki swi ba. kau kan tuktan iki sakanka; piua kau
abolir=tikaia; sauhkaia; âpu daukaia; kar- kan baikanka; sisitni; iki sakanka; iki sa-
nika âpu swiaia; sauhki tikaia. kan o piua kau kan baikan dukia.
abollar=tuyutwaia; paskanka o yahpika abotonador=butin mangkaika.
tara daukaia. abotonar=butin mangkaia; tangnika, wa-
abominable=misbara kulkaia sip; misba- hia o slaunhka baiwaia.
ra kaikaikira. aboyar=âkaia; yarka lî purara awi kaia.
abominación=saura pali kaikan lâka; abrasamiento=angkanka; amanka.
misbara kulkaia lâka; misbara kaikanka; abrasarse=sluhaia; sluhwaia.
misbara; misbara lâka. abrazar=klâkaia; biara taya alkaia; kiaubi
abominar=misbara pali kulkaia; sîa yaia; (klubi) alkaia; bilara briaia.
saura kaikaia. abrazo=biara taya alkanka; kiaubi alkan-
abonar=dipasta yakabaia; tasba saika ka; lakula.
mangkaia; aibapaia; yamni kulkaia; dia- abrelatas=plun pân nani klauhbaia o
ra kum kau yamni daukaia; kler dauka- kwâkaia dukia.
ia. abrevadero=daiwan lî diaia pliska.
abono=tasba ra sîka mangki auhnika kau abrevar=lî dakakaia; daiwan lî dakakaia;
yabi ba; aibapanka. buskaia; wiria srikbi buskaia.
(orgánico)=tasba aunhka sîka mang- abreviación=bîla tâ ba; bîla dakbanka;
kras. kunhku daukanka; kunhkuka.
(verde)=tasba aunhka dus nani wina. abreviar=prah taih dakbaia; kau kunhku
abordar=aimakaia (duri, “plen”, ban daukaia; yarika o piua kunhku daukaia;
ban); slaup tnaya ra prakaia. kunhku daukaia; bîla ulbanka kunhku
aborigen=tawan almuk kum uplika; ta- daukaia.
wan kum luhpia almuk; ani tasbaya ra abreviatura=kunhku daukanka; kunhku-
pliska wina; ani tasbaya ra iwi ba pliska ka.
wina; tawan almuk kum uplika. abridor=kwâkaika; kwâkwakra; bukut-
aborrascarse=taim saura takaia; lî pâsa baika.
12

abrigado=bitnika ra; dingki bri ba; yuku- wirha kum wina; sinka wina pri sakaia;
ki bri ba. tras kum o wilkan wina pri sakaia; pât
abrigar=yukuki briaia; dingki pain briaia; wina pri sakaia; lanhkaia.
klukia ra dingkaia; main kaikaia; lapta absolvente=lanhki sasakra; padin ma-
yabaia; srukaia; pura bikaia; kwala o dîa munra.
dîa ni srukaia; kaina kahbaia. absorbente=aubi bri yaba; aubi bri ba du-
abrigarse=yukuwaia; ai pura pain bikaia. kia; âiutbra; âiutkra; âiutwra (âiutra).
abrigo=pura prakaika; yukuwaika; kauhla absorber=aubi diaia; diaia; langkaia;
kwalka; yukuwanka; dista; pura bita; kwatbaia; utbi briaia; pâsa dih baku dau-
pura prâka; kaina kahbaika; aisrukaia kaia.
kwalka; aisrukaika; pura bikaika; pura absorción=aubi brinka; kwatbanka.
tani dimaia kwalka o prâka kum. absorto=tâ iwan; aihka lukan; sirang i-
abril=lî wainhka kati; lih wainhka kati; wan.
pisma kati; mani bilara kati walhwalka. abstemio=wain o rum diras; bla apia.
abrillantar=lipni daukaia. abstención=piaia o diaia wina takaski
abrir=sakaia; ilingkaia; kwâkaia; bukut- briaia lâka; dîa dîa daukaia wina alki
baia; klauhbaia; kraukaia; pura sakaia. takaskanka.
(con llave)=kî warbi sakaia. abstenerse=wihka ra takaski briaia; diara
abrirse=bukutwaia; kwawaia; bukut taka- kum daukaia ba wina alki takaskaia;
ia; ilingwaia; iling takaia. wan wîna ra diara kum daukaia apia
abrochar=kwala ra butin o dîa dîa mang- wan lukanka wina; swiaia; diara kum
kaia; siauhbaia. daukaia apia; plun kum piaia ba wina al-
(el cinturón)=wan maisa ra bilk ba wil- ki takaskaia; wan wîna ra alki takaski
kaia. briaia; wahwaia; wîna o dîa dîa piaia a-
abrogación=sauhki tikanka; lâ kum tikan- pia.
ka. abstinencia=takaski yaba lâka; diara kum
abrogar=sauhki tikaia; sauhkaia; kli daukaia wina alki takaski tânka; wîna
sauhkaia; danh daukaia; tikaia. piaia apìa lâka.
abrumado=wirha taiban. abstracción=dakbi sakanka; diara kum
abrumar=wirha taibaia; trabil munaia. dakbi sakan yaba.
abrupto=kriwi takan; pakni pali; binhsi abstracto=dakbi sakan; lukanka ra baman
wina; tâ mangkras; taih dakwan. yaba; diara wala ra baman luki; wihka
abceso=mabiara; yukri; wîna puskanka; ra luki.
wîna mabiarka. abstraer=dakbi sakaia; kunhku daukaia;
absolución=padin munanka; lanhki sa- diara kum ra lukaia; lukanka diara kum
kanka; pât kum wina, saurka wina o tra- ra mangkaia.
bil kum wina pri sakanka; dîa dîa wina absuelto=lanhkan; lanhki sakan; padin
lanhki sakan lâka. munan; pri sakan.
absolutamente=aiska; aiska pali; kasak absurdo=sinskas pali; tânka latan apia;
pali. kunin lâka bri; kasak rait apia; mapa ta-
absoluto=aiska; aiska sut ba; kasak; aiska ni yaba; lukanka kasak mapa tani yaba;
sut ai wîna ra bri; diara wala ra ai tâ aihka baku; aihka; tanis.
baikras; ai wîna kat yakan yaba. abuchear=bin dauki upla o diara kum la-
absolver=pri sakaia; pât wina pri sakaia; waska kikaia.
pâtka wina lanhki sakaia; lanhkaia diara abuela=kuka; kukika; aisa o yapti yapti-
13

ka. acabar=âpu daukaia; sut daukaia; danh


abuelo=dama; damika; aisa o yapti aisika. munaia; tnata alkaia; danh daukaia; tna-
abultado=paskanka tara; ailal; krukma; ta prakaia; dâbi munaia; pruaia; sut mu-
yahpa tara. naia.
abultar=paskanka tara daukaia; krukma acabarse=danh takaia; âpu takaia; luaia;
daukaia. lui waia; srahwi luaia; biawi pruaia; lua-
abultarse=krukma takaia; paskanka tara ia.
takaia; tutukwaia. acacia=dus sâtka kum nina.
abundancia=ailalka; manas pali ba. academia=diara lan takaia skulka tara
abundante=ailal; manis; manis pali; uya kum; sinskira nani o wark kum sâtka lan
pali; ailal pali; irwi; ailalkira; maniskira; uplika nani asla takanka.
banhki; uyakira; pura lui; aihwa; manas. acaecer=ban takaia.
abundantemente=ailalkira; ailal pali lâka acaecimiento=diara kum taki ba.
ra. acalenturarse=rihka daukaia; wan wîna
abundar=irwaia; sahwaia; yakawaia; ai- ra mahka rihka balaia.
lal kaia; ailal takaia; ailal bri kaia; ailal acalorado=lapta daukan; lapta takan.
pali brin kaia. acalorar=lapta daukaia; lapta yaia.
aburrido=tayat takan; sîa takan; tayatka acalorarse=lapta takaia; amaia; klauhaia.
takan; tayat. acallar=bîla prakaia; swapni daukaia;
aburrimiento=tayatka takan lâka; sîa ta- lamni daukaia.
kan lâka. acampanado=bil baku; bil talia ba.
aburrir=tayat daukaia; sîa daukaia; kli acampar=kiamp daukaia (bapaia).
daukaia want apia. acariciar=sapaia; taya sapaia; tasapaia;
aburrirse=tayat takaia; sîa takaia; tayatka latwankira kulkaia; klâkaia; siapaia.
takaia; sîa daukaia. acarreador=twilki o kwahki yaba; brih
abusar=saura munaia; brih saura yus mu- wi yaba; kwakwahkra; twatwilkra.
naia; aitani kat yus munaia apia; lâ saura acarrear=bri(h) waia; twilkaia; diara
ra yus munaia; diara saura dukiara brih bri(h) waia; kwahkaia; wilbi bri balaia;
daukaia; watawi munaia; pura lui panis wilwi awaia; plis wala ra brih waia o
munaia; kunin muni saura munaia; saura kwahkaia.
daukaia; swira lâka ra daukaia; alki sau- acaso=kaka; krani; ban kra; pan; sapa;
ra munaia; lâka krikaia; kunin munaia. wani; krani; kra; ban kra si; mibi.
abusivo=saura munaikira; lâka krikaikira; (por si)=baku kra kabia kaka.
saura mamunra o dadaukra; lâ krakrikra. acatamiento=yamni kulkanka; mayunaia
abuso=saura, watawi o kunin munanka; lâka; bîla walaia lâka; bîla walanka.
lâka krikanka; mapara aisanka; bahki acatar=kulkaia; kasak kulkaia; bîla wala-
kulkanka; swira daukan lâka. ia; mina munhtara aimakaia.
acá=nâra; nahara; nâk. acatarrarse=siahka alkaia.
(por)=umpara. acaudalado=ritskira; lalahkira; yuikira;
Venga acá.=Nâra bal. yuyakira.
acabado=yamni sut daukan; danh takan; acaudalar=ritskira, lalahkira o yuyakira
danh; aitani tnata prakan; danh daukan; daukaia; lalah ailal sunaia.
sut lui wan; aisawi luan. accesible=plis kum ra waia o dimi waia
acabador=danh dadaukra; tnata mamang- sip; lamara bal yaba; alkaia o briaia sip.
kra. acceder=bal takaia; balaia; wala aikuki
14

prawi daknika ra dimaia; kupia lukanka acelerador=truk pîska kum bri ba kau isti
wal baku takaia; wal kupia kumi ra âu plapaia dukiara.
takaia o wiaia; diara kum daukan ba ai- acelerar=yarka isti waia o plapaia; isti
tani sa wiaia. munaia; karna munaia.
acceso=bal taki; lamara bal taki yaba; plis acento=taibi aisi ba ra; aksent.
kum, yabal kum o dîa dîa walak diara acentuación=aksent daukanka; aksent
kum bal taki yaba; dimi waika; yabalka; munanka; aksent mangkanka.
bal dimaika; kau tara daukanka; kau pu- acentuar=aksent wal aisaia; aksent ni
ra prakanka; kau tnaya ra prakanka. mark munaia.
accesorio=dukia, uplika, tâka lâka ra ya- acepción=bîla ba ai tânka; brin ba lâka;
ba. wîna kat brin ba lâka.
accidentado=kriwan; tasba kum langni a- acepillar=yauhbaia; brusbaia; kusbaia;
pia ba; aksidint takan ba. pain lalalni daukaia; “plen” munaia.
accidental=dara walras wina bal takan acepillarse=bruswaia.
yaba; kaiki daukras; ban wina takan. aceptable=briaia sip; briaia aitani; briai-
accidentarse=aksidint takaia; trabil kum kira; pain; yamni.
briaia dara walras wina. aceptador=bri yaba uplika; diara kum
accidente=aksidint; pât kum; aihwakras yan bri yaba; brabrira.
kan balan; latawira; dara walras bal ta- aceptar=alki briaia; âu takaia; yaia win
kan dukia; diara kum ban wina takan lâ- ba briaia; kupia aiska ni briaia (diara
ka kum; tisku takan dukia. kum yan ba); alkaia; diara kum wanku-
acción=aiawanka; munanka; daukanka; ya ba wilinkira briaia.
dîa dîa dauki, sap apia ba; dauki o muni acequia=dits kum, lî plapi wih aibanhwa-
ba lâka; dîa dîa dauki ba. ia dukiara.
accionar=daukaia; diara kum yaka aiawa- acera=yabal tnaya.
ia. acerbo=malira; krakraka (wan bîla ra o
acechar=aiwahkaia; aihwakaia; biki kai- tânka ra); swahni; tahpla; nari.
kaia; yukuwi bîla kaikaia; yukuwi kai- acerca (de)=dukiara; ba (baha) dukiara;
kaia; bîla aihwakaia; bikaia. lamara; baha dukiara.
acéfalo=lalkas; lal âpu; dakni kum âpu acercamiento=lamara balanka.
yaba. acercar=lamara bri(h) balaia; tnaya kir
aceitar=batana diki aubaia; batana ding- kutbaia; kral kutbaia.
kaia; batana kwakaia; batana yukaia; ail acercarse=lamara balaia; lamara waia; i-
dingkaia; ail yukaia. twi balaia.
aceite=batana; ail; lat; batana laya; batan- acero=stil; silak karna pali ba.
ka; dîa dîa batana laya. acérrimo=krakraka pali; karnakira pali;
aceitera=batana o ail watla; batana laya karna pali; karnika bri.
batilka o pânka. acertado=wapni kat mangkan yaba; wîna
aceitero=ail o batana tânka bri; batana kat mangkan; pain.
âiatkra. acertar=kasak daukaia; mark kat sabaia;
aceitoso=batana laya bri ba; ail o batana wîna kat sabaia; luki dahra ban sakaia;
bri; lat bri; latkira; ailkira. wîna kat sakaia; plamaya alkaia; sakaia.
aceituno=sukun. acertijo=maprika bîla.
aceleración=isti munanka; karna munan- acícula=awas wahia.
ka. acidez=swahnika.
15

ácido=swah; swahni; kisni; nari; krakra- mangkaia; watlika kat mangkaia; yamni
ka; kîs; sîka laya nari wan angki ba; dia- kasak kahbi swiaia; pliska ra aitani kat
ra swahni; swahni dukia. mangkaia; aitani kat daukaia.
acierto=wapni pali; wîna kat sakanka o acomodarse=ban swirka takaia; aimaka-
sabanka; wîna kat lâka; wapnika. ia; kasak takaia; plis kum briaia.
aclamación=pura winanka; pain kulki acompañador=yula kakahbra; wal tauki
mayuni pura winanka. ba uplika.
aclamar=pura winaia lilia tânka ra; mihta acompañamiento=yula kahbanka; tnata
takbi lilia daukaia. mangkanka.
aclaración=klir o ingni daukanka; tânka acompañante=yula kahbi yaba; wal tauki
klir sakanka; klir munanka; ai tânka pa- yaba uplika; yula kakahbra.
ram taki ba. acompañar=yula kahbaia; nina blikaia;
aclarar=marikaia; latan sakaia; latan dau- wal waia; wal taukaia; kulma blikaia;
kaia; klir daukaia; klir sakaia; ingni dau- kulma waia.
kaia. acongojado=sirang baku bri; kupia wirha.
aclararse=ingwaia; ingni takaia; klir ta- acongojarse=sari briaia; kupia wal aisi
kaia; sangwaia. kaia dîa dîa dukiara.
aclaratorio=diara kum tânka klir munan- aconsejable=smalkaia o lâ yabaia sip.
ka. aconsejador=smasmalkra; wawira; bîla
aclimatar=plis kum payaska o laptika yamni o saura smalki ba uplika.
wal yus takaia o yaka lan takaia. aconsejar=smalkaia; kupia kraukaia;
acobardar=sibrinkira daukaia; sasabrira maisa pakaia; wiaia; diara tânka kum
daukaia; sibrin dingkaia. mariki wiaia; smalkan lâka kum yaia;
acobardarse=sibrinkira takaia; sasabrira wiaia.
takaia; sibrin takaia; sibrin briaia; sibrin acontecer=ban takaia; diara kum bal ta-
daukaia. kaia.
acodiciar=brin daukan lâka daukaia; tu- acontecimiento=diara kum bal takanka;
man lâka yaia. sturi kum; diara kum taki ba.
acogedor=kaina kahbi bri ba. acopiar=kukaia; aikuki asla prakaia; plun
acoger=kaina kahbaia; kaina kahbi briaia; o diara wala nani ailal kahbi briaia.
utla ra dingki briaia; balan ba brih ding- acoplar=wal prakaia; wal praki daukaia;
kaia. wal prak prakaia; tâ mangkaia.
acogerse=yukuwaia (trabil kum wina). acoplarse=wal prawaia.
acogida=brih dingki ba lâka; pain alki bri acorazonado=kupia baku daukan; kupia
ba lâka. baku.
acolchonar=lasbi twakni daukaia. acordar=kupia kraukaia; wal baku dauka-
acolitar=sakristang warkka daukaia. ia; kupia kumi kaia.
acólito=sakristang; katolik priaska ra hilp acordarse=kupia krawaia; wan âuya ra
muni wahmika o tiarika. bri kaia; lukaia; kupia tanh krawaia; da-
acometer=mapara wih aiklabaia; kan kawaia; wan kupia kraukaia.
dakbaia; alkaia, aiklabaia dukiara; tuski acorde=wal baku.
yaia. acordeón=akadian; kordiong.
acomodado=pain mangki swin ba; upla acordonar=kiwa o rup wal wilkaia o laki
lalahkira. kutbaia.
acomodar=pain mangki yaia; tânka kat acorralar=kutbaia; plis kum ra bîla pra-
16

kaia; kral ra dingkaia. ia karnika bri; dauki, muni o aiawi ba;


acortamiento=kunhku daukanka; klaki dîa dîa daukaia sip yaba; wark taki o
kau sirpi daukanka. diara dauki ban.
acortar=klakaia; kau sirpi daukaia; kunh- acto=daukanka; diara kum daukan o dau-
ku daukaia; kau klaki sakaia; klutka ki ba lâka.
daukaia. actor=dadaukra; dauki mariki ba waitni-
acosar=ninara balaia; munaia; nina bliki ka.
saura munaia; swapkaia; trabil munaia. actriz=dauki mariki ba mairka.
acostar=tnikaia; nikaia; ikaia; tnaya ra actuación=diara kum daukanka.
prakaia. actual=nanara ba; nanara bahara yaba;
acostarse=aitnikaia; prawaia; bawaia. nanara dauki; kasak; rait; rait aihwa;
acostumbrar=ban daukaia; sip takaia; aihka apia.
diara kum yarka yus takaia. actualidad=nanara piua; nanara dauki ba
acostumbrarse=diara kum ra lan takaia; tânka.
diara kum tani ra yus takaia; yus takaia. actualizar=diara kum kli raya daukaia.
acre=kisni; nari; tahpla; krakraka; swah- actualmente=nanara pali.
ni; tasba iktaria kum lama. actuar=daukaia; munaia; dîa dîa kum
acrecentamiento=tara o yahpa daukanka; daukaia; diara kum daukaia.
yahpa takanka. acuario=lî laiki bri pliska tara kum, inska
acrecentar=tara daukaia; pakaia; yahpika o inma sirpi sâtka nani dingki brih upla
ra tara daukaia. ra marikaia dukiara.
acrecentarse=tara takaia; pâwaia; yahpi- acuático=lî dukia; lî daiwra; liura takaski
ra takaia. o pâwi yaba; lî tanka bri ba; liura yaka-
acreditar=tras munaia; yamni kulki yaia; wi ba.
yamni kulkaia. acuchillar=skiru ni sabaia o klakaia; ski-
acreedor=tras dawanka; tras yabi ba. ru ni ikaia.
acribillar=kraukaia; bulit o diara ni sabi acudir=hilp munaia; plis kum ra waia;
kraukaia. hilp munaia waia; waia; mamaskaia.
acta=diara daukan(ka) kum; dîa dîa dau- acueducto=lî plapaika; lî luaika.
kanka kum dukiara wauhtaya ulbanka acuerdo=lâ; wal lâ daukanka; aikuki asla
kum. lâka ra.
actitud=wîna daukra; daukanka; lukanka (ponerse de)=aikuki kupia kumi takaia.
mangki yaba tânka; wan wîna o wan acumulación=ailal paskanka kum; pura
mawan nahki ba. paskanka; kukanka.
activar=nikbaia; daukaia; yarka aiawaia; acumular=kukaia; paskaia; kiubi paskaia;
dîa dîa tânka ra munaia, nikbaia o dau- asla praki pura paskaia; aikuki asla pra-
kaia; turbi bukaia. kaia; paskan kum daukaia.
actividad=daukanka; nikbanka; sâp apia; acuñar=samaia; prak prakaia; tukuskaia.
munaia, nikbaia, daukaia o turbi bukaia acuoso=layira; lî bri; lî baku; laya bri.
karnika; dauki o muni tauki lâka; diara acurrucarse=sriwaia; snunwaia, aikrus-
dauki ba lâka. kaia; aikruswaia; aibikaia.
activista=karna âiawra; wark kum tilara acusación=dahra sakanka; lâ dingkanka;
ai wilinka lâka aiska dingki ba. mapara aisanka; dusa kuhbanka; diara
activo=karna aiawi ba; karna diara dauki saura daukan dukiara lâ dingkanka.
ba; istikira diara dadaukra; diara dauka- acusado=ani uplika ra dahra saki o dusa
17

kuhbi ba. ia.


acusador=dusa kakuhbra; wan dahra ademán=wan mawan pain o saura dau-
kwakwahkra. kanka; mihta ni o dîa dîa ni sain munan-
acusar=dusa kuhbaia; lâ dingkaia; wiaia; ka kum.
dahra sakaia; pât ra dingkaia; balan ba además=purkara; baha purara; kau baha
tânka maisa pakaia. purkara; munisin; kau; tnaya ra.
acusación=pâtka dahra; dahra sakanka. adentrarse=diara kum bilara o tihuka kat
achacar=diara kum dukiara dahra sakaia. dimi waia.
achaque=tânka; piua; mairin kwihra ta- adentro=bilara; bîla tani ra.
kan piua ra ai wîna ra trabil bri ba mari- adepto=dakni o aipaswanka kum uplika.
kanka. aderezar=paskaia; skahkaia dîa dîa tânka
achatado=tanhta; lapaskan. ra; auhni daukaia; wapni mangkaia o
achatamiento=tanhta daukanka. daukaia.
achatar=tanhta daukaia; atakbaia. adeudar=tras bri kaia.
achatarse=tanhta takaia; atakwaia. adherir=prawaia; prak prawaia; wal pra-
achicar=pahbaia; lî pahbaia (duri o dîa waia; diara kum wala wal prawaia.
dîa wina); kau sirpi daukaia. adhesivo=babatni; babatnira.
achiote=aulala; tmaring. adición=pura prakanka; pura praki dau-
achuchar=tuyutbaia. kanka; pura praki kulkaia lâka.
adagio=sins lâka prahni kum yabanka, lâ adicional=kau praki dauki yaba; pura pra-
kat wapaia dukiara. ki; kau pura prakan yaba.
adalid=tâ uplika; wihta; lal; lalka. adicionar=pura paskaia.
adaptable=pain dauki briaia sip. adicto=dadaukra pali; diara kum daukaia
adaptar=pain daukaia; wal prakaia; diara lihki ba.
kum ba wala wal prakaia. adiestramiento=smalkanka.
adecuado=aitani kat; aitani kat pali; bria- adiestrar=smalkaia; lan daukaia; lankira
ia sip. daukaia; marikaia; tâ briaia.
adecuar=wal baku daukaia; aitani kat adiestrarse=lankira takaia.
tânka ra daukaia. adinerado=lalahkira; ritskira; yuikira; yu-
adelantado=kainara lui wan yaba. yakira; lalah manis bri ba.
adelantar=ai kanra waia; tâura pas waia o adiós=aisabe; aisabi.
wapaia; pâwaia; kaina tani waia. adivinador=diara luki saki uplika; sukia;
adelantarse=tâura waia; tâura tawaia; prapit kuninkira; sukia lâka wina diara
kaina luaia; kau kainara luaia; tâ mapa kakaira.
ra waia. adivinanza=luki sakanka; diara o tânka
adelante=wan kanra; kau wan kanra; kai- kum luki sakanka.
nara; kau kainara; kaina tani. adivinar=diara pliki sakaia; luki sakaia;
adelanto=diara kum kau kaina manis smaya kaikaia; kainara diara balaia ba
daukanka; adbans. kaiki wiaia.
adelgazador=biaki yaba; biakaia dukia; adivino=diara kakaikra.
biabiakra; biakaika. adjetivo=bîla wala tânka wan wi ba.
adelgazamiento=biakanka; biawanka; adjudicar=diara kum ba upla dukia sa
biawaia lâka. wiaia; dukia wiaia.
adelgazar=biakaia; lâkaia. adjudicarse=diara kum alki wan dukia
adelgazarse=biawaia; lâwaia; tanta taka- briaia; diara kum dawanka takaia.
18

adjuntar=diara wala kum tnaya ra praki briaia; ai luhpia baku saki briaia.
blikaia. adoptivo=brin yaba; ai luhpia baku brin
adjunto=diara wala wal prakan; wal asla; yaba.
wal praki bliki. adorable=latwan kaikaikira; mayunanki-
administrador=pura kakaira; tâ briaika; ra; kasak kulkankira; pura suni mayuna-
diara dauki yaba. ia sip; latwan kaikaia sip.
administrar=tâ briaia; lal aimakaia; main adoración=mayunanka; latwan kaikanka;
kaikaia; gabamint munaia. mayunra; pura suni mayunanka lâka.
admirable=aihka painkira; pain pali; adorador=pura suni mayunrira; kasak la-
painkira; aihkakira; pain pali kulkaia sip twan kakaikra; mayuni uplika.
ba. adorar=mayunaia; latwan kaikaia; laik
admiración=aihka luki kaikaia lâka; aih- kaikaia; kasak pali latwan kaikaia; ka-
ka kaikanka; pain kaiki yaba lâka. sak kulki pura suni mayunaia; Gâd ra
admirador=aihka lalukra; laik kaiki upli- mayuni baku mayunaia.
ka. adormecer=upaia; mahka yapaia; yaka
admirar=aihka luki kaikaia; pain pali yapaia.
kaikaia o wiaia; kaiki aihka lukaia; yam- (el viento)=impruaia; drukaia.
ni kaikan lâka wal kaikaia; diara pain adormecerse=wîna srimaia; twak takaia.
kum ra kaiki aihka lukaia. adormecido=twak; twakni; upi; upan.
admisible=briaia sip; tânka kum ra yaia adormecimiento=upanka; yapi baku kaia
sip; dimi waia sip; dingki briaia sip; yar- lâka.
ka dimi balaia sip. adornación=sakahkanka.
admitir=dingkaia; ban takan wiaia; swir- adornador=sakahki yaba; sakakahkra;
ka dimi waia; yarka dimi waia; briaia; sakahkaika.
yarka daukaia; lukanka ra yarka dimi adornar=sakahkaia; prana daukaia; skah-
waia; dingki briaia; swirka daukaia. kaia; kahkaia.
adobar=daukaia; piakaia; kiskaia; plun adornarse=aisakahkaia; wan wîna prana
piakaia kainara aunhka nani dingkaia; daukaia; naskahkaia.
ridi daukaia; pain daukaia. adorno=sakahkanka; sakahkaika; prana;
adobe=slaubla ni paskan; simint sâtka. sakahkaia dukia.
adoctrinamiento=smalkanka; smalkanka adquirir=briaia; alkaia; diara kum saki
pain yabanka. briaia; dawanka takaia; wan dukia bria-
adoctrinar=smalkaia; smalkanka yabaia. ia.
adolecer=siknis takaia; siknis kaia; siknis adquisición=saki brinka.
kum latwanka wahwaia; latwan briaia. adrede=kaiki dauki ba; pain ai tânka bri
adolescencia=tuktan piua; wahma o tiara si dauki ba.
takaia kaina piua; pâwi yaba piua. aduana=kuntri kum ai piarkika kat apis
adolescente=wahma o tiara aihwa kau ta- bri ba, diara nani bal dimi o taki auya ba
kras ba. mana kulkaia dukiara.
¿adónde?=¿anira?; ¿ani pliska ra? adueñarse=diara kum dawanka takaia; ai
adondequiera (dondequiera)=ani anira. dukia baku briaia.
adopción=saki bri yaba lâka; ai luhpia ba- adulador=twisa damnira; kunin natka ra
ku bri ba lâka. upla ra mayunra yabi ba.
adoptar=upla wala luhpia on wan luhpia adular=mayunaia (kunin natka ra), diara
baku alki pakaia; wan dukia baku saki o hilpka kum briaia dukiara.
19

adulteración=saura daukan lâka; kunin aeroplano=“plen”; pâsa dwarka.


lâka ra daukanka; diara kum sauhkanka. aeropuerto=“plen” takaskaia o taki waia
adulterar=marit lâka krikaia; sauhkaia; pliska.
yamni apia daukaia; diara wala wal afable=pain; swapni ba; damni; tânka ra
miks muni yamni apia daukaia, kunin pain yaba.
lâka ra daukaia. afamado=nina tara bri ba; kulkanka tara
adulterio=marit lâka sauhkanka; marit lâ- bri uplika.
ka krikanka; upla kum ai maya apia wal afamar=nina tara yabaia.
prawi dauki ba lâka; rug lâka. afamarse=ai nina tara silp briaia.
adúltero=marit lâka sasauhkra; marit lâka afán=uya luki ba lâka; wan wîna warkka;
krakrikra; rugkira. brin pali dauki; kaikan dauki lâka.
adulto=upla almuk; upla tara; pâwan; ai- afanar(se)=wark takaia; wark karna dau-
tani pâwi karna takan ba. kaia; brin daukankira kaia.
advenimiento=balanka; diara kum bal ba afección=upla kum upla wala ra latwan o
lâka; uli wih aimakanka; lamara bal ba laik kaiki mita driwi ba.
lâka. afectar=wîna ra daukaia; wîna ra dîa dîa
advenir=balaia. munaia; daukaia; munaia.
adventista=Stets wina sots daknika kum, afecto=latwan lâka.
Kraist kli balbia bîla kaiki ba. afectuosamente=latwan lâka ra; latwan
adversario=mapara babura; waihla; wan kaikikira.
mapara yaba; lahma; mapa tani bal ba. afectuoso=latwankira; latwan kaikikira.
adversidad=mapa tani lâka; mapara buan afeitar=unmaya irbaia; tâwa irbaia o kla-
lâka; waihla lâka. kaia.
adverso=mapa tani dauki; kaina kat ba; afeitarse=silp ai unmaya irbaia.
mapa kat kahban; lukanka mapa tani. afeminado=mairin baku; mairin baku ta-
advertencia=maisa pakanka; diara kum kan; waitna-mairin; mairin lâka bri.
dukiara maisa pakanka. afeminar=mairin baku daukaia.
advertir=maisa pakaia; marikaia; smalka- afeminarse=mairin baku takaia.
ia; kupia kraukaia; amningka briaia. aferrar=karna alki briaia.
adviento=krismis kainara sandi walhwal aferrarse=diara kum ra dutki o karna alki
piua; kli balanka ba; balanka; lamara bal briaia.
ba lâka. afianzar=diara kum pain bapi swiaia dia-
adyacente=lamara; lamara yaba; tnaya ra ra tatwa o silak baku wal; tâ baiki briaia;
prawi yaba; lamara prawi ba; lamara ba tâ baikaia; alkaia; bapi briaia.
dukia. afición=diara kum ra yamni kaiki lâka;
aéreo=pâsa dukia; pâsa bri; pâsa talia o lihkra.
pâsa ra yaba. aficionado=uya diara lihki ba; diara kum
aerobio=rayaka bri dukia kum pâsa nit ra laiki kakaikra; diara kum lalihkra.
pali ba pruaia apia dukiara. afilado=mala; mala daukan; malira.
aeródromo=“plen” nani bal iwaia o taki afilador=mala dadaukra; mala daukaika.
waia pliska. afilar=mala daukaia; tatwa daukaia; kus-
aerolito=slilma baku kasbrika wina kauhi baia; kakma tatwa daukaia.
o plapi yaba. afiliación=dakni kum tilara dimanka o ni-
aeronauta=pâsak impaki tauki uplika ba. na mangkanka.
aeronave=pâsa purak pâli dukia. afiliado=dakni kum tilara diman o ai nina
20

mangkan uplika. agacharse=bawaia; slukwi iwaia; lalak


afiliar=dakni kum ra prakaia; bri balaia; bawaia; lulukwaia.
asla daukaia. agalla=(inska) sisia.
afín=wal ai talia. ágape=blasi piua kristianka nani paiwan-
afinador=sitni dauki ba; sitni dadaukra; ka dauki latwan lâka marikanka dauki
agin o miusik dukia wala nani sitni dau- kan ba.
ki uplika. agarradera=alkaika.
afinar=sitni daukaia; yamni daukaia; dia- agarradero=alkaika; mihta.
ra kum ra lâs laki kaikanka yabi ba. agarrado=upla mînkira.
afinidad=kiamka; taika; marit takan lâka agarrador=âialkra; alkaika.
ra ai taya; taya. agarrar=alkaia; briaia; priskaia.
afirmación=âu wiaia lâka; karna bapan- agasajar=yamni munaia; prisant baku ya-
ka; karna bapi daukanka; bapanka. ia; lilia daukaia; lilia yaia.
afirmar=âu wiaia; karna daukaia o bapa- agave=tikimi.
ia; latan wiaia. agavillar=klubi wilkaia.
aflicción=pât; trabil; sari lâka. agencia=wark kum; wark kum pliska.
afligido=sari bri; aikulkan; kupia lilia a- agenda=wauhtaya o buk kum, bahara dîa
pia; kupia yamni api; aikulkan; pât dimi daukaia ba ulbi bri ba.
uplika. agigantar=upla tara daukaia.
afligir=sari yaia (yabaia); sari daukaia; agigantarse=upla tara takaia; tara takaia.
sarka paskaia; latwan tara yaia; latwan ágil=isti; istikira; wîna ingni, ingnikira;
wahwanka yaia. diara daukaia tani ra wîna ingni; karna;
afligirse=sari briaia; sari takaia; aikulka- pat muni o dauki ba.
ia; wan kupia warbaia. agilidad=wîna ingnika; diara isti muni
aflojar=slakbaia; krukbaia; alahbaia; dauki ba lâka.
slingbaia; sutkaia. agitable=singbaia sip; singbaikira; wau-
aflojarse=slakwaia; swapni takaia; alala haikira.
takaia; slakni takaia. agitación=kupia turban lâka; singbanka;
aflorar=bal takaia; kururwaia. wauhanka; klahbanka; wan wîna lapti-
afluencia=ailalka; ailal takanka. ka.
afluente=awala tnawa; tingni. agitado=kupia sip wapni apia; ai srinhka
afluir=pupuhwaia; ailal takaia; awala bri ba.
kum awala wala ra aubi takaia. agitador=singbi yaba; sasingbra; wa-
afónico=kârma pain apia; kârma prawan; wauhra; singbaika; nikbanka saura dau-
bin pain sakras ba. ki uplika.
afortunado=tâ yamni bri; diara pain saki; agitar=singbaia; wauhaia; nikbaia; kruk-
liliakira; lilia dauki ba. baia; purbaia; klabaia; klahbaia; kupia
afrecho=rais taya; kapan taya. warbaia; wilbaia.
afrenta=bahki kulkanka; swira; swira agitarse=singwaia; tatatwaia; twilwaia;
daukanka; swira daukaia lâka; swira lâ- nikwaia; yahwaia.
ka. aglomeración=pura paskanka; asla takan-
afrontar=kainara mangkaia; kaina kat ka; aipaswanka.
mangkaia; kainara kahbaia. aglomerar=pura paskaia; asla prakaia;
afuera=latara; lata tani; lalma tani; tnaya paskan kum daukaia.
ra. aglomerarse=asla takaia; aipaswaia.
21

aglutinar=diara babatni wal praki alkaia; ra taibaia; diara kum kau wirha o saura
upla asla daukaia. daukaia.
aglutinarse=aipaswaia; upla nani asla ta- agraviar=sarka paskaia; swira lâka dau-
kaia o prawaia. kaia; kau taibaia.
agobiado=aikruskan; kupia wirha. agravio=swira daukan lâka; swira dau-
agobiar=umpira munaia; trabil tara yaba- kanka; nina sauhkanka; upla kum raitka
ia; kruskaia; yarka bawaia; mawan tani mapara saura daukanka.
makupaia; trabil tara o tayat yaia. agredir=prukaia; aiklabaia; alki aiklabaia.
agobio=taibanka lâka; swapanka tara. agregación=pura prakanka.
agonía=prura latwanka; karna aitwakan agregar=pura prakaia; aikuki prakaia; pu-
lâka tara kum; latwan tara kum; lukanka rara prakaia; kau prakaia.
ra o wîna ra latwan tara brin lâka; la- agregarse=dakbi briaia; lamara waia.
twan wahwanka. agresivo=saura munaia lâka bri; saura
agonizar=mahka prui kaia; latwan wa- munaikira.
hwaia; siknis kum latwanka tara wa- agresión=saura munanka.
hwaia. agresor=saura mamunra; upla kum bui u-
agosto=sikla kati; wîs sirpi kati; mani bi- pla wala raitka kulkras o kriki ba.
lara kati matlalkahbi pura wâlka. agreste=insla dukia; insla wina; kukusni.
agotado=swapan; sut yus munan ba; sut agriado=swahni takan o daukan; swahni-
danh munan ba; danh takan ba. ra.
agotador=wan swapki ba. agriar=swahni daukaia; swahkaia.
agotamiento=swapanka; danh takanka. agriarse=swahwaia; swahni takaia.
agotar=sut danh munaia; sut tikaia; sut agrícola=insla warkka takaia tânka bri.
yus munaia; swapkaia; sut pali âpu dau- agricultor=insla uplika; insla dadaukra
kaia o laikaia; plis kum ra lî bâra ba sut (mamangkra); insla warkka tatakra.
sakaia. agricultura=insla warkka; plun mâ
agotarse=swapaia; sut danh munaia; sut mangkaia warkka; insla daukanka.
tiwaia; lâwaia. agrietar=walpa ra unta nani klauhbaia.
agraciado=yamnika lâka bri ba; mawan o agrio=swahni; krakraka.
wîna daukra pain. agro=insla; tasba tânka.
agradable=pain; yamni (pain) muni ba; agronomía=tasba ra plun mangkaia tânka
auhni; yamni; kîa pain. sinska nani.
agradar=yamni kaikaia; laik kaikaia; lih- agrónomo=tasba ra plun mangkaia wark-
kaia; yamni yaia; tingki lukaia; yamni ka tânka brabrira.
daukaia. agropecuario=plun mâ mangkanka bara
agradecer=tingki wiaia; tingki lukaia. daiwan sahwanka tânka bri ba.
agradecimiento=tingki yabanka; tingki agrupación=aipaswanka; asla daukanka;
wiaia lâka; tingki daukanka. asla takanka; upla nani asla takanka dia-
agrado=yamni yaba lâka; upla o diara ra kum daukaia dukiara.
yamni kum bui âuyapah wan dauki ba. agrupar=asla daukaia; asla mangkaia; a-
agrandar=kau tara daukaia; drabaia. lanh daukaia (mangkaia); dungki praka-
agrandarse=tara takaia. ia.
agrario=insla dukia; insla o tasba tânka agruparse=asla takaia; aipaswaia.
bri ba. agua=lî; laya.
agravar=kau wirha daukaia; dîa dîa tânka (de lluvia)=pura laya.
22

aguacate=sikia. ka.
aguacero=skwal; lî auhanka tara kum; lî ahogado=upla kum ai wînka puhbanka â-
karna auhanka. pu mita prui ba, kau pali ba liura.
aguado=lî wal miks munan; lî bri. ahogador=kwapkaika; kwakwapra; lang-
aguador=lî kwakwahkra; lî âiatkra. ki âikra.
aguafiestas=lilia daukanka kum sauhki u- ahogamiento=kwapanka; katwanka;
plika. kwapkanka.
aguantador=wawahwra; wahwi lalura. ahogar=katwi ikaia; kwapki ikaia; kwap-
aguantar=wahwaia; wahwi luaia; ban ba- kaia; dihbi (dadihbi) ikaia.
pi buaia; yarka wahwaia. ahogarse=katwaia; katwi pruaia; kwapi
aguar=lî wal miks munaia. pruaia; wînka (wingka) prawaia.
aguardar=bîla kaikaia; taim yabaia (ya- ahondar=pakni daukaia; dimi waia.
ia). ahondarse=pakni takaia.
aguardiente=rum; waro; laya tahpla; tah- ahora=nanara; mahka; naha minit.
pla laya. (hasta)=naiwa ra; naiwa kat; nana-
aguarrás=awas mâka laya. ra kat; namika ra.
aguatero=diaia laya atki tauki uplika. (mismo)=mahka; na minit.
agudez=malira; malika; tatwika; diara ta- ahorcador=langki âikra; lalangkra.
twika. ahorcar=langkaia; langki ikaia.
agudizar=kau tatwa daukaia; kau saura ahorcarse=ailangki o ailangwi pruaia.
daukaia. ahorita=nanara pali; bisiura; namika.
agudo=malira; tatwa; kisbi baku ini ba; ahorquillado=alningkira; alninhkira; a-
mala. lingkira; alinhkira.
agüero=sain kum; dîa dîa sainka kum. ahorrar=apahkaia; apakaia; suni swiaia;
aguerrido=war aiklabi yaba. kan sunaia; diara sunaia.
aguijón=napa; kiayka; diara kakma tatwa ahorro=apahkanka; dukia (diara) kukan.
kum; silak tara; ulu slabla. ahuecar=unta daukaia; diara kum ra unta
aguijonear=silak ni kraukaia; unta krau- dauki swiaia.
kaia. ahuesado=wan dusa kalatka bri ba; wan
águila=yakal; yakal tara. dusa baku karna ba.
aguilucho=yakal luhpia; yakal bastar. ahumar=kiasma ra lâkaia; kiasma ding-
aguinaldo=krismis prisant (lalah). kaia; kiasma daukaia; kiasma ni banhka-
aguja=silak; kwala sipaia sialakka. ia.
agujerear=kraukaia; klauhbaia; unta ahuyentador=daiwan kangbaika ba; ka-
kraukaia. kangbra; mamunra.
agujero=unta kum; unta kraukanka; nakra ahuyentar=kangbaia; kangbi sakaia; ta-
ba. pahkaia; yarka plapaia; sirang iki yarka
agusanado=liwa diman ba; wîna ra liwa plapaia.
diman. aimará=indian kiamka kum Perú bara
agutí=kiaki. Bolivia kuntrika ra iwi ba.
ahí=bâra; bahara; bukra; naura. airado=kupia baiwan; praut takan; lawan.
(por)=bukra mapa ra. airarse=kupia lapta takaia; praut takaia.
ahijado=luhpa kuya; luhpia takan ba; aire=pâsa (krawras ba).
tukta pir paki yaba. airear=pâsa ra mangkaia; pâsa dingkaia;
ahínco=karna bapanka; aitwahkanka ais- pâsa yaia.
23

airearse=pâsa briaia. sa pakaia.


aislado=yakan; lulki swin. alazán=lalahni wihki pauni wal kalatka
aislamiento=yakan; yakan yaba lâka; tna- bri ba.
ya o sait ra laki swin lâka. alba=yu baiwan(ka); titan ingnika; titan
aislar=yakan sakaia. yu kau baiwras ingnika; lalma kahbi ba
aislarse=yakan takaia; tnaya o sait ra ta- ra.
kaia. albahaca=sikakaira; kuma sirpi; kalila
ajar=saura daukaia; srikaia. saika.
ajeno=upla wala dukia; diara wala dukia; albañil=simint (sement) warkka dadau-
tringsar; pîr. kra.
ajetreo=wark karna dauki muni wan wîna albañilería=simint warkka daukanka.
tara swapi ba. albarda=sadil; satil; aras ulaika.
ajo=gialik; giarlik; kiarlik. albedrío=kupia lukan pri; dîa daukaia pri
ajustar=aitani kat mangkaia; wapni dau- luki lâka.
kaia; klala yaia; diara wal praki daukaia; albergar=utla kum ra dingkaia o plis ya-
tâ mangkaia; wal prakaia. baia.
ajusticiar=prura lâka wal panis munaia. albergue=upla kum takaskaia o dimaia
al=ba ra. pliska kum saki ba.
ala=tnawa; daiwan tnawa; pâlaika; sumu- albóndiga=plun sâtka kum wîna o inska
ra wahia ba. tisbi wal dauki ba.
alabador=mayunira; mayunra dadaukra. albor=titan ingnika.
alabanza=mayunra; aiwani mayunra; ma- alborada=yu baiwaia o lapta bal takuya
yunanka. piua ba.
alabar=mayunaia; mayunra yabaia. alborear=titan piua ra ingwaia; lalma
alabarse=aimayunaia; drawaia. kahbaia.
alacrán=misri; tmisri. alborotar=bin daukaia (bukaia); turbi
alado=tnawira. taukaia; turban, blahwan o unsaban lâka
alambrada=wayar ni aubi prakan. daukaia.
alambrar=wayar mangkaia; wayar ni alborotarse=turbi aihka takaia.
kutbaia; wayar aubaia. alboroto=turbanka; bin daukanka; binka;
alambre=wayar; silak awa. kârma bin.
álamo=dus sâtka kum. alborozo=lilia o âuyapah lâka tara.
alarde=kwalhwanka; pats pulanka. álbum=buk kum; lilka auhbi briaia wauh-
alardear=kwalhwaia; pats pulaia; wan kataya.
wîna tara pulaia. albumen=slula.
alargar=yari daukaia; kau yari daukaia; alcahuete=mairin kum waitna kum wal lâ
drabaia. kat briras ba pura praki uplika.
alargarse=drawaia; kau yari takaia o wa- alcalde=tawan wihtka tara; “alcalde”; tas-
ia. ba baiki sakanka tara lalka; alkaldi.
alarido=sari o lilia kisbanka. alcaldía=alkaldi warkka; tasba baiki sa-
alarma=sain o maisa pakanka kum “mili- kanka tara pîska.
tar” nani aiklabaia ridi kabia dukiara; alcance=alkaia sip yaba.
trabil o pât kum ban wina bal takuya ba alcancía=lalah apahkaia watla o bankka;
dukiara sibrinka. lalah auhbaika.
alarmar=bin daukaia; turbi bukaia; mai- alcanfor=kiampia.
24

alcantarilla=yabal kum ra briks lupia bîla kum lilia sainka baku.


kum; lî auhi muni plapi ba banhkaia o alemán=Yaman kuntri uplika.
alki briaia pliska. alentador=maisa nanihkra; spiritka buki
alcanzar=alkaia; bliki alkaia; briaia; aita- ba; spiritka babukra.
ni kat briaia. alentar=maisa nihkaia; wînka (wingka)
alcaraván=daiwan tnawira mina yarira. puhbaia; kupia mangkaia; wînka (wing-
alcatraz=kaku. ka) briaia; spiritka bukaia; karnika yaba-
alcoba=utla bîla sirpi; yapaia watla o plis- ia.
ka. alergia=wan wîna tara ra diara kum taki
alcohol=alkohol; alkahol; alkul. ba wan srinhka, wan wingka puhbanka
alcohólico=alkohol bri; alkohol takan; al- o wan taya ra mark taki ba tâka mita.
kohol dadira; rum o waro dadira. alerta=ridi; ridikira; aihwaki kira.
alcoholismo=alkohol sikniska; rum uya alertar=upla kum ra maisa pakaia, ridi
din sikniska. kabia dukiara.
alcoholizar=alkohol ra takaia; alkohol aleta=lahpatka; lapatka; yaslamka; tnawa;
wal miks munaia. wahkmaya.
alcornoque=usupum. aletear=(ai tnawa) balhbaia; tnawka balh-
aldaba=dur prakaika; patlak mangkaia baia.
dukia. alfa=grik bîla ra ulbanka markka pas.
aldea=tawan sirpi kum; utla nani. alfabetización=skul smalkanka; kuntri ai-
aleccionador=smalkanka yabi ba. lal ra wark kum buki ba skul sinska lan
aleccionar=marikaia; smalkaia; lan dau- âpu nani ba numbika alahbaia dukiara;
kaia; smalkanka yabaia. skul uya dimras uplika nani ra smalkan-
aledaño=lamara ba; wal lamara ba; tasba ka.
kum tawan kum lamara ba dukiara aisi- alfabetizador=skul smasmalkrika; smas-
sa. malkra; skul uya dimras uplika ra smal-
alegar=blahwaia; unsabaia; lâka ba aisi kanka yabi ba.
daukaia. alfabetizar=smalkaia; skul uya dimras u-
alegato=blahwanka. plika ra smalkanka yabaia.
alegoría=maprika tânka; bîla kum mapri- alfabeto=bîla kum ra ulbanka markka na-
ka ra laki aisanka. ni.
alegato=blahwanka. alfarero=sumi warkka dadaukra (slaubla
alegrar=lilia daukaia; lilia sakaia. ni).
alegrarse=lilia takaia; lilia briaia. alfiler=pîn; pîn lalkira; silak; kwala ra sa-
alegre=lilia; liliakira. baia pînka.
alegremente=liliakira; lilia lâka ra. alfombra=utla bilara palkaia dukia.
alegría=lilia lâka; liliaka. alforja=sakbat; bîk sirpi.
alejado=laihura; wihka. alga=srap; lî yula siakni.
alejamiento=wihka ra sakanka; wihka ra algarabía=bin tara.
waia lâka; laihura takanka. álgido=uba kauhla.
alejar=laihura sakaia; wihka ra sakaia o algo=diara; diara kum; wiria.
brih waia; wihka mangkaia. algodón=wahmuk.
alejarse=taki waia; wihka ra waia; itwi algodonal=wahmuk dusa nani ailal mang-
waia; laihura takaia; kau laihura waia. kan pliska.
aleluya=aleluya; haleluya; sots yus muni algodonero=wahmuk âiatkra; wahmuk
25

dusa; wahmuk tânka bri. aliviar=ingni daukaia; hilp munaia; raka-


alguacil=kwatmas; tawan sirpi wihtka ia; wihrika ba ingni daukaia; latwanka
kum. ba sakaia; kupia mangkaia (siknis wina).
alguien=upla kum. aliviarse=hilp takaia; rawaia; kupia aima-
algún=kum. kaia.
alguno=kumi; upla kum pan. alivio=rakanka; rawanka; kupia aimakan-
algunos=tila; kum kum. ka.
alhaja=aisakahkaia dukia; kiama lula o alma=sôl; sôlka; lilka.
mihta dingka nani sâtka sut. almacén=diara apahki bri watla; diara
alhelí=tangni sâtka kum. auhbi briaia watla; diara atki ba watla.
aliado=lâ tânka ra wal ai uplika takan; u- almacenar=kukaia; auhbaia; paskaia; plis
plika; pâna. kum ra diara auhbaia; diara ailal asla
alianza=wal pâna takaia lâka; wal lâ dau- daukaia o kahbi briaia.
ki asla takan lâka. almanaque=yu nani kulkaia wauhkataya;
aliarse=wal asla prawaia; wal ai uplika almanak.
takaia. almeja=ahi; klihtu; sita nani sâtka.
alias=nina wala; nina aihwa apia. almendra=amans.
alicate=silak o dîa dîa daikaika. almendro=amans dusa.
aliento=wînka; (wingka) wînka (wingka) almíbar=sarap; sugar lî wal abalki muni
puhbanka; wînka (wingka) payaska. pauta ra piaki dukia.
aligeramiento=isti munanka o daukanka; almidón=tats; stats.
karna munanka; ingni daukanka. almidonar=tats dingkaia.
aligerar=isti munaia; pat munaia; diara almohada=wihta kahbaika; wan lal kah-
kum ingni daukaia. baika; tilar; pilar.
aligerarse=isti munaia; isti daukaia; aihni almorrana=slabla sikniska.
munaia. almorzar=dinar pata piaia.
alimaña=daiwan sirpi nani ra saura muni almuerzo=dinar pata; wan lal kat pata.
daiwra. alocado=grisi natka nani bri ba o grisi ba-
alimentación=plun; plun dakakanka. ku ba.
alimentador=dadakakra; dakakaika; plun alojamiento=takaskaia o iwaia watla.
dadakakra. alojar=utla ra dingkaia; utla yabaia.
alimentar=dakakaia; plun dakakaia. alojarse=utla ra dimi takaskaia.
alimentarse=piaia; plun piaia. alondra=tnawira sâtka kum, sikibrat ba-
alimenticio=plun dakaki ba; piaia pain ku.
ba. alquilar=rent munaia; ayar munaia; lin
alimento=plun; piaia dukia; dakakaika. taki mana aibapaia; ayar briaia.
alineación=lain mangkanka; lain daukan- alquiler=diara kum rent o ayar muni bri
ka. ba praiska.
alinear=lain(ka) ra mangkaia; lain dauka- alquitrán=târ; awas mâka.
ia; lain wapni ra mangkaia. alrededor=kir; tnaya kir; lamara.
alisar=lalalbaia; lalalni daukaia. alta=siknis uplika ra adar laki ba aspital
alisios=pâsa sâtka nani tasba pîska kum mahka swibia dukiara, pat rawan ba mi-
wina wala ra krawi ba. ta.
alistar=ridi daukaia. altamente=purara pali.
alistarse=ridi takaia. altanería=kwalhwan lâka; wan wîna tara
26

pulaia tânka. alumbre=alam; alami.


altar=altar; prias daukaia tibilka. aluminio=yink paski dukia.
altavoz=diara binka purara suni dukia. alumnado=skul tuktan nani aslika.
alterar=aihka sakaia; lakaia; diara praiska alumno=skul tuktan (tuktika); skul dimi
sunaia; dîa dîa tânka ra sunaia; diara uplika.
kum tânka aihwa nahki ba sins munaia. alusión=diara kum dukiara aisanka.
altercado=blahwanka; unsabanka. alusivo=upla o diara kum dukiara aisi ba.
altercar=unsabaia; maisabaia; lâ apia du- aluvión=lî ailal pali plapi ba; lisamra.
kia daukaia. alza=diara praiska uli ba.
alternativa=diara wâl wina, kumi saki alzado=suni swin ba.
briaia tânka. alzamiento=bukanka; mapara buanka.
alternativamente=piling piling. alzar=bukaia; sunaia; alki bukaia; apah-
altibajo=tasba kum purara bara mayara kaia; suni swiaia; kan sunaia.
natka nani bri ba. allá=bâra; bukra; bahara.
altímetro=kabu libilka wina purara ba (más)=kau bukra.
kulki kaikaia dukia. allanamiento=langni daukanka; utla o
altiplanicie=unta pîska yahpa kum purara plis kum turbi kaikanka.
pali ba. allegado=upla kum lamara ba.
altísimo=purara pali. allende=kau bukra.
altitud=purka; pura tani yarika o wihkika. allí=bukra; bâra; bahara; naura.
altivez=praut lâka. (nomás)=naura.
altivo=praut; prautkira; purara bukan. ama=dawanka mairin; utla dawanka mai-
alto=purara; yari; yakura; pura; pam; pâ- rin; dawanka; misis.
lanka; wîna daukra tara. amabilidad=latwan kaiki ba lâka.
altruismo=upla wala ra yamni muni tân- amable=latwan; latwan kaikaia sip; la-
ka. twan kaiki; kupia yamni.
altura=yarika; purka; kiuhsi; tasba purara amablemente=latwan lâka wal.
ba (asang). amado=latwankira; latwan kaikan; latwan
alucinar=kunin munaia; nakra pukni dau- kaikankira.
kaia; pukni dingkaia; dîa dîa tânka ra amador=latwan kaiki; latwan kakaikra;
kunin munaia. laik kakaikra.
alucinarse=wan wîna ra kunin munaia. amaestrado=pain smalkan ba; pain lan
alud=ais pîska nani il banhta wina munh- daukan ba; pain trin munan ba.
tara iwi bali ba. amaestrar=marikaia; smalkaia; lan dau-
aludir=diara kum dukiara nina mâkras ai- kaia diara sut ra.
saia; upla o diara kum dukiara aisaia. amagar=diara kum daukaia o aisaia baku
alumbrado=ingni yabi dukia nani aslika; munaia.
ingni yabi natka. amainarse=slakwaia.
alumbrador=ingni daukaika; ingni da- (el viento)=pâsa slakwaia; pâsa lamaia.
daukra. amamantar=tiala dakakaia.
alumbramiento=ingni daukanka; tuktan amanecer=ingwaia; titan baiwaia; lalma
baiki ba tânka. kahbaia; ingwi ba piua.
alumbrar=ingni daukaia; ingni yabaia; amansador=tîm dauki ba; tîm dadaukra.
angkaia; nakra lanhkaia; luhpa baikaia. amansar=tîm daukaia; smalkaia.
alumbrarse=aswaia; ingwaia. amansarse=tîm takaia; lamaia; lamni ta-
27

kaia. bilara takaski pliska ba.


amante=latwan kaiki; laik kaiki; lihki ya- ambón=prias watla bilara altar mawanra
ba; laik kakaikra; latwankira ba; lila pulpit kum ba.
(waitna o mairin). ambos=wâlsut; wâl; wâlkira.
amañarse=smatkira takaia. ambulancia=truk kum krikri nani bri ba
amapola=tangni sâtka. upla sikniskira nani o insauhkan nani
amar=latwan kaikaia; laik kaikaia; lihka- mangki brih waia dukiara.
ia. ambulante=tataukra; wawapra; wapi ya-
amarar=lî “plenka” kum liura iwaia. ba; tauki yaba; plis kum wina wala ra wi
amargado=tahpla daukan; tahpla takan. yaba.
(vivir)=sari iwi kaia; lilia lâka âpu iwa- ambular=wapaia; wapi taukaia; kirhbaia;
Ia. kirhbi taukaia.
amargar=tahpla daukaia; upla ra kupia ameba (amiba)=liwa sâtka kum wan bia-
sauhkaia o sari yabaia. ra bilara iwi ba.
amargarse=tahpla takaia; kupia baiwaia. amedrentador=sirang âikra.
amargo=tahpla; tahplira. amedrentar=sibrin dingkaia; sirang ikaia.
amargor=tahplika. amedrentarse=sibrin takaia; sibrin briaia;
amargura=tahplika; tahplira; sari; kupia sirang iwaia; sîa yaia.
baiwanka. amén=amen; baku kabia.
amarillento=lalahni takan ba; lalahni ba- amenaza=saura munaia luki ba; saura
ku; wiria lalahni. munaia lukanka; sirang ikanka; trabilka.
amarillo=lalahni. amenazador=sirang âikra; sirang iki ya-
amarra=but pain wilkaia awka o kibilka. ba.
amarradero=wilkaia dusa; wilkaika. amenazar=saura munaia wiaia; sirang i-
amarrado=wilkan. kaia; sirang iki baku munaia; tayahkaia;
amarradura=wilkanka. kupia tikaia.
amarrar=wilkaia; blakaia; priskaia; prah- amenguar=sirpi takaia.
kaia. ameno=yamni o pain yaba, tânka sut ra.
amartillar=raks kiama krikaia. americano=miriki uplika; miriki.
amasar=akbaia; brit akbaia; plawar o dîa amerindio=miriki kuntrika ra indian iwi
dîa akbaia. uplika indian tâlia bri ba.
ambición=diara tara daukan wan dauki ba ameritar=diara kum briaia aitani kaia.
lâka. ametralladora=war aiklabaia rakska, bu-
ambicionar=brin pali daukaia. lit istikira lulki ba.
ambicioso=diara tara kum brin dauki; amigable=pren lâka bri; pren baku; kupia
diara tara wantkira. pain; yamni luki; pren lâka ra dauki ba.
ambidextro=upla kum ai mihta aihkika amigablemente=pren lâka wal; pren lâka
bara ai smihka sin pain yus muni ba. ra.
ambiente=tasbaya; wan kaina kir kutbi amígdalas=wan kârma wakia; wan kârma
pliska; diara nani bara upla nani ra sin âikama.
kaina kir kutbi ba. amigdalitis=wan kârma âikama puskan-
(medio)=wan kaina kir kutbanka. ka.
ambiguo=tânka o marikanka kum pura amigo=pâna; pren; wan uplika; wan pâni-
briaia sip ba. ka; wal kupia pain.
ámbito=plis kum tnaya kir; piarkika nani amilanar=sibrin dingkaia.
28

aminorar=diara kum isti auya ba yaka amparador=kaina kakahbra; kaina sasun-


mayara iwaia. ra.
amistad=pâna lâka; latwan kaikan lâka; amparar=kaina kahbaia; tâ baikaia; kaina
wal uplika kaia ba lâka; wal ai prenka (kan) sunaia.
bri ba lâka. amparo=hilp takan lâka; yukuwaika; kai-
amistosamente=pâna lâka wal. na kahbanka.
amistoso=upla wal pâna lâka briaia lihki ampliación=drabanka; drabi daukanka;
ba. kau tara o yahpa daukanka.
amnesia=âuya tikanka; âuya tiwanka; ampliar=drabaia; kau tara o yahpa dauka-
diara âuya tiwi ba lâka; sinska tiwan lâ- ia; kwâkaia.
ka. amplificador=diara lilka o binka yahpa
amnios=tuktan watlira nani ai lal ra bri dauki ba dukia.
ba; singsingka. amplificar=kau tara daukaia; kau kwâka-
amnistía=lâ bui pulitik saurka nani dau- ia.
kan ra padin munanka yabi ba. amplio=yahpa; tara; bîla yahpa; uya.
amo=dawan; dawanka; utla dawanka; mâ- amplitud=tarkika; yahpika.
sa; dawanka waitna. ampolla=wîna utwanka; laya aimakan ba;
amojonar=tasba mark munaia; mohong indiksan laya.
bapaia. ampollarse=utwaia; utwan kum baku ta-
amonestación=kupia kraukanka; lawi kaia.
dauki maisa pakanka; tânkira lawi dau- amputación=dakbanka; klaki dakbanka;
kanka. wîna sirpika kum dakbanka; wîna tâka
amonestar=kupia kraukaia; lawi dauki kum klaki sakanka.
maisa pakaia; tânkira lawi daukaia; amputar=dakbaia; klaki sakaia; wîna sir-
smalkaia. pika kum dakbaia; wan wîna tâka kum
amontonamiento=aipaswanka; tutu- klaki sakaia.
kwanka; aiauhbanka; dihbanka; apah- amueblar=utla bîla dukia nani wal utla ra
kanka. sakahkaia.
amontonar=paskaia; kukaia; dihbaia; a- amuleto=tup; tub; yamnika wankisa o
pahkaia; kiaubaia; pura pura paskaia. karnika brisa wisi kulki dukia ba.
amontonarse=aipaswaia; tutukwaia; a- anal=wan tnata tânka.
iauhbaia. anaconda=piuta yahpa kum waula sâtka
amor=latwan; latwan lâka; latwanka; la- nani wina, ai yarika ba 10 yar pura sin
twan kaikanka; kupia latwanka; latwan bâra sa.
kaikaia lâka. anales=mani nani luan ra taki sturka o du-
amoral=lâ tânka yamni âpu ba. kia nani ba.
amordazar=bîla wilkaia. analfabetismo=kuntri kum ra upla nani
amorfo=maprika o wîna daukra sât aihka uya skul sinska briras o wauhtaya lan â-
ba. pu ba.
amorosamente=latwan kaikan lâka ra; la- analfabeto=wauhtaya lan apia; wauhtaya
twan kaiki kira; latwan lâka wal. aisi kaikaia bara ulbaia sin lan âpu upli-
amoroso=latwankira; kupia yamni bri ba; ka.
uya klâki ba; latwan kaikan kira. analgesia=latwan âpu tânka.
amotinar=turbi bukaia; upla dakni kum analizar=diara kum tânka plikaia o laki
ra turbi o nikbi bukaia. kaikaia.
29

anana=pihtu. anestesia=yapaia saika; dara walanka tiki


anaquel=selp; tent; diara sunaia tâtka ku- ba saika.
mi bani ba. anexar=wal prakaia; tâ mangkaia; diara
anaranjado=andris baku; andris mapla kum diara wala ra prakaia.
bri. anexo=tâ mangkan; wal prakan.
anarquía=gabamint âpu tânka ba. anfibio=liura bara sauhka ra takaski ba
anatomía=wan wîna tara tânka kulkaia daiwra; liura bara sauhka ra pâwi ba du-
lâka; wan wîna aiska stadi munanka o kia; lî bara sauhka wal dukia.
marikanka. ángel=insal; ensal; ensel.
anca=pnata; tnata. angelical=insal nani dukia o tânka ra.
ancestral=blasi piua dukia o uplika nani ángelus=insal bal muni virgin Meri ra
tânka bri ba. win bîla nani pura sunra.
anciana=kuka; upla almuk. anglicismo=inglis wina bal taki bîla.
ancianidad=almuk takan piua; almukka. anglicano=anglikan lukanka nina bliki u-
anciano=dama; upla almuk; almukka ba. plika; anglikan uplika.
ancla=grapin. angosto=bîla sirpi; bîla yahpika sirpi; pu-
anclaje=slaup bapanka; grapin bapanka; swa.
bapaika. angostura=bîla sirpika.
anclar=grapin bapaia. anguila=waksma; slabin; smara; palpa
ancho=bîla tara; yahpa; bîla yahpa. smara; swara.
anchura=bîla yahpika; bîla tarka; diara angular=raya tânka bri ba.
bîla yahpika. angustia=sari lâka; latwan tara; taiban lâ-
andador=wawapra; tataukra. ka; sari tara; kupia wirha taiban lâka;
andamio=tât nani wal paskanka, bahara wîna ra o lukanka ra latwan kum.
uli utla mâkaia dukiara. angustiar=sari dingkaia; kupia ra sari
andante=tauki ba; watauki ba; wapi tauki dingkaia.
ba. angustioso=sarikira; sari bri; sari ailal.
andar=waia; wapaia; taukaia; impakaia. anhelar=kupia sukwaia; diara kum brin
andén=wakpas; yabal tnaya. daukaia; brin pali daukaia.
andrajo=kwala blablasa; kwala pîs kum anhelo=brin daukanka; diara yan wan
kalwan bara yus munan. dauki ba.
andrajoso=blablasa. anidar=piawira nani ai watla paskaia o
anécdota=sturi tringsar kum takan aisan- bâra iwaia.
ka prahni. anillo=matadingka; mihta-dingka; mat-
anegar=plis kum lî o diara laya wal banh- dingka; dîa dîa raun matadingka baku
kaia. dukia.
anegarse=lî aibanhwaia; plis kum ra lî ánima=sôl; wan sôlka.
banhki takaia. animador=klâklakra; maisa nanihkra;
anemia=tala pain apia sikniska. spiritka babukra.
anémico=tala âpu; tala pain apia sikniska animal=daiwan.
bri. (doméstico)=utla daiwra; daiwan tîm.
anemómetro=pâsa nahki plapi o ai karni- animalito=yula.
ka bri ba kulkaia dukia. animar=tatuskaia; spiritka bukaia; maisa
anémona=âuya platka sâtka natawahia; nihkaia; tâ baikaia; kupia pain bukaia;
tangni pranakira sâtka. rayakira daukaia; rakaia; dara walanka
30

yaia; klâkaia; kupia karnika yaia; rayaka antecedente=kainara o patitara takan du-
yaia; smalkaia. kia; kainara daukan dukia; kaina dukia;
ánimo=kupia bri lâka; wan wînka (wing- almukka; damika.
ka); wan spiritka. anteceder=kainara waia o balaia.
aniquilador=âpu dauki ba; âpu dadaukra; antecesor=kainara kan ba uplika; kaina
iki âpu dadaukra; iki tatikra. uplika; kainara aimaki kan ba uplika;
aniquilar=âpu daukaia; sauhkaia; sauhki damika; almukka nani.
tikaia; iki tikaia. antemano (de)=kan mapa ra; kaina ma-
aniversario=mani bani dauki ba; mani nis; kau kainara.
bani ra piua bal yaba. antemeridiano=yu dinar kainara; yu wan
ano=unta; slabla; wan kânka bal taki pîs- lal kat kainara.
ka. antenoche=nahwala wala; nahwala wala
anoche=na’ tihmia; naha tihmia; tihmia tihmia (tihmika).
luan ba; tihmia luan ra; nahwala tihmia. anteojos=wan nakra glaska.
anochecer=saiwaia; tihmia iwaia; saiwan. antepasado(s)=wan almukka nani; kaina-
(al)=saiwan ra; saiwka; saiwbia taim; ra lui wan yaba.
tihmia iwaia ra. anteponer=kainara mangkaia.
anófeles=“malaria” yabi ba tairika sâtka. anteponerse=kainara aimakaia.
anomalía=tringsar dukia. anterior=kaina; kainara ba; pas; kankika
anona silvestre=punu. ra; blasi; pas; mawan tani ba; waira.
anónimo=ninas; nina kulkras; ya ulban ba anteriormente=kan wina; kainara taimka
kaikras; nina âpu. ra; kau kaina tani; kainara.
anormal=aitani kat apia; pain pali apia; antes=tâura; kaina; kainara; kaina manis;
wiria watawan kum bri; sinska pain a- kan mapa ra; kau kan.
pia; lukanka kasak apia; kupia kumi a- (de, que)=kanra.
pia. antesala=utla kum rumka bîla tara ba di-
anotación=ulbi mangkanka. maia kainara plis kum bâra ba.
anotador=âiulbra; wauhtaya ra ulbi ma- antibiótico=siknis yula nani mapara ai-
mangkra. klabi saika ba, pinisilin baku.
anotar=ulbaia; wauhtaya ra ulbi mangka- anticipación=kau kan luki ba lâka.
ia; ulbi mangkaia. anticipar=kaina tani plikaia; bîla kaikaia;
ansia=sibrin; uya kaikan wan dauki ba; kau kainara daukaia; piua kainara dau-
brinka; kaikan daukanka. kaia; kainara pat lukaia o daukaia; yarka
ansiar=brin pali daukaia; kaikan daukaia. pat bal takaia; isti munaia; kaina luaia;
ansiedad=brin pali daukanka. kaina manis wiaia.
ansioso=brin dauki; lukikira. anticipo=kainara plikaia dukia; lalah tâu-
antagonista=mapara babura. ra yabi ba.
antaño=mani luan dukia; piua luan nani anticuado=naha piua ra aisaras; almuk ta-
ra takan ba. kan; piua luan; kli yus munras; kli yus
Antares=krismis slilmika. apia; almuk; luan.
ante=mawanra; kainara; kaina; ai kanra. antídoto=puisin mapara aiklabaia saika;
(todo)=tâura. kangbaya; sîka kangbaika.
anteayer=nahwala wala; yua wala. antifaz=wan mawan praki kwalka o bah-
antebrazo=klahkla; tingtingka wina mih- muna wala kum.
ta tâ kat. antífona=prias ra lawana o pura sunra
31

kum dauki ba. anunciación=maisa pakanka; marikanka.


antiguamente=patitara; Nawa taim; blasi. anunciante=maisa paki yaba; maisa pa-
antigüedad=almukka piua; patitara piua; pakra.
almukka taim. anunciar=maisa pakaia; wiaia; dahra ai-
antiguo=almuk; blasi; patitara; twara; pa- saia; wauhi wiaia; marikaia.
titara wina bahara yaba; patitara piua ra anuncio=maisa pakanka; marikanka.
takan. anzuelo=kiulh; kiulh mâ.
antihigiénico=klin lâka nani mapara tân- añadidura=pura prakanka; diara kum pu-
ka ba. rara kau prakaia lâka.
antílope=daiwan aringkira, wîna ba istiki- añadir=pura prakaia; wal asla praki kul-
ra. kaia; diara kum purara kau prakaia.
antiquísimo=almuk pali; patitara pali du- añejo=almuk.
kia. añicos=diara kum kriwisa o kalwisa taim,
antojarse=bahki lukaia; brin daukaia; dîa pîska lupia nani taki ba.
dîa daukan dauki ba daukaia. año=mani; mani kum; mani aiska.
antojo=diara kum brin pali wan dauki ba, añoranza=diara kum o upla kum lus tiwi-
sakuna isti lui ba. sa o dakwi takisa dukiara sari takanka
antónimo=bîla kum ai tânka bri ba mapa- ba.
ra wala ba. aorta=wan wîna ra tala klin laiki wakia
antorcha=buhkaika; awas buhkra; awas kau tara ba.
mukan kum. apabullar=taibaia; taibi lapaskaia.
antropófago=upla wîna papira; upla papi- apacentar=twi dakakaia (daiwan nani ra).
ra. apacible=tawa; tânka ra o lâka ra swapni
antropología=upla wîna tara bara sinska pain.
tani ra sinska lâka ba. apaciguador=lamni dadaukra; kupia da-
antropomorfo=diara kum upla talia ba daskra; kupia kumi dadaukra.
dukiara aisisa. apaciguar=lamni daukaia; daskaia; kupia
anual=mani bani ra aima kumi; mani ba- daskaia; kupia kumi daukaia.
ni; mani ra. apaciguarse=lamni takaia; sutwaia.
anualmente=mani bani ra; mani bani taki apache=Stets kuntrika bilara indian sâtka
o dauki yaba. kum iwi ba.
anuario=mani bani buk kum ulbi saki ba, apagador=dadaskra; dadaswra; dadasra;
baha ra mani bilara dîa takan ba ulban daskaika.
sa. apagamiento=daskanka; daswanka.
anublarse=pukwaia; dista dingkaia; ai- apagar=daskaia; lamni daukaia; sauhki ti-
madiskaia. kaia; twak sakaia.
anudar=kukupaia; kakawa mangkaia; tâ apagarse=daswaia; lamni takaia.
mangkaia; kikipaia; kukupkaia. apagón=pawalait ban wina istikira daswi
anudarse=kakawaia; kukupwaia; kiki- ba.
pwaia. apaleador=wawipra; praprukra.
anuencia=âu wiaia tânka. apalear=wipaia; prukaia; klala ni wipaia
anulación=karnika âpu daukanka. o prukaia.
anular=âpu ra daukaia; sauhkaia; bahki o apañar=diara o daukanka kum pura bika-
yus apia daukaia; sauhki tikaia; karnika ia.
âpu daukaia. aparato=diara kum daukaia dukia; misin;
32

bâks o dîa dîa kum. apearse=iwaia; bal iwaia; mayara iwaia;


aparcar=plis kum ra truk nani yaka ta- pura wina bal iwaia; takaskaia.
kaskaia. apedrear=walpa ni sabaia; walpa lulkaia;
aparear=wal baku daukaia; maya wal walpa ni sabi ikaia.
prakaia. apego=upla ra o diara kum ra driwanka o
aparearse=tnaya kat wâl wâl prawaia. laik takanka ba.
aparecer(se)=bal takaia; takaia; param ta- apelación=lâ kum dukiara makabanka.
kaia; nakra ra bal takaia; latan takaia; apelar=lâka ba dukiara aisaia.
bukra baku balaia. apelmazar=diara kum uba buhni o karna
aparejar=sut pali pain daukaia; ridi dau- daukaia; taibi daukaia.
kaia; wapnika mangkaia. apellido=nina; aisika nina; taitil; taikil.
aparejo=aras ra diara sunaia dukia ba. apenas=kiahwak; ‘man; nan lupia; wiria
aparentar=diara kum baku apia o âpu ba ‘man.
marikaia o tânka sakaia. apéndice=tnata ra prakan dukia; tâ mang-
aparente=kaikaia sip; latan; tânka briaia kanka kum; biara tâ.
swapni; nakra ra taki; rait aihwa apia; apendicitis=biara tâ puskanka.
lukanka ra baman. apenitas=nan lupia ‘man.
aparición=bal takanka; param takanka; apercibir=wan dara wali kaia; mahka
mawanra param takanka; lilka; lasa; dia- daukaia lukaia; maisa pakaia; marikaia;
ra aihka kum; nakra ra param takanka; kaikaia.
pura tani baman kaikanka. aperitivo=plun pin wan dauki dukia ba.
apariencia=wan nakra ra nahki ba lâka; aperos=insla mangkaia o dîa dîa warkka
diara kum pura tani kaikanka; talika; lil- daukaia dukia nani.
ka baku baman ba. apertura=bîla kwâkanka; bîla kwawanka;
apartado=aihka sakan; dakbi sakan; lai- unta klauhbanka; unta; kwâkanka; kwa-
hura sakan; wihka ra ba; aihka yaba; wanka.
tnaya ra lakan; sait ra ba. apestar=bisbaya daukaia.
apartamento=upla iwaia watla. apestarse=bisbaya takaia.
apartar=aihka sakaia; aihka aihka sakaia; apestoso=bisbaira; bisbaya bri.
laihura sakaia; dakbi sakaia; baiki saka- apetecer=diara kum brin daukaia; want
ia; lanhkaia; plis kum wina sakaia; kitbi daukaia; pin daukaia.
sakaia; kaina wina sakaia; tnaya ra laka- apetecible=brin daukaia sip; pin daukai-
ia. kira.
apartarse=takaia; dakwi takaia; kitwi ta- apetito=plun pin daukanka; brin daukan-
kaia; baiwi takaia; lanhwaia; aihka da- ka; brinka; brin dauki; plun wan dauki
kwi takaia; tnaya ra waia o takaia; plis ba lâka; plun pin dauki ba tânka.
kum wina takaia; laihura takaia; kaina apetitoso=pin daukikira; auhni; auhnira
wina takaia. baku ba; pin dauki baku kaiki yaba.
aparte=tnaya ra. apiadarse=umpira kaikaia; latwan kaika-
apasionado=diara kum brin pali dauki ba. ia.
apatía=diara kum takan ra uya wan sins- apicultor=nasma main kakaikra.
ka mangkras ba. apicultura=nasma main kaikaia o sahwa-
apático=diara kum ra ai kupia lukras ba. ia tânka, baha wina hilp sakaia dukiara.
apear=ikaia; mayara ikaia; lahbaia; alah- apilar=paskaia; pura pura paskaia.
baia; diara kum pura wina ikaia apiñar=lasbaia; tutukbaia; asla dungki
33

prakaia. apogeo=diara kum, karnika, prana o dîa


apiñarse=laswaia; tutukwaia. dîa wala kum kulkanka kau tara briaia o
apisonar=kapaia; tasba ba taibaia diara o alkaia sip ba.
misin kum wal. aporcar=tasba yakabi paskaia.
aplacar=sâp daukaia; diranka daskaia; aporrear=wipaia; prukaia.
tîm o swapni daukaia; kupia daskaia. aportar=diara kum ra tâ baikaia.
aplacarse=sâp takaia; swapni takaia; tîm aposento=rum bîla; utla bîla kum; utla
takaia; kupia daswaia. kutbanka; rum.
aplanador=langni dauki ba; langni da- apostar=bet (bit) munaia; bet (bit) alkaia.
daukra. apostema=mabiara mita puskan.
aplanar=langni daukaia. apóstol=apostel; apastel; apastil; Jisas di-
aplanarse=langni takaia; tasba ra kauha- saipilka kum.
ia. apostolado=apostel warkka; Dawan Bîla
aplastado=tanhta. smalkaia warkka.
aplastamiento=tanhta daukanka; atak- apoyar=tâ baikaia; kaina kahbaia; hilp
banka; taibi tanhta daukanka; lapaskan- munaia.
ka. apoyo=tâ baikanka; tâ baikra; kaina kah-
aplastar=tanhta daukaia; taibi tanhta dau- banka; hilp munanka; hilp.
kaia; mihta ni srikbaia; dringbaia; atak- apreciable=latwan o yamni kaikaia sip;
baia; lapaskaia. yamni kulkaia sip.
aplastarse=tanhta takaia. apreciación=latwan kaikanka; yamni kai-
aplaudir=mihta takbaia; pura winaia; ma- kanka; yamni kulkanka.
yunaia. apreciar=kulkaia; pain kulkaia; latwan
aplauso=mihta takbanka; mihta takbi lilia kaikaia; yamni kulkaia (kaikaia); aihwa
daukanka. kulkaia; mana o praiska mangkaia; pain
aplazar=piu kum mangkaia; paiwaia; kaikaia.
skul ra smalkanka tânka ra kauhaia. aprecio=yamni munanka; latwan kaikan-
aplicación=ban ban wark takaia lihki ba ka.
lâka. aprehender=alkaia; prak alkaia; tânka
aplicar=kahbaia; mangkaia; brih munaia; briaia o kaikaia; priskaia.
dingkaia; diara kum diara wala ra mang- aprender=lan takaia; sinska lâka nani
kaia. briaia, stadi munanka o wan eksperiens-
aplicarse=karna munaia. ka wina.
Apocalipsis=Testament Raya ra wauhta- aprendiz=lan tatakra; lan taki ba uplika.
ya tnata ra ba nina. aprendizaje=wark o diara kum lan takan-
apodar=nina saura kum yabaia. ka.
apoderado=upla wala watlika ra aimaki apresador=âialkra ba.
daukaia karnika bri yaba. apresar=alkaia; napa o asmala wal dai-
apoderar=karnika yabaia. wan kum alkaia.
apoderarse=dawanka takaia; alki briaia; apresurar=isti yaka daukaia; karna mu-
diara kum wan karnika wina briaia; da- naia; pat munaia.
wanka aimakaia; briaia. apresurarse=isti munaia; isti taukaia o
apodo=nina saura kum; puli nina; lapas- wataukaia.
kan nina. apretado=pamni; tutukwa; karna; kiti.
ápodo=mina âpu ba; minas. apretador=pamni dauki ba; lasbi ba; taibi
34

ba. kanka.
apretar=taibaia; pamni daukaia; utukba- apuesto=painkira; wîna daukra pain.
ia; lasbaia; subaia; tisbaia. apuntador=ulbi ba; ulbi mangki ba; ulbi
apretarse=pamni takaia; utukwaia; las- mamangkra.
waia. apuntar=ulbaia; ulbi mangkaia; wisbi ul-
apretón=istikira bara karna taibi briaia baia; (raks) kahbaia.
tânka ba. apunte=ulbanka sirpi daukanka.
(de manos)=wan mihta yabi lakula dau- apuñalar=skiru ni sabaia.
ki ba. apuñar=mihta kruskaia; mihta kruski al-
aprieto=trabil kum; lalah nitka bri ba. kaia.
aprisa=isti; istikira; aihni pali; pat munan apurar=pat daukaia; tuskaia; tuski muna-
lâka ra; pâsa baku. ia.
aprisco=daiwan nani dingki briaia pliska. apurarse=pat daukaia; isti daukaia; isti
aprisionar=priskaia; silak ra mangkaia. munaia.
aprobado=aitani kulkan; sins lâka mari- aquejar=sari yabaia.
kanka kum ra pain luaia markka ba. aquel, aquella=baha; bukra ba.
aprobación=pain o aitani kulkanka; yam- aquí=nâra; nahara; naha pliska ra.
ni kaikanka. aquietar=sâp daukaia; lamni daukaia.
aprobar=pain o yamni kaikaia; tânka ma- aquietarse=lamni takaia; sâp takaia.
rikaia; yamni baku kulkaia; wapnika árabe=Arabia wina; Arabia uplika.
mangkaia; tânka kaikaia; wal yamni ka- arábigo (árabe)=Arabia bîla aisanka.
ia. arácnido=misri sâtka sut.
apropiación=silp diara kum dawanka ta- arado=tukbaika; tasba baikaika o tukbai-
kanka; upla dukia mihta dakbi bri ba. ka.
apropiado=diara kum daukaia dukiara ai- arador=tasba baiki o tukbi ba; tasba ba-
tani o pain ba. baikra; tasba tatukbra.
apropiarse=alki briaia; silp ai dukia baku arancel=kuntri ra diara dingki mana, truk
briaia; upla dukia mihta dakbi briaia. nani bara bahmuna sâtka wala nani aiba-
aprovechado=diara sut wina hilp briaia pi ba.
pliki ba. araña=anansi; usi wihta.
aprovechamiento=diara kum wina hilpka arañar=kurbaia; trisbaia; mina wisbaia.
bri ba. arar=tasba baikaia; tasba tukbaia; plau
aprovechar=taimka ba briaia; diara kum munaia.
wal hilp briaia. araucano=Arauco tasbaya uplika bara bî-
aprovisionar=yabaia; piaia dukia o plun la aisi ba sin (baha lika naha piua ra
nani pliki briaia. Chile kuntrika ra sa).
aproximación=lamara balanka. arbitraje=blahwanka sâtka kum kum ya-
aproximadamente=lamara; bahmuna; ka pain takaia dukiara laman lâka wal
lamka ra. dauki natka ba.
aproximar=lamara brih waia; wal baku arbitrariedad=diara kum tânka pain pliki
takaia; lamara bri balaia. kaikras daukanka ba.
aproximarse=lamara balaia o waia. arbitrario=upla ra tataibra; silp ai lukan-
aptitud=daukaia sip yaba lâka. ka kat diara dauki uplika.
apto=lal swapni; sip; dîa dîa daukaia sip. arbitrio=silp wan kupia lâka wal dauki
apuesta=bet (bit); bet (bit) munanka o al- ba.
35

árbitro=pulanka kum ra lâ mangki ba u- argumentación=blahwanka; unsabanka.


plika. argumentar=blahwaia; unsabaia; diara
árbol=dus; dusa; dus pâwi ba sut. kum dukiara aisaia.
(de leche)=samu; samu dusa. argumento=blahwanka; blahwan; unsa-
arbolado=dus ailal bri o pâwi pliska. ban; unsabanka; lukanka kahbanka.
arboleda=dus pâwi ba pliska. árido=lapni; lipni; tasba lâwan; lî uya âpu
arborización=plis kum ra dus ailal mang- ba.
kanka. arisco=wail; wailkira, kras; kraskira; pâ-
arbusto=inma; dus sirpi sut. palra.
arca=ark; ark slaupka; slaup tara kum; a- aritmética=kulki kaikaia lâka; kulkaia lâ-
waia slaupka; lalah ailal bri ba bâkska. ka.
arcaico=aisanka kum kli yus munras ba; arma=aiklabaia dukia; war aiklabaia du-
almukka piua dukia; almuk takan. kia; aiklabaika; “arma”.
arcángel=arkensal; insal wina kulkanka armada=ship nani daknika kum.
kau tara bri ba. armadillo=tâira (tayira).
arcilla=slaubla. armadura=waihla aiklabi dukia nani di-
arco=pantamangka, kumadura baku. maia apia dukia ba.
arcoiris=kumadura. armar=praki paskaia; asla prakaia; war
archipiélago=kabu bilara kî ailal pliska. dukia yaia; kaina kutbaia; diara tâka na-
archivar=diara kum pain kahbi o ulbi ni aikuki praki paskaia.
swiaia. (la casa)=sikitbaia; dauhbaia.
archivo=wauhtaya nani kahbi bri pliska. armazón=sikitbanka.
arder=aswaia; amaia; klauhaia; lakwaia. armisticio=war dadaukra wâl daknika ai
ardid=smat lâka kum. aiklabanka mahka swiaia lâka bapi ba.
ardiente=kisni; lapta; laptira; pauta a- armonía=kupia kumi; laman lâka.
swan baku; ami o klauhi ba; kasak karna armónica=miusik saki dukia kum wan bî-
ba. la wal puhbi ba; mautakin.
ardilla=butsung; bustung; tastas; butsang. armonio=agen; agin.
ardor=klauhanka; laptika; nari ba; klauhi armonioso=wan kiama ra auhni bara pra-
o ami ba lâka; kisni. na wali ba.
ardoroso=laptira; laptikira; laptika bri ba. armonizar=diara o upla nani tilara kupia
arduo=uba karna. kumi lâka bapaia.
área=diara kum bâra ba pliska; tasba pîs- aro=diara raun.
ka kum. aroma=kîa pain; kîa yamni; diara kîa pain
arena=auhya; auhya mâ; kabu auhya; puli o painkira.
trai kaikaia kutbanka. aromático=kîa pain wauhi ba; kîa painki-
arenal=auhya tasbaya. ra.
arenga=upla ra smalkanka kum yabanka. arpa=arp; lungku tara.
arenilla=auhya sitni lupia. arpón=waisku; dâka.
arenoso=auhikira; auhya baman. arponear=sabaia; waisku ni sabaia; wais-
arenque=inska sâtka kum. ku lulkaia.
arete=bapring; kiama-lula. arponero=waisku uplika; waisku lalul-
argolla=diara raun kum. kra; waisku papaskra.
argot=wark sâtka kum kum silp ai bîla arquear=krukbaia; yukbaia.
aisanka nani bri ba. arqueología=blasi piua dukia o warkka
36

nani stadi muni sinska lâka. arreglo=wapni mangkanka; lâka aisi dau-
arqueólogo=blasi piua dukia nani stadi kanka.
mamunra o tânka kakaira. arremangar=prâk klahkla karbaia.
arquero=trisbaya lalulkra. arremeter=praut lâka o karna pali diara
arquitecto=utla papaskra; paskanka tara kum mapara dimi waia.
sinska bri uplika. arremolinar=twalbaia.
arquitectura=utla o diara tara nani pas- arremolinarse=twilwaia; twalwaia.
kaia lâka. arrendamiento=dîa dîa kum rent munan-
arrabal=tawan bîla wina sait ra plis kum. ka.
arraigar=plamayka yaka briaia; wakia arrendar=ayar munaia; yaia; diara kum
nani sakaia. rent munaia.
arraigarse=plamayka briaia; plamayka arrendatario=rent muni bri ba uplika.
alkaia; ai wakia dingki briaia. arrepentido=ai kupia laki ba; ai kupia la-
arrancador=dadaikra. kan.
arrancar=daikaia; daiki sakaia; aubi dai- arrepentimiento=kupia lakanka; diara
kaia; dakbaia; dâkaia; slingbaia. saura wina kupia lakanka; kupia lakan
arrancarse=daiwaia; dakwaia; tukip dai- lâka.
waia. arrepentirse=wan kupia lakaia; diara
arranque=daikanka; daiwanka. kum daukan o daukaia ba wina wan ku-
arrasar=sauhkaia, sauhki tikaia; tasba pia lakaia; wan saurka sarka briaia.
wal mawan kumi daukaia. arrestar=silak ra mangkaia.
arrastrado=upla umpira; raski brih wan. arresto=silak ra mangkanka.
arrastramiento=raskanka; raswanka; arriar=ikaia; alahbaia.
kwasanka. arriba=purara; pura; pura tani ra; kla.
arrastrar=raskaia; aubi brih waia. (río)=klaura; wangki klaura.
arrastrarse=raswaia; kwasaia; diwaia. arribar=waia; balaia; alkaia; plis kum ra
arrear=kangbaia; daiwan kangbaia. alkaia; plis kum ra wapi alkaia; slaup
arrebatador=mihta dadakbra; dadakbra; kum wih prakaia.
upla dukia mihta dakbi ba. arribista=diara wantkira uplika, natka
arrebatar=mihta dakbaia; dakbaia; prak saura sât sât dauki karnika o diara wala
alki brih waia; dakbi briaia; dakbi saka- kum alki ba.
ia; batakaia; sauhkaia. arribo=balanka; alkanka; plis kum ra wa-
arrebato=praut lâka; lawanka; kupia bai- pi alkanka.
wanka. arriendo=tasba o dîa dîa rent munanka.
arrebol=kasbrika pauni siksa wal. arriero=daiwan nani kakangbra.
arreciar=karnika kau tara takaia. arriesgado=trabil bri dukia; trabilkira.
arrecife=tasba, auhya o dîa dîa bankka arriesgar=trabil kum ra dingkaia.
kum. arriesgarse=trabil kum ra dimaia.
arrechar=kupia baikaia; yaka kupia bai- arrimar=lamara waia; yarka ulaia; duri
waia. sunaia; plis kum ra bri si prakaia; yuk u-
arrecharse=kupia baiwaia; lawaia. laia.
arrecho=praut; kupia baiwan. arrinconado=sait ra saki swin; tnaya ra
arreglar=wapnika mangkaia; kasak dau- laki swin; lilapas wina laihura.
kaia; tânka kat mangkaia; sut yamni arrinconar=un kum ra brih waia; un kum
mangkaia; paski yaia; wapni daukaia. ra dingkaia; raya kum ra brih waia.
37

arroba=25 paun pitka. war dukia nani auhbi bri pliska.


arrocero=rais tânka bri ba; rais mangki u- arte=âuyama lâka; dîa dîa daukaia lâka
plika; rais mamangkra. kum; sinska lâka brih daukanka.
arrodillarse=wan lula krikaia. artefacto=misin; diara kum.
arrogancia=praut lâka; kwalhwan lâka. arteria=wakia; tala wakia; tala klin pla-
arrogante=prautkira; kwakwalhra; ai wî- paika; wan kupia wina wan wîna aiska
na tara papulra; praut muni ba; pura la- ra tala brih wi ba wakia kumi bani ba.
lura. artesano=ai mihta ni wark painkira pa-
arrojado=sibrin âpu uplika. paskra o dadaukra.
arrojador=lalulkra; lulkaika. articulación=dusa lukutbaika; wan lukut-
arrojar=lulkaia; karnika tara wal diara baika; lukutwaika; aisanka; nahki aisi ba
kum lulkaia; yakabaia; aikabaia; wauha- bîla baikra; wan kakauhka; lukutbaika tâ
ia. mangkanka.
arrojarse=kauhi iwaia; kauhaia; pura wi- articular=aisaia; latan param aisaia.
na kauhaia. artículo=diara yawan alki kaikaia sip ba;
arrollar=karbaia; srukaia; blakaia; krut- bîla lupia diara nani wan mariki ba.
baia; diara kum purak taibi luaia. artificial=upla bui paskan dukia.
arrollarse=aibakaia; aiblakwaia. artimaña=daiwan alkaia natka o smatka
arropar=kwala ni pura bikaia (srukaia); lâka; smatka lâka.
pura bikaia; kwala dingkaia. artista=lilka, miusik o diara pranakira da-
arroparse=aisrukaia; kwala ni aiblakwa- daukra.
ia. artritis=lingbungka puskanka; lukutbaika
arroyo=tingni; lî plapaika; lî yabalka. puskanka; wan lukutbaika sirpi nani
arroyuelo=tingni; tingni lupia. karna taki ba sikniska.
arroz=rais; puhkrus. arrullar=kupia alkaia; tuktan ra yarka ya-
arrozal=rais nasla. paia.
arruga=sriwan; sriwanka; taya sriwanka; arvejo=snik.
srikanka. arzobispo=bisop tara kum.
arrugado=sriwan; taya sriwan. asa=alkaika; kiama.
arrugador=srasrikra; srikaika. asado=angkan; wîna angkan.
arrugar=srikaia; yarka sriwaia; snunkaia. asador=âiangkra; wîna angkaia dukia;
(la nariz)=skungkaia. angkaika.
arrugarse=sriwaia; snunwaia; lâwaia; asalariado=ai warkka dauki mana pidi o
smamaia; sniwaia. lalah kum bri ba.
arruinado=aisawan; sauhkan. asalariar=mana yabaia; ayar munaia.
arruinador=tatikra; sauhki tatikra. asaltante=impliki ba; âimplikra.
arruinamiento=aisawanka; sauhkanka. asaltar=implikaia; purara kauhi alkaia;
arruinar=sauhkaia; kupia batakaia. plis kum ra kutbi aiklabaia; dara walras
arruinarse=aisawaia; aisauhkaia. alki aiklabaia.
arrullar=kupia alkaia; tuktan ra yaka ya- asalto=implikanka; purara kauhi alkanka.
paia lawana aiwani. asamblea=asla prawanka; aslika; daknika
arrullo=butku wainhka mairin wal laik kum; upla dakni kum aikuki asla pra-
taki lâwanka; tukan ra yaka yapaia lâ- wanka.
wanka. (legislativa)=kuntri lâka tara papaskra
arsenal=bulit nani paski pliska; raks o daknika.
38

asar=angkaia; wîna angkaia; lâkaia. sadas.


asarse=amaia. aserrío=tât aubaia o baikaia pliska; samil.
ascender=ulaia; uli waia; bal ulaia; suna- aserruchar=sâ wal klaki dakbaia.
ia. asesinar=ikaia; upla ikaia.
ascensión=ulanka; uli waia lâka. asesinato=upla ra ikaia tânka.
ascenso=ulanka; wark o kulkanka kum ra asesino=âikra; upla âikra.
traipka kau tara yabanka. asesor=kupia krakraukra; smalkanka pain
ascensor=ulaika; sunaika; uli waia dukia. yayabra.
asco=âuya warbanka; aikaban wan dauki asesorar=kupia kraukanka o smalkanka
ba. pain yabaia.
ascua=kwasku lakni, klauhi ba. asestar=kahbaia (raks ni); saura kum mu-
aseado=klin; klinkira; tâski âpu. naia.
asear=klin daukaia; klin sakaia; yamni aseverar=rait daukaia; âu daukaia; dîa ai-
daukaia. si ba karna daukaia.
asearse=klin takaia. asfixia=wînka (wingka) prakanka; wînka
asechanza=nina maya dimanka; waihla (wingka) puhbanka takaski ba.
kuninka; kunin muni saura munaia lâka. asfixiar=wînka (wingka) prakaia.
asechar=kunin muni saura munaia; upla asfixiarse=wînka (wingka) prawaia; wîn-
ra aihwaki muni alkaia trai munaia. ka (wingka) puhbanka takaskaia.
asegurado=upla kum ai hilpka dukiara así=naku; nan; baku; ban baku.
“seguro” kum daukan ba. asidero=alkaika; dîa dîa kiama.
asegurar=bapi karna daukaia; karna dau- asiduo=piu kat yaba; pat pat.
kaia; bapaia; kasak daukaia o wiaia; asiento=iwaika; iwaia dukia; sulati; lang-
prubia sin lalah hilpka ban briaia; plis lang.
yamni kum ra mangkaia; dîa dîa aisan asignar=mangkaia; marikaia; diara kum
ba karna daukaia; yarka tiwaia apia. ra mariki mangkaia.
asemejar=nata luki daukaia; talia (talika) asignatura=skul ra smalkanka sâtka bani
daukaia. yabi ba.
asemejarse=talika kaia. asilo=yukuwaia watla; upla dingki bri ka-
asentamiento=daukanka; upla nani plis ia pliska; kaina kahbaia watla; umpira
raya kum ra iwi daknika. nani dingki bri ba watla.
asentar=ikaia; ulbi mangkaia, yarka iwa- asimilar=wal talia daukaia.
ia; rahkaia; yarka rahwaia. asimilarse=wal talia takaia.
asentarse=iwaia; diara laya rahwaia; las- asimismo=baha pali baku; sim baku; ba-
waia; wih takaskaia. ku sin; baku tânka ra; sim.
asentir=âu takaia; wal kumi ra takaia; wal asir=alkaia; prak alkaia; mihta ni alkaia;
baku takaia. slubaia.
aseo=klin daukanka; klin takanka; klinka; asistencia=hilp munanka; hilp munaia lâ-
tâski apia ba lâka. ka.
asequible=briaia o alkaia sip ba. asistente=hilp mamunra; hilp muni ba; tâ
aserradero=samil; tât baikaia pliska o babaikra.
watla; sâ aubaia pliska. asistir=hilp munaia; dukia daukaia; skul
aserrador=sâ âiaubra. ra o mitin ra waia.
aserrar=sâ aubaia; tât aubaia, tât baikaia. asma=siahka sikniska; “asma”; tisik.
aserrín=sâ napa yuya; sâ auban yuyka; asna=biriku mairin.
39

asno=biriku wainhka. astilla=dus yuya; dus klakan o baikan


asociación=asla takanka; aipaswanka; u- yuyka; awas lisban; minsaya.
pla nani asla takanka o aipaswanka. astillar=lisbaia; plinhbaia.
asociar=wal uplika daukaia; wal asla pra- astillarse=liswaia; plinhwaia.
kaia; prakaia; wal pâna daukaia. astillero=but tara nani paski bara reper
asociarse=wal uplika takaia; wal asla pra- muni pliska.
waia; wal pâna takaia. astringente=krakrakra.
asogue=kwiksilba; kwitsilba. astro=slilma; slilma tara.
asolado=puk sauhkan; sauhki tikan. astrología=slilma nani tânka pliki kaikaia
asolador=sasauhkra; rau sasauhkra; âpu lâka; slilma nani stadi munanka.
tatikra. astrólogo=slilma nani tânka plaplikra.
asolar=sauhkaia; sauhki tikaia; plis nani astronomía=kasbrika purara slilma sâtka
lâkaia o plun mâ nani bri ba yaka tiwaia. nani bâra ba stadi muni sinska lâka.
asoleado=yu lapta alkan. astucia=kunin; kunin lâka; kunin bri lâka;
asolear=lapta dingkaia; yu laptika ra lâ- smat lâka.
kaia. astuto=kuninkira; smatkira.
asolearse=lapta ailahkaia; ailahkaia; ama- asueto=yu aiska kum o bakriki bakisan
ia. yabanka, kau pali skul dadimra nani ba-
asomarse=aiaubi kaikaia; aiaubi takaia; ra upla warkka taki uplika nani ra.
param ra bal takaia; pihwaia; namika ra asumir=silp wan dukia baku briaia.
bal takaia. asunto=bisnis; dukia; tânka.
asombrar=tâ (tah) ikaia; sinska sut tikaia; asustadizo=isi pali sirang iwi uplika.
sirang ikaia. asustado=kupia lap tiwan; sirang iwan.
asombrarse=tâ (tah) iwaia; sirang iwaia. asustar=sirang ikaia; kupia tikaia; tâ ika-
asombro=tâ (tah) iwanka; sirang iwanka. ia.
asombroso=painkira; aihkakira. asustarse=sirang iwaia; kupia tiwaia; tâ i-
aspecto=wîna daukra; mawan daukra; waia.
nahki ba tânka; nahki watauki ba; nakra atacante=upla mapara aiklabi; mapara di-
ra nahki kaiki ba lâka. mi wih aiklaklabra.
asperjar=lî srikbaia. atacar=alkaia; mapara wih aiklabaia; pu-
áspero=trutrua; kusni; yukusipus; tramh- rara kauhi aiklabaia.
trama; tripasni; wan bîla ra pain apia; atadero=wilkaika.
twakni; karna. atado=wilkan; wilkanka; priskan; pris-
aspersión=srikbanka; lî ni srikbanka. kanka.
aspiradora=pukpuka aubi bara diki saki atador=wawilkra; prapriskra.
misinka. atadura=wilkanka; wilkaika; priskanka;
aspirante=pâsa aubi ba; diara kum takaia priskaika; wilkaia dukia.
o daukaia brin dauki ba. atajar=kan dakbaia; kaina dakbaia; kan
aspirar=pâsa ba wan pusa ra o misin nani dakbi takaskaia.
ra bri balaia; wînka (wingka) aubi bria- atajo=yabal kilwi kum; uya wihka wapaia
ia; diara kum daukaia brin daukaia. apia yabalka.
aspirina=rih pilska; aspirin. atalaya=aiwawahkra; aiwawahkra watla.
asqueroso=tâski baku kaiki. ataque=mapara aiklabanka; bla alkanka;
asta=dus; dusa; aring; masas. lasa prukanka; aiska iki sikniska.
asteroide=slilma lupia; lakia. atar= wilkaia; priskaia.
40

atardecer=tutni iwaia; tutni takaia. ia).


(el)=tutni pîska lâs ba. aterrizaje=“plen” iwanka; tasba ra kang-
atarraya=ilis o sîn raun kum inska alkaia banka.
dukiara. aterrizar=iwaia; tasba ra iwaia; tasba
atasajar=pauta lâkaia. kangbaia.
atascadero=truk nani sip luras, kakahwi aterrorizar=sirang ikaia; sibrin tara ding-
pliska. kaia.
atascarse=drapapa pliska kum ra dimi ta- atesorar=kan sunaia; kukaia; diara suna-
kaskaia. ia; lalah apahkaia o kukaia.
ataúd=kapin; upla pruan bikaia bâkska. atestar=banhkaia; tukuskaia; lasbaia.
ataviar=skahkaia; sakahkaia; prana dau- atestiguar=witnis takaia; witnis aisaia.
kaia. atinar=diara kum wan nakra ni kaikras,
ataviarse=aiskahkaia; aisakahkaia. ban pliki sakaia.
atavío=sakahkanka; prana daukanka. atizador=tatuskra; pauta mamukra.
atebrina=rih sikniska pilska. atizar=tuskaia; pauta mukaia; pauta
ateísmo=Gâdkas lâka; Gâd âpu sa luki ba munhta dingkaia.
lâka. atlas=tasba mapka nani bukka o aslika.
atemorizar=sibrin dingkaia; sirang ikaia. atleta=waitna wîna tara bara karna.
atemorizarse=sirang iwaia; sibrin dauka- atmósfera=pâsa; pâsa bri pliska tara, tas-
ia; sibrin briaia. ba ra blaki o pura biki bri ba.
atención=wan kiama pri tniki wali ba; a- atol=ulang; aya piakan, wauhan bara lî o
man wali kaia lâka. tiala laya wal daukan pata.
(la atención)=yarka walaia. atolondrado=kupia âpu.
(prestar)=kasak walaia. atolladero=kakahwi pliska.
atender=wawalra yamni kaia; upla purara atollarse=kakahwaia.
kaia; dukia daukaia; upla o diara kum âtomo=diara sirpi pali; kau baikaia sip a-
dukiara kaikaia; munaia. pia dukia kum; atom.
atenerse=upla o diara kum kaina kahban- atónito=tah iwan; sirang tara iwan; aihka
ka ra dimaia o kaikaia. lukan.
atentado=lâ kat daukras dukia; gabamint atontar=sinskas daukaia; yarka tanis ta-
o tawan lalka mapara daukanka saura kaia.
kum. atorarse=diara kum langki katwaia.
atentar=diara kum daukaia trai kaikaia; atormentado=warban pali; sari tara bui
diara saura kum daukaia, munaia o trai taibi bri ba.
kaikaia; lâ mapara buaia; trai munaia. atormentar=rau sauhkaia; warbaia; wîna
atento=kiama lihni; kaikikira; lukikira; ra o lukanka ra latwan yaia.
wan dara wali; aiwahki; diara kum kat atormentarse=wîna ra latwan briaia; wan
kasak kaiki yaba. kupia warbaia.
atenuar=tanta daukaia; sirpi daukaia. atornillar=kru dingkaia; warbi dingkaia.
ateo=gâdkas; Gâd ra kasak lukras uplika. atracador=yabal ra impliki tauki uplika.
aterrador=sirang âikra; sibrin dingki du- atracar=wâp ra prakaia; sauhka ra sunaia
kia. (duri, slaup, ship); tawan kum ra dimi
aterrar=sibrin dingkaia; sirang ikaia; tas- implikaia.
ba ra batakaia. atracción=bri balanka; bri balaia karnika.
aterrarse=sirang iwaia; sibriaia (si bria- atraco=sauhka ra sunanka; tawan kum ra
41

dimi implikanka. na tara pîska kum sirpi taki ba.


atractivo=mawan pain; yamni kaiki yaba; atronar=irirbaia; irirwaia; ringbaia.
bri balaia karnika bri. atropellar=taibaia; purak luaia; mina ra
atraer=bri balaia; aubi bri balaia; yarka taibaia; upla purak wapi luaia; istikira u-
lamara balaia; lukanka tani ra bri balaia; pla kum purak taibi luaia.
upla kum ra yaka yamni kaikaia. atroz=saura; saurakira; kraskira.
atragantar=trabil wal diara langkaia. atún=inska sâtka kum, yahpa bara wînka
atragantarse=katwaia; wan kârmak lui ba upla lihkisa.
dukia sip pain langkras kaia. aturdido=lukanka âpu takan; sinska âpu
atrapar=bliki alkaia; diara kum alkaia; takan; lukanka turban.
kunin lâka wal prak alkaia. aturdimiento=sinska tikanka (diara pru-
atrás=nina; ninara; nina tani. kan mita).
atrasado=nina tani tawan; dîa dîa tânka aturdir=sinska tikaia.
ra ninara tawan. aturdirse=sinska tiwaia.
atrasar=ninara swiaia; diara kum daukaia audacia=kupia karna lâka; tahplu lâka.
ba wina alki takaskaia; nina tani lakaia. audaz=smat; smatkira; lankira.
atrasarse=takaskaia; ninara takaskaia o audible=walaia sip ba.
tawaia. audición=walanka; walaika.
atraso=takaskanka; ninara takaskanka. audiencia=walanka; walaika; aisi ba wa-
a través=bâk; prihnira. lanka; wawalra nani daknika.
atravesado=prih; prihni; prihwan. audífono=wan kiama ra mangki walaia
atravesar=prihni mangkaia; luaia; baila dukia.
wala ra lukaia; prihni mangki lukaia; audiovisual=wan nakra bara wan kiama
baila wala ra lui waia; bal waia; prihwa- yus muni lan takaia natka.
ia. auditivo=walaia karnika bri; walaika du-
atrayente=aubi bri bali ba; diara painkira. kia; walaikira.
atreverse=sibrin âpu daukaia; kainara ai- auditor=wawalra; pura kakaikra; kulki
maki daukaia. kakaikra.
atrevido=kupia âpu; ban dauki yaba; dîa auditoría=kampani kum ra lalah nahki ti-
dîa bisniska ra dadimra; pâskira. kan ba kulki kaikanka.
atribución=wark kum dauki uplika ai auditorio=walaika; asla takaia o mitin
karnika kumi bani bri ba tânka. briaia pliska tara.
atribuir=yuaia; dukia baku yabaia; tânka auge=upla baku kulkanka o lalah tani ra
ba wala ra kahbaia; diara kum baha du- pâwanka tara ba.
kia sa lukaia o yaia. augusto=tara; ai tânka ra tara yaba.
atribular=sari o latwan yabaia. aula=skul ra smalkaia pliska o rumka
atributo=diara o upla kum ai tânka bara kum.
ai natka sâtka bani bri ba. aullar=inaia; yul baku inaia; uhbaia; wa-
atril=buk o wauhtaya nani ilingki swiaia kaia.
pliska. aullido=yul inanka; yulswin (yul swin).
atrincherar=kan kutbaia; yabalka praka- aumentable=pura prakaia sip; pura pra-
ia. kaikira; tara daukaikira.
atrio=kutban painkira; utla kutbanka tara. aumentador=pura praprakra.
atrocidad=saura munan lâka tara. aumentar=pura prakaia; tara daukaia;
atrofia=plun pain piras tâka mita wan wî- kau prakaia o mangkaia; tulwi takaia;
42

pâwaia; kau ailal daukaia. tasbaya.


aumentarse=tara takaia; pâwaia; sahwa- (gobierno)=klauna gabamintka.
ia; yahpa takaia; uya takaia; mamaswa- autopsia=upla pruan wîna tara saun mu-
ia. nanka.
aumento=pâwanka; tara daukanka; tara autor=diara kum dadaukra o papaskra;
takanka; kau pura prakanka. wauhtaya kum ulban ba uplika; babu-
aún=kau; kau ban; ban; ban sakuna; nai- kra; âiulbra.
wa kat. autoridad=wihta; lâ karnika bri ba; lâ
aunar=asla daukaia; asla prakaia. karnika aitani ba; lâ karnika bri ba lâka;
aunque=sakuna, kra; ban kra; ban saku- pura winaika; dîa dîa wihtka kum; wih-
na; kabia kra. ta.
áureo=gul ni paskan. autoritario=tataibra; upla kum ai karnika
auricular=wan kiama dukia; kiama wa- bri ba uba mariki ba.
laika dukia. autorización=karnika yabaia tänka; kar-
aurora=yu baiwaia ingnika; titan ingnika; nika o adarka yabanka.
lalma kahbi. autorizar=karnika yaia; yarka daukaia;
auscultar=wan wîna ra mangki walaia wihta mita bapaia; lâ tânka ra mangkaia.
(daktar nani dauki ba baku). auxiliador=hilp mamunra; tâ babaikra.
ausencia=âpu o balras ba lâka. auxiliar (el)=hilp muni ba; hilp mamunra;
ausentarse=plis kum ra âpu kaia; plis kwatmas.
kum ra o wihka ra taki waia. auxiliar=hilp munaia; tâ baikaia.
ausente=âpu; balras; plis kum ra âpu ba. auxilio=hilp; tâ baikanka.
auspicio=kaina kahbanka; hilp kum. aval=ulbanka kum karnika bri ba mari-
austeridad=karna lâka; diara tanis tikaia kanka, nina sain munanka wal.
apia lâka. avanzar=kainara waia; kaina tani waia;
austero=lâ karna bri ba. aikuki ai kanra waia; kuswa balaia.
austral=waupasa wina; waupasa dukia. avaricia=diara wantkira lâka; lalah ra la-
auténtico=kasak aihwa yaba; kunin apia. twan kaikanka; gridi lâka; diara ailal
auto=truk; kar; silp. brin dauki lâka.
autobiografía=upla kum silp ai rayaka avaro=gridikira; kupia saura; mihta karna
tânka ulbi ba. (karnira).
autobús=upla mangki trukka. avasallar=taiban lâka ra yaka upla ai bîla
autóctono=iwi pliska ra aisubi takan upli- walaia.
ka dukiara aisisa. ave=tnawira; daiwan tnawira; piawira.
autodidáctico=silp lan takan ba, smas- avemaría=yapti Meri ra pura sunra.
malkra âpu. avenida=wakpas bîla tara.
autodominio=silp wan wîna alki takas- aventajar=kau kainara waia; luaia; kaina
kanka. luaia.
autógrafo=upla kum silp ai mihta wal ul- aventar=pukbaia; yamalkaia; platukbaia.
bi sain munanka. aventura=dahra; diara kum takan ba stur-
automóvil=silp aiawi dukia; truk; kar. ka; wapi diara aihka pliki ba lâka.
autonomía=klauna lâka; kuntri, tawan o aventurarse=trabil ra dimaia; diara kum
tasba kum pulitik tani ra pri lâka aiska o wark kum ra dimi waia.
bri ba. avergonzar=swira paskaia; swira dauka-
autónomo=klauna lâka tilara iwi uplika o ia.
43

avergonzarse=swira takaia; swira briaia; ayuno=plun wahwanka; plun piras yaba;


swira lukaia; swira mita sip apia takaia. diara kum piaia o daukaia ba wina ta-
avería=misin o diara wala kum aisawan- kaski yaba.
ka bri ba. azadón=ho; û; tukbaika; tasba tukbaika;
averiarse=diara kum aisawaia o yaka ba- salhkaika.
ha ba saura takaia. azafata=plit ailal twilkaika; “plen” bilara
averiguación=tânka pliki kaikanka; turbi plun o diaia dukia yabi mairka.
kaikanka. ázimo=îs âpu dauki britka.
averiguar=kaikaia; tânka pliki kaikaia; azogue=kwiksilba; kwitsilba.
pliki kasakka ba sakaia; unsabaia; ka- azotador=wawipra; klala yayabra.
sakka lâka ba pliki kaikaia; tânka ba pli- azotar=wipaia; klala yaia; taya daukaia.
ki kaiki sakaia. azote=klala; wipaia dukia; wipaika; palp-
aversión=misbara; sîa. taya (palpa taya).
avestruz=daiwan tnawira yahpa, plapla- azotea=utla tara kum banhta ra plis lipni
pra, nana yari bara lal sirpi. kum bâra ba.
aviador=“plen” (abiong) wawakra. azteca=Cristóbal Colón balaia kaina wina
avícola=daiwan snawira tânka bri ba. Méjico ra iwi kan kiamka.
avicultor=daiwan snawira main kaiki ba- azúcar=sukar; sugar; kayu damnika.
ra sahwi uplika, baha wina hilpka briaia azucarado=sugar mangkan; sugar bri; su-
dukiara. gar baku; damni.
âvido=brin dadaukra; brin dauki. azucarar=sugar mangkaia; damni mang-
avión=“plen”; abiong; pâsa ra pâli tauki kaia.
ba; “plin”. azucarero=sugar mangkaika; sugar watla.
avisar=maisa pakaia; nu munaia; bîla azucena=tangni sâtka kum, ai kalatka ba
wauhaia. pihni bara kîa sin painkira.
aviso=maisa pakanka; nu munanka. azufre=sulpa; sulfa.
avispa=ulu. azul=sangni; blu; mapla blu; siakni.
avispero=ulu watla. azulado=blu daukan; blu takan; sang.
avispón=akak; slaha. azulear=mapla blu daukaia; blu dingkaia;
avivar=mahka aiawaia; rakaia; rayaka ya- sangni daukaia.
baia; mukaia; lapta yabaia; yarka kau azuzar=piukbaia; yul wal mangkaia; yul
ingni takaia. wal tapahkaia; subai wiaia.
axila=klukia; plapta; lapat; lahpat; alhni-
ka; dus alhnika.
¡ay!=¡alai!; ¡alaih!; ¡aih!; ¡alakai!; ¡ala-
B
baba=bîla laya; yabalaya buhni bara ailal
kaih!
sin upla bara ai tialka laya dadira daiwra
ayer=nahwala.
nani bîla wina taki ba.
ayote=iwa.
babear=bîla laya sakaia o takaia.
ayote (avispa)=ulu tnata pihni.
babera=kwala kum tuktan lama bilara
ayuda=hilp; hilpka.
mangki ba, bîla laya laiwbia ba alkaia o
ayudante=hilp mamunra; hilp muni yaba.
klin kabia dukiara.
ayudar=hilp munaia; kaina sunaia; mihta
babor=slaup kum tnaya smihka tani.
yaia; mihta alkaia.
babosa=liprapra.
ayunar=plun wahwaia; plun kaiki wa-
babosada=upla o diara kum saura kulki
hwaia; plun o lî kaiki piaia o diaia apia.
44

ba. plis mâya; pakni; bîla baikra twaknika.


baboso=bîla laya uya saki ba; sinskas; u- bajón=diara praiska, wîna tara yamni o lî
pla tâskikira. tani ra mayara iwanka kum.
bacalao=inska sât kum. bajura=plis mâya; mayara ba pliska; plis
bacanal=blasi piua ra hidan nani gâdka mâya pakni; plis witni.
nina “Baco” mâki kan ba wina bîla; rum bala=raks o pistal mahbra; bulit.
uya diaia lâka o tânka. balacera=bulit nani taniskira lulkanka.
bacilo=siknis saura yabi yula sirpi kum. balance=tâka; kau tâka ba; balans; ba-
bacinilla=tâski iwaia dukia; simba. lanska.
bacteria=siknis yabaia sip ba yula saura. balancear=mangki kaikaia; wal baku
báculo=dus; kîn; wapaia dusa kum. praiska daukaia; wauhaia.
bache=yabal bilara unta taki ba bara truk balancearse=aihwawaia.
nani pain sip luras ba. balanza=paun; paun mangkaia dukia;
bachiller=“secundaria” skulka tnata alki paun mangkaika.
ba uplika. balar=sîp ini baku daukaia.
bagazo=dus mâ laya taibi sakan taya na- balazo=raks mahbra o bulit ni sabanka.
ni. balbucir (balbucear)=kakahwi aisaia; bî-
bagre=batsi; lah (laha); awala naskaya. la skalwaia.
¡bah!=¡paih! balcón=utla pura wina taki aisaia pliska.
bahía=slaup yukuwaika; lagun tara; mâ balde=lî watla; bukit.
dakura kum; lagun; awala. (de)=bahki; mana luha; bahki lâka ra;
bailable=dans pulaia sip; dans pulaikira. mana âpu lâka ra.
bailador=dans papulra. (en)=bahki lâka ra.
bailar=dans pulaia; srutwaia; srutwi pula- baldío=tasba kum upla iwras o bahara sin
ia; purwaia; lilia pulaia. plun mâ mangkras ba.
bailarín=dans papulra; dans lankira; dans balear=raks o bulit ni sabaia.
puli yaba. balín=raks mahbra sirpi.
baile=dans; dans pulanka; lilia pulanka. balneario=upla nani aihtabaia pliska
bailotear=tânkas dans pulaia. kum.
baja=diara praiska o sakanka mayara i- balompié=wan mina pruki pulanka.
kanka; upla kum lus tiwanka. balón=bâl.
bajada=bal iwaia yabalka; mayara iwaia balsa=rap; puhlak; wahpi.
lâka; lahbanka; lahwanka; alahbanka; a- bálsamo=marasa; wan wîna aubaia saika.
lahwanka; alahwra; alahbra. ballena=kabu tara daiwra yahpa kum.
bajar=ikaia; mayara ikaia; lahbaia; alah- bambolearse=barhwaia; lulhwaia; pirwa-
baia; tasba mapa ra bri balaia; sutkaia. ia.
(la vela)=alahbaia; slingbaia. bamboleo=pirwanka.
bajarse=iwaia; bal iwaia; iwi balaia; ma- bambú=kauhru.
yara bal iwaia; tasba mapa ra balaia. bananal=siksa nasla.
(la marea)=sitwaia. banano=siksa; siksa dusa; siksa mâ.
bajeza=tâskika; mayara ba lâka; umpira banca=iwaia dukia; bens; bents.
ba lâka. bancarrota=bisniska kriwan lâka.
bajío=kabu sitwanka. banco=iwaika; bents; bank; lalah apahka-
bajo=mâya; mayara ba; purara apia; mu- ia watla; sulati; auhya ningka; tasba
nunhtara; prahni; twakni (bîla baikra); ningka o prumhni kum; prumhni kum;
45

lalah bisniska dauki ba watla. saura kum; aitani kat aisaras lâka.
banda=awa; wila; upla dakni kum. bárbaro=upla saura; wail; wail baku.
bandada=dakura; dakra; watla; daiwan barbasco=basala.
tnawira daknika kum. barbería=tâwa klakaia pliska; tâwa kla-
bandeja=plun o diara wala mangki muni kaia warkka; tâwa klakaika.
tibil ra kahbi dukia. barbero=tâwa klaklakra.
bandera=plakin; plagin; wan tasbaya ma- barbilla=wan krusa tâ o tnata.
prika kwalka. barbón=waitna unmayira.
banderín=plakin sirpi. barbotar=brukwi aisaia; bîla prak praki
banderola=plakin sirpi; plakin lupia. aisaia.
bandido=âimplikra; bandis; upla saura barbudito (pez)=tungki.
kum. barbudo=unmayira; unmaya ailal bri;
bando=dakni kum. batsi (inska).
bandolero=âimplikra; bandis. barca=slaup sirpi.
banquero=bank upika. barcino=marsina; marhsina.
banquete=plun tara; lilia daukanka tara. barco=slaup; ship; duri tara.
banquillo=wan mina kahbaika; sulati. barlovento=pâsa mapa.
bañadero=aihtabaia pliska, daiwan nani barniz=barnis.
aihtabaika. barquero=slaup o duri kiaptinka.
bañador=aihtatabra; tatahbra; aihtabaia barra=bar; ayan ni paskan pîska kum; a-
kwalka; diara sikbaia dukia kum. wala kabu wal prawi ba pliska; arbar.
bañar=tahbaia; tahbi sakaia; buskaia; barraca=utla sirpi pain apia kum.
srikbaia. barracón=wark uplika nani watla; kam-
bañarse=aihtabaia; aihtabi takaia. pani watla; utla yari sâtka kum.
bañera=dimi aihtabaia dukia. barracuda=kabu naskaya sâtka kum.
baño=tahbanka; aihtabanka; aihtabaia barranco=albanhkia; witni; iwitni; tasba
watla o pliska. baiwan bîla pakni kum.
(tomar un)=aihtabaia. barredero=pahbaika.
baquiano (baqueano)=yabal kakaikra; tâ barredor=papahbra.
brih wi uplika; kwatmas. barrenar=unta kraukaia; dril munaia.
bar=diaia bara isti piaia dukia nani pliska barrendero=pahbaia warkka bri uplika;
kum; bîr atki pliska. papahbra.
baracuda=barhkura (inska yahpa). barrer=pahbaia; sut pahbi brih waia.
barajar=kiat klakaia. barricada=tawan bîla yabalka nani ra
barandilla=riling. paski ba dukia, baha ninara yukuwi ai
baratillo=sipar atki ba lâka; diara sipar kaina kahbaia dukiara.
pali atkanka. barriga=biara; wan biara.
barato=sipar; mana sirpi ba; wiria ‘man barrigón=biara yahpira; biara tara.
kulki ba. barril=kias; baril.
barba=wan krusa; krusa tamaya; unmaya. barrio=tawan tâka o baiki sakanka kum.
barba amarilla (serpiente)=piuta lal barro=slaubla; umala.
pauni. barroso=slaublira; slaubla baku; umalki-
barbaridad=saura munan lâka; saurka lâ- ra.
ka tara. bartolina=silak watla; silak watla bilara
barbarismo=saura munanka; bîla aisanka rum sirpi kum.
46

basca=âuya warbanka; bla; aikaban wan bayoneta=bayonet; raks tâura dingki ski-
dauki ba. ruka.
bâscula=diara yahpa nani paun munaika. bazo=wan kwahka; nakmaya; prahpraya.
base=playa; plamaya; lâ o diara kum pla- bebedero=daiwan nani lî diaia pliska.
mayka ba; mununhta karnika ba. bebedor=dadira.
basílica=prias watla tara kum. beber=diaia.
basino (pez)=masmas. bebida=diaia dukia; diara laya; dira; din-
basta=aitani; ba (baha) kat aitani. ka.
bastante=ailal; uya; aihwa; manis; aitani; beca=skul mana upla wala aibapi ba; skul
aitani kat; aitani. dadimra kum lalah hilpka bri ba.
bastar=aitani kaia; aitani sip kaia. becar=skul dadimra kum ra lalah hilpka
bastardo=minapakra; bastar. yabaia.
bastimento=tâma; plun tâma. becerro=bîp lupia; bîp wainhka sirpi kau
bastón=kîn; kîn dusa; dus; bordong. mani kum alkras.
basura=dipasta; diara tâski yuya; trin; béisbol=bâl ra pruki pulanka.
tring. beisbolero=bâl papulra.
basurero=dipasta yakabi pliska. bejucal=kiwa ailal pâwi pliska.
bata=prâk sâtka kum utla ra dimaia du- bejuco=kiwa; kiwa dusa; dus kiwka.
kiara. bejuquillo (culebra)=piuta andris taya
batalla=aiklabanka; war aiklabanka. maplika bri.
batallón=suldiar nani daknika kum. beldad=prana; aukampura lâka.
batata=tâwa. bélico=war aiklabi yaba; war aiklabikira.
batazo=bat ni prukanka. beligerante=war aiklabi yaba; diara kum
bate=bat; bat mihta. ra aitwahkanka lâka dingki ba.
batea=diara sikbaia baulka. belleza=painka; painkirka; prana; aukam;
bateador=bâl pukanka ra bîla kaiki bâl ra pain.
pruki uplika. bellísimo=pranakira; prana tara bri ba;
batear=wipaia; prukaia; bat ni prukaia o painkira.
wipaia. bello=pain; painkira; yamni; yamnira;
batería=batri. prana.
batidor (molinillo)=diara wauhaia dukia; bellota=usupum mâ.
tuskaya. bendecir=yamni munaia; yamni wiaia;
batir=wauhaia; lukbaia; abalkaia; tnawa bles munaia; lilia lâka yabaia; holi lâka
balhbaia. ra yamni daukaia.
batracio=sukling sâtka sut. bendición=bles; bles munanka; blesin;
baúl=kwala auhbaia dukia; kwala auhbai- blisin; yamni munanka.
ka; sis; trunk; drunk. bendito=bles munan; yamni pali munan;
bautismo=tahbi daukanka; tahbi sakanka; yamni pali; blisinkira; yamni win ba.
kristian daukaia lâka. benefactor=yamni dadaukra; kupia pihni
bautista=tatahbra; kristian sasakra; tahbi lâka dadaukra; wark yamni dadaukra.
dadaukra. beneficencia=kupia pihni lâka; diara
bautizar=kristian daukaia; kristian saka- yamni daukanka; wark yamni kum; dau-
ia; tahbi daukaia; tahbi sakaia; diara o kanka yamni kum; yamni daukanka
upla kum ra nina yabaia. warkka kum; latwan lâka warkka; yam-
bayo=mapla pihni bara lalahni. ni daukanka.
47

beneficiar=yamni munaia; diara yamni bienaventurado=yamni, lilia yaba; lilia-


daukaia; hilpka yabaia. kira.
beneficio=pain daukanka; yamnika; pain- bienaventuranza=heben liliaka; lilia lâ-
ka; diara yamni sakanka; upla kum tani ka.
ra diara yamni kum; kupia pihni dau- bienes=yuya nani; yuyka; yuyaka; dukia;
kanka. ritska nani.
benemérito=kulkanka o prisant kum bria- bienestar=yamnika lâka; yamnika; pain-
ia aitani ba. ka; diara sut yamni kaia ba lâka.
benevolencia=kupia yamni lâka; kupia bienhechor=yamni mamunra; yamni da-
pihni lâka o marikanka. daukra; hilp mamunra; upla ra hilp muni
benévolo=kupia yamni; kupia yamnika ba uplika.
marikanka. bienvenida=yamni balan lâka; kupia pa-
benigno=kupia pihni; kupia pihnikira; ku- ram lâka; lakula daukan lâka kum.
pia painkira; kupia pain; yamni wan mu- bienvenido=yamni brin; pain lakula dauki
ni ba. brin; pain lilia balan; ¡yamni balram!
berrinche=kupia baiwanka tara. bigamia=waitna o mairin ai maya wâl bri
besador=kiakiawalra; kîa wawalra. ba lâka; maya wâl briaia lâka.
besar=kiawalaia; klâkaia; mawan kiawa- bígamo=ai maya wâl brabrira.
laia. bigarro=tututia; kîp.
beso=kiawalanka; mawan kiawalanka; bigote=(wan) unmaya.
kiawalra. bigotudo=unmayira; unmaya ailal bri.
bestia=daiwan; daiwan minira; daiwan bijagua=waha.
mina walhwal bri; ulaia daiwra. bilabial=wan una wâl prawi muni bîla
bestialidad=sinskas lâka; daiwan baku binka saki ba.
daukanka. bilateral=tnaya wâl dukia.
besuquear=kli kli upla ra kiawalaia. biliar=pîra dukia ba.
biberón=tuktan milk dakakaia dukia; ni- bilingüe=bîla wâl aisi ba; bîla wâl ra ul-
pil. ban ba.
biblia=baibil; Dawan Bîla; Ulbanka Holi- bilioso=pîrira; pîra ailal bri; pîra dukia.
kira. bilis=pîra.
bíblico=baibil dukia; baibil tânka bri; bai- billete=lalah wahia; lalah wauhkataya; ti-
bil tânka kat; baibil wina. kit.
bibliografía=buk o ulbanka nani aslika. billetera=lalah auhbaika.
biblioteca=wauhtaya o buk nani suni bri bimembre=pîska wâl bri ba.
ba watla o pliska. bimensual=kati kum bilara aima wâl dau-
bicéfalo=lal wâl bri ba. ki ba.
bicicleta=baisikil. bimestral=kati wâl ra bal yaba o lui yaba;
bicolor=mapla wâl. kati wâl dukia.
bicho=daiwan sirpi liwa sâtka. bimestre=kati wâl piua.
bidón=bukit; lî laiki briaia dukia. bimotor=ai masinka wâl bri ba “plenka”.
bien=aitani; yamni; pain; aihwa; yamni binocular=wihka ra kaikaia glaska.
pali; rait pali; kasak; latan. biografía=upla kum sturka o dahra almuk
(mas)=sakuna. ulban ba.
(pues)=bamna; aitani. biología=diara raya yaba tânka kaikaia lâ-
(si)=ban sakuna. ka.
48

bípedo=mina wâl bri ba. (arriba)=yahta param.


bis=aima wâl daukaia o aisaia marikanka (del estómago)=sawika.
o ulbanka. bocadillo=brit sâtka lupia.
bisabuelo=srakia. bocado=bîla kum; bîla banhki kum.
bisagra=insis; dur o windar pamaika du- bocina=truk nani bin daukaika bri ba.
kia o mihta. bocio=wan kârma sikniska kum.
biscoyolito=sih. bocón=bîla yahpira; bîla tara; bîla yahpa;
bisiesto=kuswa kati yu 29 bri ba manka; uya aisi ba.
yu 366 bri manka. bochinche=bin daukanka; unsabanka;
bisnieto=snawa. blahwanka; blahwan lâka.
bisonte=bîp talia daiwra. bochinchero=bin dadaukra; unsasabra.
bistec=bîp wîna kiskan; bîp wîna wal bochornoso=swira dauki ba; diara saura
daukan pata kum. pali.
bisturí=aparit daukaia dukiara skiru sirpi boda=marit lâka; marit daukanka; marit
yus muni ba. takanka; marit sakanka.
bizco=kiusni; nakra kiusni; nakra warha. bodega=diara nani apahki o suni briaia
bizcocho=tâni; biskit. watla; “bodega”.
blanco=pihni; mapla pihni. bofe=pusa.
blancura=pihnika; pinhka; pihni ba lâka. bofetada=mihta tanhtika pata; mawan ra
blandengue=uba bawikira bara swapni. prukanka.
blando=swapni (slaubla baku); lalalni; bogar=ringbaia.
lungni. boina=kiaput sâtka kum.
blandura=swapnika; lalalnika. bola=bâl; diara raun kum.
blanqueador=pihni dadaukra; pihni dau- bolazo=bâl pata.
kaika. boleta=lal mana.
blanquear=pihni daukaia; pihkaia. boletín=ulbanka sâtka kum wark kum du-
blanquearse=pihni takaia. kiara; skul uplika nahki auya ba ulban-
blanquecino=pis; pisya; pihni mapa ba. ka.
blasfemar=nina sauhkaia; lahtubaia; Da- boleto=impakaia wauhtaika.
wan ra lahtubaia; nina sauhkan lâka ra bolígrafo=ulbaia dukia; ink pinsil sâtka.
aisaia; bîla sawaia; nina ba bahki kulki bolo=upla bla; bla uplika; upla rum din
aisaia. ba.
blasfemia=Gâd mapara saura aisanka; ni- bolsa=pakit; sakbat; malipuk; lalah watla.
na sauhkanka; mapara aisan lâka; nina bolsear=pakit ra kaia; pakitka wina impli-
sauhkan lâka. kaia.
bloc=buk lupia wahia nani bri ba ulbaia bolsillo=pakit; traus pakitka.
dukiara. bolso=ambak lupia; malipuk; diara auhbi
bloque=blok; simint o walpa ni paskan brih taukaia dukia.
pîska. bollo=brit; brit kum.
blusa=mairin prâkka (prâka) pura tani ra bomba=pump; lî aubaika; bomb; “bom-
dimi ba. ba”.
boa=waula. bombardear=“bomba” ni sabaia; “bom-
bobo=taniskira; sinskas; lal saura; lukan- ba” lulkaia.
ka sirpi bri. bombear=pump munaia; pump ni lî auba-
boca=bîla; upla bîla; yabal; diara sut bîla. ia.
49

bombero=tawan ra pauta o utla ami ba borrascoso=skwalkira; pâsa krawankira.


dadaskra. borrego=sîp luhpia mani kum o wâl bri
bombillo=ingni yabaia dukia. ba.
bombo=drum tara. borrico=biriku.
bombón=dabaia dukia damni kum. borroso=uya klir kaikras ba; diwan baku
bonachón=kupia pihnikira. ba.
bonanza=pâsa lamni; lamnika; taim pain boscoso=unta dakni ailal pliska.
ba; taim lamni. bosque=unta; unta dakni; dus tara pâwi
bondad=yamnika; painka; kupia painka; ba untika; unta tara; dus ailal pâwi plis-
kupia pihni lâka. ka.
bondadoso=yamni; yamnikira; kupia bostezar=bîla kwâkaia (yapan o srinwan
pain; kupia painkira; kupia pihnikira. dauki mita); upaia.
bonito=pain; painkira; pain pali.; painkira bota=buts; sûs tara.
lupia. botadero=tâski yakabaia pliska.
boquear=bîla kwâkaia. botador=babatakra.
boquete=unta kraukanka; dimi waia bîla botánica=dus nani pâwi ba tânka kaikaia
sirpi kum. lâka; dus nani tânka kaikanka.
boquiabierto=bîla kwâkan; bîla kwawan; botar=batakaia; lulkaia; yakabaia; tikaia.
bîla kwâki bri; bîla kwawra. bote=slaup; bot; but; duri; pân sirpi kum.
boquilla=bîla ra mangkaia dukia; miusik botella=batil.
kangbaia dukia kum kum unta bri ba ba- botellazo=batil pata; batil wal prukanka.
hak puhbaia dukiara. botica=sîka watla; sîka atki ba watla; sîka
borbollar=piswaia. nani auhbi bri ba watla.
borbotar(se)=lukwaia; lî karna lukwaia o boticario=sîka âiatkra.
pupuhwaia. botín=war aiklabi mihta dakban dukia na-
borda=slaup kum tnaya ra pura pîska ba. ni sut.
bordar=mamaia; kwala mamaia. botiquín=sîka nit pali ba kahbi bri dukia
borde=un. ba.
bordear=plis kum un bâk taukaia. botón=butin.; nakra; tangni slaunhka.
bordo=un; tnata; ship o duri tnaya. bovino=bîp tila wina daiwra.
(ir a)=bilara aimakaia. boxeador=aiklaklabra; globs mangki ai-
bordón=impapakra kînka. klaklabra.
boreal=yahbra; yahbra payaska dukia. boxear=aiklabaia; mihta wauhi aiklabaia;
borla=kwala un tamaya. globs mangki aiklabaia.
borrachera=bla takanka; rum diaia lâka. boxeo=aiklabanka; globs mangki aikla-
borracho=dadira; rum dadira; upla bla; banka.
bla dauki; bla takan; blakira. boya=awaika; kunkun.
borrador=dikaika; siauhbaika; siauhbi bozal=daiwan kakma prakaika.
sakaika; mihta ni ulbanka kum. bracear=klahkla wauhaia.
borrar=dikaia; diki sakaia; tikaia; siauhbi bramadero=daiwan wail nani wainhka
sakaia; siauhbaia. alki taim lî diaia wi ba pliska.
borrarse=siauhaia; siauhi takaia; diwaia; bramador=âiahbra; âiuhbra.
diwi takaia. bramante=krukus.
borrasca=pâsa karna kum; skwal saura; bramar=uhbaia; ahbaia; muhbaia.
kabu ra pâsa karna; rip tilwan payaskira. (las aguas)=twalwaia.
50

(el tigre)=ihbaia. brindar=yabaia; hilp kum yabaia; upla o


(el toro)=mukbaia. dîa dîa kum dukiara diaia.
(la persona)=kisbaia; bin baikaia. brío=kupia karnika; spiritka karnika.
bramido=ahbra; uhbra; ahbanka; uhban- brioso=kraskira; karna; karnira.
ka; ahbrika. brisa=pâsa; pâsa swapni (tawa krawi ba).
branquia=sisia; lî daiwra wînka (wingka) broca=kraukaika, unta kraukaika dukia.
puhbanka. brocal=liunhta purara kutbanka kum ba.
branquial=sisia dukia. brocha=brus; bros.
brasa=kwasku; pauta klauhi ba kwasku- broma=pulan bîla; pulan lâka; kikaia du-
ka; pauta aswanka. kia; kikaia aisinka.
bravata=praut lâka bahki. bromear=pulaia; puli aisaia; pulan lâka
bravo=kras; kraskira; kupia karna; praut; daukaia.
prautkira; kupia baiwan; tahplu; sibrin- bromista=pulaia lihki ba; puli aisaia laik
kas. uplika.
bravucón=ai kupia karna ai dara wali ba. bronca=blahwan; blahwanka; pulanka
brazalete=bangkil. saura kum; unsabanka kum.
brazo=(wan) klahkla. bronce=bras.
brea=târ; târ mâka; awas mâka. broncear=diara kum ra bras kalatka ya-
brebaje=diaia laya kum pain pali apia. baia; wan taya pura lapta ami mita bras
brecha=krikanka; kriwanka; kriwi takan- kalatka daukaia.
ka; dîa dîa kriki bîla kwâkan kum. bronquitis=kârma wakia puskanka; lama
breña=sikwra (sikra); sisikwra (sisikra); kriwi ba.
dribra. brosimo=tisba.
breñal=sisikwra (sisikra) pliska; dribra; brotar=urhwaia; baiwaia (dus pâwi baiwi
tring. ba baku).
breque=diara plapi ba alki takaskaika. (las aguas)=kwangwaia.
breve=kunhku; prahni; piu wihka apia. (los cocos)=uswaia.
(en)=tisku. brote=kiama namika urhwan ba; urhwai-
brevedad=prahnika; kunhkuka; wihka a- ka.
pia piua. broza=main wina saki ba walpaya; main
brevemente=pat pali; wihka apia lâka ra; tasbaya gul bri ba.
yari apia; kunhku pali. bruces=makupi, aimakupi.
bribón=bahki lâka ra baman tauki yaba; (caer de)=makupi kauhaia.
srinwankira; upla rugkira. (echarse de)=aimakupaia.
brigada=wark tatakra nani aslika. bruja=sukia mairin saura; lasa baku taki
brillante=lipni; lakni; ingni; ingnikira; ba mairka; lasa uplika mairin.
klaklauhra; lakni; klauhira; ingwi yaba. brujería=sukia lâka saura.
brillantina=batana; tâwa ra aimakaia ba- brujo=sukia waitna saura; lasa uplika
tanka. waitna; waitna kuninkira dibil wal ai
brillar=lipaia; ingwaia; ingni takaia; la- lâka bri ba; sukia.
kwaia. brújula=kampas; lalma, muna, yahbra
brillo=ingnika; lipnika; laknika. bara waupasa kaikaia dukia.
brincar=pâlaia; srumaia; sruhmaia; sru- bruma=mukus; kabu mukuska.
twaia. brumoso=mukus ailalkira; mukuskira.
brinco=pâlanka; srutwanka; srumanka. brusco=kusni baku; daukanka aitani apia.
51

brutalidad=daiwan baku tânka; saura lâ- lilihwaia.


ka; daiwan baku lâka. buñuelo=tâni; brit damni sâtka.
bruto=sinskas; daiwan baku; lal karna buque=but tara; slaup tara; ship tara.
(karnira). burbuja=siapia; siaprika; kwangwrika
buba=wîna sukwan; siknis saura wan wî- (kwangrika); bungwanka.
na ra puski taki ba. burbujear=kwangwaia; lukwaia; siapaia.
bucal=bîla dukia; bîla tânka bri. burdel=diara saura bara tâski dauki plis-
bucanero=wan kabuka nani ra âimplikra ka.
baku tauki kan ba. burgués=upla tara; upla lalahkira; lalah-
bucear=lî dimaia; lî munhtak yawaia; lî kira baku puli o ai dara wali uplika.
kapaia. burla=lawaska; lawaska kikan bîla; swira
bucle=tâwa pitbanka. daukan lâka bîla; kunin munan lâka.
buche=krukmaya; daiwan nani ai nana ra burlador=lawaska kakikra.
sakbat bri ba. burlar(se)=lawaska kikaia; swira dauka-
buen=yamni; pain. ia; kunin munaia.
(día)=yu yamni; titan yamni. burocracia=tawan suliarka nani uba ga-
(tiempo)=taim pain. bamint bisniska ra dimi ba tânka; gaba-
bueno=yamni; pain; aitani; kasak; pain mint suliarka nani aslika.
aihwa. burro=biriku wainhka.
¡buenos días!=¡titan yamni! bus=upla aimaki impaki trukka.
buey=bîp wainhka mahbra sakan; wark buscador=plaplikra.
bulka. buscar=plikaia; pliki taukaia o kaikaia.
búfalo=buplu. búsqueda=plikanka; pliki taukanka; pliki
bufar=praukbaia; wan kupia baikaia. kaikanka.
bufete=ulbaia tibilka; layar apiska. butaca=iwaia dukia.
búho=iskri; wauya. butuco=plas.
buitre=inging sâtka; daiwan tnawira tara; buzo=lî dadimra; daiba; lî biara ra dimi
usus sât daiwra. wark taki uplika.
bujía=ingni yabaia dukia. buzón=wauhtaya bâkska.
bulbo=dus plamaya mâ.
buldog=yul sâtka kum, daiwan âialkra.
bulevar=tawan tara nani bilara truk pla-
C
cabal=aitani, kasak; aiska, pain; lâ tânka
paika bîla yahpa bara tnaya ra dus nani
kat yaba; sinskira; paunka bara pitka kat
mangkan ba.
aitani ba.
bulto=surun; karbanka; malipuk; karban
cabalgador=daiwan âiulra; daiwan uli u-
kum; paskan kum, bauhika.
plika.
bulla=bin; bin tara.
cabalgadura=ulaia daiwra; kiago prahka-
bullanga=bin tara.
ia daiwra.
bullanguero=bin tara dadaukra; bin dau-
cabalgar=aras ulaia; aras uli taukaia; dai-
kaia lihki ba.
wan uli taukaia.
bullaranga=bin tara.
caballería=ulaia araska daknika kum; a-
bullicio=upla ailal bui bin tara bara rang-
ras âiulra daknika; suldiar nani aras ra
banka dauki ba.
uli ba daknika.
bullicioso=bin dadaukra; binkira.
caballero=aras uli uplika; upla tara, kul-
bullir=lukwaia; lukwi baku kaia; piawaia;
52

kankira kum; waitna kasak; yamni kai- krukbaia.


kan waitnika; yantliman. cacareo=kalila kakbanka; watakbanka.
caballete=bahna; banhta; utla bahna; lal- cacería=antin takaia lâka; antin takanka.
mukia (lal mukia). cacerola=plun piakaia o kiskaia pânka o
caballo=aras. dakawa.
cabaña=rans; benk. cacique=wihta; indian wihtka tara.
cabecear=lal wauhaia; upaia; lal pata pru- caco=âimplikra; smatkira impliki ba upli-
kaia; lal mangkaia. ka.
cabecera=lal mangkaika; lal kahbaika; lal cacto=saisil.
wihta; wihta dukia; dîa dîa lal ra aimaki cacha=alkaika; mina; skiru mina.
ba dukia; tingni wihta; awala wihta; ta- cachalote=kabu naskaya tara lal yahpa
wan lal kum. ba.
cabecilla=upla saura nani wihtka; wihta; cachar=implikaia; upla dukia alkaia.
lal. cachetada=mihta pata; mawan taya ra wi-
cabellera=tâwa aiska; tâwa. panka.
cabello=(wan) tâwa. cachete=mahkmaya; tauhka.
cabelludo=tâwira. cachetón=tauhka o mahkmaya yahpira.
caber=pain aimakaia; tânka briaia; bilara cachimbero=kuk tuktika.
briaia; bilara auhbi briaia. cacho=kiapka; aringka.
cabeza=(wan) lal; wihta. cachorro=layan o limi luhpia sâtka.
cabezal=lal kahbaika. cada=bani.
cabezazo (cabezada)=lal pata. (cual)=kumi bani.
cabezón=lal yahpira; lal tara. (uno)=kumi bani.
cabida=bilara nahki auhbi briaia sip yaba. cadáver=upla pruan wîna tara; pruan wî-
cabizbajo=lal wit; lal mayara brih. na tara.
cable=awa; dîa dîa awa; wayar; ayan ni cadejo=waihwan.
daukan awa; kibil. cadena=sen; sîn; chen; priskaika.
cabo=tâ; tnata; mihta; mina; kabu; dîa dîa cadera=kil; kilka dusa; kwel; kilka; wan
tâ. maisa dusa.
(llevar a)=tnata kat daukaia; tnata ra caducar=tiwaia pat baila kaia.
brih waia. caer(se)=kauhaia; wakwaia; slingwaia;
cabra=guts mairin. dringwaia.
cabrío=dauhbaya; guts tânka bri ba. café=kâpi; lî siksa, nikla.
cabriola=blikbanka; lilia pâlanka. cafeína=kâpi puisinka.
cabrito=guts lupia; guts luhpia. cafetal=kâpi nasla.
cabro=guts wainhka. cafetalero=kâpi nasla bri uplika; kâpi ma-
cabrón=guts wainhka; upla kum ai mair- mangkra.
ka waitna wala wal yaban bri ba. cafetera=kâpi laya laikaika; kâpi laya
cabulla=awa; kiwa; dîa dîa awa trit baku. mangkaika; kâpi mâ wawahbra mairin.
caca=kâna; kâka (tuktan nani bîla aisan- cafetería=kâpi bara diaia dukia wala nani
ka ra). atki pliska.
cacahuete=kakau; pinda. cafetero=kâpi âiatkra.
cacao=kakau; urang. cafeto=kâpi dusa.
cacaotal=kakau nasla. cagadero=kâna krahbaika; kâna krahbaia
cacarear=katakbaia; watakbaia; kakbaia; pliska.
53

cagar=kâna krahbaia. calentador=lapta dadaukra; lapta daukai-


cagón=krakrahbra; kâna krakrahbra. ka.
caída=kauhanka; kauhra. calentamiento=lapta daukanka; lapta ta-
caído=kauhan; war kum ra pruan ba. kanka.
caimán=karas. calentar=lapta daukaia.
caite=klipas; sandal sûska. calentarse=lapta takaia; ailahkaia.
caja=bâks; tupit; tuput. calentura=rih; rihka.
cajero=bâks papaskra; bank ra lalah alki (tener)=rih daukaia.
ba uplika. calenturiento=rihka bri; rihkira.
cajeta=milk bara sugar wal paski dukia. caleta=klukia.
cajetilla=sigarit watla kum. calibre=raks mahbra taki waia untika
cajón=bâks; bâks tara. yahpika.
cal=diara yuya pukni-pihni. calidad=tânka; nahki yaba tânka; aihwi-
calabacino=kahmutra; pispis; wawi; ka- ka.
muntra. cálido=lapta; lapta yabi ba.
calabaza=kahmuntra; kamuntra; kahmu- caliente=lapta; laptira; bitni; lapta bri ba.
tra. calificar=diara o upla kum tânka nahki ba
calabazo=kampipis. kaikaia; tânka laki kaikaia; tânka mari-
calabozo=silak watla; silak watla saura kaia; tânka nahki ba sakaia.
kum. calificativo=tânka mariki; tânka kaiki o
calafatear=duri sipaia. dauki, tânka kaikaikira.
calambre=sula wakia; wan wakia aubi caligrafía=mihta ulbra pain ulbanka.
trabilka o sikniska. cáliz=kop; kalis; kalis kapka.
calamidad=pât; trabil; trabil lâka; panis calma=lamni; lamnika; lamanka; pâsa
saura. krawras.
calar=klauhbaia; sabaia; wîna ra utwi di- calmante=lamni dauki ba; lamni daukai-
maia; buswaia; kauhla dimi waia. ka; latwan daskaika.
calavera=lalkamhka (lal kamhka); lal du- calmar=lamni daukaia; sâp daukaia; das-
sa. kaia; sasakbaia; lamkaia.
calcañal (calcañar)=wan plakura; mina calmarse=lamaia; lamni takaia; sâp kaia;
plakura; mina tnata. sâp takaia; sasakwaia.
calcetín=saks; takins. calmo=lalam; lamni.
calcinar=angki yamhpus daukaia. calo=kara.
calculador=kulki kaiki uplika; kakulkra. calofriarse=kauhla daukaia; kauhla dauki
calcular=kulkaia; kulki kaikaia. tatatwaia.
cálculo=kulkanka; kulki kaikanka. calofrío=lapta bara kauhla daukanka; wan
caldero=dikwa; kawia; isama. wîna ra lapta dauki, kauhla dauki sin.
calderón=dikwa tara. calor=bitni; bitnika; lapta; laptika.
caldillo=pilala. (hacer)=lapta amaia; bitni takaia.
caldo=plun kum ulang baku; brat; pilala. calumnia=kunin natka ra dahra sakanka,
calefacción=lapta daukanka. upla ra trabil munaia dukiara.
calefactor=lapta daukaika. calumniador=ninara aisasara; upla nina
calendario=kati piua wauhkataya; yu na- aisasara; upla nina sasauhkra; saura ma-
ni kulkaia wauhkataya. munra.
(ave)=tumsiri; tumsirit. calumniar=nina sauhkaia; ninara aisaia;
54

ninara saura aisaia; saura munaia; kunin camastro=krikri almuk saura.


lâka ra pâtkira kulkaia. cambalache=uya mana apia dukia nani
calumnioso=nina sauhkaikira. shins munanka.
caluroso=lapta; lapta bri; laptira; bitni; cambiador=lalah shins mamunra; lalakra;
bitnikira. sât wala dadaukra.
calva=lal pîska tâwa âpu takan ba. cambiante=shins (sins) taki ba.
Calvario=Kalvari; dus prihni yabalka. cambiar=shins (sins) munaia; lakaia; kar-
calvicie=tâwa âpu ba. bi lakaia; diara kum diara wala mana
calvo=tâwas; tâwa daiwan; tâwa âpu; tâ- shins munaia.
wa daiwra. cambio=shins (sins) munanka; lakanka;
calzada=yabal tara kum. sât wala takanka; aihka takanka; klauna
calzado=sûs. brin lâka.
calzar=sûs dingkaia. (a)=pana.
calzón=dras; mairin draska. cambista=lalah shins muni uplika; lalah
calzoncillo=dras; waitna draska. shins mamunra.
calladamente=sâp; sâp pali; sâpkira; bin camello=kiamil wainhka.
âpu pali lâka ra. camilla=krikri sirpi; twilkaia krikrika; tni-
callado=sâp; bin âpu; binkas; sâbi. kaika; aitnikaika.
callar=bîla prakaia; yaka sâp takaia. caminante=wawapra; wapi yaba; tatau-
callarse=sâp kaia; sâp takaia; bîla prakan kra; tauki yaba; âimpakra; impapakra.
kaia; aisaia apia. caminar=wapaia; impakaia; taukaia.
calle=yabal; tawan bîla yabalka; wakpas; caminata=wapanka yari bara wan swapki
strit. ba; impakanka prahni, lilia natka ra.
callejero=yabal ra taukaia lihki ba; yabal camino=yabal; bîla.
ra kakirhbra. camión=truk; kamiong.
callejón=yabal o strit bîla sirpi kum. camionero=kamiong o truk wawakra.
callo=kân. camioneta=truk sirpi.
cama=krikri; aitnikaika; tnikaika. camisa=prâk; waitna prâkka (prâka).
camada=daiwan kum luhpa baikanka ku- camiseta=prâk kunhku.
mi ra baikuya luhpia nani ba. camisola=andasat.
camaleón=siwaiku. camisón=prâk tara; prâk yari, yapaia du-
camalote (gamalote)=kbu; bû. kiara.
cámara=lilka alkaika; rum tara; utla bîla camorra=blahwanka; unsaban lâka.
kum. camote=paisawa; tâwa balianta; tâwa sât-
camarada=pâna; muihni; pren. ka.
camarero=tibil kakahbra o kahbaika; kri- campamento=kiamp wark uplika watla
kri papalkra. nani; kiamp.
camarón=wasi; wahsi; wahsi sirpi; wark campana=bel; bil; lingbaika.
sirpi kum. campanada=bil lingbanka.
camaronear=wasi alki taukaia; wark sirpi campanario=bil watla.
daukaia. campanero=bil lalingbra; bil lingbaika;
camaronero=wasi âialkra; wasi âiatkra; bil papaskra.
wark sirpi dauki uplika. campanilla=wan darkaya; wan kârma lu-
camarote=krikri; krikri watla; ship bilara pia; bil sirpi.
krikri watla. campante=kwalhwi baku; liliakira.
55

campaña=wark o daukanka tara kum. candil=lamp sirpi pân ni paskan.


campeón=pura lalura; win tatakra; wark o candor=pihni pali ba.
diara kum ra tâura ba. canela=siniment.
campesino=tasba warkka dadaukra; plun cangrejo=kaisni; rahti; waihru; libang;
mâ mamangkra; kiamp uplika; kiamp kanli.
dukia. caníbal=upla papira.
campiña=langni tara; plun mâ mangkaia canica=mabil lupia, tuktan pulaika.
tasbaya tara. canícula=mani bilara lapta kau karna taki
campo=twi bîla; insla; twi; langnika. piua. Pastara Kati 23 wina Wîs Kati 2
camposanto=raiti. ba kat baha kulkisa.
can=yul. canilla=wayata; braka; akra; ahma; kuh-
cana=tâwa pihwanka; tâwa pihni. ma o klahkla dusa yari ba.
canal=lî plapi luaia bîla; kanal; lî bîla canino=yul dukia; yul tânka bri; yul baku.
salhkanka kum. (diente)=wan napa tahsaya.
canalete=kwahi. canje=shins munanka; diara mana shins
canaletear=kwahi kaubaia. munanka.
canalizar=lî plapi luaia bîla daukaia; lî canjear=shins munanka daukaia; diara
bîla salhkanka daukaia; diara kum ya- wala mana shins munaia.
balka mangkaia. cano=tâwa pihwan bri ba; pihni.
canalla=upla saura. canoa=duri; batu; duri tara.
canario=piawira lupia sâtka kum. canoso=lal pihni; tâwa pihwan ailal bri.
canasta=baskit; pataki. cansado=swapan; tayat; tayat takan.
canasto=baskit tara. cansancio=swapanka, bahkia; bahkia ta-
cancanear=wan bîla kakahwi aisaia. kanka; tayat takanka; tayat daukanka;
cancelar=diki sakaia; tikaia; sauhkaia; bahkia krawanka.
siauhbi sakaia; aibapaia; dikaia. cansar=swapkaia; tayat sakaia; tayat dau-
cáncer=kaisni lilka slilma dakura ba; kaia; wark dingki swapkaia; hambuk
kiansa sikniska; kuswa âuya; wan wîna munaia.
ra mâ pâwi ba; kaisni sât daiwra kum; cansarse=swapaia; tayat takaia; bahkia
wîna sukwan siknis saura kum. takaia; bahkia krawaia; sîa takaia.
canción=lawana; aiwananka. cantador=aiwawanra; aiwanaia lankira.
cancionero=lawana nani wauhkataya. cantante=aiwawanra; lawana aiwawanra.
cancha=pulaia pliska. cantar=aiwanaia; lawana aiwanaia; lawa-
candado=dur mangkaika; patlak. na; aiwananka.
candela=kiandil. cántaro=sumi; lî watla.
candelabro=kiandil dusa. cantear=makupaia; tnaya tani lakaia; tna-
candelero=kiandil kahbaia dukia. ya dusa ra lakaia.
candente=lakni; lapta dauki pihni sakan; cantera=walpa saki pliska kum.
lapta wal lakwi ba; lakwi. cántico=lawana; aiwananka; Dawan ra la-
candil=lamp sirpi sâtka kum. wana aiwananka.
candidato=diara o wark kum ra mangkaia cantidad=praiska; yahpika; kulkanka;
o aimakaia nina mâkan o wahbi sakan mânka; nahki ailalka ba.
ba uplika. cantimplora=lî laiki brih taukaia dukia; lî
cándido=pain; yamni; param; kupia pa- watla sirpi.
ram; saurka âpu. cantina=rum atki watla; kantina.
56

canto=lawana; aiwanra; aiwananka; tnaya capítulo=sapta; chapta; wauhtaya ulbanka


dusa; slaunhka. wina dakbanka kum.
cantor=aiwawanra. capón=mahbra sakan; mahbras.
caña=kayu; kayu dusa; dus bani kayu capote=ringkut; lî auhi piua ra dimaia
sâtka bri ba; klisang; kauhru dusa kwalka.
sut. capricho=inipis; bahki; kupia lukras dau-
caña brava=yauhrus. kaia lâka.
(de azúcar)=kayu. caprichoso=kupia lukras dauki yaba.
cañada=tingni; il bîla; kwalkwal. caprimulga=kuyu.
cañafístula=wanabaka. cápsula=pils; pils taya; raks o bulit mah-
cañal=kayu nasla. bra taya; sîka srukanka taya; dus mâ sir-
cáñamo=kiulh mâ; kiulh awa; dus sâtka pi kum taya.
kum baha wina kiwa dauki ba. captar=bri balaia; alkaia; dakbi bri bala-
cañaveral=kayu nasla; kauhru o bahmuna ia; bîla baikra alkaia.
sâtka ailal pâwi ba tasbaya. captura=alkanka; dara walras alkanka.
cañería=lî nani o gias plapi tawaia yabal- capturar=alkaia; priski alkaia; biki alka-
ka. ia; dara walras alkaia; upla saura kum
caño=tingni; lî plapaika kunhku. alkaia dîa dîa tânka ra.
cañón=raks tara; raks kakma; raks baril- capucha=dimaia kwalka kum wan lal biki
ka; kianan. ba.
cañuela=klisang; yauhrus; kayu sirpi. capuchino=padri nani daknika kum.
caoba=yulu. (mico)=wakling.
caos=turbi daukan lâka; turbanka tara. cara=(wan) mawan; mâ; uman.
capa=pura taya; pura prâkka (prâka). cara a cara=mawan kat; wal mawan
capacidad=diara kum bilara nahki ailal kat.
bri ba lâka; ailal briaia karnika; bîla carabela=almukka piua slaupka.
yahpira; tarka; tânka briaia o luki sakaia carabina=raks sirpi kum.
karnika. carablanca=urus sâtka kum, mawan ba
capacitación=sins smalkanka; sins lâka pihni.
yabanka. caracol=kîp; kîp taya; suni; musukra.
capacitar=sins yabaia; smalkaia. carácter=tânka; nahki tauki ba tânka; tân-
capador=daiwan mahbra saki uplika. ka marikanka; mark kum; mihta ulbra.
capar=mahbra sakaia. ¡caramba!=¡alakai!; ¡pali ki!; ¡auh!
caparazón=daiwan nani wîna pura taya, caramelo=damni; sugaplum.
kaina kahbaia dukiara. carapacho=nina dusa taya; nina taya (lih,
capataz=wark kiaptin; pura winaika. kuswa, rahti taya sâtka).
capaz=sip yaba; sipya; âuyamakira; sipki- carate=bulpis; sus.
ra; diara kum daukaia karnika bri yaba. carátula=wauhtaya twakni; wauhtaya o
capear=irbaia; irbi taukaia; irbi tawaia. buk kum mawan.
capilla=prias watla sirpi. caravana=impapakra nani daknika; upla
capital=tâ tawanka; kuntri bilara tawan ailal asla taki ba plis kum ra waia dukia-
sut lalka ba; lal dukia; tâura yaba dukia; ra.
lal ra aimaki yaba. carbón=kwasku; kol; masku.
capitán=kiaptin; kapitang; lal; lalka. (palo de)=sirsir.
capitolio=utla tara yari purara ba. carbonera=kwasku angkaika o sakaika.
57

carbonero=kwasku âiangkra o âiatkra. carguero=twatwilkra; diara twatwilkra.


carbonizar=angkaia; kwasku baku dau- cariarse=sukwaia; yupurwaia (wan dusa
kaia; tuhkaia. o daiwan dusa).
carbonizarse=tuhaia; tuhwaia; ami kwas- caricatura=mawan saura ulbi lilkika dau-
ku baku takaia. kan ba; lilka saura ulbi daukanka.
carbunclo=puskanka sukwi lal manis bri caricia=sapanka; taya sapanka; tasapan-
ba; wan muna. ka; yamni munan lâka kum.
carcacha=truk almuk, danh yus âpu ba. caridad=latwan lâka; kupia pihni lâka; la-
carcajada=kikanka aihkakira bara binki- twan kaikanka; latwan kaikan lâka; um-
ra. pira nani ra latwan lâka dauki ba; latwan
cárcel=silak watla. kaikan lâka warkka.
carcoma=sisi; usra yula; usra. caries=wan napa dusa sukwanka.
carcomer=usra piaia; yula piaia. cariño=latwan; latwanka; kupia latwanka;
cardenal=katolik tilara bisap tara kum. latwan kaiki ba lâka.
(pájaro)=isis. cariñoso=yamni; latwan kaikankira; ku-
cardíaco=wan kupia tânka; upla kum ai pia pihnikira ba.
kupia sikniska bri ba. caritativo=kupia pihnikira; latwan lâka
cardiograma=wan kupia aiawanka nani tânka ra dauki yaba.
ba marikanka. carnada=pata; kiulh pata.
cardiología=wan kupia tânka nani aiska carnal=tasba dukia, spirit dukia apia; wî-
stadi munanka o sinska lâka. na dukia; wîna tara lâka ra ba; wîna du-
cardiólogo=wan kupia tânka stadi ma- kia; wîna lâka ra baman yaba; taya; tai-
munra o kakaira; wan kupia daktarka. ka; wîna lâka tani bri.
cardo=kiaya. carnaval=lilia pulan yua tara kum.
cardumen=inska nani bankka. carne=wîna; daiwan wîna; upla wîna; u-
carear=wal mawan prakaia. pan.
carecer=diara luha takaia; luha kaia; dia- carnero=sîp wainhka.
ra âpu kaia. carnicería=wîna atki ba pliska; wîna at-
carencia=diara âpu tânka. kaika; bîp ikaika watla; iki tikanka.
carero=diara mana âiatkra. carnicero=wîna tatamra; wîna papira; i-
carestía=diara kum luha takanka; diara kaia pliska; âikra.
danh takanka; plun wahwan o tiwan; carnívoro=wîna papira.
diara âpu takan lâka. carnizuelo=pîram.
careta=mawan bikaika. carnoso=wînira; wîna ailal bri ba.
carey=aksbil. caro=mana; manakira; mana pali; latwan-
carga=kiago; kiagu; karbanka; diara auh- kira.
baia tânka; diara nani; raks bilara auh- carpa=lî kauhla naskaya; pura prakaika,
banka o lulkanka kum. utla baku.
cargador=diara twatwilkra; diara twilkai- carpintería=kiamda warkka.
ka; twatwilkra; twilkaika; praprahkra. carpintero=kiamda; karpenter.
cargamento=kiago; kiagu; kiago tara. (pájaro)=tuskrana; tuskranak.
cargar=auhbaia; prahkaia; twilkaia; carpo=mihta lingbungka; lingbung; mihta
kwahkaia; brih waia; raks auhbaia; dia- lula.
ra kum upla lal ra kulkaia. carrera=plapanka; rîs.
cargo=wark kum. carreta=kareta; karita.
58

carretera=truk plapi yabalka; yabal tara caserío=utla dakni kum.


kum. caserón=utla sukra tara.
carretilla=karitiya; wan mihta ni tukbaia caseta=utla sirpi kum tât ni paskan.
dukia. casi=lamara; lamak; lamkara; kau wiria.
carretón=karita tara kum. casia=wanabaka.
carretonero=karita tatukbra; karita raski casilla=watla; dîa dîa watla.
uplika. caso=tânka; lâka; takanka; natka.
carril=tril. (en todo)=ban sakuna.
carrizal=kara o klisang ailal pliska; kli- (hacer)=pain wali kaia; bîla walaia.
sangkira. caspa=wan lal suska; wan lal ra taya lupia
carrizo=kara; klisang; bra tara. bri ba.
carro=kar; truk. casquillo=bulit mahbra taya.
carroña=wîna sukwan o aisawan; daiwan casta=masraka; kiamka; saumuk.
pruan wîna sukwan. castaño=siangni; taya aras pauni baku ba.
carroza=truk kum sakahki ba, yua tara castellanizar=upla wala ra ispail bîla lan
kum ra wapanka tilara dingkaia dukiara. daukaia; aisanka wala wina aula bîla ra
carta=wauhtaya; wauhtaya ulban kum; ispail natka dingkaia.
ulbanka. castellano=ispail bîla aisanka.
cartel=ulbanka kum dauki upla sut ma- castidad=sunu lâka; sunuka.
wanra kahbi swi ba. castigar=klala yabaia; latwan yaia; wipa-
cartera=lalah watla. ia; panis munaia.
cartero=upla blikan wauhkataya yui tauki castigo=klala; panis; wipanka.
ba; wauhtaya yabi tataukra. castillo=tnaya sut kutbi karna daukan wa-
cartilla=skul wauhkataya sirpi kum. tla kum.
cartografá=map nani paskaia warkka. casto=sunu; tâski âpu.
cartón=wauhtaya twakni karna kum; kar- castor=tingni daiwra mamu sâtka.
ton; wauhtaya karna ni daukan bâkska. castrar=mahbra sakaia.
cartucho=bulit; raks mahbra. casual=piua kat apia bal yaba.
casa=utla. casualidad=dara walras o maisa pakras
casado=marit; ai maya bri ba. dukia; bahki ban taki ba.
casamiento=marit lâka; marit takanka. casulla=prias daukaia prâka “padre” dimi
casar=maya baikaia; marit sakaia; marit ba.
munaia. cataclismo=tasba purara sauhkanka o ai-
casarse=marit takaia. sawanka tara.
cascabel=piuta bilkira; piuta sât kum; catacumba=tasba munhta watla kum (ba-
lingbaia dukia kum. hara upla pruan nani biki kan).
cascada=lî banhkia; tasba pîska pura wi- catapulta=blasi piua masinka, walpa lul-
na lî laiwanka. kaia dukiara.
cascar=krikaia; baikaia; prukaia. catarata=lî banhkia; iwas; wan nakra ra
cáscara=taya; dîa dîa taya; dus mâ taya. diara pâwan kum.
cascarón=daiwan tnawira mahbra taya. catarro=siahka; siahka siknis; siahka ra-
cascarse=kriwaia; baiwaia. ya; labin.
casco=asmala; lal kamhka; banhta; lal du- catástrofe=trabil saura; trabil saura kum
sa; lal bapaika; aras o bîp nani mina kar- bal ba tânka.
nika. catecismo=kristian lâka smalkanka wauh-
59

kataya; Dawan tânka. daiwrira; daiwan plaplikra.


catedral=prias watla tara; bisop iwaika. cazar=antin takaia; daiwan plikaia; antin
catedrático=skul tara nani ra smalkanka dimaia; upan sakaia.
tara yabi uplika. cazuela=plun piakaia dukia; plun piakai-
catequista=katekist; katekista. ka; dikwa.
catequizar=Dawan tânka smalkaia. cebada=dus mâ sâtka kum; barli mâ.
catolicismo=katolik serts lâka. cebo=batana; batanka; kiulh pata; sinsin-
católico=katolik; kiatalik; kiatlik. ka; singsingka.
catorce=matawalsip pura walhwal. cebolla=inian.
catre=kât; twilkaika; upla yakan yapaia cecina=wîna sâl daukan o dingkan; bîp
krikrika. lâkan.
catrín=upla kum ai wîna ra pain diman cedazo=singbaika; singbaya.
ba. ceder=yaia; yabaia; blikaia; âu wiaia.
cauce=tingni o awala bîla; lî bîla. cedro=yalam sâtka.
caucho=tasa. (blanco)=yalam.
caudal=lî ailal bri yaba; lalah; dukia ku- (lagarto)=pangkalkal.
kan. (macho)=saba; swa.
caudaloso=lî ailal bri awalka o tingnika. (real)=wingkur.
caudillo=lal; wihta; wihtka; tâ uplika; cédula=wauhtaya ulban pîska kum diara
dakni kum wihtka. kum kakaira sakaia dukiara.
causa=diara kum wina bal taki ba; tânka cefalalgia=lal klauhanka.
kum; dukia kum. cegar=nakra blain daukaia; lukanka pukni
causante=munanka; yaban bal taki ba; dingkaia.
munan taki ba. ceguera=nakra blainka; nakra puknika.
causar=munaia; paskaia; daukaia; yarka ceiba=sisin.
bal takaia. cejas=wan nakra tamaya; nakra pura ta-
cautela=aman kaikanka; kunin munaia lâ- maya.
ka; aiwahki tawa munaia lâka. celador=utla main kakaira; watsman.
cauteloso=aman kaiki; kunin lâka ra dau- celar=tâwan lawaia; lawaia.
ki yaba. celda=silak watla; utla bîla sirpi kum.
cautivar=priski alkaia; kupia alkaia; alki celebración=lilia; lilia tara daukanka.
brih waia; bri balaia. celebrar=mayunra daukaia; mayunra
cautivo=priskan uplika; priski brih wan dauki lilia pulaia; yu tara kum o diara
ba. kum liliaka daukaia.
cauto=dara wali; aman kaiki. célebre=upla tara; nina tara bri uplika;
cavador=tasba o dîa dîa sasalhkra; sa- mayunan uplika.
salhkra. celeque=kura.
cavar=salhkaia; tasba salhkaia; sukutbaia. celeste=sangni; kasbrika sangni; kasbrika
caverna=tasba kwalni. o heben dukia; suhar mahbra talia.
cavidad=unta; salhkan bîla; bîla unta; celestial=kasbrika o heben dukia; heben
kwalni. wina; heben uplika.
cayado=kîn dusa kum; sepad nani kînka. celibato=kau marit takras lâka.
cayo=kî; kî dakura (dakra). célibe=upla mayas.
cayuco=duri. celo=lawanka; tâwan lawanka; uya pliki
cazador=antin tatakra; daiwan âikra; yul ba lâka.
60

celoso=lalawra; tâwan lalawra; tâwan la- cera=blas; nasma blaska.


wi ba. cerca=lamara; lamkara; baila; umpa;
cementerio=raiti; upla pruan nani biki ba klar; kral kutban; kutbanka.
pliska. (de)=lama ba wina.
cemento=simint; sement; auhya ni walpa cercado=kutbanka; kral; klar.
paskaia saika. cercano=baila; lamara; wihka apia; naura;
cena=tutni pata; tihmia pata. kuswa; umpa ra.
cenagal=piahka; drapapa pliska; klauh- cercar=kutbaia; kaina kutbaia; tnaya kir
klawa bîla tara. kutbaia; klar kutbaia.
cenagoso=piahkikira; drapapkira. cercenar=klaki sakaia; klakaia; sirpi dau-
cenar=tutni pata piaia; plun piaia. kaia.
cenicero=yamhpus auhbaika o yakabaika. cerceta=sahru; sikli.
ceniciento(a)=yamhpus mapla; yamhpus cerco=klar; tnaya kutbanka; kaupin.
baku. cerdas=kwirku tamaya.
cenit=bahna; banhta. cerdo=kwirku; kwirku wainhka; kutsi.
ceniza=yamhpus; upla pruan wîna bara cerebelo=wan sinska mabiara pîska nina-
dusa yuyaka. ra bara munhtara ba.
censo=kuntri o plis kum ra upla an bâra cerebral=lal mabiarka dukia o wina.
ba kulkanka. cerebro=lal mabiara; lal mabiarka; brens-
censura=swira; lawan lâka. ka; sinska mabiara.
censurar=lawi daukaia; lawi dauki wap- ceremonia=daukanka nani kum; kulkaia
nika mangkaia; pâtka sakaia; kiama lâka daukanka; ai lâka bri ba tânka kat
kraukaia. daukanka.
centavo=sint. cero=diara âpu; kumi sin âpu.
centella=lipanka; dîa dîa lipi ba. cerquita=lamara pali; baila.
centellear=lipaia; rapaia; lakwaia; klipa- cerrado=prakan; prawan.
ia. cerrador=praprakra; prakaika; praki ya-
centena=handat daknika; handat. ba.
centenario=handat dukia; handat piua. cerradura=prakaika; kî; prakanka.
centeno=plawar mâ dusa wal talia ba. cerrajero=kî o ayan wal paski uplika; kî
centinela=aiwawahkra; watsman. o ayan dukia dadaukra.
central=lilapas ra ba dukia; lilapas; lila- cerrar=prakaia.
pas ra yaba. (con llave)=kî mangkaia.
centrar=lila kat mangkaia. (los ojos)=prakaia.
centro=lilapas; lila; biara; bîla ba; kupia. cerrarse=prawaia.
Centro de Salud=Wîna Tara Yamnika cerro=il; asang tara.
Pliska. cerrojo=dur prakaika.
centurión=suldiar handat kum wihtka. certero=wapni lulkan yaba.
cenzontle=ayalila. certeza=wapnika; kasak; wapni ba lâka.
ceñir=maisa wilkaia; kutbaia; kaina kut- certificar=karna daukaia; wapni daukaia;
baia; kir kutbaia. diara kum kasak daukaia.
cepa=kiama; dus kiama; wihta. cerumen=kiama blaska; kiama mâka.
cepillar=plain munaia; lalalni daukaia. cervato=sula lupia.
cepillo=brus; plain. cervecería=bîr atki o paski pliska.
cepo=wan mina priskaia dusa. cerveza=bîr; diara laya kum.
61

cerviz=nana dusa mâya tani. ciertamente=kasak; kasak pali; kunin â-


cesar=takaskaia; diara kum dauki ba alki pu.
takaskaia; tnata prakaia; danh munaia. cierto=kasak; rait aihwa; kunin apia; âu.
(el viento)=drukwaia. ciervo=sula sâtka.
cesárea=mairin biara klaki muni luhpa cigarra=pîram; kuskus pîram.
kwihra ba sakanka. cigarrera=sigarit watla.
césped=twi prahni tasba ra pâwi ba. cigarrillo=sigarit; sigaret.
cestero=pataki papaskra. cigarro=sigarit.
cesto=baskit; kûa; pataki. cigüeña=suk sirpi; tnawira pihni tara;
cestón=ustun; usnung. krastara (kras tara) sâtka; daiwan tnawi-
cetáceo=kabu naskaya yahpa nani ba sât- ra mina yari kum nina.
ka. cilantro=sikakaira.
cetro=kîn dusa; king karnika mariki kîn- cima=bahna; banhta; il bahna; purka.
ka. cimarrón=daiwan wail; unta daiwra, tîm
cianuro=sainal. apia ba.
cicatriz=wîna klakwan o sukwan markka. címbalo=almukka piua ra kungbi sâtka
cicatrizar=pruaia (insauhkanka kum). kum yus muni kan ba.
cicatrizarse=aismamaia; wîna sukwi ba cimentar=bapaia; karna bapaia; utla kum
pain takaia. playa nani bapaia.
ciclismo=baisikil ulaia lihki nani pulanka. cimiento=utla playka o walpaika; utla
ciclista=baisikil âiulra. playa tasba ra bapan ba.
ciclo=raunka kum; taim nani piua o diara cinc=yink.
nani taki aslika kli kli bal taki ba. cincel=walpa o dîa dîa sât klakaia dukia;
ciclón=prari. sisil.
cíclope=blasi piua ra waitna yahpa nani u- cinco=matsip.
lak bahmuna, ai mawan purara ai nakra cincuenta=yawanaiska wâl pura mata-
kumi baman bri kan ba. walsip; pipti.
cidra=dus mâ kum laimus wal talia. cincha=biara-wila; maisa-wila.
ciegamente=blain lâka ra; kaikras lâka ra. cine=lilka sakan aiawi ba; lilka saki mari-
ciego=nakras; blain; blainkira; ai nakra ai- ki ba.
sawan ba. cínico=upla saurakira; ai swira kumi sin
cielo=kasbrika; heven; heben. âpu diara dauki ba.
ciempiés=karswihta; piuta wihta. cinta=riban; awa; wila; dîa dîa awa sâtka.
cien=handat; yawanaiska matsip; dusa cintillo=riban o kiwa lupia sumura banhta
kum. ra wilkaia dukiara.
ciénaga=drapapa pliska; piahka. cinto=daiwan taya bilkka, maisa ra wilka-
cienagal=piahka tara; piahkikira. ia dukiara.
ciencia=upla sinska aslika ba; sinska tara cintura=maisa; mahta.
tânka o dukia; diara tânka kaikaia lâka; cinturón=maisa-wila; bilk.
sins lâka. cipote=tuktan; tuktan sirpi; tuktan waitna.
cieno=luklukia; klaklaya; slaubla; drapa- ciprés=awas pauni; gofer.
pa. circulación=plapi tawanka; tnaya kir ra
científico=diara tânka kakaikra tara; sins bal tawanka.
lâka kakaikra; sinskira. circular=wilwi tawaia; kir tawi ba, mihta-
cierre=prakanka; prawanka. dingka baku; plis kum wina wala ra wa-
62

ia; yarka bal raun tawaia; bal tawi yaba; cizaña=inma saura sâtka kum.
adar kum. clamar=winaia; ini winaia; inaia.
círculo=raun kum; krukmika. clamor=inanka; winanka.
circuncidar=Wan Aisa Sainka mangkaia; clamorear=ini ban makabaia.
wan wîna taya ra raun klakaia; waitna clandestino=diara yukuwan ra dauki ba.
wîna taya klakaia clara (de huevo)=kalila mahbra slulka
circuncisión=Wan Aisa sainka; wîna taya (pinhka).
klakanka. claramente=param; latan; param pali;
circundar=kir kutbi briaia; kutbaia; tnaya ingni lâka ra.
kir kutbaia; kaina kutbaia; kir kutbaia. clarear=ingni yaia; ingni daukaia; klir
circunferencia=tnaya raunka lainka. daukaia.
circunstancia=diara nani bâra kan ba (ba- clarearse=ingwaia (titan); ingni takaia;
ha piua ra); tânka kum. klir takaia; siangwaia.
cirio=kiandil sâtka tara. clarecer=ingni takaia; ingwaia (titan, yu).
cirujano=aparit warkka dauki daktarka; claridad=ingnika; sangnika.
wan wîna klaki dauki ba daktarka. clarificación=ingni daukanka; ingni ta-
cirugía=klaki saki daukaia lâka; aparit kanka.
daukanka. clarificar=ingni daukaia; klir daukaia.
cirro=kasbrika purara mukus sâtka kum, clarín=klaring; puhbi bin sakaia dukia.
wahmuk baku pihni. clarinero=piskwal; mukurus.
cirrosis=wan âuya saura taki sikniska. clarinete=klaring sâtka kum, tiun sakaia
cisimeque=ulak; uhlak. dukiara.
cisma=tar baiwan lâka; baiwi takanka; lu- claro=sangni; ingni; lipni; latan; klir; pih-
kanka aihka mita baiwi taki ba lâka; tur- ni; ingnira; latan.
bi daukan lâka; serts mapara buan lâka. clase=sât; sâtka; kiamka kumi ba lâka; lan
cisne=klukum sât daiwra, nana yari. tatakra daknika.
cisterna=lî mangkaia o diara wala laya clasificar=sâtka nani ra wahbi saki dau-
mangkaia watla; lî watla. kaia; sâtka ra paskaia.
cita=piu wal daukan ba; anira wal prawa- claudicar=taiban lâka o warbanka dauki
ia win ba; wal prawaia paiwan yua; pai- tâka mita swapni takaia.
wanka. clausura=prakanka.
citación=paiwanka. clausurar=prakaia; asla takanka o wark
citar=paiwaia; kuhbaia; piu mangkaia; tara kum mahka prakaia; gabamint adar-
wauhtaya wala wina bîla kum saki aisa- ka wal bisnis watla o plis wala kum pra-
ia. kaia.
cítrico=laimus tânka bri ba. clavador=silak sasabra.
ciudad=tawan; tawan tara. clavar=sabaia; silak sabaia; bapaia.
ciudadano=kuntri o tawan kum uplika. (los ojos)=kang kaikaia.
cívico=tawan dukia; tawan uplika. clavel=ungwi mahbra talia; tangni sâtka
civil=tasba lâka ra; lâ kat aisi ba; tawan kum.
dukia o uplika; kuntri uplika. clavícula=wan pata dusa; pahpaya dusa;
civilización=wail lâka wina tîm lâka ra nana dusa.
daukanka; wail natka wina pâwanka clavo=silak (tât sabaia dukiara).
tilara dimanka. clemencia=kupia swapnika; kupia pinh-
civilizar=upla ba wail lâka wina sakaia. ka; umpira kaikan lâka.
63

clemente=kupia pihni; kupia swapnikira; cocal=kûku nasla; kûku manis pâwi ba


kupia latwankira; umpira kakaikra. pliska.
clérigo=serts warkka dauki ba uplika; na- cocear=mina blikbaia.
pakan. cocer=piakaia; plun piakaia.
clero=serts warkka dauki ba uplika. cocerse=piawaia.
cliente=kli kli bal atki bri yaba; plis kum cocido=piawan; plun piakan.
wina diara âiatkra; layar kum uplika. cocina=plun daukaia watla; kitsin.
clientela=plis kum wina diara âiatkra nani cocinar=piakaia; plun piakaia; plun dau-
daknika. kaia; kuk takaia.
clima=mani tânka; plis kum ra piua nahki cocinera=kuk mairin.
ba tânka (lî, lapta, ban ban). cocinero=plun piaki ba; plun piapiakra;
clínica=aspital sirpi; klinik. kuk waitna; plun dadaukra.
clítoris=ratka twisa. coco=kûku; kûku mâ.
cloquear=klukbaia; krukbaia; watakbaia. cocodrilo=turha; karas sâtka.
clueca=kalila yaptika alki ba. cocotal=kûku nasla.
coadyuvar=hilp munaia. cocotela=watahbri.
coagulación=klaswanka; klasbanka. cocotero=kûku dusa.
coagular=klasbaia; lasbaia; karna dauka- cóctel=diaia dukia rum bara diara wala
ia. nani wal miks muni dauki ba.
coagularse=ratwaia; sratwaia; klaswaia; coche=aimaki impakaia wagenka; truk.
laswaia; krangwaia; karna takaia (diara cochinada=tâskika; tâski lâka.
laya). cochino=tâski pali; tâskikira; kwirku; nas-
coágulo=klaswan o krangwan ba dukia; ti.
tala kratwan; klasnika. codazo=tingtingka pata.
cobarde=sibrabrira; sisabrira; sasibrira; codear=wan tingtingka uba nikbaia.
sasabrira. codicia=gridi lâka; diara ailal brin dauki
cobardía=sibrin; sibrin lâka; sibrinka. lâka; tuman lâka.
cobertor=blanhkit; krikri kwalka kum. codiciar=tumaia; diara kum brin daukaia;
cobertura=diara kum wala pura biki ba. tuman lâka ra brin pali daukaia.
cobija=pura-bika; pura bikaika; blanhkit. codicioso=gridi; gridikira; diara brin da-
cobijar=pura bikaia (kwala ni). daukra (gridi o tuman lâka ra); lalah la-
cobijarse=aibakaia; aisrukaia; wan pura lihkra; tumankira; tatumra.
bikaia. código=dîa dîa lâka kum.
cobra=lapta pliska wina piuta puisinkira codo=tingtingka; tinhtingka; wan tnuka;
kum nina, ai yarika ba yar wâl pura bri- tingting.
sa. (medida)=kiubit.
cobrador=diara mana kulki ba; lalah ka- codorniz=pusal; braras.
kulkra; mana saki tauki ba uplika. cofre=tuput tara; sîs; trunk.
cobrar=kulkaia; mana kulkaia; tras alka- cogedor=alki yaba; alkaikira; âialkra;
ia; mana sakaia. alkaika.
cobro=mana sakanka; mana saki. coger=alkaia.
coca=dus mâ sâtka kum bara wahia sin, cogote=wan nana pura bara nina tani pîs-
Saut Amerika kuntrika kum kum ra ka.
mangkisa; koka. cohabitar=upla wala wal takaskaia o iwa-
cocaína=koka wahia wina saki dukia. ia; wal asla iwaia; wal ai maya brih iwa-
64

ia. colega=skul uplika; wark kum uplika tah-


cohesión=diara aikuki yarka asla prawi kia.
alkaia lâka; wal praki alkaia lâka. colegial=skul tara tânka; skul dadimra;
cohete=paudar banhki bri dukia, angkuya skul uplika.
taim purara uli wi ba. colegio=skul tara kum.
coima=dais tibil ra lalah saki o mana saki cólera=kupia baiwanka; lawanka; siknis
yaba uplika. sâtka kum; biara bîla sikniska kum.
coincidencia=wal tâ aimaki lâka; taimka colérico=kraskira; kupia babaiwra; kupia
kumi ra bal takanka. baiwi o lawi; lalawra.
coincidir=wal baku tâ aimakaia; taimka colesterol=wan tâlia, wan âuya bara kalila
kumi ra bal takaia; wal takaia. mahbra paunka ra lat baku bâra ba.
coito=waitna mairin wal prawi ba; nina coletazo=wâika pata; wâika wal prukan-
yapanka. ka.
cojear=prutwaia; atwaia; kukumaia. colgadero=pamaika.
cojera=kukumi o prutwi yaba; prutwan- colgador=papamra.
ka; kukumanka. colgar=pamaia.
cojo=skahwa; mina skahwa; kukumi o colgarse=aipamaia; witwaia; birhwaia.
prutwi yaba. colibrí=tininis; tininiska.
col=kiabits. cólico=wan biara latwanka; biara puskan
cola=wâika. sikniska.
colaboración=hilp munanka; tâ baikanka. colilla=sigarit din ningkara tâka lupia ba;
colaborador=hilp mamunra; tâ babaikra. ulbanka sâtka kum wâika o pîska dakbi
colaborar=upla wala wal wark kum o ba.
diara kum daukaia. colina=kiuhsi; il; il sirpi.
coladero=singbaika; singbaya. colirio=wan nakra ra yuki saika.
colador=singbaika; sipsip; sasingbra. colindar=wal ai lamara kaia.
colapso=karnika tiwanka; kauhanka. coliseo=pulanka sâtka nani marikaia plis-
colar=singbaia. ka.
colcha=blanhkit. colisión=diara wal pana pana prawi pru-
colchón=matras; wan munhta-pala swap- kanka.
ni. colmar=banhki pali daukaia.
coleada=wâika wauhanka. colmena=nasma watla.
colear=wâika wauhaia. colmillo=mawan dusa napa; wan napa
colección=diara dakni kum aikuki asla tahsaya.
prakanka; kaliksan. colmo=pitka o praiska wina pura lui ba.
coleccionar=kiaubaia; kalik munaia; asla colocar=kahbaia; ikaia; iki swiaia; ai wa-
bri balaia; wahbi aikuki asla prakaia. tla kat mangkaia; pliska ra mangkaia.
colecta=kalik; kalik sakanka. colocho(s)=wan tâwa warwi ba.
colectar=kalik munaia (sakaia); plis kum colon=biara tarka kum.
ra bri sal prakaia. colonia=upla nani aslika kuntri kum wina
colectividad=diara o wark kum daukaia wala ra wih iwi ba; daiwan nani asla iwi
luki uplika nani aslika. ba.
colectivo=upla kum kum daknika; wahba- coloquio=sturi aisanka.
ia o asla daukaia sip ba. color=mapla; kalat.
colector=kalik dadaukra o mamunra. coloradilla=asdura; asdiura.
65

colorado=pau; pauni. papira.


colorante=mapla dadingkra. comején=usra.
colorear=mapla dingkaia. (blanco)=itikmuk.
colorete=mairin nani ai mawan o ai una comelón=papira; plun papira; bîla maihsi-
dingkaika. ra.
colosal=tara yaba. comensal=kumi bani sim tibilka ra iwi pi
coloso=diara tara paski daukan kum. ba.
coluco cerrado=siakwa. comentar=tânka wiaia o marikaia; aisaia
columna=playa; playa tara; dîa dîa playa. o ulbi daukaia diara kum dukiara.
(vertebral)=wan nina dusa. comentario=ulbanka kum diara kum tân-
columpio=aiwahwaia dukia (silmika ba- ka mariki ba dukia.
ku); aiwahwaika. comenzar=tâ krikaia; mahka daukaia.
columpión=yukutistis. comer=piaia; plun piaia.
collado=tasba prumhni kum; il; il sirpi; comerciante=âiatkra; diara âiatkra; diara
kiuhsi. suni uplika; treder.
collar=nana dukia; nana pamaika; kala; comerciar=atkaia; upla ra bara upla wina
lilura. diara atkaia.
coma=takaskaia ulbanka markka. comercio=diara atki taukanka; bisnis; dia-
comadre=luhpia yapti. ra atkaia lâka.
comadrear=aisin kwahkaia; upla nina ai- comestible=piaia sip; piaikira; plun.
saia. cometa=slilma wâikira.
comadrona=grandi mairin. cometer=daukaia; diara kum daukaia
comandancia=kamandanti warkka; ka- (mistik o saura lâka ra).
mandanti kum mihta ra ba pliska o wa- comezón=nari; narka; taya nari; narira.
tla. comicios=iliksan daukanka.
comandante=kamandanti; wihta; wihta cómico=papulra; kikaia lâka dauki ba u-
tara. plika; kikan dawanka.
comarca=tasba daknika kum; kuntri bila- comida=plun.
ra tasbaya tâ kum; tasbaya baikanka. comienzo=tâ; tâ krikanka.
combate=aiklabanka; war aiklabanka. comino=kumin.
combatiente=aiklaklabra; aiklabi yaba; comisariato=diara atki ba pliska; sap.
war aiklaklabra. comisión=kamisan; diara kum daukaia
combatir=aitwakaia; aiklabaia; war aikla- karnika bri lâka; lâ kumi daukaia dakni-
baia; mapara aiklabaia; karna aiklabaia. ka.
combinación=wal prakanka; mairin prâka comisionar=kamisan kum yaia; diara
(munhta tani ra dimi ba). kum daukaia karnika yabaia.
combinar=wal prakaia; wal praki dauka- comité=dakni sirpi; kamiti; diara kum
ia; aikuki asla prakaia; miks daukaia. daukaia tânka ra upla kumi o dakni kum
combinarse=wal prawaia; wal miks taka- mangkan ba.
ia. comitiva=yula kahbanka.
combustible=âiamra; amaia sip; amaiki- como=naku; baku; ba baku; talia.
ra; mukaika; pauta mukaia dukia. ¿cómo?=¿nahki?; ¿dîa?
comedero=daiwan plun piaika; plun piaia comodidad=tutukwa apia, alala yaba lâ-
pliska; piaikira. ka; alalika; hilp kum brin lâka.
comedor=plun piaia watla o pliska; plun cómodo=tutukwa apia; alala; pain; latwan
66

âpu. competidor=ris mangki uplika; ris ma-


compacto=lasbi; pamni; sitni maman; las- munra; mapara diara kum dadaukra.
ni. competir=alkaia o briaia dukiara aitwa-
compadecer(se)=umpira kaikaia; wal ku- kaia; aitwakaia; rîs mangkaia o munaia.
pia lukanka kumi takaia; âuyapah taka- compilar=dukia kumi ra asla prakaia.
ia. compinche=pânika; uplika kum; waika.
compadre=librah; libra; luhpia aisika. complacencia=auyapah lâka.
compaginar=lain ra o wapni mangkaia. complacer=âuyapah daukaia; wan nakra
compañerismo=pâna lâka. ra yamni kaia.
compañero=tahkia; pâna; pren; maya complacerse=âuyapah takaia; âuyapah
waitna. kaia.
compañía=kampani; dakni; daknika; complacido=âuyapah; âuyapahkira.
wark kum daukaia daknika. complaciente=wilinkira; lilia dauki ba.
comparable=wal praki kaikaia sip; praki complejo=diara manis aslika; diara sât sât
kaikaikira. ba.
comparación=wal praki kaikanka. complemento=diara kum ra prakaia ba,
comparar=wal prakaia; wal praki kaika- aiska pain daukaia dukiara.
ia; wal baku prakaia. completamente=aiska sut; aiska sut pa-
comparativo=wal praki kaikaia sip; praki li; sut kat; sut pali; aitani kat pali; pûk;
kaikaikira. tâk.
comparecer=mawanra balaia (dîa dîa tân- completar=sut daukaia; aiska sut dauka-
ka ra); wihta mawanra balaia. ia; tnata kat daukaia; diara kum aitani
compartimiento=rum bîla kum; utla bîla kat daukaia; danh munaia; tnata prakaia;
kum; utla bilara dakbi sakanka kum. sut pali daukaia.
compartir=yuaia; baiki sakaia; aikuki sir completo=aiska; sut; banhki; aitani kat;
muni briaia. sut banhkan; aiska sut; danh daukan;
compasión=umpira kaikanka; umpira kai- tnata prakan; sut daukan.
kan lâka; maisa nihkan lâka; kupia pinh- complexión=wîna taya maplika; mawan
ka. daukra; wîna daukra.
compasivo=umpira kaikan lâka bri; umpi- complicación=turban lâka; diara sât sât
ra kaikaikira; kupia swapni. bal taki ba tânka.
compatible=wal iwaia o bâra kaia sip ba. complicado=tânka briaia karna ba; pîska
compatriota=kuntrika kumi uplika. ailal bri ba.
compendio=prahni; kunhku; kunhku dau- complicar=tânka briaia karna daukaia;
kan lâka; kunhku daukanka. turban lâka ra daukaia; kau saura dauka-
compensación=diara kum dukiara mana ia; blakaia; wal prakaia; karna lâka ra
aibapanka. daukaia.
compensar=praiska kat yabaia; aibapaia; complicarse=kau saura takaia; aiblakwa-
wan wîna ra diara sauhkan mana sakaia ia.
o aibapaia. cómplice=aikuki daukan uplika; upla sau-
competencia=dîa dîa daukaia karnika bri ra ai tahkia; sim dukia daukan uplika;
lâka; diara daukaia sip ba lâka; unsaban- pât o saura lâka ra wal ai pâna.
ka; blahwanka; aitwakanka. complot=mapara buaia lâka daukanka.
competente=diara kum daukaia sip; sip- componer=paskaia; daukaia; mangkaia;
kira; aitani. kli paskaia; tâ baikaia; aikuki praki dau-
67

kaia. compromiso=diara kum daukaia pramis-


componerse=yamni takaia; yabal yamni ka daukanka; trabil kum.
ra aimakaia. compuerta=bîla tani durka.
comportamiento=nahki tauki ba tânka. compulsivo=karna munaia o tukbaia kar-
comportarse=yamni o kasak taukaia; u- nika bri.
pla kum ai daukanka marikaia. computar=kulki kaikaia; kulkaia; praiska
composición=daukanka; paskanka; dau- kat kulki kaikaia.
kra; paskra; aikuki praki daukanka. cómputo=kulkanka; kulki kaikanka.
compositor=papaskra; lawana papaskra; comulgante=tibil uplika; Holi Komunian
diara dauki o paski yaba. bri ba uplika.
compostura=daukra; paskra; daukanka; comulgar=tibil (ra) iwaia; Holi Komu-
paskanka; nahki daukan o paskan yaba. nian briaia.
compra=atkanka. común=aikuki baku; sut dukia; bakahnu
comprador=âiatkra; diara âiatkra; atki bri bri; pana pana lâka bri; bahki; kaman; i-
yaba. nipis.
comprar=atkaia (upla wina); diara atkaia; comuna=“municipio”; upla nani aslika.
atki briaia. comunal=alsut dukia; tawan kum ra upla
comprender=tânka briaia; alkaia; lukan- nani aslika.
ka ra briaia; tânka ba alkaia; tnaya kir comunicación=pana pana aisi o ulbi ba
kutbaia; diara kum ra aimakaia; amning- lâka.
ka briaia; dakawaia; aman kaikaia. comunicar=wiaia; maisa pakaia; briaia;
comprensible=tânka briaia sip; tânka tâ mangkaia; pana pana aisaia.
briaikira. comunicarse=wal pana pana prawi kaia,
comprensión=tânka alkanka; tânka brin- dîa dîa wiaia aisi o ulbi mita.
ka; tânka briaia lâka; tânka kaikaia kar- comunicativo=upla daukanka isi; ai tah-
nika. kia wal pain ba uplika.
comprensivo=tânka bri yaba; tânka briai- comunidad=upla daknika asla iwi ba; ta-
kira. wan sirpi; upla daknika kum sim lâka
compresor=lasbaia o pamni auhbaia mi- kumi ra iwi ba; tawan kum uplika nani;
sinka. aikuki baku bri lâka; aikuki asla prawan
comprimido=lasni; lasban. lâka; tawan.
comprimir=taibaia; lasbaia; samaia; comunión=aikuki baku briaia lâka; aikuki
pamni auhbaia; aikuki praki taibaia. prawaia lâka; yuaia lâka; Holi Komu-
comprobación=tânka kaikanka. nian; aikuki wal asla briaia lâka; tibil lâ-
comprobante=tânka kaiki o mariki yaba. ka.
comprobar=marikaia; tânka marikaia; comunismo=upla tilara asla takanka kum
diara wala wal praki tânka kaikaia; tân- natka, baha wal upla ai prapatika briaia
ka kaikaia. raitka âpu wisa, baku sin diara sut ba u-
comprometer=wal lâka kumi ra daukaia; pla nani aikuki sir briaia sa.
pât ra mangkaia o dingkaia. con=wal; kira; wihki; ni.
comprometerse=pât kum ra aimakaia o (cuidado)=tawa tawa; aman kaiki.
dimaia; pât ra waia; mairin kum briaia cóncavo=untra; pakalhni; bîla untra bri;
pramiska daukaia; pana pana lâ daukaia. bîla untra.
comprometido=briaia wal lâ daukan; wal concebir=kwihra tiwaia (takaia); kupia ra
pramis takan. lukaia; lukaia; lukanka o dara walanka
68

kum briaia; biara ra tuktan briaia; lukan- concilio=kaunsil; lâ kum daukaia dukiara
ka ra briaia; tânka ba briaia; luki kaika- upla dakni kum prawanka; Katolik Serts
ia. bisopka nani lâ kum daukaia dukiara as-
conceder=yaia; yabaia; yarka daukaia; la prawi yaba.
yarka bal luaia; diara kum yabaia; luki conciso=bîla maura ra ailal aisi; kunhku,
tânka yabaia; luki kaikaia. sakuna aitani kat, ulbanka ra o aisanka
concejal=“municipio” bilara lâ dadaukra. ra.
concejo=“municipio” bilara lâ dadaukra conciudadano=wal kuntri kumi o tawan
nani watla bara aslika. kumi uplika.
Concejo de Ancianos=Almuk Kupia cónclave=mitin o asla takanka, kau pali
Krakraukra nani Aipaswanka. serts uplika nani.
Concejo Municipal=“Municipio” bilara concluir=tnata alkaia; prakaia; takaskaia;
Lâ dadaukra nani Aipaswanka. tnata prakaia; sut daukaia; tnata ra bri
Concejo Regional=Tasba Baiki Sakanka balaia; tânka kat mangkaia; luki sakaia;
Tara bilara Lâ dadaukra nani Aipaswan- luki tnata ra waia.
ka. conclusión=tnata ba; tnata prakanka.
concentración=aipaswanka; asla takanka; concluyente=tnata praki yaba.
upla nani dihbanka. concordancia=diara kum diara wala wal
concentrar=balaia; bri balaia; lamara bri baku ba lâka.
balaia; plis kumi ra bri sal prakaia o concordar=wal baku lâka ra daukaia.
prawaia; plis kum ra asla prakaia; diara concordia=aikuki wal asla briaia lâka;
kum ra lukanka ba mangkaia; aikuki kupia kumi; wal baku o asla ba lâka; lu-
prakaia; dungbaia. kanka ra o tânka wala ra kumi lâka.
concepción=kwihra tiwaia o aimakaia lâ- concretar=kumi ra daukaia; wîna kumi ra
ka; biara bilara briaia lâka. daukaia.
concepto=lukanka (dahra); lukanka tân- concreto=dîa tânka ba kat.
ka; tânka bri ba lukanka; wan lukanka concubina=lila mairin; marit apia maya
wina bîla aisanka ra saki ba; aisanka; lâ- mairin; rug mairin; klûa.
ka; luki sakanka; ulbanka ra o dîa dîa ra concurrencia=aidrubanka; aikuki bal asla
bri ba lâka. prawanka.
concerniente=baha dukiara; baha tânka concurrir=dimaia; aikuki bal asla prawa-
ra; tânka kum ra aimaki yaba. ia; aikuki balaia; diara kum dukiara ai-
concertar=daukaia; mangkaia; wapnika kuki waia; tâ kumi ra aikuki prawaia;
mangki daukaia. wih aikuki prawaia; asla prawaia.
concesión=diara kum yaban ba lâka; ya- concursar=pulanka o daukanka kum ra
ban ba dukia. tilara dimaia.
conciencia=lukanka; lukaika; wan kupia concha=taya; daiwan taya (karna); mâsi;
wala; yamni o saura sapa wan kupia kat tutuya; taya karnika; kîp, sita bara ku-
aisi ba; sinska; diara luki saki ba lukan- swa taya nani.
ka. condecorar=traip kum yabaia o mangka-
concienzudo=upla kum karna pali wark ia.
taki ba. condena=wihta bui pâtkira uplika ra pa-
concierto=miusik pulanka kum; diara tân- niska kahbi ba.
ka kat mangkan lâka. condenable=pât ra dingkaia aitani.
conciliación=wal wapni daukaia lâka. condenación=pât ra dingkanka.
69

condenado=pât ra dingkan; lahtuban. ka; aisi tânka pliki kaikanka.


condenar=pât ra dingkaia; pât ra lulkaia; conferenciar=aisi tânka kaikaia; aisaia;
pâtkira daukaia; pât ra lakaia; saura kul- tânka praki kaikaia.
kaia; lâka dauki paniska yabaia; lahtu- conferir=yabaia; dukia baku yabaia; lu-
baia. kanka nani praki kaikaia.
condensar=twakni daukaia; lasni dauka- confesante=ai saurka dahra saki ba.
ia; kau twakni daukaia; diara laya kum confesar=wan dahra sakaia; wan saurka
kau buhni daukaia. “padre” ra wiaia; pikin sakaia; saura
condición=lâka; tânka nahki ba lâka. daukan ba saki aisaia; diara kum dukiara
condimentar=plun auhni daukaia. kupia param aisaia.
condimento=plun auhni daukaika. confesión=saurka dahra aisi sakanka; la-
condiscípulo=wal baku smasmalkra kumi tan param aisanka; kasak lukanka; kasak
uplika. luki ba lâka.
condolencia=umpira o latwan kaiki ba confesor=saurka dahra sakanka walaia
tânka marikanka; sari bri ba uplika wal karnika bri ba uplika; Kraist ra kasak lu-
sari briaia lâka. kan lâka param aisi ba uplika.
condolerse=maisa nihkaia; sari brih, ini confianza=lukanka tara; kasak lukanka
ba uplika ra umpira kaikaia. aihwa; kasak kunin âpu kulkanka; lu-
condonación=ban swih tikanka; kulkras kanka tara; aitani lukanka (upla kum ra
ban swiaia lâka ba. o diara kum ra).
condonar=padin munaia; ban swih tikaia; confiar=lukaia; kasak lukaia; kupia aiska
kulkaia apia; tras kum kulkras ban swia- kahbaia; mihta ra mangkaia; kasak lu-
ia. kanka mangkaia.
cóndor=daiwan tnawira tara kum. (en)=luki tniwaia.
conducir=bri (brih) waia; tâ brih waia; al- confidencia=diara kum dahra yukukan
ki brih waia; tapahkaia; tâ briaia; plis ba.
kum wina wala ra brih waia. configurar=diara kum ra lilka yabaia.
conducirse=wataukaia; tânka kum ra tau- confín=tasba kum tnata; tasba tnata kum;
kaia. tnata.
conducta=tânka; nahki ba tânka; natka; confirmación=karna daukanka; karna
yamni o saura watauki ba; nahki ba lâ- dauki ba lâka; konfirmesan.
ka. confirmar=karna sakaia; kli raya bukaia;
conducto=lî plapaika. karna daukaia; karnika yabaia; konfir-
conductor=tâ bri yaba; tâ brabrira; truk mesan lâka yabaia.
wawakra. confiscar=mihta dakbaia (lâ tânka ra).
conectar=wal prakaia; wal praki wilkaia; confite=sugaplum; damni.
wal tâ mangkaia; wâl ba asla daukaia. confitería=sugaplum paski o atki ba wa-
conejo=bangbang; tibang; sulingkris; kia- tla.
ki. conflagración=blahwan lâka ra turbanka
conexión=wal prawanka; wal tâ mang- dauki ba.
kanka; wal prakanka; wilkanka. conflicto=aiklabanka; aikuki blahwanka;
confeccionar=daukaia; paskaia; ridi dau- blahwan lâka; aiklaban lâka.
kaia; danh daukaia; diara paskaia. conformar=diara kum wala wal baku
conferencia=smalkanka; aisi kaikanka; praki daukaia.
kamparins; aikuki tânka pliki aidruban- conformarse=ban âu takaia; âuyapah ta-
70

kaia; wal lukanka kumi ra takaia. ni kum; lalukra nani daknika; asla pra-
conforme=wal baku luki; baku; ba kat; wan daknika; kukanka; dungwanka;
tuskan tânka âpu; aitani kat yaba; baha dakni kum; upla kwara kum Gâd ra ma-
tânka ra. yunaia dukiara asla prawi ba; kongrege-
(estar)=kupia kumi kaia. san; kangregesan.
confortable=pain ba; yamni wan muni congregar=asla prakaia; asla daukaia; ai-
ba. kuki prakaia; mamaskaia; aikuki bri ba-
confortación=maisa nihkanka; maisa nih- laia; kukaia; daknika kum ra bri sal pra-
kan lâka. kaia.
confortador=maisa nanihkra. congregarse=dakni kum ra aikuki prawa-
confortar=maisa nihkaia; karnika yaia; ia; aipaswaia; aidrubaia; asla tutukwaia;
kupia mangkaia; lilia daukaia. dungwi prawaia; dungwaia; aikuki bal
confraternidad=muihni lâka. asla prawaia.
confrontación=mawan kat buanka; karna congreso=kuntri lâka dadaukra nani asli-
mapara buanka; wal mawan prakanka. ka o aidrubanka; wihta nani dîa dîa lâka
confrontar=mawan kat buaia; karna ma- aisaia dukiara prawi ba daknika.
para buaia; wal mawan prakaia; wal pra- conjuntivitis=wan nakra mabilka pura
ki kaikaia. praki ba puski sikniska.
confundido=blakwan; sinska tanis takan; conjunto=aslika; wal prakan; tâ mang-
aiblakwan. kan; bakahnu; aikuki; asla; wal praki
confundir=mawahkaia; lal blakaia; kupia daukan; diara ailal praki daukan dukia.
aihka lakaia; kupia tikaia; aihka lakaia; (en)=aikuki; bakahnu.
abalkaia (lukanka ra). conjurar=sukia natka ra aisaia; upla wala
confundirse=lal tanis takaia; sirang iwi wal swer takaia; wihta kum mapara bua-
aihka lukaia. ia; nina kum ra winaia; tânkira makabi
confusión=tanis turban lâka; kupia turban walaia; nina kum ra mâki winaia; bîla
lâka; tânka aihka lakanka. aisanka ni kangbi sakaia.
confuso=tanis; miks munan; abalkan; tur- conmemoración=upla o diara kum ra luki
ban lâka ra daukan. daukanka kum bri ba.
congelar=kauhla daukaia; klasbaia; lî kar- conmemorar=kupia kraukaia diara kum
na daukaia ais baku. dauki mita; diara kum piua aimakan ba
congelarse=krangwaia; klaswaia; karna luki mita lilia kum daukaia; kupia krau-
takaia; krauhni takaia. kan lâka daukaia.
congestión=wan wîna pîska kum ra tala conmigo=yang wal.
uba aipaswi ba. conmoción=turbi bukan binka kum; bla-
conglomeración=aipaswanka; asla takan- hwan baku kum; wan wîna singbanka,
ka. lukanka sin.
congo (mono)=kungkung. conmover=turbaia; kitbaia; bukaia; sing-
(abeja)=nasma kungkung. baia.
congoja=sari bri lâka; kupia wal aisan lâ- cono (de pino)=awas mâ.
ka; diara ra luki sari bri ba lâka. conocedor=kakaira; kakaikra.
congratular=yamni wiaia lakula daukan conocer=kaikaia; kakaira kaia (takaia); nu
lâka ra; lilia lâka ra wiaia; lakula dauka- takaia.
ia. conocible=kakaira kaia sip; kakaikrira.
congregación=aikuki asla prawanka; dak- conocido=kakaira; kaikan.
71

conocimiento=kakaira lâka; diara tânka consentir=âu wiaia (takaia); swirka dau-


ba; tânka kaikan lâka; luki kaikan lâka; kaia.
diara tânka kaikaia lâka; tânka briaia lâ- conserje=apis o gabamint watla kum
ka; sinska; lukanka; luki kaikanka. main kaiki uplika.
conquista=pura luanka; pura lui taibanka. conservar=suni swiaia; apahkaia; auhbi
conquistador=tataibra; pura lalura (dîa swiaia; yamni bri kaia; pain main kaiki
dîa tânka ra). briaia; swaki sakaia; aisawaia apia dau-
conquistar=pura luaia; aiklabi pura luaia; kaia.
upla kupia alkaia (dîa dîa tânka ra). conservarse=aisawaia apia; nahki ba kat
consagración=holi daukanka; yamni dau- ban kaia.
kanka; bles munanka; holi lâka ra dau- considerable=tara.
kanka. consideración=tânka kat luki ba; laki kai-
consagrar=upla o diara kum holi dauka- kanka.
ia; yamni, pain, aihwa o sunu daukaia; considerable=tara; ailal; aman kaikaia sip
diara yamni dukiara daukaia; Gâd wark- yaba.
ka dukiara daukaia o mangkaia. consideración=luki kaikan lâka; aman lu-
consagrarse=holi takaia; yamni takaia; ki kaikan lâka; luki kaikanka.
klin takaia. considerado=lukikira.
consanguinidad=wal ai taya lâka; masra- considerar=kulkaia; lukaia; kaikaia; luki
ka. kaikaia; aman luki kaikaia; tânka kaika-
consanguíneo=tâlia kumi taika; tâlia pali ia; upla kum ra yamni munan lâka ra
aihwa; wal taya yaba; taika; taya. daukaia.
consciente=ai dara wali luki yaba; ai dara consigo=witin wal; ai.
walras pruan baku apia; dara walankira; consiguiente=ningkara taki ba; diara wala
kaiki o tânka pain bri yaba; yapi apia; wina saki yaba; nina bliki yaba.
kasak ai dara wali yaba; sinska bri; a- (por)=baku bamna; baku ba ra; baha
man kaiki; ai dara wawalra; dara waliki- wina.
ra. consistencia=wihka o aihwa takaskanka;
consecuencia=diara kum diara wala wina bunhka; buhnika; twaknika.
sakan ba lâka; diara kum diara wala wi- consistir=asla praki briaia; tânka kum ra
na taki ba lâka; diara kum wal tâ aimaki kaia; diara kum ni daukan kaia; diara
ba lâka; ai mana; tânka aihwa; ai tânka kum tânka ra kaia.
bri ba; takanka; pât; ai mâ. (en)=ai dukia atia baku briaia.
consecutivo=nina pura kat bal yaba; nina consolación=maisa nihkra; maisa nihkan
kat kat; sitni. lâka; maisa nihkanka.
conseguir=saki briaia; alki briaia; briaia; consolador=maisa nanihkra; maisa nihki
alkaia; sakaia; muni briaia; pliki briaia. yaba.
consejero=smalkan bîla yabi ba uplika; consolar=maisa nihkaia.
smasmalkra; kupia krakraukra. consolarse=wan maisa nihkaia.
consejo=smalkan bîla kum; lâ kum; lâ consolidar=diara kum ra karnika yabaia o
daukanka kum; smalkanka; kupia krau- lasni daukaia.
kanka; lâ uplika daknika. consorcio=asla takanka; kampani nani as-
consentimiento=âu takaia lâka. lika o aipaswanka.
consentir=dîa dîa tânka ra âu wiaia; kupia conspiración=mapara buan lâka; mapara
lukanka tani ra kumi daukaia. buanka; platawa.
72

conspirador=mapara babura. diara kum dukiara aisi kaikaia; smalkan


conspirar=mapara buaia; diara saura kum bîla kum makabaia, tânka ba makabi
daukaia dukiara ai lâka daukaia; aikuki walaia.
ai lâka saura kum daukaia; king o wihta consultorio=daktar nani bui upla sikniski-
kum mapara buaia. ra nani ra saun muni pliska.
constancia=ban ba lâka; lukanka ra o dîa consumar=tikaia; sut daukaia; diara kum
dîa tani ra ban yaba; nahki ba kat ban ba tnata prakaia; sut daukanka ra bri balaia;
lâka; kasak lukan lâka. tnata ra bri balaia; diara kum tnata kat
constante=dutki; ban ban sip dakbras ba; daukaia.
lakras ban yaba; piu bani ra ban yaba; consumarse=diara kum tnata ra waia; sut
ban. munaia.
constantemente=ban yaba lâka ra; kasak consumir=piaia; âpu daukaia; sauhkaia;
pali; piua bani ra ban pali; baku ban pa- daskaia; tikaia.
li; takaskras pali. consumirse=lâwaia; lâwi pruaia; biawaia;
constar=latan kaia; kasak rait o aitani ka- ami luaia; aisawi luaia; âpu takaia; aisa-
ia; tâka sut wina daukan kaia; kasak rait waia; tiwi luaia.
daukaia o lâka ra kaia. consumo=plun o dîa dîa nani yus muni
consternar=sari lâka dingkaia; uba luka- tikanka.
ia. contabilidad=kulki kaikaia lâka; kulki
constipación=kauhla alkan sikniska; bia- kaikanka.
ra karna daukan o biara takras sikniska; contabilizar=buk nani ra lalah win takan-
biara ra plun karna takan sikniska. ka o lus tiwanka numbika nani ba ulba-
constipado=kauhla; kauhla alkan siknis- ia.
ka. contable=kulkaikira.
constitución=dîa dîa daukanka; paskanka contacto=wal prak prakanka; wal prak
kum; diara paski daukanka. prawanka; wal pana pana kangbi prawi
constituir=yarka aimakaia; asla praki ba lâka.
buaia; bukaia o yarka buaia; daukaia; contado=uya apia ba; wiria.
dauki bukaia; paskaia; plis kum ra (al)=lalah aibapanka wal.
mangkaia; karnika yabaia. contador=kakulkra; kulki kakaikra.
construcción=paskanka; utla mâkanka; contagiar=yarka siknis kum upla wala ra
diara kum paskanka; mâkanka. luaia.
constructor=papaskra; utla papaskra; utla contagiarse=siknis kum upla wala wina
mâmakra o dadaukra. alkaia.
construir=paskaia; daukaia; bapaia; mâ- contagioso=siknis upla wala ra lui wi ya-
kaia; aikuki asla prakaia; tâka nani ba ba; siknis upla wala ra lui wih sahwi ya-
aikuki asla praki daukaia; prakaia. ba; lui waikira; âialkra.
consuelo=maisa nihkra; maisa nihkanka; contaminar=sauhkaia; tâski daukaia.
latwan o pât kum wina ris brin lâka; contaminarse=tâski takaia.
maisa nihki ba lâka. contar=kulkaia; kulki kaikaia; dahra aisa-
cónsul=kaunsil. ia; wiaia; diara kum dahra o sturka aisa-
consulta=aisi kaikanka; aisi makabi wa- ia.
lanka. contemplar=luki kaia; laki kaikaia tnaya
consultar=aisi kaikaia; wal aisi tânka pli- bani ra; kaiki kaia; luki kaikaia; aman
kaia; pliki makabi walaia; tânka plikaia; luki kaikaia; kupia ra luki kaikaia.
73

contemporáneo=sim piua ra iwi yaba; continuo=sip takaskras, ban ban.


sim piua ra taki yaba; sim piua nani du- contorcerse=witipwaia.
kia; manka piua dukia; sim manka du- contorno=kir.
kia; upla kum upla wala wal sim manka (al)=tnaya kir; tnaya kir ra.
ra o piua ra iwi yaba; sim manka o piua contra=mapa; mapara; mapa tani.
uplika. contrabandista=diara yukuwi âiatkra.
contender=blahwaia; aitwakaia; aiklaba- contrabando=diara yukuwi atki ba lâka;
ia; unsabaia. yukuwan ra diara atki ba lâka.
contendiente=blahwi, aitwaki, aiklabi o contracción=kunhku takanka; aubanka.
unsabi yaba. contradecir=mapara aisaia; bîla dakbaia;
contener=bilara briaia; takaski briaia; alki dîa aisan ba mapara aisaia.
takaskaia; auhbi briaia; alkaia; briaia. contradicción=mapara aisanka.
contenerse=brin daukanka ba alki takas- contraer=drawaia; param takaia; kunhku
kaia (wan wîna brin daukanka lâka ba). daukaia; aikuki bri balaia; wal briaia;
contenido=bilara auhbu bri o brin yaba; wal brih daukaia.
diara kum bilara diara auhban yaba; bi- (matrimonio)=marit takaia.
lara bri ba sut. contraparte=mapa tani ba tâka.
contentamiento=yamni lukan lâka; aitani contrariar=mapara aisaia; mapa tani ai-
kulkan lâka; lilia lukanka; âuyapah lâka; saia; mapa tani daukaia; kaina tani dau-
lilia ba lâka. kaia.
contentar=âuyapah daukaia; aitani briaia; contrario=mapara ba; war buki ba; mapa
lilia daukaia. tani ba; kaina tani bal ba; mapara bûi ba;
contentarse=âuyapah takaia; lilia takaia. mapa tani ba dukia; mapa wina; mapa
contento=lilia; âuyapah; âuyapahkira. kat; mapara babura.
contestación=pana wi o ulbi ba; pana ai- contrarrestar=mapara buaia; mapa kat
sanka. o kaina kat buaia.
contestar=pana aisaia; pana wiaia o ulba- contraseña=sain daukanka kum.
ia; una kahbaia; ansa munaia. contraste=mapa tani daukan yaba lâka.
contienda=tar baiwan lâka; blahwan lâka; contratar=kantrak lâka daukaia; wal bria-
blahwanka; unsaban lâka; unsabanka. ia; wal brih daukaia.
contigo=man wal. contratiempo=piua mangkan yaba tikan-
contiguo=yuk prawan; lamara; tnaya ra ka; alki takaskanka.
ba. contrato=kantrak; wal daukan lâka ba;
contil=alami. tâs; dîa dîa aisi daukanka; kantrak kum
continente=tasba dakura tara kum; tasba daukanka.
o kuntri nani daknika tara; brin daukan- contraveneno=puisin saika; puisin ikaia
ka wina alki takaski ba. saika; kangbaya; wan wîna wina o dîa
contingencia=diara kum bal takaia sip ba dîa wina puisin kangbi sakanka.
lâka; diara kum bal taki o takan yaba. contrayente=marit taki uplika.
continuación=tâka; kaina tani waia o brih contribución=dîa dîa tânka ra hilp munan
waia lâka. lâka kum yabi ba; aibapanka.
continuamente=ban ban; takaskras ban ai contribuir=yaia; yabaia; diara prisant
kainara wi lâka ra. yabaia; wala nani aikuki yabaia; diara
continuar=waia; ban ban daukaia; kaina kum dukiara yaia; lalah o dîa dîa yabaia
tani dauki ban brih waia; dauki ban kaia. diara kum dukiara.
74

contribuyente=gabamint ra lal mana ai- ra lakanka; lâka kum wina lâka wala ra
bapi ba uplika. lakanka; sorts lâka ra tawi ba; wan saur-
contrición=kupia turban lâka; Dawan ku- ka wina Dawan ra tawaia lâka; lakanka;
pia sauhkan yaba sarka; kupia lakan lâ- tawanka; kupia lakanka; wan kupia la-
ka; saurka dukiara sari tara; saurka sar- kanka lâka.
ka (kli daukaia apia luki); kupia lakanka convertir=lakaia; diara kum luki ba wina,
aiska; wan saurka nani sarka. lâka o tânka ba wina wala ra lakaia.
contrincante=wala wal baku sa luki ba u- convertirse=tawaia; Dawan ra tawaia;
plika o briaia luki yaba; wala nani ba wan kupia lakaia; kristian lâka ra tawa-
kainara sa luki ba uplika; mapara bûi ba ia; tânka wala ra tawaia; lukanka wala
uplika; mapara babura. ra tawaia.
contrito=kupia kriwan; kasak aiska kri- convicción=tânka ba latan mariki daukan-
wan; kupia lakan lâka ra kupia kriwan; ka; latan saki marikan lâka.
aiska kupia lakan. convicto=pâtkira; pâtkira daukan; ai dah-
controlar=takaski briaia; tâ briaia; waka- ra sakras, sakuna pâtkira.
ia; wapni brih waia. convidado=diara kum ra paiwan uplika;
controversia=blahwi aisan lâka; mapara paiwan uplika; imbait munan uplika.
aisi lâka; blahwi aisi pliki kaiki lâka; convidar=paiwaia; imbait munaia.
blahwanka; unsabanka. convite=paiwanka; paiwaia lâka; lilia
convalescencia=siknis wina pain taki ya- daukanka tara.
ba lâka. convivir=upla wala aikuki plis kumi ra
convalecer=siknis wina yamni takaia; kli asla iwaia.
karna takaia; yamni takaia. convocador=paiwi ba uplika; paiwi yaba;
convencer=tânka mariki wiaia; tânka ba papaiwra.
latan marikaia; smalkan mita ban kasak convocar=paiwaia; aidrubanka ra paiwa-
lukaia; yarka kasak lukaia. ia; aikuki asla paiwaia; asla prakaia du-
convencerse=tânka ba latan kaiki âu wia- kiara paiwaia; plis kum ra upla ailal pai-
ia; tânka ba param kaikaia; wan saurka waia; aikuki prawaia; kuhbaia.
ba kaikaia. convocatoria=paiwi yaba; bri bal yaba;
convencimiento=tânka latan marikanka o paiwanka; paiwaia lâka; paiwaika.
kaikanka. convulsión=wan wakia aubanka o war-
convención=asla takanka tara; aikuki asla banka; warbi dauki lâka; singbi munan-
kumi takaia lâka. ka.
conveniente=aitani kat bal yaba; yamni, conyugal=marit dukia; maya waitna bara
pain o piua kat. maya mairin wal tânka; marit uplika
convenio=wal lâ daukan ba; aikuki lâka. tânka ra.
convenir=wal kupia lâka ra kumi takaia; cónyugue=maritka; maya.
wal ai lâka kumi ra takaia o daukaia; cooperación=aikuki asla prawi daukanka;
wal baku âu takaia; aikuki bri balaia. bakahnu daukanka o warkka.
convento=kiatalik napakanka watla. cooperador=wal dauki yaba; aikuki asla
conversación=aisanka; sturi aisanka; ai- prawi dauki yaba.
kuki aisinka. cooperar=upla wala wal diara kum dau-
conversar=aisaia; sturi aisaia; aikuki ai- kaia; aikuki daukaia; wal asla prawi
saia. daukaia.
conversión=tânka kumi wina tânka wala cooperativa=aipaswanka kum, asla diara
75

atki hilp briaia dukiara. ba.


copa=kop; kâp. córnea=wan nakra bîla taya (kaikaika ra).
copalchi=awalakna. cornear=aringka mangkaia.
copero=wain lalaikra; wain laiki yabi ba corneta=klarin (klaring) sâtka.
uplika. corneto=mina warha.
copete=lal taya; daiwan tnawira lal taya; cornuda (toboba)=waha piutka.
il bahna. cornudo=aringkira.
copia=ulbanka o diara wala kum dîa ba coro=aiwawanra daknika; kwayar; kwa-
kat ulbi saki ba. ya; lawana baikanka kumi (kli kli aiwa-
copiar=ulbaia; pat ulban ba wina ulbaia; ni ba).
diara kum pat daukan ba wina kaiki tali- corola=tangni bîla pîska.
ka daukaia. corona=kraun.
copioso=ailal; ailalkira; manis; maniskira; (del sol)=yu watla.
uya; uyakira. coronación=kraun mangkanka; king ra o
copra=kûku slulka. kwin ra kraunka mangkanka.
cópula=waitna mairin wal prawi ba; dai- coronar=kraun mangkaia; kraun munaia;
wan mairin wainhka wal prawi ba. kraunka bapaia.
coqueta=mairin aiskakaia lihki yaba; ai- coronaria=tala wakia wan kupia ra tala
lihkaia yamni kaiki ba. brih wi ba.
coquetear=triswaia; ailihkaia. coronilla=bahna; lal bahna; rauka; lal
coraje=kupia karnika; sibrin âpu lâka; ku- kamhka.
pia baiwanka. corozo=sliku.
coral (culebra)=silbiara; piuta sât kum; corporación=upla dakni kum taki diara
lilura sât kum; kabu tihuka dukia kum. kum daukanka; daknika kum; aikuki as-
coralillo=limlim. la prawanka kum.
(bejuco)=dwarwa. corporal=wîna tara dukia o tânka.
corazón=kupia. corpulencia=yahpika; wîna tara yahpika.
corazonada=kupia karnika; kupia bilara corpulento=wînira; tara; batanira; wîna
munanka. yahpira.
corbata=niktai; nana wilkaika; nana-wila. corral=klar; kral; kaupin; daiwan nani
corcel=aras tara plaplapra. dingki briaia pliska.
cordel=kiwa pitban; awa; kiwa; lain; wi- correa=awa; wila; dîa dîa awa sut.
la. corrección=wapni mangkanka; saura ba
cordero=sîp (ship) luhpia. wapni sakaia lâka; wapni daukanka;
cordial=yamni; kupia wina. wapnika mangkanka (lâka saura wina).
cordialmente=yamni, latwan kaikan, ku- correctamente=aitani.
pia wina lâka ra. correcto=aitani; kasak; wapni; yamni;
cordillera=il nani daknika kum ai yarika watawi âpu ba; mistik âpu; pain aitani
ra; il nani daknika. yaba.
córdoba=Nicaragua lalahka nina. corrector=wapni dauki yaba; wapni da-
cordón=awa; awa karna; kiwa; wila. daukra.
(de zapato)=sûs awa. corredera=aras yarka plapaia pliska.
cordura=sinska pain lâka; sins; kasak o (hormiga)=sringka.
yamni ba lâka. corredor=baranda; utla bîla dimaika.
cornada=daiwan aringka bui latwan yabi corredor=plaplapra; plapi yaba.
76

corregible=wapnika mangkaia sip; wap- corrupto=saura; aisawan; sukwan.


nika mangkaikira. corruptor=sasauhkra.
corregidor=wapnika mangki yaba; wap- (de menores)=tuktan nani ra yabal sau-
nika mamangkra; wapnika mangkaika. ra ra brih auya ba.
corregir=wapnika mangkaia; saura ba cortado=dakban; klakan.
yamni sakaia; naukaia; mistik takan ba cortador=klaklakra; klaki yaba; klakaika.
yamni daukaia; aitani daukaia; kasak cortadura=klakanka; klaki sakanka; kla-
daukaia. kwanka.
correligionario=sim rilisanka o pulitik cortante=klaki yaba; klaklakra; tatamra.
daknika upika. cortar=klakaia; dakbaia; irbaia; tamaia;
correntada=lisamra; lî aubra. dauhbaia.
correo=wauhtaya tasba bani ra brih wi ba (el pelo)=tâwa irbaia.
daknika; wauhtaya kwakwahkra; wauh- corte=klakanka; kwala dakban; lâ watla.
taya blikaia watla; wauhtaya. cortejar=yula kahbaia; triswaia.
correr=plapaia; kangbaia; kangbi sakaia. cortés=auka (dusa); upla ai natka pain bri
(el agua)=iswaia; lî plapaia; laiwaia. ba; tânkira aisi o dauki ba.
correspondencia=wauhtaya ulbi blikan cortesía=pana pana yamni munaia lâka;
ba; wal baku tawi o wal baku ba lâka. kasak yamni ba lâka.
corresponder=pana pana wauhtaya ulbi corteza (del árbol)=taya; dus taya; dus
blikaia; wal baku pali kaia; wal baku ta- mâ taya.
wi waia. cortina=dur o windar kwalka o bahmuna
corretear=puli plapi taukaia. sâtka.
corrida=plapanka; rîs munanka. corto=kunhku; prahni; klutka; kringwa;
corriente=aubra; lî aubra; aubrika; yu ba- kuswa; pinhwa; sirpi lupia.
ni ra taki ba; imyula karnika ba; lî o pâ- cosa=diara.
sa aubanka; dîa dîa aubrika; pupuhwi coscorrón=wan lal ra prukanka, tala ta-
yaba. kras, sakuna latwan ba.
corroborar=raya daukaia; karna daukaia; cosecha=plun mâ sakan piua; plun mâ dâ-
aisanka o lukanka kum karna daukaia. kanka; mâ krikaia piua; plun mâ krikan-
corroer=piaia; pih tikaia; tawa tawa tika- ka o sakanka; dâkanka.
ia. cosechadora=plun mâ dakaia misinka.
corrompedor=sauhki yaba; sasauhkra; cosechar=plun mâ sakaia; dâkaia; mâ kri-
aisawaika; sauhki tatikra. kaia.
corromper=sauhkaia; saura daukaia. cosedor=sasipra; kwala sasipra.
corromperse=aisawaia. coser=sipaia; kwala sipaia; dîa dîa sipaia.
corrompido=rug; saura; saura pali takan; cosmético=wan taya pura o wan tâwa pra-
saurakira. na daukaia dukia.
corrompimiento=sauhkanka; aisawanka. cosmografía=tasba tânka marikanka lâka.
corrosión=arkbi pi yaba. cosmos=tasba aiska.
corrosivo=laya angki pi ba; arkbi piaia o cosquillas=kutukutu; kiki munaia o wan
pih tikaia karnika bri. wîna ra klami munan kiki ba lâka.
corrupción=sauhkanka; aisawanka; aisa- (hacer)=tikilbaia.
wan lâka; sauhki yaba lâka. costa=kabu lama; auhya un; kabu auhika
corruptible=aisawi lâka ra; aisawi luaiki- un.
ra; aisawaikira; aisasawra; sauhkaikira. costado=tnaya; slumhnika; sait.
77

costal=krukus; saku; bîk. crecer=pâwaia; tara takaia.


costar=ai mana briaia; mana kulkaia; (el agua, río)=lî dingkaia; lisamra ding-
praiska kulkaia; nahki prais ba aibapaia. kaia.
costear=manka ba aibapaia; praiska mana creces=pâwanka.
ba daukaia; praiska mana sakaia. crecida=awala o tingni lî pupuhkan.
costeño=kabu un uplika; kust uplika; auh- crecido=tara; tara takan; pâwan; almuk.
ya wina; auhya un dukia; auhya un ra i- creciente=lisamra; pâwi o tara taki yaba;
wi uplika. kati raya wina tara taki ba; wawal.
costilla=tnaya mina; wan tnaya dusa; sna- crecimiento=pâwanka; pâwaika; kau tara
ya mina. daukanka; kau tara takanka.
costo=prais; praiska; mana. credencial=wark kum daukaia adarka
costoso=mana; manira; manakira; mana wauhkataya.
tara. credibilidad=kasak luki ba lâka; kasak
costra=blas. lukaia lâka.
costumbre=lâka; tânka; tnatka; natka; pa- crédito=tras; kulkan lâka; tras munan lâ-
sin; dîa dîa tânka kum bri ba lâka. ka; diara aisan o daukan yaba ra kasak
costura=sipanka; wal praki sipanka; kwa- lukanka; aitani sa o yamni sa lukanka;
la sipaia lâka. yu wala aibapaia dukia.
costurar=(kwala) sipaia. credo=kasak lukan lâka kum; smalkanka;
costurera=kwala sasipra mairin. Gâd ra kasak lukanka.
cotejar=diara wal praki kaikaia. crédulo=lalukra; kasak lalukra; dîa dîa ra
cotidiano=yu bani dukia. kasak luki yaba.
cotizar=lalah nahki yabaia o dingkaia ba creencia=lukanka; kasak lukanka; diara
lâka mangkaia. kum ra kasak sa luki ba lâka; kupia lu-
cotorra=kiabris sâtka tnawira. kanka.
coxis=wan plapaika ba; wan tnata dusa; creer=lukaia; kasak lukaia; kupia lukaia.
plapaika. creíble=kasak lukaikira; kasak sa lukaia
coyol=kru; krau; sila. sip yaba.
coyolillo=kisu. creído=upla kum ai wîna tara puli ba.
coyote=suksuk sât daiwra kum; yul wail. crema=krangwanka; dîa dîa krangwanka;
coyunda=bîp wilkaia awa. milk o tiala laya krangwanka; bîp tialka
coyuntura=wan lukutbaika; kakauka; laya batanka.
wan lingbungka; dusa dingkaika. crematorio=upla pruan wîna tara angki
coz=mina prukanka. yamhpuska saki pliska.
cráneo=wan lal bahna; lal kamhka; wan creolina=sikwas; sipwas.
bahna. crepúsculo=titan yu baiwaia kainara ing-
cráter=pauta ilka kum bîla ba. nika; titan pali ingnika; saiwan o yu di-
creación=paskanka; paski daukanka; pas- man ingnika.
kan dukia; Gâd bui diara paskan yaba. crespo=warwan; warwi; kusni.
creador=papaskra; dadaukra; diara kum cresta=daiwan tnawira lal taya; daiwan
papaskra o dadaukra. tnawira lal ra taya warwi pâwi ba; kalila
crear=paskaia; daukaia; diara âpu wina lal taya; il bahna.
paskaia o daukaia. creyente=lalukra; kasak lalukra; luki ya-
creativo=paskaia o daukaia sip; paskaiki- ba.
ra; diara paskaia karnika bri. cría=pakanka; pakaia lâka; upla o daiwan
78

pakaia lâka; sirpi wina paki o pâwi ba Cristo=Kraist; Jisas Kraist.


lâka; luhpia; sahwanka. criterio=diara kasak yaba daukaia lâka;
criada=napakan mairin; alba mairin; su- lâka dauki kaikanka.
liar mairin. crítica=tânka pliki kaikaia lâka.
criadero=papakra; daiwan papakra; diara criticar=dahra saki aisaia; nina aisaia; lâ-
sut papaskra. ka daukaia; diara kum lâka dauki baku
criado=napakan waitna; alba waitna; su- pliki kaikaia; saura o pain sapa kaikaia.
liar. crítico=tânka pliki kakaikra; turbi kakai-
crianza=pakanka; sahwanka; daiwan sa- kra; laki kakaikra; yamni o saura sapa
hwanka; pâwanka; pakaia lâka; sirpi wi- tânka pliki yaba; lâka dadaukra.
na pâwi ba piua; pakra. croar=pikpik aiwanaia ba.
criar=pakaia; sahwaia; diara âpu wina crónico=siknis snawan; ban yaba; siknis
paskaia o daukaia; tiala dakaki pakaia; almuk karna takan; piu bani ra dauki ba.
tiala dakakaia; baikaia. cronología=taim kulki kaikaia natka.
criarse=pâwaia; tara takaia. cronómetro=wats sâtka kum, kulkanka
criatura=paskanka; diara paskan sut; pas- kau sitni nani mariki ba.
kan dukia; dîa dîa paskan yaba; daiwan; crucificado=dus prihni ra saban yaba; Ji-
upla; tuktan sirpi bisi baikan; swap lu- sas Kraist.
pia. crucificar=dus prihni ra sabaia; ikaia.
criba=singbaika. crucifijo (cruz)=dus prihni; Jisas lilka
cribar=singbaia. dus prihni ra sabi daukan yaba.
crimen=lâ krikanka; diara saura daukan- crucifixión=dus prihni ra sabanka.
ka; saura o watawi daukanka; Gâd lâka crudeza=karna yaba dukia; karna; raya
o upla lâka krikanka; saura pali daukan- ba (piakan apia, almuk sin apia).
ka. crudo=raya; piakan apia; krauhni.
criminal=saura dadaukra tara kum; pâtki- cruel=saura lâka bri; latwan yabi ba; kras-
ra; saura pali dukia; lâ sasauhkra. kira; krakraka; kupias.
crin=klingkling; daiwan tâwa (aras). crueldad=saura yaba lâka; pain apia, tân-
criollo=kriul. ka ra saura ba.
crique=tingni. cruelmente=saura munan lâka ra; kupia
crisantemo=dus tangni painkira kum. âpu ni.
crisis=diara tiwan lâka; karna muni sakan cruento=tala saki dukia.
lâka; diara sakaia karna tânka. crujido=arkbanka; napa arkbanka.
crisma=holi ail; krism. crujir=napa arkbaia; tukwaia; krikan, bai-
cristal=glas; tamlar painkira. kan o arkban binka baku daukaia.
cristalino=glas baku ba; lipnikira; wan cruz=dus prihni; prihwan; prihni daukan;
nakra pîska kum. prihni luan.
cristianamente=kristian lâka ra. cruzado=prihni.
cristiandad=kristian lâka; Kraist bui cruzar=luaia; lui waia; prihni lukaia;
smalkanka marikan ba; kristian smal- prihni luaia; lukaia; baila wala ra lukaia
kanka. o luaia.
cristianismo=kristian lâka; kristian tânka. cuaderno=ulbaia wauhkataya.
cristiano=kristian; Kraist uplika; Kraist ra cuadra=tawan bilara baiki sakanka kum;
kasak lalukra; Kraist ra kasak luki; tibil handat yar kulkanka.
uplika. cuadrado=skwer; skwer daukan.
79

cuadrar=skwer daukaia; skwer munaia; cuarto=mânka walhwal daukan wina ku-


wal baku daukaia. mika; rum bîla; utla bîla; walhwalka.
cuadril=tnata dusa. cuatrero=aras o bîp âimplikra.
cuadrilátero=tnaya walhwal dukia. cuatrillizo=yapti kum sim piua ra tuktan
cuadrilla=upla dakni kum wark dauki ba. walhwal baiki kumi bani ba.
cuadro=lilka (ulbi paskan ba); skwerka. cuatro=walhwal.
cuadrúpedo=mina walhwal bri; mina cuatrocientos=handat walhwal.
walhwal daiwra. cubeta=bukit.
cuádruple=aima walhwal. cubierta=pura bita; taya bita; pura bikai-
cuadruplicar=aima walhwal daukaia; ai- ka; wauhtaya pura bita; pura prakaika.
ma walhwal ra pura praki daukaia. cúbito=wan klahkla dusa kum nina.
cuajada=kwahada; bîp tialka laya kla- cubo=diara laya diaia dukia kum, kahmi
swan; dîa dîa kratwan, klaswan o kran- baku.
gwan. cubrecama=munhtapala (munhta pala);
cuajar=klasbaia; kratbaia; yarka klaswa- palkaika; krikri kwalka; blanhkit.
ia o karna takaia; yarka krangwaia; kwa- cubrimiento=bikanka; pura bikanka.
hu; klaskaia. cubrir=prakaia; pura prakaia; pura bikaia;
cuajarse=klaswaia; kratwaia; krangwaia; yukukaia; pura mâkaia; bikaia.
diara laya kum karna takaia; tataswaia. cubrirse=wan pura bikaia; yukuwaia; ais-
cuajo=kwahu. rukaia.
¿cuál?=¿ani?; ¿animna? cúcala=siwaiku.
cualesquiera=ya ya; ani ani; ya ya kabia cucaracha=kakaras.
kra. cucarachero=kangkunta; kakaras ailal ta-
cualidad=tânka; nahki yaba tânka; diara o ki ba.
upla kum nahki yaba tânka. cuclillas (en)=slukwi iwi; atak.
cualquier, cualquiera=ya ya; ani ani; dîa cuclillo=piwat.
dîa; inipis. cuchara=ispan; ispun; spun.
cuando=ba ra. cucharada=ispan kum; ispan banhki
(más)=kau; kau lâka ra. kum.
de cuando en cuando=tila taim; pat pat cucharilla=ispan sirpi; sukutbaika.
apia. cucharón=ispan tara; witkaika; kustara.
(vayas)=wama ba ra; wama ra. cuchichear=pusbi aisaia; pusbaia; pusbi
(yo venía)=yang aulna kapri ba ra. wiaia; wiswisia aisaia.
¿cuándo?=¿ahkia? cuchicheo=pusbi aisanka.
cuantía=ailalka; yahpika. cuchillada=skiru pata; skiru ni klakan.
cuantioso=ailal; ailalka bara numbika ra cuchillo=skiru; kisura.
yahpa ba. cuello=nana.
¿cuánto?=¿nahki?; ¿nahki prais? (del útero)=wan plauya nana; wan
cuanto=sut; nahki bri yaba. wamsa nana.
cuarenta=yawanaiska wâl. cuenca=nakra unta; lî plapaika bîla; lî
cuaresma=lent piua. watla; albanhkia kum.
cuarta=kwat; kwart kum. cuenta=kulki kaikanka; kulkanka; tras;
cuartel=wardia watla; kwartel. tras wauhkataya.
cuarteto=upla kârma o miusik saki dukia (dar)=dahra wiaia.
walhwal aslika. darse cuenta de=ai dara walaia.
80

cuentista=sturi kwakwahkra; sturkira; culminar=tnata alkaia.


dahra aisasara. culo=unta; tnata; nata; pnata.
cuento=dahra; kisi; sturi; lasdara; sturka; culpa=pât; pâtka; watawanka.
diara kum dahra o sturka. (echar la)=pâtkira sakaia; pâtka kahba-
cuerda=awa; dîa dîa awa; kiwa. ia; dusa kuhbaia.
cuerdo=sinska kasak bri yaba. (sin)=pâtkas.
cuerno=aring; aringka. culpabilidad=pâtkira lâka.
cuero=taya; bîp taya; daiwan taya. culpable=pâtkira; watawikira.
cuerpo=wîna; wîna tara; wîna aiska; wan culpar=pâtkira daukaia; pâtkira kulkaia;
musa. pâtkira sakaia.
cuervo=usus sât daiwra; kayokao; katau- culparse=pâtkira takaia; wan wîna ra pât-
katau. kira kulkaia; wan pâtka brisa lukaia.
cuesta=banhkia; il baku driwi wan tasba- cultivar=insla warkka daukaia; diara
ya; il tnaya witni; kauhka witni. mangkaia; plun mâ tasba ra mangkaia;
cuestión=diara tânka kum; makabi walan- tasba ra wark takaia.
ka kum; blahwan lâka. cultivo=plun mâ mangkaia warkka; plun
cuestionar=makabi wali pliki kaikanka mâ mangkanka.
kum daukaia; makabi walaia. culto=yamni; pain; prias; sunu; yamni;
cuestionario=makabi walanka nani ul- pain yaba; mayunra dauki kulkaia lâka;
banka o wauhkataya. kulkanka.
cueva=tasba unta; tasba ra unta salhki cultura=upla iwanka natka; wan sinska
daukan kum; mahmunta; nâka; nankaya. pliki sakaia lâka; diara dauki sakaia lâ-
cuidado=aman kaikanka; main kaikanka; ka.
dara walanka; kaina sunaia lâka; dukiara culumuco=arari.
lukanka; aihwakanka; tawa munanka. cumbo=kamuntra.
cuidadosamente=tânkira; mainkira; aih- cumbre=bahna; banhta (il bahna baku).
wakikira; aman kaikan lâka ra; aman cumiche=plasni.
kaiki. cumpleaños=aisubanka yua; baikan yua.
cuidadoso=aman kaikankira; lukikira; a- cumplimiento=dîa dîa daukaia kan ba
man kaiki; aman dara wali; aman dara daukanka; piua aimakanka; dauki ba lâ-
walankira; aihwakikira; mainkira; tânki- ka; piua aimaki ba lâka.
ra. cumplir=aiska sut daukaia; yarka bal ai-
cuidar=main kaikaia; aman kaikaia; kai- makaia; pramis kum aisan ba daukaia;
kaia; main kaiki bri kaia; kaiki kaia; aih- piua kum kat daukaia o waia; lâka dau-
wakaia; kaina sunaia; upla purara kaia. kan yaba tânka kat daukaia; wal lukanka
cuidarse=wan wîna main kaikaia; aman kumi ra daukaia; adar yaban ba daukaia.
kaikaia. cumplirse=aimakaia; piua aimakaia; piua
cuido=main kaiki ba lâka; main kaikanka. mangkan ba aimakaia.
culantro=pits saika; kulantro; kisauri. cúmulo=diara paskan kum; paskan tara
culata=raks tnata (dusa tnata). kum.
culebra=piuta; piuta sât daiwra sut nina. cuna=tuktan sirpi krikrika; anira baikan
(mica)=matsiksa. ba pliska o kuntrika.
culebrear=triswaia; uiwaia; krutwaia. cundir=drawaia; ilihwaia.
culebrilla=sus. cuña=wits; kunia.
culinario=kitsin dukia. cuñada=lamlat; lamlatka; masaya.
81

cuñado=waika; waikat; masaya. curvo=bulwi tawi ba.


cuota=dukia tâka kum; tâka kum; paskan- cúspide=il bahna tatwika; tâ wal prawan
ka kum. tatwika; banhta.
cura=sîka dauki ba lâka; sîka daukanka; custodia=marsin; kaina kakahbra; main
katolik padre kum; rakanka; rawanka. kakaikra; kaina kahbi brih tauki ba upli-
curable=sîka dauki rakaia sip; rakaikira; ka o dukia.
rawaikira. custodiar=main kaikaia; main kaiki kaina
curación=rakanka; rawanka; sîka daukan- kahbaia; main kaiki brih taukaia; kaina
ka; sîka dauki rakanka. kahbaia.
curado=sîka dauki rakan; pain takan; dai- cususa=kususa; misla; kayu ni paski rum-
wan taya saika dingkan. ka.
curador=rarakra (sîka dauki); rakaika. cutacha=skiru yari an wapni.
curandero=sîka dadaukra; sîka kakaira; cutáneo=taya dukia; taya wina; taya ra
inma wahia saika kakaira; sîka dauki ba yaba.
uplika; sîka yabi ba uplika; saikira; su- cutis=wan taya; upla taya; wan wîna taya.
kia. cuyamel (pez)=iskia.
curar=rakaia; sîka daukaia; sîka yabaia; cuyo(a)=ba; yaba; baha wina; dukia; ai
sîka dauki rakaia; siknis wina rakaia. dukia; baha; witinka.
curarse=rawaia; pain takaia. cuzco=pahpaya prumh (prumhni).
curasao=kusu. cuzuco=tâira (tayira).
curativo=rakaia sip; sîka daukaia sip; sî-
ka dauki rakaia sip.
curiosear=upla dukia turbi kaikaia; tânka
CH
chacal=yul sâtka daiwra kum nina.
ba kaikaia want kaia.
chacalín=wasi; wahsi; wasi sirpi.
curiosidad=diara kum kaikaia want lâka.
chachalaca=wasakla.
curioso=diara kum tânka kaikan dauki ba;
chagüite=plas sâtka; platu nasla.
ai kakma plis bani ra dingki ba.
chaleco=yakit sirpi kum klahklas; wiskut;
currículo (curriculum) vitae=upla kum
trampis baku.
rayaka ra daukan dukia nani.
chamaco=tuktan.
cursar=skul uplika kum baku lan takan
chamba=wark lupia.
kaia; lan taki kaia; pat pat wi kaia; diara
chambón=pulaia lan âpu uplika; pulanka
kum pat pat daukaia.
yamni apia.
cursillo=piu prahni smalkanka.
champa=utla tanhta; mani watla.
cursivo=sitni.
chamuscar=pura tani wina angkaia; du-
curso=yabal; yabalka; piua kum; lisin na-
kaia; kâkaia.
ni aslika.
chamuscarse=kawaia; pura tani wina a-
curtidor=bîp taya saika dadingkra; dai-
maia; tuhaia.
wan taya ra sîka dadingkra.
chance=sans.
curtiembre=daiwan taya saika dingki ba
chancleta=utla bilara dimi taukaia sûska;
pliska.
sûs almuk.
curtir=daiwan taya saika dingkaia.
chancomido=muyukban; arban; pih aihka
curva=raya; krutnika; kurba.
daukan.
curvatura=raya; yabal kum wina bulwi
chanchada=diara tâski.
tawanka; krutnika; naukaika; bulkaika.
chancho=kwirku; upla tâski.
curvina (pez)=bilapau.
82

(de monte)=wâri. chicharra=pîram; kuskus pîram; grisia;


chanchullo=daukanka saura kum, upla ritia; sikirin.
wina lalah briaia dukiara. chicharrón=kwirku taya kiskan; sitsa-
chantaje=upla sut mawanra nina sauh- rong; kiskan taya.
kanka, silp ai dukiara hilpka kum sa- chiche=tiala; ya kabia sin ban daukbia ba;
kaia dukiara. diara kum daukaia isi ba.
chapa=bapring; kiama lula; prakaika. chichicaste=inma kum wan taya ra narira
chaparro=yahal; upla prahni. wanki ba.
chaparrón=lî auhan karna kum. chichigua=tayuyu.
chapear=irbaia; unta irbaia. chichimora=mukula.
chapodar=dus tnawa nani dauhbaia o chichón=wan lal ra o wîna pîska wala ra
klakaia. ulan wina kuku kum taki ba; kuku.
chapotear=krungwaia; wan mihta o wan chiflado=upla kum lal saura takan ba; gri-
mina nani liura balhbaia. si; lal saura.
chapulín=kruhkru; krukru tara. chiflador=wawasbra.
chapuzar=wan lal liura dingkaia. chiflar=wasbaia.
chaqueta=yakit. chilamate=kwah dusa.
charco=lî bîla kum; piahka; lî mâ dakura chile=kuma.
kum. chilillo=wipaika; palpa (bîp) taya.
charla=aisanka; sins lâka aisanka. chiltepe=il kumka.
charlador=aisasara; sturi aisasara. chiltoma=kuma damni; kuma tara.
charlar=aisaia; sturi aisaia. chillador=kisbi yaba; kakisbra.
charlatán=aisasara; sturi aisasara; aisaia chillar=kisbaia; karna inaia; daiwan tna-
lihki. wira lupia inaia o winaia.
charquito=iwitni. chillido=inan, winan o sniwan binka.
chatarra=ayan dukia almuk taki ba; ayan chillón=uba kisbi ba; kakisbra; karna âin-
almuk. ra.
chato=tanhta; kakma tanhta; plas; kak- chimar=taya drusbaia.
mas. chimarse=klungwaia; taya druswaia.
chavala=tuktan mairin. chimenea=kiasma takaika; kiasma dusa;
chavalo=tuktan waitna. pata dusa.
chayote=mukula. chimpancé=ruskika tara; África kuntri
chayul=brabra. daiwra.
chele=tâwa pihni; upla pihni. china=tuktan main kakaira; saini mairin.
chelín=silin. chinche=latrus; silak lupia lal tara bri ba,
cheque=chek; chik; lalah adarka wauhka- wauhtaya sabaia dukiara.
taya; lalah karnika bri wauhkataya. chinchilla=trahadura; daiwan kum but-
chequear=laki kaikaia; diara kum pain la- sung talia.
ki kaikaia. chinchorro=ilis.
chequeo=pain laki kaikanka. chinear=tuktan alkaia.
chibola=mâ krukma lupia; damni laya. chinela=sinila; sûs tanhta kum.
chicle=sikli; wakahbaia damnika. chingaste=mâya; plun mâya.
(árbol)=iban. chingo=klutka.
chico=sirpi lupia; tuktan sirpi. chino=saini uplika; saini bîla.
chicha=misla; sitsa; wasplu; twalbi. chintorolo=sulsul; sulhsul.
83

chiquero=kwirku watla; sikiru. yaba.


chiquillada=tuktan nani dauki dukia. choza=utla sirpi; rans; mani watla; benk;
chiquillo=sirpi lupia; tuktan lupia. upla umpira watla.
chiquirín=ritia tara. chubasco=lî pâsa wal; skwal; lasa lawi
chiquitín=sirpi lupia; sirpi; uriaska. ba.
chiquito=sirpi lupia. chúcaro=wail; daiwan wail.
chiricano=nandai. chulo(a)=mawan pain; wîna daukra pain.
chiripa=bîla kaikras kan pain taki ba. chupadero=utbaika.
chirriar=sniwaia; sirkbaia. chupador=âiutbra; utbi o aubi dadira; ut-
chirrido=sirkban binka. bi diaika; dadabra.
chisme=dusa kuhbanka; sturi bahki ai- (pájaro)=tininis; tininiska.
sanka; aisin kwahkanka. (pez)=skunpi.
chismear=dusa kuhbaia; aisin (aisanka) chupar=utbaia; utbi diaia; aubaia; aubi
kwahkaia; sturi bahki aisaia. diaia; dabaia; tawa o wiria aubi diaia;
chismoso=aisin kwakwahkra; aisin kwah- pat pat aubi diaia; utkaia.
ki ba. chupete=utbanka; tuktan swap ra utbia
chispa=pauta yuya; lipanka; dîa dîa lipi wisi diara kum yabi ba.
ba dukia. chupetear=utbaia; tawa o wiria aubi dia-
chispear=lipaia; biulhwaia; biungwaia. ia.
chispeo=lipanka; biulhwanka; biungwan- chupetón=karna utbaia tânka.
ka. churrasco=wîna pauta ra angki dauki pa-
chisporrotear=tukwaia. ta sâtka kum.
chiste=pulan bîla; kikaia sturka aisanka; chusma=upla saura; tânka pain apia upli-
pulaia o kikaka sturka aisanka. ka.
chistoso=papulra (aisi o dîa dîa tânka ra). chuspa=malipuk.
chivo=guts lupia. chuzo=dus kum tâura ayan kum mangki
chocante=diara wala wal karna uli ba. ba dukia.
chocar=wal prawi prukaia; tuskaia; pana
pana prukaia. D
chocolate=saklit; kakau akban, laya sin; dádiva=prisant kum; prisant dukia.
kakau damnika. dadivoso=kupia swapni uplika; yayura.
chocoya=siakwani. dado=dais; yaban ba.
chocoyo=risku. dador=yayabra; yayura.
chofer=truk wawakra; draiba. daga=skiru; kisura; ispara kunhku.
chompipe=kaliltara (kalil tara). dalia=tangni sâtka kum.
chopo=raks sât kum. dama=mairin; mairin tara kum (kulkan
choque=pana pana prukanka; wal prawi lâka ra); mairin tiara.
prukanka. damnificar=sauhkaia; latwan yabaia.
chorizo=surisu; kwirku wîna wauhi aunh- danto=tilba.
ka dingki pata. danza=dans; srutwi pulanka.
chorrear=iswaia; tahwaia; tahkaia; kurur- danzar=dans pulaia; dans daukaia.
waia; kuruwaia. danzarín=dans papulra.
chorreo=iswanka; tahwanka. dañado=aisawan; saura; sauhkan; pusa
chorrera=plis kum ra lî iswi o plapi ba. aisawan; saura takan.
chorro=iswanka; tahwanka; laya plapi dañador=sasauhkra.
84

dañar=sauhkaia; rau sauhkaia; saura mu- waia.


naia; latwan yabaia. débilmente=swapni lâka ra; swapni pali.
dañarse=aisawaia; saura takaia; latwan débito=tras; traska.
briaia. debutar=upla mawanra aima pas taki dia-
dañino=sauhki yaba; sasauhkra; sauhkaia ra kum daukaia.
sip; sauhkaikira; saura wan muni ba. década=matawalsip daknika; matawalsip.
daño=sauhkanka; saura munanka; aisa- decadencia=aisawaia (aisawanka) tâ kri-
wanka; dîa dîa saura muni ba lâka. kanka; mahka aisawaia o kauhaia muni
dar=yaia; yabaia. ba; driwanka.
-a mi=aikaia. decaer=alahwaia; slingwaia; aisawaia;
-a tí (usted)=maikaia. driwaia; dringwaia; dripaia; lâwi pruaia.
-a nosotros=wankaia. decaído=swapni takan ba; wiria siknis al-
-ganas de=wan daukaia. ki; wìna uya pain apia.
-gracias=tingki wiaia. decaimiento=mayara iwanka; swapni ta-
-miedo=sibrin daukaia. kanka.
-parte=maisa pakaia. decálogo=lâ matawalsip; Gâd lâka bîla
-un paseo=kirhbaia. matawalsip.
dardo=trisbaya; panun. decapitar=lal dakbaia; lal klaki dakbaia.
dátil=bakra bana. decena=matawalsip aslika (daknika, mân-
dato=tânka kasak ba. ka).
de=wina; dukia. decenio=mani matawalsip piua.
deambular=kirhbi taukaia; tânkas ban decente=tânka sut ra klin o pain yaba.
wapi taukaia. decepción=kunin munan lâka; kunin mu-
debajo=munhta; munhtara; mâya; maya- nan tâka mita sari bri ba.
ra; mununhtara. deceso=pruan ba; pruanka; upla pat pruan
debate=blahwanka; unsabanka; mapara ba.
aiklaban lâka. decidido=wilinkira.
debatir=blahwaia; mapara blahwaia; un- decidir=diara kum daukan ba luki sakaia;
sabaia. wapni daukan lâka ra tnata prakaia; dîa
deber=lâka; blestu daukaia dukia; tânka daukaia ba kat kaikaia; dîa daukaia ba
kat aitani ba lâka; aitani kat daukaia ba latan kaikaia.
lâka; blestu daukanka; blestu daukaia lâ- décimo=matawalsip mânka; matawalsip-
ka; warkka. ka.
deber=tras bri kaia; aibapaia bri kaia; kau decir=wiaia; aisaia.
aibapaia kaia. decisión=daukaia lukan lâka; diara kum
debidamente=tânka kat; aitani ba kat. baha kat daukaia lâka; wilinka.
débil=swapni; karna apia; sip apia; wîna decisivo=dîa luki daukaia yaba; tânka kat
swapni; karnika âpu; karnikas; pahni. yaba; luki daukaikira.
debilidad=swapnika; wîna swapnika. declaración=latan o param aisaia lâka;
debilitación=swapni daukanka; wîna tânka ba param saki aisaia o wiaia lâka.
swapni takanka; swapni takanka. declarante=tânka wih aisi yaba; wihta
debilitar=swapni daukaia; swapni sakaia; mawanra aisi uplika.
swapkaia; karnika tikaia; karnika krika- declarar=latan wiaia; param wiaia; wiaia;
ia; lapaskaia. tânka ba param saki wiaia; latan aisaia.
debilitarse=swapni takaia; swapaia; dra- declinación=driwanka; wakwank; driban-
85

ka. sawan kum bri.


declinar=dribaia; wakbaia. defender=kaina kahbaia; tâwan aiklabaia;
declinarse=driwaia; wakwaia; slingwaia. lengstar takaia.
declive=driwanka; witnika; wihit iwi ba; defenderse=wan kaina kahbaia (dîa dîa
albanhkia. mapa ra).
decomisar=upla wina diara mihta dakba- defensa=kaina kahbanka; kaina kahbaika;
ia. munbiara sîa aiklabi ba.
decoración=sakahkanka. defensivo=kaina kahbi; kaina kahbaia lâ-
decorar=skahkaia; sakahkaia. ka bri; kaina kahbaia karnika bri.
decrecer=sirpi takaia; sripaia; tuswaia. defensor=kaina kakahbra; kaina kahbai-
decrepitar=tukwaia (pauta). ka; lengstar; marsin.
decretar=lâ yaia; lâ kum daukaia; lâ deficiente=tânka pain apia; aitani apia;
mangkaia; lâ kum aisi bapaia; lâ kum kasak apia.
saki yabaia. déficit=bisnis natka ra lus tiwanka bâra
decreto=lâ; adar; lâ bapanka; lâ kum dau- ba.
kanka. definición=tânka wiaia lâka; bîla kum
dedal=silak tukbaika; timbil. tânka param daukanka; tânka latan dau-
dedicación=yamni daukanka; diara kum kanka; tânka saki marikanka.
wilinkira daukanka. definir=tânka wiaia; diara kum tânka kai-
dedicar=diara kum dukiara mangkaia; kaia; diara kum lâka daukaia; tânka kat
yamni daukaia; holi daukaia; yamni kul- wapni daukaia; tânka param daukaia.
kaia dukiara daukaia; brih daukaia; Da- definitivo=latan; param; aitani kat; aihka
wan mihta ra mangkaia. baku apia; tânka kaikaikira; tânka kasak
dedicarse=diara kum ban dauki kaia; dia- mangkaikira.
ra kum dukiara aimakaia. deformación=wîna sât aihka takan ba;
dedicatoria=prisant kum yabaia dukiara wîna daukra aisawanka o sauhkanka.
ulbanka dauki ba. deformar=diara kum sauhkaia; wîna dau-
dedo=mihta sirpika; dîa dîa mihta. kra sauhkaia.
(pulgar)=mihta wihta. deformarse=aisawaia; wîna daukra aisa-
(índice, mostrador o saludador)=kul- waia.
kaika. deforme=wîna daukra saura; sauhkan;
(del corazón)=lilapas ra ba. pain apia; skahwa.
(anular)=matadingka dingki ba mihta defraudar=kunin munaia; taibaia.
sirpika. defunción=pruanka; prura.
(meñique)=plasnika; swaska; siaika. degeneración=saura takan lâka; aisawan;
deducir=sakaia; diara tânka kum sakaia; aisawanka; kauhan; kauhanka.
dakbi sakaia; diara kum wina diara wala degenerado=upla saura.
sakaia. degenerar=nahki yaba wina kau saura
defecar=kâna krahbaia; tâski iwaia; wan yarka takaia.
biara krawaia. degenerarse=kau mayara iwaia; kau sau-
defecto=aiska yamni apia ba; saura baku ra takaia; kau sirpi takaia; kiamka saura
kum; watawi kum; mark saura kum; ai- takaia; aisawaia.
sawan baku kum. deglutir=plun langkaia; kwatbaia.
defectuoso=kasak apia; saura kum bri; degollación=lal dakbanka; lal klaki dak-
watawi kum bri; mark saura kum bri; ai- banka.
86

degollar=nana dakbaia; lal dakbaia; lal delicia=lilia; liliaka; liliaka tara.


klaki dakbaia. delicioso=auhni; pain; lilia yabi ba.
degradar=tânka kum ra mayara ikaia; delimitar=diara o tasba kum piarkika o li-
warkka kum wina mayara ikaia; purara mitka mangkaia.
ba wina mayara ikaia. delincuencia=saura daukanka; diara saura
dejadez=srinwan lâka. dauki tauki ba lâka.
dejado=aisasauhkra; watlis. delincuente=diara saura dauki uplika;
dejar=swiaia. saura dadaukra; silak uplika.
(de)=takaskaia; ban swiaia. delinear=lainka kulkaia; lainka mangka-
del (contracción de el)=wina; dukia; ba- ia.
ha wina; witin ai. delinquir=lâ kum krikaia; lâ sauhkaia; lâ
delantal=îpan; epran. luaia.
delante=mawanra; mawan; kaina; kaina- delirar=wan lukanka sauhkaia.
ra; kanra. delirio=tanis dîa dîa aisi ba; wan wîna ra
delantera=mawanra yaba; mawan mapa sapa o bâra sapa sip kaikras ba lâka.
dukia. delito=pât; lâ krikan pâtka; watawanka;
delatar=dahra sakaia; dusa kuhbaia. swakwanka.
delator=dahra sasakra. demacrarse=upla kum mawan o wîna
deleble=tiwaia o siahwaia sip ba. aiska saura takaia, trabil kum tâka mita.
delegación=wark lalka kum apiska; upla demanda=makabanka; makabi walanka;
daknika kum plis kum ra wi ba. dusa kuhbanka.
delegado=lengstar; wark kum daukaia lal- demandante=lâ mawanra diara kum ma-
ka mangkan ba. kabi ba uplika.
delegar=upla kum ra dîa dîa daukaia du- demandar=lâ dingkaia; dusa kuhbaia; lâ
kiara karnika kum yabaia. tânka kat makabaia; makabaia; adar ya-
deleitar=lilia daukaia; yamni kaikaia. baia; adar o karnika wal makabaia; tân-
deleitarse=lilia takaia (kaia). ka walaia dukiara makabaia.
deleite=lilia; lilia lâka; liliaka. demarcación=mark munanka; tasba mark
deletrear=spel munaia; bîla yuika winaia. munanka; mark daukanka.
deletreo=spel munanka. demarcar=mark daukaia; mark munaia;
delfín=lam; lamh. lainka kulkaia; tasba piarkika bapaia.
delgadez=biawanka; tantika. demás=tâka; pura; wala; tnaya ra ba.
delgado=biawan, tanta; lâwra; duru; tanh- demasiado=ailal; uya; pura lui; manis; u-
ta. ba; ai mânka lui.
deliberación=luki kaikanka; kupia ra luki démelo=aik.
kaikanka; kupia wal aisi kaikanka; aisi demencia=grisi lâka; sinska pain apia ta-
kaikanka; tânka kaikanka. kan lâka.
deliberar=luki kaikaia; kupia ra luki o demente=krisi; grisi; lal ulan; sinskas.
mangki kaikaia; lukaia; kupia wal aisi democracia=pulitik bisniska, upla karni-
kaikaia; aisi kaikaia; kupia lukaia; aman ka mita gabamint ra suni ba.
laki kaikaia. demografía=upla an bâra ba numbika
delicado=swapni; tanta; pain yaba; bia- kulkanka.
wan, lâwi o siknis bri yaba; karna apia demoledor=slaslingbra; slaslingwra.
yaba; kupia pat pat baiwi; siknis alkaia demoler=sauhkaia; slingbaia; slingbi ti-
sip; aihka painkira. kaia.
87

demolerse=slingwaia; kriwi tiwaia. denunciar=dahra sakaia; lâ tânka kum ai-


demolición=slingbi tikanka. si wiaia; maisa pakaia; diara kum takaia
demoníaco=dibil o lasa dukia; laskira; ba tânka wiaia o marikaia; mapara aisa-
pirit saura bri; lasa saura bri uplika. ia; diara saura kum daukan dukiara wih-
demonio=dibil; lasa; sitan; wakumbai. ta ra wiaia o marikaia.
demora=wihka takaskanka; wihka takas- departamento=tasbaya baiki sakanka;
ki lâka, tuswan lâka. tasba pîska kum; dakbi sakanka; utla bî-
demorar(se)=wihka takaskaia; aihwa ta- la tâka kum; tasbaya baikanka ba.
kaskaia; plis kum ra wihka alki takaska- departir=aisaia; sturi aisaia.
ia; yarka pat waia apia. depender=diara kum ra tâ baikaia; diara
demostración=marikanka; diara kum pa- kum ra ai karnika briaia; upla wala hilp-
ram saki marikaia lâka. ka bri kaia.
demostrar=marikaia; tânka kum marika- dependiente=suliar; sap suliarka; upla
ia; param wiaia; dauki marikaia; param wala mina munhtara ba.
saki marikaia; tânka bani marikaia. depilar=wan tâwa o wan tamaya daikaia.
demostrativo=marikaikira; tânka mari- deplorable=umpira; sarkira yaba; inanki-
kaikira. ra.
denegar=apia wiaia; makabanka ba apia deplorar=diara kum dukiara sari uya bri
wiaia. kaia; sarka briaia; dukiara lukaia; inaia;
dengue=rih sikniska sâtka saura; “den- sari briaia.
gue”. deponer=dakbi sakaia; swiaia; mihta wi-
denigración=nina sauhkanka; nina tâski na sakaia; warkka wina sakaia; wihta ai-
daukaia lâka. maki ba wina sakaia.
denigrar=nina sauhkaia; ninara aisaia; ni- deportar=kangbi sakaia (kuntrika o watla
nara aisi nina sauhkaia; nina tâski dau- wina); upla tringsar kum kli kuntrika ra
kaia. bri balaia.
denominación=nina; nina kum; nina yan deporte=pulanka; dakni dakni saki pulan-
kum. ka.
denominar=nina yaia; nina mâkaia; diara deportista=pulanka nani tilara dimaia lih-
kum nina yabaia. ki uplika.
denotar=marikaia; tânka yabaia; tânka depositar=mangkaia; kahbaia; kahbi su-
wiaia; tânka marikaia; tânka kum bri ka- naia o swiaia; sunaia; diara kum plis
ia. kum ra mangki swiaia; ikaia.
densidad=buhnika; bunhka; twaknika; depósito=kahbi sunanka; diara kahbi su-
diara laya twakni o buhni ba; unta twak- nan yaba; kahbi sunaia pliska; suni swin
ni ba. ba dukia.
denso=twakni; buhni; tihmu. depravado=daukanka saura uplika.
dentado=napa bri; napira. depredar=natka saura wal upla dukia
dentadura=napa; napa nani. mihta dakbi briaia.
dental=napa dukia. depresión=mayara iwanka, natka sât sât
dentellada=napa wal karna sami ba. tani ra.
dentera=napa srimanka. deprimir=taibi sirpi daukaia; yahpika ba
dentista=napa daktarka. sirpi daukaia.
dentro=bilara; bîla tani. depuración=klin daukanka; yamni dau-
denuncia=dahra sakanka; maisa pakanka. kanka.
88

depurar=klin daukaia; yamni daukaia. desacierto=diara tânkas.


derecha=aihkika; mihta aihkika. desacreditar=upla kum kulkanka tara o
derecho=wapni; wapni pali; wapnika kat; traip bri ba, mayara ikaia o dakbaia.
aihkika. desacuerdo=baku apia; wal ai lâka kumi
derecho=lâ skulka; upla raitka; raitka lâ- apia; turban lâka.
ka. desafiar=kasak kulkaia apia; mawanra ta-
derivar=diara kum wina dribi bri balaia. tat aibapaia.
derivarse=takaia; diara kum wina takaia. desafío=aiklabaia ra tuski.
dermatología=wan wîna taya pîska sik- desafortunado=tânka pain briras yaba;
niska nani stadi munanka o sinska lâka. sari; saura; yamni sakras.
dermis=taya; wîna pura tani pîska. desafuero=lâ o iwanka natka yamni nani
derogar=sauhki tikaia; lâ kum sauhkaia; mapara daukanka kum.
tikaia; sauhkaia. desagradable=saura; pain apia; saura lâ-
derramador=lalaikra. ka mariki.
derramamiento=laiki sakanka; laikanka; desagradar=yamni kaikaia apia; kupia lâ-
laiwanka; tahwanka. ka daukaia apia.
derramar=laikaia; tahkaia. desagradecer=tingki wiaia apia.
derramarse=laiwaia; tahwaia; kururwaia. desagradecido=tingkikas; tingki wiras;
derrame=iswi taki ba. tingki lâka briras; tingki âpu.
(cerebral)=wan sinska o lal mabiara desagradecimiento=tingki wiras lâka.
tala aibanhwi taki ba sikniska. desagrado=kupia sauhkan lâka; âuyapah
derredor=kir; tnaya kir. apia lâka.
derretir=slilkaia. desagravio=wapnika; saura munanka
derretirse=slilwaia. kum ra yamnika marikanka.
derribar=batakaia; wakaia; slingbaia; desaguar=lî plapi takaia o sakaia.
diara kum sauhkaia; dringbaia. desagüe=lî plapaika; lî sakaika.
derribarse=wakwaia; slingwaia; tasba ra desahogado=upla kum ai âuyapah iwi ba.
kauhaia. desahogar=lukanka kum bri ba sut kat la-
derrocar=wark kum wina sakaia. tara sakaia.
derrochar=diara bahki ra tikaia; saura lâ- desahogo=trabil kum wina ris brinka.
ka ra tikaia. desalentar=wingka (wînka) puhbanka sa-
derrota=lus tiwanka. kaia; sibrin o sari kupia ra dingkaia; spi-
derrotar=sauhkaia; batakaia; pura luaia; ritka mayara ikaia.
waihla ra pura luaia; krikaia; dakbaia. desalentarse=sibrin daukaia; spiritka ma-
derrotero=yabal; kabu ra ship kum anik yara iwaia.
waia lainka ba. desaliento=wan spiritka mayara iwanka.
derrumbamiento=batakanka; kauhanka. desalmado=lukras; ai kupia lukras; saura;
derrumbar=platukbi batakaia; batakaia; upla baku apia; sôlkas baku.
sasakbaia. desalojar=saki lulkaia; laihura sakaia;
derrumbarse=kauhaia; sasakwaia. pliska wina sakaia; watla wina sakaia.
derrumbe=kauhanka; sasakwanka. desamparado=umpira; hilpkas; lulki
desabrochar=butin o bahmuna wala nani swin.
ba lanhkaia o sakaia. desamparar=lulki swiaia; hilpkas swiaia;
desacatar=kasak kulkaia apia; bîla walaia plis kum ra lulki swiaia; hilp munaia a-
apia. pia.
89

desamparo=lulki swin yaba. desatarse=lanhwaia.


desangrar=tâlia ailal sakaia; tala sakaia; desatinado=lal saura bri; tanis; pirwi.
tâlias daukaia. desatornillador=warbi daikaika; diara
desangrarse=tâlia ailal takaia. warbi sakaika; warbaika.
desanimado=spiritka mayara. desavenencia=mapara buan lâka; saura
desanimar=spiritka batakaia; sibrin lâka.
dingkaia; kupia tikaia. desayunar=titan pata piaia; plun wahwi
desanimarse=spiritka mayara iwaia. ba krikaia.
desaparecer=yarka tiwaia; nakra wina ti- desayuno=titan pata; plun wahwan ning-
kaia o yukukaia. kara pata.
(la luna)=impruaia. desbandarse=daknika ba turwi takaia.
desaparecerse=tiwaia; lap tiwaia. desbarajuste=yakabrira.
desaparición=lap tiwanka; tikanka; ti- desbaratar=sauhkaia; krikaia; sauhki ti-
wanka. kaia; tikaia; slingbaia.
desapercibido=wan dara walras diara desbordarse=laiwaia; pupuhwi laiwaia.
wan taki ba. descabellado=tânkas o inipis auya ba.
desaprobar=aitani apia o wapni apia descabezar=lal sakaia; lal dakbaia; lal
daukaia; yamni apia sa wiaia; saura kul- klaki sakaia.
kaia. descalzo=sûs âpu; mina baman.
desaprovechar=diara kum tikaia; brin ba descansar=ris (res) briaia; wingka (wîn-
tikaia. ka) puhbaia.
desarmar=slingbaia; rakska o aiklabaika descanso=ris; res.
dukia mihta wina sakaia. descarado=swirkas; ai swira âpu sturi aisi
desarraigar=plamaika daikaia; daikaia; o diara dauki ba.
plamayak daikaia. descargar=wihrika o karbanka ba sakaia;
desarraigarse=plamayak daiwaia; daiwa- kiagoka ba sakaia; raks bilara auhban ba
ia; plamaya daiwaia. sakaia.
desarreglado=tanis; turban; sauhkan; descaro=swira âpu lâka o tânka.
pain apia. descarriar=yabalka wina sakaia; mahwa-
desarreglar=saura daukaia; sauhkaia; tur- kaia; yabal kasak wina lakaia.
baia. descarriarse=aimawahkaia; yabal saura
desarrollar=pakaia; yarka pâwaia; nuh- ra waia; tanis aimawahkaia.
kaia; slihbaia; tara daukaia. descascarar=pilhbaia.
desarrollarse=slihwaia; karnika briaia; descendencia=kiamka; masraka.
nuhaia; pâwaia; tara takaia. descender=iwaia; pura wina bal iwaia;
desarrollo=pâwanka; nuhanka; tara ta- lahwaia; kiamka wina bal iwaia; lahba-
kanka; slihbanka; slihwanka. ia; alahbaia; iwi balaia.
desaseado=tâski; klin apia; aisakahkras. descendiente=kiamka; tayka; bal iwi ya-
desasear=tâski daukaia; klin apia dauka- ba; ningkika.
ia. descenso=pura wina bal iwanka; mayara
desastre=pât saura; pât tara kum; sauhki iwi balanka.
tikanka tara. descifrar=tânka param sakaia; ulbanka
desatador=lalanhkra. sât kum wina tânka sakaia.
desatar=lanhkaia; dahra prakan ba saka- desclavar=silak daikaia.
ia. descolgar=lanhki mayara ikaia; paman ba
90

sakaia. descoyuntar=lukutbaia; snipkaia; snuk-


descolorido=mapla pis; pis; mapla lap ti- baia.
wan. descoyuntarse=lukutwaia.
descombrar=plis kum irbi klin sakaia. describir=ulbi mark munaia; tânka wiaia;
descomponer=sauhkaia; saura daukaia. tânka nani pain wiaia.
descomponerse=aisawaia; saura takaia. descuartizar=baiki sakaia; diara kum bai-
descomposición=sauhkanka; aisawanka. ki sakaia; klaki o tami pîs ra baman dau-
descompuesto=aisawan; sauhkan; pain a- kaia.
pia. descubierto=param; pura sakan; param ra
descomunal=yahpa tara. sakan.
desconcertar=sinska turbaia; upla sinska descubridor=pliki sasakra; pliki saki ya-
warbi lakaia. ba.
desconectar=misin o diara kum pîska na- descubrimiento=diara kum yukuwan o
ni ba dakbi swiaia; pawalait luaika ba kakaira apia kan ba pliki sakanka; pa-
dakbaia. ram ra sakanka.
desconfianza=diara kum ra kasak lukras descubrir=pliki sakaia; pura bikanka ba
lâka. sakaia; param ra sakaia; param sakaia.
desconfiar=diara kum ra kasak lukaia a- descuento=tras o diara praiska kum ba
pia. mayara alahbanka.
descongelar=ais ba yaka lî takaia; diara descuidado=lukras; aman kaikras; aman
kum ais mita karna takan ba swapni ai dara walras; main kaikras; aiwahkras;
daukaia. ai kupia lukras ba; aisasauhkra.
desconocer=kaikras kaia; dukia apia wia- descuidar=main kaikaia apia; baha dukia-
ia; âuya tiwan kaia; tânka kaikras kaia; ra lukaia apia; kaikikira daukras kaia.
ya sapa dara walras kaia. descuido=main kaikras lâka; diara kum
desconocido=kakaira apia; tringsar; upla dukiara lukras lâka.
tringsar. desde=wina; piu kum wina.
desconsolado=sari bri; sarikira; maisa desdén=bahki kulkan lâka.
nihkankas. desdentado=napas; napa daikan; napa â-
desconsuelo=maisa nihkan âpu lâka. pu; napa sakan.
descontar=praiska kulkan ba mayara ika- desdeñar=saura pali kulkaia.
ia; mayara ikaia; sirpi daukaia; wiria desdicha=umpira lâka; luhakira lâka.
dakbi kulkaia. desdichado=sari; sarikira; pâtkira; umpi-
descontento=âuyapah apia; âuyapah apia ra; umpirkira.
lâka; rarangbra. deseable=brin daukankira; brin daukaia
descortés=yamni kulkaia lâka briras; wail aitani o sip.
baku yaba. desear=brin daukaia; kupia ra plikaia.
descortezar=karbaia; swakaia; takbaia; desecar=lâkaia.
dus taya swaki sakaia; plinhbaia. desecarse=srahwaia; lâwaia.
descortezarse=plinhwaia. desechar=lulki swiaia; bahki kulkaia;
descoser=slihbaia; slihbi sakaia. kangbi sakaia; sauhkaia.
descoserse=slihwaia. desecho=lulki swin dukia; yus âpu dukia.
descosido=slihwan. desembarcar=dîa dîa bîla wina bal taka-
descoyuntamiento=lukutbanka; luku- ia; slaup o ship wina bal takaia.
twanka. desembocadura=awala bîla; arbar; bar.
91

desembolsar=pakit wina sakaia; lalah sa- desesperado=bîla kaikanka âpu uplika.


kaia. desesperar(se)=hilp âpu luki swapni ta-
desembrocar=yahta param lakaia; maku- kaia; hilpkas pali kaia.
pan ba wapni mangkaia. desfallecer(se)=swapkaia; drinh ikaia;
desempacar=saku o dîa dîa wina auhban- swapaia; drinh pruaia.
ka ba sakaia. desfallecimiento=bla alkanka; wan spirit-
desempeñar=dîa dîa daukaia yan ba dau- ka mayara iwanka.
kaia; pân munan ba sakaia; wark kum desfavorable=hilp uya âpu ba; wan ma-
daukaia. para dukia.
desempleo=wark âpu tânka. desfigurar=mawan o dîa dîa sauhkaia.
desempolvar=tâski yuika sakaia; paudar- desfilar=lain ra wapaia o marts munaia.
ka sakaia. desfile=lain ra wapanka; marts munanka.
desencadenar=sînka lanhkaia; priskanka desgajar=alhbaia; tnawa dakbaia; tnawa
lanhkaia. kalki dakbaia.
desencajar=diara kum pliska wina saka- desgarrador=kakalkra; kakurbra.
ia. desgarrar=kalkaia; bisbaia; kurbaia.
desenchufar=swits dingkan awa ba dai- desgastar=tawa tawa tikaia (yus muni).
kaia. desgastarse=karnika tiwaia.
desenfrenado=wailkira; ai tânka briras desgracia=pât; trabil; saurka.
diara dauki ba; grisi baku diara dauki. desgraciado=pâtkira; umpira; saura o tra-
desengañar=kunin o mistikka wina saka- bil lâka bri.
ia. desgranador=âialhbra; alhbaika.
desenlace=tnata mangkanka. desgranar=alhbaia; mâ alhbaia; drusbaia.
desenlazar=lanhkaia. deshabitar=utla dimi ba mahka swiaia.
desenredar=slihbaia; slihbi sakaia. deshacer=sauhkaia; daukan ba kli sauh-
desenredarse=slihwaia; slihwi takaia. kaia; slingbaia.
desenrollar=slihbaia; ilingkaia; slihbi sa- deshacerse=slingwaia; aisawaia.
kaia. desharrapado=upla tâskikira, kwala âpu.
desenrollarse=ilingwaia; slihwaia. deshidratar=upla wîna tara o diara kum
desenroscarse=slihwaia. lî bri ba taki waia.
desenterrar=salhki sakaia; bikan ba kli deshilar=slihbaia.
sakaia. deshilarse=slihwaia.
desenvainar=takbaia; daiki sakaia. deshojar=wahia drusbaia o dakbaia.
desenvolver=slihbaia; srukan ba slihbi sa- deshonestidad=kunin lâka.
kaia. deshonra=nina sauhkanka; nina yamni ba
desenvuelto=diara lan; istikira. sauhkanka.
deseo=brinka; brin daukanka. deshonrar=nina sauhkaia; nina yamni ba
deseoso=brin dauki yaba; brin daukanki- sauhkaia, yamni kulkaia apia; saura pali
ra. kulkaia.
deserción=pliska lulki swih plapanka; desierto=bîla ‘man ba; upla iwras; upla
wark taki o skul dimi ba swiaia lâka. iwras pliska o tasbaya; twi biara; twi bî-
desertar(se)=pliska lulki swih plapaia. la; tasba saura; twi saura.
desertor=pliska lulki swih plapi uplika; designar=kasak marikaia; mâkaia.
plaplapra. designio=daukaia lukanka.
desesperación=bîla kaikanka âpu lâka. desigual=wal baku apia; langni apia; kah-
92

ka; drahil. desmoralizar=lâka o tânka pain nani ba


desigualdad=wal baku apia ba tânka. sauhkaia.
desilusión=diara kum briaia luki kan sau- desmoronar=yaka slingwi tiwaia.
ra taki ba. desmoronarse=slingwi tiwaia; slukwi
desinfectar=yula saura yabi siknis balaia kauhaia.
sip dukia ba sakaia; impeksan balaia sip desnivel=langni kumi apia; libil apia ba.
dukia ba ikaia. desnivelar=libilka ba wina sakaia.
desinflamar=sripkaia; puskanka ba srip- desnucar=lukutbaia; nandusa krikaia; lu-
kaia. kutbaika wina sakaia.
desinflamarse=sripaia. desnudar=kwalka aiska daikaia; taya ba-
desinflar=sripkaia; payaska sakaia. man daukaia.
desinflarse=sripaia; payaska takaia. desnudarse=susu takaia.
desinterés=diara kum dukiara kupia lu- desnudo=kwalkas; kwala luha; taya ba-
kras lâka. man; susu; lihni, nikit; ai wîna ‘man.
desistir=diara kum wina tnaya ra tawaia. desnutrición=plun pain piras mita wan
deslave=il nani wina walpa bara dîa dîa wîna tara mayara iwanka.
nani bal kauhi ba. desobedecer=bîla lulkaia; bîla walaia a-
desleal=lukanka pain apia wal diara dauki pia; bîla wali daukaia apia.
ba. desobediencia=bîla lulkanka; kiama para
deslizamiento=lalalwanka. takanka; bîla walras lâka.
deslizar(se)=lalalwaia; slipaia; mina la- desobediente=bîla walras; kiama para ta-
lalwaia; swakwaia. kanka; kiama para.
deslucir=ingnika sakaia. desocupado=wark âpu ba; pliska ra diara
deslumbrar=tihmu daukaia; nakra ingni- âpu ba.
ka sakaia; ingni karna mita tihmu dau- desocupar=plis kum swiaia; diara kum
kaia. dauki ba swiaia; dîa dîa kum dauki ba
desmayar(se)=drinh pruaia; bla alkaia swiaia; taki balaia.
(daukaia); drinh ikaia; kupia tiwaia; desodorante=kîa saura nani iki dukia;
pruan baku takaia; swapni sut takaia. wan laptika wina kîa taki ba ikaia dukia.
desmayo=drinh pruanka; bla. desolación=sauhkanka; sauhki tikanka.
desmembrar=wîna sirpika nani ba klaki desolado=sari; upla iwras; bîla ‘man.
o baiki sakaia. desolar=sauhkaia; sauhki tikaia, âpu tika-
desmemoriado=upla kum sinska saura ta- ia.
kan ba. desollar=taya sakaia; takbaia; taya takba-
desmentir=kunin aisi ba wiaia; kunin ai- ia; diara saura munaia; drusbaia; klung-
san ba rait aisan wiaia. baia.
desmenuzar=baiki tâka sirpi nani ra sa- desorden=turban lâka; aitani kat apia lâ-
kaia o daukaia. ka; diara sut aitani kat apia.
desmontado=unta âpu. desordenado=lâkas; aitani kat apia; adar-
desmontar=diara paskan kum ba sakaia; kas; tanis munan.
unta (insla) irbaia. desordenar=adarka ba sauhkaia; turbaia.
desmontarse=bal iwaia; diara pura wina desorganizar=inipis ‘man daukaia; diara
iwaia. kum aihka ‘man daukaia.
desmonte=unta irbanka; dîa dîa pura wi- desorientar=mawahkaia; yabalka wina ti-
na bal iwanka; klangni; unta irban ba. kaia.
93

desorientarse=aimawahkaia; unta ra o a- wal yus munaia; diara kum bahki ra ti-


ni ani pliska ra tiwaia. kaia.
desovar=inska o lî daiwra nani ai mahbra desperdicio=plun yuya; dîa dîa yuya; di-
âpaia; lilihwaia. pasta; sauhkanka.
despacio=tawa; tawa tawa; tawa pali; ta- desperfecto=aisawanka sirpi kum.
wa muni. despertador=tatukbi yaba; tatukbaika.
despacito=tawa tawa; tawa pali; tawa lu- despertar=tatukbaia; bukaia; yapan wina
pia. bukaia; rakaia; takubaia.
despachar=blikaia; yarka waia; blîkka despertarse=kupia krawaia; rawaia; ya-
waia. pan wina buaia.
despacho=wauhtaya ulbaia watla; apis despiadado=kupias; upla ra saura munaia
kum lalka ai pliska bri ba. ai kupia lukras ba.
despachurrar=tuyukbaia. despido=warkka wina sakanka; warkka
desparramar=yakabaia; laikaia; turbaia. wina taimka yabanka.
desparramarse=yakawaia; laiwaia; tur- despierto=raya; yapras ba; rayakira; ai
waia. âuya mâkira.
despavorido=sibrin tara wal banhki. despilfarrar=bahki ra baman lalah tikaia.
despecho=saura munan o lawi daukan tâ- despistar=yaka yabal tikaia.
ka mita kupia sauhkanka kum. desplazarse=plis wala ra waia o aiawaia.
despedazador=kakalkra; kalkaika. desplegar=ilingbaia.
despedazar=kalki tikaia; kalkaia; drusba- (la bandera)=plagin lulkaia.
ia; sirpi kalkaia o krikaia; sauhkaia. desplomado=wakwan.
despedazarse=kalwaia; kalwi tiwaia; sir- desplomar=wihrika tikaia; tasba ra bata-
pi kalwaia o kriwaia; kriwaia. kaia; wakbaia; sasakbaia.
despedida=aisabe (aisabi) wiaia lâka. desplomarse=kauhaia; tasba ra kauhaia;
despedir=lakula dauki blikaia; blîkka wa- wakwaia.
ia; lulkaia; warkka mihta dakbaia; wark- desplumado=taya daikan; tnawa âpu; pi-
ka wina sakaia; taimka yabaia; sakaia; lung.
mahka auya ba ra lakula daukaia. desplumar=daikaia; taya daikaia.
despedirse=aisabe (aisabi) wiaia; lakula despoblado=plis kum upla iwi kan bara
wiaia. nanara âpu ba; bîla ‘man.
despegar=prakan ba wina sakaia; wal despoblar=upla âpu daukaia; uplika nani
praki alkan ba wina sakaia. sakaia; tawan kum bîla ‘man swiaia.
despegarse=prakan ba wina taki waia; despojar=mihta (dukia) dakbaia.
aihka dakwi takaia. despojo=mihta dakbanka; dukia dakban-
despeinar=tâwa auban ba ikisbaia. ka; war tilara diara dakbi brin ba.
despeinarse=tâwa ikiswaia. desposado=wal marit takaia daukan.
despejado=kainara diara âpu ba; param; desposar=maya baikaia; marit sakaia.
klir; klin. desposarse=maya briaia; marit takaia.
despejar=plis kum imhti swiaia; diara déspota=ai lâka saura dauki uplika.
tânka kum ba klir sakaia. despreciable=bahki kulkankira; misbara
despeluznante=wan nakra ra saura pali kaikankira.
kaiki ba. despreciar=bahki kulkaia; saura kulkaia.
despellejar=taya takbaia; takbaia. desprecio=bahki kulkan lâka; yamni kai-
desperdiciar=diara kum natka yamni apia kras lâka; saura kulkan lâka.
94

desprender=lanhkaia; wilkan o asla ba daukaia sip ba lâka.


lanhkaia; sakaia; slakbaia. destripar=biara sirpika ba sakaia; bîla ta-
desprenderse=lanhwaia; lanhwi takaia; ni dukia sakaia.
dakwi kauhaia; alhwaia. destronar=king ba tronka wina sakaia.
desprendimiento=lanhwanka; alhwanka. destroncar=dus ba wakiak dakbaia.
despreocuparse=diara kum ra uya lukaia destronque=dus lal mana.
apia. destrozar=kalkaia; sauhkaia; klaki sirpi
desprestigiar=upla kum nina sauhkaia. dauki dakbaia.
desprevenido=dara walras tânka; nit du- destrucción=sauhkanka; sauhki tikanka.
kia nani âpu ba. destructor=sasauhkra; slaslingbra; sauhki
después=ningka; ningkara; nina. yaba.
desquitar=mana aibapaia (dîa dîa tânka o destruir=sauhkaia; sauhki tikaia: âpu
sauhkan ba). daukaia; slingbaia.
desquitarse=diara kum daukan mana pa- desunir=aihka aihka sakaia; yakan saka-
na munaia (saura natka ra). ia; tâ mangkan ba lanhki sakaia; lanhka-
destacar=yaka tara kulkaia. ia; slihbaia.
destapar=bukutbaia; unta sakaia; unt bita desunirse=slihwaia; lanhwaia.
sakaia; kwâkaia. desuso=daukras lâka; daukaia apia lâka;
destaparse=bukutwaia; kwawaia. yus munras lâka; yus munaia apia lâka.
destartalado=aisawan bara aihka takan desvainar=swakaia.
ba. desvalido=hilpkas; diara âpu yaba; karni-
destazador=bîp âikra; bîp tatamra; dai- ka âpu; pain apia.
wan âikra; tatamra. desvanecimiento=bla; bla dingkanka.
destazar=daiwan ikaia; wîna tamaia. desvelado=yapan sauhkan ba.
destellar=lipaia; rapaia. desvelar=yarka yapaia apia; yapanka sa-
destello=lipanka; lipi ba ingnika. kaia.
desterrar=kangbi sakaia; tasbaya wina desvelarse=yapan sauhkaia; sip yapaia a-
kangbi sakaia. pia; kasak wan dara wali diara daukaia;
destetar=tiala dakbaia. tama pau lalawaia.
destierro=tasbaya wina kangbi sakanka. desventura=pât; trabil; panis.
destilar=diara laya kum ra tâskika nani desvergonzado=swira briras; swira lu-
sut sakaia. kras; swirkas; swira âpu.
destinar=yabalka ra o dîa dîa tânka ra desvestir=kwalka daikaia; nikit (susu)
mangkaia. daukaia; prâka daikaia.
destino=anira mangkan ba tânka kum; ta- desvestirse=kwala daikaia; nikit takaia.
kaia kan bamna taki ba. desviación=tani walak auya yabalka.
destitución=diara kum wina sakanka. desviar=tnaya ra lakaia; lukanka ba tnaya
destituir=upla kum ra diara kum wina al- ra lakaia; mawahkaia.
ki takaskaia; diara kum bri ba mihta wi- desviarse=tnaya ra tawaia; tawaia; yabal
na o karnika wina sakaia; yabaia apia. tikaia.
destorcer=drubaia. desyerbar=inma saura nani daikaia.
destornillador=warbaika. detalle=tânka; tânka kat lâka; tânka nani
destornillar=warbaia; warbi sakaia; war- ra wi ba lâka.
bi daikaia. detectar=diara kum bâra ba pliki sakaia.
destreza=mihta wapnika; dîa dîa kum detención=alki takaskanka.
95

detener(se)=takaskaia; alki takaskaia. devoto=Dawan ra kasak lukan lâka bri.


deteriorar=(diara kum) kau saura dauka- día=yu; kakna; yu ingnika; yu lapta.
ia. (de)=kakna; kakna ra.
deteriorarse=aisawaia; kau saura takaia. día a día=yu bani; yu bani ra.
determinar=diara kum daukaia wan ku- diabetes=iska damni takan sikniska.
pia ra lukaia; wapnika mangkaia. diablo=dibil; debil; lasa; sitan; pirit saura.
detestable=misbarkira; misbara kaikanki- diabólico=dibil baku; dibil dukia; dibilki-
ra. ra; saura pali; sitan dukia.
detestar=saura kaikaia; misbara pali kai- diácono=napakan; diakono.
kaia; sîa yabaia; lahtubaia; saura pali diáfano=slilang; slihlang.
kaikaia. diagnóstico=siknis kum tânka nani ba la-
detonación=raks o alwani lulkan binka. ki kaikanka.
detonar=lulkaia (raks o alwani baku); sa- diagonal=keli.
rarwaia; irirwaia; bin tara ni baikaia. dialecto=bîla aisanka sirpi kum.
detractar=ninara aisaia. dialogar=aisaia; upla wâl pana pana aisa-
detractor=upla nina aisasara; ninara aisa- ia.
sara. diálogo=sturi aisanka; upla wâl o kau ai-
detrás=ninara; nina tani; ningkara. lal aikuki sturi aisanka.
detrimento=saurka; saura munanka. diamante=daimans; klauhira.
deuda=tras; pâtka; watawanka. diámetro=diara raun kum lilapasku wi ba
deudo=wan taika. lainka.
deudor=tras uplika; tras bri; tras aibapaia diariamente=yu bani.
bri; traskira. diario=yu bani; yu bani dukia; yu bani ul-
devaluación=lalah ai mana tiki ba; lalah bi ba wauhkataya; dîa dîa yua bani ra
karnika mayara iwanka. dauki yaba.
devastación=sauhkanka; sauhki tikanka; diarrea=biara plapan sikniska; biara sa-
plis kum sauhkanka; bîla ‘man daukan- kanka; taldura.
ka. dibujante=lilka âiulbra o papaskra.
devastador=sasauhkra; sauhki tatikra; dibujar=lilka ulbaia (paskaia).
sauhki tiki yaba. dibujo=lilka ulbanka; lilka; mapla.
devastar=sauhkaia; sauhki tikaia; plis diccionario=bîla nani tânka param mariki
kum sauhkaia. ulban ba wauhkataya; bîla wala lan ta-
devengar=diara kum briaia. kaia o tânka kaiki ba wauhkataya.
(salario o sueldo)=wark taki ba mana diciembre=trisu kati; krismis kati; mani
briaia; pidi briaia. bilara kati lâs ba.
devoción=yamni kulkan lâka; kasak kul- dictador=pulitik tani ra rul mamunra o
kan lâka; pura suni mayunra daukanka. gabamint tâura uplika kum karnika sut
devolución=kli lakanka; kli laki yabanka; ai mihta ra alki bri ba; tataibra.
diara kum kli dawanka ra yabaia lâka. dictamen=diara kum dukiara lâ mangki
devolver=kli yabaia; kli lakaia; kli blika- ba.
ia. dictar=aisi wiaia; ulbaia wiaia; dîa ulbaia
devorador=papira; langki pi; langki papi- ba wiaia; wini yarka ulbaia.
ra; lalangkra; langki o pi yaba. dicha=lilia lâka; diara yamni takan ba;
devorar=langki piaia; aiska langkaia; isti âuyapah lâka.
pih tikaia o langkaia. dicho=aisanka; bîla dahra; bîla aisan kum
96

tânka. digno=aitani o pain ba; mayunan tânka


dichoso=lilia bri; liliakira ba; lilia saki ya- bri ba.
ba; tâ pain. dilatación=wihka takaskanka.
diecinueve=matawalsip pura matlalkahbi dilatar=kau yari daukaia; palki sakaia.
pura yumhpa; naintin. dilatarse=takaskaia; wihka takaskaia.
dieciocho=matawalsip pura matlalkahbi dilecto=latwankira; latwan uya kaiki ba.
pura wâl; itin. diligencia=pulras, wark takaia lâka.
dieciséis=matawalsip pura matlalkahbi; dilucidar=diara tânka kum klir sakaia.
sikstin. diluido=sangni.
diecisiete=matawalsip pura matlalkahbi diluvio=lisamra tara.
pura kumi; semtin. dimensión=yahpika; yahpika aiska.
diente=napa. diminutivo=sirpi pali.
(de leche)=sinsi. diminuto=sirpi lupia.
(mico)=sikuku. dimitir=wark kum bri ba mahka swiaia.
diestra=aihkika. dinamita=danamait.
diestro=mihta aihkika yus muni; diara dinastía=king pamalika nani kum pruya
kum daukaia sipkira; lan. taim wala aimaki ba.
dieta=plun nahki kat piaia tânka. dinero=lalah; lahla.
diez=matawalsip; dusa kumi; ten. dinosaurio=daiwan yahpa blasi piua wih-
diezmo=matawalsip mânka. ka ra tasba ra iwan ba.
difamación=nina sauhkanka; lahtubanka. diócesis=tasba baiki sakanka kum katolik
difamador=nina sasauhkra; latatuhbra. bisopka tara mihta ra ba.
difamar=lahtubaia; nina sauhkaia; nina Dios=Gâd; Dawan.
saura aisaia. diosa=gâd mairin (upla idan dukia).
diferencia=aihka ba tânka; aihka ba lâka. diploma=kulkanka tara o skul tnata alkan
diferenciar=aihka aihka saki nina mâka- dukiara wauhtaya kum yabi ba.
ia. díptero=snawa wâl bri daiwra lupia.
diferente=aihka; sât aihka; sât wala. diputado=kuntri lâka nani dadaukra kum.
diferir=wan piua kitbaia. dique=dâm; kutbanka tara lî alki takaska-
difícil=tânka karna; daukaia karna ba. ia dukiara.
dificultad=trabil; karna ba lâka; daukaia dirección=yabalka; ani pali ra iwi ba; dai-
karna ba lâka; diara karna. riksan; anira auya ba tânka.
(con)=twaka muni. directamente=trets, ba kat.
difundir=dahra aisi wiaia; laikaia; palka- directiva=pura kakaira nani; wark o dak-
ia. ni kum lalka nani.
difundirse=laiwaia; palhwaia; palwaia. directo=dairik; trets.
difunto=pruan; upla pruan; prahki; sâni; director=tâ brabrira; pura kakaira.
pat pruan ba uplika. dirigente=tâ bri ba; tâ brabrira; tâura ai-
difusión=dahra aisi win lâka; dahra aisan- maki uplika.
ka. dirigir=smalkaia; tâ briaia; yabalka ra
digerir=plun pin ba biara ra akbaia. mangkaia; tâ aimakaia; smalkaia.
digital=mihta sirpika dukia. dirigirse=waia.
digitígrado=daiwan nani wapaia taim ai (a)=wal aisaia; -ra waia.
asmala nani taibi ba. disciplina=lâ kum; tânka kaiki daukanka;
dignidad=pain, aitani, tara yaba lâka. tânka ba luki sakanka; lâ kat iwaia tân-
97

ka. dislocarse=lukutwaia; snipaia; kalhwaia;


discípulo=skul tuktika; lan tatakra; disai- slukwaia.
pil; lan taki uplika. disminuir=sirpi daukaia; sirpi ra lakaia;
discordia=unsaban lâka; wal baku apia wiria daukaia.
lâka; mapara buan lâka; lukanka kumi disminuirse=sirpi takaia.
ra apia lâka; tar baiwan lâka; aihka aih- disolución=aisawan lâka; slingbanka;
ka lâka. slingbi tikanka.
discreto=kupia wapni; sins. disolver=slilkaia; slihbaia; lanhkaia; dau-
discriminar=baiki sakaia; sât aihka kul- kan ba kli sauhkaia.
kaia; upla o dakni kum ra kulkanka ma- disolverse=lanhwaia; slihwaia; slilwaia;
yara yabaia; saura kulkaia. diara kum wina lanhwaia.
disculpa=padin munanka; iskius takanka. disparar=raks lulkaia (baikaia); atakbaia.
disculpar=padin munaia; pâtkira apia disparate=tanis aisanka; tanis daukanka;
daukaia; pâtka wina pri sakaia. tanis lâka; bîla minipis.
disculparse=padin makabaia; iskius taka- disparo=lulkanka (raks); raks baiwanka.
ia. dispensario=umpira nani ra sîka yabi ba
discurso=aisanka. pliska.
discusión=blahwanka; aisanka. dispersar=turbaia; yakabaia; adar o lâka
discutir=blahwaia; aisaia; tânka aisi kai- kat daukaia apia.
kaia; lâ kumi aisi kaikaia. dispersarse=turwaia; yakawaia.
diseminar=yakabaia. disperso=turbi sakan; yakabi sakan; aihka
disentería=biara plapan tala wal sikniska; aihka sakan.
tala siknis; taldura. disponer=tânka kat mangkaia; daukaia
disfraz=mawan o wîna daukra yukukan o lukaia; ridi daukaia; wapni mangkaia.
tânka wala ra lakan. disponerse=ridi takaia (dîa dîa tânka ra).
disfrazar=mawan o wîna daukra ra tânka disponible=yus munaia sip.
wala ra lakaia. disposición=ridi daukanka; ridi takanka;
disfrazarse=wan wîna daukra tânka wala tânka kat mangkanka.
ra tawaia. dispuesto=wilin (wiling); lilia dauki ba;
disfrutar=lilia yabaia o briaia; hilpka ba mangkan.
briaia; lihkaia; hilpka ba briaia. disputa=blahwanka; unsabanka.
disgustado=lawi; ai kupia sauhki; pain ai disputar=blahwaia; unsabaia.
dara walras. distancia=wihkika; laihura; yarika.
disgustar=upla kupia sauhkaia. distanciar=plis laihura swiaia; sait ra laki
disgustarse=wan kupia sauhkaia; wan ku- swiaia; lulkaia.
pia baikaia. distante=wihka; laih; laihura ba; sâkbi.
disgusto=kupia sauhkanka; kupia bai- distar=diara kum wala wina sait ra kaia.
wanka; kupia warban lâka; kupia bai- distinción=aihkika; aihka yaba lâka.
wan lâka. distinguido=aihkakira; tara; yamni; pain
disimular=tânka ba yukukaia; tânka kai- yaba.
kras baku kaia; wîna daukra tânka wala distinguir=aihka daukaia; aihka sakaia;
ra lakaia; âpu baku kulkaia. wala nani wal baku apia kulkaia; tânka
disiparse=sih tiwaia; siahwaia; lap tiwaia. kum ra aihka daukaia; mapla ba kaikaia.
dislocar=kalhbaia; slukbaia; snipkaia; lu- distinguirse=wala nani wina aihka kaia;
kutbaia. diara kum lankira o dadaukra kaia.
98

distintivo=sât wala dauki ba; kulkanka divisible=baiki sakaia sip; baiki sakaikira;
yabi dukia kum. baikaikira; dakwi takaikira.
distinto=aihka; wala nani wal baku apia; división=baiki sakanka; baikanka; dakbi
kaiki yaba. sakanka; mânka daukan ba; kauh klaka-
distraer=kupia lukanka ba lakaia; lukan- ia lâka.
ka ba baha tani ra bri balaia; yarka aihka divorciar=debors daukaia o yabaia; maya
lukaia; sinskas daukaia. wal dakbi sakaia.
distraído=diara wala ra luki; ai dara wal- divorciarse=dakwi takaia; debors takaia;
ras; diara kumi kat baman luki. wan maya wal swiaia; debors lâka bria-
distribución=yuanka; baiki saki yuanka. ia.
distribuidor=yayura; yuaika; ya kum bui divorcio=debors; dakwi takanka; marit lâ-
baiki saki yui ba. ka lanhki sakaia lâka; wan maya swiaia
distribuir=yuaia; baiki saki yuaia; upla lâka.
bani ra yuaia. divulgador=wawira; sturi kakaira saki o
distrito=distrikt. dauki uplika.
disturbio=turban lâka; turbanka; tuskan divulgar=aisaia; dahra ba aisaia; upla sut
lâka. ra param aisi marikaia; sturka aisaia.
disuadir=upla kum ra lâ pain yabi muni doblado=aikruskan; nawan; buhla.
yaka ai lukanka ba sins munaia. doblador=babulkra; nanaukra; krakrus-
diurético=iska kangbaia saika. kra; bulkaika; naukaika.
diurno=kakna; kakna dukia; kakna ra doblar=bulkaia; naukaia; takalbaia; diara
dauki. kum aima wâl daukaia o kau pura pra-
divagar=aisanka tânka wina tnaya ra ta- kaia; kruskaia; lakatbaia; lapatkaia; la-
waia. kaia; twalbaia.
diversidad=aihka aihka ba lâka. doblarse=bulwaia; nawaia; takalwaia; la-
diversión=lilia lâka; lilia briaia lâka kum. katwaia; kruswaia; lapatwaia.
diverso=sât aihka; aihka; wal baku apia; doble=wâl; aima wâl; dubil.
talia apia; sâtka ailal. doblegar=takalbaia; naukaia; kruskaia;
divertido=lilia bri. bulkaia.
divertir=lilia daukaia; lilia yaia; yarka ki- doce=matawalsip pura wâl; twelp.
kaia. docena=matawalsip pura wâl mânka o as-
divertirse=lilia briaia; lilia kaia; lilia ta- lika.
kaia; pulaia. docencia=smalkanka tânka.
dividir=baiki sakaia; tar baikaia; dakbi docente=smalki ba; smasmalkra.
sakaia; aihka aihka sakaia; kauh klakaia. dócil=kiama lihni; swapni; wail baku a-
dividirse=baiwi takaia; dakwi takaia; aih- pia.
ka aihka takaia; baiwaia; kilwaia. docto=sinskira; lankira.
divieso=yukri; mabiara aimaki puskanka. doctor=upla siknis rarakra; daktar; sîka o
divinidad=Gâd baku ba wina tânka. lâ daktarka; smasmalkra tara.
divino=Gâd baku; Gâd dukia; Gâd tânka doctrina=smalkanka; lâ smalkanka; kris-
bri. tian lâka smalkanka; kupia lukanka
divisa=kuntri wala lalahka. smalkanka, serts lâka smalkanka; dîa
divisar=kaikaia; diara kum laihura ba kai- dîa lâka smalkanka o marikanka.
kaia; rapaia. documentación=wauhtaya nani aslika.
divisarse=pihwaia. documento=ulban wauhkataya; ulbanka.
99

dogma=sins lâka kasak tânka kum; smal- yayabra; yayura.


kanka kum kasak lâka smalki ba; Gâd donar=yaia; prisant yabaia; diara kum pri
lâka smalkanka; smalkanka plamaya lâka ra yabaia.
kum. donativo=prisant; prisantka.
dólar=dalas. doncella=mairin tiara.
dolencia=wîna latwanka; wîna latwan ¿dónde?=¿anira?
kum; siknis kum; latwanka; sari lâka ¿a dónde?=¿anira?
kum. ¿de dónde?=¿ani wina?
doler=klahwaia; latwan kaia; wîna kla- ¿por dónde?=¿anik?; ¿ani tani?
hwaia; latwan briaia; latwan wahwaia; dondequiera=ani anira; ani ani pliska ra;
diara kum daukan ba wina kupia lakaia plis sut ra.
o latwanka briaia. doña=misis; wihtki mairin.
doliente=latwan bri yaba; siknis bri. dorado=gol mapla baku.
dolor=latwan; latwanka; wîna latwanka; dormilón=yayapra; yapaia lihki ba.
klahwanka. (pez)=susumaya.
dolorido=klaklahwra. dormilona (espina)=king-aula; kinawala;
doloroso=latwan yabi; latwankira; latwan srausrauya.
yankira; klaklahwra. dormir=yapaia.
domador=tîm dadaukra; daiwan tîm da- dormitar=upaia.
daukra. dormitorio=yapaia watla o pliska; yapai-
domar=tîm daukaia; smalkaia. ka.
domesticar=tîm daukaia; utla daiwra o u- dorso=nina dusa; dîa dîa nina.
tla dukia daukaia. dos=wâl.
doméstico=utla daiwra; utla lamara pâwi doscientos=handat wâl; dusa wâl.
ba; utla dukia. dosis=sîka diaia tânka kum.
domicilio=utla; watla; iwaika; anira iwi dotar=yabaia; diara yabaia.
ba pliska. dote=sinska lâka; talent.
dominación=pura luanka; purara aima- dracma=Grik nani lalahka.
kanka. dragar=awala, briks o bahmuna dukia
dominante=purara aimaki yaba. munhta ba salhkaia bara klin daukaia.
dominar=pura luaia; purara aimakaia; tai- dragón=dragan; dragon; piuta yahpa sât-
baia (lâ tânka ra); diara kum tânka sut ka kum.
briaia; tîm daukaia; taibi pura luaia. drama=sturi saki puli ba.
dominarse=kupia priski briaia. drástico=lâ karna wal dauki ba.
domingo=sandi. drenar=klin daukaia; lî sakaia.
dominical=sandi dukia; sandi yua ra dau- droga=sîka; upla sinska saura dauki ba
ki, bri o taki yaba. saika; “droga”.
dominio=pura luanka; taibanka; king lâka ducha=lî iswanka, aihtabaia dukiara.
o tasbaya. ducho=diara lankira; eksperiens bri upli-
don=prisant kum; mâsa; mista; Gâd pri- ka.
santka kum; wihtki waitna; upla lahma duda=namhpa namhpa lukanka; diara
yan ba. kum tani ra sip apia sa baku luki lâka.
donación=prisant yabi ba lâka; prisant (no cabe, sin)=tânka sut ra aitani; kasak
yabanka. pali.
donante=yabi ba; prisant yabi ba; prisant dudar=namhpa namhpa lukaia; diara kum
100

tani ra sip apia sa lukaia; kupia lukaia; E


kupia wal aisaia. e=bara; wihki; wal.
duelo=latwan; latwanka; upla kum pruan ebanista=dus pain wal wark taki uplika;
sarka; sari latwanka. sir, tibil, krikri o bahmuna dukia nani
duende=duhindu; duhindo; swinta; almuk paski uplika.
sirpira; duhin-duhin. ébano=iban; iban dusa sâtka.
dueña=dawan mairin; kiaptinka mairin; ebriedad=bla; bla takan lâka.
dawanka mairin. ebrio=bla; bla takan; bla dauki; upla bla-
dueño=dawanka; dawan waitna; dukia kira; rum din uplika.
dawanka. eclesiástico=serts tânka bri ba.
dulce=damni; diara damni; damni dukia; eclipsar=pukni o tihmu dingkaia; dista
diara yamni ba. dingkaia; lukanka tihmu daukaia; puk-
(agua)=lî kauhla. ni daukaia.
dulcificación=damni daukanka. eclipsarse=aiskura alkaia; madiskaia; tih-
dulcificar=damni daukaia. mia tara takaia; lukanka tihmu o pukni
dulzura=damnika; pain yaba lâka; swap- takaia.
ni. eclipse=aiskura (kati ra o yu lapta ra).
dundo=sinskas; lal karnira, diara lankas; eco=bîla baikra; bîla drahwrika; bin kum
diara lan âpu. drahwrika; drahwanka; drahwrika.
dúo=lawana kum upla wâl aiwani o tiun- ecología=rayaka stadi munanka kum, ai
ka kangbi ba. rayaka bri dukia nani anira iwi o takaski
duodécimo=matawalsip pura wâl mânka. pliska wal ai tânka bri ba.
duplicar=wâl ra daukaia; tânka wâl ra economía=apahkaia lâka; apahki bri ba
daukaia; aima wâl ra daukaia. lâka.
durable=piu wihka dukia; aisawras. económico=apahki bri; bahki ra tikras; â-
duración=wihka takaskanka; nahki wihka iapahkra.
takaskanka. economizar=apahkaia; bahki ra tikaia a-
duradero=luaikas; lui waikas; aihwa ta- pia; lalah apahkaia o sunaia.
kaski; takaski ban; wihka bri kaia sip; ecuménico=tasba aiska ra wi ba.
aisawras; aisawaikira apia; wihka ban echar=lulkaia; laikaia; yakabaia; bataka-
kaia sip; ban kaia ra ba. ia.
durante=piua ra; baha piua ra; taim kum (a perder)=sauhkaia; yaka saura takaia.
piua ra; lui ba ra; bilara. echarse=aitnikaia; aisakwaia; laiwaia; ya-
durar=luaia; ban kaia; nahki yaba kat ban kawaia; aisakbaia; prawaia.
kaia, karna takaski ban kaia; ban bûi ka- edad=manka; mani an bri ba; piua; piu.
ia; lui waia apia; wihka takaskaia; iwi o ¿Qué edad tienes?=¿Mani an brisma?
takaski ban kaia; takaskaia. (madura)=almuk takan piua.
dureza=karnika; karna takanka; karna ta- edén=paradais; plis painkira.
kan ba lâka. edicto=lâ kum; lâ daukan kum.
durmiente=yapi yaba; yayapra. edificación=paskanka; utla mâkanka.
duro=karna; karna takan; karnira; laswan; edificar=mâkaia; utla mâkaia; paskaia;
lasni; lasni takan; dutki; walpa baku; smalki karna daukaia; pain lâka ra mâ-
krau-krau. kaia; diara pain marikaia o smalkaia; u-
tla paskaia; smalki karna daukaia.
edificio=utla; utla sut; utla tara.
101

editar=ulbi sakaia; publik munaia. ejercicio=eksasais; iksasais; diara kum


educación=smalkanka; marikanka; diara daukanka.
lan daukanka; sinska lâka. ejercitar=diara kum ra o wark kum dau-
educado=upla diara lan; upla ai sinska kaia.
pain bri ba. ejército=war suliarka daknika; wardia na-
educador=smasmalkra; lan dadaukra; lan ni daknika.
dauki, smalki o mariki yaba. el=ba.
educando=lan tatakra; upla kum lan taki él=witin (waitna).
ba. elaboración=dîa dîa daukanka.
educar=smalkaia; skul ra smalkaia; lan elaborador=dadaukra; dauki yaba; papas-
daukaia; marikaia; smalki pakaia; diara kra.
tânka marikaia. elaborar=daukaia; paskaia.
efectivamente=kasak aihwa lâka ra. elástico=tasa baku drawi; tasa ni daukan
efectivo=kasak aihwa; bal aimaki; dauki. dukia.
efecto=ai warkka. elección=pliki sakanka; tila wina pliki sa-
(en)=wiaia kaka; kasak aitani. kanka; wahbi sakanka; saki bri ba lâka;
efectuar=daukaia; yarka bal aimakaia. iliksan.
efemérides=piua luan ra diara tara nani electorado=plis o kuntri kum bilara ilik-
takan ba. san dauki uplika nani aslika.
eficacia=dîa dîa karnika. electricidad=elektrik karnika; pawa.
eficaz=dîa dîa daukaia sip; karna muni; eléctrico=elektrik.
karnika bri. elefante=elefant; elepant.
eficiencia=daukaia karnika; daukanka elegancia=tara pain ba; wîna daukra pain
mariki ba. lâka.
efigie=lilka paski daukan kum; upla lilka elegante=pain; painkira; yamni; wîna
paskanka. daukra painkira.
egoísmo=silp wan wîna ra baman latwan elegido=bâk sakan uplika.
kaikaia lâka. elegir=saki briaia; wahbi sakaia; tila wina
egoísta=silp ai wîna ra baman latwan kai- kumi saki briaia; tila wina pliki sakaia;
ki o luki ba. sakaia.
egresar=skul kum dimi si tnata alki taki elemento=diara; dîa dîa dukia; diara ba-
waia. man ai wîna ra bri ba.
eje=wilwaika tâ. elevación=bukanka; purara bukanka; bu-
ejecución=daukanka; upla kum ra ikanka kra; purara ulanka; purara uli ba; tasba
(lâ tânka kat); aiska sut daukanka. prumhni kum; ulanka.
ejecutar=daukaia; adar kum yaban ba elevado=tara; purara bukan; bukan.
daukaia; aiska sut daukaia; upla kum ra elevador=purara babukra; aubi sunaika;
ikaia (lâ tânka kat). purara sunaika; bukaika, sunaika; dîa
ejecutor=dauki yaba; dadaukra. dîa buki yaba; babukra.
ejemplar=tânka pain mariki yaba. elevar=bukaia; purara bukaia; sunaia; pu-
ejemplo=tânka marikanka kum; sampla; rara sunaia; tara daukaia.
praki marikanka tânka kum. elevarse=buaia; purara ulaia; tara takaia.
(por)=naku; naku baku; sampla baku. eliminación=sauhki tikanka; iki tikanka.
ejercer=daukaia; diara kum daukaia; mu- eliminar=tikaia; sauhki tikaia; âpu dauka-
naia. ia; kangbi sakaia.
102

elocuente=sturi pain aisi lan ba. embeber=diaia; utkaia.


elogiar=mayunaia (upla ra o diara kum embeberse=utwaia; kwala snunwaia o
ra); yamnika dukiara aisaia. sriwaia.
elote=aya kura. embellecer=painkira o pranakira daukaia.
eludir=diara kum wina pri o swak takaia. embellecerse=painkira takaia.
ella=witin (mairin). embellecimiento=painkira daukanka o ta-
ellas(os)=witin nani; baha nani. kanka; prana daukanka.
emanar=balaia; bal takaia; diara kum wi- embestir=platukbaia; platukbi batakaia;
na balaia. karna prukaia; pruki batakaia.
emancipación=pri takanka; gabamint o emblanquecer=diara kum pihni daukaia.
alba lâka mina munhta wina pri takanka. emblanquecerse=pihwaia; pihni takaia.
emancipar=alba lâka o diara kum wina emblanquecido=pihwan; pihni takan.
pri sakaia; saurka lâka wina pri sakaia. embolar=upla ra bla daukaia o dingkaia.
emanciparse=diara kum wina pri takaia; embolsar=pakit ra mangkaia o dingkaia.
taiban lâka wina pri takaia. emborrachar=bla daukaia; bla sakaia;
embadurnar=kwakaia; tâski yukaia. yarka bla takaia.
embajador=sturi twatwilkra (gabamint emborracharse=rum dih bla takaia; rum
kum nina ra); lengstar. diaia.
embalsamar=upla pruan wîna tara sîka emboscada=yukuwi bîla aihwakanka.
mangki ridi daukaia, aisawbia apia du- emboscar=yukuwi bîla aihwakaia; bîla
kiara. aihwakaia.
embarazada=kwihra; mairin kwihra; embotellamiento=batil ra mangkanka;
kwihra tiwan. truk nani ailal aipaswanka.
embarazo=kwihra; trabil kum; alki takas- embotellar=batil ra laikaia o mangkaia.
kanka. embravecer=kupia baikaia.
embarazar=kwihra mangkaia. embravecerse=kupia baiwaia; lawaia.
embarazarse=kwihra takaia; kwihra ti- (el mar)=kabu tilwaia.
waia. embriagado=bla; bla bri.
embarazo=kwihra; kwihra tiwanka. embriagar=bla daukaia.
embarcación=slaup; ship; waki taukaia embriagarse=bla takaia.
piua. embriaguez=bla takanka.
embarcadero=duri aimakaia pliska; ai- embrión=upla, daiwan o dus mâ kum
makaika; duri ra diara auhbaia pliska. nahki ba, mahka ai pâwanka tâ krikuya
embarcado=durik; slaupku. piua ba wina.
embarcarse=aimakaia; ship o duri ra ai- embrionario=yapti biara ra pâwi ba.
makaia. embrocar=diara kum ra lî bâra ba wala ra
embargar=alki takaskaia; bargin munaia. laiki sakaia.
embargo=bargin munanka. embrollo=blakan o aiblakwan lâka.
(sin)=sakuna; kuna; ban sakuna. embrujar=upla ra diara saura munaia; su-
embarrar=lalaubaia; slaubla o dîa dîa kia o pirit saura wal upla ra diara muna-
ni kwakaia. ia.
embarrarse=diara kum wal wan wîna ra embrutecimiento=sinskas daukanka;
kwakaia. sinskas takanka.
embate=karna prukanka; kabu mita karna embudo=batil o diara kum bilara lî sâtka
pruki ba. nani laikaia dukia; punil.
103

embustero=kuninkira; kunin aisasara; bî- empatarse=wal baku takaia; wal baku ka-
la alhnira; twisa alhnira; trikkira. ia.
emergencia=dara walras bal taki ba du- empedernido=karna takan; kupia karna
kia; dara walras balan, aihni daukaia wi- takan (saura lâka ra).
ni ba; pat pali daukaia dukia; aihni dau- empellón=wan wîna tara wal platukban-
kaia dukia; pat munaia lâka; diara kum ka.
bal ba. empeñar=pân munaia; diara kum dauka-
emerger=bal takaia; bal sut takaia; lî wi- ia.
na bal takaia. empeño=tukin; twaka muni ban daukaia
emigración=kuntri swiaia lâka. luki ba.
emigrante=kuntri wala wina bal iwi upli- empeoramiento=kau saura takanka.
ka. empeorar=kau saura daukaia.
emigrar=kuntri swaia bara kuntri wala ra empeorarse=kau saura takaia.
iwaia; kuntri wala ra wih iwaia. empequeñecer=sirpi daukaia.
eminente=tara; purara pali ba; mayunra empequeñecerse=sirpi takaia.
daukan; kulkaikira; purara. emperador=king tara kum.
emisario=bîla twatwilkra. empero=ban sakuna; munisin.
emisión=lalah paskanka; lâ o dîa dîa kum empezar=tâ krikaia; tnata krikaia; diara
marikanka. kum wina balan kaia; tâ kum bri kaia.
emitir=lâ o dîa dîa kum param saki mari- empinado=wît; witni.
kaia; diara kum yarka taki waia. empinar=wapni daukaia; purara bukaia.
emoción=dara walanka o lukanka karna empinarse=mina tâura buaia.
kum; sibrin, kupia baiwan, lilia, sari lu- empírico=eksperienska ra kaiki ba.
kanka nani sâtka. emplazamiento=wihta mawanra paiwan-
empacar=auhbaia; wisingbaia; srukaia; ka.
pak munaia. emplazar=wihta mawanra paiwaia.
empacho=biara latwan; plun saura o tiala empleado=wark uplika; ayar uplika; su-
laya aisawan din wina tuktan siknis taki liar; wark bri ba uplika.
ba. emplear=wark yaia; ayar munaia; wark ra
empadronar=iliksan wauhkataya ra nina dingkaia; brih daukaia; yus munaia; yar-
mangkaia. ka diara daukaia.
empajar=ahtak sunaia; papta wilkaia. empleo=wark; ayar; jab.
empanada=plawar akbi piaia dukia dam- emplumar=diara kum ra daiwan tnawa
ni paskanka. nani mangkaia sakahkaia dukiara.
empapar=buskaia; wîna aiska buskaia; empobrecer=umpira daukaia; swapni
sut kat buskaia. daukaia.
empaparse=buswaia; rat takaia; aibuswa- empobrecerse=umpira takaia.
ia; aibuskaia; ratwaia; utwaia. empobrecimiento=umpira takanka; um-
empaque=srukanka kum. pira daukanka.
emparejar=wal baku tnaya ra waia; lang- empolvar=pauda dingkaia; pukpuka
nika kumi daukaia. dingkaia.
emparejarse=maya wâl takaia. empolvarse=pauda aimakaia; pukpuka ai-
emparentar=marit taki natka wal upla makaia.
wal wan pamali takaia. empollar=mahbra alkaia; daiwan tnawira
empatar=diara kum ra wal baku daukaia. ai mahbra alkaia.
104

emprender=mahka daukaia; diara kum encaminarse=waia; mapara waia.


daukaia. encanecer=tâwa pihwaia o puputwaia.
empresa=kampani; wark dauki daknika encantador=sîka dauki kupia alki ba; su-
kum; diara kum daukanka. kia.
empresario=kampani bri uplika; wark encantar=yabakaia; saika daukaia; lihka-
dauki uplika. ia o laik kaikaia.
empujar=tukbaia; platukbaia; nina wina encanto=wan sinska aihka saki ba.
tukbaia. encañonar=raks kum wal kahbaia.
empuje=tukbanka; platukbanka. encaramarse=purara ulaia.
empujón=platukbanka karna. encarar=upla wâl ai mawan pana pana
empuñar=mihta kruskaia; mihta kruski prakaia; mawan prakaia.
alkaia. encarcelamiento=silak ra mangkanka.
en=ra; bilara. encarcelar=silak watla ra mangkaia; silak
enaguas=mairin kwalka maisa wina tasba ra mangkaia.
mapara ba. encarecer=kau mana daukaia; mana su-
enaltecer=tara daukaia; mayuni purara naia; manakira daukaia.
sunaia; kulkanka tara yabaia. encargado=wark kum daukaia mangkan
enamorado=mairin o waitna kum ra laik uplika ba.
kaiki yaba; ai laikka bri; laik kakaikra; encargar=diara kum upla mihta ra mang-
lalihkra. kaia; upla wala mihtak diara kum pai-
enamorar=laik kaikaia; latwan kaikaia. waia; main kaikaia yabaia.
enamorarse=mairin o waitna kum ra laik encargarse de=main kakaira takaia; ai-
kaikaia; lihkaia; laik kaia. makaia.
enano=sirpi lupia; upla sirpi. encariñarse=upla o diara kum ra latwan
enarbolar=purara bukaia. kaikaia.
enardecer=lapta daukaia; klauhi amaia; encarnación=wîna tara yaban o brin lâka;
klauhaia (lukanka ra o dîa dîa ra). wîna tara dingkanka; wîna tara kum
encabezamiento=ulbanka kum tâ krikan- briaia lâka; Dawan Jisas upla wîna brin
ka. ba lâka o tânka; wîna dimanka.
encabezar=tâura kaia; tâura aimakaia; tâ encarnado=wîna mapla baku.
briaia. Verbo encarnado=Jisas Kraist upla wî-
encadenar=sîn ni priskaia o wilkaia; pris- na tara brin ba.
kaia. encarnar(se)=wîna briaia; wîna tara bria-
encajar=diara kum bilara mangkaia; diara ia; upla wîna briaia; dîa dîa wîna tara
wala wal aitani kat prakaia; plis kum ra kum briaia; wîna aismamaia.
dingki prakaia; purara mangkaia; kahba- encarnizado=aman o lapta takan; kupia
ia. baiwan; tala saki.
encajonar=bâks bilara mangkaia; plis bî- encarrilar=yabalka ra mangkaia.
la sirpi ra dingkaia. encéfalo=lal mabiara.
encalambrarse=sula wakia alkaia. encendedor=mamukra; âiangkra; angkai-
encallar(se)=kakahwaia (duri, but); kah- ka; amaika.
waia. encender=angkaia; mukaia; klisbaia; pau-
encaminar=yabalka ra mangkaia; yabal- ta prakaia.
ka ra blîkka waia; yarka waia; yarka wa- encenderse=amaia; klauhaia; aswaia.
paia; tâ briaia. encendimiento=angkanka; mukanka; a-
105

manka; kupia baiwanka. encrespado=warwan.


encerrar=prakaia; durka prakaia; diara encrudecer=raya daukaia.
kum bilara dingki prakaia; utla o dîa dîa encuadernar=wauhtaya taya mangkaia.
bilara bîla prakaia. encubrimiento=yukukanka.
encía=napa wîna (wînka); napa dusa. encubrir=yukukaia.
encíclica=Pop bui wauhtaya kum bisop encuentro=prawanka; wal prawanka; ai-
alsut ra ulbi bliki ba. kuki prawanka; wal pana pana prukan-
enciclopedia=sinska tara sut aslika. ka.
encierro=prakanka; bilara dingki prakan- encuesta=tânka turbanka; tânka pliki kai-
ka. kanka.
encima=pura; purara; purkara. encharcar=plis kum ra lî banhki daukaia.
encino=usupum. enchilada=aya kuma wal daukan pata.
encinta=kwihra. enchilar=kuma dingkaia o yukaia.
enclenque=wîna pain apia; sikniskira; enchiquerar=daiwan kaupin ra dingkaia.
biauskira. endeble=swapni; karnika âpu; biawan.
encoger=srikaia; kruskaia; aubaia; sriki endemia=kuntri kum ra siknis kum piu
sirpi daukaia. bani iwi ba.
encogerse=sriwaia; sripaia; tniwaia; krus- endemoniado=lâskira; lasa saura bri; kri-
waia; srawaia; aikruswaia; sriwi sirpi ta- si takan; saura.
kaia; snunwaia. enderezamiento=wapni daukanka.
encogido=sripan. enderezar=wapni daukaia; wapni sakaia;
encogimiento=sriwanka; sripanka; krus- warwan ba wapni daukaia.
wanka. enderezarse=wapni takaia.
encolerizar=kupia baikaia. endeudarse=tras dimaia.
encolerizarse=kupia baiwaia. endiablado=dibil bri; lâskira; saura; saur-
encomendar=diara kum daukaia yabaia; kira.
diara kum mihta ra mangkaia; main kai- endocardio=kupia taya.
kaia yabaia. endocarpio=dus mâ bîla tani taya.
encomendarse=upla wala mihta ra aima- endulzar=damni daukaia.
kaia. endulzarse=damni takaia.
encomienda=upla kum makaban dukia; endurecer=karna daukaia; snaukaia; wîna
upla ra diara kum yabaia bri ba. karna daukaia.
encontrar=prawaia; wal prawaia; sakaia; endurecerse=karna takaia; snawaia; wîna
pliki sakaia; bal wal prawaia; pliki kan karna takaia; saura takaia.
ba wal prawaia o sakaia. (la yuca)=skalwaia.
encontrarse=aikuki prawaia; wal prawa- endurecido=walpa baku takan; klahsi;
ia. snawan.
encontronazo=wal tuskanka tara. (la yuca)=tukla.
encorvado=bula; nawan; bulwan; lakat- endurecimiento=karna takanka.
ban; kruswan. enemigo(a)=waihla; lahma; mapara babu-
encorvar=naukaia; bulkaia; warbaia; wa- ra.
kaia; kruskaia; lakatbaia; lapatkaia; ta- enemistad=waihla lâka.
kalbaia. energía=karnika.
encorvarse=bulwaia; nawaia; wakwaia; enérgico=karnika bri; karnira.
kruswaia; lakatwaia. enero=siakwa kati; alade kati; inupu kati;
106

mani bilara kati pas. luki sakan ba.


enfadar=kupia baikaia; kupia sauhkaia; engordar=batankaia; nuhkaia; plun ailal
kupia tuskaia. dakakaia.
enfadarse=kupia baiwaia; lawaia. engordarse=batanwaia; nuhaia; nuhwaia;
enfermar=siknis yabaia (daukaia). tara takaia.
enfermarse=siknis takaia; siknis alkaia; engorde=batankanka; batanwanka.
swapnikira daukaia. engrandecer=tara daukaia; nuhkaia.
enfermedad=siknis; sikniska. engrandecerse=tara takaia; nuhaia; nu-
enfermera=rarakra mairin; nurs mairin. hwaia.
enfermero=rarakra waitna; nurs waitna. engrandecimiento=tara daukanka; tara
enfermizo=wîna pain apia; siknis bri; sik- takanka; nuhkanka; nuhanka.
niskira; siknis alkaia sip. engrasar=batana sâtka yukaia.
enfermo=siknis; sikniskira; siknis bri ba engrosar=twakni daukaia; tara daukaia;
uplika. wîna yahpika tara daukaia.
enfilar=lainka ra mangkaia. engrosarse=twakwaia; twakni takaia; tara
enflaquecer=biakaia. takaia; wîna yahpika tara takaia.
enflaquecerse=biawaia. engullir=kwalbaia; kwatbaia.
enflaquecimiento=biakanka; biawanka. enhebrar=kauhbaia (lilura baku); silak
enfocar=lait mangkaia; ingni yabaia. kauhbaia.
enfrentar=mapa kat mangkaia; mawan enigma=tânka sip briras dukia.
kat mangkaia. enjabonar=sup dingkaia.
enfrentarse=mapara buaia; dimi waia. enjambrar=bramaia (nasma yula); lili-
enfrente=mawanra; mawan kat; mapa hwaia; umaia.
kat; kaina kat. enjuagar=sikbaia; sikbi sakaia; rins mu-
enfriadero=kauhla daukaika. naia.
enfriar=kauhla daukaia (sakaia). enjuagarse=wan bîla sikbaia.
enfriarse=kauhla takaia. enjuiciar=lâ dingkaia; lâka daukaia.
enfurecer=kupia baikaia. enlace=wilkanka; wal asla prakanka.
enfurecerse=kupia baiwaia; lawaia. enlatar=pân ra diara mangkaia.
engalanar=prana daukaia. enlazar=wal prakaia; kiwa ni mangki al-
engalanarse=kalwaia; kwalhwaia. kaia.
enganchar=alhnika ra mangkaia; mang- enlodar=drapapa dingkaia (yukaia, kwa-
kaia. kaia).
engancharse=aimakaia; diara kum ra ai- enlodarse=drapapa aimakaia o aikwakaia.
makaia; alhnika ra aimakaia. enloquecer=grisi (krisi) daukaia (sakaia).
engañador=kunin mamunra; kunin aisa- enloquecerse=grisi (krisi) takaia.
sara; kunin munaika. enlutar=sari yabaia (dingkaia).
engañar=kunin munaia. enmendar=paskaia; kli paskaia; bitar
engañarse=wan wîna ra kunin munaia. daukaia; aisawan ba kli pain daukaia.
engaño=kunin; kunin lâka. enmendarse=wan rayaka ra pain takaia.
engañoso=kunin munaia lâka bri; kunin enmohecerse=mâka alkaia.
munaikira. enmudecer=bîla prakaia; bîlas daukaia.
engendrar=kwihra mangkaia (daukaia); enmudecerse=bîlas takaia; bîla prawaia;
baikaia. sâp kaia; wan bîla prakaia.
engendro=tuktan kahwa; wark kum saura enojar=kupia baikaia (sauhkaia); kupia
107

tuskaia. daukanka.
enojarse=kupia baiwaia; lawaia; kupia ai- enseñar=smalkaia; lan daukaia; marikaia.
sawaia; praut takaia. enseres=utla kum bilara bri ba dukia nani.
enojo=kupia baiwanka; lawanka; kupia ensillar=sadil mangkaia.
tuskanka. ensombrecer=dista dingkaia.
enorgullecer=praut daukaia; praut lâka ni ensordecer=kiama prakaia, kiama prakan
dingkaia; yarka praut takaia. o walras daukaia.
enorgullecerse=praut takaia; ai wîna ra ensordecerse=kiama prawaia.
tara pulaia; kwalhwaia. ensordecimiento=kiama prawanka; kia-
enorme=yahpa; tara; tarka tara. ma prakanka.
enraizar=wakia bapaia. ensuciar=tâski daukaia; tâski dingkaia;
enraizarse=ai wakia bapaia. tâski kwakaia.
enredadera=kiwa; diara ra prawi pâwi ensuciarse=tâski takaia; tâski iwaia; tâski
ba. aikwakaia; tâski dimaia.
enredador=blablakra; blaki yaba; blakai- ensueño=yaprisauhkan; dîa dîa lukanka
ka. kum.
enredar=blakaia. entenado=tapukra.
enredarse=blakwaia; aiblakwaia. entender=tânka kaikaia; tânka briaia; al-
enredo=blakwanka; aiblakwanka; blakan- kaia.
ka. entendido=sinskira; lankira; tânka kaiki;
enriquecer=yuyakira daukaia; rits dauka- tânka brin.
ia; diara kum kau auhni daukaia. entendimiento=tânka kaikanka; tânka
enriquecerse=yuyakira takaia; lalahkira brinka; sinska; âuya mâ; lukaika; lukan-
takaia. ka.
enrojecer=pauni daukaia. enteramente=sut kat; aiska pali; aiska sut
enrojecerse=pauni takaia; pawaia. pali; dâbi; aiskakira; latan pali.
enrojecido=pauni takan. enterarse=tânka briaia; dara walaia; kai-
enrollar=blakaia; warbaia; kiubaia; kar- kaia; nu takaia.
baia; purbaia; kuyubaia. entero=aiska; sut; aiska sut; aitani.
enrollarse=warwaia; blakwaia; aibka- enterramiento=bikaia lâka; bikanka.
kwaia. enterrar=bikaia; tasba ra salhki bikaia;
enronquecer=kârma prakaia. raiti ra bikaia.
enronquecerse=kârma prawaia. entibiar=bitu daukaia; wiria lapta dauka-
enroscar=blakaia; krutbaia. ia.
enroscarse=aikrutbaia; blakwaia. entibiarse=bitu takaia; wiria lapta takaia.
ensalivar=bîla laya yukaia. entierro=bikanka; tasba ra bikanka; raiti
ensalzar=tara daukaia; purara bukaia; ra bikanka.
mayunaia. entonar=aiwanaia; tiunka ra aiwanaia;
ensanchar=drabaia. binka daukaia.
ensancharse=drawaia. entonces=ba ra; baku ba ra; baku bamna.
ensangrentar=tala ni tâski daukaia. entorpecer=lukanka ra o sinska ra trabil
ensartar=kauhbaia; trit silak ra kauhbaia; munaia; sinska ra o lukanka ra saura lâ-
sabaia; lilura kauhbaia. ka ra karna daukaia.
ensayar=trai munaia (kaikaia). entrada=dimaika; dimanka; dimi waika;
enseñanza=smalkanka; marikanka; lan bîla; dimi waia bîla.
108

entrampar=kunin muni alkaia. envainar=taya ra mangkaia; taya ra ding-


entrañas=biara; biara bîla; klunhka sut. kaia.
entrar=dimaia: dimi waia; bal dimaia; di- envejecer=almuk daukaia.
mi balaia; aimakaia. envejecerse=almuk takaia; pihwaia; sma-
entre=tila; tilara; lilapas; lilkapas; bilara; maia.
wal praki. envejecimiento=almuk takanka; almuk
entrega=(mihta ra) mangkanka. daukanka.
entregar=yaia; yabaia; mihta ra mangka- envenenador=puisin mamunra.
ia; mihta kat yabaia. envenenamiento=puisin munanka.
entrelazar=pitbaia; mamaia. envenenar=puisin munaia; puisin daka-
entrelazarse=aimamaia. kaia; puisin yabaia.
entremeterse=tilara dimaia o aimakaia; envenenarse=wan wîna ra puisin munaia.
upla bisniska ra dimaia; anira winras ya- enverdecerse=sangni takaia; siakwaia.
ba ra dimi waia; lilapas ra aimakaia. enviado=blikan uplika.
entremetido=tilara dimi yaba; upla wala enviar=blikaia.
bisniska ra dadimra; upla tila dadimra. enviciarse=diara saura kum lan takaia.
entrenador=lan dadaukra; trin mamunra; envidia=tumanka; tuman lâka; upla wala
papulra nani ra trin muni uplika. dukia brin dauki kaia lâka.
entrenar=lan daukaia; smalkaia; trin mu- envidiable=tumaikira; brin daukaikira;
naia. brin daukaia o tumaia sip.
entretanto=kau ba ra. envidiar=tumaia; upla wala dukia tumaia;
entretejer=mamaia; pitbaia; asla praki diara kum tani ra tuman lâka briaia.
mamaia. envidioso=tatumra; tumankira; tuman lâ-
entretejerse=aimamaia; aismamaia. ka bri.
entretener=lilia dauki bri kaia. envío=blikanka; diara bliki ba.
entrevista=kaikanka; laki kaikanka; laki enviudar(se)=piarka takaia.
kaikaia lâka. envoltorio=srukanka; diara srukan kum.
entristecer=sari daukaia (dingkaia); sari envoltura=srukanka; srukaika; pura taya.
yabaia; sarka paskaia. envolvedor=srasrukra; kakarbra; srukai-
entristecerse=sari takaia (briaia); sari ka- ka; karbaika.
ia; sari bri kaia. envolver=srukaia; karbaia; blakaia.
entristecimiento=sari takanka; sari brin- envolverse=aiblakwaia; diara kum miks
ka. takaia o aimakaia.
entumecimiento=dasna takanka; dasna envolvimiento=srukanka.
daukanka; basna; basnika; srimanka. envuelto=blakan; srukan.
entumido=sriman. epicarpio=dus mâ pura taya.
entumirse=srimaia. epicentro=tasba nikbanka kum ra lila pîs-
enturbiador=klaklamra. ka ba.
enturbiar=klamaia; buhutni daukaia; tâs- epidemia=siknis saura kum plis bani ra
ki daukaia. ailal iwi yaba; dîa dîa sikniska.
enturbiarse=tâski takaia. epidermis=taya; wîna pura tani taya.
entusiasmar=kupia ra lilia dingkaia. Epifanía=waitna sinskira nani bibi Jisas
entusiasmo=kupia lilia o wilin (wiling) kaikaia wan ba yua.
tânka. epiglotis=wan twisa ninara pîska kum ba.
enumerar=kulkaia; kulkanka daukaia. epilepsia=lasa prukan sikniska; lasa sik-
109

niska; sinska tikan sikniska kum. plika.


epiléptico=lasa praprukra. erosión=diara kum diara wala ra muyukbi
episcopal=bisop dukia; bisop tânka bri. mita purara kriwi o sirpi taki ba.
epístola=wauhtaya; ulbi blikan wauhkata- erradicación=daikanka; daiki sakanka.
ya kum; apostel nani ulban wauhkataya erradicar=daikaia; daiki sakaia; plama-
baibil ra taki ba. yak daikaia; plamaya sut aikuki daikaia.
epitafio=raiti ra upla bikan purara ulban- errado=mistik taki; mistik takan; kunin
ka mangki ba. munan.
época=piua; piu kum; manka; taimka. errante=kirhbi tataukra; aimawahki tau-
equilátero=lilka kum ai tnaya yumhpa ki; mistik taki; mistik tatakra; wawapni
sim baku bri ba. baku tauki.
equilibrar=wihrika wal baku daukaia. errar=mistik daukaia; mistik munaia;
equilibrio=wal baku yaba lâka. saura daukaia; mistik takaia; watawaia;
equino=aras tânka bri ba. swak takaia.
equinoccio=mani bilara kakna nani ba erróneo=mistik bri; swakwan.
tihmia wal baku yari ba piua. error=mistik; swakwanka; mistik lâka;
equipaje=surung; dukia; diara. swak takan lâka; watawan lâka.
equipar=upla kum ra ai nitka bri dukia erupción=wan wîna puskanka (yukri ba-
nani ba yabaia. ku); baiwi takanka.
equipo=upla nani asla takanka, pulanka o esbelto=yari an painkira ba.
diara wala kum dukiara. escabroso=tramtrama.
equivalencia=diara wâl wal baku lâka; escabullirse=mihta wina plapi swakwaia;
watka. plapi yukuwaia.
equivalente=wal baku ba; watka kat ba. escalar=ulaia.
equivaler=praiska wal baku daukaia. escalera=ladar; mina mangkaika; mina
equivocación=mistik; mistik takanka. mangka; yaman-mangka; ulaika.
equivocadamente=mistik takan lâka ra. escalofrío=kauhla lapta wal; kauhla dauki
equivocar(se)=mistik daukaia; mistik ta- baku; lapta dauki baku.
kaia; swak takaia. escama=taya; inska taya.
era=piu; piua; manka; manka; insla. escamar=inska taya wisbaia.
(cristiana)=kristian piua; kristian man- escamoso=taya ailal bri; tripasni.
ka; Kraist aisubanka yua wina. escandalizar=unsaban o blahwan lâka
eregir=bapaia; mâkaia; bukaia. daukaia; unsabaia; mina batakaia.
erguir=bukaia; diara kum wapni mangka- escándalo=unsaban lâka; wan mina bata-
ia o bukaia; tranhwa daukaia. kaika; nina sauhkan lâka; blahwan lâka
erguirse=wap (wapni) buaia. tara kum.
erizar=tranhwa daukaia; tâwa ba karna o escapar(se)=plapaia; plapi swakwaia;
tranhwa daukaia; riskaia, kukuskaia. swakwi plapaia; yarka karna plapaia;
erizarse=tranhwaia; tranhwa takaia; tâwa diara kum wina swakwaia; swak takaia;
tranhwa takaia; riswaia. swak taki plapaia.
erizo=wingkur sât daiwra kum, taya ra escaparate=glas ni paskan bilara diara at-
kiaya bri; kiakwani. ki pliska kum ra ai dukia nani mariki ba.
ermita=upla iwras pliska ra prias watla escape=dara walras kan plapi swakwi ba.
kum. escarabajo=kwakwa; kwakwa tara.
ermitaño=yakan plis laihura takaski ba u- escaramujo=kabu lawya.
110

escarbar=wisbaia; salhkaia; kurbaia; escondido=yukukan; yukuwan; yukuwi.


mutbaia. escondimiento=yukukanka; yukuwanka.
escarcha=diwas klaswan. escondite=yukuwaika; yukuwi pulaia lâ-
escarlata=mapla pau; pauni. ka; yukuwi ba pliska.
escarnio=swira daukan lâka; saura o tâski escopeta=raks.
kulkan lâka; lawaska kikan lâka. escoria=dipasta; ayan sâtka slilkan yuya
escarpado=albanhkia bri; pakalhni; pak- nani; yus âpu dukia; lulkan dukia.
ni. escorpión=misri; piuta wihta.
escasear(se)=wiria baman takaia; diara ti- escriba=lâ daktarka Ju nani tilara; âiulbra.
wi kaia; diara kum âpu taki kaia. escribano=âiulbra.
escasez=diara âpu takanka; dîa dîa wiria escribir=ulbaia; wauhtaya ulbaia.
‘man taki ba; diara tiwan lâka. escrito=ulban; ulbanka; wauhtaya ulban.
escaso=wiria ‘man; diara uya âpu; apas; escritor=âiulbra; wauhtaya âiulbra.
kumi kumi. escritorio=wauhtaya ulbaia tibilka.
esclarecer=param o ingni daukaia. escritura=ulbanka; ulbaia lâka; wauhta-
esclarecerse=param o ingni takaia; in- ya.
gwaia (titan piua ra). escroto=mahbra mâ taya.
esclarecimiento=ingni takanka; ingni escrutinio=iliksan dauki bot nani mang-
daukanka; ingwanka. kan ba laki bara kulki kaikanka.
esclavitud=alba lâka; alba briaia lâka. escuadra=skwer; tât o dîa dîa kulki kai-
esclavizar=alba daukaia; alba briaia. kaia skwerka.
esclavo=alba. escuadrón=suldawa o wardia daknika.
escoba=pahbaika; utla pahbaika; brum. escuálido=tâski; biawan.
escoba liza=yutawa. escuchador=wawalra; wali yaba; walai-
escobero=brum papaskra o âiatkra. ka.
escobilla=brum sirpi. escuchar=walaia; kiama tnikaia.
escogencia=wahbi sakanka; pliki sakan- escudo=kaina kahbaia dukia; kaina kah-
ka. baika; tasba kumi kupia tânka mariki ba
escoger=tila wina sakaia; bâk sakaia; pli- lilka.
ki sakaia; bâk saki briaia; wahbaia; wah- escudriñar=plikaia; diara kum tânka pliki
bi sakaia. kaikaia; pliki kaikaia; tânka kasak plika-
escogido=bâk saki brin; ailal kaiki si ia.
painka ba ni brin; wahbi saki brin. escuela=skul; lan takaia watla.
escolar=skul dukia; skul dimi uplika. escuerzo=burhka; kaihkai.
escolta=main kakaira; kaina kakahbra. esculcar=diara turbaia; biki kaikaia.
escoltar=kaina kahbi brih waia; main kai- esculpir=diara kum klakaia o kusbi dau-
ki brih waia o bri kaia. kaia; lilka karbaia.
escollo=albanhkia; kipla kum lî puran ba. escultura=lilka karbi daukan ba.
escombro=utla kum aisawan o batakan escupidero=yabalaya tuhbaia pliska; tuh-
yuya o pîska nani. baika.
esconder=yukukaia; diara kum yukuki ti- escupidor=tatuhbra; yabalaya tatuhbra.
kaia; maprikaia; pura bikaia. escupir=tuhbaia; yabalaya tuhbaia.
esconderse=yukuwaia; bawaia. escurrir=iswaia; tahwaia.
escondidamente=sâbi. escurrirse=lalalwaia; plapi wataukaia.
escondidas (a)=yukuwi; yukuwi lâka ra. ese, esa, eso=ba; baha.
111

esencia=laya karnika; dîa dîa wina laya kum ra skul dimi kau pain lan takaia.
karnika sakan ba. especie=sât; sâtka; masraka.
esfera=diara krukma. especificación=tânka marikanka.
esforzado=tahplu; kupia karnira. espectáculo=dîa dîa marikanka; kaikanka
esforzar=karnika yabaia; kupia karnika kum; lilka marikan o pulan dukia kaiki
yabaia; taibi munaia. yaba lâka kum.
esforzarse=trai kaikaia o munaia; karna espectador=kaiki yaba; kakaikra.
munaia, ai tâ baikaia; munaia. espectro=lasa; lilka saura; lasa lilka (wan
esfuerzo=karnika; karna munanka; trai nakra ra kaiki ba).
munanka. espejismo=wan nakra ra diara rait kaiki
esfumarse=lap tiwaia. baku, sakuna kunin wan muni ba.
esmeralda=walpa klauhira sâtka kum, espejo=lukinglas; lukanglas; mawan kai-
mapla sangni. kaia glaska.
esmero=tânkira; aman kaiki daukaia lâka. esperanza=bîla kaikanka; bîla kaikaia lâ-
eso=baha. ka; diara kum kaina tani briaia ba bîla
(es)=baha sika. kaikanka; Dawan wina diara yamni
(por)=bahamna; baha mita; baha du- briaia bîla kaikanka.
kiara. esperar=bîla kaikaia, bîla kaiki kaia; wan
esófago=patka; pata; kârma wakia (plun i- kanra lukaia.
wi wi ba); kakia; plun iwi waia yabalka. esperma=dîa dîa mâka laya; batana karna
espacio=bîla yahpika; param yaba; pa- baku kum.
ramka; bîla kumi (piu mapa ra o tasba (humana)=waitna mâka laya.
purara sapa). espermatozoide=waitna wina taki dukia
espacioso=plis kum bîla yahpa. sirpi lupia, mairin ra kwihra mangkaia
espada=sord; ispara; kutatsa; aiklabaia is- dukiara.
parka. espeso=twakni; buhni; lasni; tutukwa; rat-
(pez)=skinar sâtka (inska). ni.
espalda=wan nina; nina dusa; nina tani espesor=twaknika; buhnika; twakni ba lâ-
ba; nina mapa. ka.
espaldas (a)=nina tani; nina tani wina. espesura=twaknika; buhnika.
espantar=sirang ikaia; tayakaia; lilka dai- espía=yukuwi kaiki ba uplika; biki kakai-
kaia; sirang dingkaia. ra.
espantarse=sirang iwaia; primaia. espiar=yukuwi kaiki taukaia; biki kaiki
espanto=sirang ikanka; sirang iki dukia. taukaia; yukuwi kaikaia, biki kaikaia;
espantoso=sirang ikankira; sirangkira; si- sâbi kaikaia.
brinkira. espiga=plun kiama; dus mâ; dus mâ kura
español=ispail; ispail bîla. (aya mâ baiwi taki ba baku).
esparcimiento=lilia brinka. espigado=wîna yari ba.
esparcir=yakabaia; aihka sakaia; turbaia. espìgar=slihbaia.
esparcirse=lilihwaia; turwaia; yakawaia. espina=kiaya; dîa dîa kiaya.
espasmo=sula-wakia. espinazo=nina dusa kiayka (nina dusa wi-
espátula=suki sâtka. na tnata dusa kat ba); tnaya mina nani.
espátula rosa=paura. espinilla=ahma; ahma dusa; wayata dusa;
especial=aihka; pain yaba; aihka yamni. braka; wan akra; umala.
especializarse=sins tânka o smalkanka espino=dus kiaikira sât kum.
112

espinoso=kiaikira. ésta (éste)=naha.


espionaje=biki kaiki taukaia lâka; biki estable=nahki ba kat ban yaba; ba kat
kaiki taukanka. ban.
espirar=puhbaia (wingka puhbi saki ba- establecer=bapaia; daukaia; mangkaia.
ku); puhbi sakaia; wingka briaia. establecerse=plis kum ra utla mâki iwaia;
espiritismo=upla pruan nani piritka wal aibapaia; kitwras takaia.
dauki warkka kum. establecimiento=lâ; adarka; mangkanka;
espiritista=pirit uplika; pirit ra luki upli- bapanka; wark kum dauki pliska.
ka; pirit; sukia. establo=daiwan watla.
espíritu=lilka; spirit; pirit; wînka karnika; estaca=dus; dus tatwa.
kupia karnika. estación=mani bilara lî o lapta piua; ta-
Espíritu Santo=Spirit Holikira; Holi kaskaia pliska; takaski ba pliska.
Spirit. estacionar=plis kum ra takaskaia.
(inmundo o maligno)=pirit tâski; pirit estadio=pulaia pliska.
saura; lasa. estadística=diara nani numbika kulkanka.
espiritual=spirit dukia; spirit wina; spirit estado=kuntri; nahki yaba lâka; nahki ba.
tânka bri. estafa=implikan lâka; implikaia lâka.
espléndido=prana; pranakira. estafador=âimplikra; kunin muni âimpli-
esplendor=prana; ingnika tara. kra.
espolear=daiwan ra wispila ni sabaia o estafar=implikaia (kunin lâka ra).
prakaia. estallar=baiwaia; bin dauki baiwaia.
espolón=spur; spor; wispila; kalila yus- estallido=baiwanka.
kaika; yuskaya; uskaika; uskaya; us- estampa=lilka kum paskan ba.
kung. estampar=stamp munaia; stamp prukaia;
esponja=puns; knutka. stamp ni prakaia; bapaia.
espontáneo=ban wina dauki o taki ba. estampida=daiwan nani istikira bara tanis
esporádico=piua kum kum ra taki ba. plapi ba.
esposa=maya mairin; maritka mairin. estampilla=stamp.
esposar=upla ra sîn mangkaia. estancar=diara kum plapi ba alki takaska-
esposas=mihta priskaika sînka. ia.
esposo=maya waitna; maritka waitna. estancia=plis kum ra takaskanka; utla.
espuela=wispila; spur; spor; aras tnaya estandarte=plakin; plagin.
sabaika. estanque=lî watla kum, lî mâ dakura.
espuma=ukata; sup laya; kiasmika. estante=drasa.
espumar=ukata sakaia; ukata daukaia. estar=kaia; plis kum ra kaia; ban kaia; ta-
espumarse=ukata sakaia; ukata takaia. kaski kaia; nahki ba kat kaia.
espumoso=ikatkira; ukata ‘man. estatal=gabamint dukia ba.
esputo=yabalaya; bîla laya. estático=ai pliska kat ba; aiawras.
esqueleto=wîna aiska dusa; dusa. estatua=lilka; upla lilka; walpa ni o dîa
esquilar=taya irbaia; taya klakaia; taya dîa ni lilka paskan kum; dîa dîa ni kusbi
sakaia (daiwan ra). paskan ba dukia.
esquina=raya, unyukwika; utla raya; dîa estatura=yarika; wan pâwanka.
dîa raya. estatuto=lâ; lâ kum.
esquivar=tnaya ra lakaia; tnaya ra tawaia; este (el)=lalma; yu lapta ulaika; lalma pa-
irbaia; irbi tawaia. sa.
113

éste, ésta, esto=naha. kanka.


estela=siapra; siaprika; warbrika; siapia estrado=wan mina kahbaika.
(liura). estrago=war ra sauhki tikanka; upla iki ti-
estelar=slilma nani tânka bri ba. kanka.; sauhkanka tara.
estéril=biara para; luhpa sip baikras; luh- estrangular=langkaia; langki ikaia; patka
pa sahwras; mahsis; mahsi. baikaia; katbaia; wan pata prakaia.
esterilizar=mahsis daukaia; mahbra saka- estrangularse=ailangwaia; katwaia.
ia; yula saura nani ba ikaia. estrategia=diara o wark kum pain alki
esternón=lama dusa; lamkuka. brih daukaia smatka.
estero=lakun; lagun. estrechar=bîla sirpi daukaia; sakbi saka-
estertor=labin mangkan ba; pruaia baila ia; drabaia.
uplika nani ai wingka aihka puhbi ba. (las manos)=mihta sihbaia.
estetoscopio=daktar nani ai kiama ra estrecho=bîla sirpi; lamara; pamni.
mangki walaika ba. estregar=muyukbaia; arbaia; buhbaia;
estibador=wâp nani ra diara saki o suni trisbaia: titikbaia.
uplika ba. estrella=slilma.
estiércol=kâna; daiwan kânka. (de la mañana)=titan slilmika.
estilo=stail; sâtka; pasin; natka. estrellar=diara kum diara wala purara
estima=kulkanka yabanka. karna lulki sabaia.
estimable=latwan o pain kaikankira. estrellarse=baiwaia; tar baiwaia.
estimación=diara o upla kum ra kulkanka estremecer=yarka aiawaia; singbaia; nik-
yabi ba. baia; tatatbaia.
estimar=kulkaia; pain kulkaia; latwan estremecerse=aiawaia; singwaia; tatatwa-
kaikaia; yamni kaikaia; laik kaikaia; ia.
praiska mangkaia; praiska lamara kulka- estremecimiento=tatatwanka; tatatbanka.
ia. estrenar=aima pas diara kum daukaia.
estimular=tuskaia; samaia; maisa kapaia; estreñimiento=kâna krahbaia trabil muni
spiritka bukaia. ba.
estío=mani piua. estrépito=bin tara kum.
estiramiento=drabanka; drawanka. estribo=satil ra wan mina mangkaika.
estirar=drabaia; drubaia; sakbaia; aubaia; estricto=karna; lâ karna bri; dîa dîa du-
ilingkaia. kiara karna kulki; dutki yaba.
estirarse=drawaia; wan wakia aubaia; estro=trimru.
druaia; sakwaia; aisakwaia; palhwaia. estropear=diara kum saura daukaia; diara
estirpe=upla kiamka o taika kum plama- kum yaka saura takaia.
ya. estructura=paskanka kum; mâkanka.
estítico=ai biara sip pain takras ba. estruendo=bin tara kum.
estomacal=biara dukia; biara wina; biara estrujar=subaia; tuyukbaia; taibi laya sa-
tânka bri; biara saika. kaia; upla kum ra karna taibi latwan ya-
estómago=biara; biara tarka; wan klunh- baia.
ka; plun watla. estuario=awala bîla; bar.
estorbar=turbaia; munaia; tâ sauhkaia. estuche=diara nani auhbi briaia bâkska.
estornudar=kakma trisbaia; smaya pru- estudiante=skul dadimra; lan tatakra; sta-
kaia; smaya munaia. di mamunra.
estornudo=kakma trisbanka; smaya pru- estudiar=stadi munaia; lan takaia; tânka
114

pliki lan takaia. evangelio=Kraist dahra yamni bri balan-


estudio=stadi munanka; lan takanka. ka; lilia tara sturka; sturi yamni.
estudioso=stadi mamunra; lan takaia lih- evangelista=gaspil smasmalkra; Kraist
ki; lan takaikira. sturka yamni smasmalkra; gaspil âiul-
estufa=kubus; tup. brika.
estupefaciente=bla wan dingki wan sins- evangelizar=upla ra gaspil o sturi yamni
ka aihka dauki ba dukia. ba smalkaia.
estupefacto=sirang iwan; tâ iwan. evaporación=kiasma ra taki wanka.
estupendo=tara; aihkakira; pala. evaporar=kiasma baku ra yarka taki wa-
estupidez=sinskas o lal karna lâka; diara ia.
tânka kaikaia lal karna ba lâka. evaporarse=kiasma baku ra taki waia.
estúpido=sinskas; lal karna; lal karnira. evasión=yukuwi plapaia lâka; diara kum
etapa=piua kum. wina tnaya ra tawaia o swakwaia lâka.
éter=wîna sringkaia saika sât kum. evento=diara kum takanka; dîa dîa bal ta-
eternamente=ban kaia lâka ra. ki ba; diara kum bal takan ba.
eternidad=ban kaia ra lâka o piua. evidencia=diara kum tânka mariki ba du-
eterno=ban kaia ba; luras ba; tâ krikanka kia; daukan dukia kum wina tânka saka-
âpu, tnata prakanka âpu; ban kaia ra ia sip ba.
ban; yu bani ra ban; ban kaia ra; lui wa- evidente=rait pali an param ba.
ras. evitar=tnaya ra lakaia; tnaya ra tawaia;
etimología=wan bîla nani nahki bal takan diara kum wina wihka ra kaia; yus âpu
bara pâwi auya ba stadi muni tânka. daukaia.
etiqueta=wauhtaya lupia diara raya bani evocar=winaia; paiwaia; hilp makabaia;
bri ba. wini sakaia; saki bri balaia.
étnico=nisan o kiamka kum tânka. evolución=diara bani tawa tawa shins taki
eucalipto=dus sâtka kum, ai wahia nani ba tânka.
ba wal sîka kum sakisa. exacto=aitani kat ba; aitani kasak; mark
Eucaristía=Holi Komunian sakramentka. kat bri ba.
euforia=pain o yamni wan dara wali tân- exagerar=pura praki aisaia; pura praki
ka. daukaia.
eunuco=waitna mahbra sakan (almukka exaltación=purara bukanka; mayunra
piua ra Baibil ra); waitna tani apia ba. daukanka.
eutanasia=upla sikniskira kum kau la- exaltar=purara bukaia; bukaia; dîa dîa
twan wahwanka bribia apia dukiara sîka tânka ra purara bukaia; tara daukaia;
wal iki ba. mayunra daukaia; praut lâka dingkaia;
evacuar=bîla ‘man daukaia; bilara bri ba sunaia; mayunaia.
sakaia; plis kum wina sut kat sakaia; sa- examen=tânka pliki kaikanka; eksam.
kaia; brih sakaia; lulkaia; krahbi sakaia; examinar=tânka pliki kaikaia; laki kaika-
krahbaia; laiki sakaia. ia; eksam munaia; alki kaikaia.
evadir=pilhwi tawaia. exánime=rayaka âpu; rayakas; pruan;
evaluación=laki kaikanka; stadi muni kai- wingka puhbankas.
kanka. excarcelar=silak watla wina pri sakaia.
evaluar=laki kaikaia; stadi muni kaikaia; excavación=salhkanka; tasba salhkanka
diara apia nani praiska laki kaikaia. kum.
evangélico=gaspil bîla dukia. excavador=sasalhkra; salhkaika.
115

excavar=salhkaia; tasba salhkaia; sukut- exequias=upla pruan bikanka.


baia. exhalar=wînka (wingka) puhbi sakaia;
excedente=pura luan tâka ba; kau tâka ta- wan wînka (wingka) sakaia; pâsa o kias-
wi ba. ma sakaia.
exceder=lui waia; kainara lui waia; kaina exhausto=swapan.
luaia; kau pura lui waia; praiska kat ba exhibición=marikanka; upla mawanra
purkara luaia. marikanka.
excelente=pain pali; yamni pali; wala na- exhibir=marikaia; param saki marikaia.
ni purkara kau pain. exhortar=aisi lawi dauki smalkaia; smal-
excelso=purara pali ba. kaia; maisa pakaia; lawi daukaia.
excepción=kulkras ba; swin ba. exhumar=raiti wina sakaia; raiti wina
exceptuar=sakaia; tnaya ra swiaia. salhki sakaia; upla pruan bikan ba kli
excesivo=pura lui; ailal pali. salhki sakaia.
exceso=pura luan tâka ba; praiska luan ba. exigir=taibi munaia; taibi muni yarka
excitar=tuskaia; kupia tuskaia; lukanka daukaia.
ba turbi bukaia; bukaia; yarka aiawaia; exiliado=tasbaya o kuntrika wina kangbi
tatuskaia. sakan.
exclamación=winanka karna; pura wi- exiliar=upla kum ra tasbaya wina kangbi
nanka. sakaia.
exclamar=winaia; karna winaia; pura wi- eximir=diara kum blestu daukaia ba wina
naia; ini baku karna winaia. padin munaia.
excluir=sakaia; tila wina sakaia; tilara existencia=rayaka bri ba; raya iwi bahara
mangkaia o dingkaia apia; yarka dimi ba lâka; dîa dîa bâra aihwa ba.
waia apia; yakan sakaia; lulkaia; kangbi existir=raya kaia; bâra kaia; raya aihwa
sakaia. kaia; rayaka bri kaia; raya iwi kaia.
exclusión=tila wina sakanka. éxito=mâ sakanka; dauki sakanka; pura
exclusivamente=baman; baha dukiara ba- luanka; diara kum tnata; mana sakanka;
man. daukanka; tnata kat bal sakan o takan ba
exclusivo=yakan saki brin ba. dukia.
excomulgar=sakrament nani briaia ba wi- (tener)=pain pali takaia.
na takaskaia; Holi Komunian bri ba wi- exitoso=pura lalura; pura luanka bri ba.
na takaskaia; serts wina kangbi sakaia. éxodo=taki wi ba lâka; taki wanka; sakan
excremento=kâna; diara tâski lulkan ba. taki wi ba lâka; Baibil wauhkataya kum
excursión=plis kum ra impakanka stadi nina Testament Almuk ra.
munaia, lilia briaia o iksasais daukaia exonerar=lanhkaia; pâtkas daukaia; wih-
dukiara. rika wina pri sakaia; wapni sakaia.
excusa=iskius. exorcismo=lasa saura kangbi sakaia lâka.
excusado=klasit; tailit. exorcista=lasa saura kangbi sasakra.
excusar=diara o pât kum daukan ba kul- expandir=drabaia; kau tara daukaia; kau
kaia apia; ban swiaia; ban swih tikaia; yari dauki brih waia.
padin munaia. expansión=bîla yahpika.
exégesis=Baibil ulbanka nani tânka mari- expatriar=upla kum kuntri wala ra blika-
kanka bara pliki kaikanka. ia.
exento=pri; diara kum o lâ kum wina pri expectación=diara kum bîla kaikanka; bî-
yaba; diara saura kum wina pri. la kaikanka; bîla kaikan dukia.
116

expectante=bîla kaiki. exportar=kuntri wala ra atkaia; blikaia;


expectativa=bîla kaikanka; bîla kaiki ba kuntri wala ra diara blikaia (atkaia du-
dukia; bîla kaikanka ra yaba. kia).
expeler=kangbi sakaia; kangbaia; tukbi exposición=param ra saki marikanka.
sakaia. expositor=diara kum tânka mariki uplika.
expender=atkaia; atki tikaia; yus muni ti- expresar=tânka kum ra saki marikaia; pa-
kaia. ram pali marikaia; lukanka ba marikaia;
expendio=upla ra diara sirpi nani atki ba marikaia.
pliska. expresión=aisanka; marikanka; tânka ma-
experiencia=diara kum tânka kaikanka; rikanka; daukra lâka.
eksperiens; diara wal prawi ba; uya dau- exprimir=taibi laya sakaia; aubi sakaia;
ki lan takan ba. subaia; warbaia.
experimentado=kakaira; lankira. expropiar=upla kum ra dukia mihta dak-
experimentar=dauki kaikaia; pain o sau- baia.
ra sapa dauki muni tânka kaikaia; diara expuesto=trabilkira.
kum nahki ba dauki tânka kaikaia. expulsar=kangbaia; kangbi sakaia; lulki
experto=tânka kakaikra; lankira; ekspe- sakaia.
rienskira; diara kum tânka kakaikra; âu- expulsión=kangbi sakanka; kangbanka;
ya mâkira. kangbra.
expiar=wan saurka sakripais ni tikaia. exquisito=pain; auhni.
expirar=pruaia; tnata ra balaia; tnata ai- éxtasis=sinska o lukanka aihka ra laki ba;
makanka ra balaia; sut danh takaia. diara aihka kaiki ba lâka.
explicación=tânka marikanka; tânka pain extender=drabaia; sakbaia; palkaia; tara
win ba. daukaia; kau tara daukaia; drubi sakaia;
explicar=tânka wiaia; tânka pain wiaia; tukbi sakaia; kau yari daukaia; drubaia;
param daukaia; tânka marikaia; latan karbi sakaia.
daukaia; marikaia. extenderse=tukbi takaia; sakbi takaia;
explorador=taturbra; tânkira laki kakaira; kau tara takaia; drawaia; ilingwaia;
plaplikra. palhwaia; druaia.
explorar=diara kum tânkira laki kaikaia. extensión=tara daukanka; yahpika; kwâ-
explosión=baikanka; baiwanka; bin tara kanka; bîla kwâki tara daukanka.
dauki baiwanka. extenso=yahpa; bîla yahpika tara; bîla
explosivo=baiwaia sip yaba; babaiwra yahpika bri.
(danamait baku). extenuado=biawan; wîk takan; mayara i-
explotar=baikaia; baiwaia; main bîla wi- wan.
na gul o dîa dîa sakaia; kuntri o tasba exterior=lata tani dukia; pura taya; wan
ritska nani sakaia. wîna tani; kuntri wala.
exponer=latan saki mangkaia; tânka pa- exteriorizar=diara kum latan saki mari-
ram saki wiaia; param ra kahbaia; kaina kaia.
kahbras swiaia; param marikaia; kakaira exterminar=diara kum danh âpu daukaia.
daukaia; trabil mihta ra mangkaia; smal- externar=latan maisa pakaia.
kaia; wiaia. externo=pura tani; lata tani bri yaba; pura
exponerse=latan takaia; tânka param aisa- tani dukia.
ia; param ra takaia; kaina kahbanka âpu extinción=daskanka; daswanka.
kaia; param takaia. extinguir=daskaia; lap tikaia.
117

extinguirse=daswaia; lap tiwaia. watla tara; paktaril.


extinto=pruan; danh takan; daswan. fabricante=diara papaskra; diara paski ba
extirpar=daikaia; daiki sakaia; sauhkaia; uplika; diara dadaukra.
sauhki tikaia; plamayak daikaia; tikaia. fabricar=paskaia; diara paskaia; mâkaia.
extra=tâka; kau tnaya ra mangkan ba du- fábula=sturi kum rait apia, kisi sturka ba-
kia; purara kau mangkan. ku; kisi.
extracción=sakanka; daikanka; aubi sa- fabuloso=kunin lâka bri; kunin ra daukan;
kanka; aubi daikanka. kasak lukaia dukia apia; lukanka ra ba-
extraer=sakaia; daikaia; aubi sakaia; dai- man dukia; tara.
ki sakaia; aubi bri balaia. facción=mawan daukra.
extranjero=upla sât wala; tringsar; wa- facial=mawan dukia; mawan tani bri.
wapni; kuntri tringsar. fácil=swapni; isi; daukaia swapni yaba;
extrañarse=aihka lukaia. karna apia; ingni.
extraño=aihka; diara aihka; sât wala; facilidad=karna apia; swapni lâka.
tringsar; aihkakira. facilitador(a)=tâ babaikra.
extraordinario=aihka pali; yawan yu ba- facilitar=diara kum swapni daukaia; kau
ni kaikras ba. swapni daukaia; warkka karnika ba ing-
extraviado=tiwan; aimawahkan. ni daukaia; diara kum daukaia; diara
extraviar=tikaia; mawahkaia. kum yabaia; yabaia; hilp munaia.
extraviarse=tiwaia; aimawahkaia; tnaya fácilmente=isi pali; isi lâka ra; sâbi.
ra tawaia; yabalka tikaia. facineroso=upla watawikira.
extravío=mawahkanka; aimawahkanka. factible=daukaia sip; daukaikira.
extremadamente=tnata pali lâka ra. facultad=karnika; dîa dîa daukaia karni-
extremado=ai tânka uba pain o uba saura ka.
ba. facultar=upla kum ra diara daukaia karni-
extremaunción=holi ail yukanka; sakra- ka yabaia.
ment kum prui uplika ra katolik napa- facha=wîna daukra.
kanka yabi ba batana holi wîna ra yuki. fachada=utla, but o diara wala kum ma-
extremidad=tâ; tnata; snata; plakura; ta- wan pîska.
kaskan yaba; tnata takaskanka kum. fachendear (fachentear)=aimayunaia;
extremo=tâ kum; tâ takaskanka kum; tara kalwaia; kwalhwaia; drawaia.
pali; karna pali; tnata pali ra ba; wihka fachendo (fachento)=kakalwra; kwa-
pali ra ba; tnata takaskanka kum. kwalhra.
exuberante=ailal; uya pali yaba. faena=wark kum; wan wîna warkka; wan
exudar=laptika taki baku takaia (diara la- lal warkka.
ya kum). faja=bilk; maisa wila.
exultación=lilia tara lâka; diara kum du- fajar=maisa wilkaia; bilk wilkaia.
kiara lilia pali lâka. fajear=wipaia; bilk ni wipaia.
exultar=lilia pali takaia. falacia=kunin.
eyacular=diara laya kum istikira bara falanges (las)=wan mihta o mina kakauh-
karna yaka taki waia. ka.
falda=il plamaya; plahpia; il plahpia;
mairin prâka mâya tani dukia; il tnaya;
F mahta.
fábrica=diara paski ba watla; diara paski
falible=mistik takaia sip ba.
118

falsear=kunin lâka ra daukaia; kunin dau- fanfarrón=aimayuni yaba; kakalwra; dra-


kaia; diara kum kunin lâka ra daukaia. drawra; diara lan wisi aimayunra ba.
falsedad=kunin ra daukan lâka; kunin lâ- fango=drapapa (babatni); luklukia; klah-
ka; kunin; diara rait apia; kasak apia; klaya.
kunin munaia dukia; kunin dukia. fangoso=drapapkira; buhutni.
falsificador=kunin natka ra diara dadau- fantasía=diara kum ra luki kaikanka lâka;
kra. lilka; bahki lâka; talika baman.
falsificar=kunin lâka ra daukaia; kunin fantasma=lilka; lasa; pirit sura; dupis;
daukaia; kasakka lâka sauhkaia. wakumbai.
falso=kunin; kuninkira; rait apia; saura lâ- fantástico=lilka; lukanka ra baman bri ba;
ka ra daukan; kasak apia; kunin dukia. lasa baku; bahki; aihkakira; kisi ra taki
falta=pât; pâtka; swakwanka; saurka; dia- ba baku.
ra luha o âpu takan ba lâka; briras ba lâ- faraón=Idsip kingka tara; fero; king fero.
ka; luha ba; mistik. fardo=kwala o dîa dîa srukan tara kum;
(hacer)=âpu kaia; diara kumi yuhsi ka- srukanka kum.
ia. faringe=kârma.
(sin)=swakwaia âpu. faringitis=kârma puskanka.
faltar=watawaia; lâ kum krikaia; apaia; fariseo=parisi (Baibil ra takisa).
saura kum daukaia; diara kum win ba farmacia=sîka suni o atki watla.
daukaia apia; luha takaia. faro=laitaus.
falla=mistik; swakwanka. farol=kiandil o ingni mangkaia dukia.
fallar=swakwaia; mistik daukaia; tnayak farsante=upla kum diara lan âpu, sakuna
luaia; sip daukaia apia. lankira baku puli ba.
fallecer=pruaia, diara kum âpu takaia o fascinador=yabaki yaba; kunin mamunra.
danh takaia. fascinar=kupia alkaia; yabakaia; yabaki
fallecido=pruan. kupia alkaia; kunin munaia.
fallecimiento=pruanka, âpu o danh takan- fase=wark o diara kum nahki baiki saki o
ka; prura. baiwi taki ba pîska.
fallo=wihta bui lâ mangkan ba. (de la luna)=kati kli wilwi tawanka
fama=nina tara kum; nina tara daukanka; piua nani ba.
sturka upla ailal aisi ba. fastidiar=laik apia kaikaia; tâski baku
familia=taya; taya nani; tayka daknika; kaikaia; kupia takaskaia.
kiamka; pamali; watla uplika. fastidiarse=sîa yabaia; tayatka takaia.
familiar=taika dukia; kakaira; tânka ka- fatal=diara saura; prura saki ba; sauhki ti-
kaira; tânka wawalra; pânika o uplika. ki; iki o sauhki ba; prura bri bal ba; pât
familiarizar=taika daukaia; kakaira dau- brih aula ba.
kaia. fatiga=swapanka; tayat; tayatka.
familiarizarse=kakaira takaia; tringsar fatigable=swapaikira; swapkaikira.
baku apia kaia. fatigar=swapkaia; tayat munaia; tayat
famoso=nina tara bri; upla ailal kulki ba; daukaia.
nina tara daukan dîa dîa kum dukiara; fatigarse=swapaia; tayat takaia; tayat
ninira. daukaia.
fanático=lalihkra; diara kum ra karna tâ fatigoso=tayatkira; tayat munan lâka bri;
baiki ba lihkan lâka ra; diara kum ra uba tayat saki.
lihki. fauces=wan bîla nina tani pîska.
119

fauna=kuntri o tasba kum bilara daiwan fémur=kuhma dusa.


nani bâra ba aslika. fenecer=tnata mangkaia; pruaia.
favor=yamni luki yaban ba; hilpka kum; fenomenal=tara pali ba; aihkakira.
yamni kum; yamni munan lâka kum. fenómeno=diara aihkakira kum; diara
¡Por favor!=!Pliskam pali! aihka kum kaikaia sip ba.
favorable=hilp muni; yamni muni yaba; feo=saura; pain apia; mawan saura; pain-
pain; aitani yaba. kira apia; lispat.
favorecer=hilp munaia; yamni munaia; féretro=upla pruan mangki bâkska; ka-
hilp kum yabaia; tawi kaikaia. pin.
favorito=yamni o laik kaiki yaba; lihki ba feria=diara atkaia pliska ra upla ailal ai-
dukia; upla o diara kum ra laik kaiki, drubanka.
yamni kaiki o lihki ba tânka. fermentar=pupuhkaia (lukwi baku); u-
faz=mawan; dîa dîa mawan. bulkaia.
fé=kasak lukanka; kasak lukan lâka; kupia fermentarse=pupuhwaia; puskaia; swa-
lukanka; kristian smalkanka ra kasak lu- hwaia.
kanka; wan kupia lukan lâka. feroz=kras; kraskira.
fealdad=saurka; mawan saurka; saura; férreo=ayan dukia; ayan ni paskan; karna.
pain apia. ferretería=tuls o ayan dukia nani atki
febrero=kuswa kati; mani bilara kati wâl- pliska.
ka ba. ferrocarril=relrod; lain.
fecal=kâna tânka bri ba. fértil=âiwra; mâira; tasba mâira; mâ âiw-
fecundar=kwihra mangkaia; âiwra dau- ra; mâ ailal sakaia sip.
kaia. fertilizar=kwihra mangkaia; dipasta ya-
fecundidad=mâ iwaia, luhpa baikaia o sa- kabaia; mâira daukaia.
hwaia karnika; ailalka; ailal sahwanka. ferviente=lukanka lapta; pupuhwikira;
fecundizar=diara kum ra kwihra takaia lapta; pupuhwi o ami.
sip dauki swiaia. fervor=laptika; kupia laptika; dîa dîa kum
fecundo=mâ âiwra; mâira; luhpa babai- tâwan lawan laptika; diara kum daukaia
kra; israng; ailal sahwi; pat pat luhpa sip yaba lâka; lapta tara kum.
baiki ba. festejar=lilia pulaia; lilia pulan daukaia.
fecha=piu; yu; dîa yua. festejo=lilia pulanka kum.
fechoría=diara saura daukanka; lilia bri festival=lilia tara; miusik kangbi liliaka
ba lâka. tara.
felicidad=lilia; liliaka; lilia lâka; lilia bri festividad=lilia pulan yua; lilia pulanka;
ba lâka; wan kupia âuyapah lâka. serts ra yu tara kum.
felicitación=lilia bîla yabanka; lilia lâka fétido=bisbaya; sakamhni; kîa saura bri
ra lakula daukanka. ba.
felicitar=lilia daukaia; lilia bîla yabaia; li- feto=mairin biara ra tuktan kwihra mang-
lia lâka ra lakula daukaia. kan ba dukia; piua kau kan aisuban ba;
feligrés=serts o prias watla kum uplika. upla lupia kau ai yaptika biara ra ba.
felino=limi sât daiwra sut. fiado=sim minitka ra aibapras ba.
feliz=lilia; liliakira; lilia bri; âuyapah. fiador=tras mamunra.
femenil=mairin dukia; mairin tânka bri. fiar=tras munaia; tras yabaia; diara o upla
femenino=mairin; mairin dukia; mairin kum ra kasak lukaia; lukanka kasak ya-
lâka bri; mairin tânka bri; mairin baku. baia.
120

fiasco=saura takanka. (del mundo)=tasba tnata.


fibra=awa mina sirpi kum; daiwan wîna finado=upla pruan kum; prahki; sâni.
wakia sirpi; dus wakia; mina kum; kara final=tnata; tnata dukia; diara kum tnata
baku awa; snausnau wakia. aimakanka; tnata pali ba.
ficción=kunin sturka; sturi kum rait apia. finalidad=diara kum tnata; tnata.
ficticio=kunin. finalizar=tnata mangkaia; tnata prakaia;
fidedigno=kasak lukaia aitani. tnata aimakaia; takaskaia; danh takaia.
fidelidad=upla kum bui ai tahkia ra kasak finca=insla.
lukan lâka mariki ba. fingir=kunin baku yaia.
fiebre=rih; rihka; rih baku ami ba. finiquitar=tras kum aibapi tnata alkaia.
fiel=lalukra; kasak lalukra; bîla kat dauki; finito=tnata bri ba; danh taki ba.
kupia lukanka kasakkira; kupia lukanka fino=pain; painkira; sitni; tanta; lâ yamni
karna bri; kristian; Dawan ra kasak luki. bri; yamni aihwa.
fiera=daiwan wail; daiwan kraskira; dai- firma=nina sain munanka; wauhtaya ra
wan saura; unta daiwra. nina ulbi mangkan yaba.
fierro=bran; daiwan taya angki ba ayan- firmamento=kasbrika; pâsa pura; walpa.
ka. firmante=nina sain muni ba uplika; ai
fiesta=yua tara; lilia tara yua; lilia pulan nina sain mamunra.
kum; yu tara kum; dîa dîa lilia pulanka; firmar=nina sain munaia; nina ulbi
lilia pulan lâka; pata tara. mangkaia; dawanka bui ai nina ulbaia.
figura=lilka; talia; mawan: ulban markka firme=karna; dutki; aiawaikas.
kum; talika; nahki daukan ba markka o firmemente=dutki.
lilka; upla wîna daukra. firmeza=karnika; karna buanka; karna ba
figurarse=bahki lukaia; wan nakra praki lâka; dîa dîa tânka ra karna ba lâka.
lilka kaikaia; yakan kupia ra lukaia. fiscal=pura kakaikra; warkka dauki yaba
fijar=bapaia; sabaia; mangkaia; marikaia; tânka pali kakaikra.
wilkaia. físico=diara yawan kaikaia sip ba; tasba ra
fijarse=kaikaia; aman pali kaikaia; aiba- ban bâra ba.
paia. fisonomía=upla kum mawan nahki yaba
fijo=sip kitwras ba. tânka.
fila=lain ra upla o diara mangki ba; lain. fisura=wan dusa kriwanka pakni bara ya-
filamento=awa kum; mina kum. ri; walpa baku ra baiwanka ba.
filete=daiwan o inska wîna kiaya âpu ba. flaco=biawan; biawraskira; swapni; lâw-
filial=luhpa dukia ba. ra; wîna uya âpu ba.
filisteo=kiamka kum Israel uplika nani flacucho=biawraskira (swira dauki lâka
wailhka kan ba. ra); biauskira.
filo=malika; malka. flagelador=wawipra.
filosofía=diara kaikaia tânka plikaia lâka. flagelar=wipaia.
filoso=mala; malira. flagelo=wipaia dukia; klala.
filosofía=sins lâka aslika ba. flameante=lakni.
filósofo=diara tânka pliki kakaikra. flamear=lakwaia; yarka biulhwaia; ya-
filtrar=singbaia (lî). malwaia; pluhmaia.
filtrarse=lî dimaia; utwaia. flanco=tnaya.
filudo=malira. flaquear=swapni takaia; wan wîna swa-
fin=tnata; tnata aimakanka; âpu takanka. paia.
121

flaqueza=swapnika. flujo=pupuhwi yaba; biara plapan; ailal


flauta=bra; plut. bal taki yaba; iswanka; laya plapanka;
flautista=bra papuhbra. sitwan; puhban.
flecha=trisbaya; rû. (de sangre)=tala baiwanka.
flechazo=trisbaya lulkanka; trisbaya ni fluvial=awala dukia; awala tânka bri.
latwan yaban; trisbaya pata. foca=kabu daiwra kum, wîna papira, ai
flema=siahka; slula. wîna ba inska baku, lal bara nana ba lika
fletar=impaki dukia kum rent munaia dia- yul baku bara taya ba lika puputni.
ra o upla nani mangkaia dukiara. foco=plaslait; diara taki lilihwi o sahwi ba
flete=ship kum yus munan mana aibapi putka.
ba. fogata=pauta mukan kum; pauta laknika;
flexible=nawaikira; naukaikira; nanawra; pauta klauhan.
tatakalwra; babulwra; krakruswra; laka- fogón=kubus; pauta mukaia pliska.
twan. fogonero=pauta mamukra.
flojedad=slaknika; alalika; swapnika; si- fogoso=laptikira.
brin bri lâka srinwanka; pahni lâka; dia- folio=wauhtaya o buk kum wahia.
ra daukaia sip apia lâka. folklore (folclore)=tawan o kiamka kum
flojo=slakni; alala; swapni; diara daukaia iwanka natka nani marikanka o stadi
sip apia; kâka. munanka.
flor=tangni. follaje=dus wahia ailalka; wahia brinka;
flora=kuntri o tasba pîs ra inma o dus na- dus wahia sut.
ni aslika. folleto=buk o ulbanka sirpi kum.
floración=tangnika baiwanka. fomentar=nikbanka daukaia; wark buka-
floreado=tangnikira; tangni bri; tangni ai- ia.
lal; tangnika manis; tangnika baiwan; fondo=munhta; mununhta; tihuka; mâya;
maplira. plamaya; lilka dukia nina tani ra ba.
florear=tangnika briaia; tangnika baiwa- fonema=bîla binka marikanka.
ia; tangni briaia; tangni iwaia; tangni sa- fonética=bîla binka; bîla binka nani tân-
kaia. ka; bîla prukanka.
florecer=tangnika briaia (baiwaia); tangni fónico=bîla baikra o binka tânka bri ba.
briaia; lalahkira takaia; tara takaia. fontanela=wan dikdika; wan rawka.
floreciente=tangnika baiwi yaba; tangni- fontanero=lî plapaia tânka nani bri u-
ka saki; tangnika bri. plika.
florecimiento=tangni baiwanka; tangni forajido=upla saura kum; âimplikra.
brinka. forastero=upla tringsar; plis wala wina.
florero=tangni atki uplika; tangni mang- forcejar (forcejear)=paun daukaia.
kaia dukia. forestación=tasba kum ra dus nani mang-
floricultor=tangni mamangkra. kaia warkka.
florido=tangnikira; tangni bri; tangni ailal forestal=unta o dus nani pâwi dukia; unta
bri; tangni dukia; tangni ni daukan. tânka bri.
flotador=âiawra; awi ba; awaika. forma=daukra; wîna daukra; paskra; pas-
flotante=awi yaba. kanka; daukanka; talia.
flotar=awaia (lî purara); krangwaia. formación=paskanka; daukanka.
fluir=pupuhwaia; laiwaia; pupuhwi lai- formal=lâ kat pain ba.
waia; lî aubaia. formalidad=upla mawanra pain kaia tân-
122

ka ba. fracaso=kriwanka; dîa dîa tânka ra kau-


formar=paskaia; daukaia; mâkaia. hanka.
formarse=ban wina takaia. fracción=krikanka; yuika; krikan o bai-
formidable=tara pali; sibrin lâka saki; ta- kan kum; sirpi baiki sakanka.
ra aihwa; sibrinkira. fraccionar=sirpi baiki sakaia.
formón=sisil; klakaika. fractura=krikanka; kriwanka; baiwanka;
fórmula=diara daukaia maprika o pa- dusa baiwanka.
trangka; diara abalki daukaia natka. fracturar=krikaia; baikaia.
fornicación=rug lâka; mairin waitna wal fracturarse=kriwaia; baiwaia; snipaia.
prawi o saurka dauki ba lâka. fragancia=kîa; kîa pain; kîa painka.
fornicador=rug tatakra; rugkira; saura da- fragante=kîa painkira.
daukra. fragata=war shipka kum.
fornicar=rug lâka daukaia; rug takaia; fragata (ave)=sumpiki.
marit lâka krikaia; waitna mairin wal frágil=baiwra; babaiwra; krakriwra; bai-
saura lâka daukaia; aitwiaia. waikira; kriwaikira; swapni.
fornido=karna; karnira; dusa ailal bri. fragmento=diara kum kriwan pîska.
forraje=bîp pata. fraile=katolik napakanka, padre baku.
forrar=kutbaia; kaina kutbaia; taya bikaia francamente=param pali; latan pali; pri
(mangkaia); pura bikaia. lâka ra.
forro=kutbanka; pura bita; kaina kahbai- franco=param; kupia param; diara sut
ka; wauhtaya taya; dîa dîa taya. tânka ra param yaba; ai bîla kat dauki
fortalecer=karna daukaia; tâ baikaia. ba; latan.
fortalecerse=karna takaia. franja=kwala un tamaya.
fortaleza=karna daukanka; karna daukan franqueza=paramka; pri ba lâka.
pliska kum; aiklabaia pliska karna; kar- frasco=batil sirpi kum.
nika; utla karnakira. frase=bîla aisanka kum.
fortificación=karna daukanka. fraternal=muihni dukia; muihni lâka bri.
fortificar=karna daukaia; karnika yabaia; fraternidad=muihni lâka ra; aikuki asla
kaina kutbi karna daukaia. prawan lâka; muihni lâka.
fortuna=diara tara o lalah baku sakanka o fraternizar=asla taki wan muihni baku
bri ba; yuya manis; diara yamni takan wan dara walaia.
ba. fraterno=muihni lâka bri.
(por)=Dawan hilpka ba mita. fratricida=muihni âikra.
forzar=karna munaia; taibi munaia; priski fraude=implikan lâka; kunin natka ra im-
munaia; tukbi munaia; warbi lakaia. plikanka.
forzosamente=blestu. frazada=blanhkit.
forzudo=karnira; karnakira; tahplu. frecuencia=pat pat lâka; aima an taki ba.
fosa=unta salhkan ba; raiti untika. frecuentar=diara kum kli kli o pat pat
fósforo=mats; pauta prakaika. daukaia; plis kum ra pat pat wi kaia.
fotografía=lilka; lilka alkanka; lilka alkan frecuente=pat pat bal taki ba; kli kli dau-
ba. ki yaba; aima ailal.
fotografiar=lilka alkaia. fregar=yauhbaia; sikbi klin daukaia; tra-
fotógrafo=lilka âialkra. bil munaia; buhbaia; siauhbaia.
fracasar=kriwaia; saura takaia; sip apia freídor=kakiskra.
kaia; diara kum daukaia wina kauhaia. freír=kiskaia; snikaia.
123

freírse=kiswaia; sniwaia. fuerza=karnika.


frenar=takaskaia; alki takaskaia. (hacer)=ai tâ baikaia.
frenillo=wan twisa awa; awa lupia. (por)=blestu.
freno=aras bîla mangka. fuga=plapanka.
frente=mawan; wan lal pura; nakra pura fugarse=plapaia; plis kum wina yukuwi
tani; dîa dîa mawan tani ba; kaina; ma- plapaia.
wan kat dukia. fugaz=istikira lap tiwi ba.
fresco=raya (almuk apia); kauhla; pâsa fugitivo=plapi yaba; plapi yukuwi tauki
pain; dus mâ laya kauhla. yaba; plaplapra.
frialdad=kauhla ba lâka; kaulhka. fulano=diakrani; ya ya kum.
frígido=kauhla. fulgor=ingnika.
frigorífico=kauhla dauki yaba. fulminar=imyula pulaia o lipaia.
frijol(es)=bins; snik. fumador=sigarit (twaku) dadira.
frijolar=bins nasla. fumar=diaia; sigarit (twaku) diaia; pakba-
frijolillo=slingslingya. ia.
frío=kauhla; kauhla ba lâka. fumigar=kiasma baku dauki yula saura
frito=kiskan. nani ikaia.
frívolo=yus âpu; bahki; ingni. función=diara kum saki marikanka; diara
frondoso=dus kum tnawa bara wahia ailal kum daukanka; warkka kum.
bri ba. funcionario=gabamint ra wark taki upli-
frontera=lainka; tasbaya lainka; piarkika; ka; gabamint ra wark tatakra.
kulki kaikan lainka; tnata; tasbaya lain- funda=taya; tilar taya; pura bikaika.
ka. fundación=bapanka; aipaswanka; mâkan-
fronterizo=piarkika o limitka baku ba. ka.
frotar=aubaia (wan wîna ra); sîka ni yu- fundador=papaskra; dadaukra; mâmakra.
kaia; kwakaia. fundamento=bapanka; plamaya; karna
fructífero=mâ âiwra; mâira; mâ ailal saki bapanka; diara kum bapanka; diara kum
o iwi; ai mâ bri ba. tâ krikanka; walpa bapanka.
fructificar=mâ iwaia; mâ âiwra takaia; fundar=bapaia; paskaia; playa bapaia;
mâ briaia. mâkaia; diara kum daukaia; diara kum
fruncir=snunkaia; kwala o dîa dîa srikaia. ra karna bapaia; smalkaia; smalkanka
frustrar=bahki ra bri balaia; mapara alki lalka tara sakaia.
takaskaia. fundidor=slaslilkra.
fruta=mâ; dus mâ. fundir=slilkaia (ayan o diara karna kum);
frutal=dus mâ iwi yaba. slilki daukaia; kiskaia.
frutería=dus mâ nani atki pliska. fúnebre=upla pruan tânka; uba sari.
fruto=mâ; dus mâ; plun mâ; mâ iwanka; funeral=upla pruan priaska o bikaia brih
diara kum mâ sakanka; tasba ra pâwi mâ wi ba.
nani. fungir=wark kum ra kaia.
fuego=pauta klauhi ba; pauta klauhanka; furia=kupia baiwanka; lawanka; kupia
raks lulkanka; karnika. baiwan tara lâka; karna munan lâka.
fuente=kârma, lî kârma; tingni kârma. furioso=kupia baiwi; lawi; kraskira; karna
fuera=latara; biara ra; lata tani; wihka. munikira.
fuerte=karna; karnira; dutki; karna dau- furor=kupia baiwanka.
kan pliska kum. furioso=kraskira; ai kupia baiwan ba.
124

furor=lawanka; praut lâka. gallina=kalila (mairin).


fusil=raks. (de monte)=suhar.
fusilamiento=raks ni sabi ikanka. gallinácea=kalila talia daiwra nani.
fusilar=raks ni sabi ikaia. gallinero=kalila watla; kalila main kakai-
fusión=diara kum buhni wina lî taki ba; kra; kalila uplika.
lukanka nani asla daukanka. gallito (pajarito)=wiswis.
fustán=mairin prâka mahta. gallo=kalila (wainhka).
fútbol=wan mina pruki pulanka; wan mi- gamelote=kbu; bû.
na ni bâl pruki ba pulanka. gamo=sula sâtka daiwra.
futbolista=mina pruki pulanka papulra. gana=brin daukanka; diara kum brin dau-
futuro=naika taim dukia; yu wala dukia; kanka; lukanka.
kainara balaia yaba. (de buena)=wilin pali.
(de mala)=tuswi; wilin apia.
G ganadería=bîp main kaikanka; bîp sa-
gabardina=kwala sâtka kum. hwanka; bîp sahwi ba pliska.
gacela=mina walhwal daiwra, sula sâtka, ganadero=bîpkira; daiwrira; bîp âiatkra;
ai aringka nani ba bulha bara ai nina tani bîp main kakaikra.
ra brisa, lal sirpi, mina yari. ganado=bîp; bîp daiwra sâtka sut; pura
gaceta=piua kum kum ra ulbi sakanka. lui (win taki) brin.
gafas=wan nakra glaska. ganador=diara o prisant kum win taki ba;
gajo=tnawa. win tatakra; pura lalura.
(de banano)=siksa twisa. ganancia=win takanka; diara saki bri ba
(de naranja)=andris tnawa. lâka.
gala=prâk o aisahkaia dukia pranakira. ganar=win takaia; win munaia; pura lua-
galán=waitna painkira; mairin kum lihki ia; lalah daukaia; mana briaia; kau pura
yaba. sakaia.
galante=sins tânka pain bri; mairin nani ganas=diara brin wan dauki ba.
wal ai aisanka pain mariki ba. gancho=alhni; alhnika; alhningka; alkai-
galantear=mairin kupia alkaia laik kaiki ka.
mita; kut munaia. ganchudo=alhnira; alhnikira.
galardón=mana yabanka; dîa dìa daukan ganga=sipar atki ba; diara pain kum lalah
mana. wiria aibapi bri ba.
galaxia=swara bîla; slilma bara tasba sât- ganglio=âikama.
ka nani kasbrika purara banhwi ba. gangrena=upla o daiwan wîna prui su-
galeno=daktar. kwanka; wîna sukwan saura kum.
galerón=rans tara. gángster=upla saurakira.
galgo=yul sâtka kum, istikira, mina nani ganso=klukum sât daiwra.
yari bara wîna lâwra. ganzúa=diara kum pîn o kiulh baku, pat-
galillo=wan twisa trakika; wan darkaya. lak nani bukutbaia dukiara.
galón=gialan; tururung. garabato=diara tânka âpu ulbanka, tuktan
galopar=plapaia; sarhwaia; prutwaia. sirpi nani dauki ba baku.
galope=sarhwanka; sarhwi plapi. garaje=truk nani dingki swiaia o paskaia
gallera (gallería)=kalila wainhka aikla- pliska.
klabra nani sahwi ba pliska. garantía=diara kum brin ba rait pali kulk-
galleta=biskit; tâni damni. bia baku yus taki ba.
125

garantizar=yamni kasak daukaia; kasak gavilán=tritri sâtka; istapla; yakal.


bapi swiaia diara kum ba rait kulki dau- gavilla=kluban; kukanka; wisingban.
kan kabia. gaviota=bubi; kirlaks sâtka nani.
garañón=aras wainhka, kiamka sakaia gaznate=tiklu; wan kârma pura pîska ba.
dukiara bri ba. gema=walpa manakira sâtka kum.
gardenia=tangni sâtka kum. gemelo=sutki; pauhki; pamhki.
garete (al)=gabamint âpu. gemido=mamna lulkanka; tikluka; latwan
garfio=alinhka kum ayan ni paskan. o panis saki binka.
garganta=kârma; kârma wakia. gemir=mamna lulkaia; ahbaia; inaia; la-
(del pie)=wan rawka. twan o sari brih inaia; daiwan inaia o
gargarizar=lukbaia; ulukbaia. ahbaia.
garlopa=kiamda “plen” munaika tara bri genealogía=taika kiamka; taika; taya;
ba. taika kiamka kulki kaikanka.
garra=asmala; daiwan tnawira mina as- generación=kiamka; daknika kiamka;
mala. tayka; mani yawanaiska.
garrafal=uba saura; saura pali. general=aiska; sut tânka ra; war wihtka
garrafón=batil tara kum. tara kum.
garrapata=traka. generar=sakaia; diara sakaia.
garrobo=islu; iswili. género=sât; sâtka; kwala; upla, daiwan,
garrocha=dus yari kum pâlaia dukiara inma o diara nani aslika diara kum ra ai
yus muni ba. talia ba.
garrotazo=dus pata; dus ni pruki ba. generoso=yayura; kupia painkira; kupia
garrote=dus twakni bara karna. pihnira; kupia saura apia; padin munaia
garrotear=dus ni prukaia; wipaia. wilin.
garrucha=trit dusa; kiwa o dîa dîa awa Génesis=Baibil wauhkataya pas nina; tâ
blakaia dusa. dukia; tâ krikanka; paskanka.
garza=yami. genio=kupia dara; kupia tânka; kupia
gas=ingni laya; pâsa. yamni o saura sapa; upla sinskira.
gasa=kwala tanta pali. genital=mahbra; kiamka sakaia dukia.
gasolina=giasalin. genocidio=upla masraka o kiamka kum
gasolinera=giasalin atki pliska. iki âpu daukanka.
gastado=yus muni tikan. gente=upla; upla nani sut.
gastar=tikaia; yus muni tikaia. gentil=kupia pain; upla Ju apia ba.
gasto=yus muni tikanka; dîa dîa yus muni gentío=upla ailal; dakni tara; (upla) kwâ-
tiki ba lâka. ra.
gástrico=wan biara o klunhka tânka bri gentuza=saura pali kulki uplika.
ba. genuflexión=bawi o lula kriki munanka.
gastritis=biara puskanka. genuino=sunu; miks apia; kasak aihwa;
gastronomía=plun nani ridi daukaia sins- kunin lâka ra apia ba; rait; pain.
ka lâka. geografía=tasba ra dîa dîa bâra ba stadi
gatear=kwasaia; kwasi ulaia. munanka o sinska lâka.
gatillo=pindar; raks trigarka. geología=tasba nahki bal takan ba stadi
gato=pûs; pusi; mini. munanka.
(tigre)=krubu. geometría=tasba kulki kaiki ba lâka; yah-
gaveta=dra; bâks. pika kulki kaikanka.
126

gerente=wark wihtka tara kum; pura ka- gloria=mayunra; prana; Gâd ra mayunra
kaira; tâ uplika. lawana kum; glori; mayunra lâka kum.
germen=siknis yula kum; dîa dîa yula. gloriarse=aimayunaia; praut takaia; ai wî-
germinar=pâwaia; baiwaia; urhwi pâwa- na ra lilia tara briaia.
ia; wahia baiwi takaia; slaunhka baiwa- glorificación=prana daukanka; mayunan-
ia; tara takaia. ka; mayunra.
gesta=upla kum wark tara nani daukan ba glorificar=mayunaia; prana daukaia; ma-
aslika. yunra tara daukaia; prana yabaia; Gâd ra
gestación=luhpa nani ai yaptika biara bi- mayunra dauki kulkaia.
lara pâwaia tânka; kwihra tiwan piua. glorioso=pranakira; ingnikira; glorikira;
gestar=yapti ai biara bilara luhpa briaia mayunra prana daukaia sip; prana lâka
ba. briaia sip.
gestión=daukanka o wark kum diara kum glosario=uya kakaira apia bîla nani ulbi
alkaia dukiara. sakanka.
gesto=mawan nahki dauki ba; ai mihta glotón=plun papira; bîla maihsa; bîla
wauhanka. maihsira; wantkira.
gigante=upla yahpa an yari tara; ulak ta- glúteo=wan tnata dusa pîska ra wan wîna
ra. bunhka yumhpa ba nina.
gigantesco=tarka tara. gobernador=wihta tara; tawan wihtka
gimnasia=iksasais dauki wan wîna tara kum; gabamint lalka; tâ bri yaba; gaba-
karna daukanka. mint tâ brabrira.
gimnasio=iksasais dauki pulanka kum lan gobernante=kuntri kum ra ra rul muni ba.
takaia pliska. gobernar=tâ briaia; wihta aimakaia; ga-
ginecología=mairin wîna pîska nani stadi bamint warkka daukaia; tapahkaia; pura
muni sinska lâka. kahbaia; wakaia; kaina kahbaia; wihta
gira=plis nani ra impaki muni, kli tawi aimaki wakaia; wihta aimaki tâ briaia.
balanka ba. gobierno=gabamint; wihta aimaki tâ bri
girador=wawilwra (wawilra). ba lâka.
girar=wilbaia; watawaia; pulaia; tawaia; goce=lilia lâka; lilia bri ba lâka.
wilwi tawaia. goleta=slaup.
girarse=wilwaia. golfo=klukia; kabu pîska tara auhya un ra
girasol=tangni lalahni sâtka kum. dimi bali ba.
giratorio=wilwaikira; wawilwra (wawil- golondrina=irayapti; plipli.
ra). golosina=piaia dukia damni; sugaplum.
giro=wilwanka; tawanka; kararwanka; goloso=sugaplum lalihkra; bîla maihsira.
kararbra; wilwi tawanka. golpe=prukanka; diara kum bui wala ra
gitano=upla sâtka kum Yurop tani ra ma- karna pruki ba.
ni wihka luan nani ra iwi kan ba. golpeador=praprukra; kakapra; prukaika;
glacial=kauhla. kakinhbra.
gladiador=alba kum aiklabaia dukiara ba- golpear=prukaia; kinhbaia; kungbaia;
man trin muni kan ba. lingbaia.
glándula=âikama; wan wîna ra mâ lupia. golpiza=pruki saura munanka.
global=aiska. goma=diara babatni kum; rum din la-
globo=diara prumhni o raun kum; tasba twanka o saura daukanka.
(raun aiska). gongolona=suhar; tinamu.
127

gonorrea=iskadura (iska dura). granada=karna baiwi dukia kum.


gordiflón=batanira; swapni; pahni. granadilla=drap; drap tara.
gordo=batana; batanira; nuhan. granadillo (árbol)=rusut.
gordura=batanka; wîna yahpika; wîna grande=tara; yahpa; yahpira.
batanka. grandeza=tarka; yahpika; tara ba lâka.
gorgojo=tuhtu; bliti. grandioso=tarka tara; yahpira; tara pali.
gorgotear=kululwaia. granero=dus o plun mâ auhbi bri pliska.
gorila=ruskika sât daiwra tara kum; guri- granizo=lî klaswan; ais mâ.
la. granja=insla; insla tara; daiwan sahwi
gorjeo=piawira kum kum aiwani piua ra pliska.
bin sâtka kum dauki ba. granjero=insla o daiwan sahwi pliska bri
gorra=kiaput. uplika.
gorrión=tininis; tininiska; rindis. grano=mâ; mâ sirpi kum; yuya; yukri;
gota=tahwanka; drap kum; dusa klahwan wan wîna puskanka sirpi kum.
sikniska. grasa=batana; daiwan batanka karna ba;
gotear=tahwaia; iswaia. batana krauhni; batanka.
gotera=tahwanka; tahwaika; lî tahwi yaba gratificar=tingki daukaia; tingki daukan-
(utla bilara). ka mana yabaia; âuyapah daukaia.
gotero=tahkaika. gratis=mana luha; mana âpu; prisant; ma-
gozar=lilia takaia; lilia kaia; diara kum na kulkras; bahki; mana âpu lâka ra.
briaia. gratitud=tingki lâka; tingki bri lâka; ting-
gozo=lilia; liliaka; lilia lâka. ki marikanka; tingki lukaia lâka; yamni-
gozoso=liliakira; lilia. ka yabanka.
grabar=ayan, dus o diara wala purara su- grato=tingki lâka bri; tingkikira; lilia lâka
kutbaia. bri; yamni bri yaba; kupia param; pri-
gracia=kupia pihni lâka; umpira kaikan sant lâka bri.
lâka; hilp munan lâka; yamni lâka pura- gratuito=prisant; mana luha yabi.
ra mangkan ba lâka; Gâd prisantka kum; grave=saura; pruaia lamara ba; twakni
Gâd hilpka; mawan yamnika o painka. (bîla baikra).
gracias=tingki. gravedad=pain apia tânka; tasba lilapas
(muchas)=tingki pali. kat aubi brih aula karnika.
gracioso=pain watauki ba; kikan wan graznar=kwakbaia.
dauki yaba; kikan dawanka. gremio=upla nani wark sâtka kumi dauki
grada=tips; mina mangkaika; yaman aslika.
mangka; mina mangka. greña=upla tâwa main kaikras, aihka sau-
grado=skul manka; uli waia yabalka (tân- ra bri ba.
ka ailal ra); praiska. grey=dakni; daknika; kristian nani dakni-
gradual=tawa tawa. ka; bîp sâtka daknika kum.
grama=twi; inma; prata. grieta=tuhunat; tasba ra o diara wala kum
gramática=kasak kat aisi kaikaia bara ul- ra baiwanka taki ba.
baia tânka sin; bîla kum kasak aitani kat grifo=diara laya taki waia kîka.
aisaia lâka; upla bîla paskanka tânka. grillo=ritrit; daiwan lupia; piram; grisia.
(histórica)=blasi uplika bîla nani dahra grillos=mina priskaika.
pliki ulbanka. gringo=Stets uplika nani ra nina yabi ba.
gran=yahpa; tara; yahpira. gripe=rih bara siahka yabi sikniska.
128

gris=puputni; mapla buhutni. guarapo=kayu laya.


gritador=wawinra; kakisbra. guarda=aiwawahkra; aiwahkaika; kaina
gritar=kisbaia; winaia; pura winaia; ina- kakahbra; kaina kahbaika; main kakai-
ia. kra, marsin.
gritería=winanka; winan binka; winra. guardabarranco=tnawira aiwawanra sât-
grito=kisbanka; winanka. ka kum.
gritón=wawinra. guardabosque=unta biara o twi main kai-
grosería=tânka saura bri ba lâka. ki uplika.
grosero=tânka saura o tâski bri. guardacostas=kuntri kum kabuka un nani
grosor=diara kum twaknika. main kaiki tauki shipka.
grúa=diara wirha nani buki sunaia misin- guardaespaldas=upla kum ra main kaiki,
ka. watska taki uplika; watska tatakra; main
grueso=yahpa; twakni; tarka; batanira; kakaira.
bauha; twaknika; diara kum yahpika. guardar=kaina kahbaia; main kaikaia; a-
grulla=suk; suk tara. pahki briaia; aihwakaia; alki bri kaia;
gruñido=kwirku ai bîla ni dauki binka. kulkaia; diara kum daukaia ba wina alki
gruñidor=âiuhbra; âiurkbra. takaskaia; alki takaskaia.
gruñir=urkbaia; arbaia; kakma kraukbaia; guardatinaja=ibihna.
urhbaia; mamna lulkaia. guardería=tuktan sirpi nani main kaiki
grupo=dakni. pliska o watla.
(eclesiástico)=prias watla o kristian guardia=aiwawahkra; wardia.
daknika. guardián=aiwawahkra; kaina kakahbra;
gruta=kipla nani ra unta o pakni kum bâ- main kakaikra.
ra ba. guarida=kaina kahbaia pliska; mahmun-
guabina=bahia; inska sâtka kum, wînka ta; nankaya; daiwan nani dimi yapi o
ba swapni an auhni. yukuwi pliska; upla kum dimi yukuwi
guabul=plun laya platu, siksa o plas wal pliska.
dauki ba. guaro=waro; rum; bla takaia dukia.
guabulero=tuskaya. guarumo=planh (dusa); puhlak sâtka sut.
guacal=kahmi. guatuza=kiaki.
guacamayo=apu; apawa. guayaba(o)=sikra; sigra; kru.
guácimo=kîra. guayabal=sigra o kru ailal pâwi ba pliska;
(macho)=kîra wainhka. sigrikira; krukira.
guajiniquil=bribrit; sangsang; yakitkit. guayacán=dus sâtka kum.
gualiqueme=tukrung. gubernamental=gabamint tânka o dukia.
guamil=insla prata. guerra=aiklabanka; war.
guanábana=dwarsap; swarsap; punu. (mundial)=tasba aiska war aiklabanka.
guanacaste=tuburus. guerreadora (hormiga)=israng; taring
guano=puhlak; planh; tnawira nani kabu yula.
ra tauki kânka, tasba auhni daukaia du- guerrear=war aiklabaia; war bukaia; ma-
kia baku yus muni ba. para buaia.
guante=mihta dingkaika; globs. guerrero=war uplika; war aiklaklabra;
guapinol=laka; laka dusa. suldiar; war lâka bri.
guapo=painkira; mawan painkira. guerrilla=war aiklaklabra nani daknika
guapote=sahsing; blibli. sirpi ai waihla ra dimi aiklabi ba; laki
129

kaikaia bara yukuwan ra trabil yabi dak-


nika.
guía=tâ brabrira; tâ tapahkra; yabal kakai-
H
haber=briaia; kaia.
ra; marsin.
haber(es)=dukia nani; dîa dîa bri ba du-
guiador=tâ brabrira; tâ tapahkra.
kia.
guiar=tâ briaia; tâ pahkaia (tapahkaia);
hábil=sip yaba; dîa dîa daukaia sip; âuya
yabal marikaia.
mâkira.
guillotina=blasi piua ra upla lal dakbaia
habilidad=sip ba lâka; karnika; diara kum
wisi yus muni kan misinka; skiru o mi-
daukaia karnika; âuya mâ lâka; sip kaia
sin baku kum wauhtaya klakaia dukiara.
lâka.
guindar=pamaia; langkaia.
habilitar=sip kaia daukaia; yarka sip ka-
guindarse=aipamaia.
ia; yarka daukaia sip kaia; hilp munaia;
guindo=kwalkwal; plis witni.
karnika yabaia; tâ baikaia.
guineo=siksa.
habitable=plis kum ra takaski iwaia sip
(cuadrado)=plas.
yaba.
guiñador=nakra kiakiuskra.
habitación=utla; utla bîla; iwanka; takas-
guiñar=(nakra) kiuskaia; (nakra) klipaia;
kanka; takaskaia pliska; iwaia pliska.
ipaia.
habitante=âiwra; takaski iwi yaba; tawan
guirnalda=tangni nani kraunka.
o kuntri kum ra iwi ba uplika; tawan o
güis=wîs; kitauhka.
kuntri uplika.
guisado=plun auhnikira sâtka kum.
habitar=iwaia; tasba kum ra iwaia; takas-
guisar=plun piaki auhni daukaia; stiu mu-
kaia; utla brih iwaia.
naia; kiskaia.
habitat=daiwan o inma sâtka nani iwi tas-
güiscoyol=sih; kakatrus.
baya pîska ba.
guiso=plun auhni daukan kum.
hábito=lâka; tânka; dîa dîa kum piu bani
guitarra=tramhtram; gitar.
ra dauki bara sip swiras ba; napakan na-
guitarrista=gitar kakangbra.
ni dimi ba prâka; pasin.
gula=gridi lâka; plun ailal piaia lâka.
habla=aisanka; bîla aisanka; aisi ba lâka.
gusanillo=liwa sirpi lupia.
hablador=aisasara; dahra aisasara; aisai-
gusano=liwa.
ka.
gustar=dabi (pih o dih) kaikaia; lihkaia;
habladuría=aisanka; bahki o tanis aisan-
laik kaikaia; yamni kaikaia; pain kaika-
ka.
ia; brin daukaia; dakamaia.
hablantín=aisasara; sturi aisasara.
gustazo=aunhka brinka tara.
hablar=aisaia.
gusto=aunhka; painka; yamnika; lilia lâ-
hacedor=dadaukra; papaskra; mamunra;
ka; kupia aiska wina daukaia luki lâka.
paskaika; diara sut Papaskra; Gâd.
(con mucho)=wilin pali; wilinkira.
hacendado=diara ailal bri yaba; daiwan
(no tiene)=aunhkas; yamni apia; pain a-
ailal sahwi uplika.
pia.
hacer=daukaia; paskaia; mâkaia; munaia.
(por)=kaiki.
(daño)=saura munaia.
gustosamente=wilin pali; wilinkira; wilin
(falta)=apaia.
lâka ra.
hacerse=takaia.
gustoso=auhni; wilin; wilinkira; diara
hacia=mapa; mapa tani; tani; mata.
kum tani ra pain kaiki yaba.
hacienda=insla tara.
gutural=wan kârma dukia o tânka bri ba.
130

hacha=asa; ahsa. hechicero=sukia; trikkira.


hachazo=asa pata; asa ni pruki ba. hechizador=saikira; sukia lâka ra sîka da-
halagar=tatuskaia; upla kum ra kunin lu- daukra.
kanka wal tara o pain sa kulkaia. hechizar=sîka munaia sukia lâka ra; trik
halar=aubaia; raskaia; kwahkaia. munaia; kupia alkaia.
halcón=iskri; tritri; yakal sâtka. hechizo=sukia lâka bri; sukia lâka ra dau-
hálito=wingka puhbra. kan ba.
hallar=sakaia; pliki sakaia; wal prawaia. hecho=daukan; daukanka.
hallarse=bahara kaia. hechor=dadaukra.
hallazgo=sakanka; pliki sakanka. hechura=daukanka; paskanka; daukra.
hamaca=silmika; slilmika. heder=bisbaya takaia; swahwaia.
hambre=plun wan dauki ba; plun bla; hediondez=bisbayka; swanhka; diara bis-
plun tiwan(ka); plun wahwan; sanglang. baya.
hambriento=brin dauki; plun pin dauki; hediondo=bisbaya; kîa saura; swahni.
dîa dîa brin daukikira. (zorro)=waibla.
hambruna=plun wahwanka tara; sang- hedor=bisbayka.
lang. hegemonía=karnika lâka.
haragán=srinwankira; srasrinwra; kakirh- helada=lî nani klaswi ba taim uba kauhla
bra; sringwankira. tâka mita.
haraganear=srinwaia. helado=kauhla; kauhla takan; ais damni-
haraganería=srinwan lâka. ka.
harapo=kwala sukra an almuk. helar=kauhla daukaia; kauhla mita karna
harina=plawar. daukaia.
hartar(se)=piaia; ailal piaia; ailal pih o helarse=kauhla takaia; kauhla mita karna
dih banhkaia; pih âuyapah takaia; tayat takaia; wîna aiska kauhla takaia.
takaia. helecho=dista o kauhla pliska ra pâwi ba
harto=ailal; pura lui; pura lui lâka ra; dusa sut; kukupia; ispri; ispriri.
banhwan. hélice=wilwaika; papela; papilka, mihta
hartón=plun papira; bîla maihsira. balhbaika.
hasta=kat; baha kat. hembra=mairin; daiwin mairin.
(aquí)=naha kat. hemisferio=diara raun kum baikanka wâl
¿hasta cuándo?=¿ahkia kat? bri ba wina kumi bani ba.
(entonces)=baha kat ra; baha kat mika. hemorragia=tala baiwanka; tâlia wakia
(mañana)=yauhka kat. wina tala baiwanka; wan wîna wina tala
hato=dakni; daiwan dakni kum. plapanka.
hay=bâra sa; bahara sa. henchir=lasbaia; tukuskaia; banhkaia.
no hay=âpu. henchirse=puskaia; tutumaia.
hazaña=karnika marikanka wal wark tara hendedura=klaki dingkanka; klaki bai-
kum daukanka. kanka; lisbanka; baikanka.
hebilla=bilk lal; bukil. hender=baikaia; klaki dingkaia; klaki bai-
hebra=wakia. kaia; lisbaia.
(del pelo)=tâwa mina. hendidura=kwawanka bîla yahpa an yari.
hecatombe=upla nani iki tikanka. hepático=âuya siknis bri; âuya dukia; âu-
hectárea=iktaria. ya tânka bri.
hechicería=sukia lâka. hepatitis=âuya puskanka; âuya sikniska.
131

heraldo=sturi twatwilkra. kum.


herbáceo=twi tânka bri; twi baku. herpes=sihri; sus; wan taya pura bubunh-
herbicida=inma saura yaka pâwaia apia wanka.
saika. herradura=aras mina ra ayan raun kum
herbívoro=twi pi ba daiwra; twi papira. mangki ba.
heredad=prapati; ritska lâka; yuyaka na- herramienta=ayan o stil wal paskan du-
ni; wailang; dukia pahni. kia.
heredar=pruan yaba dukia dawanka taka- herrar=bran angkaia; mark munaia.
ia; prapati kum briaia. herrumbre=mâka; ayan mâka.
heredero=dukia dawanka; prapati ai mih- hervidero=lukwanka; lukwan binka.
ta ra swin ba; prapati dawanka. hervir=piakaia; lukbaia; puihkaia.
hereje=serts smalkanka kasak mapara ba- hervirse=lukwaia; piawaia; puihwaia.
bura. híbrido=inma o daiwan kiamka sât wala
herencia=pahni; prapati; raitka bara yu- wina bal taki ba.
yaka nani upla mihta ra takaski ba. hicaco=bihu; biuhu.
herida=insaukanka; insauhkanka; kla- hidrofobia=lî sîa yabanka tara.
kwanka; lukanka ra trabil muni yaba lâ- hiel=(wan) pîra.
ka. hielera=ais dingki bri dukia.
herido=insauhkan; latwan brin. hielo=ais; lî klaswan; lî kauhla karna ta-
herir=insaukaia; prukaia; latwan yaia; ku- kan ba.
pia sauhkaia. hierba=twi; inma; inta wahia.
herirse=klakwaia; insauhkaia; nasauhka- hierbabuena=inma sâtka kum kîa pain
ia. bri ba.
hermafrodita=wainhka bara mairin tânka hierro=ayan; silak.
bri ba. hígado=(wan) âuya, wan mabita.
hermana=lakra mairin; muihni mairin; higiene=wîna tara yamni brih siknis wan
lakra; kîka. alkaia apia dukiara natka; klin iwanka
hermandad=muihni nani ai taika baku ba tânka.
tânka; pâna lâka kasak. higo=kwah damni mâ.
hermano=muihni; muihni waitna; lakra higuera=kwah damni dusa.
waitna; mahma. hija=luhpa mairin.
hermosear=painkira daukaia; aukampura hijastra=kauhka; ai maya luhpia mairin.
daukaia. hijastro=tapukra; luhpa kuya; ai maya
hermosearse=painkira takaia; aukampura luhpia waitna.
takaia. hijo=luhpa (waitna); kiamka.
hermoso=pain; painkira; pranakira; au- hilacha=kwala wina pîs slihwi taki ba.
kampura. hilar=mamaia; purbaia; bitikaia.
hermosura=painka; prana. hilera=lama kat auya ba.
hernia=plauya iwan sikniska; mâ baku hilo=trit; awa; sipaia awa.
wan plauya ra iwi ba dukia. himno=lawana.
héroe=waitna kupia karnira; waitna si- (nacional)=kuntri lawana (lâwanka).
brinkas; waitna tara; diara tara kum dau- hincar(se)=lula krikaia; sabaia; silak ni
kan waitnika. sabaia.
heroína=mairin kum diara tara daukan hinchar=yarka puskaia; banhkaia.
mita kulkanka yabi ba; “droga” sâtka hincharse=puskaia; banhwaia.
132

hinchazón=puskanka. daukanka kum.


hipertensión=wan tâlia wan wîna ra nah- homicida=upla âikra.
ki plapi ba wina purara ulanka. homilía=Dawan bîla tânka smalkanka.
hipo=lama sukutwanka (skutwanka). homólogo=wal ai talia.
(tener)=sukutwaia; lama sukutwaia. homosexual=waitna ai tahkia bara mairin
hipocondrio=yarauhka. ai tahkia wal ai wîna brinka dauki ba.
hipocrecía=kunin lâka; kunin lâka ra dia- honda (la)=praukpraukia; walpa lulkaia
ra daukanka. dukia; klinsat; kwalpira.
hipócrita=kunin lâka ra dauki ba; kunin- hondo=tihu; pakni; pakalhni.
kira; ai mawan wâl bri uplika. hondura=tihuka; paknika.
hipódromo=aras bara truk nani ris mang- honestidad=wapni lâka; yamni lâka; ka-
ki plapi pliska. sak ba lâka.
hipopótamo=daiwan tarka kum, mina honesto=kasak lâka bri; kasakkira tânka
kunhku bara bîla yahpa, awala nani ra i- bri.
wi ba, Aprika ra baman bâra sa. hongo=yula; srapka; lama.
hipoteca=diara kum purara raitka bri ka- honor=mayunra daukan; yamni kulkan;
ia, baha wal tras kum aibapaia dukiara. kasak kulkan lâka; prana; mayunra.
hiriente=insauhkanka o latwan yabi ba. honorario=upla kum piu kunhku wark
hirviente=lukwi yaba; piawi. dauki ai mana bri ba.
hispano=ispail. honra=mayunra; kasak kulkan lâka.
hispanoamericano=ispail-miriki. honrado=saura lâka briras; kasakkira;
historia=dahra; sturi; patitara piua dahra wapni.
o sturka; matira. honrar=mayunaia; tara kulkaia; yamni
historiador=sturi ulbi uplika; sturi âiul- kulkaia.
bra. hora=awar.
historial=dîa daukan ba sturka sut ulban- ¿Qué hora es?=¿Dîa taim sa?; ¿Dîa a-
ka. war?
historiar=sturi nani paskaia o ulbaia. horadar=unta klauhbaia.
hocico=kakma (kwirku kakma sât). horario=awar nani tânka; diara daukaia
hogar=utla. awarka nani mangkan ba.
hogareño=utla bara pamali rayaka kat i- horca=langki ikanka; langkanka.
waia lihki ba. horcadora (avispa)=latawira uluka.
hoguera=pauta mukan kum. horcón=bîn.
hoja=waha; wahia. horchata=diaia dukia auhnikira.
hojarasca=dus wahia nani kauhan ba as- horizonte=kasbrika banhta tasba wal pra-
lika. wi ba.
hojear=wauhtaya wahia lakaia. hormiga=papu; pahpus; papus.
¡hola!=¡naksa!, ¡oih! (hedionda)=skahpu; papu bisbayra.
holgazán=srinwankira; srasrinwra. hormiguear=diwaia.
holocausto=Ju nani sakripaiska kum; ais- hormiguero=nâka; papu nâka.
ka angkan sakripaiska. (oso)=wingku.
hollín=alami; lahlata. hornear=angkaia; brit angkaia.
hombre=waitna; waikna; upla. horno=kubus; brit angkaika.
hombro=(wan) pahpaya. horrendo=saura pali; saura mita kaikaia
homenaje=upla kum ra kulkanka yabi aitani apia ba.
133

horrible=sibrinkira; sirang ikankira; sau- kum utla ra lilia dingki ba.


ra. huesudo=dusira; dusa baman.
horror=sibrin tara. huevo=mahbra; kalila mahbra; daiwan
hortaliza=piaia pata mâ plis sirpi ra o utla tnawira mahbra.
lamara mangki ba; insla sirpi nani ra dus huída=plapanka; yukuwi plapanka.
mâ nani mangki ba (tumatis, kiabits, ban huir=plapaia; yukuwi plapaia.
ban). hule=tasa; tasa dusa.
hosco=usku. hulla=walpa maskuka.
hospedaje=upla yapaia watla; wan watla humanidad=upla sut aslika; upla puk as-
ra lilia dingki ba lâka. lika ba.
hospedar=upla kum utla ra dingki briaia. humanitario=upla painka dukiara kaiki
hospedarse=utla kum ra dimaia. ba; upla kupia pihnikira, latwankira.
hospicio=upla umpira bara impapakra na- humano=upla aihwa; upla tânka bri ba; u-
ni dingki briaia watla. pla sâtka; upla.
hospital=rakaia watla; aspital; upla sik- humareda=kiasma ailal taki ba.
niskira nani watla. humear=kiasma daukaia (sakaia, takaia).
hospitalidad=nit uplika nani ra utla ra humedad=buswanka; bibitnika; buskan-
dingki pain muni ba. ka.
hospitalizar=upla kum aspital ra brih wa- humedecer=bibitni daukaia; buskaia.
ia. humedecerse=bibitni takaia; buswaia.
hostia=holi komunian britka. húmedo=buswan; bibitni; bibitwi.
hostigar=trabil munaia; kupia baikaia; húmero=wan klahkla dusa wan pahpaya
saura munaia. wihki wan tingtingka lilapas kat ba.
hostilizar=waihla ra saura munaia. humildad=bawikira lâka; prautkas lâka.
hotel=otel; yapaia watla; impapakra ya- humilde=bawikira; prautkas; umpira.
paika o watla. humillación=bawanka; bawanka lâka;
hoy=naiwa. mayara iwanka; bahki kulkanka; swira
(mismo)=naiwa pali. paskanka.
hoyo=unta; tasba unta; pakni; maunhta; humillar=mayara daukaia; bahki kulkaia;
kwalni. swira paskaia.
hoz=ispara dusira; ispara sâtka. humillarse=bawaia; prautkira apia kaia.
hueco=untra; bîla untra; ahu; pakalhni. humo=kiasma.
huelga=upla wark takras piua ba; wark ta- humor=kikaia dukia bri ba.
takra nani ai warkka takaski ba ai bâska hundimiento=rungwanka; rungkanka.
nani ra lâ kum kum nani kahbaia dukia- hundir=rungkaia.
ra. hundirse=rungwaia; dimwaia; prum iwa-
huella=(mina) taibanka; mina wapan ia.
markka. huracán=prari.
huérfano(a)=rau; aisa âpu, yapti âpu; tuk- huraño=upla sîa dauki ba; upla sîa plapi
tan aisika o yaptika pruan ba; aisikas. yaba.
huerta=insla kum; dus mangkan pliska hurtadillas (a)=sâbi; biki; yukuwi.
kum; giadin. hurtar=implikaia; dakbi briaia; naplikaia.
huerto=dus mâ nasla. husmear=kîa briaia; usbaia; kiawalaia;
hueso=dusa; upla o daiwan dusa. kîa kiawalaia; usbaia; kakma usbaia.
huésped=wapi bal takaski uplika; upla
134

I ilegítimo=lâ kat apia; lâ apia ba.


iceberg=kauhla tara iwi kabuka nani ra (hijo)=bastar; marit luhpia apia.
ais maulka tara lî purara awi ba. ileso=latwan briras ba.
idea=lukra; tânka; amnin; luki sakanka; iletrado=sins tânka kakaira apia ba.
âuya mâ; lukra. ilícito=lâ tânka kat apia; lâ tânka kat ya-
ideal=lukanka ra baman yaba; kanra yam- ras; rait apia; saura; lâ kat apia.
ni tânka bri. ilógico=tânkas.
idear=lukaia; kupia ra paskaia. iluminación=ingni daukanka (yabanka);
ídem=sim sât; wal baku. ingni takanka, ingnika; ingwanka.
idéntico=wal baku; tânka sut ra wal baku iluminar=ingni daukaia.
yaba. ilusión=wan kupia ra paskan ba; diara o
identificar=wal baku daukaia; upla o dia- lilka kasak apia wan lukanka ra ba.
ra kum pliki yaba baha sapa kaikaia. ilustración=marikanka; param dauki ma-
idioma=bîla; bîla aisanka; upla bîla; upla rikanka.
bîla aisanka. ilustrar=sinska lâka ra ingni daukaia; pa-
idiosincrasia=upla bani nahki ai natka, ai ram dauki marikaia.
lukanka bara ai daukanka bri ba. ilustre=sinskira; tara yaba; ingni yaba;
idiota=sinskas; upla sinskas; lal ba pain a- pain yaba.
pia. imagen=lilka; talia; dîa dîa lilka paski
idólatra=aidul nani ra mayuni ba. daukan dukia; lilka karban.
idolatrar=mayunaia; aidul nani ra ma- imaginación=lukanka; sinska ra dîa dîa
yunra daukaia; upla ra uba pali latwan lukanka kum; rait aihwa apia lukanka
kaikaia. kum; bahki lukanka.
idolatría=aidol (aidul) láka; aidul ra ma- imaginar=lukanka ra luki kaikaia.
yunra daukaia lâka. imaginario=lukanka ra baman bri yaba.
ídolo=aidol; aidul; idan nani gâdka bah- imbécil=swapni; sinskas; lukankas.
ki. imborrable=siauhaikas; siauhbaikas; diki
idóneo=diara kum mapa ra pain ba. sakaikas.
iglesia=prias watla; kristian daknika; sots. imitable=tnata lukaia sip; dîa dauki ba
iglú=ais ni paskan watla, kauhla pliska ra baku daukaia sip.
iwi uplika nani dimaia dukiara. imitación=tnata lukanka; tnatka.
ignominia=upla sut mawanra saura mu- imitar=tnata lukaia; tnata luki daukaia;
nanka. nina blikaia; upla dîa dauki ba baku
ignorancia=diara tânka kaikan luha ba lâ- daukaia.
ka. impacientar=yaka upla ai kupia sâp ba
ignorante=diara tânka kaikras; lan âpu. tikaia.
ignorar=diara tânka kaikaia apia; ai dara impaciente=sâp apia; kupia sâp takaski
walras kaia. briras.
igual (igualmente)=wal baku. impar=wal baku apia; mayas.
igualar=wal baku daukaia. imparcial=tnaya kumi ra baman apia.
igualarse=wal baku takaia. impartir=yuaia; wiaia; baiki sakaia.
igualdad=wal baku lâka. impecable=saura daukaia sip apia; saura
iguana=kakamuk; wangsuk. daukaikas.
ilegal=lâ tanka kat apia; lâ mapara; lâkas. impedido=skahwa; sakawa.
ilegible=aisi kaikaia sip apia ba. impedir=alki takaskaia; diara kum dauka-
135

ia ba wina alki takaskaia; prihbaia. imprenta=print muni pliska; buk nani ul-
impeler=tukbi brih waia. bi saki pliska.
impenetrable=sip dimi waras ba. impresión=taibi wan lukanka ra dimi ba
imperar=purara aimakaia; wihtka o king- lâka.
ka aimakaia. imprevisto=bîla kaikras kan taki dukia.
imperdonable=padin munaikas; padin imprimir=taibaia; print munaia; mark
munaia sip apia. munaia; taibi munaia.
imperfecto=aitani kat apia; aitani apia; improductivo=mâ sip sakras ba.
aiska yamni apia; diara saura kum bri; improvisar=pain ridi apia si daukaia ba.
skahwa. imprudente=taniskira.
imperialismo=pulitik natka ra kuntri impuesto=kahban; lal mana; diuti mana;
kum bui ai karnika wal wala nani ra tai- dîa dîa mana sakanka; mana mangkan-
bi ba. ka.
impermeable=lî dimras; lî dimi luras; lî impugnar=mapara aiklabaia; prukaia o
sip luras. taibaia sip apia.
imperio=king lâka; king aimaki ba. impulso=mahka daukaia ba lukanka.
ímpetu=karna munanka; karnika tara wal impune=panis munras; panis briaia sip a-
munanka; karna muni daukanka. pia; panis o latwan briaikas.
impío=saurakira; watawikira; lalukra a- impureza=tâski lâka; tâskika; sunu apia
pia. ba lâka; sakwanika.
implacable=kupia karna. impuro=sunu apia; tâski; sakwani; saurka
implantar=bapaia; natka, lâ o sinska kum mita sauhkan; holi apia; diara bahki wal
bapaia. miks munan.
implorar=makabaia; tânkira pali makaba- imputar=purara kahbaia, mangkaia o su-
ia; upla kum ra diara kum daukbia ma- naia; upla kum ra pâtka saki yabaia; pât-
kabaia. kira kulkaia; saura daukan ba lal ra kah-
imponer=purara kahbaia; mangkaia; su- baia; kulkaia.
naia; purara sunaia; lal purara mihta ni inaccesible=dimi waia sip apia; waia kar-
mangkaia o kahbaia; bapaia. na; dimi waia karna; briaia sip apia; plis
impopular=upla nani bui pain kaikras ba. kum ra dimi waia sip apia.
importante=tânka tara bri ba. inactividad=wark daukras o aiawras nat-
importar=kuntri wala wina diara bri ba- ka.
laia; bri balaia; kupia ra luki kaia. inactivo=diara dauki apia; srinwi; dauki,
imposibilidad=sip apia ba lâka. muni o tauki apia; sâp; yapi; pruan.
imposible=sip apia; daukaia sip apia; tân- inagotable=luras; danh takras; danh ta-
ka kumi ra sin sip apia. kaikas; yus muni tikaia sip apia.
imposición=kahbanka; purara kahbanka. inaguantable=wahwaia sip apia; wahwai-
impostor=kunin dadaukra o mamunra; kas.
kunin lâka ra dadaukra; kunin nina kum inalterable=kau sunaia sip apia; aihka ra
bri ba uplika. lakaia sip apia.
impotencia=daukaia karnika âpu lâka; inamovible=kitbaia sip apia.
karnika luha lâka; hilpkas; diara daukaia inanimado=sôlkas; dara walankas.
sip apia ba. inaudito=kasak lukaia sip apia; sip wal-
impotente=karnika âpu; swapni; diara ras; piu kumi ra sip walras.
daukaia sip apia; hilpkas. inaugurar=tâ krikaia; kwâkaia; daukaia;
136

dîa dîa daukanka kum kwâkaia. incógnito=kakaira apia; kaikras.


incalculable=kulki kaikaia sip apia; kulki incoloro=kalat âpu ba.
kaikaikas. incomodar=turbaia; tuskaia; yarka sâp
incandescente=lapta mita pihni dauki ya- kaia apia; alala apia daukaia; pliska wi-
ba; ingwi. na sakaia.
incansable=swapaikas; tayatkas; swapras; incomodarse=asla apia kaia; plis kum ra
tayat takras; swapaia o tayat takaia sip tutukwa kaia; tutukwaia.
apia. incomodidad=turbanka; trabil.
incapacidad=sip apia ba lâka. incómodo=tutukwa; trabil muni; kupia
incapacitado=diara lan âpu o sip daukras tuski; pamni.
uplika; sinska o wîna pain apia uplika. incomparable=wal praki kaikaia sip apia.
incapacitar=sip apia daukaia. incompetente=karnikas; swapni; diara
incapaz=sip apia; diara kum daukaia sip daukaia sip apia yaba.
apia. incompleto=aiska sut apia; aitani kat a-
incendiar=angkaia. pia; sut apia; apas.
incendiarse=amaia. incomprensible=tânka briaia o kaikaia
incendio=angkanka; pauta amanka; ami sip apia; tânka kaikaikas.
luanka; impiara; utla amanka. inconcebible=tânka briaia sip apia ba.
incesante=takaskras ba. inconcluso=tnata alkras ba.
incidencia=diara kum bal taki yaba lâka. inconquistable=pura luaia sip apia.
incidente=diara kum wan purara bal ya- inconsciente=dara walras; ai dara walras;
ba; diara kum piua ra diara kum bal taki dara walankas; dara walaikas; dara wa-
yaba. lanka tikan o tiwan; pruan baku; tânka
incienso=insins; awas mâka kîa yamni. kaikras dauki; dîa dauki ba ai dara wal-
incierto=kasak apia; aitani apia. ras.
incinerar=diara kum angki yamhpus dau- incontable=kulkaia sip apia; kulkaikas.
kaia; upla pruan wîna tara angkaia. incontenible=alki takaskaia sip apia ba.
incisivo=napa rahia o raihka; klakaia sip. inconveniente=yamni, pain o piua kat a-
incitador=tatuskra. pia; tânka kat apia; pain apia.
incitar=tuskaia; tuski bukaia; kupia tus- incordio=blubus.
kaia; maisa kapaia; turbaia. incorporar=asla praki kumi daukaia.
inclemente=kupia saura; umpira kaikras. incorporarse=asla prawi kumi takaia.
inclinación=driwanka; tnaya kumi ra dri- incorrecto=aitani apia; wapni apia; mistik
wanka; wakwanka; driwanka; diara kum bri, rang.
tani ra kupia tawan ba lâka. incorregible=sip wapni mangkras ba.
inclinar=dribaia; tnaya kum ra dribaia; incorruptible=aisawras; aisawaikas; su-
tnikaia; diara kum tani ra lukanka ba la- kwi luaikas; aisawi luaikas.
kaia. incorrupto=aisawras; sukwi luras.
inclinarse=driwaia; tniwaia; bawaia; tna- incredulidad=kasak lukras lâka.
ya kumi ra driwaia o tniwaia; diara kum incrédulo=kasak lukras; lalukra apia; ka-
tani ra lukanka tawaia; lal bawi mayuna- sak lalukra apia; diara kum ra kasak lu-
ia; aimakupaia. kras.
incluir=tilara mangkaia; bilara mangkaia; increíble=kasak sa lukaia sip apia; kasak
diara kum tilara diara wala mangkaia. lukaikas.
inclusivo=asla praki brin ba. incrementar=kau tara daukaia; kau ailal
137

daukaia; sahwaia. indiferencia=aihka apia lâka; diara kum


incrustar=lalaubaia. tani ra lukras yaba lâka.
incubar=kalila o tnawira wala ai mahbra indiferente=aihka lukras; tânkas; yamni
alkaia. apia, saura sin apia; baha dukiara lukras.
inculcar=upla kum ra diara aima ailal indígena=tawan kum uplika; indian; upla
wiaia; lukanka kum upla sinska ra ding- kaina wina tasba kumi ra ban iwi ba.
kaia. indigente=upla kum umpira pali.
inculpable=pâtkas. indignación=kupia baiwanka; lawan lâka;
inculpar=pâtkira daukaia; pât ra dingka- kupia baikanka.
ia. indignar=kupia baikaia.
incumplimiento=diara kum daukaia kan indigno=yamni apia; aitani apia; bahki.
daukras ba. indio=indian.
incurable=rakaikas; rawaikas; rakaia sip (desnudo=árbol)=limsi.
apia; rawaia sip apia; pain takaia sip a- indirecto=wîna kat apia; wîna kat waras;
pia. tnaya ra; tnaya wina; wapnika kat apia;
indagar=diara kum tânka pliki kaikaia. krutni; tânka praki; maprika ra.
indebido=diara daukaia apia ba. indiscutible=blahwaikas.
indecente=pain apia; sunu apia; tânka indisoluble=slilkaikas; slilwaikas; lanh-
pain apia; tâski. kaikas.
indecible=wiaikas; aisaikas. indispensable=nit dukia.
indeciso=namhpa namhpa luki ba. individual=yakan; kumi; wîna kat; upla
indefenso=kaina kahbaikas; kaina kah- kum; diara kum dukia; baiki sakan apia;
bankas; kaina kahbaika luha. baiki sakaia sip apia.
indeleble=siauhaikas; siauhi takaikas; individualmente=wîna kat kat; yakan ya-
siauhbaikas. kan; kumi kumi; aihka aihka.
indemnizar=saurka o trabil kum brin tâka individuo=upla; ya ya kum.
mita aibapaia. indivisible=baiki sakaia sip apia; dakbi
independencia=pri lâka; dawan âpu lâka; sakaia sip apia; baiki sakaikas; baikai-
klauna ai lâka bapanka; klauna ai lukan- kas.
ka bapanka. indocumentado=upla kum ai wauhtaika
independiente=dawankas; upla wala lâka nani lâ kat brih taukras ba.
munhtara apia; pri lâka ra iwi yaba. índole=upla bani nahki ba tânka.
independizar=pri sakaia. indomable=tîm daukaikas; pura luaikas;
independizarse=pri takaia. taibaikas.
indeseable=upla kum ra yawan bui sip indómito=tîm daukras; sip tîm daukras
pain kulkras ba. ba.
indicador=marikaika; wawira; dahra ai- inducir=munka daukaia; tuskaia; kupia
sasara; riput tânka yayabra; tânka aisa- tuskaia; tuski munaia; maisa kapaia.
sara; maisa papakra. indudable=rait pali; namhpa namhpa lu-
indicar=marikaia; kulki marikaia; mariki kaia dukia apia.
wiaia. indulgente=padin munaia swapni o isi.
índice=wan mihta sirpika kulkaika ba; in- indultar=lâ kum wina pri daukaia; saurka
diks. o pâtka ba padin munaia.
indicio=yukukan dukia kakaira saki sain- indumentaria=dimaia kwalka nani; prâk.
ka kum. industria=wark; bisnis nani dauki ba tân-
138

ka; diara kum daukaia lan o sip yaba lâ- yatkas; tayat sakaikas; tayat takaikas.
ka; bisnis daknika tara. infección=sauhkanka; siknis upla wala ra
inédito=ulbanka kum kau kakaira sakras lui wi ba tânka; lâ saura smalki sauh-
ba. kanka; impeksan.
ineficaz=diara kum daukaia sip apia yaba; infectado=wîna sukwan.
sip ai warkka aitani daukras ba. infectar=siknis yula nani wal diara kum
inepto=pahni; pahnira; diara kum sip dau- ra sauhkaia o tâski daukaia.
kras ba. infecundo=mahsis; biara para; mâ sakras;
inequívoco=mistik takaia sip apia; mistik sip mâ iwras; sip kwihra tiwras.
takan lâka âpu; karna aibapi. infelicidad=pât; trabil; lilia âpu tânka.
inerte=aiawras ba; pruan baku ba. infeliz=sari; lilia apia; umpira; trabil bri;
inesperadamente=bîla kaikras kan lâka saura lâka bri.
ra. inferior=kau sirpi; tara apia; mayara ba;
inesperado=bîla kaikras kan bal taki ba; sirpika.
dara walras bal taki; baha dukiara lukras infernal=hil dukia; hil baku; hil wina.
kan bal ba. infestar=bisbaya daukaia.
inevitable=tnaya ra lakaia o tawaia sip a- infiel=lalukra apia; kasak apia; lukankas;
pia. kasak lukankas; Dawan ra lalukra kasak
inexistente=âpu yaba; âpu; diara apia. yamni apia; watawikira.
inexperiencia=tânka kakaira apia lâka; infierno=hel; il pauta; hil pauta; piti ta-
eksperiens briras tânka. wan.
inexperto=tânka kakaira apia; lankira a- infinidad=tnata aimakankas lâka; tnata
pia; eksperiens âpu. aimakanka âpu ba lâka; upla o diara ai-
inexplicable=tânka wiaia o marikaia sip lal pali ba.
apia, tânka marikaikas; tânka wiaikas. infinito=tnata âpu; luras; danh takras; tna-
inextinguible=daskaikas; daswaikas; das- ta aimakanka âpu; tnata prakanka âpu;
wankas. ailal pali pura lui.
infalible=mistik takaia o daukaia sip apia; inflación=puskaia tânka; puskanka; diara
mistik takaikas. nani praiska ulanka.
infamador=nina sasauhkra; nina aisasara. inflamable=âiamra; amaikira; amaia sip.
infamar=nina sauhkaia; nina aisaia. inflamación=puskanka; wan wîna pus-
infame=nina tara briras; kulkras, bahki kanka.
kulkan; nina saura bri; tânka saura bri. inflamar(se)=wîna puskaia; lapta takaia;
infamia=nina aisanka saura; nina sauh- kupia baiwaia.
kanka. inflar=puskaia; pâsa ni puhbi banhkaia;
infancia=tuktan sirpi piua; bibi sirpi piua. pâsa ni banhki daukaia.
infante=tuktan sirpi; swap lupia. inflarse=puskaia; pâsa ni aibanhwaia.
infantería=suldiar nani ai mina ra wapi inflexible=naukaikas; nawaikas; karna.
ba daknika. influencia=karnika; dîa dîa tânka ra kar-
infanticida=tuktan sirpi âikra. nika kum.
infantil=tuktan lâka; tuktan sirpi dukia o influir=diara nani purara munka diara
tânka. kum kum takaia.
infarto=wan wîna tara pîska kum puskan- información=dahra; sturi; sturka.
ka o saura takanka. informal=tânka kat apia; aitani kat apia.
infatigable=swapaikas; swapkaikas; ta- informante=wawira; sturi saki kakaira
139

dadaukra. inicial=tâura ba.


informar=wiaia; dahra wiaia; maisa pa- iniciar=tâ krikaia; tâ dukia smalkaia.
kaia, marikaia; smalkaia; sturi daukaia; inicio=tâ krikanka; tâ dukia smalkanka.
sturi saki aisaia. iniquidad=wapni apia lâka; saura lâka;
informe=diara kum dahra o sturka; wîna watawan lâka; saura lâka tara; watawi-
daukra âpu; maisa pakanka; upla o diara ka.
kum tânka upla wala ra yabanka. injuria=nina sauhkanka; saura munan lâ-
infortunio=saurka o trabil tara. ka; daukanka o aisanka saura kum.
infracción=lâ kum krikanka. injuriar=aisanka o daukanka ni saura
infractor=lâ sasauhkra; lâ kriki uplika. munaia; latwan yabaia; nina sauhkaia.
infraestructura=paskanka; utla sâtka na- injusticia=kasak apia lâka; kasakka lâka
ni paskanka o mâkanka. âpu ba; lâ tânka kat daukras ba lâka.
in fraganti=saurka dauki minitka ra; dara injusto=kasakkira apia; watawikira; ka-
walras alkanka ba. sak apia; yamni apia; rang.
infringir=krikaia; lâka sauhkaia; lâka kri- inmaculado=tâski luha; saurka luha; klin;
kaia; bîla walaia apia. sunu; aisawras; mark tâski âpu; klin pa-
infructuoso=bahki; yus âpu; mahsis. li.
infundir=sinska o diara kum upla kupia inmediación=plis lama; tnaya ra ba plis-
ra dingkaia. ka; lamka.
ingenio=âuya mâ lâka. inmediatamente=mahka; aihni pali; kau
ingeniero=diara tânka stadi munan upli- wihka takaskras; ningka; wala; pat pali;
ka; skul tara diman uplika. lamara; ningkara.
ingenio=smat lâka; diara raya paskaia inmediato=lamara yaba; tnaya ra yaba;
tânka. wihka ra apia; ningkara yaba; aihni mu-
ingerir=wan bîla ra plun dingkaia. ni.
inglés=inglis; inglis upla; inglis bîla. inmensidad=yahpika; tarka.
ingratitud=tingki apia lâka; tingkikas lâ- inmenso=tara; yahpa; tara pali.
ka. inmigrar=plis o kuntri kum ra wih takas-
ingrato=tingkikas; kupia saura; tingki ki iwaia.
daukras. inminente=bal takaia ‘man yaba.
ingrediente=diara kum ra mangki miks inmiscuir=miks munaia.
muni dukia. inmiscuirse=upla bisniska ra dimaia.
ingresar=dimaia; dakni o skul kum ra di- inmolar=sakripais munaia; sakripais dau-
maia. kaia.
ingreso=dimanka; lalah brin ba. inmoral=lâ saura bri; tânka saura bri; wa-
íngrimo=yakan; sait ra ba. tawi; sunu apia; rug lâka bri.
inhábil=diara sip daukras. inmoralidad=rug lâka; diara saura lâka
inhabitable=takaski iwaikas; takaski iwa- dauki ba.
ia sip apia. inmortal=pruaikas; pruaika âpu; pruan-
inhabitado=upla iwras. kas; sip pruras ba.
inhalar=aubi briaia; wingka (wînka) aubi inmortalidad=pruaikas lâka; sip pruras
briaia; pâsa aubi diaia. ba lâka; raya ban kaia ba.
inhumano=upla baku apia; upla lâka ra a- inmortalizar=pruaia apia daukaia.
pia; saura; kupia saura. inmovible=kitbaikas; kitwaikas; nikbai-
inhumar=upla pruan wîna tara bikaia. kas; nikwaikas; sip kitwi takras; sip kit-
140

bi sakras; aiawankas. insensible=dara walankas; dara walaikas;


inmóvil=aiawras; ai pliska kat ba. dara walras; sinska âpu.
inmundicia=tâski; tâskika; tâski yuya; sa- inseparable=dakbi sakaikas; dakwi takai-
kwanika. kas; aihka sakaikas; dakbaikas; dakwan-
inmundo=tâski; sunu apia; sunukas; sa- kas; dakwaikas.
kwani; diara tâski; yus munaia apia du- insertar=tukbi dingkaia; diara kum bilara
kia. mangkaia; bri sal dingkaia.
inmune=dîa dîa wina pri lâka ra yaba. inservible=yus âpu; bahki; yus munaia
inmutable=lakaikas; lakaia sip apia; tân- sip apia.
ka wala ra lakaia sip apia. insigne=upla tara; nina tara bri uplika.
innato=aisubras. insignia=markka kum; dîa dîa dukiara
innecesario=nit apia. sainka kum mangkan o bri ba; kulkanka
innegable=apia wiaikas; apia wiaia sip a- yabaia sainka.
pia. insignificante=bahki; tânkas; tânka mari-
innumerable=kulki sakaikas; kulkaia sip kanka âpu; diara tânka briras; inipis.
apia; kulki kaikaia sip apia. insípido=auhni apia; aunhkas; kauhla ba-
inocencia=pâtkas ba lâka; pâtkas yaba ku; damni apia, sâl sin apia; lî ‘man (ba-
tânka. man), sâlkas.
inocente=pâtkas; pât âpu; piti. insistir=diara kum dukiara karna taibi
inodoro=kîas; tailit. munaia; twaka muni ban daukaia.
inofensivo=latwan yabras; trabil munras; insolación=lapta alkan; yu lapta ingnika
saura munras. ra swin ba.
inolvidable=âuya tiwaikas; âuya tiwan- insomnio=pain yapras sikniska.
kas; âuya tiwras; âuya tikaikas. insoportable=twilkaikas; trabilkira; wa-
inoxidable=mâka sip alkras ba. hwaikas.
inquebrantable=krikaikas; krikankas. inspección=laki kaikanka; pliki tânka kai-
inquietar=sâp apia daukaia. kanka.
inquietarse=sâp apia takaia. inspeccionar=kaikaia; tânka kaikaia; pura
inquieto=sâp apia; riskas. kaikaia; laki kaikaia; pliki tânka kaikaia.
inquietud=sâp apia; ris briras; turban lâ- inspector=pura kakaira; laki kakaira; pli-
ka. ki tânka kakaira.
inquilino=utla kum rent muni ba uplika. inspirar=wan wingka (wînka) aubaia; u-
insaciable=banhkaikas; biara banhkaia pla kupia bukaia; lukanka o dara walan-
sip apia; âuyapah daukaia sip apia. ka yabaia, kupia ra dingkaia; dîa dîa tân-
insalivar=plun ba wan bîla laya wal miks ka ra lukanka ra dingkaia.
munaia. instalar=iwaika ra ikaia o warkka ra
inscribir=nina mangkaia (wauhtaya ra); mangkaia (upla kum ra) lilia daukanka
dïa dîa dukiara nina mangkaia. wal; plis kum ra dîa dîa bapaia; bapaia;
inscripción=ulbanka kum; dîa dîa dukiara kahbaia; mangkaia.
ulbanka kum; nina mangkaia lâka. instantáneo=tisku lui wi yaba; tisku bal
insecticida=daiwan sirpi lupia nani iki taki; tisku o minit kum baman dukia.
saika. instante=minit kum praiska; piu kunhku.
insecto=daiwan sirpi (kukas, liwa, ban (al)=aihni pali; mahka; minitka ra.
ban); yula. instaurar=bapaia.
insensato=sinskas; grisi. instigador=tatuskra; kupia tatuskra; mai-
141

sa kakapra. kanka kum; diara kum dukiara luki dau-


instigar=maisa kapaia; tuskaia: kupia tus- ki yaba.
kaia; tatuskaia. intencional=daukaia luki; kaiki daukaia
instinto=lukanka, sinska bara lukaika sut; lukan.
daiwan sinska. intencionalmente=kaiki pali; kaiki pali
institución=diara kum daukanka, mâkan- dauki tânka ra.
ka, bapanka, kahbanka, paskanka o tâ intensidad=karnika; yahpika.
krikanka; mâkanka; gabamint apiska intensificar=diara kum kau yahpa dauka-
sâtka; wark sâtka kum aslika o asla ta- ia.
kanka. intenso=yahpika bri ba; ingnikira baku
instituir=mâkaia; daukaia; bapaia; kahba- ba.
ia; paskaia; bukaia; tâ krikaia; diara kum intentar=muni kaikaia; diara daukaia lu-
daukaia; bapi bukaia; tâ baikaia. kaia; trai kaikaia (munaia).
instituto=skul smalkanka kwarika kum. intento=muni kaikanka; trai kaikanka.
instrucción=smalkanka; lan daukanka; intercambiar=pana pana shins munaia.
instruksan; marikanka. interceder=tâwan aisaia; upla wala du-
instructor=smasmalkra; lan dadaukra. kiara aisaia; lengstar takaia o aimakaia.
instruido=smalkanka lâka bri; lankira. interceptar=kainara aimaki alkaia; kaina
instruir=smalkaia; lan daukaia; marikaia. dakbi alki takaskaia; yabalka ra aimaki
instrumento=diara daukaia dukia; wark takaskaia.
daukaia dukia. intercesión=tâwan aisanka; lengstar ai-
(musical)=miusik dukia. makanka.
insubordinado=upla mapara babura; upla intercesor=tâwan aisasara.
wala lâka munhtara kaia want apia ba. interés=brin daukan luki tânka; wan ku-
insubordinarse=upla mapara buaia; bîla pia diara kum ra mangki briaia luki tân-
walras takaia. ka.
insuficiente=aitani apia; aihwa apia; wiria interesado=diara kum brin dauki ba.
‘man; sut apia. interesante=brin dauki ba; briaia aitani
insultar=swira daukaia; sturi saura wiaia. ba.
insulto=swira daukan lâka; swira daukan- interferir=daukanka kum wala tilara di-
ka. maia; tilak dimaia.
insuperable=sip pura luras; pura luaikas. interino=piu prahni kum sirka ra aimaki
insurrección=war kum bukanka; mapara ba.
buanka; dîa dîa bukanka. interior=bîla tani dukia; bîla pali ra yaba.
intacto=kangbras; sauhkras mita miks interjección=alakai baku bîla.
munras. intermediar=lilapas ra aimakaia; lengstar
intachable=mistik âpu; tâski âpu; tâski- takaia.
kas; wapnikira. intermedio=lilapas ra yaba; lilkapas.
integral=aiska; sut kat. interminable=tnata aimakaikas; danh ta-
integrante=dakni kum uplika. kaikas.
intelecto=lukanka; sinska. internacional=nisan nani tilara; nisan na-
inteligencia=sinska; lukaika; sins lâka; ni tânka ra.
luki sakaika; dara walanka. internado=smalkanka watla ra takaski u-
inteligente=sinskira; lal swapni; lankira. plika.
intención=dîa dîa daukaia lukanka; lu- internar=dimaia; dimi waia; bilara dima-
142

ia; upla kum diara kum ra dingki brih invadir=karnika wal plis kum ra dimaia;
waia. lâ âpu upla wala warkka ra dimaia.
interno=bilara ba o bâra dîa taki ba. invalidar=bahki ra lakaia.
interpretación=bîla aisi kaikanka; tânka inválido=karnika âpu; skahwa; swapni;
lakanka; tânka pliki kaikanka. bahki; sauhkaia lâka bri; diara daukaia
interpretar=tânka lakaia; upla bîla laka- sip apia.
ia. invariable=lakaia sip apia; lakaikas; ta-
intérprete=tânka lalakra; lengstar; bîla waikas.
kum wina wala ra lalakra. invasión=plis kum ra dimanka.
interrogación=makabi walanka. invencible=pura luaikas; taibaikas.
interrogar=makabi walaia. invención=diara paskanka; diara raya
interrogatorio=makabi walanka sât sât paskanka.
daukanka. inventar=diara raya kum paskaia; kupia
interrumpir=kaina dakbaia; bîla dakbaia; ra paskaia.
aihka sakaia. inventario=upla o tawan kum bri dukia
intervenir=lilapas ra bal aimakaia; yabal- nani tânkira kulkanka.
ka ra bal aimakaia; kainara aimakaia; invento=diara raya paskan ba.
dakbi sakaia. inventor=diara papaskra; diara raya pa-
intestino=biara; biara sirpi. paskra.
intimidar=sirang ikaia; tayakaia. invernar=lî piua plis kum ra luaia.
íntimo=lamara pali yaba; wal kakaira pa- invertebrado=daiwan nani ai nina dusa
li. âpu ba daknika.
intocable=sip kangbras ba. invertir=diara nahki ba wina sât wala ra
intoxicar=puisin munaia; bla dingkaia. lakaia.
intranquilo=sâp apia; riskas. investigación=makabi wali tânka pliki
intransitable=plis kum bâk sip wapi tau- kaikanka.
kras o dimi waras ba. investigar=plikaia; tânka plikaia; makabi
intrépido=kupia karnakira; sibrinkas; si- wali pliki kaikaia.
briras; tahplu. investir=upla kum wark tara o kulkanka
intriga=yukuwan natka ra daukanka, dia- aihwa kum yabaia.
ra kum alkaia dukiara. invicto=pura luras ba; lus tiwras.
introducción=tnata krikanka; dingkanka; invierno=lî piua; kauhla piua.
bri sal dingkanka. invisible=wan nakra ni sip kaikras; kaika-
introducir=bri sal dingkaia; bri sal yarka ia sip apia yaba; kaikaikas; kaikankas.
kakaira takaia; dingkaia; yukbaia. invitación=paiwanka; imbait munanka.
intromisión=tilara dimanka. invitado=paiwan uplika.
intruso=upla tila dadimra. invitar=paiwaia; imbait munaia.
inundación=lisamra; lî dingkanka; lisam- invocación=baha nina ra mâki winanka o
ra dingkanka. makabanka.
inundar=lisamra dingkaia; pupuhkaia; lî invocar=nina mâki makabaia; nina kum
dingkaia. ra makabaia pura sunra ra; makabaia.
inundarse=lî pupuhwaia. inyección=indiksan sabanka; indiksan la-
inútil=bahki; yus âpu; yuskas; watlis. ya.
inutilizar=sauhkaia; bahki o yus âpu dau- inyectar=indiksan sabaia; diara laya wîna
kaia. ra sabi dingkaia.
143

ir (irse)=waia; taki waia. J


ira=kupia baiwanka; lawanka tara. jabalí=wâri; wâri sâtka.
iracundo=kupia babaiwra. jabón=sup.
iris=wan nakra pîska kum. jabonar=sup dingkaia.
irracional=lukankas; lukanka âpu; luki jaboncillo=slimh wahwa; sup kîa painki-
sakaika luha; daiwan. ra.
irradiar=lipaia. jabonería=sup paski ba pliska.
irreal=rait apia. jacinto=tangni sâtka alipina baku.
irreconciliable=pren lâka ra daukaikas; jactancia=wan wîna ra mayunanka; aima-
maisa nihkan lâka ra daukaikas. yunra.
irregular=aitani kat apia; wapnika kat a- jactarse=kwalhwaia; aimayunaia.
pia; lâka kat apia. jade=walpa karna manira sâtka kum.
irremediable=saikas; sîka dauki rakaikas; jadear=trabil wal wan wingka puhbaia.
rakaikas; wapnika mangkaikas. jaguar=limi; limi bulni.
irreparable=kli paskaikas. jagüilla=buksa.
irresistible=mapi buaia sip apia; alki ta- jaiba=rahti.
kaskaia sip apia. jaibol=rum laya diara wala wal miks mu-
irrespetuoso=kulkankas; upla ra kulkras; nanka.
rispik munan lâka luha. jalea=slula; damnika bri dukia.
irrigar=lî wal diara kum purara srikbaia. jamás=piu kumi ra sin apia; nanara o nai-
irritación=kupia sauhkan lâka; kupia bai- ka sin apia.
wanka. jamón=kwirku kuhma o klahkla sâl ding-
irritar=kupia baikaia (sauhkaia); kupia kan.
tuskaia. jaqueca=lal klauhan (klauhanka).
irritarse=kupia baiwaia; wan wîna nari jáquima=aras lal mangkaika.
o lapta takaia. jarabe=sarap; damni laya.
irrompible=sip kalkras ba. jardín=giadin; giardin; tangni nani mang-
irrumpir=natka aihkakira wal plis kum ra ki bri pliska; tangni nasla.
dimi waia. jardinero=giadin main kakaikra.
isla=kî; kî dakura (dakra); mâ dakura; lî jarro=lî watla sât kum; mug; sumi.
dakura; dakura. jarrón=sumi yahpa; sakahkaia dukiara
isleta=kî dakura sirpi; kî. sumika.
islote=kî sirpi kum upla iwras ba. jaspe=walpa manira kum.
israelita=hibru; Israel kiamka; Israel kun- jaula=daiwan lupia priski briaia watla; si-
trika wina. lak watla; grisi nani watla.
istmo=tasba nana; tikipra. jauría=yul daiwrira nani daknika.
itinerario=yabal nani tânka; impakanka jazmín=tangni pihni kîa painkira sâtka
kum ra ani pliska nani ra waia ba mark kum.
munanka. jefe=wihta; lal uplika; kiaptin; tâ upla (u-
izar=sunaia; purara sunaia; awa ra wilki plika); bâs.
aubi sunaia; bukaia. Jehová=Yehoba; Gâd nina hibru bîla ra.
izquierda=smih; smihka; mihta smihka. jején=klaksa; sluslu; aringka.
izquierdo=smih. jelepate=latrus.
jenjibre=jinja; sinsa; sinsar.
jerga=bîla warbi aisi ba.
144

jerigonza=tânka briaia karna bîla kum. jubiloso=lilia baman; lilia ni banhki; lilia-
jeringa=surins; indiksan laya bri dukia. kira.
jeroglífico=sain bara lilka nani wal ulban- judío=Ju; Ju uplika.
ka tânka mariki ba. juego=pulanka; pulan lâka; dîa dîa puli ba
Jesucristo=Jisas Kraist. lâka o dukia; gem.
Jesús=Jisas; Dawan Jisas. jueves=tausde; tausdi.
jícara=kahmi sirpi sât kum. juez=wihta; lâ dadaukra.
jilguero=kilgiaru; piawira sâtka kum. jugada=pulanka.
jinete=aras âiulra; daiwan âiulra; aras ra jugador=papulra.
uli ba uplika. jugar=pulaia.
jícaro=kamuntra. jugarreta=pulanka saura.
jicote (miel de)=nasma tara. jugo=laya; diara laya; dîa dîa laya.
jicotea=kuswa. jugoso=laya bri; layira.
jilguero=piawira aiwawanra sâtka kum. juguete=pulaika; pulaia dukia.
jinete=aras âiulra. juguetón=papulra; pulaia lihki ba; ruk.
jinetear=upla mawanra aras uli taukaia. juicio=lâ daukanka; lâka daukanka; wan
jiñocuao=limsi; limpura. sinska.
jirafa=daiwan nana yarira, ai wîna yarika julio=pastara (pâsa tara) kati; mani bilara
ba yar matsip pura sa. kati matlalkahbi pura kumika ba.
jobo (jocote)=pahra. jumento=biriku.
jocoso=papulra; upla ra munan kiki upli- junco=sahsa sâtka; siwa.
ka. jungla=dus ailal pâwi pliska tara.
jocote=plums. junio=lî kati; yauhrus kati; mani bilara
jornada=wapanka; yabal ra wapanka; yu kati matlalkahbika ba.
aiska kum wapanka; yabal wapanka junta=upla dakni kumi aikuki asla pra-
kum. wanka; pura kakaira daknika.
jornal=wark takan mana; yu aiska kum juntamente=wal aikuki.
wark takan manka. juntar=asla prakaia (daukaia); tâ mang-
jornalero=wark uplika; wark taki ai mana kaia; wal asla prakaia; wal prakaia; asla
bri uplika; suliar; ayar uplika. kuki bri balaia.
joroba=kakawa; nina prumhnika. juntarse=prawaia; aikuki prawaia; dun-
jorobado=pahpaya pruan; pahpaya suih- gwaia; aidrubaia.
ra. junto=asla; aikuki asla; wal prawi; wal
joven=wahma; tiara. prak prawi; wal; bakahnu; aikuki asla
jovial=liliakira. praki; lamara; wal prak praki; tnaya kat.
joya=gol o bahmuna sâtka ni paskan du- juntos=aikuki.
kia sut. jurado=lâ dingki uplika ra paniska kahbi
joyería=gol o bahmuna sâtka ni paski ba ba daknika.
pliska. juramentar=swer takaia; upla kum ra ya-
joyero=gol warkka dadaukra. ka swer takaia.
jubilación=wark kum swih ki mahka ris juramento=swer takanka; Dawan nina
bri ba tânka. mâki aisi ba.
jubilar=upla kum warkka wina mahka sa- jurar=swer takaia; pramis tara daukaia;
kaia, pat almuk o siknis bri tâka mita. Dawan nina mâki aisaia.
júbilo=lilia tara; lilia lâka. jurista=lâ o layar skulka dimi uplika.
145

justicia=kasakka lâka; lâ tânka kat kasak labranza=insla nani ra plun mangkanka.


daukanka; upla bani ra ai raitka yabaia labrar=tasba tukbaia; insla warkka dau-
tânka; upla bani ra raitka yabanka; rait- kaia; dus karbaia; tasba baikaia.
ka sim baku yabanka; raitka sim baku labriego=insla ra iwi bara wark taki upli-
brinka. ka.
justificar=kasakkira daukaia; kasak dau- lacerar=kalkaia; insauhkaia.
kaia; diara kum lâ tânka kat kasak dau- lacra=siknis lui wan sainka.
kaia. lacrimógeno=nakra laya saki ba.
justo=kasak; kasakkira; kasakka lâka kat lacrimoso=nakra layira; nakra laya sakan-
dauki yaba; wapni; Gâd lâka tânka kat kira; nakra laya ailal bri.
wapi yaba. lactancia=tuktan tiala di yaba piua.
juventud=wahma bara tiara piua; wahma lactante=tiala di ba.
an tiara nani aslika. lactar=tiala laya dakaki pakaia; tiala laya
juzgado=lâ watla; lâ dauki ba watla; wih- dih karnika briaia.
ta kum lâka watla. lacustre=lagun tânka bri.
juzgar=lâ daukaia; lâka daukaia; kasakka ladear=tnaya kum ra dribaia; tnikaia; dri-
ba pliki sakaia. baia.
ladearse=tniwaia; driwaia.
K ladera=il plahpia; il o dîa dîa kum dri-
kaki=wardia dimi kwalka kalatka. wanka.
kermese=plun atki lilia daukanka. ladilla=kûa tanhta.
kerosene=kiarasin. ladino=ispail.
kilómetro=tausin “mita”; kilumita. lado=tnaya; snaya; naya; sait; slumhnika;
kimona=utla ra mairin dimi tauki prâka. baila; bailka.
kiosco=utla sirpi kum, param, kutbi pra- ladrar=akbaia; auhbaia.
kras. (el perro)=yul wakaia.
ladrido=akbanka; wakanka; akbra; wa-
kra.
L ladrillo=slaubla walpaya.
la=ba. ladrón=âimplikra; impaplikra; implapli-
laberinto=yabal ailal bri watla, baha wina kra.
taki balaia karna ba. ladronzuelo=âimplikra.
labial=una dukia; wan una tânka bri. lagar=wain taibaia watla.
labio=un; wan una. lagartija=karas sirpi; islu; irakaya sâtka
labiodental=wan una wan napa wal prawi nani; maklala; rikaya.
bîla binka taki ba. lagartilla=maklala.
labor=wark; daukanka. lagarto=karas
laborable=wark ra dingkaia sip; wark (cedro)=pangkalkal; sikiski dusa.
daukaia sip. (palo de)=tukrung.
laboratorio=sinska tânka pliki kaikanka lago=lakun; lagun; lagun tara.
pliska. lágrima=nakra laya.
laborioso=wark tatakra; wark lalihkra; (de Moisés o Job)=twi mâ.
warkkira. lagrimear=nakra laya sakaia; upla kum
labrador=insla uplika; wark tatakra; plun ban wina inaia ba.
mâ mamangkra. lagrimeo=nakra laya takanka; nakra laya
146

plapanka; siknis mita nakra laya plapan- wakia.


ka. laringitis=wan kârma wakia puskanka.
laguna=lakun; lagun; lî mâ dakura. larva=liwa.
laico=serts bilara napakan apia. lástima=sarka; umpira kaikanka; umpira
lama=kipla tâwa; siwaiwai. kaiki ba lâka.
lamedor=dadabra. ¡qué lástima!=¡alakai!; ¡umpira yaba!
lamentable=diara kum dukiara inaia sip lastimar=latwan yabaia; insauhkaia; wîna
yaba; sari brih inaikira. sauhkaia.
lamentación=inanka; pura mata inanka. lastimarse=latwan briaia; wan wîna ra in-
lamentar=inaia; pura mata inaia; diara sauhkaia; snikwaia.
kum dukiara inaia; sarka brih inaia. lata=pân.
lamento=inanka; inra; dîa dîa dukiara i- latente=param takras, sakuna ban bâra ba.
nanka, sari brinka o sari lukanka. lateral=tnaya ra yaba.
lamer=dabaia (twisa ni); plakbaia. latido=dikwanka; kupia dikwanka.
lámpara=lamp; ingni yabaia dukia. latigazo=klala pata; wipanka.
lampiño=una maya âpu ba; tamaya uya â- látigo=klala; wipaika; wipaia kiwka.
pu ba. latir=dikwaia; kupia dikwaia.
lana=sîp taya; sîp o daiwan wala taya ni latitud=bîla yahpika.
daukan dukia. latón=pân.
lancha=slaup; bût; batu; tuktuk. latrocinio=implikaia lâka; implikaia lihki
lanchón=slaup o bût tara. ba lâka.
langosta=wastara; wahsi tara; smuno; laurel=sumh dusa; mani dusa.
kruhkru; tristrisia; krukru tara. lava=pauta ilka nani baiwuya taim, diara
langostín=krupi; pitiring. laya buhni an lapta lulki saki ba.
languidez=biawanka; swapnika; spiritka lavadero=kwala tuskaia pliska; sikbaika;
o karnika mayara ba. sikbaia pliska; drasar; drasa.
lánguido=biawan; swapni. lavador=kwala tatuskra; sasikbra; sikbai-
lanudo=puspusa; butungni; tamayira. ka.
lanza=langsa; langsar. lavadora=kwala tuskaia misinka.
lanzador=lalulkra; bâl lalulkra. lavamanos=mihta sikbaika.
lanzamiento=lulkanka; bâl lulkanka. lavamiento=sikbanka.
lanzar=lulkaia. lavandera=kwala tatuskra mairin; kwala
lapa=apu; apawa; ausa. tuskaia dukia; skrambut.
lapicero=ink pinsil; pinsil kahbaika. lavandería=kwala tuskaia watla.
lápida=ulbanka kum walpa o ayan wal lavandero=kwala tatuskra waitna; kwala
dauki mangki ba. tuskaia dukia.
lapidar=walpa ni sabi ikaia. lavaplatos=plungki; plit bîla sasikbra.
lápiz=pinsil; ulbaia dusa. lavar=sikbaia; sikbi klin daukaia; tuskaia.
lapsus=mistik takanka. (la cara)=mawan sikbaia.
largar=slakbaia; tawa tawa lanhki waia. (las manos)=mihta sikbaia.
largo=yari; wihka; wihka dukia. (platos)=plit sikbaia.
larguirucho=upla o diara kum uba yari (ropa)=kwala tuskaia.
ba tânka. lazar=wauhaia; kiwa (rup) ni alkaia.
largura=yarika. lazo=wilkaika; kiwa; awa; rup.
laringe=kârma wakia; wan bîla baikra le=witin ra.
147

lebrillo=plapta. lema=aisanka o sinska prahni kum.


leal=kasak yaba; kasakkira. lempira=Honduras lalahka.
lealtad=kasak yaba lâka. lengua=twisa; bîla aisanka.
lección=smalkanka; lisin. lenguado (pez)=pitriri.
lector=wauhtaya aisasara; aisi kaiki yaba; lenguaje=bîla aisanka; bîla; dîa dîa nisan-
aisi kakaikra. ka bîla aisanka kum.
lectura=(wauhtaya) aisi kaikanka. lentamente=tawa pali; tawa tawa; kia-
leche=tiala laya; milk; dus mâka laya. hwak.
(materna)=yapti tialka laya. lente=glas raun kum; glaska.
lechera=milk âiatkra mairin; milk watla. (de los ojos)=wan nakra glaska.
(vaca)=bîp mairin layira. lento=tawa.
lechería=milk o bîp tialka laya atki ba leña=pauta (dus).
pliska. leño=pauta wihta.
lechero=tialka laya bri; tialka layira; milk leñador=pauta klaklakra; pauta âiatkra.
âiatkra waitna. leño=dus klakan kum.
lechigada=kwirku wamsa kumi. león=layan; limi pauni.
lecho=krikri; krikri sirpi. leopardo=limi bulni sâtka kum.
lechón=kwirku lupia kau tiala di ba. lépero=upla kaman, uya pain apia ba.
lechoso=layira; tialka laya baku bri. lepra=leper (lepa) sikniska; wîna puski
lechuza=iskri. sukwan sikniska saura kum; lipar.
leer=(wauhtaya) aisi kaikaia; wauhtaya leproso=lepa (lepar) sikniska bri; leparki-
aisaia. ra.
legal=tânka kat daukan; lâ tânka kat; lâ lerdo=sinskas bara tawa diara dauki ba.
kat. lesbianismo=mairin ai tahkia wal wîna
legalizar=lâ tânka ra daukaia; lâ tânka kat tara brinka dauki ba.
daukaia; wapni sakaia. lesión=insauhkanka; latwan brin kum; wî-
legar=testament ra ulbi swiaia. na klakwanka.
legible=aisi kaikaia sip; aisi kaikaikira. lesionar=latwan o insauhkanka yabaia.
legislador=lâ papaskra; lâ dadaukra; lâ letal=ikaia sip yaba.
yayabra. letra=ulban markka kum; ulbanka sâtka
legislar=lâ paskaia; lâ yabaia. kum; bîla ulban ba wina yuya kumi.
legislativo=lâ paskaia karnika bri; lâ pas- letrado=upla sinskira; diara lankira.
kanka dukia; lâ daukanka dukia. letrero=wauhtaya ulbi sakan kum; dîa
(poder)=kuntri lâka nani dadaukra dak- dîa ra ulbi marikanka kum.
nika. letrina=klasit; tailit; tâski iwaia watla; kâ-
legítimo=lâ tânka kat yaba; aihwa; tânka na krahbaia pliska.
sut ra kasak; kunin lâka âpu; kasak aih- leucemia=wan tâlia ra siknis kum kiansa
wa. baku taki ba.
leíble=aisi kaikaia sip. leucorrea=likia.
lejano=laih; laih pali; wihka; sakbi. levadura=îs; brit angkaia dukia; plawar
lejos=laih; laihura; wihka. akban puskaia saika.
(a lo)=wihka ra. levantador=babukra; bukaika; babura.
(de)=wihka wina. levantamiento=bukanka; buanka; bûkra;
(muy)=wihka pali; laih pali. bura.
lejos de=ba wina laihura. levantar=bukaia; sunaia; bapaia; yapan
148

wina bukaia; purara sunaia; miski buka- lícito=kasak; lâ tânka kat yaba; lâ kat.
ia. licor=laya tahpla; rum.
levantarse=buaia; aibapaia. líder=tâ uplika; tâura aimaki uplika; tâ bri
levante=lalma; lalma payaska; lalma kun- uplika; tâ brabrira.
tri. liderear=tâura aimakaia; tâ briaia.
leve=ingni; wihra apia; tara apia. lidiar=aiklabaia (war aiklabi baku).
Levítico=Baibil wauhkataya kum nina liebre=bangbang sâtka.
Testament Almuk ra.. liendre=kûa mahbra lupia.
ley=lâ; dîa dîa lâka sut. lienzo=linin; kwala pîs kum.
leyenda=aisi kaikanka; aisi kaikaia dukia; ligadura=priskanka.
sturi o dîa dîa dahra kum. ligamento=wakia.
libélula=payasku; paisku; wayasku; ka- ligar=wilkaia; klubaia.
yaska. ligereza=isti muni ba lâka; istika; isti ba
liberación=pri sakanka; swaki sakanka; lâka.
pri daukanka; pri takanka. ligero=ingni; isti tauki; pat muni; isti.
liberal=pri lâka ra diara sut dauki yaba; lija=tât lipni daukaia dukia.
kupia pain; priskan ra apia. lija (pez)=kiswa; kiara.
liberar=pri sakaia o daukaia; upla kum lima=laimus damni; payal; mala daukai-
diara kum daukaia kan ba wina pri swia- ka.
ia. limar=yauhbaia; kiauhbaia; payal ni mala
liberarse=pri takaia. daukaia; payal ni buhbaia; buhbaia.
libertad=pri lâka. limbo=dus wahia nani pura tani ba; blasi
libertador=pri sasakra; swaki sasakra. piua ra plis kum nina kan ba, bahara u-
libertar=pri sakaia (daukaia); dakbi saka- pla sôlka nani ba swaki sakan lâka bîla
ia; swaki sakaia. kaiki kan.
libertinaje=wan iwanka o daukanka uba limitar=praiska ba mangkaia; piarkika
saura bri ba; pri lâka wina kau pura lui mangkaia.
daukanka. límite=tnata kum; kulki prakan o kulki
libra=paun. mangkan tnata; piarka; piarkika.
librador=pri sasakra; swaki sasakra. limo=slaubla.
librar=lanhkaia; diara kum wina pri saka- limón=laimus; laimus dusa.
ia o swaki sakaia. limonada=laimus laya.
libre=pri; pâtkas; pât lâka âpu; pri lâka limonero=laimus âiatkra; laimus dusa.
bri; alba apia; diara kum wina pri. limosna=umpira nani ra yabi ba dukia; la-
libremente=pri pali; pri lâka ra. lah hilpka kum.
librería=wauhtaya, buk nani bara apis o limpiabotas=sûs o buts nani klin o sain
skul ra yus muni dukia nani atki ba wa- munaia warkka bri uplika.
tla. limpiador=klin dadaukra; klin daukaika;
libro=wauhtaya; ulban wauhkataya; buk. dikaika.
licencia=diara daukaia karnika o adarka limpiar=klin daukaia; klin munaia; dika-
wauhkataya bri ba. ia; sikbaia.
licenciado=skul tara dimi tnata alkan u- limpiarse=klin takaia.
plika. limpieza=klin ba lâka; klinka; klin dau-
licitar=diara o wark kum dukiara praiska kanka; sunuka.
kum mangkaia. límpido=klin; sunu; tâski âpu.
149

limpio=klin; sunu; tâski âpu; klinkira; sa- liviano=ingni; wirha apia.


kwanikas. liza=yakata; kiara, kuhkali; inska sâtka
linaje=kiamka; masraka; taika kiamka. kum.
lince=limi sâtka kum, ai nakra wal pain loable=mayunaia sip; mayunaia aitani.
pali kaiki daiwra. loar=mayunaia.
linchar=upla saurakira kum, lâka daukan lobo=yul sât daiwra wail kum.
o daukras, upla nani bui ikaia ba. lóbrego=tihmu.
lindar=tasbaya pîska wal tâ kumi ra kaia. local=plis o tawan dukia; plis kum kutbi
lindo=pain; painkira; aukam; aukampura. prakan.
línea=lain. localidad=plis o tawan kum.
linear=lain mangkaia; lain lulkaia. localizar=anira ba pliki sakaia; pliska kat
linimento=wan wîna aubaia saika. sakaia.
lingüista=bîla aisaia lâka kakaira uplika. loco=grisi; krisi; lal saura; sinska tiwan;
linimento=wan wîna aubaia saika. sinskas; kupias; laskira.
lino=linin; kwala pîs kum. locomoción=plis kum wina wala ra wi ba;
linterna=lamp. aiawanka; kitwanka.
liquidación=aibapanka; ikanka; wark wi- locuaz=uba sturi aisi ba.
na sakan mana aibapanka. locura=sinskas lâka; grisi lâka; grisi sik-
liquidar=traska o dîa dîa aibapaia; slilka- niska; sinskaska.
ia; diara kum lî baku daukaia; danh mu- locutor=“radio” ra aisi uplika ba.
naia; ikaia; aibapaia. lodazal=drapapa pliska.
líquido=laya; laya bri; layira; diara laya. lodo=drapapa.
lirio=lili (tangni); klutang sâtka tangnika. lodoso=drapapkira; drapapa ‘man.
lisa=wangki naskaya sâtka kum, wînka ba lógico=lâ tânka bri; aitani; latan yaba; lu-
auhni âpu. kanka ra bri.
lisiado=latwan brin uplika; klahkla o kuh- lograr=diara kum briaia; briaia; sakaia;
ma pîska ra latwan brih kahwa takan u- sip takaia.
plika. loma=kiuhsi; il sirpi.
lisiar=latwan yabaia; insauhkaia; wîna ra lombriz=liwa; biara lawya; birauh; waks-
klakaia. ma.
liso=lalal; lalalni; tanhta; wal baku. (de tierra)=taskalu; saubil; sîka.
lista=diara o upla nina an yaba ulbanka. lomo=nina dusa; nina; srausrauka.
listo=ridi. lona=trapaling.
litera=ship nani bilara krikri bri ba nina; longitud=yarika.
krikri sirpi. loor=mayunanka.
literal=ulbanka tânka kat. loquios=mukia laya.
litigar=diara kum dukiara blahwaia o un- lora=rauha; rahwa.
sabaia. lote=tasba pîs kum.
litigio=unsaban o blahwan lâka kum; un- lotería=pulanka kum ra lalah win takan-
sabanka; blahwanka. ka.
litoral=kabu un; kabu un dukia; auhya. lubricante=misin ra mangki batanka laya.
litro=litro; litru. lubricar=batana o ail dingkaia.
liturgia=Holi Mas ra aisi kaikanka o pura lucero=slilma sâtka kau tara bara ingniki-
sunra kum; mayunra daukaia dukia serts ra ba.
lâka ra. lúcido=sinska pain mita diara sut tânkira
150

aisi ba. luxación=wan dusa kum kriwanka.


luciérnaga=tilam. luz=ingni; ingnika; lait.
lucifer=dibil nani wihtka; sitan. (del día)=yu ingnika; kakna ingnika.
lucio (pez)=krauhi.
lucir=ingwaia; ingni takaia, lakwaia.
lucro=dîa dîa dauki sakanka; diara sakan-
LL
llaga=sukwanka; wîna sukwanka.
ka; lalah sakanka.
llama=pauta laknika; pauta klauhanka.
lucha=aiklabanka; aiklaban lâka; aitwah-
(animal)=daiwan kum guts talia.
kanka.
llamada=winanka; paiwanka; kingbanka.
luchador=aiklaklabra; aitwatwahkra.
llamamiento=paiwanka; winanka; Dawan
luchar=aiklabaia; aitwahkaia.
warkka daukaia winanka.
luego=naika; tisku; wihka apia piua ra;
llamar=winaia; nina mâki winaia; paiwa-
ningkara.
ia; nina mâkaia; nina yabaia.
(hasta)=naika kat.
llamarada=pauta klauhan.
(más)=tisku.
llamarse=nina kum bri kaia; wan nina
lugar=plis; tawan; watlika.
mâkaia.
en lugar de=watlika ra; baha watlika ra.
llamarada=pauta klauhan laknika.
(en primer)=tâura.
llamear=pauta klauhaia; lakwaia.
(tener)=taim bri kaia.
llano=langni; lalalni; twi; wal baku; twi
lugareño=plis o tawan kum uplika.
tasbaya; twi tanta; twi bîla.
lujo=marikanka bara natka wala daukan-
llanta=kar wilwaika taska; tayas.
ka ra sakahkanka uba dingki ba.
llanto=inanka; sari brih inanka; ini yahwi
lujuria=wîna tara brinka tanis daukanka.
ba.
lumbago=nina dusa klahwanka.
llanura=twi; twi tasbaya; langnika; lalal-
lumbar=yarauhka dukia.
nika.
lumbre=pauta o dîa dîa klauhanka; ingni-
llave=kî; kî mihta; rins.
ka.
llavero=kî pamaika; kî bri yaba.
luminoso=ingnikira; slangni.
llegada=wan o balan ba tânka; wan o ba-
luna=kati.
lan ba piua; balanka.
(de miel)=marit nan takan piua; namika
llegar=balaia; plis kum ra alkaia o waia.
ra marit takan katka.
llena=lisamra; tingni o awala pupuhkan-
(menguante)=kati almuk.
ka.
(nueva)=kati raya.
llenar=banhkaia; banhki daukaia; tukus-
lunar=kukas mahbra; kati dukia; kati tân-
kaia; auhbaia; lasbaia; abalkaia.
ka bri; wan wîna ra mark kum; ira na-
llenarse=banhwaia; aibanhwaia; aiauhba-
kra.
ia.
lunático=upla sinskas; pitskira; laskira;
lleno=banhki; aibanhwan; pamni; lasbi;
kati raya piua ra lasa pruki uplika.
lalaubi.
lunes=mundi.
llevada=brih wanka.
lupa=diara tara dauki wan mariki glaska.
llevadero=twilkaia o brih waia sip; twil-
lustrar=ingni daukaia; lipni daukaia; dia-
kaikira; brih waikira.
ra kum klin daukaia.
llevar=bri (brih) waia; kwahkaia; sakaia.
lustro=mani matsip piua.
lloradera=ini yaba; ailal inanka; tuktan i-
luto=sarka; upla kum pruan sarka; sari bri
nanka; tanis lâka ra inanka; inra.
lâka; sari luki tauki ba tânka.
151

llorar=inaia. madrina=tuktan âialkra mairin; madrin-


lloriquear=inaia; bahki ra inaia. ka; madrina.
llorón=âinra. madroño=pauh dusa.
lloroso=inankira; inaikira. madrugada=titan kau yu baiwras piua; ti-
llover=auhaia; lî auhaia. tan pali.
llovizna=lî sikwanka; lî uya auhras ba. madrugar=ingwaia; titan pali buaia.
lloviznar=lî sikwaia; sikwaia; lî wiria au- maduración=sukwanka; pawanka.
haia. madurar=yarka pawaia; yarka sukwaia.
lluvia=lî; pura laya; auhan laya. madurarse=pawaia; ahwaia; tilwaia; su-
lluvioso=lî manis (uya) auhi; layira; lî kwaia.
auhaikira. madurez=sukwanka; pawanka.
maduro=ahwan; tilwan; pawan.
maestra=smasmalkra mairin; maistra.
M maestro=smasmalkra waitna; maistro.
macarela (macarel=pez)=lasisi.
mafia=upla saura.
macana=tasba baikaia o salhkaia tulska.
magia=sukia lâka.
maceta=slaubla ni paskan dukia, tasba
mágico=wan nakra ra kunin muni ba.
banhki muni tangni mangkaia dukiara.
magisterio=skul smasmalkra ai tuktika
macetero=tangni mangkan dukia nani su-
nani wal smalkanka dauki ba.
naia o kahbaia pliska.
magistrado=lâ wihtka tara; lâ tânka ka-
macizo=karna; kasak tara; krauhni.
kaira tâ uplika.
macolla=dus kum wina luhpia bara tang-
magnate=upla kum ai warkka o karnika
nika nani baku taki ba.
tara bri ba; upla lalahkira.
machacar=pruki krikaia; prukaia; tuska-
magnífico=tara; pain yaba; pranakira;
ia; utukbaia; tuyukbaia; brusbaia; drus-
prana tara bri.
baia.
magnitud=yahpika; wîna yahpika.
machacarse=druswaia.
mago=sukia; diara tânka kakaira; pirit.
machetazo=ispara pata; ispara ni insauh-
magullar=brusbaia; muyukbaia; klungba-
kan.
ia.
machete=ispara.
magullarse=bruswaia; plinhwaia; klun-
machetear=ispara ni klakaia.
gwaia.
machetero=ispara ni wark taki uplika; is-
maíz=aya.
para âirbra; ispara uplika.
maizal=aya nasla; aya manis pâwi pliska.
macho=wainhka.
majadero=unuh mihta.
machorra=mairin ai wîna daukra aiska
majao=sani; wamatis.
waitna baku bri ba.
majar=kapaia.
machucar=utukbaia; taibaia; utupaia;
majestad=king lâka karnika; king prana
klamaia; rutkaia; tuyukbaia.
bri.
madera=tât; dus.
majestuoso=king prana baku.
maderero=dus ra wark taki uplika; dus
mal=saura; saurka; pain apia; saura mu-
saki uplika; tât baiki o saki uplika.
nan lâka; watawanka.
madrastra=yapti diwra; aisa maya; yapti
(tiempo)=taim saura.
kuya; yaptatka.
(sentirse)=saura daukaia.
madre=yapti; mama.
malacrianza=saura daukanka mariki ba.
madriguera=daiwan nani iwi pliska.
malagradecido=tingkikas; tingki âpu u-
152

plika. malsano=siknis yabi; wan wîna ra saura


malandrín=upla saurakira. muni.
malanga=duswa. maltratar=saura munaia; rausauhkaia
malaria=rihka; rih; “malaria”. (rau sauhkaia).
malcriado=upla bîla walras; sinskas ba- maltrato=saura munanka; rau sauhkanka.
ku; grisi baku yaba; smalkanka yamni maltrecho=saura munan ba.
briras o âpu. malvado=saurakira; saura; watawikira;
maldad=saurka; watawanka; watawika. saura takan; saura pali.
maldecir=lahtubaia; bîla saura wiaia; wan malversar=upla kum dukia o lalahka
bîla sawaia. mihta ra mangkan ba bahki ra tikaia.
maldición=lahtubanka; saura winka; lah- malla=maman nakra.
tuban lâka. mama=tialka.
maldito=lahtuban; saurakira. mamá=yapti; mama.
maleante=ai daukanka saura bri uplika o mamadera=tiala laya dakakaia dukia.
pat lâ mihta ra aimaki muni swin ba. mamar=tiala diaia; tiala aubaia; utbaia;
malear=diara kum swika saura takaia; u- twisa ni aubi diaia.
pla kum bui wala ra sauhkaia. mamey=kuri.
maleficio=saura munan lâka; diara saura mamífero=tialkira; ai tialka dakaki ba
kum wîna ra daukan ba; puisin munan daiwra; daiwan tiala dih pâwi yaba; tia-
lâka. la di; tialka bri; daiwan tialkira.
malestar=pain apia ba; saura wan dauki mampara=kutbi prakaia dukia.
ba; wan wîna siknis bri baku ba. maná=manna; Gâd bui Israel uplika nani
maleta=surun; satbas; sakbat. ra twi biara ra plun dakakan ba.
maletín=sakbat; diara mangkaika. manada=daiwan dakni kum.
malévolo=saura daukaia lihki; saura da- manantial=lî kârma.
daukra; saurakira. manar=lî pupuhwaia; ailal kaia; kuruwa-
maleza=inma saura; prata; inma insla ra ia; kururwaia; kwangwaia.
pâwi ba sâtka. manatí=palpa.
malgastar=bahki ra tikaia; yakabaia. mancebo=waitna wahma; suliar.
malhecho=saura paskan. mancillar=saura daukaia; prana tikaia; u-
malhechor=saura dadaukra; saurakira. pla nina tara o kiamka ba tâski daukaia.
malhumorado=lawi ba; kupia pain apia manco=klahklas; mihta âpu; mihta o
ba. klahkla skahwa.
malicia=saurka; kupia saurka; saura lu- mancomunar=upla nani ai karnika o ai
kanka. lalahka dingkaia diara kum dukiara; asla
malicioso=saura luki muni ba. o bakahnu wark daukaia.
maligno=saura dadaukra; saura lâka bri; mancha=tâski alkan ba; mark saura kum;
saura; saurakira; saura wan muni ba. dîa dîa tâskika; alami; bulpis; sauhkan-
malintencionado=lukanka saura bri ba. ka.
malo=saura; watawi; watawikira. (mongólica)=wasaki.
malograr=diara kum yaka saura takaia. manchado=mark o tâski bri; bulni.
maloliente=kîa saura bri ba. manchar=tâski daukaia; bulkaia; kwaka-
malparir=tuktan iki sakaia. ia.
malpensado=upla nani ra o ai daukanka mancharse=tâski takaia; tâski alkaia; bul-
nani dukiara saura lalukra. waia; tâski aikwakaia; bulwaia.
153

mandamás=wark kum tâura uplika; bâs; ia; param sakaia.


wark bâska. manifestarse=ai dahra sakaia; param bal
mandamiento=lâ bîla; lâ matawalsip bîla takaia.
kum. manigorda=limi kuyu.
mandar=blikaia; adar yabaia. manigueta=unuh mihta; mihta wal alkai-
mandatario=wihta tara; prisidint kum; ka.
gabamint tâ brabrira. maniobra=mihta ni daukan warkka; diara
mandato=lâ kum; adar kum; adar bîla. daukanka kum.
mandíbula=tauhka; tauhka dusa; kmak- manipular=mihta ni daukaia; alki dauka-
maya; krusa. ia.
mando=adar bri ba; karnika bri ba lâka. manjar=plun auhni kum.
mandón=bâs kum ai karnika bri ba wina mano=(wan) mihta.
kau pura lui mariki ba. (de banano)=siksa twisa.
mandril=kung kung (kungkung); gung manojo=mihta banhki kum; wihta; bun-
gung. dil.
manejable=alki daukaia sip. manopla=mihta ra mangkaia dukia; bâl
manejar=alki daukaia; wakaia; kangbaia; pulaia dukiara upla mihta ra mangki ba;
lal aimaki daukaia. globs.
manejo=nahki brih impakanka; nahki alki manosear=mihta ni alki kaikaia; sapi kai-
daukanka. kaia; kangbi kaikaia; kangbaia; pat pat
manera=tânka; nahki ba tânka; lâka; nat- kangbi kaikaia; lalampaia.
ka; nahki tauki ba lâka; lâ; pasin. manotada=mihta tanhtika pata; mihta pa-
(de esta)=naku. ta.
(de ninguna)=sip apia pali. mansedumbre=kupia swapni lâka; bawi-
(de otra)=baku apia kaka; natka wala kira lâka.
ra. mansión=utla; iwaia watla; utla tara pain
de manera que=bamna; baku bamna. kum; utla painkira ba.
manga=klahkla; prâk klahkla. manso=tîm; wail apia; kras apia; kraskas;
(marina)=liwakia; liwa kiaya; ahkabla- smalkan.
kat. manta=krikri ra aiblakwaia kwalka.
manglar=laulu manis pâwi ba pliska. manteca=lât; kwirku batanka.
mangle=laulu. mantel=tibil kwalka; altar palkaia kwal-
(blanco)=pahtang. ka.
(negro)=sauhsu. mantener=main kaiki briaia; alki briaia;
mango=alkaika; mihta; mangu; mina. dakaki bri kaia; diara kum kat alki bri
mangonear=ai bisniska apia ra upla kum kaia.
dimi muni adar yabaia. mantenimiento=main kaiki brinka.
maní=pinda. mantequilla=butar.
manía=grisi lâka; kunin lâka ra dauki ba manto=mairin nani kwala yari kum dimi
lâka. ai mina wina ai lal kat praki ba.
maniatar=mihta nani wilkaia. manual=mihta ni daukaikira; mihta ni
manicomio=grisi nani watla. dauki yaba; mihta ni daukaia sip; mihta
manifestación=param saki marikanka; la- dukia; mihta ni daukan o paskan.
tan o param marikanka. manubrio=wilbaika; mihta ni alki dau-
manifestar=param (latan) marikaia; wia- kaika.
154

manufactura=mihta wal dauki dukia mi- wi (srahwi) luan.


sin hilpka wal. marea=kabu sitwi o puhbi ba; sitwan o
manuscrito=mihta ni ulban wauhkataya o puhban dingki yaba.
dukia. (alta)=puhban.
manutención=main kaikanka; kaina kah- (baja, menguante)=sitwan.
banka. marearse=bla takaia; bla alkaia; kabu
manzana=apil. blaka daukaia.
manzanilla=liwakumia. marejada=puhban; puhbanka; rip tara na-
maña=kunin wal prakan lâka. ni bukanka.
mañana=yauhka; titan; titan mani. maremoto=kabu laya nani aihka pali aia-
(pasado)=yahwanka. wi ba, munhtara nikbanka tara takan mi-
mañanear=titan pali buaia. ta.
mañanero=titan pali babura; titan bûi u- mareo=bla; dîa dîa blaka; kabu blaka.
plika. marfil=elepant napa nani ra pîska karna
mañoso=trikkira; kuninkira. kum bri ba.
mapa=map; tasba pîska lilka; kuntri lilka margen=dîa dîa un; un.
piarkika bapanka (mangkanka). marginar=wauhtaya ulbanka ra pîs kum
mapachín=suksuk. swiaia; upla kum sait ra laki swiaia.
mapamundi=tasba aiska mariki mapka. marica=piatka talia daiwra; waitna mairin
maquenque=pansak; panhsak. baku ba.
máquina=masin; misin; ingin. marido=marit (maya) waitna.
maquinar=yukuwan ra diara saura kum mariguana=upla sinska aihka laki dukia.
daukaia lukaia. marimacho=mairin kum ai natka ra bara
mar=kabu. ai daukanka ra waitna talia ba.
maraca=sibaya. marina=kabu ra taukaia lâka o tânka.
maracuate=aimahkru. marinero=sailar; kabu uplika; kahra tukbi
marañón=kasau; kasau mâ. ba uplika.
maravilla=aihka; diara aihka; aihka lu- marino=kabu dukia; kabu tânka bri; kabu
kanka; diara walkira. uplika; kabu kamhka.
maravillarse=aihka lukaia; sirang iwi ba- mariposa=dildil; pulpul; pulhpul; sampa-
ku kaikaia. pa; kuyudura.
maravilloso=aihkakira; walkira. (del bote)=mihta balhbaika; wilwaika.
marca=mark. marisco=sita nani sâtka.
marcador=mark muni ba marítimo=kabu dukia; kabu tânka bri;
marcar=mark munaia; ulbi mangkaia; kabu ra tauki tânka ra.
mark daukaia. mármol=walpa painkira sâtka kum.
marcha=marts munanka; wapanka. marrano=kwirku.
marchar=wapaia; marts munaia. marrulla=munhtak kunin munanka.
marcharse=mahka impakaia. marsopa=lam; lamh.
marchitar=yarka lâwaia; sauhkaia; swap- marsupial=biara taya ra ai luhpia watla
ni daukaia. bri ba.
marchitarse=lâwi luaia; lâwaia; biawan martes=tiusdi; susdi.
takaia; swapni takaia; srawaia; aswaia; martillar=amar ni sabaia.
kuswaia; srahwaia. martillazo=amar pata.
marchito=lâwan; srawan; lâwi luan; sra- martillo=amar; hamar.
155

martín pescador=krasku. matorral=unta twakni; insla prata.


mártir=Jisas nina tâwan pruan uplika; ai matraca=sibaya, insuba.
kupia lukanka kasak tâwan ikan uplika. matrero=smatkira; lâ mihta wina plapi
martirio=Kraist tâwan ikan ba. tauki uplika.
marzo=kakamuk kati; mani bilara kati matrícula=nina mangkanka.
yumhpika ba. matrimonial=marit dukia; marit tânka
marrano=kwirku. bri.
mas=sakuna; kuna. matrimonio=marit; marit lâka.
más=kau; pura; kanra; purka. matriz=plauya; wamsa; wamhsa; tuktan
más o menos=uya apia; wiria ‘man. watla.
masa=lump; dîa dîa akbanka kum; krauh- matutino=titan piua dukia; titan tânka
nika; krakban. bri; titan.
masacrar=upla ra saura latwan yabaia; u- maullido=mini o pus ai bîla baikra dauki
pla ikaia. ba.
masapán=brikput; bredprut. maxilar=wan kwakmaya tânka bri ba o
mascador=sasamra. pîska.
mascar=samaia; napa ra samaia; wakah- máximo=pura o purara yaba; tara lamka-
baia; wakabaia. ra yaba.
máscara=mawan bikaika o prakaika. mayo=lih mairin kati; lî mairin kati; tisba
mascarilla=mawan pura pîska baman kati; lagrit kati; mani bilara kati matsip-
praki dukia. ka ba.
masculino=waitna; waitna o wainhka tân- (árbol)=duhrang.
ka bri ba. mayor=kau tara yaba; almukka; kanra ta-
masticar=samaia; wan napa ra samaia; ra.
akbaia; wakahbaia. mayordomo=lalahkira watla bilara lalah
mástil=mahsa. bisniska o wark pura kaiki uplika; alba
mata=dus plamayka; dus pâwi ba; lungni. kau tara ba.
matacocos=rititia. mayoría=aihkika; ailalka; kanra ailal.
matadero=ikaika; daiwan ikaia pliska. mayorista=diara ailal natka ra atki upli-
matador=âikra. ka.
matanza=ikanka; iki tikanka; ikra. mazamorra=iska nani.
matapalo=srum; srumh. mazo=amar tara kum; kluban; wisingban.
matar=ikaia; yapaika ra blikaia. mazorca=aya kiama; aya kura.
matarife=bîp iki uplika; bîp ikaia warkka me=ai; yang; yang ra.
bri ba. meandro=yabal o awala klukia kum.
matarse=wan wîna ra ikaia; silp pruaia. mecánico=mikianik; misin ra wark taki u-
matemática=numba nani stadi muni sins- plika; diara papaskra.
ka lâka. mecatazo=rup pata; rup ni wipi ba.
materia=diara yuya; dîa dîa dukia wina mecate=rup; kiwa.
diara dauki o taki yaba; mabiara. mecedor=wawauhra, wauhaika.
material=diara paskaia dukia. mecedora=aiwahwaia sirka; wauhaika;
maternal=yaptika tânka bri. aiwauhaika.
maternidad=yapti lâka. mecer=wauhaia.
matón=upla saurakira; upla ra saura mu- mecerse=aiwauhaia; karhwaia.
naia luki uplika. mecha=wîk; lamp pata.
156

medalla=ayan sâtka ni paskan dukia, dia- medusa=likaka; likahka.


ra lilka kum wal. mejilla=tauhka; makmaya; mahkmaya.
media (medias)=sâks yari wan lula kat mejor=kau yamni; kanra yamni; bitar;
praki ba. wiria yamni; wiria bitar.
mediación=lengstarka aisanka; hilpka ai- (dicho)=kuna; kau kasak aisamna kaka.
sanka. mejorar=kau yamni daukaia; bitar dauka-
mediador=lengstar; tâwan aisasara. ia.
mediano=bakriki prais; tara pali apia, sir- mejorarse=rawaia; kau yamni takaia; bi-
pi sin apia; lilkapas. tar takaia; yamni takaia.
medianoche=tihmia wâl bakriki. mejoría=yamni takanka.
mediador=lâ daukan lengstarka. melancolía=sari lâka.
mediar=lengstarka aisaia; bakriki ra wa- melancólico=sari; sarikira; sari bri.
ia; lilapas ra aimakaia. melena=tâwa yari, aipami bara lanhwi bri
medias=takins; stakins. ba; layan tâwa.
medicación=sîka daukanka. melodía=binka; aiwanan binka; aiwanan-
medicamento=sîka; siknis rakaia saika. ka pain; miusik binka; aiwananka nahki
medicina=sîka. plapi ba.
medicinal=sîka dukia; sîka tânka bri. melodioso=kiama ra pain wali yaba.
medicinar=sîka dakakaia; sîka yabaia; mellizo=sutki.
sîka daukaia. membrana=taya.
medición=kulkanka; kulki kaikanka. memorable=kupia kraukaia sip; kupia
médico=daktar; sîka tânka kakaira; rara- kraukaikira; âuya tiwras, luki ban kaia
kra; sîka dauki uplika. sip, âuya tikaia apia dukia; kupia ra luki
medida=kulki kaikanka; kulkanka; yahpi- bri kaia aitani.
ka; misarka; praiska; pitka. memorándum=diara âuya tiwras ulbi bri
a medida que=baku sa kaka. kaia wauhkataya; upla ra ulbanka kum
medidor=diara kulki kakaikra; kulki ka- dauki bliki ba.
kaikra. memoria=lukanka; lukaia lâka o luki ya-
medio=bakriki; tar baik (tarbaik); kauh ba lâka, dîa kupia ra luki kaia sip ba lâ-
klakan; tar baiki; lilapas; lila; lilan. ka; âuya mâ.
por medio de=mita; ba mita. memorial=âuya tikaia apia ba; kupia ra
mediocre=mayara tânka bri ba; tânka uya luki bri; dîa dîa ulbi bri kaia wauhkata-
tara apia. ya.
mediodía=yu wan lal kat; yu bakriki; di- memorizar=wan sinska wina lan takaia.
nar kat. mencionar=nina mâkaia; nina mâki aisa-
medir=kulkaia; kulki kaikaia; diara kum ia; diara kum dukiara nina mâki aisaia;
yahpika kulki kaikaia; pitka briaia. diara kum dukiara aisaia; kiama ra
meditabundo=sâpkira luki ba; tânkira la- mangkaia.
lukra uplika. mendigar=makabaia (umpira ba lâka ra);
meditación=kupia wal aisi kaikanka. upla ra makabaia; lalah o dîa dîa maka-
meditar=luki kaikaia; kupia wal aisi kai- baia.
kaia; lukaia, kupia wal aisaia; kupia ra mendigo=makakabra; upla ra diara maka-
luki kaikaia. bi tataukra, bik tatakra.
médula=dusa mabiara; wan dusa batanka; mendrugo=brit pîs kum karna lulkan ba.
tnus. menear=nikbaia; kitbaia; singbaia; karh-
157

baia, wauhaia; krukbaia; nakbaia. kanka; lukaika.


menearse=nikwaia; aiawaia; karhwaia. mentir=kunin aisaia; kunin munaia; ku-
menester=umpira ba lâka; luhakira lâka; nin wiaia.
diara luha ba lâka. mentira=kunin; kuninka; kunin lâka; ku-
menguante=sitwan; sirpi taki yaba; lî si- nin aisan lâka.
twan piua. mentiroso=kuninkira; bîla alhnira; bîla
menguar=sirpi takaia; kau sirpi takaia; wangnira.
sripaia; raswi; dakwi takaia. mentor=tâ brabrira.
menopausia=mairin ai katka bri sikniska menú=plun nahki dauki o atki ba tânka
mahka swin piua. ulbanka.
menor=kau sirpi; sirpika; uriaska; kanra menudo=sirpi; tanta; bahki.
sirpi ba. (a)=pat pat; kli kli.
(hijo)=plasni. meñique=mihta plasnika; siaika; swaska.
(de los gemelos)=tisnika. mercader=diara âiatkra.
menos=kau wiria; mayara; kau sirpi; nin- mercadería=diara atkaia dukia.
ta; maura; watka. mercado=markit; diara atkaia watla.
(por lo)=diara kumi lika. mercancía=atkaia dukia sut.
menospreciar=bahki kulkaia; yamni apia mercenario=lalah mana wark taki yaba;
kulkaia, kulkaia apia; saura kulkaia. mana brabrira; ayar uplika.
menosprecio=bahki kulkanka. merecer=diara kum daukan mana briaia;
mensaje=bîla wauhanka; sturi; bîla bli- mana briaia aitani kaia; diara kum mana
kanka kum. yabaia.
mensajero=bîla twatwilkra; maisa papa- meridiano=yu wan lal kat awarka tânka.
kra. merienda=istikira pata kum.
menso=sinskas. mérito=upla kum diara kum briaia ai rait-
menstruación=kati sikniska (mairin bri ka bri ba.
ba); ingni sikniska. mermar=diara kum nahki kan ba wina
menstruar=kati sikniska briaia. wiria o aiska mayara iwaia.
mensual=kati bani dukia; kati bani dauki; mero (pez)=kuha.
kati bani tânka bri. merodear=upla kum wapi tauki dîa ai na-
mensualidad=kati kum mana aibapanka o kra ra ba implikaia.
pidika. mes=kati.
mensualmente=kati bani; kati bani lâka mesa=tibil.
ra. mesera(o)=plun atki pliska ra tibil kahbi
menta=mint. uplika.
mentado=nina tara bri yaba. meseta=tasba kum yahpa, purara an lang-
mental=lukanka ra bri; lukanka ra dauki; ni.
lukanka wina saki; lukanka dukia; wan Mesías=Misaya; lal ra laiki king mangkan
sinska ra dîa luki saki o kulki yaba; sins- yaba; Swaki Sasakra; wan Dawan Jisas
ka dukia; lukanka wina. Kraist.
mentalidad=sinska warkka; upla, kiamka mesocarpio=dus mâ bîla tani taya.
o kuntri kum ai lukanka nahki bri ba. mesón=impapakra nani yapaika.
mentar=diara kum nina mâkaia; diara mestizo=upla miks; ispail miks.
kum dukiara aisaia. meta=tnata; plapanka kum ra tnata sainka
mente=lukanka; sins; âuya mâ; kupia lu- mangkan ba.
158

metal=bras o ayan sâtka nani aslika. miércoles=wensde; winsdi.


metamorfosis=diara kum nahki ba wina mierda=kâna.
sât wala ra tawanka; daiwan nani ai taya mies=plun mâ; insla; kukanka.
aisuhki ba; taya aisuhkanka. migaja=yuya; dîa dîa yuika sirpi; plun
metatarso=wan mina nani pîska kum. yuya.
metate=aya akbaika. migración=kuntri kum wina wala ra wih
meteoro=slilma dakwi ba; imyula mah- takaski iwaia tânka.
bra. mil=tausin.
meter=dingkaia; mangkaia; kauhbaia; milagro=diara aihka daukanka kum; sain
auhbaia. tara; diara walkira.
meterse=dimwaia; dimi waia; aimakaia; milenio=mani tausin piua.
diara kum bilara aimakaia o dimaia. militar=suldiar; suldiar lâka; “militar”.
meticuloso=ai dara walikira; tânkira diara milpa=insla.
dadaukra. milla=mail; kilumita wâl lama.
metiche=ai bisniska apia tilara dimaia lih- millar=tausin kum aslika.
ki ba. millón=milian.
método=dîa daukanka kum; lan takaia millonario=lalahkira; milian ailal bri; mi-
dukiara daukanka o natka kum. lianir.
metro=rul; “mita”. mimar=klâkaia; tasapaia; lihkaia.
metrópoli=kuntri kum bilara tawan sut mímica=diara tânka marikanka, sain nani
lalka ba. o wîna daukra sâtka nani wal.
mezcla=miks munanka; abalkanka. mimo=latwan lâka marikanka tara.
mezclador=miks mamunra; miks munai- mimosa=kiaya papulra.
ka. mina=main.
mezclar=abalkaia; miks munaia; klamaia. minar=mutbaia; sukutbaia; main biki
mezclarse=miks takaia; abalwaia; ubul- swiaia.
waia. mineral=main dukia; main wina saki ya-
mezquino=kupia siksa; slabla (upla). ba.
mi=yang duki; ai; yang ra. minería=main nani wark daukaia tânka.
mica (culebra)=matsiksa. minero=main uplika; main ra wark taki u-
mico=wakling; uyuk; ruskika. plika.
microbio=yula sirpi lupia pâsa ra, lî pura- miniatura=diara kum lilka sirpi daukan
ra o diara sâtka wala purara pâwi ba. ba.
microcéfalo=upla o daiwan kum ai lal sir- mínimo=sirpika ra yaba; sirpika; smihka.
pi bri ba. ministerio=Dawan dukia daukaia lâka;
micrófono=bîla baikra tara sakaia dukia. gabamint tilara wark tara dauki daknika.
microscopio=diara sirpi pali kaikaia du- ministro=napakan; wihta tara kum; gaba-
kia (wan nakra ni kaikras dukia). mint suliarka tara; dukia dauki uplika.
miedo=sibrin. minoría=sirpika; kau sirpi lâka ra ba tân-
miedoso=sasabrira; sibrinkira. ka.
miel=nasma laya. minorista=diara sirpi natka ra o ailal at-
miembro=dikia; diara o dakni kum upli- kras ba.
ka; wan wîna sirpika kum; wan dikia minucia=praiska o mana mayara dukia.
kum. minucioso=diara sirpi sut laki kaikanka;
mientras=kau ba ra. tânkira laki kakaikra.
159

minúscula=ulbanka sirpi markka. mitigar=diara kum saura o karna ba, kau


minuta=diara kum ulbi bri ba âuya tiwa- swapni o karnika mayara ikaia.
ia apia dukiara. mitin=pulitik bisniska nani aisi mitinka;
minutero=wats kum ra mihta lupia minit mitin.
nani mark muni ba. mito=almuk nani kisika.
minuto=minit; 60 kat kulki ba piua. mitología=gâd bahki sturka; upla nani ai
mío, mía=yang duki. piritka o ai gâdka baku kulki ba tânka.
miocardio=kupia wina; wan kupia pîska mixto=miks; miks munan.
kum. mobiliario=tibil o iwaika sâtka nani asli-
miope=wihka ra kaikras, baila ra baman ka.
kaiki uplika; nakra pain apia. mocedad=upla rayaka ra wahma o tiara
mira=kaikaika; nakra; raks nakra. piua wina almuk takuya kat.
mirada=kaikanka; kaikra. moción=aisi kaikanka o mitin kum ra lu-
mirador=kakaikra. kanka kum kahbanka.
mirar=kaikaia. moco=blas; blaska; siahka; mâka; slula;
mirón=kaikaia lihki; kakaikra. kakma laya.
mirra=sîka mâka. mocoso=kakma ra siahka o mâka banhki
mis=yang duki nani. bri ba.
misa=prias; Holi Mas. mochila=surun; diara auhbi wan ninara
misal=Holi Mas dauki ba wauhkataya. twilki dukia kum.
miserable=sarikira; saurakira; watawiki- moda=stail; natka.
ra; umpira; bahki; kupia saurkira. modelo=paskanka; daukanka; tânka kum
miseria=pât; sari lâka tara; latwan wa- ra kaikaia dukia; lilka; talika daukan
hwan tara; trabil tara kum; diara saura kum; dîa dîa tânka ra talia daukanka
sut lâka; umpira iwi yaba lâka; umpira. kum; patrang.
misericordia=kupia pihni lâka; yamni o moderación=sins briaia lâka.
umpira kaikaia lâka; umpira kaiki yamni moderado=praiska kat yaba; kau pura a-
munaia lâka. pia; pura lui apia.
misericordioso=umpira kakaikra; kupia modernizar=diara almuk nani ra natka o
painkira o pihnikira; umpira kaikankira. maprika raya dingkaia.
mísero=saurakira; umpira. moderno=raya; nanara piua dukia; taim
misión=misan; blikanka; Dawan warkka raya dukia; almuk piua uplika o dukia a-
bal dauki ba lâka. pia.
misionero=smalki tataukra; kristian lâka modesto=kasak pain; watawi apia lâka
smalki tauki uplika; blikan uplika; mi- kat yaba; lâ tâski waihla.
san uplika; impapakra. modificar=tânka wala ra lakaia; wiria la-
mismo=sim; sim baku; aihka apia. kaia; kau sirpi o swapni daukaia.
(sí)=silp ai wîna ra. modo=tnatka; snatka; daukra; tânka; lâka;
misterio=tihuka tânka; yukuwan lâka ra nahki dauki ba lâka; yabal.
ba; tânka kaikaia karna lâka. (de ningún)=nahki kabia sin apia.
misterioso=tânka aihkakira; tânka kaikaia de modo que=baku; baha mita.
karna; tânka marikaia karna; yukuwan mofa=lawaska; lawaska kiki ba lâka.
ra; maprira yaba; aihkakira. mofar=swira daukan lâka ra tnata lukaia;
mitad=bakriki; tar baik (tarbaik); kauh lawaska kikaia; swira daukaia.
klaki. mofeta=piskrawat; piskriwat.
160

moho=srap; srap baku alki yaba; puputka; mono=ruskika; urus.


puputnika; mâka. monocultivo=tasba pîs kum ra plun mâ
mohoso=mâka alkan. sâtka kumi baman mangki ba.
mojado=buswan. monogamia=wan maya kumi baman bria-
mojador=babuskra; babuswra (babusra); ia lâka ba.
buskaika. monografía=diara kum tânka pain pali
mojar=buskaia; ratkaia. stadi munanka.
mojarra=tûba; krahna. monopolio=plis o tasba kum ra diara at-
mojarse=buswaia; aibuswaia; ratwaia. kaia o sakaia karnika aiska bri ba lâka.
mojigato=bawan o sibrin lâka mariki ba, monosílabo=bîla binka kumi baman bri
dîa luki ba alkaia dukiara. ba.
mojón=mohong; lain lulkan markka. monseñor=sots bilara bisop nina wala.
molar (diente)=napa rahia; raihkaya. monstruo=tarka tara; daiwan yahpa tara
molde=maul; diara paskaia maulka. kum.
moledor=âiakbra, wawauhra. montador=âiulra; ulaika.
moler=akbaia; wauhaia; kapaia. montacargas=diara wihra nani sunaia mi-
molestador=wawarbra; trabil mamunra. sinka.
molestar=munaia; trabil munaia; ambuk montaña=il tara; unta biara; unta.
munaia; tuskaia; warbaia; kupia sauhka- montañoso=unta tânka bri; ilkira; unta
ia; saura munaia. pâwan ailal.
molestarse=trabil takaia. montar=ulaia; (aras) ulaia; bal ulaia; su-
molestia=trabil munanka; trabil; ambuk; naia.
kupia tuskanka; kupia sauhkanka. monte=unta; unta dakura (dakra).
molesto=krauhka. montear=antin taukaia; unta ra daiwan
molinillo=wauhaika. plikaia; unta ra waia; antin dimaia.
(árbol)=burburia. montecillo=ninka; ningka; kiuhsi.
molino=akbaia misinka; mil; aya wauhai- montero=unta dadimra.
ka. montés=unta ra tauki yaba; unta ra pâwi
molote=upla aihka aipaswi ba. yaba.
molusco=daiwan sâtka kum nina dusa â- montón=paskan kum; ailal; manis pali;
pu; dusa âpu; wîna swapni yaba. diara kum wala purara yakabrira o ta-
mollera=wan lal banhta kau purara ba. nis baman mangkan ba.
momento=minit. montura=aras ulaika; sadil; satil.
(un)=minit kum; ¡wiri! monumento=upla o diara lilka paskanka
momia=upla pruan wîna tara lâki muni tara.
kahbi bri ba. moño=riban nani wal wilkanka kum; mai-
mona=ruskika mairin. rin tâwa wal raun kum dauki ba.
monarca=king. mora=diara kum blestu daukaia ba wihka
monasterio=padre sâtka nani watla. tiwi ba.
mondongo=biara; (bîp) biara; biara tarka. morada=iwaia watla; utla; takaskaika.
moneda=lalah; lalah mâ. morado=mapla pau siksa; balianta.
monigote=dalbibi kwala ni paskan ba. morador=plis kum ra takaski iwi ba upli-
monja=madre sâtka kum; katolik tilara ka; âiwra.
Dawan warkka dauki mairka kum. moral=aitani yamni; lâ kat yaba.
monje=padre sâtka kum, yakan iwi ba. moraleja=kisi o sturi kum wina sinska
161

kum bal taki ba. mote=upla ra nina wala yabi ba.


morar=iwaia; takaskaia; plis kum ra iwi motel=mairin wal wih yapi saurka dauki
takaskaia. pliska.
moratoria=tras bri uplika ra aibapaia motete=wilkanka; pangni.
piua kum yabi ba. motín=upla nani rangbanka o buanka ta-
moravo=morebian; muribian. ra dauki ba lâ o gabamint kum mapara.
morboso=sikniskira; lukanka tâskikira motivar=diara kum daukaia dukiara spi-
nani wal lilia taki ba. ritka bukaia.
mordaza=bîla ra mangki dukia, yaka sturi motivo=tânka; diara tânka kum; tâwan.
aisaia apia dukiara. (por ese)=baha mita; baha dukiara.
mordedor=sasamra. (sin)=tânkas.
mordedura=samanka. motocicleta=baisikil “motor” bri ba.
morder=samaia. motor=aiawanka dauki ba; aiawanka dau-
mordisco=samanka. ki misinka.
moreno=mapla sai; wiria sai. motriz=nikbi ba; nikbanka dauki ba.
morfina=yapaia saika; wan wîna latwan- movedizo=nikbaia isi ba; aiawi ba.
ka tikaia saika. movedor=kakitbra; kakitwra (kakitra);
morgue=aspital nani ra upla pruan dingki nanikbra.
swi pliska. mover=kitbaia; lakaia; nikbaia; yarka aia-
moribundo=mahka prui yaba; pruikira; waia.
prui. moverse=kitwaia; aiawaia; kitwi waia;
morir (morirse)=pruaia. plis wala ra takaia.
moronga=kwirku wîna, tâlia bara diara movible=kitbaikira; kitwaikira; aiawaiki-
sâtka wala nani wal dauki pata. ra.
moroso=upla kum ai traska nani wihka ra móvil=kitwi o aiawi ba.
aibapi ba. movilidad=aiawanka.
morral=sakbat; malipuk. movilizar=war dukiara o pulitik tani ra u-
mortaja=platira; upla pruan kwalka. pla nani yaka aiawaia.
mortal=praprura; pruaikira; pruaia dukia; movimiento=aiawanka; kitwanka; kitban-
prura. ka; kitbra; kitwra (kitra).
(pecado)=prura saurka. mozalbete=wahma lupia; manka mayara
mortalidad=pruanka; pruaika; pruaikira wahmika.
ba lâka; upla praprura rayaka. mozo=waitna wahma mayas; suliar.
mortandad=upla ailal pruan ba. muco=muku.
mortero=unuh; nuh; war aiklabaia dukia. mucosidad=slula.
mortífero=prura bri balaia sip ba. muchacha=tukta(n) mairin; tiara (lupia).
mortificación=ikaia lâka; ikanka; sari ya- muchachada=tuktan nani daukanka; tuk-
banka. tan baku ai natka bri ba; tuktan nani
mosca=kukas; brabra. daknika.
mosquitero=pabula; pabulu. muchacho=tukta(n) waitna; wahma (lu-
mosquito=tairi. pia); tuktan.
mostaza=mostard. muchedumbre=ailalka; kwâra, dakni tara
mostrador=mariki yaba; marikaikira; kum; upla aipaswanka tara.
marikaika; sap tibilka; kaunta. muchísimo=ailal pali.
mostrar=marikaia; smalkaia. mucho=ailal; uya; manis; uba; aihwa.
162

muchos=ailal. munición=war aiklabaia dukia; raks mah-


mudanza=utla wala ra tawanka. bra.
mudar=lakaia. municipio=tasba baiki sakanka tara kum
mudarse=kwala dimaia; plis wala ra taki ra upla nani iwi aslika, “alcalde” kum
waia; buhni takaia. bui rul muni ba.
mudo=bîlas; aisankas; sturi aisaras; bîla muñeca=dalbibi; mihta lula; lingbung;
skahwa. mihta lingbungka.
mueble=tibil, iwaika nani sâtka. muñeco=upla lilka talia daukan ba.
mueca=wîna aiawanka aihka kum. muralla=kutbanka tara.
muela=napa rahia; napa raihkaya; drahya. murciélago=sakanki; kanski; skanki.
muelle=wâp; slaup wilkaika. murmullo=rangbanka; brukwanka; kârma
muerte=prura; pruanka. bin.
muerto=pruan. murmuración=brukwanka; rangbanka.
muestra=marikanka; patrang; sampla. murmurador=pusbi aisasara; rarangbra.
mugido=(bîp) uhbanka; uhbra. murmurar=brukwaia; rangbaia; rangbi
mugir=muhbaia; mukbaia; ahbaia. aisaia.
mugre=kwala o prâk ra tâski alkan ba. muro=kutbanka; walpa kutbanka; tawan
mujer=mairin. tnaya kutbanka.
mujeriego=mairin lalihkra; mairin want- musácea=tâma sâtka.
kira; “mair yula”. músculo=wakia; wîna bunhka; wîna o
mujerona=mairin tara; mairin yahpa an klahkla bunhka; wan wîna aubi slakbi
yari ba. ba.
mujerzuela=mairin lupia; kakirhbra mai- museo=kulkanka tara dukia o warkka na-
rin. ni kahbi bri pliska; kiamka kum iwanka
mula=muyul (mairin). natka dukia nani mariki watla.
mulato=upla nikru miks; taya sai. musgo=srap.
mulero=muyul kakangbra. música=miusik.
muleta=wan klukia ra dingki wapaia du- músico=miusik lankira; miusik uplika.
sa. muslo=kuhma; plahpia; wan pnata mâ.
mulo=muyul (wainhka). mutable=shins takaia sip ba.
multa=lâ krikan mana aibapanka; “mul- mutilado=wîna sirpika dakwan o dakban.
ta”. mutilar=wîna tâka kum klaki sakaia
multar=“multa” kulkaia. (dakbaia).
múltiple=ailal. mutuamente=pana pana; pana pana lâka
multiplicar=ailal daukaia; sahwaia; pura ra.
prakaia. mutuo=pana pana dauki yaba.
multiplicarse=irwaia; ailal takaia; sahwa- muy=pali; uba.
ia.
multitud=kwâra; dakni tara; ailalka. N
mundano=tasba dukia; tasba ra tataukra nacatamal=kwirku wîna bara aya wauhan
ba. wal dauki pata.
mundial=tasba aiska tânka. nacer=aisubaia; aisubi takaia; baiwaia;
mundo=tasba; tasba aiska; tasba paskan- baiwi takaia.
ka. naciente=baiwi yaba, baiwi taki yaba, bi-
(todo el)=upla sut; tasba aiska. si; lalma.
163

nacimiento=aisubanka; aisubi takanka; navaja=skiru; kisura; risar; kiru.


baikanka; baiwanka; baiwi takanka. navajuela=tubal; mâla.
nación=nisan; kuntri. nave=ship; slaup; duri tara.
nacional=nisan dukia. navegable=waki taukaia sip; wakaikira.
nacionalidad=kuntri kum uplika tânka navegación=waki taukanka; slaup wa-
sut bri ba. kanka.
nada=diara âpu; bahki; diara apia ba. navegador=waki tauki ba; wawakra; ka-
nadador=yayawra; lî dadimra. bu uplika; kabu yula.
nadar=yawaia. navegante=impaki ba; wawakra, impaki
nadie=upla kumi sin apia; upla apia; upla tataukra.
bahki. navegar=impakaia; liura impakaia; waka-
naipe=kiat. ia; ship o dîa dîa ra waki taukaia.
nalga=tnata; nata; pnata; knata. navidad=krismis; krismas; Jisas aisubi ta-
nancite=krabu. kan liliaka.
naranja=andris; arins; anris. navío=ship tara.
(agria)=taitap; taitahplira. nazareno=Nasaret wina; Nasaret uplika.
naranjada=andris laya. neblina=mukus.
naranjal=andris ailal pâwi ba pliska; an- necedad=sinskas lâka.
dris nasla. necesario=brin dauki ba dukia; brin kaia
naranjo=andris dusa. aitani yaba, blestu briaia ba; nit dukia.
narcótico=yapan baku wan dauki saika. necesidad=luha ba lâka, dîa want yaba;
nardo=tangni sâtka kum. nitka.
nariz=(wan) kakma. necesitado=umpira; diara luha; nitka bri
narración=aisanka; dahra. uplika; nitkira.
narrador=wawira; aisasara. necesitar=diara kum brin dauki kaia; nit
narrar=dahra aisaia; dahra wiaia. kaia (takaia).
nasal=kakma dukia; kakma tânka bri, necio=sinskas; tanis; taniskira; sins âpu;
kakmak dauki. kupias; diara tânka kaikras; trabil muni.
nata=krangwanka; bîp tialka krangwan- néctar=tangni laya daiwan lupia nani utbi
ka; dîa dîa krangwanka. ba.
natación=yawanka; yawaia lâka. nefasto=sari.
natal=ani tawanka ra baikan ba. negación=apia wiaia lâka.
natalicio=aisubanka yua. negar=apia wiaia; mapa tani ra aisaia; ba-
nativo=aisuban; anira aisuban ba uplika. ku sa apia wiaia.
natural=kasak; aiska yaba; wîna lâka tân- negarse=wan wîna ra bahki kulkaia; apa-
ka ra yaba; kuntri kum wina; aitani ya- swaia.
ba; kasak yaba. negativo=apia wi ba; lilka taya siksa ba.
naturaleza=diara bâra ba tânka; paskan negligencia=kiama para lâka.
tânka; wîna lâka tânka; diara pâwi sut negociable=bisnis daukaia sip.
aslika ba. negociante=bisnis dadaukra.
naufragar(se)=abakwaia; diara tikaia. negociar=bisnis daukaia (upla wala wal).
naufragio=abakwanka; abakanka. negocio=bisnis; dîa dîa bisniska daukan-
náufrago=slaup abakwan trabilka brin ba. ka.
náusea=diara kum sîa dauki; aikaban negro=siksa; (upla) siksa; kriul.
dauki. nene=tuktan sirpi; bibi.
164

neología=bîla raya aisanka. nivelado=langni; ilihban.


neologismo=wan bîla aisanka ra bîla raya nivelar=langnika kumi daukaia; libil
kum; bîla raya nani yus munanka. mangkaia; biangkaia.
nervio=wakia; aiawi yaba wakia; srinhka; (la tierra)=ilihbaia.
latwan wakia; napa sungkri. no=apia.
nervioso=upla kum ai srinhka bri yaba; ai (está)=âpu sa.
wîna triswi ba; sirang dauki ba. (hay)=âpu.
neumático=tasa tanta tayas nani bilara ba noble=upla kiamka tara, wihta tara kiam-
pâsa dingkaia dukiara. ka; upla tara natka bri ba.
neuralgia=wîna latwanka; wakia latwan- noción=tânka; amnin; lukanka.
ka. nocivo=diara kum saura muni ba; diara
neutral=kumi ra sin prawras, yakan yaba; saura; trabil yabi dukia.
dakni wal aimakras ba; upla pîr. noctámbulo=upla kum tihmia tilara wapi
neutro=kumi dukia sin apia; yakan yaba. tauki ba.
nevada=ais kauhanka; tasba purara ais nocturno=tihmia dukia; tihmia ra dauki;
yakawi ba. tihmia ra tauki; tihmia ra watauki ba.
nevar=ais kauhaia; ais yakawaia. noche=tihmia; tama.
nevera=ais bâks (bâkska). Nochebuena=Krismis yua kaina tihmika;
nexo=diara kum wala wal prawanka o Krismis îpka; Kraist aisubanka tihmika.
wilkanka. nodriza=mairin kum tuktan main kaiki o
nicotina=twaku puisinka. paki ba.
nido=tnawira watla; daiwan lupia watla; nómada=sip tasba kumi ra iwras; plis
watla. kum wina wala ra watauki uplika.
niebla=kiasma; mukus. nombrado=nina mangkan; nina tara upli-
nieta=mula (mulika) mairin. ka.
nieto=mula (mulika) waitna. nombramiento=nina mâkanka; nina wi-
nieve=sno; snu. nanka; wark kum yabaia dukiara wauh-
nigua=sigar; sikar. taya kum ra nina mangki yan ba.
nimbo=lî auhbi bri mukuska. nombrar=nina mâkaia; nina yaia (yaba-
ninfa (de zancudo)=wilwil. ia); nina winaia; wark kum yabaia du-
ningún=âpu; kumi sin apia. kiara nina mangki yaia.
ninguno=(upla) kumi sin apia; âpu. nombre=nina.
niña=tukta(n) mairin. nómina=nina nani ulbi mangkan wauhka-
(del ojo)=nakra yula. taya.
niñera=tuktan main kakaikra mairin. noquear=pruki ba’ kat batakaia; nakaut
niñería=tuktan lâka. munaia.
niñez=tuktan sirpi piua. nordeste (noreste)=uhki; yahbra lalmika;
niño=tukta(n) waitna; tuktan. yahbra lalma.
nipón=Japan kuntri uplika. norma=lâ; lâka.
níspero (árbol)=iban; iban dusa. normal=lâka tânka kat; aitani tânka; wap-
nítido=klin; ingni; ingnikira; tâski âpu; ni baku; pain.
painkira. normalista=smasmalkra skulka dimi u-
nivel=langnika; langnika mangki kaikaia plika.
dukia; libilka mangki kaikaika; wapnika normalizar=diara kum pain apia kan ba
kaikaika; mark; wapnika. kli pain daukaia.
165

normar=lâ nani bapaia. novio=marit takaia ba waitnika; wal marit


noroeste=yahbra muna (munika); yahbra takaia daukan ba.
diwas. nubarrón=kasbrika yahpa.
norte=yahbra; yahbra payaska. nube=kasbrika; klaut; banks; mukus; wal-
norteño=yahbra tani uplika o tasbaya. pa.
nos=wan; yawan. nublado=buhutni; pukni; kasbrika mita
nosotros(as)=yang nani; yawan. prakan.
nostalgia=utla sarka sikniska; aikulkan nublar=madiskaia; kasbrika mita dista
lâka. dingkaia tânka.
nota=ulbi mangkanka kum; wiria ‘man nublarse=aimadiskaia.
ulbi mangkan ba. nuca=nana dusa; nana playa; kakia.
notable=tânka tara bri ba; aihkakira; kai- nudillo=mihta sirpika kakauka.
kaia sip ba. nudo=kakauka; kakawa; tâ mangkanka;
notar=tânka kaikaia, mark munaia; ulbi wilkanka; kakauhka.
mangkaia; wan dara wali kaikaia. nuera=mula yapti.
notario=daukanka o ulbanka kum pain o nuestro(a)=wan; wan dukia.
saura sapa tânka mariki uplika; layar. nuevamente=kli.
noticia=sturi; dahra; maisa pakanka; ma- nueve=matlalkahbi pura yumhpa; nain.
tira. nuevo=raya; almuk apia.
noticiero=sturi yabi ba; upla kum sturi (de nuevo)=kli.
sakaia warkka bri ba. nuez=kasau mâ sâtka.
notificación=maisa pakanka; nu munan- (de la garganta)=wan krukmaya; wan
ka. pata; wan kraskamka.
notificar=maisa pakaia; nu munaia. nulo=lanhki sakan lâka ra daukan ba;
notorio=latan; param; upla sut mita ka- diara kum daukaia sip apia; diara kum
kaira ba. karna apia daukan.
novato=diara o wark kum ra raya pali ba; numeración=kulkanka; kulki kaikanka.
wark o diara tânka uya nu âpu uplika. numerar=kulkaia.
novedad=sturi; bisi takan sturka; sturi ra- número=numba; kulkanka ailalka; kul-
ya; diara raya. kanka.
(sin)=ban; sturi âpu. (impar)=numba bailkas.
novena=yu 9 pura sunanka; yu 9 pura su- (par)=numba bailkira.
nanka wauhkataya. numeroso=ailal; manis; uya pali.
noveno=numba 8 wina wala aula ba; ma- nunca=apia; aima kumi sin apia; piu ku-
tlalkahbi pura yumhpika. mi ra sin apia.
noventa=yawanaiska walhwal pura mata- nuncio=upla kum wina wala ra sturi brih
walsip. wi ba; Pop lengstarka kuntri kum ra.
novia=marit takaia ba mairka. nupcial=marit dukia; marit tânka bri.
noviazgo=mairin waitna wal kut taki tân- nupcias=marit lâka; marit takanka.
ka; kut takanka piua. nutria=mamu.
novicio=lan tatakra; namika ra tâ kriki ba. nutrición=dakakanka, plun dakakanka.
noviembre=yahbra kati; mani bilara kati nutrido=ailal; banhki.
matawalsip pura kumika ba. nutrir=dakakaia; dakaki karnika yabaia;
novillo=bîp wainhka wahma; bîp wainhka plun dakakaia.
mahbra sakan ba. nutritivo=dakaki karna daukaia sip.
166

obceno=sakwani; tâskikira.
Ñ obscuración=tihmu dingkanka; tihmu ta-
ñame=usi; paisawa; dus mâ tâwa wal ta- kanka; tihmu daukanka.
lia. obscuramente=pukni; braswi.
ñandú=daiwan tnawira tara, ai mina kumi obscurecer (oscurecer)=tihmu
bani ra asmala yumhpa brisa bara ai tna- daukaia (dingkaia); pukni dingkaia;
wa nani ba puputni sa. pukni daukaia.
ñato=kakma tanhta. obsurecerse (oscurecerse)=tihmu takaia;
tihmia iwaia; saiwaia; pukwaia; pukni
takaia; aimadiskaia.
O obscurecimiento=tihmu dingkanka; tih-
o=apia kaka. mu takanka; pukni dingkanka; pukni ta-
oasis=diara pâwras pliska ra dus bara lî kanka.
kârma sin bâra ba. obscuridad (oscuridad)=tihmu; tama ta-
obedecer=bîla walaia; bîla wali daukaia; ra; tihmia.
dîa dîa wi ba kat wali daukaia; kiama obscuro (oscuro)=tihmu; pukni; ingni-
lihni walaia. kas; mapla sai; siksa.
obedecimiento=bîla walanka. obsequiador=prisant yabi uplika.
obediencia=bîla walanka. obsequiar=yabaia; prisant yabaia; lahma
obediente=bîla wawalra; kiama lihni; kia- yabaia.
ma lihnikira. obsequio=prisant; prisant yaban dukia; u-
obeso=batanira. pla lahma yaban ba.
obispo=bisop; bisup; pura kakaira. observación=kulkanka; dîa dîa kulkanka;
objetar=mapara buaia; mapara diara kum aman kaikaia lâka; tânka kaikanka.
aisaia, dîa aisan ba mapa tani diara kum observador=kakaikra; kakulkra; tânka
aisaia; aisan ba aitani apia sa wiaia. kakaikra; pura kakaikra; tânka kakaikra.
objetivo=bapanka; dîa daukaia ba lukan- observar=kaiki kaia; kaikaia; laki kaika-
ka. ia; tânka kaikaia; kulkaia; aman kaikaia.
objeto=diara; dîa dîa tânka ra diara kum observatorio=kasbrika purara o tasba ra
kainara kahban ba dukia; dukia kum. diara nani taki ba tânka kaiki pliska.
oblación=Gâd ra prisant yabanka. obsoleto=almuk takan; blasi piua dukia;
oblicuo=keli. danh yus munras.
obligación=diara daukaia lâka kum; diara obstaculizar=mapara kaia; mapara diara
kum blestu daukaia ba; wan warkka daukaia; diara kum yaka daukaia apia.
kum. obstáculo=diara kum kainara bal aimaki
obligar=taibi munaia; taibi muni yaka ba; wan takaskaia dukia.
daukaia; priski munaia; diara kum dauki obstante=mapara aisi o aimaki yaba.
yabaia; yarka daukaia. (no)=ban sakuna; kan sakuna.
obligatorio=taibi muni yaba; blestu dau- obstinación=kiama karna lâka; kiama
kaia dukia. karnika.
obra=wark; warkka; daukanka. obstrucción=yabalka prawan lâka.
obrar=diara kum daukaia; paskaia; wark obstruir=yabalka prakaia; bîla prakaia;
kum daukaia. alki takaskaia; kainara diara mangkaia.
obrero=wark tatakra; wark uplika; suliar. obtención=alkanka; brinka; briaia lâka.
obcenidad=sakwanika; tâski dukia o lâka. obtener=briaia; saki briaia; alkaia.
167

obtuso=tumpu. ocupar=alki briaia; wark ra dingkaia;


obvio=latan; param. wark yabaia; briaia.
ocasión=taim kum; piu kum; diara kum ocurrir=ban takaia.
bal takanka; taim yamni kum; dîa dîa ochenta=yawanaiska walhwal.
tânka kum; sans; sans pain; piua. ocho=matlalkahbi pura wâl; et.
(en una)=piua kum ra; taimka kum ra; odiar=misbara kaikaia; saura kaikaia.
aima kum ra. odio=misbara; misbara kaikan lâka.
ocasionar=tâka wina briaia; ban takaia. odioso=misbara kaikankira; misbarkira.
ocaso=muna; yu dimi wi ba; yu dimi ba odisea=impakanka wihka, baha tilara dia-
lâka; dîa dîa dimanka. ra aihkakira an tringsar nani taki ba.
occidental=muna dukia; muna wina. odontología=wan napa nani stadi munan-
occidente=muna. ka bara nahki latwanka nani rakaia tân-
occiso=istikira pruan uplika; aksidint ra ka ba.
pruan uplika. oeste=muna; diwas.
océano=kabu; kabu tara. ofendedor=kupia babaikra; kupia tatus-
oceaonografía=kabu nani tânka stadi mu- kra; trabil mamunra; kupia sasauhkra.
nanka. ofender=kupia sauhkaia; trabil munaia;
ocelote=krubu; buhru. kupia tuskaia; latwan yabaia; saura dau-
ocio=wark taki takaskanka; ris brinka; kaia; kupia baikaia.
srinwan; srinwan lâka. ofensa=kupia sauhkan lâka; kupia tuskan
ociosidad=srinwan lâka. lâka; saura munan lâka.
ocioso=diara daukras yaba; srinwan bri; ofensivo=kupia tuskaia sip; saura munan
srinwan; srinwankira. lâka bri.
ocotal=awas ailal pâwi pliska. ofensor=kupia sasauhkra; kupia tatuskra;
ocote=awas; awas dusa. kupia babaikra; trabil mamunra.
octágono=rahia 8 bara tnaya sin 8 bri ba ofertorio=prias daukanka ra “padre” bui
dukia. ostia bara kâp ra wain laya Gâd ra yabi
octavo=matlalkahbi pura wâlka. ba.
octubre=waupasa kati; saut kati; prari ka- oficial=suldiar nani wihtka kum; wihta
ti; mani bilara kati matawalsipka ba. sâtka kum.
ocular=nakra dukia; kaikaia glaska. oficina=apis.
oculista=nakra daktarka. oficinista=apis ra wark taki uplika.
ocultación=yukukanka; yukuwanka; bi- oficio=wark kum; dîa dîa sât warkka; dau-
kanka. kaia sip ba warkka.
ocultador=yayukukra; yukuki ba. ofidio=piuta sâtka aslika.
ocultamente=yukuwan lâka ra; sâbi pali. ofrecer=yabaia; diara kum prisant yabaia;
ocultar=yukukaia; pura bikaia; dahra pra- Dawan mihta ra mangkaia; prisant yaba-
kaia. ia.
ocultarse=yukuwaia. ofrecimiento=prisant dauki yabanka; ya-
oculto=yukukan; yukuwan; pura bikan; baia win lâka; sakripais prisant daukan-
tânka kaikaia sip apia. ka.
ocupación=wark kum; wark kum mita ofrenda=prisant dauki yabanka; prisant
yaban sip diara wala daukras ba. kum Gâd ra yabi ba; serts ra yabi ba pri-
ocupado=wark manis bri; sip sans briras santka.
ba. oftalmología=wan nakra sikniska tânka
168

nani stadi munanka. Gâd.


ogro=ulak tara kum upla wîna papira, Yu- omóplato=wan nina tani dusa tanhta kum.
rop yahbra tani ra iwi kan wisa. once=matawalsip pura kumi; leben.
oído=(wan) kiama; walaika. onda=kabu tilwrika (tilrika); twilwrika
oír=walaia. (twilrika).
ojal=butin unta; kraukan unta kum. ondear=pluhmaia; rip tilwaia; karhwaia;
¡ojalá!=¡baku kaia si! plakin yarka pluhmaia; plupaia.
¡Ojalá que venga!=¡Balaia pan si! onomástico=upla kum nina tânka bri ba.
ojeada=istikira laki kaikanka. onomatopeya=binka; binka tnata lukanka
ojear=pain laki kaikaia. (sampla: tak tak, ling ling, ban ban).
ojo=(wan) nakra. onza=auns.
(de venado)=kwakwa. opacar=pukni daukaia.
ola=rip; tilwrika (tilrika); twilwrika (twil- opaco=pukni.
rika). opción=diara kum pri pali wahbi bri tân-
oleada=rip tara; rip ni prukanka; lî nikbri- ka.
ka; siapia. operación=diara kum daukanka; aparit
oleaginoso=batana laya bri. munanka.
oleaje=rip tilwanka; siapia. operador=diara dauki ba; aparit muni ba.
óleo=ail; batana; holi ail. operar=daukaia; aparit daukaia (munaia);
oleoducto=ail laya laihura pump muni dîa dîa warkka o dukia daukaia.
brih waia yabalka. operario=wark dadaukra.
oler=kiawalaia; kîa walaia; kîa kiawalaia. opinar=lukaia; tânka kum ra lukaia.
olfateador=kiakiawalra; kîa kiakiawalra. opinión=lukanka; diara kum dukiara dîa
olfatear=kîa briaia; kîa kiawalaia. luki ba.
olfato=kiawalaika; kîa briaika; kîa kiawa- oponer(se)=mapara kaia; mapara buaia;
laika; kakma. kainara aimakaia.
olimpíada=kuntri nani sut pulanka sâtka oportunidad=sans; piua kum; dîa dîa
nani dauki ba mani walhwal bani. piua yamni kum; sanska.
olivar=oliv dusa ailal pliska. oportunista=upla kum lukanka kasak âpu
olivo=oliv; batana (mâ, dusa). ban sans pliki aiawi tauki ba.
olor=kîa; kîa painka o saurka. oportuno=piua kat yaba; tânka yamni
oloroso=kîa bri; kîa pain; kîa yamni. kum bal taki yaba; piu yamni ra balan
olvidadizo=âuya tatiwra; tisku âuya tiwi ba.
yaba. oposición=mapara buanka.
olvidar=âuya tikaia. opositor=mapara babura.
olvidarse=(wan) âuya tiwaia. opresión=taibi munan lâka.
olvido=âuya tiwanka; âuya tikanka. opresivo=taibi muni; taibi munankira;
olla=dikwa; isama. twilkaia o wahwaia sip apia.
ollín=mâka; ayan mâka. opresor=tataibra; taibi mamunra; saura
ombligo=klûa; klûa awa. mamunra.
omitir=sakaia; tila wina sakaia; swiaia. oprimir=taibaia; taibi saura munaia; taibi
omnipotencia=diara sut daukaia karnika; muni sari dingki latwan yabaia.
karnika tara aiska; Gâd karnika. oprobio=swira daukan lâka; bahki kulkan
omnipotente=diara sut daukaia sip; karni- lâka; lawaska kikan lâka.
ka sut bri; karnakira; karnakira tara; óptica=ingni tânka aiska stadi munanka;
169

wan nakra glaska o bahmuna wala paski pîska bani bri ba aslika.
natka ba. organista=agin kakangbra; agin lankira;
optimismo=diara sut pain sa baku kaiki agin papulra.
ba lâka; diara sut ba pain takisa lâka. organización=asla daukanka; diara kum
optimista=diara sut kat ba pain baman sa lâka bapanka; asla takanka; aipaswanka.
lalukra. organizar=asla daukaia; diara kum dau-
óptimo=kau pain; pain pali yaba. kaia; diara kum lâka dauki bapaia.
opuesto=mapara; tnaya wala; mapa tani órgano=agin; wan wîna aiska tânka; wan
yaba; baila wala; waihla yaba. biara bilara nani ba tânka.
opulento=bawa; lalahkira; ailal pali. orgía=bla takan lâka; lilia puli ailal dih
oración=pura sunra; makabanka. bla taki ba lâka.
orador=aisasara; smasmalkra; ai pura sa- orgullo=praut lâka; praut lukan lâka.
sunra. orgulloso=praut; prautkira; kwakwalhra;
oral=bîla ni aisi wi yaba. ai wîna ra praut lâka bri.
orangután=urus yahpa kum. orientación=smalkanka; yabal wapni ra
orar=(wan) pura sunaia; aisaia; makaba- mangkanka.
ia; dukiara makabaia. oriental=lalma dukia; lalma wina; lalma
oratoria=sturi pain aisi upla kupia alkaia uplika.
natka. orientar=yabalka ra mangkaia; wapnika
oratorio=pura sunaia pliska. ra mangkaia.
orbe=tasba raunka; tasba; prumhnika. oriente=lalma; baiwi uli ba dukia (yu bai-
(pez)=mutrus (inska). wi baku).
orden (el)=wapni lâka; ai piua kat taki ba; orificio=kwâkanka; bîla; diara bîla kwâ-
ai watla kat kat ba. kanka kum; diara unta kum; untika; ahu.
orden (la)=adar. origen=dîa dîa dukia tâ; tâ dukia kum; ba-
(guardar)=kasak kaia. ha wina bal taki ba; aisubanka; kiamka.
dar órden(es)=adar yabaia. original=tâ dukia; tâura kata ba.
ordenanza=adar yabanka; lâ nani aslika. originar=tâ ba yabaia; tâ krikaia; kiamka
ordenar=adar yabaia; mangkaia; aitani sakaia; kaia; sakaia; bukaia.
kat mangkaia; adar munaia; diara pai- originario=ani wina bal takan ba; kiamka
waia. bri; tâ bri ba; diara kum tâ dukia bri.
ordeñadero=bîp tialka subaia kapka; bîp orilla=un; (lî, kabu) un; awala un; diara
tialka subaia pliska. sut un.
ordeñador=bîp tialka sasubra; subaika. orín=kabu mâka.
ordeñar=(bîp) tialka o dîa dîa subaia. orina (orín)=iska.
ordinario=kau tara apia, praiska kat; a- orinar=iska krahbaia.
darka tânka kat yaba. oriundo=ani wina ba; ani wina bal takan
oreja=kiama; alkaika. ba.
orejón=kiama yahpira. orla=prâk wâika.
orejudo=kiama bri; kiamira; (daiwan) ornamentar=diara kum sakahkaia; prana
kiama yahpira. daukaia.
orfanato=tuktan rau nani watla. ornamento=sakahkanka.
orfandad=rau yaba tânka; rau baku takas- ornato=sakahkanka; prana.
ki ba. oro=gul.
organismo=rayaka bri dukia bani ai wîna oropéndola=tulu.
170

orquídea=wiyakis sâtka tangnika nani. P


ortiga=pubu. pabellón=plakin; plagin.
ortografía=mistik âpu ulbaia lâka. pacaya (palma)=twal.
ortopedia=wan wîna tara mistikka nani paciencia=kupia alki takaskanka; kupia
wapni daukaia natka, diara o misin sâtka alki takaskaia lâka; wihka bîla kaikanka.
nani wal. paciente=kupia sâp takaski; kupia priski
oruga=liwa sât kum; liwa minira. bri yaba; siknis upla.
orzuelo=snik. pacificador=kupia kumi dadaukra; laman
Osa mayor=Uhki. lâka plaplikra o dadaukra.
osadía=mapara aimaki ba lâka; trabil mu- pacificar=kupia kumi daukaia; kupia das-
ni ba lâka; kupia laptika yamni. kaia; lamni daukaia.
osamenta=wan dusa pîska bani aslika. pacífico=kupia kumi dauki; lamni dauki;
osar=kainara aimakaia; trabil munaia. kupia kumi lihki; kupia kumi yaba; sâp;
oscilar=aihwawaia. lamni; bin âpu.
oscuramente=tihmu wal; tihmu pali. pacifista=laman lâka dadaukra; laman lâ-
óseo=dusa dukia; dusa wina; dusa tânka ka plaplikra nani wina uplika kum.
bri. pactar=lâ nani bapaia, pana pana kulkan-
oso=wingku yahpa sât daiwra. ka yabaia dukiara; laman lâka bapaia o
ostentar=marikaia. daukaia.
osteología=wan dusa nani stadi munanka. pacto=wal aisi daukan lâka; bargin.
ostión=sita; sita tara. padecer=wahwaia; dîa dîa wahwaia.
ostra=sita. padecimiento=wahwanka; panis wah-
otitis=kiama (walaika) puskanka. wanka.
otoño=wîs wina yahbra kati kat piua. padrastro=rapia; yapti maya; aisa kuya.
otorgar=yabaia; yaia. padre=aisa; papa; padre (katolik).
otra vez=kli. Padrenuestro=Yawan Aisa pura sunra.
otro(a)=wala. padrino=tuktan âialkra waitna; padrino;
otrora=piua wala ra; piua luan ra. padrinka.
ovación=upla kum ra mihta takbanka ailal padrón=tawan kum uplika nina nani.
yabi ba. paga=aibapanka; mana aibapanka; mana.
ovario=biara bilara mahbra watla; wam- pagadero=aibapaikira; mana aibapaikira;
sa; wamhsa. mana aibaprira.
oveja=sîp; ship. pagador=âiaibapra; aibaprira; mana aiba-
ovillo=kini; kisangni. pi ba uplika.
ovíparo=mahbra âpi ba daiwra; âiapra; â- paganismo=hidan (idan) lâka.
paikira; mahbra âiapra. pagano=hidan (idan); hidan uplika; aidul
óvulo=mairin plauya ra taki dukia lupia, ra kakulkra.
baha wal tuktan paski ba. pagar=aibapaia; mana aibapaia.
oxidación=mâka alkanka; mâka alki ba. pagaré=ulbanka dauki pramis takanka,
oxidar(se)=mâka alkaia. piua kum kat diara kum aibapaia dukia-
oxígeno=diara sâtka kum wan wîna puh- ra.
banka ra nit ba. página=wahia; wauhtaya wahia.
oyente=wawalra; wali yaba. pago=aibapanka; mana aibapanka; mana.
paila=praipan; paila.
país=kuntri; tasbaya.
171

paisaje=tasba mapla nani lilka daukan ba- kira.


ku yawan kaiki ba; tasba pain lilka. palpar=alki kaikaia; kangbi kaikaia; sa-
paisano=sim kuntrika o tawanka uplika. paia; sapi kaikaia.
paja=inma sâtka. palpitación=dikwanka.
pajarito=daiwan tnawira lupia; piawira palpitante=dikwi yaba; pitwi.
lupia. palpitar=(kupia) dikwaia; lakwaia; kupia
pájaro=daiwan tnawira; piawira. tilwaia.
(carpintero)=suyat; tuskrana. paludismo=rih (rihka) sikniska.
pajarraco=daiwan tnawira yahpa an wîna pampa=twi bîla tara; twi tasbaya tara.
daukra saura. pámpano=kiwa.
pala=subil. pan=brit; bred; tâni.
palabra=bîla; aisan bîla. panadería=brit angkaia warkka; brit ang-
palabrería=aisanka bahki nani. ki ba watla, atki ba sin.
palacio=king (prisidint) watla; utla tara. panadero=brit âiangkra; brit âiatkra.
paladar=(wan) darkaya; darhka; darhka- panal=nasma laya watla.
maya; bîla ra aunhka kaiki yaba. pancarta=tawan bilara winanka o mari-
palanca=kahra; dus. kanka nani dauki tilara ulbanka brih wi
palangana=plapta; bisin. ba.
palidecer=pihwaia; pis takaia. páncreas=wan prahpraika; wan tmarka.
pálido=mawan pis (pihni); tala âpu; lalah- pandear=lapatkaia; bulkaia.
ni baku. pandearse=mulwaia; lakatwaia; lapatwa-
palillo=drum prukaia dusa lupia. ia; nawaia; bulwaia.
paliza=dus wal saura pali pruki ba; dus pandilla=upla saura dakni kum; dakni
wal prukanka. saura kum; upla dakni kum.
palma=dus sât kum, kûku wahia sât. pandillero=dakni saura tilara tauki upli-
(de la mano)=mihta tanhtika; mihta sir- ka.
pika nani; mihta bîla. pando=lapatni; nawan; bulwan.
palmada=mihta tanhtika pata; mihta panecillo=brit lupia.
tanhtika ni prukan; slap. panfleto=ulbanka sirpi.
palmear=mihta takbaia; mihta prukaia. pánico=sibrin bri; sibrin tara; sibrin lâka
palmera=pâm dusa; sila dusa sâtka. kum.
(maquenque)=pansak; panhsak. panorama=plis purara wina tasba pîska
palmípedo=daiwan tnawira, mina tanhta tara kaikaia sip ba sut.
yaba (klukum mina baku). pantaletas=mairin bara tuktan nani traus
palo=dus; kahra; klala. kunhku nani dimi ba.
(de rosa)=dus pauni; rusut. pantalón=traus; trausis.
paloma=butku. pantanal=piahka tasbaya.
(del Espíritu Santo)=swita; sbita. pantano=piahka; swamp; sahsa pâwi ba
palomar=butku watla. pliska.
palometa (pez)=trisu. pantanoso=piahka bri ba; drapapa laya
palomino=butku luhpia. baku bri ba; piahkikira; swampkira.
palomita=aya kâki muni baiwi pata ba. panteón=raiti.
palomo=butku wainhka. pantera=limi bulni sâtka kum; limi siksa;
palpable=kangbi kaikaia sip; mihta ni limsiksa.
kangbi kaikaia sip yaba; kangbi kaikai- pantorrilla=(wan) wayata; ahma.
172

panza=biara, bupka. nani ra imyula pruki trabil munbia apia


panzón=biara tara; biara yahpira. dukiara.
pañal=bibi sirpi srukaia kwalka. parásito=diara wala wina ai pata impliki
paño=kwala pîs kum. saki ba; yula.
pañoleta=angsar tara mairin nani yus mu- parcela=tasba pîs kum.
ni ai pahpaya bara ai nana biki ba. parcial=tâka baman, aiska apia; tnaya ku-
pañuelo=angsar; wan kakma dikaika. mi ra kau; tnaya kumi baman.
Papa=Pop. parche=pîs; pîs mangkanka kum; pats.
papa=tâwa; pitita. pardo=puputni; buhutni; puput.
papá=aisa; papa. parear=diara wâl sim baku asla daukaia.
papagayo=apu; apawa. parecer=lukanka; talia; talika; wîna dau-
papalomoyo=rustubuk. kra; mawan talika.
papalote=kait. parecer(se)=wal talika kaia; wal baku ka-
papaya=twas; tawas. ia; lilka briaia; wal talia kaia.
papel=wauhtaya. parecido=talika bri; wal (ai) talia.
papeleo=wauhtaya nani laki kaikanka. pared=kutbanka; utla tnaya; klar; kral;
papelera=wauhtaya auhbi bri ba pliska; tnaya kutbanka.
wauhtaya ulban ailal. pareja=maya wâl; wal tâ mangkanka.
papelería=wauhtaya atki ba watla. parejo=wal baku.
papera=mums; mums puskan; kârma âi- parentela=tayka; taya; taya nani aslika.
kama puskanka. parentesco=tayka; taya.
paquete=karbanka; srukan kum. pargo=inska sât kum.
par=wâl; maya wâl. pariente=tayka; taya; wal ai taya ba; pa-
para=dukiara; mata; ra. mali.
¿para qué?=¿dîa dukiara?; ¿dîa mata? paridera=luhpa babaikra; israng; biara
parabién=lakula daukanka. untra bri ba.
parábola=parabel; parabil; maprika bîla; pariente=wal taya ba; inman.
tânka kum wal praki aisaia bîla; lukan parir=baikaia; luhpa baikaia; aisubaia;
bîla; maprika lilka. sakaia.
parabrisas=truk mawanra glaska. parlama (tortuga)=ih.
paracaídas=pura wina bal kauhaia dukia. parlamento=lâ dadaukra nani aslika;
parada=buanka; bura; takaskanka; takas- kuntri lâka nani daukaia watla.
ki pliska. parlanchín=aisasara; sturi aisasara.
paraguas=amrilia; parawa. paro=wark kum tnata alkanka; wark dau-
paraíso=paradais; paradayas. ki ba alki takaskanka, brukwanka natka
paraje=plis kum laihura an sait ra ba. kum baku.
paral=playa. parótida=wan bîla laya paski ba wakia.
parálisis=wîna lâwan; (wan) wîna sriman parpadear=nakra klipaia; klipaia; ipaia.
o pruan baku sikniska. parpadeo=klipanka.
paralizar=wan wîna pîska kum lâwaia o párpado=nakra taya; klipaika.
karna takaia; takaskaia. parque=pârk; upla kirhbaia pliska.
parar=bukaia; bapaia; takaskaia; diara parquear=plis kum ra swiaia ba.
kum dauki ba alki takaskaia. parqueo=takaskanka; truk nani takaski
pararse=buaia; aibapaia. pliska.
pararrayos=ayan wal paskan dukia, utla parranda=bin dauki lilia bri tânka; upla
173

nani tihmia aiwani taki ba. pasado=lui wan ba tânka; luan dukia; pat
parrandear=tihmia aiwani taukaia. luan.
parricida=ai aisa o ai yapti âikra. pasador=luaika; dingki lukaika.
párroco=kristian nani daknika sôlka pura pasaje=pasis; luaika; lukaika.
kaiki napakanka; katolik prîska. pasajero=luaikira; impapakra; pasinsa;
parroquia=kristian nani aslika; katolik lalura; lui waikira; plis kum wina wala
prîska ai mihta ra tasba pîska bri ba. ra bal wi yaba.
parte=tâka; baikanka; klakanka; mânka; pasaporte=pasport; pasput; kuntri wala ra
kauh klakanka; tâ kumi. waia wauhkataya lâ tânka kat.
(dar)=maisa pakaia. pasar=lukaia; plis kum wina wala ra lu-
¿en qué parte?=¿anira? kaia; bal waia.
¿en qué parte del cuerpo?=¿dikia ra? ¿qué pasa?=¿dîa takisa?; ¿dîa trabil?
partera=grandi mairin; mairin âialkra ba pasarse=luaia; lui waia; bal waia; tiwaia.
luhpa baiki piua ra. pasatiempo=taim prahni kum ra lilia sir-
partición=dakbi sakanka; baiki sakanka; pi kum briaia ba.
kum wina aihka dakbi sakanka. pascua=tara kulkanka kum; lilia yua kum.
participar=wala nani aikuki briaia; wan Pascua de Resurección=Ister Sandi;
dukia briaia; tâka ba briaia; diara kum Dawan raiti wina buan yua.
tilara dimaia. paseador=kakirhbra; âimpakra; impapa-
partícipe=upla kum diara kum ra ai sirka kra; tataukra.
bri ba. pasear(se)=kirhbaia; kirhbi taukaia; wapi
partícula=yuika; yuya; yuika sirpi. taukaia.
particular=tnaya ra yaba; tnaya dukia; paseo=kirhbanka; impakanka; wapi tau-
yakan yaba; yakan dukia; tnaya uplika; kanka.
tnaya kum tani ra yaba. pasillo=yabal bîla sirpi kum; luaika.
partida=taki waia lâka; waika; dîa dîa pasión=Kraist pât wahwanka; aihni brin
daknika kum; mahka takanka; dakni wâl dauki ba lâka; pât tara; brinka karna; la-
aimaki puli ba. twan lâka tara.
partidario=dakni kum nina bliki ba; upla paso=wapanka; mina wapanka; lui waia
o lukanka kum nina blablikra. yabalka; yabal kum; bîla; luaika; mina
partido=wihta lâka kumi bakahnu brih kum taibanka; wapra; takanka.
kulki ba daknika; pulitik daknika. (de)=bal lui; sip takaskras.
partir=dakbi sakaia; dakbaia; baikaia; (un)=mina kum; mina wapanka kum.
baiki sakaia; yuaia; mahka waia; tilara pasta=babatni dukia kum; diara klin dau-
yuaia. kaia saika.
partirse=baiwaia; dakwaia; dakwi takaia. pastar=daiwan kangbi twi piaia brih wa-
parto=aisubanka; luhpa baikanka. ia; daiwan twi piaia.
parturienta=mairin kum baikaia baila o pastilla=pils; maiura.
baikan wihka apia ba. pastizal=bîp pata pliska.
parvo=sirpi. pasto=twi; twi tasbaya.
párvulo=sirpi. pastor=daiwan lupia main kakaikra; sîp
pasada=luaika; wakpas. marsin; sepad; marsin; serts tâ uplika;
pasadero=luaikira; lui waikira. napakan; smasmalkra.
pasadizo=yabal bîla sirpi kum; lui waika pastorear=main kaikaia.
sirpi kum. pata=mina; klukum mairin.
174

patada=mina pata; blikbanka. peatón=ai mina ra wapi ba.


patalear=mina blikbaia. peca=iblak; wan mawan ra mark taki ba.
pataste=urang. pecado=saurka; saurka lâka; sîn; saura
patear=mina pata prukaia; mina ni pruka- daukanka.
ia; blikbaia; mina blikbaia; mina wauha- (original)=tâ saurka.
ia; mina pata wauhaia; tingbaia. pecador=saura dadaukra; sîn dadaukra;
paternal=aisa latwanka tara ba tânka. saurakira; sînkira.
paternidad=aisa tânka bri. pecaminoso=saura daukaia muni ba; sau-
patíbulo=upla kum prura pâtka ra ding- ra lâka ai wîna ra bri; watawikira.
kan iki ba pliska. pecar=saura daukaia; sîn daukaia; wata-
patilla=mawan tamaya; waska. waia; diara watawi ba daukaia; Gâd lâka
patio=lata; utla lata. mapara saura daukaia.
pato=klukum (wainhka). pecarí=buksa; wâri.
patología=siknis nani stadi munanka. pecera=inska painkira nani mangki bri
patraña=kupia wina kunin tara aisanka pliska glas ni paskan.
ba. pectoral=lama dusa dukia; lama dusa ra
patria=kuntri; aisuban kuntrika; wan tas- bri; lama dusa wina; lama dusa o pusa
baya. sikniska saika; lama prâka.
patriarca=bisop tara kum; blasi piua ra pecuario=daiwan tânka bri ba.
Dawan uplika tara. pechera=lama bîla mangkaika; tialka
patrimonio=almuk nani wina prapati nani mangkaika.
brin ba. pecho=lama bîla; lama; lama dusa; tialka;
patriota=kuntrika ra latwan kaiki ba upli- wan lamkuka.
ka. (quebrado)=swarin; swaring.
patriotismo=wan kuntri ra latwan kaikan- pechuga=daiwan tnawira lama dusa.
ka. pedagogía=tuktan nani smalkaia sinska
patrocinar=hilp munaia; tâ baikaia. lâka.
patrón=wihta; wark dawanka; tasbaya pedal=mina mangkaika; mina taibaika;
dawanka; kiaptin. mina dukia.
patrono=kaina kakahbra. pedazo=pîs; pîska; yuika.
patrulla=wapi kaiki taukaia lâka; dakni pedernal=kisa; walpa kisa; dîa dîa karna
sirpi ra taukanka ba. walpa baku ba.
paulatinamente=tawa tawa; wiria wiria; pedestal=lilka kum alki bri playa.
tawa lâka ra. pediatra=tuktan nani daktarka.
pausa=wiria takaskanka; wiria alki takas- pedido=makabanka.
kanka. pedidor=makakabra; makabrira; maka-
pava=kwamu. baika.
pavo (pavón)=kusu. pedigüeño=makabi sip swiras ba; maka-
pavo real=pikak. kabra.
pavor=sibrin; sibrin tara; sirang. pedimento=makabanka; wihta mawanra
payaso=pulaia pliska ra upla ra munan ki- ulbanka kahbi ba.
ki waitnika. pedir=makabaia; bik takaia.
paz=kupia kumi lâka; laman lâka; lamni o pedo=tusban; pâsa saura.
bin âpu lâka. pedorrera=tusban takaskras lulki ban ba.
peaje=impaki mana aibapi ba. pedrada=walpa pata; walpa lulkanka;
175

walpa ni sabanka. pelotero=bâl papaskra; bâl papulra.


pedregal=walpa ailal pliska; walpaira. pelotita=mâ lupia.
pedregoso=walpaira; walpakira; walpa pelotón=upla nani aslika; wardia daknika
‘man; walpa bri. kum.
pegador=praprukra; prukaika; slulkira. peluca=tâwa aihwa apia upla ai lal ra
pegajoso=babatni; prahpraya. mangki ba.
pegar=prukaia; wipaia; yarka wal prawa- peludo=tamayira; tâwa (tamaya) ailal bri;
ia; tuskaia; lingbaia; sabaia (silak ni). busur.
pegarse=prawaia; wal prak alkaia; sama- peluquería=tâwa klaki pliska; tâwa kla-
ia. kaia warkka.
peinado=tâwa aubanka. peluquero=tâwa âirbra, tâ âiaubra; tâwa
peinador=tâwa âiaubra; tâwa aubaika. klaklakra.
peinar(se)=tâwa aubaia. pelusa=dus mâ kum kum tamaya lupia bri
peine=wan tâwa aubaika; kûm. ba; kwala uya yus munan mita yuya na-
peje-gavilán=yakata. ni kauhi ba.
peje-hoja=daha. pellejo=taya; daiwan taya.
pejibaye=supa. pellizcar=samaia; sami taih dakbaia; tus-
pelado=tâwa o tamaya âpu ba. kaia.
pelador=taya tatakbra; taya sasakra; taya pena=panis kum; sari tara; latwanka; la-
swaswakra; taya sakaika. twan; swira; pât; klala.
pelagatos=waitna umpira an bahki kulki (vale la)=pain sa; aitani sa; trabil âpu.
ba. penacho=il banhta pali ba; kiuru lal banh-
pelar=takbaia; swakaia; taya sakaia (swa- ta sâtka.
kaia); plinhbaia; taya daikaia; klungba- penalidad=panis; wark.
ia; pilhbaia; karbaia; irbaia. penar=panis kum purara kahbaia; panis
pelarse=taya takwaia; taya daiwi takaia; kum wahwaia.
klungwaia; taya susupaia. penca=kara.
peldaño=ladar kum ra mina mangkanka pendenciero=unsasabra; unsabankira;
bani ba. blablahwra; blahwankira; blahwaikira.
pelea=aiklabanka; aiklaban lâka. pender=aipamaia.
peleador=aiklaklabra. pendiente=tnata aimakaia lamara ba; dri-
pelear=aiklabaia; unsabaia; blahwaia. wanka; kiama lula; dîa dîa kum ra aipa-
peliagudo=busbus; tâwa yari an tanta bri mi yaba.
ba. pene=kaiura.
pelícano=kaku. penetrable=dimaia o dingkaia sip ba; di-
película=lilka alkaia dukia; lilka; lilka maikira; dingkaikira; isi dimi ba.
siksa; lilka taya. penetrar=dimaia; kraukaia; dimi waia;
peligrar=trabil ra kaia. yarka dimi waia.
peligro=trabil; pât. penetrarse=dimi waia; (lî) dimi luaia; bi-
peligroso=trabil saura kum bri yaba; tra- lara dimi waia.
bilkira; latwan yabaia sip; sibrinkira. penicilina=siknis yula saura ikaia saika.
pelo=tâwa; daiwan taya; tamaya. península=tasba nana.
pelón=tâwas; pilong; pilung, tamayas. penitencia=saura sarka; saura daukan sar-
pelota=bâl; dîa dîa mâ baku o raun kum. ka; penans; saurka daukan sarka sakra-
pelotazo=bâl ni sabanka. mentka.
176

penitenciaría=wapnika mangkaia watla; perdedor=tatikra; tatiwra; tikaika; tiwai-


silak watla. ka.
penitente=ai kupia laki yaba; ai kupia la- perder=tikaia; lap tikaia.
lakra. perderse=tiwaia; lap tiwaia; aimawahka-
penoso=sari o latwan yabi ba; wark mu- ia.
nankira. perdición=tikanka; tiwanka; tiki luanka;
pensador=lalukra; diara lalukra; luki sa- tiwaia o tikaia lâka sut; sôlka tikanka;
sakra; lukaika. diara saura dauki mita wîna tara tikanka.
pensamiento=lukanka; lukaika; diara lu- pérdida=tikanka; tiwanka; tikan o tiwan
kanka; âuya mâ; kupia lukanka. ba lâka.; lus tiwanka.
pensar=lukaia; luki kaikaia; kupia lukaia; perdido=lap tiwan; tiwan.
kupia wal aisaia. perdiz=kalila sâtka, wînka ba auhni sa.
pensativo=luki yaba; ai kupia wal aisi ya- perdón=padin; padin munanka; ban swih
ba; lalukra; lukikira. tikanka; padin munaia lâka; ban swih ti-
pensión=mana kum; diara kum daukan kaia (tikan) lâka.
mana aibapi ban yaba; yapaia pliska. perdonable=padin munaikira; padin mu-
pensionar=wirhka kum kahbaia; upla o naia sip.
plis kum ra lalah hilpka yabaia ba. perdonador=padin mamunra.
pentágono=lilka kum rahia matsip bara perdonar=padin munaia; ban swih tikaia;
tnaya sin matsip bri ba. saurka ba kulkaia apia; ban swiaia.
Pentecostés=Ju nani yua tara kum; Spirit perdurable=wihka takaski yaba; wihka
Holikira bal iwan yua. bri yaba; wihka aisawras yaba; ban kaia
penúltimo=tnata lâs kaina mapa ra yaba. ra yaba; lui waikas; aisawras ban kaia
penumbra=ingni wihki tihmu tilara dista dukia ba.
mayara kum kaikaia sip ba. perdurar=wihka takaski kaia; piua wihka
penuria=nitka tara bri dukia nani âpu taki takaski kaia.
ba. perecedero=pruaia sip; pruaikira; wihka
peña=walpa tara; kipla; il kiplika. takaski apia; lui waikira; aisawaia sip;
peñasco=walpa tara. aisawaikira.
peón=wark uplika; suliar; wapi ba uplika. perecer=pruaia; tiwi luaia; aisawaia; ti-
peor=kau saura; kau mayara; nakawi. waia; tanis tiwaia; pât ra tawaia.
pepenar=kiaubaia. peregrinar=plis tringsar ra taukaia; wa-
pequeñez=sirpika; sirpi ba lâka. wapni taukaia.
pequeño=sirpi; lupia; sirpi lupia; tukta. peregrino=impapakra; wawapra; wawap-
pequeñuelo=sirpi lupia; tukta. ni tataukra; yu wihka ra tauki yaba.
pera=dus mâ damni; apil sâtka. perenne=dauki ban yaba; takaski ban ya-
perca (pez)=agaka sâtka naskaya. ba; alki takaskras ban yaba; piu bani ra
percatarse=nu takaia; ai dara walaia. ban.
percepción=dara walanka; dara walaika; pereza=srinwan; srinwan lâka.
kaikanka; lukanka ra kaikanka. perezoso=srinwankira; srinwan bri; paha-
percibir=wan lukanka ra kaikaia; tânka ni.
kaikaia; kaikaia; sapi kaikaia; kangbi (enano)=likur.
kaikaia; kiawalaia; dara walaia. perfección=kasak yamni daukanka; aiska
percha=kwala pamaika; kwala pamaia sut yamni daukanka.
dukia. perfeccionar=aiska sut yamni daukaia;
177

kasak yamni daukaia; wapnika mangki perjurar=kunin swer aisaia.


daukaia; aiska daukaia. perla=sita nakra.
perfectamente=kasak aiska; sut yamni permanecer=takaskaia; ban kaia; takaski
pali lâka ra; aitani kat; kasak pali. kaia; plis kum ra takaski ban kaia; nahki
perfecto=aihwakira; aiska aihwa. ba kat ban kaia.
perfil=upla o diara kum sait kum wina permanencia=takaskanka; takaski ban ba
kaiki ba. lâka.
perforación=kraukanka; unta kraukanka; permanente=nahki ba kat ban yaba; lui
klauhbanka. waikas; luaikas.
perforador=unta krauki yaba; unta kra- permeable=(lî) dimi luaia sip.
kraukra; kraukaika; krakraukra; klauh- permiso=adarka; dîa dîa daukaia adarka;
baika; klaklauhbra; unta kraukaia misin- swin dauki ba lâka; daukaia aitani win
ka. bîla ba; swirka daukaia win ba.
perforar=kraukaia; klauhbaia; unta krau- permitir=swirka daukaia; yarka daukaia;
kaia. yaia; swiaia; âu wiaia.
perfumar=kîa pain daukaia; kîa dingkaia. pernicioso=saurakira; latwan yabaikira.
perfume=diara laya kîa pain bri ba. perno=silak yahpa.
pergamino=ulbanka sîp taya ra daukan pernoctar=lalawaia; tihmia lalawaia.
ba. pero=sakuna; kuna.
pericardio=wan kupia pura praki bri ba perol=dikwa.
pîska. peroné=wan kuhma dusa kum tanta an
pericarpio=dus mâ pîska mâ nani pura yari.
praki ba. perpetuamente=ban; piu bani ra ban.
pericia=wark kum daukaia smatka o sins- perpetuo=ban kaia ra yaba; takaskras ban
ka lâka. yaba; wihka takaski ban yaba.
perico=risku. perra=yul; yul mairin.
(lerdo)=wingku sirpi. perrera=yul watla.
perímetro=lilka kum tnaya kir ba. perro=yul; yul wainhka.
perineo=wan saka. persecución=saura munaia lâka; saura
pericarpio=dus mâ taya (tanta ba). munanka; saura munaia lâka ra nina bli-
periódico=piua kat kat bal taki o bri ba; kanka; nina bliki saura munanka; rau
aisi kaikaia wauhkataya; sturi ulbi saki sauhkanka.
wauhkataya; tasba sturka bri wauhkata- perseguidor=nina blablikra (saura muna-
ya. ia dukiara); saura mamunra; rau sasauh-
período=piu; piu kum. kra.
periquito=kuyus. perseguir=ninara plapaia; nina blikaia;
perico (chocoyo)=risku. saura munaia; taibaia; trabil munaia;
perito=diara lankira; diara kum tânka ka- saura munaia dukiara nina blikaia; rau
kaira; sinskira. sauhkaia; waihla sakaia; yuskaia.
peritoneo=singsingka. perseverar=ban bapi takaski bûi kaia; ba-
perjudicar=trabil munaia; kupia tuskaia; pi takaski kaia; karna bûi kaia; dîa dîa
pât ra dingkaia; latwan yabaia. tânka ra alki takaski bri kaia; wahwi
perjudicial=saura muni ba; sauhki ba. luaia.
perjuicio=trabil munanka; kupia tuskan- persignar=kros sainka daukaia; sain mu-
ka; pât ra dingkanka; latwan yabanka. naia; sain muni bles munaia.
178

persignarse=wan wîna ra kros sainka ka.


dauki bles munaia. pésame=sari sainka marikanka, kau pali
persistir=karna pali ban kaia; takaskaia a- upla kum pruan taim.
pia lukaia; takaski ban kaia; baha kat al- pesar=paun munaia; wihrika mangki kai-
ki bri ban kaia; karna buaia; ban kaia. kaia; wihra kaia; paun mangkaia; upla
persona=upla; upla kum. dukiara luki kaia.
personaje=upla tara. pesar=lukanka ra trabil munanka kum.
personal=upla dukia; yakan dukia; silp ai a pesar de=ban sakuna.
dukia; wark kum daknika uplika; wîna pesca=miskanka; kiulh miskaia lâka.
kat; wan wîna pali ba dukia. pescado=inska.
personalidad=upla kum silp ai tânka nani pescador=inska âialkra; mamiskra; kiulh
bri ba; upla kum kulkanka tara bri ba. mamiskra; inska âikra.
persuadir=yarka daukaia o kasak lukaia; pescar=miskaia; inska (kiulh) miskaia; u-
blahwi, unsabi o aisi mita yarka wilin pan sakaia.
kaia; tânka latanka marikaia; kupia laka- pescuezo=nana; wan pata (patka); kukika;
ia; dîa dîa tânka ra kupia lakaia o alkaia; kungkika.
tânka mariki mita latan marikaia; mari- pesebre=daiwan pata dakakaia bâkska;
kaia; munaia. bîp pata watla.
pertenecer=dukia kaia. pesimismo=diara sut kau saura takisa lu-
perteneciente=dukia yaba; ai dukia. kanka; bîla kaikanka âpu lâka; wan
pertenencia=prapati kum raitka. rayaka ra aitani apia sa lukanka.
pertrechar=diara o wark kum daukaia pesimista=bîla kaikanka âpu sa luki ba
dukia nani yabaia. uplika.
perturbar=kupia turban lâka tara munaia; pésimo=saura pali yaba; kau saura; kau
kupia sauhkaia; trabil munaia; kupia saura kaia sip apia.
baikaia; ubulkaia; singbaia; turbaia. peso=wihrika; wirhka; paunka.
perverso=mapara dauki ba; kiama para; pesquería=miskanka; kiulh miskanka.
kiama karna; watawi daukaia lihki; sau- pesquero=inska miski o alki ba; inska â-
ra; wapni apia; yamni apia; watawikira; ialkra; inska mamiskra; inska alki tauki
bîla alhnira. bûtka.
pervertido=watawikira; saurakira. pesquisa=dahra o tânka makabi wali pliki
pervertir=yabal yamni wina lakaia; kasa- kaikanka.
kka lâka wina lakaia; tânka saura yabaia pestaña=nakra taya; nakra tamaya.
o wiaia; diara saura dukiara brih dauka- pestañear=klipaia; nakra klipaia; ipaia;
ia; aitani ba wina lakaia; watawi lâka ra kiuswaia.
lakaia; mawahkan lâka ra brih waia; ma- pestañeo=klipanka; nakra klipanka; ipan-
wahkaia. ka.
pesa=paun; wihrika mangki kaikaika. peste=siknis saura sât kum; kîa saura; dia-
pesadez=wihrika. ra bisbaya.
pesadilla=yaprisauhkan ra wan wîna sri- pesticida=plun mâ sauhki yula saura ikaia
manka; yaprisauhkan saura kum. saika.
pesado=wihra; wirha; dutki; ingnikas. pétalo=tangni wahia.
pesador=paun mamangkra; paun mamun- petate=snati.
ra; wihrika mangki kakaikra o kaikaika. petición=makabanka; pura sunra; diara
pesadumbre=wihrika; trabil lâka; sari lâ- kum makabanka; ulbi makabanka kum.
179

petrificar=walpa baku daukaia. picotazo=piawira bui ai kakma ni tuski


petrificarse=walpa ra tawaia; walpa baku ba.
takaia. picotear=tuskaia (kakma ni); sabaia.
petróleo=tasba wina ail o batana laya sa- picudo=ai kakma bri ba; kakma yarira.
kan ba; walpa batanka. piche (pato)=sikli.
petulancia=bahki kwalhwanka lâka. pichel=lî auhbaika; muk; mug.
pez=inska (raya). pichete=irakaya; kipat.
(bagre)=laha. (zompopo)=piuta-karas.
(barbudo)=batsi. pichetito=krangkrang.
(blanco)=druma; drumar. pichón=butku luhpia.
(espada, sierra)=twaina. pie=(wan) mina; pût.
(guapote)=sahsing. (a)=minak.
(jalea)=timpil sâtka. (en)=aibapi bûi.
(lisa)=kukali. (un)=mina yahpika kum prais.
(orbe, globo)=mutrus. piedad=Gâd ra bîla wali kasak lukaia lâ-
(palometa)=trisu. ka; yamni o kasak lukan lâka; umpira
(raya)=kiswa. kaikan lâka; kupia pihni lâka; Dawan ra
pezón=tialka tâ. lukan lâka.
pezuña=daiwan mina karna ba (bîp, aras piedra=walpa; kipla; akbaika.
sâtka). (pómez)=au; aung.
piadoso=kasak lalukra; kasak lukan lâka piel=(wan) taya; daiwan wîna taya; upla
bri; umpira kakaikra. taya; dus mâ taya.
piano=piano; agin sâtka. pierna=wayata; kuhma; saka.
piapia=piatka. pieza=diara pîska kum; dîa dîa pîska
piar=piakbaia. kum; diara dakban kum; utla mâkaia du-
picadillo=wîna o diara wala nani klaki pîs sa.
sirpi ra dauki ba. pífano=turu turu; bra.
picadura=samanka; napa ni samanka; pigmeo=upla sirpi; sirpi kiamka; dîa dîa
daiwan napa samanka. sirpi.
picamadero=sukat. pijama=yapaia prâka.
picante=nari; kisni; narira; narkira; kisni- pila=lî watla; lî laikaia watla; kwala tus-
ka; tahpla. kaia laya watla.
picar=samaia; tuskaia; sabaia; pitwaia; (nombre de)=kristian nina.
tisbaia; sirpi klakaia; daiwan tnawira pilar=kapaia; rais kapaia; playa.
tuski piaia ai kakma ni; inska tuskaia píldora=pils; sîka; maiura.
kiulh ra; kraukaia. pilón=unuh; nuh.
pícaro=kuninkira; trikkira; raskal; rugki- piloto=wawakra; pailat; kwatmas; bau-
ra. man.
picazón=nari; narka; wan wîna narika. pillaje=implikan lâka; wardia nani bui
pico=kakma; tnawira kakma; pîk; tasba pura luan kuntrika ra dukia dakbi bri ba.
salhkaika; tâ. pimienta=blakpipa.
(ave)=tuskrana; tuskranak. pimpollo=kiama; plun mangkaia kiama;
(gordo negro)=piswal. slaunhka; dus kiama; tangnika baiwaia
(de oro)=wiswis; kiskis. ‘man ba.
picón=yamukla. pináculo=utla o tempel kum banhta.
180

pinar=twi; asang; awas pâwi pliska. taibaia; kapaia; tisbaia; taibi wapaia;
pincel=pint munaia dukia. tinhbaia.
pinchar=snikbaia; sabaia; samaia; tuska- piscina=inska dingki briaia pliska; upla
ia; sukutbaia. nani aihtabaia pliska.
pinchazo=snikbanka; snikbaia dukia kum piso=plor; plur; uptis.
wal sabi ba. pisón=kapaika; tuskaya.
pinche=upla mînkira. pisonear=kapaia; dîa dîa kapaia.
pino=awas. pisotear=mina ra taibaia; mina ni titikba-
pinol=aya kâki misin ra wauhan ba; a- ia; tisbaia.
yungka. pista=mina wapanka markka; taya kîa;
pinta=bulpis. plen nani iwaika.
pintar=pint dingkaia (munaia); mapla pistilo=tangni ra mairin tânka bri ba.
dingkaia; lilka ulbi mapla dingkaia; ma- pistola=pistal.
pla daukaia. pistolero=pistal lalulkra; pistal aiklakla-
pinto=bulni; marsina; marhsina. bra.
pintor=pint dadingkra. pita=kara.
pintoresco=mapla painkira. pitahaya=alwani pihtka.
pintura=pint; pent. pitar=puhbaia; ukbaia.
pinzas=diara sirpi lupia nani alkaia dukia. pitcher=bâl lulkan taim wawipra bui pru-
piña=pihtu. ki ba bâl pulanka ra.
piñal=pihtu nasla. pito=puhbaia dukia; puhbaika; wasbaika.
piñata=diara kum ra sugaplum banhki pitón=piuta yahpa kum, puisinkira apia,
dauki ba, tuktan ai nakra praki pruki kuntri wala daiwra.
baikbia dukiara. pitorreal=tasa yula.
piñón=pisik. pizarra=tât siksa; ulbaia tâtka.
piñuela=ahsi. pizarrín=slet pinsilka.
piocha=wark daukaia tulska pik baku. pizarrón (pizarra)=ulbaia tâtka.
piojillo=sihri. pizca=pîs sirpi lupia.
piojo=kûa. pizote=wistiting; wistang.
piojoso=kwâira; kûa manis bri ba. placa=asla takanka nani sainka; truk lâ
pionero=wark kum witin pas daukan ba; kat tauki ba pân taya ra ulbanka.
diara pas daukan uplika; tâ brin uplika. placenta=mukia.
pipa=twakmina (twaku mina). placentero=pain ba.
pipante=duri; pitpan; pitban; bila-mang- placer=liliaka; lilia lâka; kupia ra lilia lâ-
ka. ka; yamni kaikaia; lihkaia.
piraña=inska sâtka kum istikira diara plaga=sauhkan lâka tara; siknis saura ta-
kum pih âpu dauki ba. ra; diara saura tara; brabra; pât tara.
pirata=âimplikra; kabu ra impliki tauki u- plagiar=upla wala ulbanka impliki, silp
plika blasi piua ra. daukan baku marikaia ba.
piropo=upla ra triswi bîla lulki ba. plan=diara kum daukaia lukanka; daukaia
pirueta=wilwi tawanka. luki ba lilka; “plan”.
pisada=wan mina taibanka; tasba ra wan plancha=ayan plitka; kwala angkaia a-
mina taibanka o sainka takaski ba. yanka; kwala ayan angkaia dukia; ayan.
pisador=tataibra; tatisbra. planchador=kwala ayan âiangkra; ayan
pisar=taibaia; mina ni taibaia; tasba ra angkaika.
181

planchar=ayan daukaia; kwala ayan ang- âiatkra.


kaia; ayan taibaia. plática=aisanka; sturi aisanka.
planear=trangwaia; “plan” daukaia. platicar=aisaia; sturi aisaia; aikuki sturi
planeta=slilma sâtka tara kum; lakia sât- aisaia.
ka. platillo=sasar; plit sirpi.
planicie=langni; plis langni kum. plato=plit; plet.
planificación (familiar)=wan kiamka an platudo=lalahkira.
briaia ba laki kaikanka. playa=lî un; kabu un; kabu auhika; sauh-
planificar=wark kum nahki daukaia ba ka; awala un; kauhmuk.
tânka ulbaia. plaza=plis; pliska; watla; aipaswaia plis-
planilla=upla ra nahki aibapaia ba ulban- ka tara; utla nani lilapas ra aidrubaia
ka. langnika.
plano=langni; tanta; tasba pura langnika; plazo=piu mangkanka (dîa dîa dukiara).
tanhta. plebiscito=tawan aihkika ai botka yabi lâ
planta=dus; inma; dus pâwi ba; dus sirpi kum sât wala daukaia adarka yabi ba.
pâwi ba sut; mina bîla; inta wahia; lait plegable=srukaia o bulkaia sip; nawaiki-
yabi misinka. ra; naukaikira; takalbaikira; takalwaiki-
(del pie)=wan mina bîla. ra.
plantación=mangkanka; dus mâ mang- plegar=srukaia; karbaia; kruskaia; bulka-
kanka; dus o plun mâ bapanka nasla; ia; naukaia; takalbaia; pitbaia.
insla. plegaria=makabanka; pura sunra.
plantador=mamangkra; mangki yaba; ba- plegarse=takalwaia; karwaia; kruswaia;
pi yaba; mangkaika; insla mangkaia du- bulwaia; nawaia.
kia. pleitista=unsasabra; blablahwra; aiklakla-
plantar=mangkaia; dus mâ mangkaia; ba- bra.
paia. pleito=aiklabanka; blahwanka; unsaban-
plantear=sinska o lukanka kum kahbaia. ka, unsaban lâka; blahwan lâka.
plantígrado=mina walhwal daiwra, witin plenario=banhki; aiska.
wapuya taim ai mihta bara ai mina aiska plenilunio=kati tilwan; kati mawan ban-
tasba ra taibi ba. hwan piua; impruan.
plantilla=sûs lama bîla; sûs paskaia du- plenipotencia=karnika aiska sut lâka.
kia. plenitud=aiska sut banhki ba lâka; banh-
plantío=dus mâ nani mangkan tasbaya; kika; ailalka; banhwanka.
insla. pleno=banhki; aiska.
plañir=brukwi inaia. pleura=pusa taya.
plasma=tâlia laya. Pléyades=Pupu wihta.
plasmar=daukaia; paskaia. pliego=wahia; wauhtaya wahia.
plástico=plastik. plomo=led; lit; puput(ni).
plata=silba; silbar; lalah pihni; lalah. pluma=tnawira taya; ink pinsil; laya ni
plataforma=tasba purara tât nani lain ra ulbaia dusa.
paskan ba. plumaje=daiwan tnawira taya; ihwat.
platanillo=sikitsikit; wamplantin. plumón=butku taya swapnikira sâtka; i-
plátano=platu (mâ, dusa); busukra. watka.
plateado=silbar mapla bri. plural=wâl o kau ailal ba; ailal.
platero=silbar ni wark taki uplika; silbar pluralizar=ailal daukaia.
182

pluvial=pura wina lî auhi yaba. político=pulitik uplika.


pluviómetro=plis kum ra taim kum ra polizón=ban plis plis ra tauki ba; yuku-
nahki prais lî auhi ba kulkaia misinka. wan ra truk kum ra dimi ba.
población=tawan; tawan sirpi kum; tawan polo=tasba tâ; yahbra o waupasa tâ.
o kuntri kum uplika nani; tawan o kuntri polvo=yuya; tasba yuya, pauda, yuika,
kum aiska ra upla an iwi ba kulkanka. paudar; wan mawan paudarka; pukpuka.
poblado=tawan; upla iwi ba pliska. pólvora=paudar; pauda; raks paudarka.
poblar=tawan daukaia; tawan kum upla polvoso=pukpuka.
ni banhkaia; sahwaia; tawan kum ra u- pollino=biriku wahma.
pla ailal sahwaia. pollo=kalila luhpia (wainhka); daiwan
pobre=umpira; diara luha; diara luhakira; tnawira lupia.
makakabra; purman. pomada=batana; aimakaia batanka.
pobrecito=umpira lupia. pómez (piedra)=au; aung.
pobretón=uba umpira; umpira pali. pómulo=tauhka dusa.
pobreza=umpira lâka; umpirka; diara lu- poncharse=bâl pulanka ra “punch” taka-
ha ba lâka. ia.
pocilga=kwirku nani watla; plis tâski an ponedera=mangkaikira; kalila pat pat âpi
bisbaya. yaba; âiapra; israng.
poco=wiria; uya apia; maura; kiahwak; ponedor=mamangkra; kakahbra; dading-
lisbi; uria; rîa. kra; kahbi o mangki yaba.
(muy)=nan lupia; dururu. poner=mangkaia, kahbaia; ikaia; sunaia;
poco a poco=tawa tawa. bapaia; iki swiaia; dingkaia.
pochote=awil. (huevo)=mahbra âpaia.
podar=dauhbaia; klakaia. (la mesa)=tibil palkaia o kahbaia.
poder (el)=karnika. ponerse=ai wîna mangkaia.
poder=sip kaia; daukaia sip kaia; daukaia (el sol)=yu dimaia.
karnika bri kaia. (en pie)=buaia.
poderío=karnika; dîa dîa daukaia karnika. poniente=muna; yu dimi wi ba pliska;
poderoso=karnakira; karnika ailal bri; muna payaska; diwas.
sipkira. Pontífice=prîs tara; Pop; Katolik wihtka
podrido=aisawan; sukwan. tara.
poesía=ulbanka pranakira. ponzoña=puisin yabi dukia.
polen=tangni nani yuya lupia bri ba ai popa=duri, sîp o slaup tnata.
kiamka sakaia dukiara. popular=upla nani dukia; kakaira; upla
policía=pulis; polis; pulisman; kwatmas. sut mita kakaira.
policlínica=upla siknis wi ba pliska. populoso=upla ailal bri.
poligamia=lâ sâtka kum ra mairin ailal poquito=wiria lupia; wiria sirpika yaba;
briaia sip sa wi ba. lisbi.
polilla=itikmuk; yula; kwala klaki ba yu- por=mita; bui; dukiara; mata; -ku.
la. (alli)=bahak; bâk.
poliomielitis=tuktan wakia lâwan siknis- (aquí)=nahak; nâk.
ka; wan wakia lâki sikniska. porcino=kwirku tânka bri ba.
politécnico=skul sinska lâka manis ai tila- porción=paskanka kum; dakban kumi.
ra bri ba. pordiosero=makakabra; diara makakabra;
política=pulitik; wan lâka bapan ba. umpira.
183

pornografía=ulbanka o lilka tâskikira na- posesivo=dawanka bri ba bîla.


ni marikanka. posesor=brabrira.
poro=tamaya unta; unta sirpi kum. posibilidad=sip ba lâka.
porque=dukiara; tânka; bahamna; bamna. posibilitar=yabaia; sip daukaia; sip kaia
¿por qué?=¿dîa muni?; ¿dîa kan? daukaia; hilp munaia.
porquería=tâski dukia; diara tâski; diara posible=sip yaba; sip kaia baku.
bahki; saura; tâskika; sakwanka; nasti- posiblemente=ban kra kabia.
ka. posición=bûi, alki o karna bri ba lâka; ani
porra=diara mangkaia o piakaia dukiara pali ra bâra ba; dikia pali ra prawi ba.
yus muni ba. positivo=kasak tâura ba tânka; kasak; aih-
portada=ulbanka o buk kum ra pas pîska wa.
ba. posponer=nina tani mangkaia; kau kaina
portador=twatwilkra; twilkaika; brih wi tani brih waia; piua mangkan ba kau
yaba. kainara brih waia.
portal=dur bîla; dur unta. posta=tnata wînka (bîp o daiwan wala);
portar=twilkaia; brih waia. wîna bunhka.
portarse=saura o pain kaia; wataukaia. poste=playa; dus bapan ba; playa.
portátil=twilki taukaia sip; brih taukaiki- postergar=alki takaskaia; yu wala dukia-
ra; twilki taukaikira; plis kum wina wala ra swiaia.
ra brih waia sip. posteridad=kiamka balaia yaba; kiamka
portavoz=bîla twatwilkra; sturi saki aisi wihka; upla kum kiamka nani sut.
ba uplika. posterior=ningka; ningkara; nina tani ya-
portero=dur âialkra; dur marsin. ba; tnata dukia; tnata; mahta dukia; ni-
portón=get; dur tara. nara balaia ba; ninara bal ba; ninara ya-
porvenir=kaina tani balaia ba; diara yam- ba.
ni sakanka; naika taim diara pain briaia postizo=dukia pali aihwa apia.
lâka; kaina tani balaia ba lâka; wan kan- postmeridiano=tutni tânka bri ba; dinar
ra balaia ba. luan wina piua ba.
pos (en)=ninara; nina bliki. postrar=batakaia; sakbaia; yarka bawaia;
posada=takaski, dimi yapaia watla; takas- yarka aimakupaia.
kaia watla; dimaia watla. postrarse=bawaia; kauhaia; aisakbi kau-
posaderas=wan tnata. haia; sakwaia.
posar=takaskaia; dimaia (plis o utla kum postrero=tnata lâs ra ba, ninara bal ba;
ra); ris briaia; buaia; diara kum purara lâs; tnata ra ba.
bal iwi kaia (daiwan tnawira). postrimería=lâs piua o wan rayaka ra lâs
poseedor=bri yaba; diara kum brabrira; mani nani ba.
bri. póstumo=aisika o daukan uplika pruan
poseer=briaia; alki briaia; dawanka kaia; ningkara diara kum ingni ra taki ba.
diara kum tânka briaia. postura=wîna daukra; nahki bûi yaba;
poseído=dîa dia kum bri; laskira; lasa nahki mangkan yaba; mangkanka; dau-
saura bri. kanka; daukra; nahki ba tânka.
posesión=bri ba tânka; brin dukia; dukia potable=diaia sip (lî); diaikira.
sut. pote=pân; pân sirpi kum; dîa dîa mangka-
posesionar(se)=briaia; alki briaia; wan ia watla sirpi.
dukia briaia. potencia=karnika; karna ba lâka.
184

potencial=ai wîna ra karnika bri ba; sip predicación=smalkanka; smalkaia lâka.


ba. predicador=smasmalkra; Dawan Bîla
potente=karnika bri; karnakira; tara. smasmalkra; smalki yaba; smalkaika.
potestad=karnika; karnika bri muni lâka. predicar=smalkaia; prias ra smalkaia;
potranca=aras mairin mani yumhpa kau Dawan Bîla smalkaia.
alkras ba. predilecto=laik o yamni kaiki yaba.
potrero=daiwan auhbi bri ba tasbaya; predio=utla lata; tasba pîska.
“potrero”; bîp pliska kutban ba. predominar=purara aimakaia.
potro=aras wainhka wahma. preferencia=upla o diara kum bui wala
pozo=lihunta; lî unta; liwanhta; lihunta. purara kau lihki ba; upla o diara ailal ti-
pozol=pusul. la wina kumi wahbi sakanka ba.
práctica=daikaia sip ba lâka; dîa dîa dau- preferible=brin daukaia o saki briaia sip;
kanka; daukaia lan takanka; praptis. kau yamni; kau pain; baha briaia aitani.
practicante=lan taki ba uplika; praptis preferido=kau lihki ba; sut tila wina kau
muni ba; praptis mamunra. latwan ba.
practicar=daukaia; praptis takaia (muna- preferir=kau kainara brin daukaia, kau
ia); kli kli daukaia, lan takaia dukiara. yamni kaikaia; kainara sakaia; lihkaia.
pradera=twi tasbaya. pregonar=bîla baikra karna wal kakaira
prado=twi; twi pâwi ba tasbaya; twi bîla; daukaia.
twi painkira. pregunta=makabi walanka.
preámbulo=tâura daukanka o marikanka. preguntar=makabi walaia; makabaia.
precaución=wan dara walanka, trabil o prehistoria=sturi ulbanka âpu kan piua ra
diara saura kum ra dimaia apia dukiara. upla rayaka stadi munanka ba.
precavido=kaina manis ai dara wali; dia- preludio=kainara bal yabal saki ba.
ra sut ridi bri. prematuro=piua kau; piua kainara; piua
preceder=diara o upla kum tâura waia. kau kainara bal takan o daukan; piua
precepto=lâ; lâ bîla; adar kum; lâ bîla ai- kaina.
san kum. premeditar=kau kaina manis lukaia; kai-
precio=prais; praiska; manka; mana. na kau luki kaikaia.
precioso=painkira; manira; manakira; premiar=mana yabaia; diara kum daukan
mana tara; aukampura; latwankira; aih- mana yabaia.
wakira. premio=prisant; mana; dîa dîa daukan
precipicio=albanhkia; paknika; pakni o mana.
wihitni pali kum. prenda=tukin; mana dukia.
precipitación=kauhaia tânka; iwi waia prender=alkaia; prak alkaia; mukaia; si-
tânka; lî auhanka ba. lak ra mangkaia.
preciso=baha kat; piua kat; tânka kat; ai- prendedor=âialkra.
tani; prais kat; mark kat; blestu. prensa=taibaia dukia; ulbaia misinka.
precursor=diara kum takaia kainara bal; prensar=taibaia; taibi daukaia; taibi mu-
kaina plaplapra; kainara maisa papakra. naia; utukbaia; lasbaia.
predecir=kau kaina manis wina dîa takaia preñada=kwihra; biarira.
ba wiaia (aisaia); diara kum balaia ba preñar=kwihra mangkaia.
kaina manis wiaia; smaya dahra aisaia. preñez=kwihra piua.
prédica=smalkanka; Dawan Bîla smal- preocupación=diara kum dukiara lukan-
kanka; prias. ka; trabil taki lukanka.
185

preocupar(se)=uya lukaia; diara kum du- ra purara aimakaia; aimakaia; tâ briaia;


kiara luki kaia; diara kumi dukiara ba- tâura aimakaia.
man luki kaia; trabil taki lukaia. presión=pamnika; lasbi daukanka; taibi
preparación=ridi takanka, ridi daukanka; muni daukanka.
ridi daukan dukia; miks muni daukan presionar=taibi munaia; lasbi daukaia.
dukia. preso=silak ra mangkan uplika; silak u-
preparar=ridi daukaia. plika.
prepararse=ridi takaia. prestamista=lalah lin mamunra.
preparativo=ridi daukanka; ridi takanka. préstamo=lin munanka; lalah lin munan-
prepotencia=upla wala nani purara karni- ka.
ka bri ba; karnika tara brisa ai dara wali prestar (a)=lin munaia.
ba. prestar (de)=lin takaia.
presa=dâm; daiwra; lî alki takaskaika; (atención)=kasak walaia; un kahbaia.
prak alkan ba. prestigio=diara kum tânka yamni kaikan-
presagio=yulswin; diara bal takaia ba ma- ka.
rikanka o lukanka. presto=isti; pat; aihni dauki yaba.
presbítero=serts tâ uplika; presbiter. presumido=kwakwalhra; tara papulra.
presencia=nahara o bahara ba tânka; ma- presumir=rait baku kaia; rait aihwa baku
wanra ba tânka; mawan kat bâra ba. daukaia.
presenciar=kaikaia; diara kum takan piua presupuesto=wark o diara kum daukaia
ra bahara kaia. kainara lalah nahki prais tikaia ba kulki
presentación=marikanka; mawanra bri sakanka.
balanka; saki marikanka. presuroso=istikira; aihni pali.
presentar=mawanra bri balaia; diara kum pretender=yarka rait lukaia; diara kum
param sakaia; yabaia. dukiara daukaia kunin lâka wal; kunin
presentarse=ai mawan kat buaia; bal di- lâka ra briaia aisaia; briaia lukaia.
maia. pretendiente=briaia luki makabi ba upli-
presente=nahara, bahara, mihta ra o ma- ka.
wanra yaba; âpu apia; nanara piua; pri- pretérito=diara luan yaba; luan yaba
sant kum. taimka; luan; lui wan.
presentimiento=kaina manis dara walan- pretexto=diara kum natka ra mangki dau-
ka; kau takras kan pat luki ba; smaya. ki, sakuna rait apia, diara kum ra mang-
presentir=kaina manis dara walaia. ki, baha dukiara daukaia apia lâka; swak
preservar=main kaiki briaia, aisawaia a- taki aisinka; kasak pali apia bîla kum.
pia dukiara; yamni dauki bri kaia; apah- prevalecer=pura luaia; alki takaskaia; ban
kaia. pura lui kaia; purara karna aimaki kaia.
presidencia=prisidint karnika, warkka o prevención=ridi daukanka; kaina wina ri-
aimakanka. di takanka trabil kum wan alkbia apia
presidente=prisidint; kuntri wihtka tara; dukiara.
tâ bri ba. prevenir=ridi daukaia; kau kaina manis
presidiario=silak watla ra ai paniska alki kaikaia; kaina manis maisa pakaia.
ba uplika. prever=kaina kaikaia.
presidio=silak watla; suldiar nani daknika previo=kau kaina manis; pas bal takan
watla. yaba; kanra.
presidir=purara aimakaia; dîa dîa tânka prima=lakra; muihni; tahti, rapia, taihka
186

o anti luhpia mairin; kauhka; klûa; diara pro=dukiara; tani; tani ra; diara kum tani.
kum mana tâura lalah kum aibapi ba. proa=duri tâ (kakma).
primacía=karnika lâka. probable=sip baku yaba; daukaia sip sa
primavera=mani piua kum; mani aula ba baku; kaia baku; mibi; ban kra.
piua; lî sikwaia piua; twi kura katka. probablemente=sip kaia baku prais; mibi
primer=pas. baku kabia, baku.
primerizo=mairin o daiwan aima pas luh- probado=trai kaikan; eksperiens mita tân-
pa baiki ba. ka marikan ba.
primero=tâura yaba; tâura; pas; kumika. probar=trai kaikaia (munaia); tânka kai-
primicia=pas sakan dusa mâ. kaia; dabi kaikaia; trai kaiki tânka kai-
primitivo=disang; almuk piua; blasi piua kaia, marikaia; dauki marikaia; tânka ba
uplika. marikaia.
primo=tahti bara anti luhpia waitna; klûa. problema=diara daukaia tânka kum; luki
primogénito=tawahkia; tawakia; witka- sakaia lâka kum; daukanka karna kum;
kaya. makabanka karna; pât; trabil.
primordial=tâura yaba; tâ dukia. procedencia=ani wina bal taki ba; diara
princesa=king luhpia mairin. kum tâ krikanka.
principal=pas o tâura yaba; tâ dukia; lal; procedente de=wina.
wihta. proceder=wan kanra waia; alki daukaia.
príncipe=wihta tara; tâura ba uplika; king procedimiento=diara nani nahki daukaia
luhpia waitna; king kiamka waitna kum. natka o tânka.
principiante=tâ kriki yaba; dîa dîa mahka prócer=kulkanka tara bri uplika.
daukaia tâ kriki ba; lan taki ba uplika. procesión=wapi tânka; diara tânka kum
principiar=tâ krikaia; tnata krikaia; mah- dukiara upla dakni kum wapi tauki ya-
ka daukaia. ba.
principio=tâ krikanka; tâ; tâ pali ra dau- proceso=lâ dauki ulbanka kum; dîa dîa lâ-
kanka; blasi piua. ka kum ulbi daukan ba.
pringar=srikbaia; diara o upla ra lî srikbi proclamación=lâ kum ulbi sakanka tara;
buskaia. upla sut mawanra mayunra yabanka.
prioridad=diara kum wina wala pas dau- proclamar=wini aisaia; param mariki
kaia tânka. wiaia; wiaia.
prisa=isti; pat munaia lâka; pat munanka; procrear=sahwaia.
aihni muni. procurador=dauki yaba; upla wala watli-
(de)=pat pali; istikira. ka ra diara kum dauki ba; pat mamunra;
(darse)=pat balaia; isti balaia. dadaukra.
prisión=silak watla; priskan watla, alkan- procurar=trai munaia; twaka muni dau-
ka. kaia.
prisionero=priskan uplika; silak watla ra prodigio=diara aihka kum; aihka lâka,
mangkan uplika. diara tara; diara aihka takanka kum;
privar=alki takaskaia; mihta dakbaia; sain aihkakira.
yarka daukaia apia; briaia ba wina ta- pródigo=lalah o diara wala bahki ra tiki;
kaskaia; diara kum dauki o bri ba wina diara bahki ra tatikra; kupia lukras tiki;
alki takaskaia; yarka briaia apia. lâ saura ra tauki; tanis baman tauki; ta-
privilegio=raitka kum; dukia kum; brinka taukra; diara pain kum bahki kulki.
kum; hilp briaia dukia ba. producción=sakanka; dîa dîa dauki sa-
187

kanka; diara sakan dukia; dauki saki ba plapra.


dukia. profundidad=tihuka; paknika; pakalhni-
producir=sakaia; mâ sakaia; sahwaia; ka.
baikaia (luhpa). profundizar=tihu daukaia; pakni daukaia.
producto=dîa dîa sakan ba dukia; dus mâ; profundo=tihu; pakni; tihmu; tânka tihu;
sakan dukia; wark kum wina sakan du- tihuka; paknika.
kia; mâ sakanka. progenitor=almukka, damika bara kiam-
(agrícola)=insla mâ; insla wina sakan ka sut.
dukia. programa=diara kum ra dîa bahki dauka-
productor=saki yaba; dîa dîa saki yaba u- ia ba ulbanka; program.
plika; plun mangki sasakra. progresar=kaina tani waia (tânka ra);
proeza=kupia karna o sibrin âpu daukan- kainara waia; yamni takaia; tara takaia;
ka. pâwaia; diara manis sakaia.
profanar=sauhkaia; diara holi ba sauhka- progresista=pâwaia laik uplika; pâwanka
ia; holi dukia nani bahki kulkaia o yam- lâka lihki uplika; pâpawra.
ni kulkaia apia; saura lâka ra brih dau- progresivo=kaina tani wi, pâwi o tara ta-
kaia. kaia sip ba; pâwi tara taki ba.
profano=holi apia; tasba dukia baman; progreso=kaina tani waia lâka; pâwanka;
tâski; Gâd ra o diara holi ra yamni kul- tara takanka; kau yamni daukanka; kai-
kras; Gâd nina diara bahki ra bri. na tani wi ba lâka; diara manis sakanka;
profecía=prapit nani aisanka; dîa wan tânka ra tara taki ba lâka.
kainara bal takaia ba aisanka o marikan- prohibición=takaskanka; yaka daukaia a-
ka; dahra aisanka; Gâd dahra aisanka. pia lâka.
profesar=aisi daukaia; tânka kaikanka prohibido=daukaia apia win; tânka sut ra
briaia; diara kum daukaia o marikaia; apia; saura.
kasak lukaia; lukaia. prohibir=yarka daukaia apia; diara kum
profesión=warkka kum; dîa dîa daukaia daukaia ba wina alki takaskaia; alki ta-
warkka kum; dîa daukaia lan ba warkka; kaskaia.
dîa dauki ba warkka. prójimo=(wan) uplika; wan tahkia; wan
profesor=smasmalkra; smasmalkra tara; lamara iwi ba uplika; upla kum; wal
skul tara smasmalkrika; diara kum dauki piarka iwi; kauhkia; wan walka.
o mariki ba uplika; diara kum dadaukra. prole=luhpa nani.
profesorado=skul smasmalkra nani asli- prolongación=yari daukanka; piu kau
ka. drabanka; kau wihka ra brih auya ba.
profeta=prapit; Gâd dahra aisasara; dahra prolongar=kau yari daukaia; piu kau dra-
aisasara. baia.
(indígena)=okuli. prolongarse=kau yari takaia.
profético=prapit aisanka tânka bri. promesa=pramis; pramis bîla kum; pra-
profetisa=prapit mairin. mis daukanka; pramas.
profetizar=kainara bal takaia ba dukia ai- prometer=pramis daukaia (takaia, muna-
saia o marikaia; kau kaina manis mari- ia); diara kum yabaia pramis (pramas)
kaia, kau kaina wina tânka marikaia; daukaia.
prapit kum diara bal takaia ba aisaia. prometido=pramis daukan lâka bri upli-
prófugo=diara kum sîa o silak watla wina ka.
plapi tauki yaba; silak watla wina pla- prominente=ai kaina kir tila wina purara
188

uli ba. ba wina kau pura aibapanka.


promoción=upla nani dakni kum sim propio=dukia aihwa; baha dukia pali;
taimka ra diara o skul kum ra ulanka silp; on.
kum bri ba. proponer=lâ kumi upla wala ra kahbaia o
promotor=nikbanka dauki uplika diara wal aisi kaikaia.
kum alkaia dukiara; papakra; nanikbra; proporción=aitani kat lâka ba; praiska ba
tatukbra; sasingbra, karna mamunra. kat.
promover=dîa dîa tânka ra pramis muna- proporcionar=sirka dauki yabaia; sirka
ia; bukaia; kainara sunaia; kainara brih daukaia; yabaia; dukia saki yabaia; diara
waia; pakaia. wala wal yarka prawi alkaia; aitani kat
promulgar=param marikaia; lâ o dîa dîa daukaia.
kum param aisi marikaia, wiaia. proposición=diara kum yabaia mawanra
pronombre=nina watlika ra aisi ba; nina mangki ba; dîa dîa kainara kahbi mang-
watlika. ki yabi ba.
pronosticar=tânka kaikan ba wina kaina propósito=diara kum daukaia lukanka;
manis wiaia; kaina manis wiaia; kaina tânkira lukan ba; daukaia luki ba; dîa
tani dukia wiaia; siknis tânka wiaia; sain mata dauki ba.
kum tânka wiaia; smaya kaikaia. propuesta=lukanka kum kahbanka.
pronóstico=diara takaia sip ba tânka ma- prorrogar=kaina tani brih waia; alki ta-
rikanka; smaya kaikanka; naika takaia kaskaia, tikaia; sauhki tikaia; lakaia.
dukia kum sainka. proseguir=diara daukan ba kaina tani
prontitud=pat muni ba lâka. dauki brih waia; ban waia; takaskaia a-
pronto=aihni; aihni pali; pat pali; aihni ri- pia.
di yaba; tisku. prosperar=pâwaia; tara takaia.
pronunciación=bîla wihta saki aisanka; prosperidad=pâwanka; pura luanka li-
bîla prukra; aisanka. liakira.
pronunciar=bîla wihta saki aisaia; aisaia. próspero=pâwi yaba; dîa dîa dukia saki
propagación=lilihwanka; yakabanka. yaba; pâwi tara takaikira; dîa dîa tânka
propaganda=diara o wark kum daukaia ra pâwi tara taki yaba.
ba marikanka; nikbanka daukanka. próstata=waitna o daiwan wainhka iska
propagar=ailal daukaia; ailal sakaia; yar- watla wal asla pîska kum bri ba.
ka sahwaia. prostíbulo=rug lâka watla; waitna mairin
propagarse=ailal takaia; sahwi kaia; sa- wal saurka dauki watla.
hwi ailal takaia; sahwaia. prostitución=rug lâka; rug takaia lâka;
propalar=yukuwan ra dukia kum param rug takanka; ur takaia lâka; ur takanka.
saki marikaia. prostituta=ur mairin; rug mairin; mairin
propiciar=kupia kumi dauki wapnika rugkira; yabal mairin; tâski lâka ra ai
mangkaia; kupia kumi lâka ra daukaia; wîna tara yabi ba mairka.
kupia kumi dauki yabaia; kupia kumi protección=kaina kahbanka; tâ baikanka;
daukaia. kaina kahbaika; hilp munanka; kan kah-
propiedad=prapati; dukia; diara bri dukia banka.
sut; dawanka lâka. protector=kaina kakahbra; kaina kahbai-
propietario=diara bri yaba; diara dawan- ka.
ka; dawanka; prapati dawanka. proteger=kaina kahbaia; tâ baikaia; hilp
propina=wark o diara kum praiska win munaia; kan kahbaia.
189

prótesis=wan wîna pîska kum âpu ba dia- púa=kiaya; dîa dîa kiayka.
ra kum mangki pain dauki warkka. pubertad=wahma o tiara takan piua; ai
protesta=mapara aisanka; brukwanka. luhpia baikaia sip piua.
protestante=mapara aisasara; kiatalik a- púbico=wan saka dusa lamara.
pia; mapara aisi ba uplika; rarangbra. publicación=ulbi sakanka.
protestar=mapara aisaia; dîa dîa dukiara públicamente=upla sut mawanra; tawan
aisaia. aiska mawanra.
protuberancia=tâ kumi mâ baku taki ba. publicar=aisi wiaia; upla ra marikaia; pu-
provecho=yamnika; hilp; hilpka saki ba. blik munaia; ulbi marikaia; dahra ba u-
proveedor=saki yayabra; dîa dîa yabi ba; pla sut ra wiaia.
yayabra; sasakra. público=param lâka ra dauki; upla sut
proveer=saki yabaia; dîa dîa yabaia; ya- mawanra; publik; upla sut dukia; upla
baia; sakaia. sut dukiara dauki; upla sut tani ra pa-
proverbio=lukan bîla kum; maprika ra o ram; param lâka ra dauki; upla sut ma-
tânka ra praki aisi ba lâka; wan bîla dah- wanra dauki; tawan aiska uplika dukia;
ra. tawan uplika sut.
providencia=Gâd; Gâd adarka ra diara pudiente=lalahkira; karnika bri uplika.
kum taki yaba; Gâd wina hilp kum; dia- pudrir=yarka aisawaia; sauhkaia.
ra yamni kum; Gâd bui blikan dukia. pudrirse=aisawaia; sukwaia; ratwaia; bu-
provincia=tasbaya baikanka ba; kuntri bi- sukwaia.
lara tasba pîska tara baiki sakanka. pueblo=tawan; upla nani; tawan kum u-
provisión=plun; pata; dîa dîa saki yaban plika nani; nisan; kuntri.
ba dukia; plun mâ; piaia bara diaia du- puente=briks; brids; tingni luaika.
kia nani sut; kaina tani dukiara lukanka. puerco=kwirku.
provisional=minit kum baman yus muni (marino)=lam; lamh.
o hilp taki ba. puerta=dur; get; durunta.
provocación=kupia tuskanka; tuskanka. puerto=arbar; harbar; slaup bapaika.
provocar=tuskaia; (kupia, kakma) tuska- pues=bamna; kan.
ia; tatuskaia; kupia baikaia. puesto=plis kum; wark kum; warkka.
proximidad=lamka; lamkika; ninka. (que)=baku kaka; sakuna.
próximo=baila; lama pali ra yaba; ninka- púgil=ai mihta kruski aiklaklabra; globs
ra yaba; baila; lamika ra yaba. mangki aiklabi uplika.
proyectil=lulkaia dukia; kaina tani lulkaia pugna=aiklabanka; upla nani, dakni nani
dukia; raks mahbra. o kuntri nani pana pana mapara lâka bri
proyecto=wark kum daukaia lukanka; ba.
proyekto. pujante=karna.
prudencia=sins lâka; aman wan dara wa- pulga=pisa.
lanka ba. pulgada=ins.
prudente=tânka kakaira; sinskira. pulgar=mihta wihta.
prueba=tânka; trai; diara kum tânka sa- pulimentar=lalalni o lipni daukaia.
kanka. pulir=yauhbaia; kiauhbaia, yauhbi ingni
psicópata=sinska pain apia sikniska bri daukaia; ingni daukaia.
uplika. pulmón=(wan) pusa.
psiquiatría=wan sinska sikniska nani tân- pulmonar=pusa dukia; pusa wina; pusa
ka pliki ba, pain daukaia dukiara. tânka bri.
190

pulmonía=pusa puskanka. purgar=klin daukaia; sîka dih wan biara


pulpería=plun atki pliska; sap. klin daukaia; sikbi sakaia.
púlpito=pulpit; prias ra bûi smalkaia plis- purgatorio=sôlka klin daukaika pliska;
ka. panis wahwaia pliska; klin daukaia; pur-
pulpo=kabu daiwra ai mihta matlalkahbi gatori.
pura wâl bri ba. purificación=klin daukanka; sunu dau-
pulsación=dikwanka. kanka; diara saura wina yamni daukan-
pulsar=dikwaia; palhwaia; pitwaia. ka.
pulsera=mihta lula; bangkil. purificador=klin dadaukra; klin daukai-
pulso=dikwanka; tâlia dikwi ba pliska; di- ka.
kwaika. purificar=sunu daukaia; klin daukaia;
pulverizador=akbaika. ingni daukaia; tâskika sut sakaia.
pulverizar=akbaia; paudar baku o auhya purificarse=sunu takaia; klin takaia; ing-
baku daukaia. ni takaia.
puma=layan pauni. puro=sunu; tâski âpu; miks munan apia;
punta=tâ; kakma; kakma tâ; tnata; banh- sakwanikas; diara wala wal praki dau-
ta. kras; nahki yaba kat; ingni.
puntada=silak sipan untika kumi bani ba. púrpura=pauni bara balianta wal mapli-
puntapié=mina pata prukanka. ka.
puntería=wapni lulkanka; raks o dîa dîa purulencia=mabiara.
ni kahbanka. pus=mabiara.
puntiagudo=tatwa; (tâ, kakma) tatwa; putrefacción=sukwanka; sukwi aisawan-
kakmira. ka.
punto=tâ; kakma tâ; ulbanka markka sir-
pi. Q
(en)=ba kat. que=baha; yaba.
puntuación=ulbanka; nahki auya ba mark ¿qué?=¿dîa?; ¿nahki?
munanka. ¿qué dice?=¿dîa wisa?
puntual=piua kat bal taki o dauki ba. ¡qué bueno!=¡nahki pain sa!
puntualmente=piua kat lâka ra. de manera que=baku bamna; baku mi-
punzante=kiaya baku sabi; snik sabi. ta.
punzar=sabaia; snikbaia; tuskaia; samaia; quebrada=il nani bâk luaika bîla sirpi bri
dangwaia. ba.
punzón=ayan tatwa ni paskan dukia. quebradizo=kriwaia o baiwaia sip; kri-
puñado=mihta banhki kum; paskanka wi- waikira; baiwaikira; babaiwra; krakriw-
ria. ra.
puñal=skiru; kisura; kisuru. quebrado=kriwan.
puñalada=skiru ni sabanka. quebrador=krakrikra; babaikra.
puñetazo=mihta kruski prukan pata. quebradura=krikanka; kriwanka; baikan-
puño=mihta kruskan (kruskanka). ka; baiwanka.
pupila=nakra yula. quebranta-hueso=krakra; tnawira tara
pupilo=tuktan rau kau sirpi ba. kum daiwan pruan wînka pi ba.
pupitre=ulbaia tibilka. quebrantar=krikaia; baikaia; dakbi saka-
pureza=sunuka; sunu; sunu lâka. ia; dringbaia.
purgante=biara yarka plapaia saika. quebrar=(bak) krikaia; baikaia.
191

quebrarse=kriwaia; baiwaia. ¡quien sabe!=¡ya pan kaikisa!


quedarse=takaskaia; plis kum ra takaska- ¿quién?=¿ya?
ia; ninara takaskaia; ban kaia. quienquiera=ya ya; ani ani; ya kra kabia.
quehacer(es)=diara daukanka; wark nani; quieto=sâp; bin âpu; lamni; tawa; sâbi;
daukaia bri dukia nani; wan warkka na- lam; lalam.
ni; tasba bisniska. quietud=sâp ba lâka.
queja=brukwanka; rangbanka; rangban quijada=tauhka; tauhka dusa; (wan)
lâka; mamna lulkanka. kmakmaya.
quejarse=brukwaia; rangbaia; mamna quimona (quimono)=prâk yari mairin na-
lulkaia. ni yus muni ba.
quejido=mamna lulkanka. quince=matawalsip pura matsip; piptin.
quejoso=rarangbra; mamna lulkaikira; quincena=yu matawalsip pura matsip
mamna lalulkra. piua; yu 15 bani upla ai mana bri ba.
quelite=kalalu. quinientos=handat matsip; paip handat.
quelonio=kuswa sât daiwra. quinqué=lamp sâtka kum.
quema=klauhanka; impiara amanka. quinquenio=mani matsip piua.
quemador=âiangkra; âiamra; angkaika; quinta=insla kum; ris briaia pliska kum.
amaika. quintal=kintal; handat paun.
quemadura=amanka; angkanka. quinteto=tiun o aiwananka kum upla kâr-
quemar=angkaia; tuhkaia. ma matsip dukia.
quemarse=amaia; tuhaia; tuhwaia. quintillizo=mairin kum luhpa matsip bai-
quepis=wardia nani kiaputka. kuya kumi bani nina ba.
queque=kik; plawar ni piaia dukia damni quinto=matsipka.
paski ba. quíntuplo=numba kum aima matsip bri
quequisque=duswa. ba.
querella=unsabanka; blahwanka; unsaban quirófano=aspital nani ra aparit muni
lâka; blahwan lâka. rumka bîla.
querendón=upla ra latwankira. quiróptero=sakanki; sakanki sâtka daiw-
querer=brin daukaia; want kaikaia (taka- ra nani.
ia); latwan kaikaia (kaia). quiste=wan wîna pîska sât sât ra pâwi du-
querer=brin daukanka; want o latwan kia, bilara lî o diara buhni baku brisa.
kaikanka; laik kaikanka; -ra lukaia; pain quitacalzón (árbol)=awanak.
kaikaia. quitar=dakbaia; sakaia; kitbi sakaia; plis-
querido=latwankira; latwan kaiki yaba; ka wina sakaia.
lila waitna; daling. quizá(s)=ban kra; pan; mibi.
querosín=kiarasin; ingni laya. quórum=asla takanka kum ra bot numbi-
querque=krakra. ka kau sirpi nit ba, lâ kum bapaia dukia-
querubín=heben ra insal sât kum; keru- ra.
bim.
quesero=kisu paski o atki uplika; kisu â- R
iatkra; kisu papaskra. rabadilla=tnata (nata) dusa; nina dusa.
queso=kisu; keso. rábano=piaia dukia tasba munhtara pâwi
quetzal=tnawira pranakira kum. ba yauhra baku.
quiebra=kriwanka; krikanka. rabí o rabino=Israel uplika nani bui lâ
quien=witinka; ya; yamna. tânka kakaira tara nani ra baha nina ya-
192

bi kan. rama=tnawa; snawa; dus tnawa.


rabia=kupia baiwanka; siknis sâtka kum. ramada=rans dus tnawa wal paski ba.
rabiar=lawaia; kupia baiwaia; praut taka- ramaje=tnawa nani aslika.
ia. ramal=yabal baiwi ba.
rabieta=diara bahki dukiara lawanka sir- ramera=rug mairin; yabal mairka; ur
pi kum. mairin; mairin kakirhbra.
rabioso=prautkira; lalawra. ramificar=tnawa nani ra baiki sakaia.
rabo=wâika. ramificarse=tnawa nani ra baiwi takaia;
racial=upla masraka tânka. ilihwaia; lalamaia.
racimo=buns; wihta. ramo=tnawa; dîa dîa tnawa.
ración=dukia kum; sirka. rana=pikpik; kaihkai.
racional=sins bri; lukanka bri; diara luki rancio=sakamhni; skamhni.
sakaia lâka bri; diara luki sakaia sip; lu- ranchería=rans watla nani asla tawan
kaikira; daiwan baku apia. kum baku taki ba.
racionar=diara âpu piua ra, nit dukia kum rancho=rans; utla; benk; kiamp watla.
kum ba wiria ‘man yabaia. rango=kulkanka; sâtka; traip.
racismo=kiamka kum kau karna tânka ba ranura=tât o walpa bahmuna ra kwawan-
marikanka. ka kum taki ba.
racista=kiamka kum kau tara wisi kiamka rapaz=mihta dadakbra; âimplikra; kraski-
wala ra mayara kulki ba. ra.
radiante=ingni yaba; ingni; ingnikira; lip- rápidamente=istikira; isti pali; aihni.
ni. rapidez=istika; isti lâka.
radiar=ingni sakaia; ingwaia. rápido=isti; istikira; pat.
radical=plamaya wina; plamaya dukia. rapiña=daiwan ai tahkia ra pi ba lâka;
radicar=ai wakia bapaia; diara kum kum implikan lâka.
plis kum ra kaia. raptar=mairin kum ra taibi muni alkaia.
radio=miusik walaia dukia; pâsak sturi o rapto=mihta dakbanka; mairin ra munaia
miusik saki dukia; “radio”. lâka; taibi muni alkanka.
radioescucha=“radio” wawalra. raquítico=lâwra lupia.
radiografía=pusa o dusa nani lilka alki ba raro=pat pat apia; tila taim ra kaiki; tila
dukia. taim ra dauki o yus muni.
radiograma=pâsak sturi ulbi bliki ba. ras=langnika kumi ba.
ráfaga=pâsa wauhanka. rascacielos=utla yari pali bara uptis mani
raíces=wakia nani. bri ba.
raíz=plamaya; playa; wakia; mina; munh- rascar=kurbaia; kusbaia; wisbaia.
ta. rascarse=titikbaia.
rajador=babaikra; lalisbra; baikaika. rasgar=kalkaia; bisbaia.
rajadura=baikanka; baiwanka. rasgo=ulbanka; wirâ swin bâra ba.
rajar=baikaia; tisbaia; lisbaia; plinhbaia; rasguñar=sukutbaia; kurbaia.
tar baikaia. raso=langni; wapni.
rajarse=baiwaia; liswaia; plinhwaia. raspado=ais damnika.
ralo=tanta; sangni; slihlang; pûka; aubi. raspador=wawisbra; wisbaika; kakarbra;
rallador=wisbaika; gritar; kritar; wawis- kakusbra; gritar.
bra. raspar=wisbaia; karbaia; kusbaia; kurba-
rallar=wisbaia; ulbi mark munaia. ia; yauhbaia; buhbaia.
193

rastreador=mina kakulkra; mina wapan- real=aihwa; kunin apia; lukanka ra baman


ka nina blablikra. apia; rait aihwa; kasak aihwa; king tân-
rastrear=mina wapanka nina blikaia; mi- ka bri.
na kulkaia. realce=diara kum purara wark o sakah-
rastrillar=rik aubaia; kiaubaia; kiubaia. kanka kum bal taki ba.
rastrillo=tâski aubaika; rik; lata klin dau- realidad=diara rait lâka; diara kasak.
kaika. (en)=kunin âpu; kasak pali.
rastro=mina wapanka; bîp iki ba pliska realmente=aihwa pali.
(watla); wîna atkaia pliska. realizar=daukaia; tara daukaia; purara
rastrojo=kayu danh klakan ningkara yuya bukaia.
nani takaski ba. realzar=diara kum kau purara sunaia.
rasurar=unmaya irbaia; tâwa klakaia (ir- reanimar=karnika yabaia; maisa nihkaia;
baia). spiritka bukaia; kupia lukanka karna
rata=matis (mairin); matis tara. daukaia.
ratero=âimplikra saura; diara sirpi âim- reanudar=kli daukaia; diara kum swin
plikra. kan ba kli daukaia.
ratificación=wapnika mangkanka. reaparecer=kli bal takaia.
ratificar=wapnika mangkaia. reavivar=kli raya daukaia; karna rayaka
ratificarse=wapnika aimakaia. yabaia.
rato=tisku; piu wiria. rebaja=manka wina wiria dakbi ba.
ratón=matis; kukiangka. rebajar=praiska mayara ikaia; diara
ratonera=matis alkaika. praiska alahbaia; lahbaia; alahbaia.
raudal=kipla; lî aubra. rebajarse=slakwaia.
raya=lain kum; mark kum. rebalsar=lî pura lui banhkaia.
(pez)=kiswa; kiara. rebaño=dakni kum; sîp daknika.
rayado=markka o lainka ailal bri dukia; rebasar=pura luaia.
maplira; marsina (bîp). rebelarse=mapara buaia; upla kum o wan
rayar=lainka (markka) wisbi daukaia; di- wihtka mapara buaia.
kaia. rebelde=mapara babura; bîla walras upli-
rayo=imyula; ingni mina; yu ingnika o ka; kiama parira.
kati ingnika mina. rebeldía=mapara buanka; bîla walras lâ-
rayuela=tasba ra mark muni pulanka. ka.
raza=kiamka; masraka; tayka; saumuk; rebelión=bîla lulki mapara buan lâka.
taya. rebosar=pura lui laiwaia; pupuhwaia; pu-
razón=lukanka; lukaika; dukiara; tâwan; puhwi laiwaia.
bîla wauhanka kum; tânka; dîa muni rebuscar=plikaia; pliki kaikaia; kli plika-
daukan ba. ia; kli kli plikaia; trisbaia; trisbi taukaia.
(tener)=kasak kaia; raitka bri kaia. rebuznar=yakas ai bîla baikra sakaia.
razonable=luki kaikaikira. rebuzno=yakas bîla baikra.
razonar=luki kaikaia; aisi luki kaikaia; recabar=pliki briaia.
aisi kaikaia. recado=bîla blikan kum.
reacción=diara wala mapara daukanka. recaer=kli kauhaia.
reacio=kiama karna; upla mapa babura. recalcar=bîla nani ba kli kli wiaia.
reactivo=sîka; dingkaia laya. recalentar=kli lapta daukaia; kau lapta
reafirmar=kli bapaia; kau karna bapaia. daukaia; lapta pali daukaia.
194

recalentarse=kli lapta takaia. kli briaia makabaia; mapara wini aisaia.


recámara=utla bilara rum kum, prâk o reclinación=driwanka.
gul dukia sât nani ba kahbi briaia dukia- reclinar=dribaia; tnikaia; nikaia; yarka
ra. driwaia; nina tani dribaia.
recapacitar=lukanka nani kauhla dauki, reclinarse=driwaia; aitnikaia; aitikaia; ni-
wan sinska laki kaikaia; diara kum du- na tani driwaia; tniwaia.
kiara pain laki kaikaia. recluir=utla bilara dingki durka prakaia;
recargar=kli auhbaia; kli sunaia; kli kul- silak ra mangkaia.
kaia. reclusión=silak ra mangki durka prakan-
recaudar=dîa dîa mana sakaia. ka; durka praki bri ba pliska.
recepción=dîa dîa briaia lâka; wark kum recluso=praki swin o yakan sakan; silak
ra briaia lâka; briaia o brin ba lâka. uplika.
receptivo=bri ba o briaia sip ba. recluta=suldiar almuk apia; bisi aimakan
receptor=bri yaba; briaika; walaika. suldiarka.
receso=sait ra takanka; diara kum dauki recobrar=kli briaia; kli alkaia; kli yamni
ba swiaia tânka; bakisan; riska kum. daukaia; diara tiwan ba kli sakaia; siknis
receta=diara kum daukaia tânka ulbanka; wina yamni daukaia.
diara kum brin dukiara ulbanka kum. (la salud)=kli yamni takaia (siknis wi-
recetar=sîka nahki yabaia bara yus muna- na).
tânka wiaia ba. recogedor=wawahbra; kuki brabrira;
recibidor=bri yaba; brabrira; briaika. wahbi tataukra.
recibimiento=briaia lâka; bri yaba lâka; recoger=wahbaia; kiaubaia; aikuki asla
brinka. prakaia; kli briaia; kuhbaia; kuki briaia;
recibir=briaia. kukaia; dihbaia; kiaubi alkaia.
recibo=diara briaia tânka; brinka; diara recogerse=asla tutukwaia.
kum brin ba wauhkataya. recolección=wahbanka; wahbi sakanka;
recién=bisiura. tila wina wahbi sakanka; plun mâ nani
(nacido)=swap lupia. dâkanka.
reciente=bisi; waira; raya; bisi daukan recolectar=plun mâ dâkaia.
(takan). recomendar=mihta ra mangkaia dîa dîa
recinto=utla bîla kum. tânka ra; pain sa wiaia.
recio=karna; upla (daiwan) wîna karna; recompensa=mana; dîa dîa kum daukan
twakni. mana.
recipiente=bri yaba; diara laya auhbaia recompensar=mana yabaia; diara kum
watla; watlika. daukan mana prisant yabaia.
recíprocamente=pana pana lâka ra; pa- recomponer=kli paskaia; kli raya paska-
naura. ia; reper munaia.
recíproco=pana pana dauki yaba; pana reconciliar=wal kli uplika sakaia; kli ku-
pana. pia kumi lâka ra daukaia.
recitación=aisanka; dîa dîa aisanka; kupia reconcentración=plis kumi ra kuki kli bri
wina aisanka. balanka.
recitar=diara kum dukiara aisaia; dîa dîa reconcentrar=plis kum ra kuki bri balaia;
wan kupia wina aisaia; kli aisaia; diara plis kum ra bri balaia.
kupia ra lan takan ba aisaia. reconcentrarse=plis kumi ra balaia o asla
reclamar=kli makabaia; taibi makabaia; takaia.
195

reconciliar=kli pren lâka ra daukaia; kli recrudecer=diara o trabil kum takaskan


yamni lâka ra bri balaia; kli kupia kumi wina kli karna takaia.
lâka ra daukaia; wal kli uplika sakaia. rectamente=wapni pali; wapni lâka ra.
reconciliarse=wal kli pren (pâna) takaia. rectificación=wapni daukanka.
recóndito=yukuwan ra ba. rectificar=wapni daukaia; yamni daukaia;
reconocer=laki kaikaia; tânka kaikaia; kli wapnika mangkaia.
kaikaia; kaikaia; aman laki kaikaia; aita- rectitud=wapnika; wapni lâka.
ni kulkaia. recto=wapni; stret; kasak; unta; slabla; a-
reconocido=kakaira baku kulkan. lang; kasakkira.
reconocimiento=kaikanka; tânka kaikan- rector=wihta aimaki yaba; diara kum
ka. wihtka.
reconstituyente=wan wîna karna daukaia recubrir=kli pura bikaia.
saika; karna dauki yaba; karna wan sa- recuento=diara kum kli kulki kaiki ba.
kaia saika. recuerdo=lukanka; wan kupia kraukanka;
reconstruir=kli paskaia; kli mâkaia; kli diara kumi ra luki âuya tiwras ba lâka;
daukaia. lakula.
recopilar=kunhku dauki asla prakaia. recular(se)=ninara waia o kitwaia.
recordación=kupia kraukanka. recuperación=kli sakanka; kli saki bri ba
recordador=kupia krakraukra. lâka; yamni o pain takanka (wîna tara
recordar=kupia kraukaia; lukaia; diara tani ra).
kum ra luki kaia; âuya tiwaia apia; kli recuperar=kli briaia (sakaia); diara kum
wan kupia ra bri balaia. tikan ba kli briaia.
recordarse=kupia krawaia; kupia tanh recurrir=diara kum dukiara upla kum ra
krawaia; kli wan kupia kraukaia. makabaia waia; wapi o plapi waia; ma-
recorrer=plis kum wina wala ra waia; kabaia; hilp makabaia; kli balaia; kli ta-
diara ulban ba laki kaikaia; purak kaika- kaia; kli daukaia.
ia; pura bâk plapaia; tasba sut pain kai- recurso=dimi waia yabalka bri ba lâka;
kaia. wih makabi ba lâka; hilp.
recorrido=yabal wihkika o bîla yahpika rechazar=lulki swiaia; mapara aisaia; lul-
kum wapan yaba; wapanka. kaia; mapara buaia; mapara bûi alki ta-
recortar=klakaia; kau klaki sakaia; kli kaskaia.
klakaia; kunhku daukaia; klaki kunhku rechazo=mapara buanka; mapara aisanka.
daukaia. rechinar=arkbaia; kusban o wisban binka
recostar=tnikaia; snikaia; nikaia; kli tni- daukaia; raukbaia.
kaia. rechoncho=batana an prahni.
recostarse=aitnikaia; aitikaia; kli aitnika- red=ilis; sîn; tân; inska o daiwan wala na-
ia; tniwaia; atang iwaia; tnaya ra aitni- ni alkaia dukia.
kaia. redactar=diara o sturi takan nani ba ul-
recreación=lilia pulanka; lilia brinka; li- baia.
lia brih ki wark wiria swiaia tânka. redada=diara o upla nani sim minitka ra
recrear=lilia paskaia; pulaia; lilia pulaia. alki banhwi ba.
recriminar=dusa kuhbanka mapara pana redención=kli atki sakanka; mana aibapi
ansika yabaia. swaki sakaia lâka; aibapi pri sakanka;
recreo=pulaia pliska; pulan lâka; pulan atki sakanka; saurka wina swaki sakan-
kum. ka; swaki sakanka; atki wan sakan lâka.
196

redentor=atki (swaki) sasakra; mana ai- ka; lipanka; luki kaikanka: kupia wal ai-
bapi pri saki ba uplika; mana aibapi pri sanka.
sasakra; Jisas Kraist, tasba aiska swaki reflexionar=kupia wal aisaia; kli luki kai-
sasakra. kaia; aman luki kaikaia.
redil=kral; klar; dakni. reflujo=sitwanka.
redimir=atki (swaki) sakaia; kli atki sa- reformar=kli paskaia; kli bukaia; kainara
kaia; mana aibapi pri sakaia. yamni kata ba baku daukaia; kli yamni
redimirse=mana aibapi pri takaia. daukaia.
redoblar=kli blakaia o daukaia; kau ailal reformarse=yamni lâka ra takaia; yamni
daukaia; dubil daukaia. takaia; kli yamni takaia; wan lâka saura
redondear=raun daukaia; prumhni dau- wina yamni takaia.
kaia. reformatorio=wapnika mangki ba; wah-
redondearse=raun takaia; prumhni taka- ma an tiara nani saurka dauki ba yaka
ia. swiaia pliska kum.
redondez=raunka; prumhnika. reforzar=karnika raya yabaia; karna dau-
redondo=raun; krukma, prumhni; lungni. kaia; kau karnika yabaia; kau karna dau-
reducción=sirpi daukanka; kau sirpi dau- kaia; tâ baikaia; kli karna daukaia.
kanka. refrán=upla nani lukanka wina sins bîla
reducir=sirpi daukaia; mayara ikaia; ma- kum takan ba.
yara bri balaia; bîla sirpi daukaia; kau refrenar=alki takaskaia; wilki takaskaia;
sirpi daukaia; kau wiria daukaia; kutbi kulkaia; bapi briaia.
prakaia. refrenarse=diara kum dauki ba wina ta-
reducirse=mayara iwaia; âpu takaia; sirpi kaskaia; kulkaia; (wan) kupia alki takas-
takaia. kaia; wan kupia priski briaia.
redundar=pura luaia. refrescante=kauhla dauki yaba; kauhla
reedificar=kli paskaia. dadaukra.
reelegir=kli saki briaia. refrescar=kauhla daukaia; yarka kauhla
reembolsar=kli pakitka ra mangkaia; ma- takaia.
na sakaia; dîa yus munan ba mana aiba- refrescarse=kauhla takaia; ris briaia.
paia. refresco=kauhla dauki ba dukia; diaia du-
reemplazar=pliska ra mangkaia; watlika kia kauhla.
ra aimakaia o mangkaia. refrigerar=kauhla daukaia; yarka kauhla
referéndum=upla nani ra sturi makabi takaia; kauhla dauki bri kaia.
walanka, diara tânka kum dukiara. refrigerio=diara kauhla wal yamnika kum
referente=ba dukiara aisi; tani. kaiki ba; plun sirpi kum bri ba, karnika
referir=diara kum dukiara aisaia; ba du- kli briaia dukiara.
kiara aisaia; sturi aisaia; wiaia. refuerzo=kli karnika yabi lâka.
refilón=drusbi luan ba. refugiado=plis kum wina plapi muni kun-
refinar=kau sitni daukaia; akbi sitni dau- tri wala ra takaski bâra ba.
kaia; diara kum sunu daukaia; pain dau- refugiar=kaina kahbaia; tâ baikaia; yuku-
kaia; kli sitni daukaia; sitni daukaia. ki briaia.
reflejar=lipaia; nina tani tawaia; lukaia; refugiarse=plis kum ra wan kaina kahba-
aman pali luki kaikaia. ia; tâ baikanka briaia; kaina kahbanka
reflejo=lipanka; ingnika; lilka. briaia; yukuwaia.
reflexión=ingnika; lilka; nina tani lipan- refugio=yukuwaika; kaina kahbaika; kai-
197

na kahbaika watla o pliska; dîa dîa wina nani mangkaia.


kaina kahbaika; yukuwanka. reglamento=lâ; dîa dîa lâka.
refulgente=ingnikira. regocijado=âuyapah.
refulgir=ingwaia. regocijar=lilia daukaia.
refunfuñar=brukwaia; lawaia. regocijarse=lilia takaia; âuyapah takaia.
refutar=aisi blahwaia; upla wala dîa aisi regocijo=lilia; liliaka; âuyapah lâka; lilia
ba mapara aisi blahwaia. bri lâka.
regadera=lî laikaika. regresar=tawaia; kli balaia; kli tawi bala-
regador=lî laiki yaba; lî lalaikra; lî laikai- ia; kli tawi waia.
ka. regreso=kli balanka.
regalar=prisant yabaia; mana âpu yabaia; regüeldo (regüelo)=baiwrika; baiwrika
lahma yabaia. sakanka.
regaliz=sarima (sari mâ). reguero=lî o diara laya kum plapi laiwi
regalo=prisant; mana âpu yaban dukia; u- ba.
pla lahma ba. regular=wiria yamni; wiria bitar; wiria
regañadientes (a)=lawi; ai kupia lâka wal pain; prais kat mangkaia.
daukras. regular=aitani kat mangkaia; yu bani du-
regañar=lawi daukaia; kiama kraukaia; kia baku; ban.
pâli daukaia; lawaia. rehabilitar=raitka, karnika o kulkanka kli
regar=laikaia; lî laikaia; srikbaia; lî srik- yabaia.
baia; yakabaia; diara yakabaia. rehacer=kli daukaia (paskaia).
regazo=plahpia. rehén=upla tara o lalah bri ba mita saura-
regeneración=kli raya daukanka; paskan- kira nani alki muni, lalah o hilpka wala
ka; sahwanka; kiamka raya daukanka. kum makabi ba.
regenerar=kli sakaia o kli sahwaia; raka- rehusar=briaia apia; apia wiaia.
ia; karnika raya yabaia; spirit lâka ra kli reina=kwin; king maya.
raya daukaia; rayaka raya yabaia; tânka reinado=king aimakanka; king lâka.
ba kau yamni daukaia; spirit raya wîna reinar=king aimakaia; purara aimakaia;
ra dingkaia; kli yamni daukaia; kli paka- pura aimakaia.
ia. reincidir=trabilka ra o pâtka ra kli bal
régimen=gabamint natka. kauhaia.
región=tasba pîs kum; tasba; tasba tâka reincorporar=kli dingkaia.
tara kum; kuntri; tasbaya. reincorporarse=kli bal aimakaia.
regir=purara aimakaia; tâ briaia; wihtka reino=king lâka; king tasbaya; king aima-
aimakaia. ki ba tasbaya.
registrador=taturbra; pliki kaiki ba upli- reintegrar=kli dingkaia; kli yabaia.
ka; pliki kakaikra; plaplikra. reintegrarse=tiwan ba wina kli bal taka-
registrar=turbaia, pliki kaikaia; nina ia.
mangkaia; turbi kaikaia; diara kum turbi reír(se)=kikaia.
pliki kaikaia; plikaia; marikaia. reiterar=diara kum kli daukaia.
registro=pliki kaikanka; nina mangkanka; reivindicar=dîa ya dukia ba kli yabaia.
dîa dîa ulbi mangkan wauhkataya. reja=silak watla.
regla=dus kum; lâ; kulkaia dusa sirpi; lâ- rejuvenecer=kli wahma o tiara daukaia;
ka; kulkaia dusa sirpi. karnika yabaia.
reglamentar=skul o diara wala kum ra lâ rejuvenecerse=kli wahma o tiara takaia;
198

kli karnika briaia. lipaia.


relación=dîa dîa tânka ra ai dukia bri ya- rellenar=banhkaia; ailal banhkaia; tukus-
ba; wal ai lâka tânka; wal bisnis bri tân- kaia; kli banhkaia; banhki daukaia; las-
ka; taika; lâka; tânka; dahra; inman. baia.
relajar=slakbaia; lukanka turbi sakaia; lâ relleno=banhki; banhki daukanka.
kulkanka kum kau swapni daukaia; dîa remanso=lî warbra wiria takaski ba; lî
dîa pramiska kum wina pri sakaia; alah- lamni; lamni.
baia. remar=(kwahi) kaubaia.
relajarse=slakwaia. rematar=diara kum tnata prakaia; sabi i-
relajo=turbanka; bin daukanka tara; rang- kaia; mahka prui yaba ra ikaia.
banka. remate=tnata; tnata aimakanka; tnata pra-
relámpago=imyula. kanka.
relampaguear=imyula lipaia (pulaia); li- remedar=tnata puli daukaia; tnata lukaia.
paia. remediable=paskaia o daukaia sip; rakaia
relampagueo=imyula lipanka. sip; sîka dakakaia sip; saikira.
relatar=aisaia; wiaia; dahra wiaia o aisa- remediar=sîka daukaia; sîka dingkaia; ra-
ia; sturi aisaia. kaia; wapnika mangkaia.
relativo=wal praki kaiki ba. remedio=sîka; rakaika; rawaika.
relato=aisanka; dahra o sturka aisanka; (no hay)=sîka âpu; saikas; diara daukaia
bîla dahra; kisi. sip apia; hilp âpu.
relator=wawira. remendar=pîs mangkaia; prahkaia; sma-
releer=kli aisi kaikaia. maia; wapnika mangkaia; prakaia; tu-
relevante=diara tânka tara bri ba. kuskaia.
relevar=wihrika kum wina ingni daukaia. remero=kakaubra.
relieve=diara o tasba kum purara dîa bâra remesa=blikanka; dîa dîa blikanka; lalah
ba. blikanka.
religión=relishan; Gâd ra lukanka; Gâd ra remitente=bliki yaba; blablikra.
mayunanka, lukanka tânka kum; serts remitir=blikaia; swiaia; padin munaia.
lâka; serts tânka. remo=kwahi; awar.
religioso=serts lâka kakulkra; serts upli- remojar=buskaia; kli buskaia; utkaia.
ka; serts lâka tânka bri; Gâd pliki ba. remojarse=buswaia; ratwaia.
relinchador=âihbra. remolacha=piaia dukia sâtka kum tasba
relinchar=(aras) ihbaia. munhtara pâwi ba bara baha wal sugar
relincho=ihbanka; ihbra. paskisa.
reliquia=upla pruan kum dukia dîa dîa bri remolcador=diara wala ra raski ba; bût
yaba; pruan dukia; panhka; sent nani sirpi kum wala ra raski ba.
kum dukia nanara bri yaba, kwalka pîs, remolcar=raskaia; lî purak raski brih wa-
dusa pîs o dîa dîa kum; lui wan tâka. ia; to munaia.
reloj=wats; klak. remolino=lî warbra; warbrika; lî twalwri-
relojería=wats paski o atki pliska. ka; liwakia; pâsa warbra.
relojero=wats papaskra. remordimiento=kupia ra blahwanka; dîa
reluciente=lipi o ingwi ba; lipi; ingwi; dîa dukiara kupia sâp apia lâka.
ingnikira; lipni. remoto=laih; wihka, sâkbi o laihura yaba;
relucir=lipaia; ingwaia. baila apia; biara; laih pali; laih biara ra.
relumbrar=ingni tara sakaia o daukaia; remover=kitbaia; kitbi sakaia; sakaia;
199

pliska wina sakaia; warkka wina sakaia; sabaia.


abalkaia; singbaia; ubulkaia; wauhaia. reo=pâtkira; upla pâtkira; silak ra mang-
removerse=aiawaia; ubulwaia. kan uplika.
remuneración=mana yabanka. reojo (mirar de)=nakra raika wina kaika-
remunerar=mana yabaia. ia; nakra tnaya wina kaikaia.
renacer=kli aisubi takaia; kli aisubaia. reorganizar=kli diara kum paskaia o pain
renacimiento=kli aisubi takanka. daukaia.
renacuajo=kurkur. reparación=kli paskanka; kli bukanka;
renal=kiskamka dukia o saika; kiskama reper munanka.
tânka bri. reparar=paskaia; kli paskaia; kli bukaia;
rencilla=blahwanka o lawanka kum. reper munaia.
renco=skahwa; mina skahwa. repartir=yuaia; sir munaia (daukaia).
rencor=saura lukanka; waihla baku lu- repasar=kli lui waia; kli laki kaikaia; ul-
kanka. banka kum kli aisi kaikaia; dîa dîa kum
rencoroso=lukanka saura bri uplika. daukaia o laki kaikaia.
rendido=swapan. repaso=kli lui waia, laki kaikaia o dauka-
rendidor=maihsa. ia lâka; kli laki kaikanka.
rendija=diara kum ra unta kum taki ba. repatriar=kuntrika ra blikaia.
rendimiento=swapanka; tayat takanka; repeler=lulkaia; diara kum lulki swiaia.
bawanka; bawanka lâka; diara kum wi- repente (de)=dara walras; tisku; wan dara
na yamnika taki ba. walras ban.
rendir=swapkaia; yarka swapaia; taibaia. repentinamente=tisku pali; dara walras
rendirse=swapaia; waihla mihta ra aima- lâka ra; kakalni.
kaia. repentino=wan dara walras.
renegado=Dawan lâka lulki yaba; upla repetición=kli kli daukanka; kli kli aisin
saura; upla watawan. lâka.
renegar=apia wiaia; misbara kaikaia; repetir=kli daukaia; kli kli daukaia; kli
kristian lâka lulkaia. aisaia; nina bliki aisaia; tnata luki aisaia.
renglón=ulbanka wapnika kumi. repicar=lingbaia; bil kangbaia; ailal tus-
reno=daiwan aringkira, truk sâtka lupia kaia.
nani raskaia yus munisa, ai wînka, ai ta- repintar=pint dingkan purara kli pint
ya bara dusa nani ba sin hilp takisa. dingkaia.
renombrado=nina tara bri. repique=kangbanka; bil kangbanka o
renovación=kli raya daukanka. lingbanka.
renovar=kli raya daukaia; rakaia; raya repisa=tint.
daukaia. repitente=kli dauki ba; nina bliki aisanka;
renquear=atwi wapaia; kukumaia; kuku- skul ra ai manka luras taim kli dimi ba.
mi wapaia; kukupwaia. replegarse=takalwaia; lapatwaia; ninara
renta=gabamint ra o wihta ra aibapi la- kitwaia.
lahka. repletar=kau banhkaia; kau laiki o mang-
renuente=kli kli dauki ba. ki muni banhkaia.
renuncia=lulki swiaia lâka. repleto=banhki.
renunciar=swiaia; lulki swiaia; dîa lâka replicar=pana aisaia; ansa munaia; maka-
kum bri ba swiaia. bi walan ba wiaia.
reñir=aiklabaia; blahwaia; aitwakaia, un- repollo=kiabits.
200

reponer=kli mangkaia o kahbaia; diara repugnancia=mapara buan o blahwan lâ-


kum watlika ra mangkaia. ka; kiama karna lâka.
reportar=dahra sakaia; dahra kwahkaia; repugnante=kiama karna lâka bri; mapa-
dahra wiaia; dîa walan ba wiaia; sturka ra buan o blahwan lâka bri.
ba wiaia o aisaia. repugnar=sîa briaia.
reporte=dahra; sturi; dîa dîa aisan ba; reputación=diara kum dukiara lukanka
sturka. bâra ba; nina purara o mayara kulkanka.
reposar=ris briaia; aitnikaia; yapaia; ait- réquiem=pruan nani priaska; upla pruan
niki ris briaia; rahwaia; raiti ra aitnikaia; dukiara Holi Mas daukanka.
wan wingka puhbaia. requisa=laki kaikanka.
reposo=ris brin lâka; ris; sâp lâka; wingka requisito=diara kum dukiara nitka bâra
puhbanka. ba.
repostería=piaia dukia damni nani plawar res=bîp; mina walhwal daiwra.
ni paskan atki ba pliska. (carne de)=bîp wîna.
reprender=lawi daukaia; kiama aubaia; resbaladero=lalauhra pliska.
smalkaia; pâli daukaia; alkaia; kiama resbaladizo=lalauhra; lalalni; slipra;
kraukaia. swakswaka.
reprensión=kupia kraukan lâka; lawi resbalar=lalalbaia; lalalkaia.
daukanka. resbalarse=lalalwaia; swak takaia; swa-
represa=kli alki briaia tânka; lî alki bri ba kwaia; mina swakwaia.
pliska. resbalón=lalalwanka.
representante=upla watlika ra mangkan resbaloso=lalauhra; slipra; lalalni.
o aimaki ba. rescatar=diara o upla kum dukiara mana
representar=watlika ra mangkaia; watli- aibapi o karnika yus muni, upla mihta
ka ra aimakaia. wina pri sakaia.
reprimir=alki takaskaia. rescate=upla kum mana aibapanka.
reprobar=lawi daukaia; wapnika mang- reseco=uba lâwan.
kaia; yamni apia daukaia; pât kum wîna resentimiento=kupia aisawanka; kupia
ra sakaia; mapara aisaia; lawi aisaia. sauhkan o tuskan lâka; kli dara walanka.
reprochar=pâtkira daukaia; lawaska ki- resentirse=kupia aisawaia; kupia baiwa-
kan lâka ra daukaia; lawi pali daukaia. ia; swira takaia.
reproducción=sakanka; sahwanka; dau- reservar=alki takaskaia; main kaiki bri
kanka. kaia; yu wala ra daukaia dukiara bri ka-
reproducir=kli sakaia; sahwaia; kli sa- ia; apahkaia.
hwaia; kli daukaia; talika daukaia. resfriado=kauhla; siahka; kauhla alkan.
reproductor=sahwi ba; daiwan kum saki resfriarse=siahka (kauhla) alkaia.
bri ba kiamka kau pain sakaia dukiara. resfrío=kauhla; siahka; kauhla alkanka.
reptar=ai lama ra kwasi taukaia. resguardar=diara kum kaina kahbaia.
reptil=ai lama taya ra kwasi daiwra; piu- residencia=utla; iwaia o takaskaia watla.
ta, islu, karas, kuswa o lih sâtka. residir=iwaia; plis kum ra takaskaia.
república=silp ai lâka brih iwi tasbaya o residuo=tâka; plaka.
kuntrika. resignación=kupia alki takaskanka.
repudiar=lulki sakaia; lulki swiaia; briaia resignar(se)=swiaia; lulki swiaia; wan
apia; lulkaia; swiaia. wîna ra lulki swiaia; bawaia.
repuesto=diara kum ra mangkaia pîska. resina=mâka; dus mâka laya; awas mâka;
201

pîra. responder=pana aisaia; pana aisi wiaia;


resinoso=pîrira; pîra ailal bri. ansa munaia; pana wiaia; pana ulbaia.
resistencia=alki takaskanka; mapara bûi respondón=upla mapa aisasara.
takaskaia karnika. responsabilidad=watlika ra aimaki wihri-
resistente=karna. ka twilkan lâka; kasak munaia kan yaba
resistir=mapara buaia; alki takaskaia; bûi lâka.
takaskaia; takaskaia; mapara aiklabaia. respuesta=ansika; pana aisinka; dîa ma-
resistirse=apia wiaia. kabi walan ba tânka wiaia lâka; pana
resolución=mahka daukaia luki ba; lâ ul- blikan wauhkataya.
bi sakanka kum. resquebrajarse=kriwi kwawaia.
resolver=tânka sakaia; tânka saki wapni- resta=kulki dakbi sakaia lâka.
ka mangki baku daukaia; tâka nani ba restablecer=kli bapaia; kli bukaia; kli
aihka sakaia. karna daukaia.
resolverse=kupia buaia. restante=tâka; plaka.
resonante=binkira; pain ini ba. restar=dakbi sakaia; kulki dakbi sakaia.
resonar=bin baiwaia; lingwaia; binkira restauración=kli watlika ra mangkaia lâ-
takaia; drahwaia; irirwaia; bin daukaia; ka; kli watlika ra mangkanka; kli raya
kli bin daukaia; karna bin daukaia; drah- daukanka; pas kata ba kli baku daukan-
baia. ka.
resoplar=puhbaia; kli puhbaia (wînka); restaurante=plun atki piaia pliska.
karna wînka puhbaia; praukbaia. restaurar=kli sunaia; kli pura prakaia; kli
respaldar=nina mangkaika; tâ baikaia; watlika ra mangkaia; tiwan ba kli bri ba-
tâ baikaika. laia; kli sakaia; dawanka ra kli yabaia.
respaldo=nina mangkaika; tâ baikaika; tâ restitución=kli watlika ra mangkanka;
baikanka. mihta dakban o tikan ba watlika ra
respecto a=ba dukiara. mangkanka.
respetable=yamni kulkaia lâka bri ba; restituir=kli watlika ra mangkaia; pas ka-
kulkanka bri uplika. ta ba baku daukaia; diara kum tikan o
respetar=kulkaia; yamni kulkaia; pain sauhkan ba kli watlika ra mangkaia.
kulkaia; rispik (respek) munaia. resto=tâka, plaka.
respeto=rispik lâka; yamni kulkan lâka. restregar=muyukbaia, yauhbaia; kiauh-
respetuoso=rispik bri; rispikkira; rispik baia.
munankira. resucitador=rarakra; pruan wina kli ba-
respiración=wînka puhbanka; wan wînka bukra.
aubanka bara sakanka. resucitar=pruan wina bukaia (rakaia); kli
respiradero=wînka puhbaika; pâsa di- rakaia; kli raya daukaia; bukaia; rakaia;
maika. kli rawaia; rawaia; buaia; pruan wina
respirar=(wan) wînka puhbaia (aubaia). buaia; raiti wina buaia.
respiratorio=wînka puhbaika dukia. resuelto=wapni daukan; wapnika mang-
respiro=wînka puhbanka; ris kum. kan; wilinkira.
resplandecer=ingwaia; ingnika sakaia. resultado=dîa dîa wina sakan o bal takan
resplandeciente=ingnikira; lakni; ingwi ba dukia; mâ sakanka; takanka.
yaba; ingwikira. resultar=tânka ra bal takaia; diara kum
resplandor=ingnika; ingwi o lipi ba ing- daukan ba wina bal takaia; kulki sakan-
nika, laknika; lipnika. ka ba sakaia; dîa dîa dukia bal takan ka-
202

ia; bal takaia; baku kan ba takaia. retortijón=biara klauhanka.


resumen=diara o ulbanka kum tânka klut- retractar=pat aisan dukia ba swih, diara
ka o prahni daukanka. wala aisaia.
resumir=kli briaia; kli alkaia o daukaia; retraer=diara kum kli bri balaia.
dîa takaskan kata ba kli daukaia o briaia. retraído=yakan kaia lihki uplika; upla
resurgir=kli bal takaia; kli raya bal taka- kum uya sturi aisaras, sibrin bri baku ba.
ia. retrasar=kau naika daukaia; diara kum
resurrección=pruan wina buanka (bukan- daukaia kan ba daukras swiaia.
ka); pruan wina rakanka; bukanka; Da- retratar=lilka alkaia.
wan Jisas pruan wina buanka; kli raiti retrato=lilka.
wina buaia lâka. retribución=diara kum mana aibapanka o
retaguardia=aiklaklabra daknika lâs ni- prisantka.
nara wapi ba. retribuir=dîa dîa daukan mana yabaia;
retar=aiklabanka o paun mangkanka kum diara wala ni diara kum mana aibapaia.
ra dingkaia o winaia. retroceder=ninara waia; ninara kitwaia.
retardar=wihka takaskaia; wihka alki ta- (la marea)=sitwaia.
kaskaia; alki takaskaia; pat daukaia apia. retroceso=nina tani waia lâka; ninara ki-
retazo=yuya; kwala yuika. twanka.
retención=alki takaskanka. retumbar=bin baiwaia; sararwaia; drah-
retener=alki takaskaia; alki takaski bri waia; tatatwi baiwaia.
kaia; bri kaia; alki brih ban kaia, kupia retumbo=bin baiwanka; binka; drahwan-
ra bri kaia; kupia krauki bri kaia. ka; drahwaika.
retina=wan nakra bilara kaikaika. reumático=rumatis sikniska bri uplika.
retirada=taki wi ba lâka; nina tani tawi reumatismo=rumatis sikniska; wan ling-
waia lâka. bungka klauhi sikniska.
retirado=wihka; upla kum warkka o plis- reunificar=kli asla daukaia.
ka wina sakan. reunión=asla prawanka; aidrubanka; mi-
retirar=kli blikaia; warkka wina sakaia; tin; kli wal prawanka; kli aikuki asla
brih waia; pliska wina sakaia. prawanka.
retirarse=taki waia; wark kum wina mah- reunir=asla prakaia; aikuki prakaia; asla
ka taki waia; wark kum swiaia; wark daukaia; kli wal prakaia; wisingbaia;
kum swiaia; kli waia; nina tani tawaia; wahbaia; mamaskaia.
mahka yapaia; mahka takaia; riska bria- reunirse=asla takaia; aikuki prawaia; kli
ia. wal prawaia; kli aikuki asla prawaia; tu-
retiro=brih sakanka; brih wanka; plis tukwaia.
kum sait ra. revalidar=wapnika mangkaia; karnika
reto=wan mapara dukia. yabaia.
retoñar=urhwaia. revancha=pana munanka; diara kum dau-
retoño=urhwaika; dus pâwi slaunhka; kan mana pana munanka.
slauhni. revelación=param marikanka; latan mari-
retorcer=warbaia; naukaia. kanka; dîa param mariki ba lâka.
retorcerse=triswaia; warwaia; nawaia. revelador=param marikaika; param mari-
retornar=kli bri balaia; nina tani brih wa- krira.
ia. revelar=param marikaia; param sakaia;
retorno=kli tawi balanka. marikaia; latan marikaia; saki marikaia;
203

lilka taya sikbaia; dahra sakaia. ka; war; war aiklabanka kum; ribulusan.
revender=kli atkaia (upla ra). revolvedor=wilbi laki yaba; abalki yaba;
reventa=kli atkanka. wilbi lalakra.
reventar=baikaia; krikaia; lisbaia. revólver=pistal.
reventarse=baiwaia; tar baiwaia; liswaia; revolver=wilbaia; wilbi lakaia; abalkaia;
klauh takaia. ubulkaia; miks munaia; turbaia; burbai-
reverdecer=kli sangni daukaia (dus o in- kaia.
ma sâtka nani). revolverse=wilwaia; abalwaia; ubulwaia;
reverencia=yamni kulkanka; yamni kulki miks takaia; turwaia.
ba lâka; upla kum ra nina yamni kulki revuelco=aikarbanka; aikarwanka; abal-
ba tânka; mayunra. wanka.
reverenciar=yamni kulkaia; kulkaia; ma- revuelo=turbanka.
yunaia. revuelta=bin saura tara daukanka; unsa-
reverendo=yamni kulkaikira; yamni kul- ban o blahwan lâka; kli tawanka; wilbi
kaia sip; nina yamni kulki ba. lakanka.
reverso=nina tani tânka; mâ wala. revuelto=miks munan; miks takan.
revertir=diara kum pas dawanka bri kan rey=king.
ba ra kli yabaia. (de zopilote)=krakra.
revés=nina tani; tnaya wala; mâ wala ba. reyerta=aiklabanka; blahwanka.
revestir=prâka purara kwala dingkaia. rezador=ai pura sasunra.
revestirse=prâka purara kwala dimaia; (insecto)=kûka.
dîa dîa karnika briaia. rezagar=nina tani swiaia; alki takaskaia.
revisar=kli laki kaikaia. rezagarse=wihka ra bal kaia.
revisión=kli laki kaikanka. rezar=(wan) pura sunaia; kupia wina wan
revisor=kli laki kakaikra. pura sunaia.
revista=laki kaikanka; kli laki kaikanka; rezo=pura sunra; pura sunanka.
aisi kaikaia wauhkataya; ai piua kat bal riachuelo=tingni.
ba wauhkataya. ribera=lî un; awala un; kabu un; sauhka;
revivir=kli raya daukaia; rakaia. auhya.
revivirse=kli raya takaia; kli rawi buaia; ricachón=upla lalahkira, sakuna ai dau-
rawaia. kanka ra lika upla ra pain munras ba.
revocación=alki takaskanka; lakanka; kli rico=lalahkira; yuykira; yuyakira; ritskira;
lakaia lâka. rits; diara brabrira; auhni.
revocar=takaskaia; diara kum daukan ba rictus=wan una aubi kikaia baku dauki
sauhkaia; adar kum kli lakaia. ba.
revolcadero=abalwaika; aikarwaika. ridiculizar=swira dauki lawaska kikaia;
revolcar=abalkaia; aikarbaia; karbaia. lawaska kiki pulaia.
revolcarse=aikarwaia; karwaia; abalwaia; ridículo=lawaska kikanka; swira daukan-
ubulwaia; aikwakaia. ka; kikaia dukia baman.
revolotear=plupaia; plis sirpi ra raunka ra riego=lî laikanka; lî srikbanka.
pâli tauki kaia. rienda=aras un mangkaika; un mangkai-
revoltijo (revoltillo)=diara ailal tanis ba- ka.
man taki ba. riesgo=pât; pât kra briaia tânka.
revoltoso=bin dauki; blahwan dauki yaba. rifa=upla tilara diara kum win takaia wisi
revolución=warbi lakanka; wilwi tawan- daukanka.
204

rifle=raks; raipil. baku brih diara dauki ba.


rigidez=dutki, karna o wap ba lâka; karni- robustecer=karnika yabaia.
ka. robustecerse=karna takaia.
rígido=dutki; karna; wap; lâ karna bri; na- robusto=karna; wîna karna ba; karnira;
waia sip apia. siknis luha.
rigor=lâ karna; pâtka karna. roca=walpa; walpa tara; kipla.
riguroso=uba karna. rociar=srikbaia; lî wal diara purara laika-
rincón=tnaya; snaya; naya; raya. ia o srikbaia; yakabaia; diwas iwaia; di-
rinoceronte=laih kuntrika daiwra yahpa was laya auhaia; misbaia.
kum. rocío=diwas laya.
riña=unsabanka; blahwan(ka); aiklaban rocoso=walpa o kipla ailal pliska.
lâka. rodadura=kararbanka; kararwanka; ka-
riñón=kiskama; wan kiskamka. rarbra; kararwra.
río=awala; wangki. rodaja=diara pîska kum (andris baku).
(abajo)=wangki mâya. rodar=wilbaia; karbaia; kararbaia.
(arriba)=wangki kla. rodarse=wilwaia; karwaia; kararwaia; ai-
Río Coco=Wangki Awala. karwaia.
riqueza=ritska; rits lâka; diara kukan ma- rodear=tnaya (snaya) kir kutbaia; kir kut-
nis lâka. baia; diara kum yarka wilwaia, kaina
risa=kikan; kikanka; kikra. kutbaia.
risco=kipla yahpa an purara ba. rodilla=(wan) lula.
risible=kikaikira. (de rodillas)=wan lula kriki.
risotada=kikanka; karna kiki ba. rodillera=(wan) lula mangkaika; lula kai-
ristra=inian o diara wala sâtka nani wil- na kahbaika.
kanka. rodillo=karbaika; karwaika.
risueño=kakikra. roedor=ai napa ni diara klaki ba daiwra;
rito=daukanka natka; prias daukaia natka. arkbi ba; âiarkbra.
rival=mapara babura; lahma; waihla; roer=arkbaia (napa ni); napa ni klakaia
wailhka; mapa tani ba; mapa tani aimaki (matis sâtka); muyuhbaia; piakbaia.
ba uplika. rogar=makabaia; pura suni makabaia; bik
rivalidad=mapara bûi ba lâka; mapa tani (big) takaia; pura sunaia.
buaia lâka; mapa tani aimakaia lâka. rogativo=makabankira; makabaikira; pu-
rivalizar=mapara buaia; kainara aimaki ra sunikira.
buaia; wal praki kaikaia. rojizo=pau; pauya.
rizar(se)=(tâwa) warwaia. rojo=pauni; mapla pauni.
rizarse=kringwaia; pruswaia. rollizo=raun; prumhni yaba.
robador=âimplikra; implikaika. rollo=wauhtaya karban kum; karban; kar-
robalito (pez)=kalwa. banka.
róbalo=mupi; kalwa. romana=paun mangkaia dukia.
robar=implikaia; imhplikaia; upla dukia rompecabezas=lal krikaika (pulanka sât
alkaia; dakbi briaia. kum).
roble=usupum (dusa). rompedor=babaikra; krakrikra; krakriw-
robo=implikanka; implikan; implikan lâ- ra.
ka; implikra; implikan dukia. rompehielos=kabu nani ra ais pîska nani
robot=misin ni paskan dukia upla sinska awi ba kriki tauki bûtka.
205

romper=kalkaia; dakbaia; baikaia; krika- rubéola=siknis sâtka kum misl wal talia
ia; klauhbaia. ba.
romperse=kalwaia; dakwaia; kriwaia; rubí=walpa manakira kum, stil purkara
baiwaia; bukutwaia. kau karna.
rompimiento=baiwanka; baikanka; kri- rubio=mapla pau; lal pihni o pauni.
kanka; kriwanka; dakbanka; dakwanka; rubor=wan mawan ra kalat kum taki ba
kalkra; kalwanka. wan sinska ra diara sât kum dimuya
ron=rum; laya tahpla; waro. taim.
roncador=krakratwra. ruda=rû; inma sâtka kum ai tangnika la-
(pez)=bilapau; drumar; pispisia. lahni bara kîa lika saura.
roncar=kratwaia; rutwaia; krutwaia. rudeza=karna lâka o tânka.
ronco=kârma prawan; bîla baikra twakni. rudo=kusni; karna; lal karna; saura.
roncha=sus; bubunhwanka; sram. rueda=wilwaika; kararwaika; wil.
rondar=wapi tauki kaikaia; tihmia ra tau- ruedo=prâk un.
ki kaikaia; aihwaki taukaia. ruego=makabanka; pura sunra; bik (big)
ronquedad=kârma prawi aisanka. takanka.
ronquera=kârma prawi kukumi aisi ba rufián=kulkanka pain âpu waitnika; upla
tânka; kârma twaknika. saurakira.
ronquido=kratwanka. rugido=ahbanka; ahbra; ahbrika.
ronrón=kwakwa. rugir=ahbaia; bin tara baiwaia.
ropa=kwala. rugoso=taya sriwanka nani bri ba.
ropaje=dimaia kwalka. ruido=bin.
ropero=kwala âiatkra; kwala auhbi bri ba ruidoso=binkira; bin ailal.
watla o pliska, kwala main kakaikra. ruin=tânka saura bri.
rosa=tangni (pauni). ruina=sauhkanka; aisawanka; kriwanka;
(de Jamaica)=wain tangnika. kauhanka; mayara iwan ba; kauhanka.
rosado=paura; tangni mapla bri; pau ba- ruiseñor=piawira sâtka kum, taya puputni
ku; pink. an pauni, aiwananka ba painkira sa.
rosal=dus sâtka kum. rumbo=yabalka; anik auya ba; mata.
rosario=rosari. rumiante=akbi pi ba daiwra (bîp, sula
rosca=kru dingkaia dukia. sâtka).
rosquilla=piaia dukia damni. rumiar=akbi (agbi) piaia; akbaia (agba-
rostro=(wan) mawan; upla mawan. ia); wakabaia; wakahbaia; ai bupka wa-
rotación=wilwanka; wilbanka, wilwaika. kabaia.
rotar=yarka wilwaia; wilbaia. rumor=sturi kum; sturi rait apia kum; stu-
roto=kalwan; kriwan; sukwan; sukra. ri aihka kum; dîa dîa sturka bukan kum;
rótula=lula dusa; lula; ahma; wan kwa- bin banhwanka ba.
kwika. rupestre=kipla nani dukia; blasi piua ul-
rótulo=ulbanka tara plis nani ra mangki banka o lilka nani kipla nani purara ba
ba. dukiara aisisa.
rotundo=krukma; kler; aitani; aihwa. ruptura=kalwanka; kriwanka; baiwanka.
rotura=kriwanka; kalwanka; kalwra. rural=insla dukia; unta dukia.
roya=plun mâ mangkan ra siknis sâtka rústico=kukusni; mâka alkan bri; karna;
kum alki ba. unta dukia.
rozar=irbaia; unta (insla) irbaia. ruta=yabal; anik waia ba marikanka.
206

rutina=natka; diara nani wan natka wal prîs warkka tânka.


dauki lan takan ba kat daukanka. sacerdote=prist; prîs; Dawan napakanka;
padre (katolik); pasin.
S sacerdotisa=gâd bahki nani ra ai pura su-
sábado=satadi; satade; sabat. ni kan mairka.
sabalete (pez)=srik. saciable=âuyapah daukaia sip; biara
sábalo real (pez)=tapam. banhkaikira.
sábana=yapaia kwalka; krikri kwalka; saciar=ailal dakaki banhkaia; banhkaia;
munhtapala; sityapa; sît. biara banhkaia; âuyapah daukaia; ailal
sabana=twi; twi bîla; twi biara; twi yabaia.
tasbaya. saciarse=lukanka ra banhwaia; biara
sabandija=tasbak raswi daiwra lupia sât- banhki takaia; âuyapah takaia.
ka. saciedad=banhkanka; banhwanka.
sabanera (culebra)=siakwani. saco=bîk; big; saku; jakit; yakit.
sabatista=satadi (sabat) uplika. sacramento=sakrament; diara holi kum;
sabedor=diara kum tânka kakaikra; ka- sain kum; holi daukan dukia kum; wan
kaira. Dawan bui bapan lâka.
sabelotodo=upla kum diara sut lankira ai sacrificar=sakripais dauki yabaia; sakri-
dara wali ba; diara lankira papulra. pais daukaia.
saber (el)=sins lâka. sacrificarse=wan wîna ra sakripais dau-
saber=kaikaia; tânka kaikaia; nu takaia; kaia; wan wîna bahki kulkaia.
tânka briaia; dara walaia; lukanka ra sacrificio=sakripais; biani.
kaikaia; tânka kakaira kaia; dara walan- sacrilegio=diara holi nani sauhkan sinka;
kira kaia; kakaira takaia. diara holi kum lâka sauhkanka; serts du-
sabiamente=sinskira lâka ra. kia o diara kum Gâd dukiara daukan ba
sabiduría=sins lâka. bahki lâka ra kulki sauhki ba.
sabiendas (a)=ai dara pain wali si. sacristía=prîs nani ai kwalka dimi o diara
sabio=sinskira; diara tânka kakaira; âuya holikira nani kahbi bri pliska.
mâkira. sacrosanto=holikira.
sable=sord sâtka kum. sacudida=singbanka; nikbanka.
sabor=aunhka; kîa. sacudimiento=singbanka; nikbanka; ta-
saborear=aunhka kaikaia; aunhka kîa tatbanka; tatatwanka.
briaia o kiawalaia; diara kum yamni kai- sacudir=singbaia; nikbaia; yahbaia; tatat-
kaia; tawa piaia; tawa diaia; auhni piaia baia; wauhaia; karhbaia; sihbaia.
o diaia. sacudirse=singwaia; nikwaia; yahwaia;
sabroso=auhni; auhnira. plupaia.
sabueso=yul sâtka kum diara kîa kaiki lan saeta=trisba; trisbaya sâtka.
pali ba. sagaz=sins lâka bri; sinskira; kau kaina
sacador=diara sasakra; sakaika. manis diara tânka kaikan.
sacapuntas=pinsil tâ daukaika. sagrado=holi; holikira; holi daukan; yam-
sacar=sakaia; kangbaia. ni daukan, Gâd dukia; serts dukia; Da-
(agua)=lî panhkaia. wan dukia.
(la lengua)=drubaia. sagrario=prias watla bilara diara holikira
(la muela)=daikaia. nani kahbi bri pliska.
sacerdocio=prîs aimakanka; prîs lâka; sajar=wîna ra klakaia.
207

sal=sâl. karnika yabaia hilp muni ba.


sala=utla bîla; aidrubaia rumka tara. (comunidad)=tawan siknis âpu ba.
salado=sâlkira. saludar=lakula daukaia (wiaia).
salar=sâl dingkaia; sâl ni daukaia; buska- saludo=lakula daukanka; lakula.
ia. salvación=swaki sakanka; swaki sakaia
salario=mana; wark takan mana; pidi; pi- lâka; swakwi takaia lâka; saurka paniska
dika. wina swakwi takaia lâka; swaki sakaika;
salchicha=kwirku wîna wal dauki pata. swaki sakanka; hilp takan lâka.
saldar=aibapaia; tras kum aibapaia. (del alma)=sôlka swaki sakanka.
saldo=mana pîska o tâka. Salvador=Swaki Sasakra; Dawan Jisas
salero=sâl mangkaika. Kraist; swaki saki yaba.
salida=takaika; taki waika; taki wanka; salvaguardar=swaki sakaia; kaina kahba-
mahka wi ba lâka; mahka waia ba. ia; main kaikaia.
salido=takan ba. salvaje=wail; (upla, daiwan) wail; upla
saliente=taki wi yaba; baiwi yaba; bal ta- wail; wailkira.
ki. salvajismo=daiwan wail nani baku dau-
salina=sâl mainka; sâl saki ba pliska. kanka; wail lâka; wail tânka.
salino=sâl bri ba. salvamento=swaki sakanka (dîa dîa wi-
salir=takaia; bal takaia; taki waia; waia. na).
salirse=daiwaia. salvar=swaki sakaia; pri sakaia; diara
saliva=bîla laya; yabalaya; yabal laya. saura wina swaki sakaia.
salivación=bîla laya plapanka. salvarse=swak takaia; pri takaia; swa-
salmo=salmo lawana; Gâd ra mayunra kwaia; pât kum wina swakwi takaia.
yabi lâwanka. salvavidas=abakwan uplika nani swakwi
salmón=inska sât kum nina. takaika dukia.
salobre=wiria sâl bri; brakis. salvo=pât âpu; swak takan.
salón=utla bîla; rum bîla. salvoconducto=anira taukaia sip wauhka-
salpicado=bulni; diara ni srikban. taya kum.
salpicar=srikbaia. san=sent.
saltador=pâpalra; srasrutwra; srasrumra. sanador=siknis wina rarakra; rarakra.
saltamontes=kruhkru sirpi; tukbring sât- sanar=rakaia; siknis wina rakaia.
ka; tristrisia. sanarse=rawaia (siknis wina); pain taka-
saltar=pâlaia; srutwaia; srumaia; tit bua- ia; aihwa takaia.
ia. sanatorio=sikniskira nani rakaia pliska
salteador=âimplikra yabal ra tauki ba. (watla).
saltear=yabal ra bîla aihwaki implikaia; sanción=lâ pura lui uplika ra panis yaban-
alkaia; implikaia. ka.
salto=lî aubra tara; srutwanka; pâlanka; sancionar=adar yabaia; karnika yabaia;
sruhmanka; srumanka; kipla tara. diara kum ra lâ karnika yabaia.
salubre=wîna tara yamnika mapa ra pain sancochar=puihkaia.
ba. sandalia=klipas; sandal; wan mina bîla
salud=siknis âpu ba tânka; wîna pain ba kat praki ba sûska; sandal sûska.
lâka; wan wîna nahki ba lâka; wan wîna sandía=rayapisa; raipisa.
aihwa bri kaia lâka. sándwich=brit pîs wâl ra wîna bara diara
saludable=wan wîna tara yamni briaia o wali mangki muni pi ba.
208

saneamiento=pain takanka; yamni takan- saquear=alki taibi muni mihta dakbi im-
ka; siknis wina yamni takanka. plikaia.
sanear=yamni daukaia (dîa dîa tânka ra); sarampión=siknis sâtka kum rihkira, upla
diara kum kli yamni o pain daukaia; sut ra luisa bara wan taya purara mark pau-
yamni o pain daukaia. ni nani takisa; misl.
sanedrín=Ju nani tilara lâ dadaukra dak- sardina=bilam; bilim; inska sirpi kum;
nika. yabukwai.
sangrar=tala (tâlia) sakaia (takaia); tala sargento=suldiar wihtka kum.
laiwaia. (ave)=kuliling; isis.
sangre=tala. sarmiento=slaunhka; slauhni; wain kiw-
(árbol de)=kawi. ka.
sangriento=tala saki o taki ba; talira; tala- sarna=sus; sihri.
kira; tala ni kwakan; tala sasakra; upla sarnoso=sus bri ba; suskira; sihrikira.
âikra. (árbol)=limpura.
sanguijuela=liprapra; riprapra; riprahpra. sarpullido=pangrang; lapta lila; taya ra
sanguinario=tala ailal bri; tala ailal wal; mâ yakaban ba; alwani dukia.
tala ailal laiki; tala ailal saki; tala sakaia sarro=pân o ayan mâka.
lihki; tala lalaikra; âikra. sarroso=mâkira; mâka alkan.
sanguíneo=tala dukia; tala baku; tala ta- sartén=kiskaia pânka; paila; praipan.
lia; talakira. sastre=kwala sasipra.
sanidad=siknis âpu, yamni lâka. sastrería=kwala sipi ba pliska o watla.
sanitario=siknis âpu tânka bri. satanás=sitan.
San Juan (árbol)=yamari. satánico=sitan dukia; sitan baku; sitan ta-
sano=pain; sunu; siknis âpu; siknis apia; lia.
aisawras; sauhkras; mistik âpu. satisfacción=âuyapah lâka; âuyapah dau-
Santa Cena=Dawan tibilka lâka. kanka.
santamaría (árbol)=krasa. satisfacer=âuyapah daukaia; kupia mang-
(yerba)=kangbaya. kaia; âuya mangkaia; biara banhkaia; ai-
santidad=holi ba lâka; holika; holikira. tani kat yabaia.
santificación=holi daukanka. satisfacerse=âuyapah takaia; biara banh-
santificador=holi dadaukra; holi daukai- waia; âuyapah kaia; âuya balaia; kupia
ka. aimakaia; biara banhki piaia; aitani sa
santificar=holi daukaia; holikira daukaia; lukaia.
holikira sakaia; holi sakaia. satisfactorio=âuyapah dauki; pain; âuya-
santiguar=kros sainka wan mihta ni dau- pah daukaikira; âuyapahkira.
kaia. satisfecho=âuyapah; âuyapahkira.
santísimo=holikira; Kraist Yukarist ra. saturar=banhki daukaia; banhkaia.
santo=holi; holikira; saurkas; sent kum; savalete=srik.
lalukra; sunu. sauce=dus sâtka kum; nasu.
santuario=plis holikira; holi daukan plis- saurio=swain sâtka daiwra aslika ba.
ka kum, kaina kahbaia pliska kum. savia=dus mâka laya; mâka.
sapiencia=sinska lâka. saxofón=miusik binka saki dukia.
sapo=sukling; suklung. sazón=tilwan; pihwan; pawan.
saqueador=alki muni mihta dakbi impliki (la persona)=kupia krawan.
yaba; âimplikra. sazonar=yarka tilwaia.
209

sazonarse=tilwaia; pawaia; sukwaia. kum ra swin ba.


sebo=batanka; daiwan batanka karna. seducir=yabalka wapni o warkka wina
seca=wan âikama puskan ba. tnaya ra lakaia; kupia tuskaia; maisa ka-
secadero=diara lâkaia pliska. paia; traika kaikaia; kan sauhkaia.
secamiento=lâkanka; lâwanka. seductor=kupia tatuskra; kupia tuskanki-
secar=lâkaia; dikaia. ra; kupia tuskaia karnika bri; maisa ka-
secarse=lâwaia; rahwaia; buhni takaia; ai- kapra.
lahkaia; klang lâwaia; kuswaia; smama- segador=krakrikra; dâdakra; dâkaika; kri-
ia. kaika.
sección=diara o upla nani aslika wina bai- segar=krikaia (insla); dâkaia.
ki sakanka kum. seglar=tasba rayaka uplika.
seco=buhni; lâwan; lî âpu; pihwan. segmento=diara klakan tâka kum; minsa-
secretamente=yukuwan o yukukan lâka ya.
ra; sâbi. segregar=yakan yakan sakaia.
secretaría=ulbaia warkka o watla. seguida (en)=ningkara; baha wina.
secretaria=âiulbra mairin. seguidamente=kaina tani ban wi lâka ra;
secretario=ulbaia warkka bri uplika; âiul- ningka pura kat.
bra waitna. seguido=ai ningka piua kat bal yaba.
secreto=dahra prakan o yukukan; mapri; seguidor=nina blablikra.
yukuwan o yukukan lâka ra yaba; ma- seguir=nina blikaia; ninara waia; kulma
pri. blikaia; blikaia; bîla wali daukaia.
secta=dakni sât kum; serts nani daknika según=baku tânka ra; baha tânka ra; ba
kum. baku; ba kat; aisi ba baku.
sector=upla daknika o sâtka kum pîska. segundero=wats kum ra sekan nani mari-
secuaz=upla wala nina bliki bîla wali bara ki mihta lupia.
lâka sin bri yaba. segundo=ningka; wala ba; sekan; pas wi-
secuela=diara kum wina bal taki dukia. na wala ba; tâura ba ningkara yaba; wâl-
secuestrar=upla ra implikaia; upla kum ka; wats ra minit baikanka.
ra impliki brih waia. seguramente=kasak pali; ban baku; dut-
secular=tasba dukia; serts lâka dukia a- ki.
pia; upla inipis dukia; holi o yamni a- seguridad=swakwi takan lâka; wapni o
pia. kasak ba lâka; trabil briaia âpu ba lâka;
secundar=hilp munaia. pât âpu lâka; diara kumi sin wan munbia
secundario=ningkara yaba. apia ba; kupia ra bapi mangkaia lâka.
sed=diran; lî diran; diranka; lî din wan seguro=trabil wina pri lâka ra yaba; yam-
dauki ba. ni; pain; karna; kasak pali; pât âpu; lu-
seda=silk. ras.
sede=watla; upla tara kum plis kum ra seis=matlalkahbi; siks.
ai pûtka bri ba. selección=upla o diara kum wala nani tila
sedentario=wark karna takras yaba. wina wahbi sakanka; diara nani wahbi
sedicioso=blahwan lâka bri; unsaban lâka sakan aslika.
bri. seleccionar=wahbi sakaia.
sediento=diran (din) dauki ba; dirankira; selecto=diara nani ai talika wina kau pain
diara kum brin dauki. ba.
sedimento=krauhnika; lî mita diara plis selva=unta puka; tasba tara, bilara diara
210

mangkras bara dus ailal pâwi ba. seno=lama bîla; plahpia; biara; unta; kai-
sellar=stamp prukaia. na kahbaia pliska; wan klukia.
sello=stamp; sîl. senos (los)=mairin tialka nani.
semáforo=tawan tara nani ra truk luaia o sensación=dara walanka (lukanka ra, wan
takaskaia sainka. sôlka ra sin); diara yawan dakawi ba
semana=wik; lapta matlalkahbi pura ku- wan dikia kumi ra; diara aihka wan mu-
mi. ni ba.
semanal=wik dukia; wik bani dukia. sensato=sinskira; lâkira.
semanalmente=wik bani ra; wik ra. sensibilidad=dara; dara walanka.
semblante=mawan; mawan daukra; diara sensible=dara walaikira; sinska bri; kupia
lilka. swapni.
sembrado=dus mâ mangkan pliska; insla. sensitivo=dara walan lâka bri; dara walai-
sembrador=mamangkra; plun mâ (insla) kira.
mamangkra. sentar=yarka iwaia; ikaia; mangkaia; pain
sembrar=mangkaia; dus mâ mangkaia; ikaia.
insla (plun mâ) mangkaia; insla ra dus sentarse=iwaia; pahrak iwaia.
mâ mangkaia; dus bapaia. sentencia=lukanka kum; lâka kum; lâka
semejante=wal ai talia ba; wal baku; tali- daukanka kum; lâ wihtka aisinka.
ka; bahmuna. sentenciar=lâka daukaia; pât ra dingkaia,
semejanza=talika; talia; tahkia; lilka. lâka dauki mita; lâka dauki pâtka ba sa-
semejar=talia o talika daukaia. ki yabaia; lâ daukaia; pât ra lakaia.
semen=mâka laya; waitna o daiwan sentido=lukanka; dahra (dara) walanka
wainhka mâka laya saki ba, kiamka sa- bri; lukanka bri; lukanka saki mariki;
hwaia dukiara. sins; dara walaika.
semental=daiwan wainhka kiamka sakaia (sin)=bahki; sinska tiwan.
dukiara bri ba. sentimental=lukanka swapni o raya bri.
semestral=kati matlalkahbi dukia. sentimiento=lukanka; kupia lukanka;
semestre=kati matlalkahbi piua. dahra (dara) walanka; dara wali lukan-
semicírculo=raun bakriki. ka; dara walaika; kupia dahra.
semilla=mâ; dus mâ; saumuk; dus mâ sut. sentir=dahra (dara) walaia; wan daukaia;
semillero=plun mâ sirpi nani mangki plis- sari lukaia; dakawaia.
ka, ningkara tasba wala ra mangkaia du- sentirse=wan daukaia; wîna ra dakawaia.
kiara. seña=sain; mark; tukin.
seminario=tuktan, wahma bara tiara nani señal=mark kum; sain kum.
skul yabaia watla; Dawan warkka dau- señalamiento=marikanka.
kaia lan takanka skulka watla. señalar=marikaia; kulki marikaia; mang-
sempiterno=ban kaia ra yaba. kaia; mâkaia; mihta kulkaia.
senado=kuntri lâka dadaukra nani aslika. señalizar=sain mangkaia; yabal nani ra
sencillo=miks munan apia; sunu; sirpi; sain mangkaia.
bahki; tara apia; aihkakira apia; tânka señor=dawan; master; mastar; mâsa;
swapni bri; tânka karna apia; piti; uh- kiaptin; mahma.
brak; lalah sirpi. señora=mairin; misis.
senda=yabal; wapaika. señorear=upla ra taibaia; diara kum dakbi
sendero=yabal; bîla. briaia.
senectud=kuka o dama takan piua. señorita=tuktan mairin tiara; tiara lupia;
211

misis. serranía=il ailal bri pliska.


sépalo=tangni pîska ra wahia ba. serrucho=sâ.
separación=dakbi sakanka o sakaika; da- servicial=ai kupia pihni wal upla dukia
kwi takanka; baiki sakanka; aihka aihka dauki ba; wilinkira upla ra hilp muni
sakanka; aihka aihka sakan lâka; tar bai- ba.
wan lâka. servicio=dîa dîa daukanka kum; dukia
separado=aihka; dakban; dakbi sakan. daukanka kum.
separar=baiki sakaia; dakbi sakaia; aihka servidor=dukia dadaukra; dukia daukai-
aihka sakaia; lanhki sakaia; mânka saka- ka.
ia; dakbaia; yakan yakan sakaia. servidumbre=alba lâka; dukia daukanka.
separarse=dakwi takaia; baiwi takaia; da- servil=mayara kulki ba; bawikira.
kwaia; lanhwi takaia; aihka aihka taka- servilleta=tibil ra plun kahbaia kwalka;
ia; dakwaia. un dikaika.
separatismo=dakbi sakanka lâka; dakbi servir=dukia daukaia; hilp munaia; dîa
sasakra nani lukanka. dîa dauki yabaia; warkka takaia; napa-
sepelio=upla pruan priaska. kanka aimakaia; upla wala warkka taka-
septentrión=yahbra. ia; ai dukia daukaia; ai dukia kaia.
septiembre=wîs kati; mani bilara kati sesenta=yawanaiska yumhpa; siksti.
matlalkahbi pura yumhpika. sesión=aikuki asla prawi ba daknika; ai-
séptimo=matlalkahbi pura kumika; ma- drubanka.
tlalkahbi ningkara ba. sesionar=dakni kum mitin briaia.
sepulcro=raiti; upla pruan nani bikaika; seso=(wan) lal mabiara; lal mabiarka.
yapaika. setenta=yawanaiska yumhpa pura mata-
sepultar=bikaia; raiti ra bikaia. walsip; sempti (semti).
sepultura=raiti ra bikanka; bikaia wisi seudo=kunin.
salhkan ba raitka; bikanka; bikaika. seudónimo=nina aihwa apia.
sequedad=lâwaka; lâwan ba lâka. severo=karna yaba; karna; lâ kum kulkaia
sequía=lâwanka; lapta baman; lî âpu. tani ra karna; mihta karna; wapni; ma-
séquito=upla kum auya ninara upla wala wan lawi ba.
nani dimi wapi ba. sexenio=mani matlalkahbi piua.
ser=kaia; takaia. sexo=wîna tânka; waitna (wainhka) o
ser (el)=upla; rayaka bri ba; wîna; raya mairin tânka.
ba; diara raya bani. (femenino)=mairin.
serafín=insal sât kum. (masculino)=waitna.
serenata=tihmia ra yabal ra aiwani tauki sexto=matlalkahbika; matsip ningkara ba.
ba. sexual=waitna mairin wal prawi ba tânka
sereno=lamni; diwas; diwas laya. bri; waitna (wainhka) o mairin tânka.
serio=kikras; pulras yaba; sâp yaba; lawi si=kaka.
baku; sasi. sí=âo; âu.
sermón=smalkanka; Dawan Bîla smal- sicario=lalah mana upla iki ba.
kanka; dîa dîa smalkanka kum; prias. siderurgia=ayan warkka dauki pliska.
sermonear=Dawan Bîla smalkanka wal siega=dâkanka; insla mâ krikanka.
upla ra lawi daukaia. siembra=dus mâ mangkanka; insla mang-
serpentear=krutwaia. kanka.
serpiente=piuta. siempre=piu bani ra; ban.
212

sien=wan lal tnaya; wan nakra purara. ia; diara kum wala wal ai talia kaia.
sierpe=piuta. símbolo=tânka kum; tânka o maprika du-
sierra=sâ; il; tât baikaika. kia kum; tukin.
(pez)=lasisi. simiente=dus mâ; saumuk; dîa dîa mâ.
sierva=napakan mairin. similar=talia; wal ai talia bri.
siervo=dukia dadaukra (waitna); napakan similitud=talika; talia.
waitna. simio=urus; ruskika.
siesta=tutni laptika piua; tutni ra yapi ya- simpatía=kupia latwan kaikanka; latwan
ba. kaiki; umpira kaiki ba lâka; yamni lu-
siete=matlalkahbi pura kumi. kanka.
sífilis=siknis saura kum; iskadura, mair- simpático=painkira; upla kupia pain.
manka; tala saura sikniska. simpatizar=diara kum tani ra yamni luka-
sigilo=diara o sturi kum dahra yukukan ra ia.
bri ba. simple=daukaia swapni; tânka briaia
siglo=mani handat kum; handat kum mân- swapni; miks apia; karna apia; lî baman;
ka. sinska aiska apia; diara lukras baku.
signatario=sain mamunra; sain muni u- simplificar=diara kum kau swapni o ing-
plika. ni daukaia.
significación=tânka; dîa dîa tânka kum. simulacro=diara o lilka kum tnata luki
significado=tânka; tânka marikanka; am- daukanka.
nin. simultáneo=sim piua ra bahara yaba; bal
significar=sain muni marikaia; tânka ma- taki yaba; dauki yaba; sim piua dukia.
rikaia. sin=luha; âpu; âpu tânka ra.
signo=sain. (embargo)=ban sakuna; munisin.
siguiente=wala; ninara (aula) ba; nina bli- (dinero)=lalahkas; umpira.
ki yaba. (madre)=yaptikas.
silbador=wawasbra. sinagoga=Ju nani priaska watla.
silbar=wasbaia. sinceridad=rait pali, kunin âpu lâka.
silbato=wasbaia dukia sirpi kum. sincero=kunin luha; kasak aihwa; kunin
silbido=wasbanka; wasbra; wasbaika. lâka âpu; kupia aiska wina.
silenciar=sâp kaia; upla ra yaka sturi aisa- sindicato=wark tatakra nani aslika.
ia apia; upla bîla prakaia. síndico=tawan bilara tâ brabrira kum; ta-
silencio=sâp; sâp lâka; bin âpu ba. wan bilara tasba trabilka kaiki ba uplika.
¡silencio!=¡sâp bas! síndrome=siknis kum tânka nani aslika.
silencioso=sâpkira; bin âpu pali; bin âpu singular=yakan; kumi; baman; kumi ba-
lâka ra; sâp watauki ba. man, aihka.
silicosis=wan wînka puhbanka sikniska siniestra=smihka tani.
kum, diara kum pukpuka di ba wina ta- sinnúmero=ailal; kulki kaikaia sip apia.
kisa. sino=sakuna.
silo=plun mâ auhbi briaia dukia. sínodo=bisop nani aipaswanka; sots napa-
silvestre=unta dukia; unta uplika; wail; kanka tara nani aslika, wapanka nani ba
smalkras. laki kaikaia dukiara.
silla=iwaika; iwaia dukia; sir. sinónimo=bîla baikra wâl tânka kumi bri.
sillón=sir tara. sinrazón=diara tânka yamni mapara dau-
simbolizar=diara kum ba wala sainka ka- kanka.
213

sinsabor=kupia sauhkanka; sari brinka. sobrar=kau tawaia; pura luan kaia; kau
síntesis=smalkanka o lukanka kum tânka ailal kaia; ban bâra kaia.
prahni ra lakan. sobras=bratka.
síntoma=wan wîna ra siknis bri tânka. sobre (el)=embelok; imbiluk; wauhtaya
sinusitis=wan sinska mabiara puskanka. ulban mangkaia taya.
siquiera=ban sakuna; baku sin apia; baku sobre=pura; purara; purkara; dukiara; tna-
pan; pan. ya ra.
sinvergüenza=swira âpu. (todo)=sut purkara.
siquiera=pan. sobrecama=krikri kwalka; munhta pala;
sirena=liwa mairin. munhta palkaika.
sirope=sarap. sobrecargado=ut.
sirvienta=napakan mairin; upla watla ra sobrecargar=diara kum kum pura lui su-
wark tatakra mairin. naia o prahkaia.
sirviente=napakan waitna. sobrellevar=upla kum kiago brih waia,
sismo=tasba munhtara diara taki mita tas- wala ba ingni daukaia dukiara.
ba nikbi ba; tasba nikbanka. sobremanera=pura lui; uya pali; kanitki.
sismógrafo=tasba nikbi piua ra mark mu- sobrenatural=aihkakira.
ni bara karnika ba kulki dukia kum. sobrenombre=nina wala; nina aihwa a-
sismómetro=tasba nikban kaikaia dukia. pia.
sistema=lâka; tânka sut; dîa dîa tânka sobrepasar=pura luaia.
kum. sobresaliente=sut purkara ba.
sístole=wan kupia bara tala wakia nani a- sobresalir=kaina luaia; pura lui takaia;
iawanka, wan wîna aiska ra tala brih kau pura lui kaia.
waia dukiara. sobresueldo=manka purara kau aibapi ba.
sitiar=tnaya kir kutbaia; kutbaia; kaina sobrevenir=purara balaia; dara walras ba-
kutbaia. laia.
sitio=plis kum; kutbi brin ba lâka; watli- sobreviviente=kau raya ba; kau pruras;
ka; tasbaya. raya takaskan.
situación=plis kum ra mangkanka; pliska; sobrevivir=kau kainara raya kaia.
watla; kahbanka; nahki ba. sobrina=yamsi; luhpa diwra; sawra.
situar=plis kum ra kahbaia o mangkaia. sobrino=tubani; luhpa diwra; sawra.
sobaco=(wan) klukia; (wan) lapatka; la- sobrio=bla apia; tânka kat pi ba.
pat; plapta. socar=pamni daukaia; wilkaia; pamni
sobar=yauhbaia; wîna aubaia; taya sapa- wilkaia; pain mangkaia.
ia. socavar=sukutbaia.
soberano=king. sociable=upla aikuki pain ba.
soberbia=wan wîna ra tara kulkan lâka; social=aikuki asla prawi dukia; upla aiku-
wan mayunaia lâka; praut lâka. ki pain tauki ba.
soberbio=praut; prautkira; tara kulkanki- sociedad=pâna lâka; daknika kum; aikuki
ra. tauki ba; upla nani sut aslika.
sobornar=upla wala ra tuskaia diara sau- socio=pâna; uplika; tahkia; walka ba.
ra kum daukaia mana aibapi mita; mana socolar=munhta irbaia.
aibapi kupia alkaia. socorrer=hilp munaia; tâ baikaia.
sobra=pura lui. socorro=hilp kum; hilp munanka; hilp
sobrante=plaka; yuika; yuya ba. munan lâka; swakbanka; pât wina dak-
214

baia lâka. soltar=lanhkaia; lahbi swiaia; slihbaia.


soda=suda; plawar akbanka wal miks mu- soltarse=lanhwaia; slihwaia.
ni dukia. soltero(a)=mayas; yakan yaba.
sofá=sir yahpa bara swapni, upla wâl o solterón=mayas almuk.
kau pura iwaia dukiara. soluble=slilwaikira; slilkaia o slilwaia sip.
sofocar=langkaia; katbaia; patka baikaia; solución=wapni mangkanka; diara kum
wingka prakaia. pain o wapni taki ba; wapni aimakanka.
sofocarse=katwaia. solucionar=wapnika mangkaia.
soga=kiwa; rup. solventar=tras kum bri ba aiska aibapaia.
sojuzgar=taibaia; lâ karna wal rul muna- solvente=tras âpu ba.
ia. sollozar=inaia; bin dauki inaia; mâmna
sol=lapta; yu lapta; yu; miusik notka. lulki inaia.
solamente=baha baman; baman; kau apia; sollozo=wînka praki ini ba; mâmna lulki
yakan. inanka.
solapado=yukuwan ra; lukanka saura sombra=dista; distika; lilka.
wal; kunin natka ra daukan baku ba. sombrear=dista sakaia o yabaia.
solar=utla dauki bri ba pliska. sombrero=trahat; sumura; sumuru; wan
solazo=lapta karna ami ba. wihta bikaika; tarahat.
soldado=suldia; suldiar; suldawa. sombrío=tihmu; dista dingki bri yaba;
soldador=wal praki dauki uplika. pukni; distikira; tihmu pali.
soldar=wal praki yarka alkaia. sombrilla=amrilia.
soldarse=aismamaia. sombrío=ingni uya âpu ba.
soledad=yakan yaba lâka. someter=lâ tânka ra munhtara bri balaia;
solemne=lilia tara wal dauki ba. mangkaia; ban swiaia; taibaia.
soler=ai pasin kaia; ban ban wina dauka- someterse=munhtara kaia; bawaia.
ia. somnífero=yapan dauki dukia; yapaia
solicitación=makabanka. saika.
solicitador=makakabra. somnolencia=yapan sauhkan mita wan
solicitar=makabaia; bik takaia; plikaia; u- wîna aihka wan dauki ba.
ya makabaia. son=binka.
solicitud=makabanka; bik takanka; aman sonámbulo=yapra wina bûi, wapi bara
kaiki lâka; brin dauki lâka. sturi aisi tauki uplika.
solidaridad=upla wala aikuki asla o la- sonar=binka sakaia; binka daukaia; bin
twan kaia tânka. daukaia; krukbaia; ukbaia; yabakaia;
solidez=karnika; karna ba lâka. lingbaia.
solidificar=klasni daukaia; karna daukaia. sonchinche=usus lal pauni.
solidificarse=krangwaia; klasni takaia; sonido=bin; binka.
klaswaia. sonoro=binkira; binka bri; lingwi.
sólido=karna; lasni; krauhni; aihwa; ka- sonreír(se)=kikaia.
sak; untra âpu. sonrisa=kikanka; kikra.
solitaria=wan biara bîla lawya. sonrojar=mawan yarka pauni takaia.
solitario=yakan yaba; yakan; yakan tauki; sonrojarse=swira lukaia; mawan pauni
yakan pali. takaia.
solo=yakan; mânka; wîna ‘man; silp. sonsacar=upla ra maisa kapaia, diara ka-
sólo=baman. kaira ba aisabia dukiara.
215

soñador=yaprisauhkan kakaikra. sospechoso=saura dadaukra baku kulki


soñar=yaprisauhkan kaikaia; yapa- ba; upla kum ai daukanka uya pain apia
ia. ba.
soñoliento=yapan dauki ba. sostén=tâ babaikra; tâ baikanka.
sopa=pilala; sop; sup. sostener=alki buki briaia; tâ baikaia; tâ
sopapo=mawan taya ra wipanka. baiki bri kaia; main kaiki bri kaia; kan
sopera=pilala plitka. sunaia; tâ baikaia; dihbi briaia; twilkaia;
soplador=puhbi yaba; papuhbra; puhbai- mihta ra bri kaia.
ka. sostenerse=karna bapi bûi kaia; kauhaia
sopladura=puhbanka; pâsa krawanka. apia; ai tâ baikaia.
soplar=puhbaia; wan wingka puhbaia; pâ- sostenimiento=buki bri ba lâka; alki bri
sa krawaia; yabakaia; yakabaia. ba lâka.
soplo=puhbanka; wînka puhbanka; puh- sotana=katolik napakan nani prâka.
bra; wînka puhbra. sótano=tasba munhta watla.
soplón=yukuwan ra upla dahra saki ba u- su (sus)=ai; witin ai.
plika; dusa kuhbi ba; upla dusa kakuh- suave=swapni; tawa; lalalni; lungni; sâp.
bra. suavemente=swapnikira; swapni pali.
soportable=wahwaia sip; wahwaikira; suavidad=swapnika.
twilkaikira; tâ baikaikira; kaina sunaiki- suavizar=swapni daukaia (sakaia); swap-
ra. kaia.
soportar=wahwaia; dukiara wahwaia; suavizarse=swapni takaia; swapaia.
twilkaia; tâ baikaia; kaina kahbaia; kai- subalterno=upla wala mina munhtara ba;
na sunaia. wark sirpi dauki uplika.
soporte=tâ baikanka. subasta=pân munan dukia nani upla sut
sorber=aubi diaia. mawanra atki ba, ya kau praiska tara
sorbo=aubi dinka. mangkbia ba kaiki.
sordera=kiama prawanka. subdesarrollado=ai pâwanka kau aitani
sordo=kiama prawan; diara walras; kia- briras ba; pâwanka briras kuntrika, lalah
mas; kiama walankas; kiama para. uya âpu tâka mita.
sorprender=dara walras daukaia o alkaia; subdesarrollo=pâwanka aitani âpu lâka.
tâ ikaia; dara walras purara balaia; si- súbdito=mina munhtara ba lâ tânka ra;
rang ikaia. karnika munhtara ba; uplika; suliarka.
sorprenderse=tâ iwaia; sirang iwaia. subida=ulanka; uli wanka; uli waika.
sorpresa=dara walras; sirang iki baku ba subidero=ulaika.
lâka. subidor=âiulra; uli wi yaba.
sorpresivo=dara walras taki ba; ban wina. subir=ulaia; uli waia; bal ulaia; bukaia;
S.O.S.=bût nani kabu ra o “plen” nani tra- sunaia.
bil ra taim, sain mariki ba, baha lika tas- (la marea)=lî dingkaia o puhbaia.
ba aiska sainka kum sa. súbitamente=isti pali; ban wina; wan da-
sosegar=lamni daukaia; sâp daukaia; ku- ra walraskira.
pia daskaia. sublevación=mapara buanka; trabil kum
sosegarse=lamni takaia; sâp takaia. bukanka.
sosiego=lam; lamni; sâp ba lâka; lamnika. sublevar(se)=trabil kum bukaia; mapara
sospechar=pâtkira sa baku kulkaia; saura buan lâka daukaia; mapara buaia.
lukaia; ban lukaia. sublime=tara; pain yaba.
216

submarino=lî munhta shipka. sudar=laptika (bitnika) sakaia, takaia o


subordinado=wala kum ra aipami ba; u- baiwaia.
pla mina munhtara ba. sudario=upla pruan pura biki ba kwalka.
subordinar=upla o diara nani, upla wala sudarse=laptika (bitnika) takaia.
nani mihta ra o mina munhtara dingkaia. sudeste=waulalma; waulalma payaska.
subrayar=bîla o ulbanka kum lain dauki sudoeste=waumuna; waumuna payaska.
mark munaia. sudor=(wan) laptika (bitnika).
subsidio=hilpka o tâ baikanka tara; bisnis sudorífico=laptika saika.
dadaukra nani ra taibi munan lalah yabi sudoroso=laptika taki yaba; laptikira.
ba. suegra=sukuri; sukura; skura; mula yapti.
subsistencia=ban bâra lâka; pruras ban suegro=dapna.
raya iwaia tânka. suela=lama bîla; sûs lama bîla.
subsistir=takaskaia; wihka takaskaia; âu- sueldo=mana; wark daukan mana; pidi.
yapah takaia. suelo=tasba; dîa dîa pura taya; sauhka.
substancia=wîna; wîna aihwa; wîna tara. suelto=lanhkan; lanhwan; slakni; alala; is-
subsuelo=tasba pîska plun mangki ba wi- ti; aihni plapi.
na kau mayara ba. sueño=yaprisauhkan; yapan; yapan dauki.
subterráneo=tasba munhtara yaba; tasba suero=tialka laya; tiala laya; swiru.
munhta pliska. suerte=luk; dais lulkan lâka; lot; bahki
suburbio=tawan tnaya ra ba dukia o plis- ban taki ba.
ka. (buena)=tâ yamni.
subvencionar=lalah kum wal hilp muna- (mala)=tâ saura.
ia. suertero=tâ pain pri uplika.
subversión=sauhkanka; aiblakwanka; suéter=kauhla prâka.
mapara buanka. suficiente=aitani; aihwa; sip.
subyugar=pura luaia bara karnika munh- sufragar=hilp munaia; sip kaia.
tara bri balaia; taibi muni munhtara bri sufragio=hilp kum; pruan nani solka ra
balaia; pura luaia; taibaia. hilp munaia lâka.
suceder=bal takaia; bal luaia; ban wina sufrido=wahwi yaba.
takaia; takaia; diara kum bal takaia; wa- sufrimiento=wahwanka; pât wahwanka;
tlika briaia; watlika ra aimakaia; ningka- panis wahwanka; trabil wahwanka; dîa
ra balaia. dîa tânka ra wahwanka; wahwaika; la-
sucesivo=watlika ra bal yaba; ningka pura twan.
kat bal yaba; ninara aula ba; wala. sufrir=wahwaia; latwan (panis, pât) wa-
suceso=piu kum; dîa dîa bal taki ba dukia; hwaia, trabil wahwaia; dîa dîa wahwaia.
ban wina takan ba. (desgracia)=pât wahwaia.
sucesor=watlika ra aimaki yaba; watlika (dolor)=latwan wahwaia.
ra aimaki ba uplika. (hambre)=plun wahwaia.
suciedad=tâskika; tâski lâka; sakwani; sa- (mucho)=wihka wahwaia; uba wahwa-
kwanika; blablasa. ia.
sucio=tâski; sakwani bri; klinkas; nasti; sugerencia=lukanka ra dingkanka; diara
blablasa. daukaia sinska kum yabanka.
suculento=auhnikira. sugerir=tuskaia (lukanka ra); lukanka ra
sucumbir=karnika munhtara kauhaia; dingkaia; wiaia.
yarka wan pura luaia; pruaia. suicida=silp ai wîna ra âikra; silp prui ba.
217

suicidarse=silp wan wîna ra ikaia; silp uya sahwan ba; upla ailal iwi ba.
pruaia. superstición=sukia lâka; sukia lâka sâtka
suicidio=silp pruanka ba. ra; diara bahki ra kulkaia lâka; diara
suita=ahtak. bahki ra kulki wina sibrin takaia lâka;
sujetar=priskaia; alki briaia; alki takaska- diara kum kasak apia yaba ra kulkaia lâ-
ia; taibaia. ka.
sujeto=uplika; suliarka; upla o diara kum supervisor=pura kakaira; wark pura ka-
lâka mununhtara. kaira.
suma=pura prakanka; kulkanka; an bâra suplantar=kitbi sakaia; watlika ra wala
ba; aslika ba. mangkaia; saki pliska ra mangkaia; kitbi
sumar=pura praki kulkaia; asla prakaia. saki wala mangkaia; kunin lâka ra wala
sumergible=rungwaia sip ba; lî munhtara watlika ra mangkaia; kunin lâka ra nina
rungwi shipka. mangkaia.
sumergir=rungkaia; (lî) munhtara ding- suplente=wala sirka ra diara dauki ba.
kaia; rumhkaia. súplica=makabanka; bik takanka.
sumergirse=rungwaia; lî munhtara dimi suplicar=makabaia; pura sunaia; bik taka-
waia; ruhmaia. ia; pura suni makabaia; ini makabaia.
sumidero=lî nani yaka plapi takaskaia suplicio=pâtkira ra panis yabi ba lâka; pa-
pliska. nis munaia pliska.
suministrar=yabaia; upla kum ra diara suponer=baku sa lukaia o daukaia; kasak
nit ba yabaia. o rait baku daukaia o kulkaia; kasak sa
sumiso=bawikira; kiama lihni. lukaia; kupia ra baman lukaia; ai sinska
sumo=kanra tara o purara. wina lukaia.
superable=pura luaia sip ba; pura luaiki- supremo=tara pali tânka sut ra; karnakira;
ra. kanra tara ba; tnata kat ba.
superación=pura luanka; kau tara takan- suprimir=takaskaia; alki takaskaia; saka-
ka. ia; brih sakaia; yarka tnata aimakaia;
superar=pura luaia; kaina luaia; purkara yarka tiwaia; kaiki takaskaia.
(purara) kaia; luaia; kau tara kaia; kau supuración=sukwanka.
purkara daukaia. sur=waupasa; saut; waupasa payaska.
superficial=pura tani baman; purak ba- sureste=saut.
man; pura tani ra baman yaba; pura tani surco=baikan yabalka; dits.
dukia; pura tayak baman; buhni, tihu a- surgir=bal takaia; purara takaia; mununh-
pia; pura taya tânka. ta wina bal takaia.
superficie=pura; pura taya; taya pura; tas- suroeste=saut diwas; liwatiskla mina.
ba pura tani; pura tani. surtido=sât sât ba.
superintendente=purara aimaki ba; wih- surtidor=yabi ba; diara âpu ba yabi ba.
ta; kiaptin. surtir=dîa luha ba yabaia; lî pupuhwaia.
superior=kau tara (purara) yaba; wihtka; suscitar=bukaia; tatukbaia.
tânka sut ra kau tara yaba; tarka; dîa dîa suspender=pamaia; alki takaskaia; buka-
wihtka; kanra yamni; purara ba; kanitki. ia; diara kum dauki ba alki takaskaia;
superioridad=tânka sut ra kau tara lâka. wiria takaskaia.
supermercado=markit tara; diara sât sât suspenderse=aipamaia; witwaia.
atki watla tara. suspenso=paman yaba; aipami yaba; pa-
superpoblado=upla pura lui takan; upla mi bri yaba.
218

suspirar=wînka aubi puhbaia; wan bah- tabique=utla bîla kutbanka tanta.


kia krawaia; uhbaia. tabla=tât; dîa dîa tât sâtka.
suspiro=tikluka; bahkia. tableta=pils; tât sirpi.
sustancia=diara kangbi kaikaia sip ba. tabú=diara kum kangbaia o piaia apia lâ-
sustantivo=nina; bîla aisanka nani nina. ka kum, dakni kum kuntri laihura iwi
sustentar=alki briaia; alki bri kaia; tâ bai- ba natka.
kaia; hilp munaia; maisa nihkaia; raya taburete=iwaika kum klahkla mangkaika
bri kaia; dakaki bri kaia; buki briaia; an nina dribaika sin âpu ba.
tânka kumi kat alki bri kaia; dakakaia; tacaño=kuninkira; slablira; saurkira; ku-
twilkaia. pia saura; mihta karna (karnira).
sustento=dakakanka; twilkanka; tâ bai- tácito=aisaras kabia sin, pat daukan baku
kanka; plun. kulki ba.
sustituir=watlika ra wala mangkaia; wa- taciturno=sturi uya aisaras o sari bri upli-
tlika ra mangkaia; pliska ra mangkaia. ka.
sustituto=watlika ra mangkan o aimaki u- taco=dîa dîa pîs kum.
plika; watlika ra mangkanka; watlika ra tacón=sûs tnata; nina tnata.
mangkan ba dukia. táctica=diara nani pliska kat mangkaia
susto=sirang. smalkanka; diara daukaia natka kum;
sustraer=dakbi sakaia; kulki dakbi saka- smat lâka.
ia. tacto=kangbi kaikanka; wan mihta ni
susurrador=pusbi aisi ba; pusbi aisasara. kangbi kaikanka; dara walanka.
susurrar=pusbi aisaia; pusbaia; burbaia. tacha=mistik; saurka; swapnika.
susurro=pusbi aisanka. tachar=siauhbi sakaia; dikaia; diki saka-
sutura=insauhkanka kum tnaya nani si- ia; siauhbaia; dikaia.
panka. tachuela=silak sirpi.
suyo(a)=ai dukia; witin (ai) dukia. tajada=pîs kum.
tajo=pîs dakbanka.
tal=baha sât; baha; talia; kum; naku; ba-
T ku; bahmuna.
tabacalero, ra=twaku nasla bri yaba;
con tal que=baku kabia kaka; sakuna.
twaku âiatkra; twaku warkka dauki ba;
talabartería=daiwan taya wal wark dauki
twaku warkka tatakra.
pliska.
tabaco=twaku.
taladrar=(unta) kraukaia; klauhbaia.
tabanco=krikri.
taladro=unta kraukaika; agar.
tábano=walmu.
talar=plamayak klakaia; sauhkaia; dus
(colorado)=walmu.
klakaia; dus uba klaki tasba bîla ‘man
(negro=trimru.
swiaia.
(blanco)=ututu.
talco=pauda.
tabaquería=twaku atki pliska.
talento=talent; sins lâka.
tabaquismo=twaku uba din mita siknis
talentoso=sins lâka bri; diara kum tânka
baku alki ba.
yamni bri; talentkira.
taberna=rum an wain atki bara di ba plis-
talón=(wan) plakura; mina plakura; mina
ka.
tnata; sûs tnata.
tabernáculo=tempel bilara plis holikira
taltuza=kadal.
kum; Dawan watla; tint watla.
talla=yarika; yahpika.
219

tallar=karbaia. kaskan lâka.


tallarín=plawar akbi, klaki tanta dauki tardar(se)=takaskaia; aihwa (wihka) ta-
muni sup ra mangki ba. kaskaia; pat balras kaia; tuswaia.
talle=mahta; maisa. tarde=tutni; saiwan; tutni mani.
taller=wark pliska kum. tardecer=tutni iwaia.
tallo=kakauka; mina; plamaya; dusa. tardío=wihka takaski yaba; wihka ra bal
tamagaz=piuta aihwa. yaba; taim luan ningkara bal taki yaba.
(montés)=kukupal. tarea=wark kum; tâs.
tamal=aya piaki bara misin ra wauhi pata. tarifa=diara nani, raitka nani bara lal ma-
tamaño=yahpika. na aibapanka praiska.
tamarindo=slim; slimh. tarima=tât ni paskan purara uli aisaika.
tambalear(se)=pirhwaia (pirwaia). tarjeta=wauhtaya sâtka kum; wauhtaya
tambaleo=pirwanka; pirhwanka. twakni lupia.
también=sin; sim baku; munisin. tarro=kâp sâtka.
tambo=plur; plor. tarso=mina lula.
tambor=drum; kungbi; tungban. tartamudear=bîla skalwi aisaia; bîla
tampoco=baku (naku) sin apia. skalwaia; kakalwaia; kakahwaia; bîla
tan=baku; baman. mangki aisaia; kakahwi aisaia.
tangible=kangbaia sip ba. tartamudo=bîla skalwi aisi uplika; bîla
tanque=tank; lî tankka; lî alkaia watla. skalwra (skalra).
tantear=trai kaikaia; trai munaia; muni tasa=praiska; mana; prais.
kaikaia; munaia; pulaia. tasajo=wîna pîska kum.
tanteo=trai kaikanka; trai munanka; muni tatarabuelo=usbaika; wan damika dami-
kaikanka. ka; wan kukika kukika; wan damika ku-
tanto=naku; baku (praiska ra, yahpika ra); kika; wan kukika damika.
praiska ba wal baku. tataranieto=usbaika.
(por lo)=bahamna. tatascán=tininiska pata.
tañer=miusik kum kangbaia; lingbaia. tatuaje=wan taya purara diwi tiwras du-
tapa=pura bika (bita); taya bita; pura bi- kia mangki lilka nani paski ba.
kaika, unta bikaika. taxi=upla aibapi impakaia trukka lupia.
tapadera=unta bikaika; unta bita; bita. taza=kâp.
tapar=prakaia; pura prakaia; pura bikaia; tazón=kâp yahpa.
unta bikaia; takaskaia; tukuskaia. te=mai; man; man ra.
taparrabo=palhpura; kwala o diara wala té=tî.
pîs kum wal dras baku sipi ba wan mah- tea=awas lisban pîska; pauta klauhan.
ta prakaia dukiara. teatro=pulanka kaikaia watla.
taparse=prawaia. tecla=napa.
tapesco=tint; krikri; bins o rais wipaika. técnica=sins lâka o diara daukaia natka
tapir=tilba. nani aslika ba.
tapisca=aya dâkaia piua. técnico=wark kum sinska lâka kakaira u-
tapón=unta bita; pura bita; pura bikaika. plika.
taquicardia=wan kupia uba isti wark taki tecnología=wark o diara kum sinska lâka
ba trabilka. nani aslika.
tarántula=usi; usi wihta. techar=utla kum ra banhta mangkaia.
tardanza=wihka takaskanka; wihka ta- techo=banhta; utla bahna (banhta).
220

tedéum=Dawan ra tingki yabaia lâwanka. kira.


tedio=tayat lâka. templado=kauhla apia, lapta sin apia; ku-
tegumento=taya; taya bita; taya twakni; pia karna.
wakia tanta. templar=swapni daukaia; angki swapni
teja=utla banhta mangkaika slaubla piaki daukaia; karna daukaia.
paski ba. templo=tempel; Gâd watla; pura sunaia
tejado=utla bahna banhta. watla.
tejedor=mamamra; mamaika. temporada=piu wiria ‘man dukia.
tejedura=mamanka; pitbanka. temporal=taim kum prarira bal lui yaba.
tejer=mamaia; pitbaia. temprano=pat; wihka apia; tihmia aihwa
tejido=taya bita; kwala sipanka. apia; piu luan apia; wihka takaskras.
tela=kwala. (en la mañana)=kau titan mapa ra.
telar=kwala sipaia misinka. (en la tarde)=kau yu purara.
telaraña=anansi watla; usi wihta watla; (en la noche)=kau klimnu.
usnunka. tenaz=karna alki; alki bri; alki bri kaia
telefonear=telepong aisaia. sip; babatni.
teléfono=telepong; wayarku aisi ba dukia. tenaza=sami daikaia dukia; alkaika.
telégrafo=wayarku dahra bliki ba. tendencia=diara kum kum ra wîna tara o
telescopio=wihka ra kaikaia glaska. spirit tani ra driwanka.
televisor=tilibisan; lilka kaikaia dukia; lil- tender=palkaia; palki sakaia; sakbaia; lâ-
ka kaikaika. kaia.
telón=kutban kwalka. tenderse=aisakbaia; palwaia; palhwaia.
tema=smalkanka lalka; ulbanka lalka; dîa tenencia=diara kum wan mihta ra brinka.
aisaia luki ba tânka kum; smalkanka o tendón=wakia; wakia tâ.
ulbanka tânka aslika ba. tenebroso=tihmukira; pukni, tihmu o sai
temblador=tatatwra (tatatra); tatatbra; ya- yaba.
yukwra (yayukra). tenedor=alkaika; park; alki brabrira; âial-
temblar(se)=tatatwaia; dingwaia; nikwa- kra.
ia; yuk munaia. tenencia=prapati; diara dawanka.
temblor=tatatwanka; tatatbanka; tasba tener=briaia; bri kaia; alkaia; alki briaia;
nikbanka (nikwanka); tasba nikiniki. mihta ra alki briaia; alki takaskaia.
tembloroso=tatatwaikira; tatatwra; tata- (cuidado)=aman kaikaia; dara walaia.
twi. tenia (lombriz)=sîn lawya.
temer=sîa yaia; si briaia (sibriaia); sibrin tenioideo (pez)=ispara.
briaia. tenor=lawana aiwananka ra kârma sâtka
temeroso=sibrinkira; sasabrira; sibrabrira. kum.
temible=sibrin bri; sibrinkira. tenso=wap o karna bri yaba; karna.
temor=sibrin; sibrinka; sirang. tentación=traika kaikanka; traika kaikan
témpano=ais o diara karna maulka tara. lâka; kupia tuskan lâka; maisa kapan lâ-
temperamento=upla bani ai wîna tara ba- ka.
ra ai sinska tani ra ai tânka marikanka. tentáculo=nina dusa âpu daiwra kum
temperatura=laptika; wan wîna laptika. kum ai kakma yari baku bri ba, diara
tempestad=pâsa lî wal karna krawanka; kangbaia bara alki piaia dukiara.
pastara; yahbra. tentador=traika kakaikra.
tempestuoso=pâsa lî wal karnakira; prar- tentar=trai kaikaia; traika kaikaia; kupia
221

tuskaia; alki kangbi kaikaia; tuskaia; ku- terrenal=tasba dukia; tasba wina; tasba
pia tuskaia; yarka saura daukaia munaia; tânka bri; heben dukia apia.
maisa kapaia; kapi kaikaia; singbaia. terreno=tasba; tasbaya.
tentativa=trai kaikanka; trai. terrestre=tasba dukia; tasba wina; tasba
tenue=tanta; swapni; lâwi o sirpi yaba; dukia; tasba uplika; tasba ra tauki ba.
twakni o buhni apia; slangni. terrible=sibrinkira; sîa yabaia sip; karna;
teñir=mapla dingkaia; mapla wala yabaia; sibrin tara saki; saura pali.
mapla wala dingkaia. terrícola=tasba ra iwi ba; tasba ra âiwra.
teología=Gâd tânka kaikaia lâka. territorio=tasba; kuntri kum tasbaya.
teólogo=Gâd tânka kakaira. terrón=tasba kakawa.
teoría=diara kasak kaikaia lâka; dîa dîa terror=sibrin tara; sirang tara.
lâka kum. terrorismo=sibrin dingkanka tara mita
tepezcuintle=ibihna. taibanka.
tercero=yumhpika; wâl ningkara yaba. terrorista=sibrin dingkanka tara warkka
tercio=yumhpa tâka kum; mânka yumhpa dadaukra.
daukan ba wina kumi prais; pangni. terruño=tasba pîs kum; wan baikan tas-
terco=kiama karna; kiamas; pûl; sasi. baya.
tergiversar=upla kum daukanka o bîla tesorero=lalah âialkra; lalah alki ba upli-
nani aisan ba sât wala daukaia. ka; lalah main kaiki bri uplika.
terminación=tnata; tnata aimakanka; tna- tesoro=lalah; lalah sunan kum; dukia ku-
ta prakanka; tnata mangkanka. kan; apahkanka.
terminal=tnata; tâ o tnata dukia; tnata ra test=wan lukanka o wan sinska stadi mu-
yaba. nanka.
terminar=danh munaia; tnata prakaia; testamento=lâ dauki swin ba; testament.
prakaia; sut munaia; aiska sut daukaia; testar=testament daukaia.
takaskaia; tnata kat daukaia. testarudo=lal karnira; diara tânka briaia
terminarse=danh takaia; âpu takaia; tnata isi apia ba.
aimakaia (alkaia); lui waia. testículo=mahbra (upla o daiwan).
término=tnata; danh takanka. testificar=witnis takaia (aisaia); param
termo=diara kauhla bri kaia dukia. saki wiaia; kaikan ba dahra aisaia.
termómetro=lapta o kauhla kaikaia du- testigo=witnis; ai nakra ni diara kaikan
kia. ba uplika.
ternera=bîp lupia (mairin). testimoniar=witnis aisaia; witnis takaia;
ternero=bîp lupia (wainhka). diara yamni kum tânka aisaia.
ternura=swapni, lalalni o raya ba lâka; testimonio=witnis aisan ba tânka o bîla;
kupia swapni lâka. dahra.
terquedad=lal karna lâka. teta=tiala; tialka; tiala kakma.
terramicina=pils sâtka kum, siknis yula tétano=yula lui sikniska saura.
saura nani ikaia dukiara. tetilla=tiala kakma; nipil.
terraplanar=tasba baiki paskaia. textil=mamaia sip dukia.
terraplén=tasba langni kiuhsi purara. texto=skul wauhkataya; baibil ra ulban
terrateniente=tasba dawanka; insla tara pîska kum.
kum dawanka. tez=taya; taya maplika.
terremoto=tasba nikbanka; nikiniki, tasba ti=man.
nikwanka; tasba nikiniki. tía materna=anti.
222

(paterna)=taihka; yapti diwra. timonero=waki ba uplika; wawakra.


tibia (pantorrilla)=(wan) braka. tímpano=wan kiama bilara pîs tanta kum
tibio=bitu. bri ba.
tiburón=ilili. tina=pân tara; kwala tuskaia pânka; aihta-
tiempo=piu; piua; taim; aima. baia pânka tara.
(a)=piu kat. tinaja=bisin tara; lî alkaika yahpa.
(dentro de poco)=wihka apia kan. tiniebla=tihmu; tama tara; tihmuka; pak-
(hace buen)=lapta pain amisa; taim ba nika; ingni âpu ba.
pain takisa. tinta=ink laya.
tienda=diara atkaia watla; sap; tent watla. tinte=mapla dingkaika; kwala dingkaia
(de campaña)=tent watla (kwala twakni saika; sîka; saika.
ni daukan). tintero=ink laya watla.
tientas (a)=kapi kaiki. tío materno=tahti.
tiernamente=latwan lâka tara wal. (paterno)=rapia; aisa diwra.
tierno=tuktan; kau swap; namika pâwi típico=tânka pali bri; upla o kuntri kum
ba; raya; swapni yaba; lungni; tanta; tânka mariki ba.
pain; kura; lâwra; kau sirpi. tipo=markka; tânka maprika o lilka tânka
tierra=tasba; sauhka; yawan iwi ba tasba- sut; talia.
ya aiska. tique (el palo)=kangku; papta.
(firme)=sauhka. (la hoja)=papta.
(no virgen)=prata. tira=kwala pîs kum; dîa dîa pîs yari kum.
tieso=karna; tranwa; tranhwa; snausnau. tirador=lalulkra; lulkaika.
tiesto=tangni yaka pâwaia dukia. tiranía=upla ra saura mamunra gabamint-
tifón=kabu ripka nani tilwanka tara; Saini ka.
kuntrika kabuka ra prari buanka. tirano=lâ saura bri wihta aimaki yaba; u-
tifus=siknis sâtka kum kûa nani wina bal pla ra saura muni bara taibi muni ba
taki ba. wihtka.
tigre=limi. tirar=lulkaia; raskaia; aubi bri balaia; sa-
(pinto)=limi bulni. baia; batakaia; raks lulkaia; aubaia.
tigrillo=limi buhru; limi kuyu. tiritar=tatatwaia (kauhla dauki mita).
tijera=sisar; sisars; kwala o diara klakai- tiro=lulkanka; raks lulkanka; dîa dîa lul-
ka. kanka; raks mahbra; dus raskaia yabal-
tijereta=piawira sâtka kum, ai wâika ka.
sisars baku bri ba. tirón=wakia aubanka.
timar=kunin lâka wal implikaia. tiroteo=bulit bîlak bîlak lulkanka.
timbal=drum sâtka kum. tísico=siahka saura sikniska bri.
timbre=winanka dauki dukia. titiritar=kauhla o sibrin mita tatatwaia.
timidez=sibrin lâka; sibrin; sibrinka. titubear=tatatwaia; pirwaia.
tímido=sibrinkira; sasabrira; sibrin dauki; título=taitil; taitilka; wauhtaya nina.
sibrin dadaukra. tiza=ulbaia dusa pihni.
timón=wakaika; ladar (duri o slaup bri tizón=pauta klauhan kum.
ba). toalla=tawil; dikaia kwalka.
timonear=wakaia; nimikaia. tobillera=wan mina lungbungka ra mang-
timonera=tnawira nani ai wâika ra tnawa ki dukia.
tara nani bri ba. tobillo=lukutbaika; mina lingbungka; mi-
223

na lula. kia; liwakiaya; ahkablakat.


tocado=mairin nani tâwa aubi sakahkanka torcedor=babulkra; nanaukra; wawarbra.
dauki ba. torcedura=wan dusa bulwanka o kriwan-
tocador=kakangbra; diara kakangbra; ai- ka.
sahkaia tibilka. torcer=warbaia; bulkaia; lapatkaia; nau-
tocar=kangbaia; kangbi kaikaia; lingbaia; kaia; sarbaia; yabal walak kilwaia.
mihta ni kangbaia; diara kum kangbaia torcerse=nawaia; bulwaia; warwaia; tris-
o pulaia. waia.
tocayo=nimsika; nimsit; sim nina bri ba. torcido=warwan; warban; warha; upla
tocino=kwirku wîna batana (batanka). watawi o kasak apia; krutni yaba; bulha;
todavía=kau; kau ban; kau sa; kau kaka. bulwan.
todo=sut; sut pali; aiska; tak; dâbi; tnata torero=bîp wal aiklabi uplika.
kat; diara sut; puk, atia. tormenta=pâsa saura; skwal; prari sâtka;
todopoderoso=karnika sut bri; karnakira; pastara; trabil munanka; latwan yaban-
karnakira tara; Gâd. ka; latwan tara.
toga=prâk yari wan mina kat wi ba. tormento=latwan kum; latwan tara; panis
toldo=kwala twakni o trapaling wal utla tara.
baku paski ba dista briaia dukiara. tornado=kuntri laihura prari kum bûi ba
tolerar=yarka daukaia; alki takaskras yar- nina; pauts tara kum.
ka daukaia; alki takaskaia apia; trabilka tornar=diara brin ba kli yabaia; kli brih
o latwanka twilkaia; wahwaia. waia; kli swiaia; kli balaia; lakaia; krut-
tolvanera=pukpuka warbi purara buki ba. baia.
tomacorriente=pawalait alkaia untika lu- tornarse=takaia.
pia. tornillo=skru; warbi dingkaia dukia.
tomador=dadira; âialkra, brabrira. torno=misin sâtka kum.
tomar=alkaia; briaia; alki briaia; diaia; toro=bul; bîp bul; bîp wainhka.
tahpla laya diaia. toronja=sadik.
tomatal=tumatis ailal mangkan tasbaya. torpe=skahwa; karnika âpu; lal karna;
tomate=tumatis; tumatis mâ. kiama karna; kiama para; saura; sip kar-
tonelada=kintal 20 paunka. na aiawras; sins âpu.
tónico=karnika yabi ba. torpedo=kabu munhta wina baiwi muni
tono=tiun; tiunka; binka. sauhkaia dukia lulki ba.
tontera=diara bahki; daukanka o aisanka torre=tawer; aiwahkaia watla; utla baku
bahki. yari purara mâkanka; aiwawahkra watla;
tontería=tanis; taniskira; sinskas lâka; ta- laihura kaikaia watla.
niska; tanis lâka; bahki lâka. torrente=lî aubra karna kum; aubra; ki-
tonto=tanis; taniskira; sinskas; lâkas; ku- pla; diara ailal lâka.
pias; sins âpu; pûlkira. tórrido=uba lapta an bitnikira.
topacio=walpa pranakira. tórsalo=trimru.
topar(se)=wal prawaia; yuk prawaia. torta=brit turtika; plawar turtika; tâni.
topo=kadal. tortilla=turtia.
toponimia=plis nina nani stadi munanka. tórtola=butku sâtka.
toque=kangbanka; kangbra. tortuga=lagrit.
tórax=lama; lama dusa. (de agua dulce)=kuswa.
torbellino=pâsa warbi krawan kum; liwa- (carey)=aksbil.
224

(verde)=lih. ka; lâka; kulkanka.


(negra)=lih siksa. traducción=lakanka; bîla kum wina bîla
tortura=saura o latwan munanka; panis wala ra lakanka.
yabanka tara. traducir=lakaia; bîla kum wina bîla wala
torturador=panis mamunra; latwan yaya- ra lakaia; tânka lakaia; upla wala bîla ra
bra; rau sasauhkra. lakaia; lengstar aimakaia.
torturar=upla ra panis yabaia; rau sauh- traductor=lalakra; bîla wala ra lalakra.
kaia; latwan tara yabaia. traer=bri (brih) balaia.
tos=siahka; siahka kuhbanka. traficante=diara wauhi âiatkra.
(ferina)=ukia; ikia. traficar=diara upla ra atkaia o atki briaia;
tosco=yahpa yaba; kukusni; tramhtrama; sins munaia; diara atki taukaia; yabal ra
tripasni; lalalni apia; karna; dungku; tru- taukaia.
trua; yukusipus. tráfico=atki taukanka; yabal ra taukanka.
tosedera=siahka takaskras kuhbi ba. tragadero=wan yukwika; langkaika.
toser=kuhbaia; siahka kuhbaia. tragador=lalangkra; papira.
tostadero=kâkaia dukia. tragaluz=ingni dimaika.
tostado=kâkan. tragar=langkaia; kwatbaia; piaia.
tostador=kâki yaba; kâkakra; kâkaia du- tragedia=trabil saura kum; pât tara kum.
kia; kâkaika. trágico=trabilkira; pâtkira.
tostadura=kâkanka; kâkra. trago=wan bîla kumi; langkanka kumi;
tostar=kâkaia; tuhkaia; angkaia. drink kum.
tostarse=tuhaia; tuhwaia; aswaia. traición=mapara buan lâka; mapara bûi
tostón=brit pîs lât wal angkan pata. batakaia lâka; wan kuntrika o wan upli-
total=aiska; sut; sut kat; aiska sut; aslika; ka mapara buan lâka; waihla mihta ra
sut asla prakan ba. mangkan lâka; ninak saura munanka.
totalmente=sut pali; sut lâka ra; aiska pa- traicionar=ninak saura munaia; waihla
li; aiska sut; dâbi. saki upla wala mihta ra mangkaia; waih-
tóxico=puisin dukia; puisin bri; puisin. la takan lâka ra daukaia.
trabajador=wark tatakra; wark uplika; traicionero=upla ra saura mamunra; ni-
wark taki yaba. nak o yukuwan ra upla ra saura mamun-
trabajar=wark takaia; wark daukaia. ra.
trabajo=wark; wark takanka (daukanka). traída=bri balanka; bri balra.
trabajoso=daukaia karna ba; daukaia du- traidor=ai uplika o ai kuntrika mapara
kiara wark nit ba. babura.
trabalenguas=bîla nani aisaia karna ba u- traje=dimaia kwalka; kwala sipan; prâk.
ba aiblakwan mita. tramar=upla mapara wark saura kum luki
trabar=alkaia; wal prak alkaia; takaskaia; daukaia.
prak prakaia. trámite=diara kum wala ra luaia tânka;
trabarse=kakahwaia. bisnis kum ra yabal nani daukaia ba tna-
tractor=trakta. ta alkbia kat.
tractorista=trakta âiulra. tramo=tasba kum wala lamara ba wina
tradición=lâ kum; lâka kulkanka kum; mark kum dauki baiki saki ba; plis o
dîa dîa smalkanka lâka kum; kulkaia lâ- diara kum baiki sakanka.
ka kum; rait aihwa apia lâka kum; bîla trampa=trap; daiwan alkaia dukia; dai-
ni aisi yan ba lâka; blasi piua wina nat- wan alkaika.
225

tramposo=tras aibapan sîa uplika; kunin- transitorio=lui waikira; lalura; luaikira;


kira; pulanka kum ra warbanka dauki wihka takaskras; piu maura dukiara ba-
ba uplika. man.
tranquilidad=lamni, sâp o kupia kumi lâ- transmisión=blikan waia tânka.
ka. transmitir=blikaia (dîa dîa); yarka lui
tranquilizante=latwan tiki dukia; lilia waia.
wan dauki dukia. transparente=slihlang; tanta; siangni;
tranquilizar=sâp, lamni o kupia kumi ingni kaiki yaba; sang; sangni.
daukaia. transpirar=wan laptika wan taya pura
tranquilo=sâp; bin âpu; kupia kumi; lam- untika lupia nani bâk takaia.
ni; trabil âpu; sibrin âpu; lilia. transportar=kwahkaia; lukaia; blikaia;
transacción=bisnis; lâ aisi daukanka. brih waia.
transatlántico=ship yahpa, kabu tara sait transporte=brih waia o blikaia lâka; plis
kum wina wala kat impaki lui ba. wala ra blikanka; blikanka.
transcribir=ulbaia; diara kum ra aisan o transportista=diara kwahki uplika.
alkan dukia ba ulbi sakaia. trapear=utla bîla tâtka kwala buski klin
transcurrir=taim ba luaia. daukaia.
transeúnte=wapi bal lui uplika; wawapra; trapero=kwala wahbi o atki tauki uplika.
wapi tauki ba; wawapni; impapakni. trapiche=kayu taibaika; trangku; prang-
transferir=plis kum wina plis wala ra bli- ku.
kaia o lakaia; plis wala ra o upla wala ra trapo=kwala pîs; kwala almuk (sukra).
blikaia; lukaia; blikaia. tráquea=kârma; kârma wakia; patka; ka-
transfiguración=wîna daukra aihka ra la- kia; tiklu.
kanka. tras=ninara; nina tani; ningka; ningkara.
transfigurar=wîna daukra aihka ra laka- trascendente=tara kulki ba.
ia; wîna daukra sât wala ra lakaia. trasegar=plis kum wina wala ra lakaia.
transformación=wîna daukra ba aihka ra trasero=nina tani yaba; tnata; ninara ba o
lakanka; tawanka; sât aihka takanka. ninara aula ba.
transformador=pawalait karnika kau pu- trasfondo=diara kum ra tânka kau tihu
rara sunaia dukia. ba.
transformar=wîna daukra sât wala ra la- trasladar=brih waia; blikaia; plis wala ra
kaia; sât wala daukaia; lakaia. lakaia.
transformarse=sât wala ra tawaia; aihsu- trasladarse=luaia; lui waia; plis wala ra
kaia. waia.
transgredir=lâ krikaia. trasnochado=tihmia lalawan uplika; tih-
transgresar=lâ lui sauhkaia. mia lalawan mita diara kum lus tiwi ba.
transgresión=lâ krikanka. trasnochar=tihmia lalawaia; tihmia aiska
transgresor=saura dadaukra; upla saura; taukaia.
lâ krakrikra; lâ sasauhkra. traspasar=lui waia; watawaia; watawan
transición=shins takanka. lâka daukaia; kaina sauhkaia; lâ sauhka-
transitable=upla wapi luaia sip ba pliska. ia o krikaia; lâ kasak kum krikaia; plis
transitar=plis kum wina plis wala ra wa- wala ra blikaia.
ia; wapaia. traspaso=lui wanka; plis wala ra blikanka
tránsito=lui wi lâka; wapi wi ba; yarka o lakanka.
lui wi ba; yabal; wapaika kum. traspié=mina lalalwanka; mina swakwan-
226

ka. kanka yumhpa brisa.


trasplantar=kitbi pliska wala ra mangka- trece=matawalsip pura yumhpa; tartin.
ia; plis wala ra bapaia o mâkaia; dus trecho=bîla kumi (piu o yarika mapa ra
kum plis wala ra mangkaia. sapa); tasba purak yarika.
traste (trasto)=plit; ispan; kitsin dukia tregua=war aiklabi takaskanka; ris kum.
sut. treinta=yawanaiska pura matawalsip; tar-
trastornar=sinskas daukaia; sinska tika- ti.
ia; grisi daukaia. tremendo=sibrin dingkaikira; tara; aihka
trastornarse=sinskas takaia; grisi takaia; saura; tara pali; sibrin wan dauki.
sinska tiwaia. trementina=awas mâka laya; turpentain.
trastorno=grisi daukanka; grisi takanka; trenza=pitbanka; tâwa pitbanka.
mapa tani laki daukanka. trenzar=pitbaia; tâwa pitbaia.
trata=upla siksa nani alki muni atkaia trepador=âiulra; kwasi âiulra; kwasi uli
warkka saura. yaba; ulaika; ulaia pliska.
tratado=lâ daukanka; triti lâka; wihta tara trepar=ulaia; kwasaia; purara ulaia; kwa-
mawanra lâ daukanka; smalkanka wauh- si ulaia; kiwa dusa aiblakwi ulaia.
kataya sirpi. tres=yumhpa.
tratamiento=munanka; alki munanka; sî- (puntas)=kûna.
ka daukanka; pain o saura munanka. treta=trik; wadiban.
tratar=munaia; pain o saura munaia; dîa triangular=tâ yumhpa bri; raya yumhpa
dîa tânka ra munaia; wal ai uplika pali bri; kakma yumhpa bri ba.
kaia; nina winaia. triángulo=tâ yumhpa bri lilka; lain yumh-
(de)=trai munaia. pa dukia.
tratarse (de)=lâka aisaia; ba dukiara aisa- tribu=kiamka; tayka; dakni; kiamka dak-
ia. nika; taya nani daknika kum.
trato=munanka; daukanka; aikuki pain tribulación=pât (panis) tara; trabil tara;
kan lâka; bargin; barkin. kupia baikan lâka tara.
trauma=insauhkanka o latwan kum brin tribunal=wihta tara kum iwaika; lâ dau-
ba. kaia watla kum; lâ watla; lâ iwaika.
través=prihni dukia ba. tributar=lal mana aibapaia.
a través de=bâk; lui ba ra. tributo=lal mana; lal mana aibapanka.
travesaño=tât o diara pîska kum plis kum triciclo=baisikil wilwaika yumhpa bri ba.
wina wala ra lui ba. tricocéfalo=wan biara bilara liwa saura
travesear=aihka baman plis kum wina kum lal yumhpa bri ba.
wala ra taukaia; rug pulaia. trigal=plawar dusa nani mangkan pliska.
travesía=yabal; lui waia yabalka; plis trigo=plawar mâ; aya, rais o plawar mâ
kum ra lui waia tânka. sâtka sut.
travesura=tanis o rug lâka. trigueño=sai.
travieso=rugkira; rukkira; taniskira; prih- trilingüe=bîla yumhpa bri ba; bîla yumh-
ni lâka ra ba; trabil munan lâka bri. pa aisi ba; bîla yumhpa ra ulban ba.
trayecto=plis kum wina wala ra plapuya trillador(a)=taya sakaika; rais taya sasa-
pîska ba; yabalka. kra; rais masin(ka); kakapra.
trazar=ulbaia; mark dauki lukaia. trillar=taya sakaia; dus mâ taya sakaia;
trazo=mapla. alhbaia; kapaia.
trébol=dus sâtka kum, ai wahia ba bai- trillizo=tuktan yumhpa sim piua ra baikan
227

kumi bani ba. trompada=upla wâl ai mawan pana pana


trillo=rais taya sakaika. pruki ba; kakma ra prukanka.
trimestral=kati yumhpa dukia. trompear=mihta ni prukaia.
trimestre=kati yumhpa piua. trompeta=trumpit.
trinchera=tasba salhkan bîla kum. trompo=purmaya; surmaya; tâp; gît.
trineo=wilwaika âpu dukia ais purak pla- trompón=mihta ni prukanka.
pi ba. tronar=bin baiwaia (daukaia); alwani lul-
tringa (ave)=twitwi. kaia (baiwaia); irirbaia; ringbaia; rinh-
Trinidad=kumi ra asla yumhpa ba lâka baia.
(Aisa, Luhpia, Spirit Holikira); yumhpa tronca (culebra)=il piutka.
bara Gâd kumi; wîna kumi ra yumhpa; tronco=trungku; dus klaki bataki ba wih-
yumhpa daknika. ta; dusa tara; wîna tara baman, lal o
trío=yumhpa ba; yumhpa daknika. mihta nani apia; playa.
tripa=biara; biara sirpika. trono=king iwaika; tron.
triple=aima yumhpa; bitni yumhpa; tropa=upla dakni kum; suldiar nani dakni
yumhpa. kum.
triplicar=aima yumhpa ra daukaia. tropel=upla dakni tara kum; kwâra; tutu-
tripulación=ship kum bilara wark taki ba kwi prawan daknika kum.
uplika nani. tropezar=tuskaia; mina wihta prukaia;
tripulante=ship kum bilara wark taki u- wal prukaia; yuk ulaia.
plika. tropiezo=wan wîna tuski dukia; diara
tripular=ship o plen kum wakaia. kum yan pain takras ba; tuskanka.
triquina=kwirku biara bilara takaski law- trotar=sarhwaia.
ya. trote=sarhwanka.
triquitraque=pauda bilara mangki baiki troza=dus klaki tâ dakbi ba baikaia dukia-
dukia; payarikit. ra.
triste=sari; sari bri; sarikira; liliakas; ku- trozar=dakbaia; klaki dakbaia; prihni kla-
pia sip yamni apia. kaia.
tristemente=sarikira; sari lâka ra. trozarse=dakwaia; taih dakwaia.
tristeza=sari lâka; sari; sarka; aikulkan lâ- trozo=dakbanka tara; yuya; pîs kum.
ka. truco=kunin daukanka kum smat lâka
triturar=akbaia; bisbaia; mâya baman wal.
daukaia; muyuhbaia. trucha=inska sâtka kum.
triunfador=pura lalura; pura lui yaba. trueno=alwani; alwani lulkan binka; al-
triunfante=pura lalura; pura lui ba. wani lulkanka.
triunfar=pura luaia; sip muni pura luaia. trueque=diara mana plun o diara wala
triunfo=pura luanka. sins muni ba.
triza=pîs sirpi. truncar=diara kum pîs dakbaia.
trocar=laki yabaia; atkaia. tú=man.
trocha=wakpas. tuberculosis=siahka saura; (wan) pusa
trofeo=pura luanka dukiara lilka o prisant siknis(ka).
kum yabi ba. tuberculoso=siahka saura sikniska bri.
troja (troje)=diara auhbaia watla. tubería=lî o gias nani brih waia yabalka.
tromba=liwakia; liwakiaya. tubo=paip.
trompa=kakma. tuca=lâg; lâk; dus klakan tara.
228

tucán=rak; yamukla. trip.


tuco=dakban; pîs. tusa=aya mâ taya.
tuerca=bolts. tutear=twilkaia; kwahkaia.
tuerto=nakra warha; nakra sait kum sau- tutela=upla kum ra karnika yabi ba, upla
ra; nakra baiwra. kau sirpi piua ra dukia nani pura kaiki
tuétano=wan dusa mabiara. kaia dukiara.
tufo=kîa saura. tutor=tuktan main kakaikra; skul marsin;
tul (tule)=snati; titi. marsin.
tulipán=tangni painkira sâtka kum. tuyo(a)=dukiam; man dukiam.
tullido=upla skahwa; wîna pîska saura ta-
kan mita sip nikbras ba. U
tumba=raiti. u=apia kaka.
tumbar=batakaia; klakaia; klaki batakaia; ubicación=pliska ra mangkanka; pliska
yarka kauhaia. yabanka.
tumbo=rip; kauhanka. ubicar=plis kum ra yaka takaskaia; pliska
tumor=yukri; wan wîna ra mâ aihka kum yabaia.
pâwi ba. ubicarse=plis kum ra takaski kaia; plis
tumulto=bin tara kum; blahwan, unsaban kum bri kaia; plis o tasba kum mark mu-
o turban binka kum. ni wan dukia briaia.
tunco=wîna dakwan; skahwa. ubre=tialka; bîp tialka; daiwan tialka.
túnel=tasba munhtak luaika kum, bahara ufanarse=silp aimayunaia; ai wîna tara
waia yabalka kum sakaia dukiara. pulaia; kwalhwaia.
túnica=dimaia kwalka; prâk sât kum; kot. úlcera=yukri; wîna sukwanka; wan wîna
tuno=tunu. sukwan sikniska; kuswa âuya; pihta.
tupido=sitni; twakni. ulterior=kau bukra tani wina.
turba=upla ailal; dakni tara. últimamente=tnata pali ra.
turbación=turbanka. ultimátum=diara kum dukiara lâs bapan-
turbador=taturbra; turbi yaba. ka o lukanka kahbanka.
turbar=turbaia; klamaia; abalkaia; kupia último=tnata lâs ra yaba; lâs; tnata; tnata
warbaia; tanis turbaia. pali ra yaba; sut ningkara; wâika ra ba.
turbarse=abalwaia. ultrajar=saura munaia; lahtubaia; umpira
turbio=buhut; buhutni; pukni; pukni dau- munaia.
kan; miks munan; turbi daukan. ultraje=saura munan lâka; saura munan-
turbulencia=turban, singban, abalkan o ka.
bin daukan lâka; twilwaia lâka. ultramar=kabu baila wala ra ba tasbaya o
turbulento=turban, singban, abalkan o tawanka; kabu biara dukia.
bin daukan; tatilwra; lî aubra twalwi ba. ultrasonido=nikbanka aihka bara uba tara
turismo=laik mita kuntri nani ra impa- mita wan kiama ni sip walras ba.
kanka dauki ba, kakaira takaia bara ris umbilical=klûa dukia.
briaia dukiara. un, una, uno=kum; kumi.
turista=plis ra impaki kaiki tauki uplika; unánime=bakahnu; asla; kupia kumi.
plis kakaira tauki uplika. unción=yukanka; batana ni yukanka; dîa
turnar=diara kum wina hilpka briaia du- dîa ni yukanka; batana ni laikaia lâka.
kiara, upla kum o ailal ai sanska briaia. undécimo=matawalsip pura kumika; ma-
turno=tawanka; wilwi tawanka; taimka; tawalsip ningkara ba.
229

ungido=yukan; kwakan; batana ni yukan uno, una=kumi.


o lal ra laikan dukia o uplika; lal ra laiki untador=yayukra; kwakwakra; yukaika;
mangkan uplika; king. kwakaika.
ungir=yukaia; kwakaia; batana ni yukaia; untar=yukaia; kwakaia.
batana ni purara laikaia; aubaia. untarse=(sîka) aimakaia; dîa dîa wîna ra
ungüento=batana; wan wîna ra yukaia o yukaia.
aubaia batanka. uña=asmala.
único=yakan; kumi baman; kumiya; ba- uñero=wan asmala playa ra puskanka;
man; unhsak. wan asmala wan wîna ra dimi latwan
unidad=kumi o yakan ba lâka; asla pra- wanki ba.
kan lâka; asla praki kumi daukan lâka; uraño=upla sîa yabi ba; sasibrira.
aslika. urbanidad=wan natka pain marikanka.
unido=asla; asla prakan; asla prawan; asla urbanismo=tawan ra pâwanka tânka nani
daukan; aikuki asla; wal aikuki asla pra- aslika.
wan. urbanizar=tawan kum bilara utla mâkaia
unificación=asla praki kumi ra daukanka. warkka tânkira daukaia.
unificar=kumi ra daukaia; asla prakaia; urbano=tawan (tara) dukia.
kumi ra lakaia; asla daukaia. urbe=tawan tara, kau pali upla ailal iwi
unificarse=kumi ra takaia; asla prawaia; ba.
kumi ra tawaia. urdir=yukuwan ra diara kum daukaia lu-
uniformar=kwala sâtka kumi baman yus kaia.
muni ba dingkaia. uretra (femenina)=trakika; iska taki wi
uniforme=aikuki sâtka kumi yaba; kwal- untika; iska takaika.
ka sât kumi; lâka ra kumi ba. urgencia=pat o isti munaia lâka; isti mu-
unilateral=diara kum tani ra o tnaya ra nanka.
baman tânka. urgente=isti daukaia dukia.
unión=aslika; aikuki asla prawan; asla urinario=iska krahbaika; iska krahbaia
prakanka; asla prawanka; asla prawan pliska.
lâka. urna=lalah o diara wala auhbaia bâkska;
unipersonal=upla kumi baman tânka. iliksan daukan wauhkataya nani mangki
unir=asla prakaia; tâ mangkaia; wal praki bâkska.
wilkaia; asla praki kumi ra daukaia; pra- urología=wan iskika watla pîska stadi
kaia; aikuki prakaia; wal prakaia. muni sinska lâka.
unirse=aikuki prawaia; asla prawaia; pra- urraca=piatka.
waia; asla takaia. urticaria=sram; nari.
unísono=sim tiunka bara sim binka bri usado=yus munan; almuk takan.
ba. usar=yus munaia.
unitario=kumi baman tânka. uso=yus munanka.
universal=tasba aiska dukia; aiska; aiska usted=man.
dukia. usual=piu manis ra yus muni ba.
universidad=sinska lâka sât sât smalki usuario=piua manis ra diara kum yus mu-
skulka tara. ni ba; yus mamunra.
universo=paskanka sut; tasba aiska; pas- usufructo=upla dukia wina hilpka briaia
kanka; kasbrika; kasbrika purara ba; tas- bara yus munaia raitka.
ba; tasba ra ba sut. usura=lalah ra sinska mangki taiban lâka
230

daukanka; lalah lin munan mana praiska vagina=ratka.


uba purara kulki ba. vago=kakirhbra; bagus; tataukra; pukni;
usurpar=mihta dakbaia; dakbi briaia. mukus baku; kiahwak; namhpa namhpa.
utensilio=kitsin ra o utla bilara yus muni vaina=taya; taya bita; ispara, skiru o ispa-
dukia nani. ra taya.
uterino=wamsa pîska; wamsa tânka. vaivén=tnaya kum wina wala ra auya ba
útero=wamsa; wamhsa; plauya; tukta(n) nikbanka.
watla; biara; luhpa watla. vajilla=tibil ra mangki yus muni dukia.
útil=yus munaikira; yuskira; yus takaia vale=tras kum bri ba kakaira taki baku
sip; yamni. wauhkataya.
utilidad=yus munaia sip lâka; painka; valentía=kupia karnika; kupia karna lâka.
wark daukaia tânka bri ba. valentón=upla kum kupia karnira bara ai
utilizar=yus munaia; brih yus munaia. mawan pain wisi kwalhwi ba.
uva=wain mâ; dus mâ sât kum. valer=ai mana briaia; ai praiska bri kaia;
(de mar)=waham mâ baku, baha ni ai tânka wala wal baku kaia.
wain daukisa. (más)=kanra yamni sa (kaia).
¡uy!=¡uih! valeroso=tahplu; kupia karnakira; praiska
tara bri; kupia karna.
válido=lâ kat aitani ba.
V valiente=kupia karnakira; sibrin âpu; si-
vaca=bîp; bîp mairin.
brinkas; kupia âpu; tahplu.
vacación=kirhbaia o ris briaia piua; baki-
valientemente=kupia karna lâka wal.
san.
valija=grip; kwala auhbaika.
vacante=bîla ‘man dauki ba; upla wark
valioso=manakira; mana tara.
kum swin ba.
valor=prais; praiska; mana; manka; kupia
vaciar=(lî) laiki sakaia; bîla ‘man dauka-
karnika; kupia karna lâka; tânka aihwa;
ia (sakaia).
kupia karna lâka.
vacilar=takaskaia; alki takaskaia; ban ala-
valoración=prais mangkanka; laki kai-
hwaia; namhpa namhpa lukaia; namhpa
kanka; tânka turbi kaikanka.
ra waia.
valorar=prais mangkaia.
vacío=bilara diara âpu; bîla ‘man.
válvula=diara laya o lî luaika ba prakaika
vacuna=indiksan; bakuna.
o kwâkaika.
vacunación=indiksan sabanka; bakuna
valla=plis kum ra dus o tât nani sabi kutbi
sabanka.
ba.
vacunar=indiksan o bakuna sabaia.
valle=il bîla; twi bîla kum; il banhkia; al-
vacuno=bîp tânka bri ba.
bangkia; il biara; awala bâk plapi tasba-
vadear=puswaia; puswi luaia.
ya.
vado=lî buhni; tihu apia pliska; puswa
vampiro=sakanki sâtka; sakanki yahpa.
luaia sip pliska.
vanagloria=mayunan lâka; kalwan lâka;
vagabundo(vagamundo)=kakirhbra; im-
wan wîna ra mayunaia lâka; bahki ra
papakra; tataukra; tanis kirhbi ba; bagus.
mayunaia lâka; bahki aimayunanka o
vagancia=kirhbanka; bahki taukanka; ba-
mayunanka.
gus takanka.
vanagloriarse=kalwaia; kwalhwaia; bah-
vagar=kirhbaia; kirhbi taukaia; wapi tau-
ki lâka ra aimayunaia; aiuswaia.
kaia; bahki taukaia; bagus takaia.
vanguardia=kaina tani wi ba daknika
231

(suldiar nani baku). vecino=lamara iwi ba uplika; wan lama u-


vanidad=diara bahki; bahki lâka; sinskas plika; walka.
lâka. veda=daiwan ikaia o alkaia adar âpu piua
vanidoso=bahki; bahki lâka bri; bahki ba- kum.
man; diara bahki. vedar=lâ wal diara kum daukaia adar âpu
vano=bahki. ba kahbaia.
(en)=bahki pali. vega=lî un; tasba mayara kum; awala un
vapor=kiasma; lî piakan kiasmika; lapti- langnika.
ka; pâsa; mukus; stima. vegetación=dus nani pâwi ba aslika; dus
vapulear=upla ra saura pali wipaia o pru- nani pâwanka.
kaia. vegetal=dus sirpi pâwanka tânka.
vaquero=bîp main kakaikra; bîp uplika; vegetar=dus baiwi pâwaia.
bîp marsin. vehículo=truk o baisikil sâtka sut.
vaquilla=bîp mairin tiara kau mani wâl veinte=yawanaiska; twinhti.
alkras ba. veinticinco=yawanaiska pura matsip.
vara=klala; dus kum; langlang; dus lâwra. veinticuatro=yawanaiska pura walhwal.
variable=tawaikira; lakaikira; namhpa ra veintidós=yawanaiska pura wâl.
laki ba. veintinueve=yawanaiska pura matlalkah-
variación=sât wala takanka o daukanka. bi pura yumhpa.
variado=sât sât; kalat sât sât bri ba. veintiocho=yawanaiska pura matlalkahbi
variante=sins taki ba. pura wâl.
variar=lakaia (tânka ra o aisanka ra). veintiséis=yawanaiska pura matlalkahbi.
variarse=tawaia; sât wala takaia. veintisiete=yawanaiska pura matlalkahbi
várice=tala wakia kum piua bani puski pura kumi.
baku ba. veintitrés=yawanaiska pura yumhpa.
varicela=siknis saura kum; smalpaks. veintiuno=yawanaiska pura kumi.
varilla=dus kum; dus pîs kum; warwara; vejamen=saura munanka.
warwaria. vejez=almuk takan piua; almuk ba lâka;
varios=sât sât; aihka aihka; kum kum. almuk takan lâka.
varón=waitna; waitna wahma; waitna vejiga=iska watla o plauya.
tânka bri ba. vela=kwaltara; sail; aihwakan lâka; lala-
varonil=waitna tânka bri; karna; kupia wan lâka; kiandil; kwala.
karna. velada=tihmia taim marikanka kum lilia
vasallo=bâs tara kum mina munhtara u- briaia dukiara.
plika. velar=raya kaia; yapras raya lalawaia; ai-
vaselina=batana sât kum. wahkaia; aiwahki kaiki kaia.
vasija=dîa dîa mangkaia watla; lî watla. velero=slaup istikira kum.
vaso=glas; lî diaia glaska; lî mangkaia veleta=plis purara wilwi tawi dukia kum
glaska. mangki ba, pâsa ani tani wina krawi ba
vástago=kiama; dus kiama; slauhni. kaikaia dukiara.
vaticinar=diara kum takaia ba tânka ai- velo=mawan bikaia kwalka; kwala pîs ta-
saia. ra kum.
vaticinio=diara takaia ba tânka marikanka velocidad=karna plapanka; spit; spitka.
o aisanka. velódromo=baisikil ra plapi ris muni plis-
vecindario=tawan kum lamara iwi ba. ka.
232

velorio=upla pruan taim aiwahki lalawan- venir=balaia; aidrubaia; aidrubi balaia.


ka. venoso=wîna wakia ailal bri; wakira.
veloz=plaplapra; istikira; karna plapi ya- venta=atkanka; diara atki watla; diara atki
ba; plaprira. ba.
vello=tamaya; taya; iwatka. ventaja=ani mapa ra kau pain ba.
velludo=tamaya ailal bri; tamayira; busur. ventajoso=kau pain tânka ba.
vena=wakia; tala wakia; dîa dîa wakia; ta- ventana=windar; ingni dimaika.
la brih auya wakia. (de la nariz)=kakma unta (kakmunta).
venado=sula. ventanilla=apis nani baku ra windar sirpi
(colorado)=snapuka. kum ba upla ra wapnika mangkaia du-
vencedor=pura lalura; win tatakra. kiara.
vencer=pura luaia; taibaia; win munaia; ventarrón=pâsa karna.
win takaia. ventilación=pâsa dingkanka; pâsa yabi
vencimiento=pura luan lâka; pura luanka. ba.
venda=kwala pîs kum; wilkaia kwalka ventilador=pâsa dimaika.
pîs. ventilar=pâsa dingkaia; pâsa bui nikbaia.
vendaje=kwala pîs ni wilkanka. ventosear=tusban krahbaia; wan biara pa-
vendar=wilkaia; kwala pîs ni wilkaia. yaska sakaia.
vendaval=kabu payaska karna. ventosidad=wan biara payaska; tusban.
vendedor=âiatkra. ventoso=payaskira.
vender=atkaia; diara atkaia; upla ra diara ventura=lilia lâka; diara yamni takan ba.
atkaia. Venus=titan lakiaya.
vendimia=wain mâ dâkanka; wain mâ ver=kaikaia.
wahbi piua. ver (el)=kaikaika; wan nakra kaikaika;
veneno=puisin; sîka saura; piuta bîla laya. kaikaia karnika; diara talika.
venenoso=puisinkira; puisin bri. vera=un, lamara; diara kum tnaya ra.
venerable=mayunaia, aitani kulkaia o veracidad=diara rait tânka ba.
yamni kulkaia sip. veranear=plis kum ra lapta piua luaia.
veneración=yamni kulkanka; mayunra; veranillo=lî piua ra piu prahni lapta taki
mayunanka, kulkanka. ba.
venerar=yamni kulkaia; mayunaia; ma- verano=mani; lapta piua; mani piua.
yunra daukaia; kulkaia. veraz=kasak pali; kasak aisi; kunin apia.
venganza=pana saura munanka; saura verbal=aisi wi yaba; bîla ni aisi wi yaba.
munan mana sakanka; pana saura muna- verbalmente=wan bîla ni; wan bîla aisi.
ia lâka; pana munan lâka. verbo=aisaia bîla kum; daukaia bîla.
vengarse=pana saura munaia; saura mu- verborrea=uba sturi bahki ra aisanka.
nan mana sakaia; pana munaia. verdad=kasak tânka; kasak; rait; kasak
vengativo=saurka kum daukan mana pana lâka; kunin apia lâka.
sin muni ba uplika. verdaderamente=kasak tânka kat.
venia=saura munan mana padinka yabi verdadero=rait aihwa; kasak; kasakkira;
ba; diara kum daukaia adarka. aihwakira.
venial=saurka sirpi dukiara aisisa. verde=sangni; (dus mâ) kura; mapla
venida=balanka; balaia lâka. sangni; siakni; sangwan.
venidero=naika taim balaia ba; balaia sip verdear=sangni daukaia.
yaba; balaikira; balbia ba. verdearse=sangwaia; sangni takaia.
233

verdecer=sangwaia; tasba o dus nani ba vestíbulo=utla kum dimaika durka o plis-


sangni takaia. ka ba.
verdor=mapla sangni; sangnika. vestido=kwala; prâk; dimaika.
verdoso=sang. vestidura=kwala; dimaika; prâk; kwalka
verdugo=slauhni; rau sasauhkra. dingkanka.
verdura=sangnika; dus mâ playa dukia vestigio=wan mina taiban wina mark o
bara wahia sin. sain takaski ba.
vereda=yabal bîla sirpi. vestimenta=prâk; prîs dimi prâka.
veredicto=lâ dauki uplika bui dîa tânka ra vestir=kwala dingkaia.
kauhan ba aisanka. vestirse=kwala dimaia.
vergel=plis kum tangni bara dus ai mâ veterano=dîa dîa warkka ra almuk takan;
âiwra banhki ba. suldiar almuk; almuk.
vergonzoso=swirkira; swirakira; swira lâ- veterinario=daiwan daktarka.
ka bri. veto=upla o dakni kum ai raitka bri ba
vergüenza=swira; swira lâka; swirka. diara kum yaka takaia apia dukiara.
verídico=kasak pali; kasakkira; kunin a- vez=aima; trip.
pia. (a la)=wal aikuki; baha pali piua ra.
verificar=kasak o wapni lâka ra daukaia; (alguna)=yu kum; aima kum.
kasakka ba pliki sakaia. cada vez que=aima bani.
verja=dur, windar o kutbanka baku du- de vez en cuando=yu kum kum.
kiara diara kum mangki ba. (de una)=mahka; wans.
vermicida=wan biara lawya nani iki ba en vez de=watlika ra.
saika. (otra)=kli.
vermífugo=liwa saika. (una)=aima kum; yu kum.
verosímil=diara rait baku ba. vía=yabal; anik wi ba yabalka kum tânka;
verraco=kwirku wainhka aisa baku ba. bîla; bâk.
verruga=sisrama; srisrama; kukas mah- (láctea)=swara bîla.
bra. Vía crucis =Jisas Kraist pât wahwan ya-
versado=diara lankira. balka o marikanka dauki ba.
versículo=bors; vors; wauhtaya ulban viable=raya kaia sip ba; diara kum dauka-
daknika kum. ia o takaia sip ba.
versión=bîla kum wina bîla wala ra la- viajar=impakaia; taukaia; plis kum ra wa-
kanka; dîa lakan ba; ulbanka. ia.
vértebra=nina dusa. viaje=impakanka; plis wala ra wi ba lâka.
vertebrado=nina dusa bri; nina dusira. viajero=impapakra; wawapra; tataukra;
vertedero=laikaika; laikaia pliska. wi yaba; plis wala ra wi ba uplika; im-
verter=laikaia; laiki sakaia; makupi laika- papakni; âimpakra.
ia. viático=impakaia dukiara dîa nit ba ya-
verterse=laiwaia. banka; wark dauki uplika nani ra lalah
vertical=wihitni; mununhta kat; pura wi- yabi ba ai impakanka ra tikaia dukiara.
na mâya kat wi yaba. víbora=piuta.
vertiente=laiki yaba; laiwi; lalaikra. vibrar=wilbaia; wilbi lakaia; wauhaia; ta-
vértigo=bla (wan nakra ra). tatbaia.
vesícula=siaki; wan wîna ra siaki taki ba. vibrarse=wilwaia; tatatwaia.
vespertino=tutni dukia; klimnu dukia. vicario=ya ya watlika ra aimaki ba upli-
234

ka. vinagre=vinegar; binigar.


vicepresidente=prisidint sekanka; prisi- vinajera=prias dauki piua ra wain an lî
dint sirka ra wark daukaia sip uplika. laiki bri glaska lupia.
viceversa=baha tani; mapa tani; pana wa- vínculo=diara kum wala wal wilkanka.
tawi sin. vino=wain; wain laya.
vicio=saurka; lâ saura; daukanka saura; viña=wain nasla.
saura lâka kum; aisawan lâka. viñador=wain dusa mangki uplika; wain
vicioso=saurka o mistik kum bri ba; saur- dusa nasla main kaiki uplika.
ka daukaia lihki ba; saurakira. viñedo=wain dusa nani mangkan tasbaya.
víctima=daiwra; sakripais daukaia daiwra violación=lâ krikanka; lâka sauhkanka;
kum; pât ra tawan yaba. alki saura munanka.
victimario=upla âikra. violar=lâka krikaia; lâka kriki munaia; lâ-
victoria=pura luanka; pura luaia lâka. ka sauhkaia; saura munaia; lâ sauhkaia;
victorioso=pura lalura; pura luaikira; pura sauhkaia; lâ kasak kum krikaia; alki sau-
luan lâka bri. ra munaia.
vicuña=daiwan sâtka kum, uya tara apia, violencia=karna taibi o saura muni lâka;
ai aringka âpu, kiama tatwa. karnika ni sauhki ba lâka.
vid=wain dusa (kiwka). violento=taibi munan lâka bri.
vida=(wan) rayaka. violeta=tangni sâtka kum.
vidente=kaiki yaba; prapit; diara tânka viraje=wilwi tawanka.
kakaikra. virar (se)=tawaia; wilwi tawaia; watawa-
vidrio=glas. ia; lakaia.
vieja=kuka; almuk. virgen=mairin tiara; mairin sunu; waitna
viejo=almuk; dama. kau kangbras mairka; unta disang.
viento=pâsa. Virgen María=Virgin Meri.
(del norte)=yaslam. (tierra)=disang.
vientre=biara; biara bîla; klunhka; wan virginidad=upla kum ai wîna tara tani ra
plauya; wamsa. kau saurka daukras ba; sunu lâka.
viernes=praidi; wik bilara yu matlalkah- virola=bahanak.
bika. virtud=karnika (tânka ailal ra); lâ yamni
viga=dus; bîn. bri ba lâka.
vigente=lâ tânka bri. virtuoso=kasakkira; kasak.
vigilancia=aiwahkanka. viruela=smalpak; wîna sukwan sikniska;
vigilante=aiwawahkra; aiwahki yaba; kai- paks.
na kakaikra; watsman; kwatmas; kaiki- virus=yula saura kum siknis bri bali ba.
kira. visa=kuntri wala ra waia adarka.
vigilar=aihwakaia; aiwahkaia; aihwaki víscera=upla o daiwan biara bîla dukia.
kaikaia; main kaikaia; kaina kahbaia. viscoso=babatni; prahpraya; slula baku.
vigilia=aiwahkanka. visera=kiaput mawan pîska, wan nakra ra
vigor=karnika; wîna karna pain lâka. hilp yabaia dukiara.
vigoroso=karnira; karnakira; karna yaba. visible=kaikaia sip; latan; param; kaikai-
vil=saura kulkan. kira.
villa=tawan sirpi kum; ris watla (insla ra). visión=kaikanka; nakra ra marikanka;
villancico=Krismis piua ra Dawan lawana kaikaia karnika; diara aihka kum kai-
klutka nani aiwani ba. kanka; yaprisauhkan kaiki ba baku; wan
235

nakra ra diara kaiki ba. vocablo=bîla.


visionario=ai nakra ra marikanka nani vocabulario=bîla aisanka kum ai bîla na-
kaiki ba. ni bri ba aslika.
visita=wih (bal) kaikanka; wih kaikaia lâ- vocación=winanka; paiwanka; wark kum
ka; upla wala ra wapi wih kaikaia lâka. ra mangkaia dukiara paiwi ba lâka; Da-
visitador=wih kakaikra. wan warkka daukaia winanka; Gâd wina
visitante=wih (bal) kaiki ba uplika. winanka kum; warkka.
visitar=wih kaikaia, bal kaikaia; wapi vocal=bîla baikra bri yaba o aisi yaba du-
kaikaia; upla wala ra wapi wih kaikaia; kia; bîla baikra; aisaika.
wapi bal sturi aisaia. vocear=ai tâ baiki winaia.
vislumbrar=namika ra nan lupia ingwaia. vocero=upla wala watlika ra aisi ba upli-
víspera=tutni; yauhka kainara tutnika. ka; aisasara.
vista=nakra; kaikanka; kaikra; wan nakra vociferar=bîla baikra tara wal sturi aisaia.
kaikanka. volador=pâpalra; pâli yaba; pâli auya ba.
(de)=wan nakra kaikan ra. voladora (culebra)=plapan siaya.
(en vista de)=kaiki ba ra. voladura=diara kum ra karna pruki pâsa
visto=kaikan. purak lulkanka ba.
vistoso=painkira; kaikaia pain. volar=pâlaia; purara pâlaia.
vitalicio=diara o wark kum brin wina pru- volátil=pâli yaba; pâpalra.
bia kat ba. volcán=il baiwi yaba; pauta ilka.
vitalidad=rayaka bri kaia tânka; karnika. volcar=abakaia; makupaia; yakabaia.
vitamina=wan rayaka ra karnika yabi du- volcarse=abakwaia; aimakupaia.
kia, pain pâwaia dukiara; bitamin. volqueta=truk kum diara nani alki brih
vitorear=upla o daukanka kum ra lilia suni o yakabi ba.
sainka marikaia. voltear=lakaia; makupaia; wilbaia; bata-
viuda=mairin piarka. kaia; tnaya wala ra lakaia; krutbaia.
viudez=piarka ba tânka. voltearse=tawaia; wilwi tawaia.
viudo=waitna piarka. voltereta=pâsa ra istikira wilwi tawanka.
vivaracho=liliakira; karnika aiska bri ba. volumen=yahpika; wauhtaya ulban asla
víveres=plun; piaia dukia nani. kuki prakanka kum; nahki prais aimaki
vivero=dus mâ nani main kaiki pakaia ba.
pliska. voluntad=kupia lâka; bîla.
viveza=isti o karna muni ba lâka. voluntario=silp wan kupia wina dauki
vividor=wihka raya iwi yaba; dîa wina ra- yaba; wilinkira wark kum dauki uplika.
ya iwaia lâka bri ba; âiwra. volver=kli balaia; tawaia; kli tawi balaia;
vivienda=utla; iwaia watla. lakaia.
viviente=raya iwi yaba; rayakira; iwi ba volverse=tawaia; kli watawaia.
uplika; raya iwi ba uplika. vomitar=aikabaia; aikabi sakaia.
vivificar=rayaka yabaia; rakaia. vomitivo=yarka aikabaia dukia; aikabaia
vivíparo=ai luhpia baiki ba daiwra sut saika.
(mahbra âpi apia); luhpa baikaikira. vómito=aikabanka; aikaban ba.
vivir=iwaia; raya kaia (plis kum ra); raya voracidad=gridi lâka.
iwi kaia; takaski kaia. voraz=plun papira; plun pin dauki pali;
vivo=raya; rayakira; raya uplika; lakni; pin dauki; gridikira; gridi.
bin taki; rug. vos=man.
236

vosotros(as)=man nani. yacimiento=main kum pliska; prawi o


votación=bot munanka. aitniki ba tânka.
votante=bot muni ba; bot mamunra. yagua=waung; wauh.
votar=bot munaia. yampe=paisawa; sukulmuk.
voto=Gâd ra pramis daukanka kum; pra- yanqui=miriki; Stets uplika.
mis kum; iliksan ra bot yabi ba; bâk sa- yarda=yar.
kaia wauhkataya; bot. yate=kirhbaia slaupka; slaup sâtka kum.
voz=bîla baikra; mâkanka. yegua=aras mairin (yaptika).
vozarrón=bîla baikra karna an twakni. yema=(kalila) mahbra paunka.
vuelco=makupanka. yerba=inma; inmawa.
vuelo=pâlanka; purara pâlanka. yerno=dapna; luhpia mairin maritka.
vuelta=lakanka; kli balanka; kli tawi ba- yeso=pauda pihni simint wal talia, lî wal
lanka; raya; tnaya wala tani lâka; krut- miks daukbia kaka isti karna takisa, lil-
ban. ka nani paskaia bara upla dusa kriwan
(darse)=tawaia; aimakupaia. dukiara yus munisa.
vuelto=kli tawi balan; lalah aibapan tâka. yo=yang.
vuestro=man nani dukiam. yodo=ayadain; ayodain.
vulgar=kasak tânka kat apia; bîla watawi; yolilla=uhum.
aisanka saura; tâski lâka bri. yuca=yauhra.
vulgaridad=aisanka saura; daukanka sau- (vieja)=tukla.
ra; bîla watawi; bîla saura. yucal=yauhra nasla.
vulgo=upla inipis. yugo=yok; twilkaika; raskaika; wark bîp-
vulnerable=insauhkaia sip; latwan yabaia ka dusa; yog.
o briaia sip; klakwaikira; insauhkaikira. yugular=wan nana saitka bani ra wakia
vulnerar=latwan yabaia; insauhkaia. tara wâl ba.
vulva=nîka; musa; mulka. yunta=bîp bul wâl praki yok ra mangkan
ba.
W yuxtaponer=diara kum wala lama kat
wabul=wabul. mangkaia.
wisqui=wiski; rum; laya tahpla karna.
Z
X zacatal=twi pliska; twi pâwi pliska.
xenofobia=upla tringsar nani ra saura o zacate=twi; inma; inmawa.
misbara kaikanka. (de limón)=tî.
xerófilo=lî âpu o tasba lâwan ra inma na- zacatón=twi yari sâtka.
ni sâtka kum raya iwaia sip ba. zafado=daiwan; daikan; upla kum diara
xerografía=pauda lâwan sâtka wal print lukras sturi aisi ba.
munanka. zafadura=wan dusa snukwanka.
zafar=daikaia; daiki sakaia; slakbaia;
lanhkaia.
Y zafarse=daiwaia; lanhwaia; tukip daiwa-
y=bara; an; wal.
ia; snukwaia.
ya=pat; mahka; mahka pali; nanara; sâbi.
zafiro=walpa manira sâtka, mapla blu.
yacaré=karas sâtka kum.
zafra=kayu dâkaia piua; sugar paskanka.
yacer=prawaia; aitnikaia; aisakbi kaia.
237

zaga=nina tani; dîa dîa tnata. zompopo=wiwi.


zahíno=wâri. zona=tasba; tasba tâ kum; tasba kum pîs-
zalamería=twisa damni natka wal latwan ka; tasba dakban tara kum.
tânka marikanka. zonto=ai kiama kumi baman bri ba; kia-
zalamero=twisa damnira. ma sait kum dakban ba.
zambo=nikru miks. zonzapote=puramaira.
zambullir=lî munhtara dingkaia. zoófago=wîna papira.
zambullirse=lî munhtara dimi waia; liura zoología=daiwan nani sut tânka kaikaia
dimwaia; kuswa dimaia. lâka.
zampar=istikira upla kaikras kaka, diara zoológico=daiwan nani tânka bri ba; dai-
kum wala ra dingkaia. wan dingki bri pliska, upla wih kaikaia
zanahoria=plun mâ sâtka, yari, mapla la- dukiara.
lahni o pauni. zootecnia=utla daiwra nani nahki sahwaia
zanate=mukurus; kî daiwra; sanati. sinska lâka.
zanca=tnawira kuhma yari ba. zopilote=usus; ihing; kiarangku; upam.
zancada=mina lulkanka yari. (la abeja)=tiala.
zanco=umas dusa. zorzal=ayalila sâtka tnawira.
zancuda=tnawira ai wayata yari bri ba. zorrillo=sikiski; kîski.
zancudero=tairi ailal taki ba. zorro (zorra)=sikiski; kîski.
zancudo=tairi. zozobra=abakwanka; sari lâka.
zángano=srinwankira; upla wala warkka zozobrar(se)=abakwaia; liura abak taka-
wina pi ba uplika. ia.
zanja(zanjo)=dits; lî plapaika. zuampo=piahka; swamp.
zapatazo=sûs pata. zumbador=bin dauki ba.
zapatear=sûs wal prukaia; sûs dingki tas- zumbar=bin kum daukaia; kârma burba-
ba ra prukaia. ia.
zapatería=sûs paski ba pliska; sûs atki ba zumbido=binka; bin kum (pâsa purara);
watla. tnawa bin.
zapatero=sûs papaskra. zumo=laya; dus mâ laya.
zapatilla=sûs sirpi. zurcido=mamanka; maman ba.
zapato=sûs; wan mina dingkaika. zurcidor=mami ba; mamamra.
zapatón=sûs tara; brogans; kinto. zurcir=mamaia; pîs mangkaia; kwala al-
zapote=kuri; tbasu (basu). muk sipaia; sipi prakaia; sipi o mami tâ
zaranda=diara singbaika dukia; diara mangki prakaia; silak ni mami prakaia.
singbaika. zurda (la)=smihka; smihka tani.
zarcillo=bapring. zurdo=smih; wan smihka sait yus muni u-
zarco=nakra sangni mapa; pilam. plika; diwas uplika.
zarpa=daiwan kum kum asmalka yari. zurra=saura pali prukanka; pruki wîna
zarpar=grapin sunaia. sauhkanka.
zarza=kiaya dusa; kiaya; rahra; dus sirpi; zurrón=surung.
drahra; kiaya saura. zutano=upla kum nina kat mâkras dukia-
zarzal=kiaya saura ailal pâwi pliska. ra aisi ba.
zenzontle=ayalila.
zigzag=lain kriwan; wapni waras ba.
zinc=yink; pân taya (utla bahna dukia).
238

abakwaia ra=al volcarse; antes de vol-


carse.
abakwaika=la parte por donde se vuelca
o zozobra.
abakwaikas (abakwankas)=incapaz de
volcarse, zozobrar o naufragar; que no
SEGUNDA PARTE tiene ninguna parte por donde volcar-
MISKITO-ESPAÑOL se o hundirse.
abakwaikira (abakwankira)=capaz de
volcarse, zozobrar o naufragar.
A abakwanka=naufragio; zozobra; hundi-
âalkra (âialkra)=el que coge o agarra; miento.
agarrador; el apresador; tomador; co- abakwra (abakra)=naufragio; zozobra.
gedor; tenedor; prendedor; el que cap- abakwras (abakras)=sin volcarse ni zo-
tura; el ave que está empollando hue- zobrar; no volcado; no hundido; no
vos. zozobrado.
mairin âalkra (âialkra)=partera. abalkaia (ubulkaia)=revolver; revol-
tuktan âalkra (âialkra)=padrino; ma- car; remover; batir; mezclar (un líqui-
drina. do); enturbiar (un líquido); confundir;
âangkra (âiangkra)=quemador; incen- llenar completamente.
diario; asador. abalkaia ra=al revolver, batir, etc.; an-
brit (bret, bred) âangkra (âiang- tes de revolver, batir, etc.
kra)=panadero; hornero. duri (dori) abalki daukaia=llenar un
âatkra (âiatkra)=vendedor; el que ven- cayuco o pipante con agua.
de; comprador; el que compra; comer- Naha sîka (saika) lî wal abalki dim-
ciante; el cliente. na.=Tomaré esta medicina mezcla-
abakaia=volcar; hacer zozobrar. da con agua.
abakaia ra=al volcar; antes de volcar. abalkaika=lo que sirve para revolver, a-
abakaika=lo que sirve para zozobrar o gitar, batir, revolver, remover, etc.
volcar; propósito para zozobrar. abalkaikas (abalkankas)=que no se
abakaikas (abakankas)=que no se pue- puede revolcar, agitar, etc.
de volcar o zozobrar; que no puede abalkaikira (abalkankira)=que se pue-
naufragar(se); que no admite vuelco o de revolver, remover, batir, etc.
zozobra. abalkanka=revuelco; mezcla.
abakaikira (abakankira)=que se puede abalkra=modo y acción de abalkaia.
volcar o zozobrar. abalkras=no revolcado, no batido, etc.
abakanka=zozobra; naufragio; volcadu- abalwaia=revolcarse; revolverse; mez-
ra. clarse; removerse; confundirse; llenar-
abakra=modo y acción de abakaia. se.
abakras=sin volcar; sin zozobrar; no abalwaika=revolcadero; lo que hace re-
volcado. volcarse, mezclarse, etc.
abak takaia=volcarse; zozobrar (un bo- abalwaikas (abalwankas)=que no pue-
te, pipante, etc.). de revolcarse, revolverse, etc.
abakwaia=zozobrar(se); naufragarse; abalwaikira (abalwankira)=que puede
hundirse; volcarse. revolcarse, mezclarse, etc.
239

abalwra (abalra)=modo y acción de a- bramador; lo que sirve para rugir o


balwaia. bramar; parte por donde ruge o brama.
abalwras (abalras)=no revolcado; no ahbaikas (ahbankas)=incapaz de rugir,
revuelto; no mezclado. gemir o bramar; que no tiene facultad
abinsi (ahbinsi, abinhsi)=desorientado; para rugir o bramar.
sin rumbo; por casualidad. ahbaikira (ahbankira)=rugible; lleno
adar (ada, arder)=la orden; la instruc- de bramidos o rugidos.
ción; el mandato. ahbanka=gemido; rugido; bramido.
adar (ada, arder) briaia=recibir órde- ahbra=rugido; bramido; gemido.
nes. ahbras=no bramando (bramado); no ge-
adar (ada, arder) mamunra=el que mido; no rugido; sin rugir.
ordena; el que autoriza. ahbrika=gemido; rugido; bramido.
adar (ada, arder) munaia=ordenar; ahi=almeja (marisco).
autorizar; mandar; pedir. ahi alkaia=recoger (agarrar) almejas.
adarka=forma constructiva de adar: la ahika=const. de ahi: almeja de.
orden de. ahikas=sin almejas.
adarkak=por la orden; a través de la or- ahikira=abundante en almejas.
den. ¿ahkia? (¿nakia?)=¿cuándo?
adarkas=sin orden; desordenado; sin ahkia ahkia=cuando quiera que.
autorización. ¿ahkia kat?=¿hasta cuándo?; ¿cuánto
adarkira=con orden; que tiene orden; tiempo?
ordenado; autorizado. ¿ahkia kata?=¿cuándo fue?
adbans=el crédito; adelanto de dinero. ahkia kra kabia=en cualquier tiempo
agaka=un pez pequeño; la perca tierna. que sea.
agar=barreno; taladro. ahkra=pecho; hombro (F.P.E.: aihkra;
agen (agin)=órgano (de música); armo- amhkra; ai ahkra).
nio. ahkrak=por el pecho u hombro de.
agen (agin) kakangbra (papulra)=or- ahma=pantorrilla; canilla; espinilla.
ganista; el que toca el armonio. ahma pata=golpe dado con la canilla.
agen (agin) kangbaia (pulaia)=tocar ahmia=const. de ahma: canilla de.
el órgano o armonio. ahsa (asa)=hacha.
agenbai=el jacinto acuático (alipina). ahsi=nombre de una clase de fruta: pi-
¡ah!=¡ay! ¡oh! ñuela (planta medicinal): útil para el
¡aha!=expresión afirmativa de sí. tratamiento de la epilepsia (asi).
ahawa (ahawan, ahwan)=maduro; sa- ahtak=suita; una clase de hoja silvestre,
zón. larga, que se usa para el techo de la
ahawa (ahwa)=especie de tortuga mari- casa.
na de cabeza grande. ahtak muna (ahtak munhta)=especie
ahawaia (ahwaia)=madurar(se); estar de tortuga pequeña de tierra; tortuga
por madurarse las frutas; empezar a sabanera, pecho quebrado.
madurarse (las frutas); arrugarse (la ahtak wainhka=la suita alta.
carne); estarse madurando. ahu (ahwa)=el hueco; ahuecado; el ori-
ahbaia=gemir; rugir; bramar. ficio; que está por reventarse.
ahbaia ra=al gemir, bramar o rugir. ahwaia=madurar(se); sazonar(se); estarse
ahbaika=facultad para gemir o rugir; madurando.
240

ahwan=maduro; en estado de madura- de corromperse o dañarse.


ción (de ahwaia); sasonado. âiaiskahkra=el que gusta vestirse o ata-
ahwanka=maduración; modo de madu- viarse.
rar(se). âiakbra=ladrador; que ladra mucho.
ahwat=chaparro (planta medicinal): se âiamra=que quema; quemador; incen-
usa para el tratamiento de la diarrea, diario.
leucorrea y hemorragia vaginal. aiapaia=retroceder; recular.
ahwat=nombre de una clase de planta âiapra=modo de retroceder.
trepadora; una planta sarmentosa dura âiarkbra=roedor.
con hojas grandes y fluidas; chigua o aiaswaia (tuswaia)=disminuirse (en ta-
chigue; (planta medicinal): útil para maño).
tratamiento de enfermedades causadas âiaswra (âiasra)=que se quema o encien-
por el duende. de.
ahwra (ahra)=maduración. âiatakbra=el que aplasta; aplastador.
ahwras (ahras)=no madurado; sin madu- âiatakwra (âiatakra)=que se aplasta fá-
rar(se). cilmente.
ahya=glándula. aiaubaia=estrecharse el cuerpo; correr
ai=me; a mí; su; sus; suyo; suyos. ligero; asomar(se).
ai kan kila=hecho disimulado para de- âiaubra=modo y acción de estrecharse.
mostrar falsa inocencia. aiauhbaia=meterse y llenarse en una co-
Ai prukan.=Me golpeó; me pegó. sa.
Waitna ba ai watla ra wan.=El hom- âiauhbra=cargador (de cualquier cosa).
bre fue a su casa. âiauhra=que llueve mucho.
âiabakra=el que naufraga o se vuelca. aiauyamakira (ai âuya mâkira)=des-
âiabakwra=fácil de volcarse; el que se pierto; hábil.
naufraga, vuelca o zozobra. aiawaia=moverse; menearse; remover-
âiabalkra=el que revuelve o mezcla. se; estremecerse; hacer movimiento
âiabalwra (âiabalra)=el o lo que re- en el cuerpo.
vuelve, remueve o mezcla. aiawaika=parte por donde se mueve;
aiahbaia=respirar profundamente; hacer movilidad; facultad o virtud para mo-
esfuerzo. verse.
âiahbra=bramador; rugidor; gemidor. aiawaikak=por donde se mueve.
âialhbra=el que desgrana; desgranador. aiawaikas (aiawankas)=inmóvil; inmo-
âialhwra (âialhra)=que se despega y vible; que no tiene facultad para mo-
cae de una cosa con facilidad. verse.
âiaiawra=el o lo que se mueve; movedi- aiawaikira (aiawankira)=móvil; inmo-
zo. vible; que tiene facultad para mover-
âiaibapra=pagador; el que paga. se.
âiailahkra=asoleador; el que se asolea o aiawanka=movimiento; movimiento del
acalora al fuego o el sol. cuerpo.
âiaihtabra=bañador; el que se baña. aiawikira=de un modo movido; con
âiaikabra=el que vomita; vomitador. movimiento.
âiaimakra=el que se embarca en un bo- âiaiawra=movimiento del cuerpo; modo
te; el que se incorpora en una cosa. de moverse; que se mueve mucho.
âiaisawra=que se corrompe o daña; fácil âiawra=que flota; fácil de flotar.
241

aiawras=sin moverse; no movido; quie- aiblakwaia=enredarse; implicarse; en-


to. marañarse.
aiawrira=el o lo que se mueve. aiblakwanka=enredo.
aiba (haiba, rahti)=jaiba; cangrejo. aiblakwra (aiblakra)=modo de enre-
aibakaia=cobijarse; cubrirse el cuerpo darse.
con un trapo (colcha, sábana); arro- aiblakwras (aiblakras)=no enredado;
llarse. sin enredarse.
aibakaia kwala (kwalka)=pieza de aibuskaia=mojarse; empaparse (de a-
género (tela) con que se envuelve la gua).
mujer (comp. kwaluntra). aibuskanka=mojada; mojadura.
aibakaika=lo que sirve para ceñirse, fa- aibuskra=modo y acción de buskaia.
jarse o cubrirse; ceñidor. aibuswanka=mojada; mojadura.
aibakaikas (aibakankas)=que no puede aibuswra (aibusra)=modo de mojarse.
ceñirse. aibuswras (aibusras)=no mojado; sin
aibakaikira (aibakankira)=que puede mojarse.
ceñirse. ai daukisa=(con otro verbo): (yo) deseo;
aibakanka (aibakra)=cubrimiento del tengo; tengo ganas de; necesito (me
cuerpo con un trapo, sábana, colcha, da o me afecta).
etc. Ulwas ra wan ai daukisa.=Quiero (de-
aibakras=no ceñido. seo) ir a Ulwas..
aibakrira=que ciñe. Aiwanan ai daukisa.=Quiero cantar;
aibanhwaia (banhwaia)=llenarse; col- tengo deseo de cantar.
marse. Witin ai bîla kum aisan daukisa.=Él
aibapaia=pagar; saldar; abonar; ponerse quiere decir algo (una palabra).
firme en pie; sostenerse en pie. Saura ai daukisa.=Me siento mal.
aibapaia ra=al pagar; antes de pagar. Din (diran) ai daukisa.=Tengo sed.
aibapaika=pagador; lo que sirve para Plun (pin) ai daukisa.=Tengo hambre.
pagar. Rih (rihka) ai daukisa.=Tengo calen-
aibapaikas (aibapankas)=no pagadero; tura.
que no se puede pagar. Witin ba rih(ka) daukisa.=Él tiene ca-
aibapaikira (aibapankira)=pagadero. lentura.
aibapanka=pago; paga. Yapan ai daukisa.=Tengo sueño.
aibapra=modo y acción de aibapaia. aidrubaia (drubaia)=reunirse; venir en
aibapras=no pagado; sin pagar. grupo; congregarse.
aibaprira=pagador; pagadero. aidrubaika=la parte por donde viene y
aibar (aibar kum)=peine de adorno u- congrega.
sado por las mujeres. aidrubaikas (aidrubankas)=que no
ai biara (biara taya) ra alkaia=abrazar viene; que no puede venir y congre-
estrechamente. garse.
aibikaia=enterrarse; sepultarse; abrigar- aidrubaikira (aidrubankira)=que pue-
se (bien). de venir y congregarse.
aibirhwaia=colgarse; estar colgado. aidrubanka=acción del verbo aidruba-
aibirhwra (aibirhra)=modo de estar ia; asamblea; reunión; congregación.
colgado. aidrubra=modo y acción de aidrubaia.
aibitni=la doblez; un lado del par. aidrubras=sin congregarse; sin reunir-
242

se; no reunido o congregado. cia; distinción; la mayoría; mayor; por


aidrubrira=que viene o se congrega. la mayor parte; la mayor parte de una
aidul (aidol)=ídolo; imagen. cosa (F.P.E.: aihkiki; aihkikam; ai aih-
aidul (aidol) lâka=idolatría. kika).
aidul (aidol) uplika=idólatra. aihkika ra=a la derecha; hacia la dere-
aidul (aidol) watla=la casa de ídolos. cha.
aidulkas (aidolkas)=sin ídolos; sin imá- aihkika tani ra=al (hacia) lado dere-
genes. cho; hacia la derecha.
aidulkira (aidolkira)=que tiene ídolos; aihkika tara=lo más grande; la parte
con todo y los ídolos. más grande.
aih=diestro; que usa su mano derecha. upla nani aihkika=la mayoría de la
¡aih!=¡ay! gente.
aihbaia (aiahbaia, aihabaia)=esforzar- aihkikak=por la derecha.
se; hacer esfuerzo. aihni=pronto; luego; ya; inmediatamen-
aihbanka (aiahbanka, aihabanka)=ac- te; ligeramente; al instante; de una
ción de esforzarse. vez; presto; con presteza; rápidamen-
aihbra (âiahbra, aihabra)=modo de es- te.
forzarse. aihni munaia=apresurar(se); aligerar;
aihbras (aiahbras, aihabras)=sin es- aligerarse.
fuerzo; que no hace esfuerzo. aihni pali=inmediatamente; pronta-
aihka=diferente; distinto; diverso; raro; mente; ligeramente.
extraño; feo; separado; admirable; aihni waia=irse ya; irse pronto.
maravilla. aihnikira=con presteza; con prontitud.
aihka aihka=distinto(a); numerosos. aihsukaia (aisukaia, aisuhkaia)=mudar
aihka aihka sakaia=separar; desunir; el pelo; mudar las plumas; cambiarse
esparcir; juzgar entre varios propósi- los animales la piel o la costra; sufrir
tos. metamorfosis.
aihka dakbi sakaia=separar por la aihsukra (aisukra, aisuhkra)=modo y
fuerza; quitar con violencia. acción de aihsukaia.
aihka dakwi takaia=apartarse; despe- aihtabaia (aitabaia, astabaia)=bañarse.
garse. aihtabaika (aitabaika)=lo que sirve pa-
Aihka ai daukisa.=Me siento mal. ra bañarse; bañadero; lugar donde se
aihka lalukra=admirador. baña.
aihka lukaia=maravillarse (de); no es- aihtabaikas (aitabaikas, aihtaban-
tar conforme; extrañar; extrañarse. kas)=que no puede bañarse.
aihka lukanka=admiración; maravi- aihtabaikira (aihtabankira, aitaban-
lla; pasmo; extrañez. kira)=que puede bañarse.
aihka lukankira=maravilloso; extra- aihtabanka (aitabanka)=baño.
ordinario. aihtabi takaia (costumbre antigua)=salir
aihka saura=malo; malvado. la mujer de la casa después de dar a
aihka takaia=separarse de; hacerse di- luz o al pasar el período de menstrua-
ferente. ción.
aihkakira=maravilloso; extraño; mila- aihtabra (aitabra)=modo y acción de
groso; asombroso. bañarse.
aihkika=derecha; lado derecho; diferen- aihtabras (aitabras)=sin bañarse; no
243

bañado; que no se baña; que no está aihwakra (aiwahkra)=vigilancia; modo


bañado. y acción de vigilar.
aihtatabra (aitatabra)=bañador; el que aihwakras (aiwahkras)=que no vigila.
se baña mucho. aihwawaia (aiwahwaia)=mecerse; co-
aihwa=mucho; bastante; abundante; su- lumpiarse; oscilar.
ficiente; verdadero; sólido; sano; bue- aihwawaika (aiwahwaika)=lo que sirve
no; sincero; completo; bien; muy bien; para mecer(se).
completo. aihwawaikas (aiwahwaikas, aihwa-
aihwa daukaia (aihwa pali dauka- wankas)=que no puede mecer(se) ni
ia)=perfeccionar. columpiarse.
¡Aihwa mala sa baha daukbia!=No es aihwawaikira (aihwawankira)=que
capaz de hacerlo; no tiene capacidad puede mecer(se) o columpiar(se).
para hacerlo. aihwawakra (aiwawahkra)=centinela;
Gâd aihwa=Dios verdadero. vigilante; guarda; guardia; celador.
plun aihwa=alimento sólido; comida aihwawanka=acción de aihwawaia.
verdadera; comida de verdad. aihwawra (aiwahwra)=modo de mecer-
upla aihwa=gente común; persona de se.
verdad; verdadero hombre. aihwawras (aiwahwras)=que no (se)
aihwa takaia=sanarse; recobrar la sa- mece.
lud; mejorarse. ¡aihwi!=expresión que significa ¡basta!,
aihwa takaskaia=tardar(se); demorar; algo bueno; malo, que puede efectuar.
demorarse. aihwika=la parte grande.
aihwakaia (aiwahkaia, aiwakaia)=ve- aihwitwaia (aiwitwaia)=estar colgado
lar; vigilar; estar atento; hacer vigilan- de; tirarse de.
cia. âiihbra (âihbra)=relinchador.
aihwakaika (aiwakaika, aiwahkai- âiikra (âikra)=matador; asesino.
ka)=lo que sirve para vigilar; el que bîp âiikra (âikra)=matador de res;
vela o cuida; vigilante; celador. carnicero; destazador.
aihwakaikas (aihwakankas, aiwakan- daiwan âiikra (âikra)=cazador; mata-
kas, aiwahkankas)=que no se puede dor de animales; monteador.
velar o vigilar. inska âiikra (âikra)=pescador; caza-
aihwakaikira (aihwakankira, aiwa- dor de peces.
kankira, aiwahkankira)=que se pue- upla âiikra (âikra)=homicida; asesi-
de velar o vigilar; vigilante. no.
aihwakanka (aiwakanka, aiwahkan- âiilingkra (âilingkra)=el que abre o es-
ka)=vigilancia; vigilia. tira cualquier cosa.
aihwaki (aiwahki) kaia=estar alerta; âiimpakra (âimpakra)=caminante; via-
estar en vigilia. jero; paseador.
aihwaki (aiwahki) kaikaia=vigilar; âiimplikra (âimplikra, âimplikrira)=
vigilar cuidadosamente. ladrón; rapaz; estafador; asaltante.
aihwaki (aiwahki) lalawaia=pasar la âiingwra (âingwra, âingra)=que brilla;
noche en vigilia (vela). luminoso.
aihwakikira (aiwahkikira)=en alerta; âiinra (âinra)=llorón; que llora mucho;
vigilante; cuidadoso; cuidadosamente. sonante.
aihwakira=verdadero; perfecto. âiipra (âipra)=guiñador; que pestañea
244

mucho. aikarwaika=revolcadero.
âiirbra (âirbra)=el que corta, roza o ra- aikarwaikas (aikarwankas)=incapaz de
sura; chapeador (de monte, zacate). revolcarse; que no se revuelca.
âiiswra (âiswra, âisra)=que chorrea aikarwaikira (aikarwankira)=capaz de
(mucho). revolcarse.
âiitwra (âitwra, âitra)=el que hace mu- aikarwanka=revuelco; revolcadura.
chos movimientos en su cuerpo; mó- aikarwra (aikarra)=modo y acción de
vil; que se mueve de un lado para o- aikarwaia.
tro. aikas (aykas)=sin maíz; que no tiene
âiiwra (âiwra)=el que se sienta o está maíz (de aya).
sentado; morador; vividor; residente; âikima=mi glándula (de âikama).
habitante; árbol fructífero. aikira (aykira)=abundante en maíz; que
aik=déme; démelo (imperativo de aika- tiene mucho maíz.
ia). aiklabaia=pelear; luchar; batallar; com-
aika (ayka)=const. de maíz (aya): el batir; debatir; contender.
maíz de. aiklabaia ra=al pelear.
aikabaia=vomitar; arrojar; revesar. aiklabaika=lo que sirve para pelear; ar-
aikabaia munisa=quiere vomitar. ma.
aikabaia ra=al vomitar. aiklabaikas (aiklabankas)=incapaz de
aikabaia saika=medicamento para vo- pelear; sin pleito.
mitar; emético. aiklabaikira (aiklabankira)=combati-
Aikaban ai daukisa.=Tengo ganas de ble; que se puede pelear.
vomitar; quiero vomitar. aiklaban lâka=pelea; combate; lucha;
aikabi sakaia=vomitar; arrojar. contienda.
aikabra=vómito. aiklabanka=lucha; batalla; pelea.
aikabras=sin vomitar (arrojar). aiklabra=modo y acción de aiklabaia.
aikaia=darme; darnos. aiklabras=sin pelear; que no pelea; sin
aikakabra=vomitador; arrojador. combatir.
aikakarbra=el que se revuelca; revolca- aiklaklabra=luchador; combatiente; pe-
dor. leador; guardia; soldado; boxeador.
aikakarwra=que se revuelca. war aiklaklabra=guerrero; soldado.
âikama=las glándulas linfáticas (F.P.E.: aiklasbaia=klaswaia.
âikima; âikamma; ai âikama). aiklaskaia=contenerse; refrenarse.
aikama=vomitarás (de aikabaia). aiklutbaia=aikrutbaia.
âikamak=por la glándula. âikra (âiikra)=matador.
âikamas=sin glándula; que no tiene upla âikra (âiikra)=homicida; asesi-
glándula. no.
âikamira=con todo y las glándulas. aikras-no me dio; no me ha dado.
aikarbaia=revolcar; enrollar. aikratbaia=kratbaia.
aikarbaika=revolcadero. aikratwaia=kratwaia.
aikarbanka=revuelco; revolcadura. aikrika-al dejarme (voy a hacer algo);
aikarbra=modo de revolcar. ordene que yo.
aikarbrika=revuelco. Aikrika daukamna.=Déjeme hacerlo.
aikarwaia=revolcarse; enrollarse; me- aikruskaia=encorvar; doblar; encorvar.
nearse; rodar. aikruskan=doblado.
245

aikruswaia (aikruskaia)=acurrucarse; za.


doblarse; encogerse el cuerpo; encor- ailalkira=abundantemente; que es mu-
varse. cho; de gran número.
aikruswanka=encogimiento; acurruca- ailangkaia=ahorcarse a sí mismo.
miento. ailangki (ailangwi) pruaia=ahorcarse
aikrutbaia=enroscar (como la culebra). a sí mismo.
aikrutwaia=enroscarse. ailangwanka (ailangkra)=acción de a-
aikuki=juntos; juntamente con; en com- horcarse a sí mismo.
pañía de; con otros; con todo. ailat dusa=aceite castor; purgante antipa-
aikuki asla prakan (prawan)=unidos; rasitario (palmacristi).
juntamente. ailihkaia=hacer el amor; enamorarse;
aikuki balaia=venir juntos; venir con galantear; estar enamorado de.
otros. ailihkra=modo de ailihkaia.
aikuki baku yaia (yabaia)=repartir aililas (ailalsi)=sin motivo; inesperada-
o dar en partes iguales. mente.
aikuki prakaia=unir; juntar. aima=(la) vez; tiempo.
aikuki prawaia=juntarse; congregar- ¿aima an?=¿cuántas veces?
se; reunirse; encontrarse con. aima kum=en otro tiempo; en un
aikulkaia=afligirse; tener nostalgia; en- tiempo (pasado); cierta vez.
tristecerse. aima kumi=una vez.
aikutbaia=forrarse; cubrirse. aima kumi kumi (kum kum)=de vez
aikutbanka=acción de aikutbaia. en cuando.
aikutbra=modo de aikutbaia. kau aima kumi=una vez más; otra
aikwakaia=untarse (con alguna materia vez.
sucia o untosa); enlodarse; revolcarse. aimadiskaia=no dar luz (el sol, la luna,
aikwakanka=untamiento; enlodadura. etc.); oscurecerse; nublarse; meterse en
aikwakra=untamiento. la sombra.
ail=aceite. aimadiskra=modo y acción de aimadis-
ail holikira (holi ail)=crisma; santo kaia.
crisma; santo óleo. aimahkru=la culebra maracuate.
ail holikira yukanka=extremaunción aimahsi=sin frutos; sin hijos.
(sacramento); unción del santo óleo. aimahsi baikaia=tener el(la) primer(a
ailahkaia (aihlakaia)=calentarse; aso- hijo(a).
learse; secarse. aimahwakaia (aimawahkaia)=extra-
ailahkanka=acción de ailahkaia. viarse; irse errante; errarse; perderse a
ailanhwaia=lanhwaia. sí mismo; perder el camino; desorien-
ailal=mucho; muchos; numeroso(s); va- tarse; andar descarriado; desviarse del
rios; bastante; abundante; copioso; asunto.
cuantioso; abundancia. aimahwakanka (aimawahkanka)=abe-
ailal daukaia=hacer abundante. rración; extravío.
ailal kaia (takaia)=abundar. aimahwakra (aimawahkra)=modo y
ailal pali=muchísimo; mucha canti- acción de aimahwakaia.
dad. aimahwawakra (aimawawahkra)=el
ailalka=la abundancia; mayoría; pleni- que siempre anda errado, extraviado o
tud; muchedumbre; cuantía; la rique- fuera del camino.
246

aimakaia=ir a bordo; abordar; embar- aimawakan (aimawahkan) nani=los


carse; entrar; meterse en; aplicarse; perdidos, extraviados.
frotarse; engancharse; estar encargado aimayunaia=alabarse (a sí mismo); glo-
de; poner empeño en algo. riarse; ensalzarse (a sí mismo); fa-
ayar (ra) aimakaia (dimaia)=engan- chentear; vanagloriarse.
charse en un trabajo, compañía o aimayunanka=acción de alabarse a sí
empresa. mismo; alabanza; vanagloria.
batana aimakaia=untarse (ponerse) aimayunra=jactancia; fanfarronada; fa-
pomada u otra cosa en el cabello u chentada.
otra parte del cuerpo. aimia (ai maya)=su esposa o marido; un
dawanka aimakaia (takaia)=hacerse lado del par.
el dueño de. âimpakra (âiimpakra, impapakra)=el
pura (purara) aimakaia=reinar; pre- que anda; caminante, viajero.
dominar; gobernar. âimplikra (âiimplikra)=ladrón; el que
sîka aimakaia=untarse remedio. roba; ratero.
tâ (tâura) aimakaia=dirigir; estar en aiodain (ayodain, ayadain)=yodo.
la proa; conducir; guiar. aipamaia=guindarse; estar guindado;
aimakaika=parte por donde se entra o colgarse; estar suspendido; mantener-
embarca. se suspenso.
aimakaikas (aimakankas)=que no se aipamanka=acción de aipamaia; sus-
puede entrar o embarcar pensión.
aimakaikira (aimakankira)=que puede aipamra=modo de aipamaia.
embarcarse o entrar. aipamrira=que cuelga.
aimakanka=acción de embarcarse. aipaskaia=llenarse una herida con car-
aimakra=modo y acción de aimakaia. ne; amontonarse.
aimakras=no embarcado. aipaskanka=amontonamiento.
aimakupaia=ponerse boca abajo; do- aipaskra=modo de aipaskaia.
blarse el cuerpo; echarse de bruces; aipaswaia=amontonarse; juntarse; con-
inclinar la cabeza para abajo; agachar- glomerarse.
se; doblar e inclinar el cuerpo. aipaswanka=acción de aipaswaia; a-
aimakupanka=acción y efecto de aima- montonamiento.
kupaia. aipaswra (aipasra)=modo y acción de
aimakupra=modo de aimakupaia. aipaswaia.
aimamaia=entretejerse; entrelazarse. aipia=la estrella vespertina.
aimamanka=acción de aimamaia. aiplak krikaia (tnata krikaia)=empe-
aimanas (ai manas)=sin valor; no apre- zar; comenzar; dar inicio.
ciado; que se gasta sin usar. aipriskaia=atarse a sí mismo.
aimanka (ai mânka)=por sí mismo; por aipriskra=modo de aipriskaia.
sí solo. âirbra (âiirbra)=el que corta o rasura;
aimapaya=nombre que se da a dos es- chapeador; rozador.
trellitas que están juntas; constelación wan tâwa âirbra (âiirbra)=barbero.
de dos estrellas juntas como herma- ais (lî klaswan)=hielo.
nas. ais laya (lî kauhla)=agua helada.
aimawakaia (aimawahkaia, aima- ais auhaia=nevar; granizar.
hwakaia)=perderse; desviarse; errar. ais mâ=granizo.
247

aisa=padre; papá (F.P.E.: aisiki; aisikam; aisakahkaia (aiskakaia, aiskahkaia)=


ai aisika). adornar(se); ataviar(se); vestir(se)
aisadiura (aisa diura)=tío o tía pater- bien; asear(se).
nal. aisakahkaia ra=al adornar(se); al ata-
“limi aisa”=el que es buen cazador de viar(se).
tigres. aisakahkaika (aiskakaika)=lo que sirve
Yawan Aisa=Padrenuestro (Padre para adornar o ataviar(se).
Nuestro); nuestro Padre celestial. aisakahkaikas (aisahkankas)=incapaz
aisabe (aisabi)=adiós; hasta luego (del de adornar o ataviarse.
verbo aisaia= aisabia). aisakahkaikira (aisakahkankira)=que
aisaia=hablar; platicar; conversar; dialo- puede adornarse o ataviarse.
gar; decir. aisakahkanka (aiskakanka)=atavío; a-
aisaia ra=al hablar; antes de hablar. dorno; adornamiento; embellecimien-
aisaia sip apia=no hay palabras para to.
describir; difícil de explicar. aisakahkras (aiskakras, aisahka-
binsi (binhsi) aisaia=hablarse a sí kras)=sin embellecimiento; sin atavío;
mismo. desaseado.
latan aisaia=hablar claro, con fran- aisakbaia=tenderse; yacer; echarse; esti-
queza. rarse.
“Lî mununhtara dimi aisaia”.=Hablar aisakbi kauhaia=postrarse.
de una manera oscura, no muy clara. aisakbaika=lugar donde se echa.
“Lî munuhntara dimras aisaia”.=Ha- aisakbaikas (aisakbankas)=que no
blar claro, sin rodeos. puede echarse o tenderse.
maprika ra aisaia=hablar de manera aisakbaikira (aisakbankira)=que pue-
indirecta, en parábola; no hablar muy de echarse o tenderse.
claro. aisakbanka=acción de echarse.
param aisaia=hablar claro, duro, con aisakbra=modo de aisakbaia.
franqueza. aisakbras=no echado o tendido.
pura praki aisaia=exagerar; hablar e- aisakwaia=echarse, tenderse, etc. (igual
xageradamente; agregar más. que aisakbaia).
pusbi aisaia=hablar en voz baja; susu- aisakwanka=acción de aisakwaia.
rrar; cuchichear. aisakwra (aisakra)=modo de aisakwa-
sâbi aisaia=hablar en secreto. ia.
tanta aisaia=hablar de manera senci- aisanka (aisinka)=plática; conversa-
lla. ción; dicho; relato; narración; discu-
tawa tawa aisaia=hablar lentamente, sión; lo hablado.
muy despacio. aisanka (aisan) kwahkaia=chismear; an-
twak aisaia=hablar corridamente (con dar metiendo cuentos.
el objeto de enredar a alguno). aisankas (aisinkas)=sin habla; incapaz
aisaika=lo que sirve para hablar; facul- de hablar; que no habla; que no puede
tad de hablar. hablar.
aisaikas (aisankas)=sin habla; sin facul- aisankira (aisinkira)=capaz de hablar.
tad para hablar; indecible; que no ha- aisara=modo y acción de aisaia.
bla; incapaz de hablar. aisaras=sin habla; sin hablar; no habla-
aisaikira (aisankira)=que puede hablar. do; que no habla.
248

aisasakbra=que se tiende o estira. cuentista; hablar de otro(a).


aisasara=hablador; hablantín; charlatán; aisisata, aisisatma, aisisatna=(él había
parlanchín; orador; el que habla mucho. hablado, tú habías hablado, yo había
aisasauhkra (aisasaukra)=que anda su- hablado).
cio y desaseado; el descuidado. aiska (alsut)=todo; entero; completo; to-
aisasawra=corruptible. tal; todos.
aisatka=el esposo de aisa diura. aiska aihwa=perfecto; todo entero.
aisatkika=padrastro. aiska pali=totalmente; enteramente.
aisauhkaia (aisaukaia)=arruinarse; es- aiska sut=totalmente; completamente;
tar desarreglado, sucio y desaseado. del todo.
aisawaia=arruinarse; pudrirse; corrom- aiska sut daukaia=completar; hacer
perse; descomponerse; dañarse; de- completo; terminar.
caer; aniquilarse. aiskakira=entero; enteramente; calidad
aisawaia (aisawan) lâka=corrupción. de ser entero.
aisawras ban kaia dukia=lo perdura- aiskakra (aisakakra, aisakahkra)=mo-
ble; lo incorruptible. do y acción de ataviarse.
aisawaika=parte por donde se corrompe aiskika=todo; totalidad; calidad de ente-
una cosa. ro.
aisawaikak=por la parte que se corrom- aiskura=eclipse.
pe. aiskura alkaia=eclipsarse.
aisawaikas (aisawankas)=incorruptible; kati aiskura=eclipse de la luna.
que no se arruina. yu (lapta) aiskura=eclipse de sol.
aisawaikira (aisawankira)=corruptible; aismamaia=cicatrizarse; entretejerse;
corruptivo; destructible; que se arrui- soldarse; pegarse.
na. aismamanka=cicatrización.
aisawan=arruinado. aisnawaia (snawaia)=endurecerse algo.
aisawan lâka=el vicio; la corrupción. aisringka (aisrinhka)=ligeramente; con
aisawanka=corrupción; ruina; daño; agitación.
descomposición; putrefacción. aisrukaia=cubrirse de; arroparse; cobi-
aisawra=modo y acción de aisawaia. jarse; abrigarse con ropa; estar envuel-
aisawras=incorrupto; que no se arruina. to o enrollado.
aisi (aisiki)=mi padre; padre mío. aisrukanka=arropamiento.
aisika=const. de aisa: el padre de. aisrukra=modo de arroparse.
aisi kaikaia=leer; discutir; deliberar; aisubaia (aisubi takaia)=nacer; parir;
conferenciar; consultar; razonar. dar a luz.
aisi kaikanka=lectura; discusión; deli- aisubaia latwanka=dolores de parto.
beración; consulta; conferencia. aisubi sakaia=dar a luz.
aisikak=por el padre. aisubaika=lo que sirve para parir o dar a
aisikas=sin padre; huérfano de padre. luz; lugar donde se efectúa el naci-
aisikira=que tiene padre. miento.
aisi smalkaia=instruir de boca, con pa- aisubaikas (aisubankas)=incapaz de
labras. nacer; incapaz de parir o dar a luz;
aisi wiaia=decir verbalmente. que no tiene facultad para parir.
aisin (aisan) daukaia=desear hablar. aisubaikira (aisubankira)=que puede
aisin (aisan) kwahkaia=ser chismoso, parir; que tiene facultad para parir o
249

dar a luz. aitwin kiaya=acacia de la sabana (sai-


aisubanka=nacimiento; parto; nativi- wan kiaya).
dad; alumbramiento. âiubulkra=que revuelve un líquido (de
aisubanka yua=cumpleaños; natali- ubulkaia).
cio. âiuhbra (âuhbra)=bramador.
aisubras=no nacido; sin nacer; innato. âiulbra (âulbra)=escritor; el que escri-
aisubrira=que pare. be; escriba; escribano.
aitabaikaia (ai tâ baikaia)=hacer fuer- âiulra (âulra)=jinete; montador; trepa-
zas; sostenerse; tenerse (sostenerse) dor.
firme. âiupra (âupra)=adormecedor; el que a-
aitabaiki (ai tâ baiki) winaia=dar gri- dormece.
tos; gritar con fuerza; vocear. âiurkbra (âurkbra)=gruñidor.
aitani=bueno; bastante; muy bien; sufi- âiusbra (âusbra)=husmeador; resopla-
ciente; cabal; exacto; correcto; perfec- dor de nariz.
to; formal; con razón; bien hecho; a- âiutbra (âutbra)=absorbente; chupador.
probado; justamente; suficientemente. âiutkra (âutkra)=chupador; absorbente.
aitani kat=perfectamente; correcta- âiutwra, âiutra (âutwra)=que ampolla;
mente; exactamente. absorbente.
aitanika=calidad de aitani. ai un kulkaia=estar triste o pensativo.
aitnikaia (aitikaia)=acostarse; recostar- aiuswaia=vanagloriarse; corromperse.
se; yacer; echarse. aiwakru (aiwahkru)=la voladora (cule-
aitnikaikak=por (medio) de la cama. bra ploma con cara manchada).
aitnikaikas (aitnikankas)=incapaz de aiwanaia=cantar; entonar.
acostarse. aiwanaia ra=al cantar; antes de can-
aitnikaikira (aitnikankira)=capaz de a- tar.
costarse. aiwani mayunaia=cantar alabando.
aitnikanka (aitikanka)=acción de acos- aiwanaika=facultad de cantar; lo que
tarse. sirve para cantar.
aitnikra=modo y acción de aitnikaia. aiwanaikas (aiwanankas)=sin cantos;
aitnikras=no acostado; sin acostarse; sin facultad de cantar; incapaz de can-
que no está acostado. tar; que no se puede cantar.
aituka pulaia=juguetear; corretear. aiwanaikira (aiwanankira)=cantable;
aitukbaia (con palhpura)=ajustar el de- que tiene facultad para cantar; de un
lantillo. modo cantado; con melodía o regocijo.
aitwakaia (aitwahkaia)=luchar (cuerpo aiwananka=canción; canto; cántico;
a cuerpo); competir; hacer fuerzas pa- himno.
ra. aiwanra=canto; modo de cantar.
aitwakanka (aitwahkanka)=lucha; aiwanras=sin cantar; no cantado; que no
contienda, combate. canta.
aitwakra (aitwahkra)=modo de aitwa- aiwaskaia=estar en estado de somnolen-
kaia. cia; estar en estado de debilidad o des-
aitwatwakra (aitwatwahkra)=lucha- gano.
dor; competidor; combatiente. Kalila ba aiwaskisa.=La gallina se ve
aitwiaia=(considerado vulgar y grose- enferma, débil.
ro): fornicar; hacer el sexo. aiwaskanka=acto de aiwaskaia.
250

aiwaskra=modo de aiwaskaia. drar; que tiene facultad para ladrar;


aiwawanra=cantor; el que canta; can- capaz de ser molido, pulverizado o a-
tante. masado; que tiene poder de moler.
aiwawakra (aiwawahkra)=el guardia; akbanka=acción de akbaia: ladrido.
guardián; velador; vigilante; celador. akbra=modo de ladrar; pulverización;
aiwitwaia (aihwitwaia)=mecerse; estar ladrido.
colgado de; tirarse de. akbras=sin ladrar; sin moler; no ladra-
aiwitwra (aihwitwra, aiwitra, aihwit- do; no molido; no amasado.
ra)=modo y acción de colgarse. akia=las plantas marinas.
âiya=mi hígado (de âuya). akima=la jáquima.
Âiya ra bri kamna.=Voy a acordarme. âkra=modo y acción de âkaia.
(Lo estaré recordando). akra=la espinilla; la canilla (F.P.E.: ai-
âiya tiwbia kaka=si me olvido; si se kra; amkra; ai akra).
me olvida; si llego a olvidarlo. âkra=una ubre llena.
akablakat (akablat, alkablakat, alh- âkras=sin hacer flotar.
kablakat, ahkablakat, ahtablakan, âks=hágalo flotar (de âkaia).
ahkablakan)=torbellino; la manga aks=muélalo (de akbaia).
marina. aksbil=carey.
âkaia=hacer flotar; lanzar al agua; dejar aksbil taya=concha de carey.
ir con la corriente o con el agua. aksent (aksint)=acento.
âkaika=lo que sirve para hacer flotar u- aksma=especie de infección de los pies.
na cosa. aksuk=erizo; el animal de cuatro ojos.
âkaikas (âkankas)=que no se puede ha- alabaster=el alabastro.
cer flotar. alade (alide, halade)=primero de enero;
âkaikira (âkankira)=que puede hacer fiesta del Año Nuevo; día de fiesta.
flotar. alade kaki=mes de enero.
akak=una especie de avispa; la avispa alah=completamente y de viaje.
“come carne”; avispón. alah swiaia=dejar o soltar quietamen-
akak=especie de lagartija venenosa te (suavemente).
manchada; escorpión toboba. alahbaia (alabaia, lahbaia)=bajar; re-
âkanka=acción de âkaia. bajar; aflojar; dejar bajar; arriar.
akaka (agaka)=un pez pequeño; la per- plagin (plakin) alahbaia=arriar la
ca tierna. bandera.
âkbaia=ver la palabra âkaia. alahbaika (lahbaika)=lo que sirve para
akbaia=moler; raspar; triturar; rumiar; bajar una cosa.
masticar; amasar; ladrar; pulverizar. alahbaikas (alahbankas, lahbankas)=
aya akbaia=moler maíz. que no se puede bajar o rebajar.
akbaika=facultad o virtud para ladrar; alahbaikira (alahbankira, lahbanki-
pulverizador; moledor; que muele; u- ra)=capaz de ser bajado o rebajado.
tensilio para amasar; cualquier cosa o alahbanka (lahbanka)=rebaja; bajada.
aparato para moler; triturador. alahbra (lahbra)=rebaja.
akbaikas (akbankas)=incapaz de la- alahbras (lahbras)=no bajado; no reba-
drar; que no se puede pulverizar, mo- jado.
ler o amasar. alahbrira (lahbrira)=que baja o rebaja.
akbaikira (akbankira)=que puede la- alahwaia (lahwaia)=bajarse; aflojarse.
251

alahwanka (lahwanka)=bajada; rebaja- para desgranar.


da. alhbaikak (albaikak)=por el desgrana-
alahwra (alahra)=modo de bajarse. dor.
¡alai! (¡alaih!)=¡ay!; expresión de dolor alhbaikas o alhbankas (albaikas o al-
u horror. bankas)=que no se puede trillar o des-
alai inaia=lamentar; llorar con lamen- granar.
tos. alhbaikira o alhbankira (albaikira o
¡alakai! (¡alakaih!, ¡aluih!)=expresión albankira)=que se puede trillar o des-
de susto, horror; ¡caramba! granar.
alala=flojo; suelto; cómodo. alhbanka (albanka)=desgranamiento.
alalika (alalka)=flojedad; la parte floja; alhbra (albra)=desgranamiento; modo
comodidad. de desgranar.
alami (alahmi)=hollín; mancha; sucie- alhni (alni)=gancho; que tiene forma de
dad (comp. lahlata). gancho; la parte ahorquillada de un
Alami Kangban=“Tocado de Mancha”; palo; la púa de un arpón.
“Manchado de Hollín”: nombre de u- alhnika (alnika)=const. de alhni (alni):
na comunidad de la RAAN, de manera el gancho de.
equivocada conocida también como A- alhnikak (alnikak)=por el gancho de.
lamikamba. alhnikas (alnikas)=que no tiene gancho.
alamikas=sin mancha; sin hollín. alhnikira (alnikira)=con todo y el gan-
alang (alanh)=compacto; justo; comple- cho; ganchudo.
tamente metido. alhningka (alningka)=el gancho; la
alang (alanh) dingkaia=meter justa- horquilla de.
mente. alhnira (alnira)=ganchudo.
alba=esclavo; siervo; sirviente; persona alhwaia (alwaia)=desprenderse; despe-
vil. garse de una cosa; caerse (las frutas de
alba lâka=esclavitud; estado de opre- un árbol).
sión. alhwaikak (alwaikak)=por la parte por
albanhka o albangka (albanhkia o donde se despega una cosa.
albangkia)=abismo; valle; barranco; alhwanka (alwanka)=desprendimiento.
precipicio; escarpa. aliar (alyar)=el cable.
albanhkak o albangkak (albanhkiak alimakta=especie de hierba venenosa,
o albangkiak)=por o por medio del perjudicial para el ganado.
barranco. alipina=jacinto acuático (flor).
albanhka ‘man (albanhkira)=barran- alkaia=agarrar; coger; asir; aferrar; la-
coso. zar; prender; tener; entender; capturar;
albika=const. de alba: el esclavo de. alcanzar; obtener; comprender; apre-
albohut (albuhut)=especie de árbol; es- hender; llegar.
pecie de chaparro. alki briaia=agarrar bien (muy fuerte).
alburuk=guavo (fruta silvestre), dulce y ¡Alki bri kap!=expresión para darse á-
pequeño. nimo mutuamente dos ó más perso-
alhbaia (albaia)=desgranar; pilar; tri- nas (¡Sabi bri kap!).
llar. alki kaikaia=palpar; examinar.
alhbaika (albaika)=trillo; trillador; des- alki takaskaia=detener; impedir; rete-
granador; desgranadera; lo que sirve ner; cesar; parar; agarrar.
252

bam alkaia=hacer una pequeña pre- almukka (almuka) taim (piua)=los


sa (con la mano), para lavar ropa o tiempos antiguos.
agarrar agua. alsat=de toda clase; varios.
siknis alkaia (takaia)=enfermarse. alsut=todos.
tru alkaia=curtirse la ropa. altaim (yu bani, piu o piua bani)=todo
upla dukia alkaia=robar; agarrar lo a- el tiempo; siempre.
jeno. altar=el altar.
alkaika=el mango; parte por donde se a- alus=áloe.
garra; agarraderas; agarradero; aside- alwami kiaykira=especie de planta me-
ro; cogedero; cogedor; tenedor; las te- dicinal: útil para tratamiento de la dia-
nazas; la cacha; el asa; el lazo. rrea.
alkaikak=por el mango, asidero, etc. alwan sakbaia=calumniar; hablar mal del
alkaikas (alkankas)=que no se puede a- que está ausente.
garrar; sin agarraderas, mango o asi- alwani (alwana)=trueno.
dero; incapaz de prender o aprehen- alwani inisa (kangbisa)=truena.
der. alwani lulkaia=tronar.
alkaikira (alkankira)=que puede aga- alwani mahbra=piedra de rayo (true-
rrar(se); que tiene agarradera, mango no).
o asidero; capaz de prender o aprehen- alwani pika=la pitahaya.
der. alwani tatatwisa=el trueno retumba.
alkalde (alkaldi)=alcalde municipal. alwani yumuhka=“yumuh” de trueno.
alkanka=acción y efecto de alkaia. alwani kânka (danta)=las pelotitas en
alkikira=de una manera agarrada. el pelo.
alkohol (alkahal)=alcohol. alwanka=const. de alwani.
alkra=modo y acción de alkaia. alwankira=con todo y el trueno; con el
alkras=que no agarra; no agarrado. trueno y todo; con truenos (alwanikira).
almanak=almanaque; calendario. alwan sakbaia (lahtubaia)=ninara ai-
almuk=viejo; anciano; crecido; anticua- saia: hablar mal de alguien a espaldas.
do; gastado. amaia=quemarse; chamuscarse; arder;
almuk asla=pizote solo; animal ma- incendiarse; encenderse; abrasarse; a-
cho andando solo sin hembra. sarse.
almuk nani=ancianos(as); los antepa- amaika=parte por donde se quema una
sados. cosa; quemador.
almuk sirpira=persona de una edad amaikak=por el quemador.
que no concuerda con su estatura, amaikas (amankas)=incapaz de que-
generalmente hablando de niños(as), marse; no inflamable; que no tiene
adolescentes y jóvenes. quemador.
almuk takaia=envejecer(se). amaikira (amankira)=inflamable; com-
almuk takan=envejecido; anticuado. bustible; fácil de arder o quemarse; in-
almuk nani lâka=tradición; costum- cendiario.
bres y leyes de los antepadsados. amaksa=abeja silvestre; especie de abe-
almukka=const. de almuk: mayor; de ja negra.
más edad; más viejo; el mayor; antigüe- amaku=especie de abeja.
dad; vejez; ancianidad; dedo mayor o de amakungkung=el abejarrón congo.
en medio (mihta almukka=almuka). aman=quemado.
253

¡aman!=¡cuidado!; cuidadosamente; con no está quemado.


prudencia. amrelia (amrilia)=sombrilla; paraguas.
aman dara walaia=entender; percibir. amuk (almuk) tisnika=el mayor de los
aman kaikaia=tener cuidado; cuidar- gemelos.
se; comprender; guardarse. amwaia (ami waia)=irse quemando.
¡aman kaiks!=¡tenga cuidado! âmya=tu hígado.
aman lukaia=considerar cuidadosa- âmya tiwan=se te olvidó.
mente. âmya tiwbiara=que no se te olvide;
aman plikaia=buscar con cuidado. no olvides.
aman walaia=prestar atención. an (bara)=y.
amanka=incendio; quemadura; quema- ¿an?=¿cuántos?
zón. ¿Upla an balan?=¿Cuánta gente vi-
amans (âman)=almendro; almendra no?
(planta medicinal): se usa para el tra- anansi=araña.
tamiento de la hipertensión. andasat=camisola.
amar (hamar)=martillo. andastan (andatan)=entendimiento.
amar mina=mango o cabo de marti- andat (handat)=cien.
llo. andris (andres, arins)=naranja (planta
amar pata=martillazo. medicinal): útil para la tos, fiebre y
amar sabaia=martillar; clavar con vómitos.
martillo. Andris=nombre de una comunidad a ori-
amarka=el martillo de. llas del Río Coco, entre Kiwas Tara y
amaska=especie de abeja silvestre. Klampa, aguas abajo de Waspam.
ambuk (hambuk)=molestia; necedad. andris dusa=naranjo.
ambuk (hambuk) takaia=molestar. andris laya=naranjada; jugo de naran-
amen=amén. ja.
ametist (ametis)=la amatista (piedra pre- andris nasla=naranjal.
ciosa). andris swahni=naranja agria.
amikira=de un modo ardiente o encen- Andris Tara=nombre de una comuni-
dido. dad sobre el Río Coco, aguas arriba de
ami luaia=quemarse por completo; re- Waspam y abajo de Siksa Yari, en el
ducirse a cenizas. sector de los raudales.
amnin (amning)=el vislumbre; la no- andris taya=cáscara de naranja; la cu-
ción o idea vaga; significado; signifi- lebra (bejuquillo).
cativo (de una manera vaga en la men- angkaia=quemar; asar; abrasar; incen-
te). diar; alumbrar; pegar fuego; hornear.
amninka (amningka)=const. de amnin. brit (bret, bred) angkaia=hornear
amninka briaia=empezar a compren- pan.
der; ver de prisa. angkaika=parte por donde se quema; a-
amninka briras=no tiene (tener) idea; sador; utensilio o aparato que sirve
no tiene (tener) noticias de. para hornear o quemar.
amra (amrika)=incendio; quemadura; angkaikak=por la parte que se quema.
modo de quemar. angkaikas (angkankas)=sin quemarse;
amra kîa=olor de fuego (quemado). incapaz de ser quemado.
amras=no quemado; sin quemarse; que angkaikira (angkankira)=que se puede
254

quemar o asar; fácil de quemar o asar. âo (âu) wiaia=afirmar; conceder per-


angkanka=quemadura; quemazón. miso; decir que sí; autorizar.
angkra=modo y acción de angkaia. âokira (âukira)=conveniente.
angkras=no quemado; no asado; sin apahkaia (apakaia)=ahorrar; guardar;
hornear. amontonar; economizar; alzar; conser-
angsar=pañuelo. var.
¿ani?=¿cuál?; ¿qué? lalah apahkaia=ahorrar dinero.
ani ani=cualquier(a). plun apahkaia=guardar (economizar)
ani ani ra=dondequiera; en cualquier comida o provisiones.
parte. apahkaika (apakaika)=lo que sirve pa-
¿ani ba?=¿cuál es? ra guardar cosas.
¿ani mapa ra?=¿a qué lado? apahkaikas o apakaikas (apahkankas
¿ani mata?=¿para dónde? o apakankas)=incapaz de guardar o e-
¿ani tani? (¿ani sait?)=¿a qué lado?; economizar.
¿por dónde? apahkaikira o apakaikira (apahkan-
¿ani wina?=¿de dónde? kira o apakankira)=conservable; que
¿anik?=¿por dónde?; ¿por cuál parte? se puede economizar o guardar.
animka=el sentido; el significado. apahkan pata=comida guardada; comi-
¿animna?=¿cuál? da para largo rato (muchos días, para
¿anira?=¿dónde?; ¿adónde?; ¿por dón- viajes largos).
de?; ¿en qué lugar? apahkanka (apakanka)=ahorro; el te-
ansa=ani. soro; lo guardado.
ansa ansa=ani ani. apahkra (apakra)=modo de apahkaia.
ansa ansa ra=ani ani ra. apahkras (apakras)=sin ahorrar; no e-
ansa munaia=contestar; responder; re- conomizado.
plicar. apaia=faltar; carecer; hacer falta de; no
anspik (anspit)=la palanca. tener suficiente.
ansukut=una especie de rana. âpaia=poner huevos.
antaman=una avispa, cazadora de las a- Apalka=ciudad debajo del agua y mora-
rañas. da del “liwa” (sirena) o dueño(a) del
antaman=cazador; montero; monteador; agua (cerca de la desembocadura de
descubridor de árboles de caoba, hule, Wangki Awala). Actualmente viven
etc. algunas familias indígenas.
anti=tía maternal (yapti diura). apanis=abierto; no denso; lugar raso o
antika=la tía de. desmontado.
antikaia=imitar; remedar. apanka=acción y efecto de apaia; lo
antikraist (antikrais)=anticristo. que hace falta.
antin=caza; cacería. âpanka=acción de âpaia.
antin takaia (waia, dimaia)=cazar; ir apas=acaso; incompleto.
de cacería; montear. apas takaia=estar acabándose; hacer
antin tatakra (uplika, dadimra)=ca- falta.
zador; montero; monteador. apaswaia=faltar; privarse de; negarse.
âo (âu)=sí; ya que. apat klakaia=trozar.
âo (âu) takaia=ponerse de acuerdo; apawa (apu)=lapa; guacamayo.
convenir; decir que sí. apî=apócope de apia; nada de importan-
255

cia; barbarismo en el habla. aras pata=(planta medicinal): coludo


apia=no; de ninguna mnera. y se usa para la infección cutánea o
apia kaka=si no; de otra manera. granos de la piel (mezclada con “es-
apia pali=de ninguna manera; no se cobilla amarga”); mata dolor; tam-
puede; imposible. bién útil para tratar el dolor de estó-
apia wiaia=negar; decir que no. mago, cólicos y otras enfermedades,
apil (apel)=manzana. al igual que contra los malos espíri-
apostel (apastel, apastil)=apóstol. tus.
apras=que no hace falta. aras plaplira (plaplapra)=caballo ve-
âpras=que no pone huevo. loz, corredor.
apu (apawa)=lapa; guacamayo; papaga- aras twi (twaya)=zacatillo (planta me-
yo. dicinal).
âpu=nada; que no hay; ausente; no está; aras ulaia=montar a caballo; andar
ninguno; carente. montado a caballo.
âpu daukaia=gastar todo; aniquilar; aras wainhka=caballo macho; gara-
exterminar. ñón.
âpu takaia=terminar(se); desaparecer; araska=const. de aras: el caballo de.
desaparecerse. araskas=sin caballo; que no tiene caba-
diara âpu=nada; no hay nada. llo.
plun âpu=no hay comida. araskira=que tiene caballos; con todo y
sibrin âpu=sin miedo. los caballos.
upla âpu=no hay nadie. arasku=por caballo.
âpukira=que no tiene nada; destituido. arba (arbar, harbar, harbor)=puerto.
âpu ra=a la nada. arbaia=gruñir; roer.
araih=pájaro picón (negro con amari- “dus arbaia”=disfrutar; gozar de algo
llo). temporal (dicho popular).
arait=sí; bueno; está bien. arikin (prari)=huracán; ciclón.
¡Arait, baha dauks!=¡Bueno, haga e- aring=cuerno; cacho; asta.
so! aringka=const. de aring: el cuerno de.
arari=culumuco o gato negro; nombre aringka pata=golpe con el cuerno.
de un animal montés, parecido al pe- aringka=animalito.
rro. aringkak=por los cuernos.
aras=enorme. aringkas=que no tiene cuernos; muco.
aras (ars)=caballo (F.P.E.: airaska, aras- aringkira=cornudo; con los cuernos y
ki; amraska, araskam; ai araska). todo.
aras âiulra (âulra)=jinete. ark (slaupka)=arca (de Noé y del Anti-
aras bîla mangka=freno; bozal. guo Testamento de la Biblia): awaia
aras kânka=estiércol de caballo; nom- watla.
bre de una flor (yutawa). arkbaia=crujir (los dientes); roer; rechi-
aras luhpia=hijo de caballo; potro. nar; mordiscar.
aras lupia=caballito; potro. arkbaika=lo que sirve para roer.
aras mairin=yegua. arkbaikas (arkbankas)=que no se pue-
aras munhta pala=la mantilla (colcho- de roer.
neta) de silla; pelero. arkbaikira (arkbankira)=que se puede
aras nina pala=la montura. roer.
256

arkbanka=rechinamiento o crujido de asla prakan=unido; junto.


dientes; roedura. asla prawaia=juntarse; unirse; reunir-
arkbra=modo de arkbaia. se; congregarse; aglomerarse.
arkbras=no rechinado o crujido. asla takaia=unirse; congregarse; jun-
arkensal (arkensel, arkinsal, arken- tarse; aglomerarse.
jal)=arcángel. asla tutukwaia=congregarse.
“arma”=arma. wal asla=en unión con.
aro (aru)=el ruido confuso. wal asla prawaia=encontrarse con.
Tuktan nani ba aru takisa.=Los niños aslika=la unión; calidad de asla.
están haciendo alboroto. asmala=uña; garra; casco; la zarpa
arp (harp)=arpa. (F.P.E.: aismala; amsmala; ai asmala).
âs=semi-encendido; que enciende oscu- asmala yumhpa=tres dedos (planta
ramente. medicinal): para tratamiento de la
âs iwaia=apagarse lentamente un fue- sarna y hongos de la piel.
go o lámpara. asmalak=por las uñas de.
asa (ahsa)=hacha (F.P.E.: asiki, aski; asi- asmalas=que no tiene uñas; sin uñas.
kam, askam, amsika; ai asika, ai aska). asmalira=que tiene uñas; con todo y las
asa lupia=hacha pequeña; hachita. uñas.
asa mina=cabo (mango) de hacha; asni=algo duro; basura, hojas secas, espe-
nombre de un pez. cialmente de musáceas (banano, pláta-
asa pata=hachazo. no, etc.).
asang=las alturas cubiertas de árboles; aspital (haspital)=hospital.
monte cerca del llano. asra wahia (aswra ‘man)=hoja seca de
Asang=nombre de una comunidad a ori- banano; las hojas completamente tos-
llas del Río Coco, aguas arriba de Was- tadas.
pam y abajo de Santa Isabel. aswaia=encogerse; marchitarse; que-
asasia=limón grande. marse.
asawan=maltratado por el viento. aswaia=arder; estar encendido; encen-
asdiura (asdura)=coloradilla. derse.
asdiura (asdura) pata=comida de aswi luan=se quemó todo.
coloradilla (planta medicinal). aswaika=parte por donde se quema la
asdurkas=sin coloradillas. leña; el campo retoñado.
asdurkira=que tiene muchas coloradi- aswaikas (aswankas)=que no puede en-
llas. cenderse o arder.
asika (aska)=const. de asa. aswaikira (aswankira)=que puede fá-
asla=junto(s); unido; en conjunto; con- cilmente encenderse o arder.
junto; juntamente; del todo; pegado; aswanka=acción de aswaia.
unánime; unido; aglomerado. aswikira=de un modo ardiente.
asla ikaia (kahbaia)=poner en orden. aswra (asra)=modo de aswaia.
asla kaubaia=canaletear en conjunto aswras (asras)=no encendido; no alum-
(todos juntos). brado; apagado.
asla paiwaia=reunir a; convocar. aswrika (asrika)=la llama o luz de un
asla pali=juntamente; muy unido(s). fuego.
asla prakaia=juntar; unir; reunir; con- atabrina (atabrin)=atebrina (pastilla
gregar; poner juntos. para controlar la calentura, muy co-
257

mún en el pasado). guir algo pagando su precio.


atahki (atahku)=cocodrilo grande; es- atki sasakra=redentor; salvador.
pecie de lagarto pequeño. atkaika=lo que sirve para comprar o
atakbaia=aplastar; disparar; dar palma- vender; lugar donde se compra o ven-
das. de cosas.
atakbanka=acción de atakbaia. atkaikas (atkankas)=no comprable; no
atakbra=modo de atakbaia. vendible; que no se puede comprar o
atak iwaia=desplomarse; caerse para- vender.
do; caerse de bruces; sentarse en cu- atkaikira (atkankira)=comprable; ven-
clillas. dible.
atakmuna (swaring)=especie de tortuga atkanka=compra; venta.
de agua dulce. atkra=modo y acción de atkaia.
atakni=chato; aplastado. atkras=no comprado o vendido; que no
atakwaia=renquear; aplastarse; achatar- compra ni vende.
se; estallar sin expeler el tiro. atula=especie de molusco univalvo.
atakwaikas (atakwankas)-=ncapaz de Atura (Sihkru, Pura Yapti)=ritual de
ser aplastado o achatado. celebración, encuentro y despedida
atakwanka=acción de atakwaia. del “isingni” (alma del muerto), luego
atakwra (atakra)=fácil de achatarse o de una breve plática con sus familia-
aplastarse; modo y acción de atakwa- res.
ia. atwaia=cojear; andar agachado; arras-
atakwras (atakras)=incapaz de ser a- trarse.
plastado o achatado. âu (âo)=sí.
atang (atanh)=a un lado; en el costado. au (aung)=una clase de piedra pómez
atang (atanh) aitnikaia=acostarse a que se encuentra en las playas del
un lado. mar.
atang (atanh) iwaia=recostarse por un aubaia=jalar; tirar; estirar; encoger; car-
lado. gar; mamar; peinar; rastrillar; chupar;
atang (atanh) waia=desviar(se); ir untar; sobar.
raspando. aubaia=correr; salir a torrentes (el río).
atangwaia (atanhwaia)=ladearse; andar aubi aubi mangkaia=sembrar ralo,
o caminar de lado. salteado.
atangwanka (atanhwanka)=acción de aubi briaia=inhalar.
atangwaia. aubi daikaia (sakaia)=arrancar.
atangwra (atangra)=modo de atan- aubi ulaia=dar un paso para arriba.
gwaia (atanhwaia). biara aubaia=sobar (hacer masaje al
atia=todo; todo eso; cada uno (por sepa- estómago).
rado). lî aubaia=subir la marea; jalar agua;
mairin atia=cada una es mujer; todas tener corriente (correntada) el río.
son mujeres. aubaia saika=linimento; remedio para
atkaia (con ra)=vender. frotar.
atkaia (con wina)=comprar; comerciar. rik aubaia=rastrillar.
atki briaia (bri kaia)=comprar. sîn aubaia=pescar con red.
atki sakaia=redimir; soltar a una per- tâwa aubaia=peinar; peinarse (el ca-
sona pagando lo que debe; conse- bello).
258

wakia aubaia=estirar los miembros auhanka=acción de auhaia; lluvia.


del cuerpo. auhbaia=llenar de; tomar carga; cargar
wîna aubaia=estirar los miembros; so- (un bote); cargar (un fusil); llenar con
bar, untar o ungir el cuerpo. carga cualquier cosa; abastecer; alma-
wingka (wînka) aubaia=respirar. cenar; empacar; meter cosas en casa,
aubaika=rastrillo; el encaje; el lazo; lo saco, baúl o caja.
que sirve para tirar, halar, peinar, un auhbanka=acción de auhbaia.
tar o ungir; corriente del río. auhbra=modo y acción de auhbaia.
aubaikak=por la parte que se hala. auhbras=no cargado, empacado, etc.
aubaikas (aubankas)=que no se puede auhika=const. de auhya; el arenal; la
tirar, halar, peinar, untar o ungir. playa pedregosa del río expuesta en el
aubaikira (aubankira)=fácil de halar, tiempo seco.
peinar, untar, ungir. kabu auhika=arena del mar; playa del
aubanka=acción de aubaia. mar.
aubi=a distancia; con intervalos. auhikas=sin arena; que no tiene arena.
aubi=algo delgado y flaco. auhikira=arenoso; con todo y la arena;
Aubia=espíritu maligno que roba el es- de un modo lluvioso.
píritu de la gente y causa su muerte: auhni=sabroso; exquisito; delicioso; ri-
señor (dios, dueño) de las montañas co (de comida); agradable.
(también conocido como unta dukia; auhni daukaia=hacer sabroso; condi-
lasa. mentar.
aubra=modo de aubaia; lo que arrastra; auhnika (aunhka)=el gusto (de cual-
corriente de agua; raudal; torrente. quier cosa); calidad de sabroso; la par-
lî aubra-corriente de agua o río. te sabrosa.
aubras=no halado. auhnikas (aunhkas)=insípido; que no
aubrika=const. de aubra; fuerte co- es sabroso; que no tiene parte sabrosa.
rriente de agua. auhnikira (auhnira)=que es muy sabro-
aubrika-cuando yo (tú) hale (hales). so, exquisito, delicioso.
¡Aubrika wap!=expresión popular para auhra=modo y acción de auhaia.
decir: ¡déle!; ¡déle viaje!; ¡vaya ¡; ¡va- auhras=que no llueve; sin llover; no llo-
mos para adelante! vido.
aubrikak=por la corriente de agua. auhsa=papagayo; lapa verde.
aubrira (aubaikira)=âiaubra. auhya=arena; playa; ribera; costa; lito-
audi=expresión de recuerdos que se en- ral; banco de arena (F.P.E.: auhiki; au-
vía a una persona; adiós (haudi). hikam; ai auhika).
audi wiaia=decir adiós, despedirse de. auhya mâ=arena; grano de arena.
¡auh!=¡caramba! Auhya Pihni=nombre de una comuni-
auh (auhni)=algo sabroso. dad en el sector llano del municipio
auhaia=caer (como la lluvia, granizo o de Bilwi, ubicada al sur de Santa Mar-
nieve). ta.
lî auhaia=llover. Auhya Pura=nombre de una comuni-
auhaika=parte por donde llueve. dad a orillas del Río Coco, cerca de
auhaikas (auhankas)=incapaz de llo- Raya Pura y Kiwas Tara, aguas abajo
ver; no lluvioso. de Waspam.
auhaikira (auhankira)=capaz de llover. auhya wina=de la costa; del litoral.
259

auhyak=por la playa, costa o ribera. aunhkas (auhni âpu)=insípido; sin sa-


auhya ‘man=lleno de arena; arenoso. bor agradable (buen sabor).
auka=nombre de un árbol: el cortés; auns=la onza.
(planta medicinal): para tratamiento ausa=la lapa verde.
de infecciones bacterianas de la piel. aut sakaia (latara sakaia)=echar fuera;
Auka=nombre de una comunidad al nor- destituir.
te de Wangki Awala (Río Coco), en auya=se va (de waia).
suelo hondureño. âuya=hígado (F.P.E.: âiya; âmya; ai âu-
auka=la culebra “sapo de tierra”; una ya).
especie de sapo de cuero suave. âuya balaia=satisfacerse; complacer-
auka tara=una especie de tortuga ma- se.
rina negra grande. Witin plun kasak pin, sakuna âuya
aukam=bonito; lindo. balras.=Él comió bastante, pero no
aukampura (aukam pura)=lindo; boni- pudo satisfacerse.
to; hermoso; muy bonito; precioso; âuya mâ=pensamiento; idea; mente;
bello. memoria; entendimiento; destreza;
Baha tuktika mairin lika aukam pura el tino; la maña.
sa.=Esa muchacha es muy bella. âuya mahsis=olvidadizo; desmemo-
âukas (âwas)=sin cuerda. riado; que no tiene entendimiento.
aukbaia=hacer pedazos con los pies o âuya mâira=escrupuloso; inteligente,
los dientes; hacer crujir debajo de los de buena memoria.
pies cosas quebradizas. âuya tatiwra=olvidadizo.
aukbanka=acción de aukbaia. âuya tikaia=hacer olvidar; olvidar.
aukbra=modo y acción de aukbaia. âuya tiwaia=olvidarse.
aula=está llegando, viene (de balaia). ai âuya lap lap=muy olvidadizo.
aulala=achiote. ai âuya lap tiwan=se le olvidó com-
aulala wahia=hoja de achiote (planta pletamente.
medicinal), buena para la hepatitis, ai âuya tiwisa=se le olvida (se le pier-
diarrea con sangre y otras enferme- de el hígado).
dades. wan âuya ra briaia=no olvidarse de
âulbra (âiulbra)=escritor; el que escri- (wan kupia kraukaia).
be; secretario. wan âuya warbaia=tener náuseas; te-
aulma=estás llegando, viniendo (de ba- ner ganas de vomitar.
laia). âuyak=por el hígado.
aulna=estoy llegando, viniendo (de ba- âuyamakira (âuya mâkira)=muy ca-
laia). paz; experto; sabio; muy discreto; ma-
âulra (âiulra)=jinete; el que monta; ñoso.
montador. âuyapah=gozoso; satisfecho; contento;
auma=te vas; te estás marchando, yendo complacido; regocijado (F.P.E.: âiya-
(de waia). pah; âmyapah; ai âuyapah).
auna (auni)=me voy; me estoy mar- âuyapah daukaia=satisfacer; conten-
chando (de waia). tar; saciar.
aungka=nombre de un ave. âuyapah lâka=satisfacción; contenta-
aunhka=el gusto (de cualquier cosa); ca- miento.
lidad de sabroso; la parte sabrosa. wan âuyapah kaia lâka=el estar con-
260

to; feliz. awalka=const. de awala.


âuyapah takaia (kaia)=contentarse; awalkas (awalas)=sin río.
estar contento; complacerse; satisfa- awalkira=que tiene ríos.
cerse. awanak=nombre de un árbol: quitacal-
âuyapahkas=no satisfecho; malconten- zón.
to. awang=nombre de un árbol.
âuyapahkira=muy contento; lleno de awang (awangni)=algo jiboso.
gozo; contentamiento. awangka-wangka=de trecho en trecho.
âuyas=que no tiene hígado; olvidadizo. awangki=grande; algo grande; puestos a
âuya platka=especie de yerba parecida espacios los unos de los otros.
a la anémona. awangki sipaia=hilvanar.
âuya saika=yerba santamaría. awangnika=giba; joroba.
awa=cordón; cinta; cuerda; hilo; correa; awanka=acción de awaia; flotación.
mecate (F.P.E.: aiwia; amwa; ai awka). awar=hora.
awa puka=bramante fino. awar (awer)=especie de árbol útil para
kiulh awa=cordel (para pescar). hacer palancas; tatiscán (sulakra).
tukta (tuktan) awa=cordón umbilical. âwas (âwkas)=sin cuerda.
waisku awa=cuerda para el arpón. awas=árbol de pino; el ocote; antorcha;
wan kupia awa=cuerdas del corazón; (planta medicinal): para tratamiento
expresión de amor: nuestro amado. de problemas respiratorios y enferme-
wan twisa awa=la atadura de la len- dades de la piel.
gua; el frenillo. Awas Bîla=nombre de una comunidad
awa wila=correa. al noroeste de Wangki Awala (Río
awaia=flotar; mantenerse a flote; ir a- Coco), en suelo hondureño.
rrastrado por la corriente. awas buhkaia=matar pescados a la luz
awaia watla=arca flotante (similar a la de ocote o antorcha.
que se menciona en la Biblia). awas buhkra (buhkrika)=antorcha.
awi waia=ir flotando; alejarse flotan- “Awas Dawanka”=dios (dueño) del
do. pino (mitología).
awaika=flotador; boya. awas kiahsa=pino tierno, sin brea, no
awaikak=por el flotador. resinoso.
awaikas (awankas)=que no puede flo- awas mâ=cono: semilla de pino.
tar; que no tiene flotador. awas mâka=la brea; resina.
awaikira (awira)=flotable. awas mâka kîa yamni (painkira)=in-
awak=negro. cienso.
awala=río; bahía; laguna; lago (F.P.E.: a- Awas Tara=nombre de una comunidad
walki; awalkam; ai awalka). en el litoral norte del municipio de
awala bîla=cauce del río. Bilwi, ubicada al sur de Dakura.
awala kârma=la boca del río; la fuen- Awas Tingni=nombre de una comuni-
te; el surco del río. dad mayangna en el sector llano sur
awala un=ribera; orilla de un río. del municipio de Río Coco (Wangki
awala wihta=río arriba; nacimiento o Awala).
cabecera del río. awas wahia=acícula (hoja de pino).
awalak=por el río. awaspi=el ocotillo; pino blanco (madera
awalanak=el árbol copalchi. preciosa).
261

awas yula=especie de pajarito de color ayka=const. de aya: el maíz de.


rojo y gris. ayungka (ayaungka)=maíz tostado y
âwika=const. de âuya: el hígado de. molido; pinolillo.
awikira=de un modo flotado. B
awil=el cedro pochote (espinoso). ba=el; la; los; las.
âwira (âuyira)=con todo y el hígado; waitna ba=el hombre.
que tiene hígado. bîp nani ba=las vacas.
awira (awikira)=encordado; que tiene ba’=baha.
cordel; con todo y la cuerda. ¡Ba’ bris!=Está bien que te pase eso; ¡re-
awka=const. de awa. ciba eso! (expresión popular).
awka=cuando flote (de awaia). babaikra=rajador; rompedor; el que di-
awra=modo de awaia; persona inútil; el vide.
flotar; lo que está arrastrado por la co- babaiwra=frágil; delicado; quebradizo;
rriente (F.P.E.: awriki; awrikam; ai aw- fácil de rajarse.
rika). babalhra (babalhwra)=el que abanica o
awrika=modo de flotar. sopla; batidor (de alas).
¡ay!=¡ay! babalra=el que viene.
aya=maíz (F.P.E.: ayki; aykam; ai ayka). babanhkra=el que llena.
aya akbaia=moler maíz. babanhwra (babanhra)=que puede lle-
aya almuk=maíz seco (viejo). narse; el que llena.
aya krikaia=cortar maíz; tapiscar. babapra=el que planta, coloca o fija una
aya kura=maíz tierno; mazorca tierna. cosa; plantador; fijador.
aya nasla=maizal; finca de maíz. babaskaia=hacer una masa.
aya pihwan=maíz listo para cosechar- babasni=babatni.
se. babaswaia=irse inciertamente; andar de
aya wauhaia=moler maíz. una manera incierta o desatinada.
ayak taih dakbaia=trozar de un solo babaswaia=crujir.
machetazo, etc. babat=algo pegajoso.
ayak ayak dakbaia=cortar en pedaci- babatakra=botador.
tos. babatankra=engordador.
ayak ayak wapaia=andar con pasos babatni=pegajoso; viscoso; adhesivo;
altos. glutinoso.
ayalila=zorzal cenzontle. babatnika=la viscosidad; la gomosidad;
ayan (aiyan)=hierro; plancha. lo glutinoso.
ayan (aiyan angkaia, daukaia, tai- babatnikak=por la parte pegajosa.
baia)=planchar ropa. babatnikas=que no es pegajoso.
ayar=empleo. babatnikira (babatnira)=que es muy
ayar (ra) aimakaia (dimaia)=engan- pegajoso.
charse en un empleo (empresa, com- babatwaia=hacerse pegajoso.
pañía). babawra=que se acuesta; que se agacha.
ayar mamunra=el empleador; el que babiakra (biabiakra)=adelgazador.
emplea. babikiu=una clase de plataforma peque-
ayar munaia=arrendar; alquilar; em- ña (se usa para derribar con hacha ár-
plear (en un trabajo). boles grandes).
ayar uplika=jornalero; empleado. babikra=enterrador; cubridor.
262

babisbra=que hace picadillo; que rompe bahia=nombre de un pez; pez guabina.


en pedazos. bahki=vano; inútil; sin valor; sin prove-
babiulhwra (babiulhra)=que chispea. cho; por gusto; de balde; nada; nada
babring (bapring)=pendiente; chapa (ú- importante; insignificante; de nada;
sese kiama-lula). indigno; común; gratis.
babrira (brabrira)=poseedor; posesor; bahki aisaia=hablar de balde, inútil-
tomador; recibidor. mente.
babuhbra=limador. bahki balaia=venir por nada; venir de
babuhkra=el que alumbra con antorcha. visita; venir de balde.
babukra=levantador; el que levanta; el bahki baman (‘man)=de balde.
autor. bahki briaia=recibir regalado (de bal-
babukutbra=el que abre; abridor. de); tener sin comprometerse.
babukutwra (babukutra)=fácil de a- bahki buaia=pararse sin trabajo.
brirse. bahki kulkaia=aborrecer; despreciar;
babulkra=doblador; torcedor. menospreciar; odiar.
babulwra (babulra)=flexible; fácil de bahki kulkankira=despreciable; de-
doblarse. testable.
babura=el que se levanta; el que se pa- bahki lâka=la vanidad; la costumbre
ra. sin provecho.
pruan wina babura=el que se levanta bahki pali=sin valor alguno; que no
de la muerte. sirve para nada.
upla mapa babura=que se levanta bahki ra lakaia=hacer ineficaz; inva-
contra la gente; opositor; rebelde. lidar.
babuskra=mojador. bahki waia=ir en vano (de balde, inú-
babuswra (babusra)=mojador. tilmente).
bagus=vago; ambulante. bahki wark takaia=trabajar sin suel-
baha=ese, esa, eso, esos, esas; aquel, a- do; trabajar de balde.
quella, aquello; tal. diara bahki=nada.
baha kat=hasta allí; ahí nomás. wan wîna bahki kulkaia=negarse; sa-
baha (ba) mita=por eso. crificarse; despreciar el cuerpo.
baha nani=esos(as); aquellos(as); e- bahkia=cansancio; respiración corta
llos(as). (F.P.E.: baihkia; bamhkia; ai bahkia).
baha tuktika nani=esos(as) niños(as). bahkia krawaia=cansarse mucho;
bahak (bâk)=por allí. suspirar.
bahamna=por eso; entonces; por cuyo bahkia takaia=cansarse; arrojar vien-
motivo; por esa razón; por tanto; por to.
consiguiente; siendo así; porque; a wan bahkia saika=remedio para la
causa de. respiración corta (cansancio).
bahamuna (bahmuna)=de la clase; de bahkias=que no se cansa; incansable.
esa clase; tal; semejante; algo pareci- bahkira=que se cansa mucho; capaz de
do. cansarse.
bahanak (bahnak)=árbol conocido co- bahkibura=especie de golondrina ena-
mo virola o palo de sangre. na.
bahara (bâra)=allá; allí; ahí; en eso; en bahna=cima; cumbre; caballete (de la
aquello; donde. casa); techo; coronilla; cráneo.
263

bahna lupia=socarrén del techo. baila ra luaia=cruzar a la otra ribera


lal bahna=coronilla (de la cabeza). (el otro lado).
bahna latwan kaia=doler el cráneo. bailak=por el otro lado; por cerca de.
bahna tâ=el pico (punta) del techo; el bailapia (baila apia)=hace mucho tiem-
lomo. po; no es cerca.
utla bahna=techo; tejado. ¡Baila balan!=¡Hace tiempo (rato) que
wan lal bahna=el cráneo. vino!
bahnira=que tiene cima o techo. bailas (bailkas)=sin lados.
baibil (baibel)=biblia. bailka=cercanía; proximidad; la parte
baibil (baibel) lâka=ley de la biblia; frente a.
la enseñanza bíblica. bailira (bailkira)=que tiene lados.
baibil (baibel) nina=nombre bíblico. bailkas=el gemelo que queda cuando el
baibil (baibel) uplika=personaje bí- otro está ausente o ya muerto.
blico. bailkira=los gemelos.
baikaia=rajar; partir; reventar; romper; baisikil=bicicleta.
hacer estallar; quebrar; hender; parir. baiwaia=estallar; estrellarse; explotar;
kupia baikaia=enojar; hacer que una rajarse; reventarse, romperse; quebrar-
persona se enoje. se; brotar; salir (el sol); brotar (las flo-
iskika baikaia-golpear salvajemente; res); germinar (las plantas); dividirse;
golpear sin piedad, violentamente; nacer.
maltratar (término vulgar). kupia baiwaia=enojarse.
luhpa baikaia (aisubaia)=parir hijo; kupia baiwan=colérico; bravo.
dar a luz. kupia baiwanka=la cólera; enojo; dis-
pauta baikaia=rajar leña. gusto.
baikaika=lo que sirve para rajar cual- kupia baiwan lâka=el enojo; la ira.
quier cosa. tar baiwaia=estrellarse o rajarse por
baikaikas (baikankas)=que no se puede completo.
rajar o partir. tar baiwan lâka=la división; la sepa-
baikaikira (baikankira)=rajable; divisi- ración.
ble; que se puede partir. baiwaika=parte por donde se rompe o
baikan piua (yua)=el cumpleaños. quiebra una cosa.
baikanka=rompimiento; fractura; hendi- baiwaikas (baiwankas)=incapaz de
dura; división; explosión; la parte; la quebrarse o romperse.
rajadura; sector. baiwaikira (baiwankira)=frágil; quebra-
baikankak=por la hendidura, rajadura, dizo; capaz de quebrarse o romperse.
etc. baiwanka=fractura; rompimiento; esta-
baiki sakaia=dividir; partir. llido; rajadura.
baikra=modo y acción de baikaia. baiwankak=por la parte rajada.
baikras=no rajado, dividido, etc. baiwi takaia=dividirse; separarse de;
baila=cerca; cercano; inmediato; al lado; nacer.
cerquita; pronto; ya. baiwra=modo y acción de baiwaia;
baila wala (ra)=al otro lado; dirección quebrantable.
opuesta. baiwras=no quebrado.
baila=una de las riberas de un río, lagu- baiwrika=que sale impulsado.
na o lago; un lado. kupia baiwrika=la cólera; enojo.
264

wan baiwrika=la basca; el regüeldo. bal kaikaia=visitar; venir a ver.


bâk (bahak)=por; por allí; a través de. bal luaia=pasar; pasar por; venir a pa-
bâk sakaia (bâk saki briaia)=esco- sar.
ger; seleccionar. bal takaia=suceder; llegar a ser; salir
bak=en pedazo(s). fuera; aparecer(se).
bak bak (bakbak, kuswa pata)=san- bal ulaia=subir.
guinaria (planta medicinal): útil para bal waia=irse; pasarse.
tratamiento de cálculos biliares y o- balaika=parte por donde viene.
tras enfermedades. balaikas (balankas)=que no viene; no
bak bak ‘man=muy quebradizo. venidero.
bak krikaia=quebrar por la mitad. balaikira (balankira)=venidero; que
bak kriwaia=quebrarse por en medio. puede venir.
bakana=nombre de un árbol. balanka=venida; advenimiento; llegada.
bakahnu (bakanu)=juntamente; en con- balas=tierra; balastre.
junto; todos juntos; unidamente; uná- balhbaia (balbaia)=abanicar; volar; ba-
nimemente; todos a una sola vez. tir las alas.
bakbaka (tbakbaka)=especie de palo balhbaika (balbaika)=abanico; algo pa-
de las ciénagas. ra aventar.
bakbakia=que se rompe fácilmente; es- balhbaikas o balbaikas (balhbankas o
pecie de palo (lulasara). balbankas)=que no puede abanicar o
bakita=el bastón; baqueta. batir las alas.
bakramana (bakrabana)=banano pe- balhbaikira o balbaikira (balhbanki-
queño; banano dátil. ra o balbankira)=que puede abanicar
bakriki (bakkriki)=la mitad; medio. o batir las alas.
mani bakriki=medio año. balhbanka (balbanka)=batida (bati-
bâks (tupit, tuput)=caja; cajón. miento) de alas.
baku=así; de esa manera; como; lo mis- balhbra (balbra)=modo de abanicar o
mo; ya que; tal; parece que; de ese batir las alas.
modo; probablemente; tan. balhbras (balbras)=que no abanica ni
apia baku=posiblemente no. bate las alas.
baku baman=así nomás; solamente. balhwaia (balwaia)=ondular.
baku bara (ba ra, bamna)=por eso; balianta=nombre de una planta y su fru-
entonces; de modo que; por lo tanto; ta; el camote morado (traído de los in-
así que; por consiguiente. dígenas guaimíes).
baku kaka=si es así; siendo así. balianta talia=morado; color morado.
baku kan (kata)=así era; entonces. bâlka=const. de bâl: la bola de.
baku sa=así es. balka=const. de balaia: al venir; cuando
bakul=demonio. venga.
bakul yumuhka=“yumuh” del diablo. balra=modo de balaia.
bâl=bola; pelota. balras=sin venir; no venido; que no vie-
bal=venga (imperativo de balaia). ne.
balaia=venir; llegar. balsam (marasa)=bálsamo.
bal dimaia=entrar. baman=único; solo; singular; solamen-
bal iwaia=descender; bajar(se); venir te; exclusivamente; no más que; tan.
para abajo; apearse. baha baman=sólo eso; nada más; eso
265

es todo. banhkras=no llenado; sin llenarse.


bambador=correa para sostener maleta banhta=punta.
o carga. dus banhta=copa de árbol.
bami=tortilla de yuca; jigote de maíz. banhta ra=en la punta (copa).
bamna=porque; pues; puesto que; ya banhtak=por el techo.
que; así; siempre; continuo; sin fin; per- banhtas=que no tiene techo.
petuamente; todavía; aún; sin ningún banhtira=que tiene techo.
motivo o razón; sólo así. wan bîla banhta=el paladar.
¿ban apia?=¿no es así? banhwaia=llenarse; estar lleno.
ban apia pali sa=seguro que no es así. banhwaika=lo que sirve para llenar(se).
ban baku=seguramente; parece que sí. banhwaikas (banhwankas)=que no
ban ban=así así, etcétera. puede llenarse.
ban kaia=estar(se) así; estar sin fin; vi- banhwaikira (banhwankira)=capaz de
vir para siempre. llenarse.
ban kaia ra=perdurable; a la eterni- banhwanka=la plenitud; llenura.
dad; eternamente. banhwi=todos.
ban kaia ban kabia (ban kabia ban upla banhwi ba=toda la gente.
kaia ra)=para siempre jamás; eterna- banhwira=meseta.
mente. banhwra (banhra)=llenura.
ban kra si=quizás es así. banhwras (banhras)=que no está lleno.
ban sa=está lo mismo; está igual. bani=cada uno; todo.
ban sakuna=no obstante; sin embargo; kumi bani=cada uno.
a pesar de eso; empero; aún así; aun- bank=banco.
que. banks=nube; banco de arena.
ban swih tikaia (ban swika tiwaia)=de- bapaia=poner; eregir; plantar o sembrar;
jarlo perder; perdonar una falta. levantar; clavar en la tierra; construir;
Ban swis.=Déjelo; déjelo así; no se mo- anclar; fijar; parar; fundar; pararse fir-
leste. me; instituir; establecer; pagar.
bandis=bandido; bandolero. ban bapi buaia=vencer o aguantar las
bangbang (bang bang, tibang)=conejo. tentaciones.
bangkil=pulsera; brazalete. bapaika=que sirve para plantar o sem-
bangni=con voz baja y clara. brar; lugar donde se planta o se siem-
banhkaia=llenar; atestar; rellenar; satu- bra; anclaje.
rar; hinchar; cumplir. bapaikas (bapankas)=que no se puede
banhkaika=lo que sirve para llenar. sembrar o anclar.
banhkaikas (banhkankas)=que no se bapaikira (bapankira)=que se puede
puede llenar. sembrar o plantar.
banhkaikira (banhkankira)=que se bapanka=fundación; fundamento; plan-
puede llenar. tación; base.
banhkanka=acción de llenar. slaup bapanka=el anclaje.
banhki=lleno; repleto; completo. bapra=modo de bapaia.
banhki daukaia=llenar. bapras=no plantado; no clavado; no an-
banhkia=cuesta; barranco. clado.
banhkikira=que está muy lleno. bapring=arete; la chapa.
banhkra=modo de llenar. bar=boca de río; barra.
266

bara=y; como; cuando. batakaika=parte o lugar donde se bota


bâra (bahara)=allí; mientras; entonces. una cosa; lo que sirve para botar, tum-
baranda=pórtico; corredor. bar o derribar.
bargen (bargin)=pacto; contrato. batakaikas (batakankas)=que no se
bargen (bargin) munaia=embargar puede botar, tumbar o derribar.
algo a alguien. batakaikira (batakankira)=que se pue-
barhkura (barkura, balkura)=barracu- de botar, tumbar o derribar.
da (pez). batakanka=botada; tumbamiento.
barhwaia (birhwaia)=estar colgado en batakra=modo y acción de batakaia.
el aire; aflojar. batakras=que no bota; sin botar.
baril=barril; cañón de escopeta. batana=gordo; grasa; aceite; manteca;
barka=const. de bar. pomada (para el cabello).
barkas=que no tiene desembarcadero. batana aimakaia=ponerse pomada en
barli (barli mâ)=cebada. el cabello.
barnis=barniz. batana aubaia=aceitar; sobar con po-
bâs=patrón; jefe. mada.
bas=estése; sea; quédese (imperativo de batana dusa=el olivo.
kaia. kisuma (kisu mâ) batana=el aceite de
basala=nombre de un bejuco; bejuco a- yolilla.
margo; barbasco (planta medicinal): kwirku batana (batanka)=gordura o
útil para tratar la mordedura de ser- manteca de cerdo.
piente. También usada para matar pes- batana laya=aceite.
cado en las lagunas. lat batana (batanka)=manteca.
baskit (basket)=canasta; canasto; cesta; batanira=gordo; regordete; gordiflón;
cesto. corpulento; obeso; que es muy gordo.
basna=estumecimiento. batanka=la gordura; la parte gorda; gra-
basna daukaia=entumecer(se). sa; cebo.
basna yabakaia=decir palabras mági- batankaia=engordar.
cas para entumecer. batankaika=engordadera(o).
basni=entumecido. batankaikas (batankankas)=que no se
basni=pereza. puede engordar.
basnika=entumecimiento. batankaikira (batankankira)=que se
basnikas=sin entumecimiento. puede engordar.
basnikira=que causa entumecimiento. batankak=por la gordura.
basni takaia=entumecerse. batankanka=engorde.
bastar (bastard)=bastardo; ilegítimo batankas=que no tiene gordura; sin gor-
(minapakra=mina pakra). dura.
“basura”=basura. batankira=que tiene gordura.
“basura” watla=basurero. batankra=engorde.
baswaia=amontonarse; hacerse una ma- batankras=no engordado; sin engordar.
sa. batanwaia=engordarse.
bat=bate. batanwaika=lo que sirve para engordar-
batakaia=botar; tirar al suelo; derribar; se.
echar por tierra; dejar caer; tumbar; batanwaikas (batanwankas)=incapaz
derrumbar; derrotar. de engordarse.
267

batanwaikira (batanwankira)=capaz males.


de engordarse. bawra=modo de bawaia.
batanwanka=engorde. bawras=sin agacharse; que no se aga-
batanwra (batanra)=modo de engor- cha.
darse. bayaska=ceremonia de lavar a los he-
batanwras (batanras)=que no se en- chizados por un hechicero.
gorda; sin engordarse. bayonet=bayoneta.
batil=botella (F.P.E.: baitilka; bamtilka; beks=la pena; la inquietud; tristeza; có-
ai batilka). lera; enfado.
batil lupia=botellita. beks briaia (takaia)=estar afligido o
batri=batería. agobiado; estar enojado; disgustarse.
bats=lanchón. benk=cabaña; rancho; choza; población
batsi (batchi)=pez barbudo de agua dul- formada de cabañas; cabañal.
ce; el bagre. bents (bens)=banco; banca; banco largo.
Batsi Laya=nombre de una comunidad ber (bir)=cerveza.
en el sector llano del municipio de beril=el berilo.
Río Coco (Wangki Awala). Anterior- berilaya (biaralaya, biara laya)=el li-
mente estuvo asentada a orillas del cor intoxicante.
río. besbal=béisbol.
batu=canoa; pipante grande. biabiakra=adelgazador.
batuk=por canoa. biabiawra=que se pone flaco o delgado.
bauha=abultado; grueso; protuberante. biabiulhwra (biabiulhra)=que chispea.
baul=arcón grande de madera; platón de biaira=mi vientre (de biara).
madera (de caoba u otra madera fina). biakaia=enflaquecer; adelgazar.
bauman=piloto, conductor (de cayuco o biakaika=lo que sirve para enflaquecer.
canoa); el que rema en la proa. biakaikas (biakankas)=que no se puede
bawa=opulento; algo rico (en posesio- enflaquecer.
nes). biakaikira (biakankira)=que se puede
bawa (bawika)=la protuberancia. adelgazar.
bawaia=agacharse; inclinarse; humillar- biakanka=enflaquecimiento; adelgaza-
se; resignarse; echarse; acostarse; pos- miento.
trarse; hacer la genuflexión; someter- biakra=modo de adelgazar (de biaka-
se; estar sujeto a. ia).
bawaika=cubil. biakras=no enflaquecido, adelgazado.
bawaikas (bawankas)=incapaz de acos- biangkaia (biangki daukaia)=nivelar la
tarse o agacharse. tierra.
bawaikira (bawankira)=capaz de acos- Biani=(antigua forma de sacrificio indíge-
tarse o agacharse. na): el acto de matar un animal domés-
bawanka=acción de bawaia. tico a favor de una persona y luego co-
bawi=agachado; algo agachado. mido por todos los familiares e intere-
bawikira=sumiso; humilde. sados.
bawikira (bawan) lâka=la humildad. biainka=la comida preparada por el he-
Bawisa=lugar ubicado al norte de Tron- chicero; el plato sabroso.
quera y al sur de Waspam, poco poblada biara=el abdomen; vientre; barriga; es-
y usada más para siembra y cría de ani- tómago; los intestinos; parte interior
268

de cualquier cosa; centro; entrañas; biara tarka (tarkika)=intestino grue-


panza; tripas; mondongo (F.P.E.: biaira, so; estómago; mondongo.
biarki; biamra, biarkam; ai biara, ai biara (biar) untra=hueco por dentro;
biarka). no estéril.
biara banhkaia=satisfacer; llenar el biara uplika=el extranjero; gente de
estómago. otro país.
biara banhwan (pamni)=estómago biara wila (biara-wila)=faja; cincha;
lleno; panza llena. el cinturón.
biara baikaia=abrir el abdomen; ope- biara yahpira=barrigón; barrigudo;
rar; herir. panzón.
biara bîla=vientre. biara=central; lejano; remoto.
biara buaia=estar de parto; tener do- biarak=por el estómago.
lores de parto. biaralaya (biara laya)=el licor intoxi-
biara kalik alkaia=tener empacho es- cante.
tomacal como efecto de mezcla de biara ra=en el estómago; fuera; en la
diferentes comidas. parte interior.
biara klauhan (klauhanka)=dolor de biaras=que no tiene vientre; sin panza.
estómago, panza, etc. biarira=preñada; embarazada; que tiene
biara kuntri (kuntrika)=el país extran- estómago; con todo y las tripas.
jero. biarputs=barrigudo; panzón; timbón.
biara krawaia=defecar; cagar. biauskira (biaurskira)=flaco; enflaque-
biara latwan (latwanka)=dolor de es- cido; flacucho.
tómago. biawaia=adelgazar(se); enflaquecerse;
biara lauya (lawya)=lombriz; pará- consumirse.
sito intestinal. biawaika=lo que sirve para adelgazar.
biara laya=líquido del estómago. biawaikas (biawankas)=incapaz de en-
biara lungku (biar’ lungku)=barri- flaquecerse.
gón; panzón; timbón (generalmente biawaikira (biawankira)=capaz de en-
se refiere a los niños). quecerse.
biara mâ=fruto del vientre; cual- biawan=flaco; delgado.
quier cosa en forma de bulto o pelo- biawanka=delgadez; adelgazamiento;
ta en el estómago (biara mâka). enflaquecimiento; flaqueza.
biara para (biarapara, biarpara)= biawi=algo flaco o delgado.
estéril; la mujer o animal hembra que biawra=modo y acción de biawaia.
no puede tener hijos. biawras=no enflaquecido; gordo.
(wan) biara plapaia=tener diarrea. bibat=especie de lagartija.
biara plapan (plapanka)=diarrea; di- bibi=bebé; niño tierno; nene; nena.
sentería. “bibi siksa”=hambruna; tiempo duro
biara plapan (sakan) saika=purgante; por falta de alimento; el “niño ne-
remedio contra la diarrea. gro” (lenguaje popular).
biara prawan=la mujer que ya no bibit=algo húmedo; algo caliente; algo
puede parir más hijos. seco y algo mojado.
biara puskan=cólico. bibitni (bibitwi)=húmedo.
biara sirpika=intestino delgado; las bibitnika=humedad.
tripas. bibitnikas=que no tiene humedad.
269

bibitnikira (bibitnira)=que tiene hume- bil (bel)=campana; un insecto que suena


dad. como campanita.
bibitwaia=humedecer(se). bil (bel) inaia=sonar la campana.
Bihmuna (biuhu muna)=nombre de una bil (bel) inisa=suena la campana.
comunidad ubicada en el sector este de bil (bel) kangbaia, lingbaia o pruka-
Waspam hacia el lado este. ia=tocar la campana.
bihu (biuhu)=hicaco; árbol melastomo; bil (bel) watla=campanario.
nombre de una clase de fruta; uva sil- bila=relativo a decir.
vestre (planta medicinal): usado para Yaptikam bila utla ra isti wama wisa.=
tratamiento de infecciones renales. Dice tu mamá que vayas pronto a la
bîk (bek)=saco. casa.
bik (big, bek) takaia=pedir; suplicar; bîla=boca; dentro; interior; abertura; ori-
rogar. ficio; entrada; portal; paso; camino;
bik (big, beg) tatakra)=el que suplica; palabra; idioma; lengua; espacio; la
mendigo. anchura; el centro; la vía; el mandato;
¡bika!=¡mira!, ¡he aquí! (al fin de una el mensaje; la voluntad (F.P.E.: bîli; bî-
frase): por cuanto. lam; ai bîla).
bikaia=enterrar; sepultar; cubrir; tapar; bîla aihwakaia (aiwahkaia)=acechar.
ocultar; acechar, hacer algo secreta- bîla aisaia=hablar un idioma; hablar
mente. una palabra.
bikaia ra=al enterrar. upla bîla aisaia=hablar otro idioma.
biki kaikaia=mirar a hurtadillas; es- bîla aisanka=lenguaje; idioma; habla.
piar. bîla alhnira=mentiroso; embustero;
pura-bika=la tapa; cobija. perverso.
pura bikaia=esconder; cobijar. bîla bahna=el paladar.
pura-bita=el tapón. bîla baikra=la voz.
raiti ra bikaia=enterrar en el cemente- bîla bîla=que tiene muchas partes, a-
rio. berturas.
sula bikaia=cazar a espera; espiar el bîla bin=el babeo; ruido de la boca.
venado. bîla blikaia=mandar una razón; man-
bikaika=lugar para sepultar; sepultura; dar a decir.
sepulcro; cementerio. bîla briaia=emboscar; no dejar a al-
bikaikas (bikankas)=que no puede ser guien salir de un lugar.
sepultado. bîla bruhkaia=hablar dormido.
bikaikira (bikankira)=que puede ser bîla buhni=la boca seca; sediento.
sepultado. bîla dahra=relato; una razón dada a vi-
bikan=enterrado. va voz; proverbio.
Miguel Bikan=nombre de una comunidad bîla dakawaia=probar; tener ansias de
en el sector del llano, al sur de Waspam comer.
y del Río Coco (Wangki Awala). bîla dakbaia=interrumpir; contradecir.
bikis bikis=el plátano maduro. bîla damnira=alguien de palabras dul-
bikra=modo y acción de bikaia. ces; zalamero.
bikras=no enterrado; no cubierto. bîla dura=glotón.
“biksat” (bigchat)=adinerado; millona- bîla kahwaia (kakahwaia)=tartamu-
rio; acaudalado (del inglés). dear.
270

bîla kaikaia=esperar; aguardar. marga.


wan kanra diara bîla kaikaia lâka= bîla takaski aisaia=hablar con mode-
la esperanza (bîla kaikan kâka). ración.
bîla kaikanka=espera; expectativa; bîla tani=adentro; la parte de adentro;
esperanza; expectación. la parte interior.
bîla kakauhrira=tartamudo. bîla tani ra=en el interior; por aden-
bîla klaskaia=ayunar; privarse de co- tro.
mida y bebida. bîla tara (yahpa)=ancho; la voz alta.
bîla kum=un bocado (de comida); una bîla tâski=boca sucia; malas palabras.
palabra. bîla twak aisaia=hablar pesado; ha-
bîla kwâkaia=bostezar; abrir bien la blar corridamente.
boca. bîla unta=cavidad.
bîla kwâwra=boquiabierto. bîla untra=hueco.
bîla lalalwi=con palabras dulces. bîla walaia (bîla wali daukaia)=obe-
bîla laya=saliva; baba. decer.
piuta bîla laya=el veneno de la cule- bîla wala ra lakaia=traducir a otra
bra. lengua.
bîla layira=insaciable; que se babea bîla walras (wali daukras)=desobe-
mucho. diente.
bîla lulkaia=desobedecer. bîla wangnira=mentiroso.
bîla maihsa (maihsira)=glotón; co- bîla warbi lakaia=forzar las palabras.
melón. bîla wawalra=obediente.
bîla ‘man=vacío; vacante; hueco. bîla yahpika=anchura.
bîla mangka (mangkaika)=freno; bo- bîla yahpira=bocón.
zal. bila-bila=especie de árbol útil para ha-
bîla mangkaia=enfrenar; indicar. cer palancas y sirve como leña (sulah-
bîla mangki aisaia=tartamudear. kra).
bîla paiwaia=llamar; mandar a buscar. bîlak=por la abertura; otra vez; una y o-
bîla pam aisaia=hablar con dureza. tra vez; seguidamente.
bîla piatu=no poder hablar bien; difi- ai bîlak waia=regresar por donde vi-
cultad en el hablado (como en el ca- no.
so de los niños). bîlam=tu boca.
bîla prakaia=callar; tapar la boca. bilam (bilim, blim, bilum)=sardina.
bîla prawaia=cerrarse la boca; dejar de bilam wahia=especie de planta.
hablar. bilapau (bilapauni=bîla pauni)=pez
bîla priskaia=poner bozal; cerrar la roncador, de boca amarilla.
boca; no permitir hablar. bilara=dentro; adentro.
bîla sawaia=maldecir; blasfemar; de- bîlas=mudo; sin habla; que no tiene bo-
cir injurias. ca; el silencioso.
bîla sirpi=angosto; estrecho. bîlas daukaia=hacer callar.
bîla sirpika=la parte estrecha. bîlas takaia=quedarse callado, sin ha-
bîla skalwaia=balbucear. bla; faltarle qué decir; enmudecer.
bîla sukra=la palabra suelta; palabra bîlira=que tiene boca; con todo y la bo-
vulgar. ca.
bîla tahpla=palabra picante; la boca a- biliwai=una especie de árbol (bulwa-
271

yang). mado; de sobra; por demás.


bilk (belk, belt)=faja, cinturón. bînka=const. de bîn: la viga de.
bîlka=const. de bîla; el interior de. binka=const. de bin: el ruido de; soni-
bilka (belka)=const. de bil: la campana do; tono; resonancia.
de. bînkas=sin viga.
bîlkak=por el mismo camino; otra vez. binkas=sin ruido o bulla.
bilkara=durante; en el interior de; otra bînkira=con todo y la viga.
vez; por otra parte. binkira=ruidosamente; con todo y el
bilkas (belkas)=que no tiene campana. ruido.
bilkira (belkira)=con todo y la campa- binoka (klisnika)=la segunda cosecha
na; que tiene campana. de una siembra de arroz (binuka).
bilkiwita=una especie de pez del mar. bins (snik)=frijoles.
bilkka (belkka)=const. de bilk: la faja bins nasla=plantación de frijoles; fri-
de. jolar.
bilku=la inflamación de la encía (wa- binskas=sin frijoles.
wal). binskira=que tiene frijoles; con todo y
billai (bîl layira)=babosa (plaga que a- los frijoles.
taca los siembros de frijoles). binsi (binhsi, binsis)=sin ruido; quieto;
biltamaya (bîla tamaya)=el monte que solo.
retoña en una milpa rozada, pero no binsi (binhsi) aisaia=hablar calladito.
quemada. binsi (binhsi) swiaia=dejar a alguno
Bilwas Kârma=nombre de una comuni- silenciosamente.
dad en el sector llano, cerca del Río Co- binsi (binhsi) pura sunaia=orar solo.
co al lado este de Waspam, ubicada en- binu (binuka)=granos que quedan des-
tre Saupuka y Klar. pués de cosechar.
Bilwi=ciudad cabecera de la Región Au- bîp=vaca; la res; toro; ganado vacuno.
tónoma Atlántico (RAAN), conocida bîp lâkan=cecina.
también como Puerto Cabezas. bîp kraskira=vaca furiosa; toro bravo.
bilwihta=zorrillo (planta medicinal): sir- bîp layira=vaca lechera.
ve como tranquilizador (a los niños bîp lupia=ternero; ternerito.
tiernos). bîp mairin=vaca.
bîn (bim)=viga; horcón. bîp pata=madero negro (planta medi-
bin=ruido; bulla; sonido. cinal): buena para diferentes tipos
bin baikaia=bramar. de infecciones en la piel.
bin baiwaia=llegar un sonido al oído. bîp pata pliska=pastizal.
bin daukaia=hacer ruido, bulla; hacer bîp pata watla=el pesebre; lugar donde
un alboroto. come la vaca.
bin lap tiwan sa=se extinguió o desa- bîp subaia=ordeñar vaca.
pareció (como el sonido). bîp taya=cuero de vaca, curtido o cru-
bin lap lap=lentamente una y otra vez. do; el chilillo.
bingkala=el camarón blanco. bîp tialka=la ubre de vaca.
bingkura (binhkura)=excremento de bîp tialka laya=leche de vaca.
gallina; la parte líquida del excremen- bîp tialka batana (batanka)=la nata
to de las aves; porquería; hediondez. de la leche.
binhsi (binsi, ahbinsi)=sin ruido; no lla- bîp wainhka=toro.
272

bîp wîna=carne de res. bisingwaia=prender de los árboles como


bîp aringka=la acacia cornizuelo; cuer- racimo.
no de vaca. bisiura (bisura)=hace poquito; hace rati-
bîpka=const. de bîp: la vaca de. to.
bîpkas=que no tiene vacas. biskit=galleta.
bîpkira=ganadero; que tiene ganado bisnis=negocio; asunto; el interés; lo
(vacas); con todo y el ganado. que nos ocupa.
birau (birauh)=lombriz de tierra. bisnis daukaia=hacer negocios.
birhwaia (birwaia)=estarse colgado en yang silp bisnis (bisniski)=es asunto
el aire. mío.
biriku (beriku, beriko)=burro; asno; bisniska=const. de bisnis.
asna; borrico. bisop (bisup, bisap)=obispo.
bisbaia=despedazar; desmenuzar; sepa- bisu=una especie de carcinoma.
rar; esparcir; desgarrar; picar; hacer biswaia=hacerse pedazos o triturarse.
pedazos; hacer picadillo; triturar. bit (bet)=apuesta.
bisbaika=lo que sirve para picar, tritu- bit (bet) alkaia (munaia)=apostar.
rar. bita=tapa; tapadera.
bisbaikas (bisbankas)=que no se puede bitap daukaia=cuadrar madera antes de
picar o triturar. aserrar.
bisbaikira (bisbankira)=que se puede bitap pulaia=ir una embarcación con su
picar o triturar. vela contra el viento.
bisbaira (bisbai tara)=nombre de un a- bitar (betar, yamni)=mejor; bueno; a-
ve; el pájaro güis. gradable; útil; amable; provechoso;
bisbanka=trituración. bondadoso; cariñoso.
bisbaya=comida típica miskita: una co- bitar (betar) daukaia=mejorar; en-
mida hecha con la masa del banano o mendar.
guineo cuadrado enterrado y hedion- bitar (betar) takaia=mejorarse; en-
do; hediondo; fétido; el hedor; cual- mendarse.
quier cosa hedionda. Servía como medio bitikaia=hilar; tejer, doblar; plegar.
de sobrevivencia en los tiempos de de- bitikaika=lo que sirve para tejer; cual-
sastres naturales (inundación). quier aparato para hilar; el huso.
bisbaya baiwisa=hiede algo. bitikaikas (bitikankas)=que no se pue-
bisbayka=hedor; fetidez; hediondez. de tejer.
bisbaykas=que no tiene hedor. bitikaikira (bitikankira)=que se puede
bisbaykira=muy hediondo; que tiene tejer.
hediondez. bitikanka=acción y efecto de bitikaia.
bisbiltara (bisbil tara)=especie de mos- bitikra=modo y acción de bitikaia.
careta grande. bitikras=no tejido; sin tejer.
bisbra=modo y acción de bisbaia. bitni=caluroso; caliente; calor; sofocan-
bisbras=no picado; no triturado. te.
bisi=últimamente; hace poco; hace algún bitni=el bramante retorcido.
tiempo; recién; recientemente. bitni=el lado sotavento o abrigado; la
bisi balan=recién venido. calma.
bisi pali=hace poco; recientemente. bitnika=const. de bitni; calor; doblez.
bisin (besin)=palangana. bitnikas=sin calor; frío.
273

bitnikira=caluroso; muy cálido. blablahwra (blablahra)=pleitista; dis-


bitu=tibio; algo caliente; algo caluroso. putador; contendor; que le gusta dis-
bitu daukaia=entibiar; hacer tibio al- cutir.
go. blablakra=enredador.
bituka=tibieza. blablas (blablasa)=masa pegajosa; su-
biuhu (bihu)=nombre de una clase de cio; andrajoso; el nene rechoncho.
fruta (F.P.E.: biuhki, biuhuki; biuh- blablat=comida no bien cocida, todavía
kam, biuhukam; ai biuhuka). media aguada.
biuk (piuk) munaia=gritar tras (los pe- Mairin ba rais blablat piakan.=La
rros). mujer cocinó un arroz medio agua-
biul biul (biulh biulh)=que chispea. do (no muy seco).
biulwaia (biulhwaia)=chispear; fla- blablikbra=que patalea.
mear; quemarse por una parte sola- blablikra=el que envía; remitente; per-
mente; extenderse. seguidor; seguidor.
biulwaika (biulhwaika)=parte por don- blagins (blakin)=cera para lustrar zapa-
de chispea. to.
biulwaikas o biulhwaikas (biulwan- blahwaia=pelear; reñir; disputar; discu-
kas o biulhwankas)=incapaz de chis- tir; debatir; contender; argumentar;
pear. pendenciar (también se dice blawaia,
biulwaikira o biulhwaikira (biulwan- kwalhwaia).
kira o biulhwankira)=capaz de chis- blahwaika=lo que causa contienda; dis-
pear. puta, discusión.
biulwanka (biulhwanka)=chispeo. blahwaikas (blahwankas)=indiscutible.
biulwra (biulhwra, biulra, biulhra)= blahwaikira (blahwankira)=disputa-
modo de chispear. ble; discutible; contencioso.
biulwras (biulhwras, biulras, biulh- blahwan lâka=lucha; disputa; contien-
ras)=no chispeante; que no chispea. da; contención; querella; argumento;
biulwrika (biulhwrika, biulrika, debate.
biulhrika)=chispeo. blahwanka=disputa; contienda; debate;
biungwaia (biunhwaia)=chispear. argumento.
biungwrika (biunhwrika, biungrika, blahwra (blahra)=modo y acción de
biunhrika)=chispeo. blahwaia.
bla=borracho; ebrio; embriagado; el vér- blahwras (blahras)=que no discute; sin
tigo; el desmayo; mareado (F.P.E.: blai- disputa.
ka; blakam; ai blaka). blain (blainkira)=ciego.
bla kaia=estar borracho. blaira (blaiora)=el aturdimiento; ma-
plun bla=sufriendo hambre; muerto de reo; náusea; el ataque.
hambre; sumamente hambriento. blaistu (blestu, blistu)=obligado; por
bla takaia=emborracharse; embriagar- fuerza; forzosamente; tiene que.
se. blaka=const. de bla.
bla tara (basli)=especie de planta me- blakaia=enrollar; enredar; enroscar; en-
dicinal: útil para tratamientos de marañar; arrollar.
mareo (bla tara saika). blakaika=lo que sirve para enredar o en-
blabla (bla bla) pulaia=jugar rodando; volver.
jugar dando vuelta, hasta marearse. blakaikas (blakankas)=que no se puede
274

enredar o enrollar. blik=de repente; por completo.


blakaikira (blakankira)=que se puede blik dingkaia=meter; introducir.
enredar o envolver. ban yu blik=todo el día.
blakanka=acción de enredar; enredo; yu blik diman=se ha puesto el sol.
envoltura; la madeja. Baha waitnika lika yu blik, yu blik ai
blakas=no borracho; sobrio. nasla ra aimakisa.=Ese hombre pasa
blakat=el huso; el malacate. día a día (todos los días) en su finca.
blakin=pasta para lustrar zapato. blik yaia=dar.
blakin dusa=cepillo para lustrar. blikaia=mandar; enviar; perseguir; se-
blakira=ebrio; borracho; que se marea o guir.
desmaya. mata blikaia=mandar a llamar.
blakpipa (blak pipa)=pimienta (planta nina blikaia=seguir; seguir a.
medicinal): buena para tratamientos blikaika=lo que sirve para enviar.
de los parásitos y otras enfermedades. blikaikas (blikankas)=que no se puede
blakra=modo de blakaia. enviar.
blakras=no enredado; no envuelto. blikaikira (blikankira)=que se puede
blakwaia=enredarse; enmarañarse; en- enviar o mandar.
rollarse. blikanka=envío; mandado.
blakwaika=parte por donde se enreda u- blikan uplika=el enviado; el mensajero;
na cosa. emisario.
blakwaikas (blakwankas)=incapaz de blikka waia=despedir; mandar.
enredarse. blikbaia (mina blikbaia)=patalear; dar
blakwaikira (blakwankira)=fácil de patadas; patear; hacer cabriolas.
enredarse. blikbaika=lo que sirve para patalear.
blakwan=confundido; enredado; enma- blikbaikas (blikbankas)=incapaz de pa-
rañado. talear.
blakwanka=enredo. blikbaikira (blikbankira)=capaz de pa-
blakwra (blakra)=modo de blakaia. talear.
blakwras (blakras)=no enredado o en- blikbra=modo de blikbaia.
rollado. blikbras=sin patalear; que no patalea.
blanhkit (blankit)=colcha; frazada. blikrika=al enviar.
blas=cera; el cerumen; moco; mocosi- blikrira=que envía; fácil de enviar.
dad; la costra. blîks=envíelo (de blikaia).
blasbaia=hacer una masa pegajosa. bliks=déle una patada; patalee (de blik-
blasblasa=la ropa bien sucia. baia).
blasi=antiguo; hace mucho, el tiempo blikwaia=patalear.
antiguo; en tiempos pasados; antigua- blim (bilim, bilam)=sardina (pececillo).
mente. blimis=nombre de un árbol.
blaska=const. de blas. blinhka (blingka)=especie de loro pe-
blaskas=que no tiene moco o cera. queño.
blaskira=ceroso; mocoso. blis (bles)=bendición.
blastak=una especie de hormiga grande. blis (bles) munaia=bendecir.
blaswaia=hacerse en una masa pegajosa. blis (bles) munanka=bendición.
blibli (blihbli)=nombre de un pez; el blisinka (blesinka, blesenka)=const. de
guapote. blis: la bendición.
275

blisinkas (blesinkas, blesenkas)=sin testa.


bendición. bradaks=especie de codorniz.
blisinkira (blesinkira)=bendito; que tie- brahbaia (brakaia, brahkaia)=dejar me-
ne bendición; con todo y la bendición dio quemada una finca o plantación.
(blesenkira). brahwaia=quemarse a medias.
blistu (blestu, blaistu)=por fuerza. braidil=freno (que se pone al caballo).
bliti (blitu)=el gorgojo de arroz; carco- braka=pantorrilla; canilla; la tibia=hueso
ma. (F.P.E.: braika; bramka; ai braka).
blu (sangni)=azul; azulado. brakak=por la canilla.
blu dingkaia=azular (ropa). brakas=que no tiene canilla.
blubus=incordio. brakika=sobras; restos; el chingaste.
blubuskira=que tiene incordio. brakira=que tiene canilla.
bluka=const. de blu; azul; lo azul. brakis=salobre.
“bodega” (diara auhbaia watla)=bode- bramaia=enjambrar.
ga. bran=hierro para marcar reses o anima-
boa=especie de halcón nocturno (wâri les; fierro.
yula). bran angkaia=herrar; poner fierro.
bobuni (bubuni)=el viento que trae llu- braras=una especie de codorniz.
via. bras=bronce.
bolts (bults)=tuerca; tornillo. braskaia=hacer oscuro; manchar.
boltskas (bultskas)=que no tiene tuer- braswi=muy indistinto; oscuramente.
cas. brat (brad)=caldo; jogote; la comida
boltskira (bultskira)=que tiene tuercas; medio sólida hecha de maíz molido y
con todo y las tuercas. carne.
bordong (burdung)=bastón. bratka=el chingaste; lo sobrante.
bra (libra, librah)=amigo de corazón; brawaia (con insla)=quemarse por una
amigo íntimo. parte.
bra=flauta; el pífano; una clase de bam- brens (brenska)=cerebro.
bú pequeño; canilla. briaia=tener; obtener; coger; conseguir;
bra puhbaia=tocar la flauta o el pífa- recibir; aceptar; desposar; lograr; al-
no. canzar.
bra tara=el carrizo. briaika=lo que sirve para tomar, recibir,
bra tara mâ=fruto o semilla del carri- etc.
zo: molido y cocido con leche y a- briaikas=que no se puede tener.
zúcar es un rico atol. briaikira=que se puede tomar; recibide-
brabra=chayul; la plaga; mosca. ro; aceptable.
brabribalra (bra bribalra)=traedor; el bribalaia (bri balaia)=traer; atraer.
que trae. bribalaika (bri balaika)=lo que sirve
brabrira=el dueño; el que recibe o tie- para traer una cosa.
ne; poseedor; posesor; tomador; reci- bribalaikas (bri balaikas)=que no se
bidor. puede traer.
lal mana brabrira=cobrador de im- bribalaikira (bri balaikira)=que se
puestos. puede traer; fácil de traer o atraer.
brabrukwra (brabrukra)=murmura- bribalanka (bri balanka)=traída.
dor; gruñón; refunfuñador; el que pro- bribalra (bri balra)=traída.
276

bribalras (bri balras)=no traído. brit (brid, bred) puskan saika=leva-


bribrit (bribri, britbrit)=el guajiniquil, dura.
nombre de un árbol y su fruta comes- brit (brid, bred) saikas=pan sin leva-
tible; guavo pequeño de río; (planta dura.
medicinal): buena para tratar enferme- britka (bridka, bredka)=el pan de.
dades causadas por los malos espíri- britkas (bridkas, bredkas)=que no tie-
tus. ne pan.
brih balaia=bribalaia (bri balaia). britkira (bridkira, bredkira)=que tiene
brih waia=llevar; conducir. pan.
brih waika=cualquier cosa para llevar britput (brikput, bredprut)=fruta de
algo. pan; el masapán.
brih waikas=que no se puede llevar. brogans=zapatones.
brih waikira=que se puede llevar. bros (brus)=cepillo; brocha.
brih waika=llevada. bruhta=el cangrejo rojo.
brih wara=llevada. brukwaia=quejarse; murmurar; refunfu-
brih waras=no llevado. ñar; protestar de; obedecer de mala
brikput=fruta de pan. gana.
brikput wahia=hoja de fruta de pan brukwanka=murmuración; queja; pro-
(planta medicinal): útil para los diabé- testa; murmullo.
ticos, para curar de la presión alta y brukwankas=brukwaikas (sin queja).
para aliviar dolores musculares. brukwra (brukra)=modo de brukwaia.
briks=puente; el ladrillo. brukwras (brukras)=sin queja; que no
brin=él (ella) recibió (de briaia). se queja.
brin daukaia=desear; querer; anhelar; brum (pahbaika)=escoba; la planta es-
ansiar. cobilla.
brin daukanka=deseo; anhelo. brum aubaia (pahbaia)=barrer; echar
Utla kum brin ai daukisa.=Deseo tener suertes.
una casa. brum prakprakia=el mozote.
¿Daiwan kum brin mai daukisa?= brum siksa=San Antonio (planta me-
¿Deseas tener un animal? dicinal): útil para tratamientos de
brinka=apetito vehemente de algo; el bronquitis y otros problemas.
deseo ardiente; la necesidad. brum sirpi=escobilla (planta medici-
brinkas=briaikas. nal): para tratamientos de efectos
brinkira=briaikira. del veneno de la serpiente y otros
brira=modo de recibir. malestares.
briras=sin recibir; no tomado. brum tahpla (tahplira)=escoba o es-
brisal (bri sal)=trayendo; teniéndolo y cobilla amarga (planta medicinal):
acercando. se usa contra la infección cutánea
brisal (bri sal) aik=tráigamelo. (mezclada con el “coludo”); también
brisis ( bresis)=tirantes de pantalón; a- se conoce con el nombre de brum
brazadera. tahpla sirpi.
brit (brid, bred)=pan. brusbaia=acepillar; machacar; magu-
brit (brid, bred) âiangkra=panadero. llar.
brit (brid, bred) angkaia=hornear brusbaika=lo que sirve para machacar o
pan. acepillar.
277

brusbaikas (brusbankas)=que no se buhkaia=alumbrar con ocote.


puede machacar o acepillar. inska buhkaia=matar peces alumbran-
brusbaikira (brusbankira)=que se pue- do con ocote.
de machacar o acepillar. karas buhkaia=cazar lagartos.
brusbanka=acción de brusbaia. buhkaika=antorcha.
brusbra=modo de brusbaia. buhkaikas (buhkankas)=que no se pue-
brusbras=que no acepilla ni machaca. de alumbrar (con antorcha).
bruswaia=acepillarse; magullarse; ma- buhkaikira (buhkankira)=que se pue-
chacarse. de alumbrar (con antorcha).
bruswanka=acción de bruswaia. buhkanka=acción de buhkaia.
bruswra (brusra)=modo de bruswaia. buhki=especie de árbol fructífero.
bruswras (brusras)=sin acepillarse. buhkra=modo de buhkaia.
bû (bo)=lazo; cinta. buhkras=no alumbrado.
buaia=pararse; estar de pie; levantarse; buhni=seco; cuajado; espeso; de poca
despertarse; resucitar. profundidad.
pruan wina kli buaia=resucitar; le- buhni daukaia=hacer espeso algo.
vantarse de la muerte. buhni takaia=secarse; mudarse de ro-
buaika=paradero; lugar o sitio donde se pa (al estar mojado).
para. kwala buhni=ropa seca.
buaikas (buankas)=incapaz de pararse lî buhni=agua de poca profundidad.
o levantarse. plun buhni=comida seca o sólida.
buaikira (buankira)=capaz de pararse o buhnika (bunhka)=la parte seca; poca
levantarse. profundidad; espesor; espesura; densi-
buanka=parada; levantamiento. dad; consistencia.
bubi=pájaro bobo; gaviota; ave del gé- buhru (limi buhru o buhuru, buh-
nero de los pelícanos. kru, pus wail)=el tigrillo; gato cerval
bubuhni=viento seco del norte. o gato montés.
bubunhkaia (bubungkaia)=hacer ron- buhut (buhutni)=nublado; turbio (el a-
chas; causar inflamación. gua); gris; pardo; fangoso; ensuciado
bubunhwaia (bubungwaia)=formarse (líquido).
roncha; hincharse; inflamarse. buhutkaia=poner gris; hacer fangosa o
bubunhwanka (bubungwanka)=acción turbia el agua.
de bubunhwaia. buhutkaika=lo que sirve para hacer tur-
buh=algo espeso o denso; algo seco. bio.
buhbaia=estregar; fregar; limar; raspar. buhutkaikas (buhutkankas)=que no se
buhbaika=cosa para limar. puede hacer turbio.
buhbaikas (buhbankas)=que no se pue- buhutkaikira (buhutkankira)=que se
de limar. puede hacer turbio.
buhbaikira (buhbankira)=que se pue- buhutkra=modo de buhutkaia.
de limar. buhutkras=que no enturbia.
buhbanka=limadura. buhutkrira=que hace turbio.
buhbra=modo de limar. buhutni=sucio (el agua u otro líquido).
buhbras=no limado. buhutni daukaia=enturbiar; ensuciar el
buhbu=especie de oruga peluda veneno- agua.
sa. buhutni takaia=enturbiarse.
278

buhutnika=calidad de buhutni. bukilkak=por la hebilla.


buhutnikas=que no es turbio. bukilkas=sin hebilla.
buhutnikira=muy turbio o fangoso. bukilkira=que tiene hebilla.
buhutwaia=hacerse fangoso, turbio o bukima=especie de arbusto con fruto
sucio (agua); hacerse gris o pardo. violado.
buhutwaika=parte por donde se hace bukit (bokit, pel)=balde, cubeta.
turbio o fangoso. bukitkas=sin balde; que no tiene balde.
buhutwaikas (buhutwankas)=que no bukitkira=que tiene balde(s); con todo
es fácil de hacerse turbio. y el balde.
buhutwaikira (buhutwankira)=fácil de bûkka=nombre de un árbol (en Bocay).
hacerse turbio o fangoso. bûkka=el cuajar.
buhutwanka=acción de buhutwaia. bukka=const. de buk: el libro de.
buhutwra (buhutra)=modo de buhut- bukni=el zacate “cola de zorro”; una es-
waia. pecie de caña diminuta.
buhutwras (buhutras)=no enturbiado. bûkra=el levantamiento; alza; eleva-
bui=por. ción.
bûi (tbui)=especie de pájaro. bukra=allá; allí; ahí.
bûi=parándose; parado (de buaia). bukrak=por allá.
bûikira=de un modo parado o levanta- bukrara=allá; allí; más allá.
do. bukras=no levantado; sin levantar; que
buk (bok)=libro. no levanta.
buk (tbuk)=especie de pájaro semejante buksa=zahíno (zajino); pecarí; la jagui-
a la oropéndola. lla; el quequeo.
bukaia=levantar; parar; subir; elevar; al- buksa katwan=especie de paloma pe-
zar; exaltar; despertar; resucitar; sus- queña que canta “ocucú”; “el po-
citar; animar. zol”.
miski bukaia=alzar o levantar de un buksa mahbra=el (árbol) cachito;
golpe. huevo de zahíno (planta medicinal):
pruan wina bukaia=resucitar; levan- buena para tratamiento de verrugas
tar de la muerte. y contra malos espíritus.
bukaika=aparato o cualquier cosa para buksataya (buksa taya)=el dril azul;
levantar algo; elevador. la tela azulina.
bukaikas (bukankas)=que no se puede buksa wahia (wahri)=hoja de zahíno
levantar. (planta medicinal): sirve para el ma-
bukaikira (bukankira)=que se puede reo y dolores de muela.
levantar. bukutbaia (bukutkaia)=abrir; destapar;
bukanka=elevación; levantamiento; al- abrir puerta o ventana.
zamiento; subida. bukutbaika=parte por donde se abre u-
bukbaik=una parte; la mitad. na cosa; cosa para abrir; abridor.
bukbuk (tbukbuk)=velludo; especie de o- bukutbaikas (bukutbankas)=que no se
ruga. puede abrit.
liwa bukbuk (tbukbuk)=oruga; gusa- bukutbaikira (bukutbankira)=que se
no velludo. puede abrir.
buki=levantado. bukutbanka=acción y efecto de abrir.
bukil (bukel)=hebilla. bukutbra=modo de abrir.
279

bukutbras=no abierto. rate.


bukutkaia=bukutbaia. bulpiskas=que no tiene bulpis.
bukutwaia=abrirse; destaparse; romper- bulpiskira=(despreciativo): que tiene
se. bulpis; lleno de bulpis.
bukutwaika=parte por donde se abre al- bulwaia=doblarse; torcerse; plegarse;
go. encorvarse; salir manchas, de blanco
bukutwaikas=que no se puede abrir. y negro (kmulwaia, tmulwaia, kbul-
bukutwanka=abertura. waia).
bukuyu=especie de árbol. bulwayang (bulwahia=bul wahia)=una
bul=el árbol tabacón; especie de enreda- especie de árbol cuyo centro es negro
dera; algo manchado. con fruto bueno.
bul=toro. bulwra (bulra)=modo de bulwaia.
bûl=algo manchado (de bulni). bulwras (bulras)=no doblado; no man-
Bul Kiamp=nombre de una comunidad chado.
en el sector llano, ubicada en el sector bum=especie de árbol.
oeste de Waspam, cerca de Laimus. Bum=nombre de una comunidad a orillas
bul kiapka=cacho de toro (planta me- del Río Coco, aguas abajo de Waspam,
dicinal): útil para tratamientos de ar- ubicada al lado este de Klampa.
tritis y otros malestares. bum=presa para detener trozas de caoba
Bul Sirpi=nombre de una comunidad a en el río; bomba.
orillas del Río Coco, aguas arriba de bun=pan dulce.
Waspam y abajo de San Jerónimo. bundil=manojo; lío.
bulbul=la yuca tierna asada. bungwa (dungwa)=comida molida y
bulbulia=especie de orquídea con el ta- hervida hecha de maíz.
llo salpicado. bungwaia=burbujear; sacar las extremi-
buldak (buldag)=perro de presa. dades del cuerpo del agua mientras se
bulkaia=doblar; encorvar; torcer; ple- nada.
gar; doblegar; manchar (kmulkaia, bungwanka=burbuja.
kbulkaia, tmulkaia). bungwra (bungra)=modo de bun-
bulkaika=lo que sirve para torcer, do- gwaia.
blar o encorvar. bunhka=el músculo.
bulkaikas (bulkankas)=que no se pue- bunia=bebida fermentada hecha de yu-
de torcer, doblar o encorvar. ca, pijibay, maduro, etc.
bulkanka=acción y efecto de bulkaia. supa bunia=pijibay molido fermentado.
bulkra=modo de bulkaia. yauhra bunia=yuca molida fermentada.
bulkras=no encorvado, torcido o dobla- bunia saika=la bunia mezclada con el
do. camote colorado.
bulni=pinto; manchado; salpicado; mez- buns=racimo.
clado; pintado. buntung=especie de palo medicinal.
bulni=profundo (la concavidad de algu- bupka (bukka)=la panza; el mondongo;
na vasija); pando. cuajar.
bulnira=colorado de blanco y azul. buplo (buplu)=búfalo.
bulpis=manchas negras y blancas que bura=parada.
salen en la cutis de algunas personas; buras=no parado; sin levantarse.
la enfermedad de la piel: pinta; el ca- burbaia (burhbaia)=susurrar; limar.
280

burbaika (burhbaika)=lo que sirve para busur (busbus)=peludo; pachón; vellu-


susurrar o limar. do.
burbaikaia (bur baikaia)=hacer wabul buswaia=mojarse; empaparse.
(machacando y revolviendo). buswaika=parte por donde se moja.
burbaikan (bur baikan)=el coco aca- buswaikas (buswankas)=incapaz de
rreado por el mar. mojarse.
burburia=el molinillo (árbol). buswaikira (buswankira)=capaz de
burdusa (bur dusa)=wabulero; molini- mojarse.
llo para hacer wabul. buswan=mojado.
burhka=sapo; sapo grande; escuerzo; la buswanka=mojada; mojadura; hume-
rana mugidora come-pollo. dad.
burhwaia=graznar; gruñir. buswra (busra)=mojada.
burinaman=desamparado; con un solo buswras (busras)=no mojado.
vestido. bût (bot)=bote; lancha.
bûs=párese; levántese (de buaia). butar=mantequilla.
bus=bosque; monte (del inglés: bush). butin=botón.
busbus=peliagudo; felpado. butin mangkaia=abotonar; poner bo-
buskaia=mojar; remojar; empapar; a- tón.
rrastrar una canoa por la costa del butin unta=ojal.
mar. butku=paloma.
buskaika=cosa para mojar. butku mina=curarina (planta medici-
buskaikas (buskankas)=que no se pue- nal): muy buena para tratamientos
de mojar. de mordedura de serpiente.
buskaikira (buskankira)=que se puede butku pata=aceituno (planta medici-
mojar. nal): usada para tratamientos de la
buskanka=mojadura; mojada. diarrea y otros malestares.
buskika=la humedad. bûtku=por (en) bote.
buskra=modo de buskaia. buts=bota(s).
buskras=no mojado; sin mojarse. butsung (butchung)=ardilla gris.
busmaika=el brote de las nueces. butumaia=henchirse.
bustang (butsung, butchung, but- butumanka=hinchazón.
sang)=ardilla. butungni=lanudo; hinchado.
busukra=basura; basurero; cualquier butwaia=andar como el gusano; hormi-
cosa podrida; lugar pantanoso; ester- guear.
colero; el pantano; grama entre tejido
y medio flotando. CH
busuk takaia=salir a la superficie del a- chaini (saini)=chino.
gua. chans (sans)=chance; oportunidad; oca-
busukwaia=echar espuma; pudrirse. sión.
bîla busukwaia=echar espuma por la chapta (sapta)=capítulo.
boca. chaptika (saptika)=const. de chapta: el
busukwanka=acción de busukwaia. capítulo de.
busukwra (busukra)=modo de busu- chen (sîn)=cadena.
kwaia. cher (sir)=silla.
busukwra (busukra)=podrido. chini (sini)=chancho gordo.
281

chitcha (chitsa, sitsa)=chicha. dadihbi ikaia=ahogar a.


chitsarong (sitsarong)=chicharrón. dadihbra=el que cura las heridas o las
church (serts, sorts, sots)=iglesia. limpia.
church (serts) lâka=precepto de la i- dadikra=el que limpia, borra o tacha u-
glesia; religión. na cosa.
dadikwra (dadikra)=pulsador; pulsati-
D vo; palpitante; latente.
dabaia=chupar; lamer; comer las frutas dadimra=el que entra o asiste; el que se
y los dulces. mete.
dus mâ dabaia=chupar (comer) fruta. kwala dadimra=que gusta vestirse; el
“Wan rûa mâka dabaia”.=Morir(nos); que se viste de ropa.
estar por morir (término ofensivo). lî dadimra=buceador; experto en nata-
dabaika=cosa para lamer o chupar. ción o en el agua; buzo.
dabaikas (dabankas)=que no se puede prias dadimra=el que gusta asistir al
chupar o lamer. culto o la Misa.
dabaikira (dabankira)=que se puede dadingkra=ponedor; el que mete.
lamer o chupar. dadira=tomador; bebedor; borracho.
dabanka=lamido; lamedura. rum dadira=bebedor de licor; borra-
dâbi=enteramente; totalmente; del todo. cho.
dâbi munaia=acabar totalmente. sigarit (twaku) dadira=fumador.
dabi=chupando (de dabais). daha=pez lenguado; el pez peje-hoja.
dabi kaikaia=probar; gustar; pala- dahra=historia; testimonio; narración;
dear. cuento; información; reporte (F.P.E.:
dabra=modo de lamer; el chupar; el daihra; damhra; ai dahra).
probar. dahra aisaia=dar testimonio; contar la
dabras=no chupado; no lamido. historia; hablar de; relatar; contar; a-
dadabra=chupador; lamedor; el que a- nunciar; profetizar.
ma lo dulce. dahra kwahkaia=acusar; reportar.
dadaikra=arrancador. dahra prakan=el secreto.
dadaiwra=que se arranca; erradicativo. dahra sakaia=denunciar; acusar; dela-
dadakakra=el que da de comer; alimen- tar; manifestar algo.
tador. wan dahra sakaia=confesarse; confe-
dadakbra=el que rompe, corta o separa; sarnos.
el que quita; cortador; quitador. dahra yukukaia=encubrir; ocultar.
dâdakra=segador; el que cosecha; cose- daiba=buzo; buceador.
chador. daihra=mi historia.
dadakwra (dadakra)=que se rompe fá- daikaia=arrancar; extraer; arrancar de
cilmente; rompedizo. raíz; extirpar; erradicar; desarraigar;
dadaskra=apagador; el que apaga. desplumar; zafar.
dadaskra (dasna)=el hechicero flautis- inma daikaia=quitar (arrancar) las
ta. malas hierbas.
dadaswra (dadasra)=apagable; apaga- kwala daikaia=desvestirse o quitarse
dor. la ropa.
dadaukra=creador; hacedor; actor; wan napa daikaia=extraer (arrancar)
constructor. la muela (diente).
282

rutkira daikaia=arrancar con todo y bestia.


la raíz. daiwan pata watla=pesebre.
wan tâwa daikaia=arrancar el pelo. daiwan plikaia=cazar; montear.
taya daikaia=desplumar(se); esquilar. daiwan raupani=el ganado pertene-
tukip (tuk ip) daikaia=arrancar de un ciente a alguna persona fallecida.
tirón (bruscamente). daiwan taya dadingkra=el curtidor.
daikaika=arrancador; lo que arranca. daiwan taya dingkaia=curtir.
daikaikas (daikankas)=que no se puede daiwan tîm (utla daiwra)=animal do-
arrancar. méstico, manso.
daikaikira (daikankira)=que se puede daiwan tnawira (snawira, nawira)=
arrancar; erradicativo. animal con alas; ave; pájaro.
daikanka=arranque; erradicación; arran- daiwan wail=animal salvaje (silves-
cadura. tre).
daikaia ra=al arrancar; antes de arran- daiwanka=const. de daiwan.
car. dâiwanka=arrancamiento.
daiki sakaia=erradicar. dâiwra=modo de daiwaia.
daikra=modo de arrancar. daiwra=el animal de (de daiwan).
daikras=sin arrancar; arrancado; no erra- dâiwras=no arrancado; que no se arran-
dicado. ca (de daiwaia).
daim=un real (diez centavos); dinero. daiwras=sin animal (de daiwan).
daim lipni=especie de planta medicinal: dâiwrira=que se puede arrancar.
usada para tratamiento de la diarrea. daiwrira=que tiene animales; con todo
daimans=diamante. y los animales; ganadero; cazador (de
daimkas=que no tiene dinero; sin diez daiwan).
centavos. dâka=clase de arpón de dientes; lanza
daimkira=que tiene dinero (moneda). (arma primitiva de cacería).
dairiksan=dirección. dâkaia=cosechar; arrancar; segar maíz,
dais=dados. arroz o frijoles.
dais pulaia (yakabaia)=jugar a los da- dâkaika=segador, segadero.
dos. dâkaikas (dâkankas)=que no se puede
daiwaia=zafarse; salir; arrancarse; des- cosechar.
plumarse. dâkaikira (dâkankira)=que se puede
daiwaika=parte por donde se arranca. cosechar.
daiwaikas (daiwankas)=incapaz de a- dakaiwa=mi olla; mi caldero (de di-
rrancarse. kwa).
daiwaikira (daiwankira)=fácil de a- dakakaia=alimentar; dar de comer o be-
rrancarse. ber; nutrir.
daiwan=zafado; arrancado (de daiwa- lî dakakaia=dar de beber (agua).
ia). plun dakakaia=dar de comer.
daiwan=animal; bestia; irracional (F.P.E.: tiala dakakaia=dar de mamar (pecho,
daiwri; daiwram; ai daiwra). leche).
daiwan luhpia=el hijo de un animal. dakakaika=alimento; alimentador; lo
daiwan baku takaia=ponerse bruto o que sirve para alimentar o dar de co-
salvaje (como animal). mer.
daiwan minira=animal con patas; dakakaikas (dakakankas)=incapaz de
283

ser alimentado; que no se puede dar dakbanka=acción de cortar.


de comer. dakbia=cortará (de dakbaia).
dakakaikira (dakakankira)=que se dâkbia=cosechará (de dâkaia).
puede dar de comer. dakbra=modo de cortar.
dakakanka=nutrición; alimentación. dakbras=no cortado; no roto; sin cortar.
dakakaia ra=al dar de comer; antes de dakni=grupo; redil; tribu; rebaño; multi-
alimentar. tud; cuadrilla; congregación; hato;
dakakra=modo de alimentar. manada; grey.
dakakras=no alimentado. daknika=const. de dakni.
dakamaia=gustar; paladar. dakra (dakura)=grupo; bandada o mana-
dakamaika=paladar. da de cualquier cosa.
dakamanka=acción de dakamaia. dâkra=modo y acción de dâkaia.
dakamwa=tu caldero (de dikwa). dâkras=no segado; sin cosechar.
dâkanka=siega; cosecha. daks=córtelo (de dakbaia).
dakaska=nombre de un pez; el pez liza dâks=coseche (de dâkaia).
pequeño; mújol. daktar (rarakra, sîka lankira)=doctor;
dakawa=const. de dikwa. médico.
dakawaia (dikwaia)=acordarse; com- daktar (mairin pihni)=botón (planta
prender un poco; sentir apenitas. medicinal): usada para tratamiento de
dakawi kaikaia=experimentar; probar. diferentes clases de diarrea y otras en-
dakbaia=partir; romper; arrancar; sepa- fermedades.
rar; separar en partes; destetar; quitar; Dakura=nombre de una comunidad en
cortar separadamente; amputar; cortar el litoral norte del municipio de Bilwi,
frutas; arrebatar. ubicada al lado este de Pahra.
bîla dakbaia=interrumpir (una pláti- dakura (dakra)=un grupo; bandada o
ca). manada de animales; hato; división de
dakbi briaia=robar; usurpar. agua, laguna, llano, monte, ropa.
kan (kaina) dakbaia=atajar; salir al mâ dakura (madakura, mâ dakra)=
paso. el estanque de agua.
mihta dakbaia=quitar de la mano; a- dakwaia=romperse; cortarse; partirse;
rrebatar; sacar u obtener por la fuer- separarse; arrancarse.
za. dakwaika=parte por donde se rompe o
dakbi sakaia=libertar; liberar; divor- separa una cosa.
ciar a; apartar; separar. dakwaikas (dakwankas)=incapaz de
tiala dakbaia=destetar. romperse o reventarse; inseparable.
dakbaika=cosa para romper, cortar o se- dakwaikira (dakwankira)=capaz de
parar. romperse; separable; frágil.
dakbaikas (dakbankas)=que no se pue- dakwanka=rompimiento; separación.
de romper, cortar o separar; insepara- dakwi takaia=separarse; dividirse; divor-
ble. ciarse.
dakbaikira (dakbankira)=que se puede dakwra (dakra)=modo re romperse o
romper. partirse.
dakban=cortado; trozado (de dakbaia). dakwras (dakras)=no roto; no partido;
dakban=la vuelta del río separado de la que no se revienta.
parte principal. dalas=dólar.
284

dalatara (dala tara)=el guineo enano dans (lilia pulanka)=danza, baile.


(ver siksa prahni). dans daukaia=hacer un baile; danzar.
dalin=querido(a). dans pulaia (kauhbaia)=bailar; dan-
dam (damh)=completamente; ya. zar.
dam (damh, damdam)=algo dulce; dul- danska=const. de dans: el baile de.
ce; confite; caramelo; fruta. danskira=con baile; con todo y baile.
dâm=dique; presa. danta=las pelotitas en el pelo.
dama=abuelo; viejo; anciano. dapat=la labranza bien quemada, rasa y
dâma=chuparás (de dabaia). limpia.
dama=el hijo del pez dormilón (krikri). dapat iwaia=quemarse los troncos.
damia=const. de dama: el viejo; el viejo dapna=suegro; yerno (F.P.E.: daipna;
de. dampna; ai dapna).
damika=const. de dama; el abuelo de. dapnakuya=el yerno que riñe con la fa-
damikas=que no tiene abuelo. milia de su mujer; el yerno que ha de-
damikira=que tiene abuelo. jado a su mujer (dapna kuya).
damni=dulce. dapnika=const. de dapna.
damni daukaia=endulzar. dapnikas=que no tiene yerno o suegro.
damni mangkaia=hacer dulce; sem- dapnikira=que tiene suegro o yerno.
brar sin quemar el desmonte. dar=especie de bejuco que según se di-
damni saika=labio de mujer (planta ce hace invisible a la persona u objeto
medicinal): buena para el tratamien- que lo toca (se menciona en la leyenda
to de la desnutrición. de la “Desaparición de Wiswis”).
damni takaia=endulzarse. dâra=especie de pato.
“damni”=palabra usada por los nativos dara (dahra)=tacto; sensibilidad.
para referirse a la ropa usada que se aman dara walaia=entender; estar
vende, traída del extranjero (a nivel de muy consciente.
los nicaragüenses); los hondureños le dara (dahra) walaia=estar enterado
dicen rintin. de; percibir; tener cuidado; estar
damnika=dulzura; lo salado. consciente; estar pensativo.
damnikas=que no tiene dulzura. dara (dahra) walaika o walanka=
damnikira (damnira)=que es muy tacto; percepción; sentido; sensibili-
dulce. dad; sensación.
¡Damra wals.=¡Tenga cuidado!; ¡A- dara (dahra) walaikas o walankas=
guántese!; ¡Tenga paciencia! insensible; inconsciente; impercepti-
danamait=dinamita. ble.
dang dang=el dolor palpitante (de la dara (dahra) walaikira o walanki-
muela, oído, etc.). ra=sensible; sensitivo; consciente.
dangwaia=tener latidos; tener un dolor dara (dahra) walras=de improviso;
suave en el cuerpo. que ignora; inconsciente; insensible;
danh=acabado; terminado; completa- de repente; sin pensar; sin darse
mente finalizado. cuenta; inadvertidamente.
danh daukaia (munaia)=terminar; a- darka (darkaya)=galillo; la campanilla;
cabar. el paladar (F.P.E.: dairkaya; darkayam;
danh takaia=acabarse; terminarse. ai darkaya).
sut danh=todo terminado. dasa (dasna)=entumecimiento.
285

daskaia=apagar; calmar; extinguir; cal- taya daukaia=desplumar; azotar.


mar; sosegar; entibiar. wal (lâ, aisi) daukaia=arreglar con;
(wan) kupia daskaia=calmar(se); so- entenderse con.
segar(se); apaciguarse. daukaika=lo que sirve para hacer una
daskaika=apagador; lo que sirve para a- cosa.
pagar. daukaikas (daukankas)=que no se pue-
daskaikas (daskankas)=inapagable; i- de hacer; no factible; impracticable.
nextinguible. daukaikira (daukankira)=factible; ha-
daskaikira (daskankira)=apagable; que cedero; practicable.
se puede extinguir. daukanka=hecho; hechura; forma; com-
daskanka=extinción; apagamiento. posición; compostura; acto; actuación;
daskra=modo y acción de apagar. ejecución; el trabajo; la labor.
daskras=no apagado; sin extinguir. daukikira=de un modo hecho.
dasna (dasni, dasa)=entumecimiento. daukra=el hecho; modo; el proceder;
“dasna daukaia” (kangbaia)=entu- actitud; compostura; forma; hechura.
necer; ritual de baño, para protec- daukras=no hecho; que no hace.
ción de males enviados por algún e- dawaia=cesar la lluvia.
nemigo. dawan=dueño; señor; patrón; el que
dasna takaia=entumecerse. manda.
daswaia=apagarse; extinguirse; aliviarse Dawan=el Señor; Dios.
o calmarse el dolor. Dawan Bîla=la Biblia; la Palabra del
klip daswaia=apagarse de repente; a- Señor (Dios).
pagarse completamente. Dawan Yua=Día del Señor: el domin-
daswaika=parte por donde se apaga. go.
daswaikas (daswankas)=que no se apa- dawanka=const. de dawan; el dueño; el
ga o extingue. amo.
daswaikira (daswankira)=apagable; dawankas=sin dueño.
que se puede extinguir. Dawankas=sin Dios.
daswan=apagado; calmado; extinguido. dawankira=que tiene dueño o amo.
daswanka=extinción; apagamiento. Dawankira=que tiene Dios.
daswra (dasra)=modo y acción de apa- dawas (diwas)=el viento de tierra.
garse. ¿dîa?=¿qué?
daswras (dasras)=no apagado; no extin- dîa dîa=cualquier(a); de cualquier ma-
guido; quemándose aún. nera; todo lo que.
dau dau=haciendo algo continuamente; ¿dîa dukiara?=¿para qué?; ¿por qué?
falto de aptitud. ¿dîa kan?=¿por qué razón?; ¿cómo?
dauhbaia=podar; cortar; armar; levantar dîa kra kabia=venga lo que venga;
los cabríos. pase lo que pase.
dauhbanka=acción de podar. ¿dîa mana?=¿a qué precio?
dauhbra=modo de podar o cortar. ¿dîa mata?=¿para qué?; ¿con qué ob-
dauhbras=no podado o cortado. jeto?
daukaia=hacer; efectuar; actuar; ejecu- ¿dîa muni?=¿por qué?
tar; ejercer; practicar; componer; for- ¿diaura? (¿dîa ra?)=¿en qué?; ¿a qué
mar; instituir; construir; crear. fin?
din daukaia=tener sed. diaia=beber; tomar; chupar; absorber.
286

lî diaia=tomar agua. didi (diti)=nombre de una planta; la


diaia laya=agua potable. planta vainilla.
twaku (sigarit) diaia=fumar (tabaco, “diego”=expresión popular para indicar
cigarrillo). tiempo de hambruna, gran escasez de
wan mihta diaia=chuparse los dedos. comida.
“wipi diaia”=tomar licor; emborra- dihbaia (dihibaia)=abastecer; recoger;
charse; beber sin control (término amontonar; apretar; llenar un lugar
popular moderno). con mercancías; curar las heridas y
di (dih) kaikaia=probar un poco to- llagas en un animal; sacar los gusanos
mando. de las heridas de un animal.
diaika=bebedero; lo que sirve para be- dihbanka=acción de amontonar, apre-
ber o tomar. tar, etc.
diaikas=que no se puede beber. dihbra=modo y acción de dihbaia.
diaikira=que se puede beber; bebible: dihbras=sin amontonar, apretar, etc.
potable. dihkni (pingkul)=cola de venado (planta
¿dîak?=¿por medio de qué?; ¿de qué medicinal): empleada para tratamiento
manera? de los abscesos.
diakrani=aquel; aquella. dikaia=borrar; limpiar; tachar; frotar.
¿dîamna?=¿por qué razón? diki sakaia=cancelar; borrar (lo escri-
diara=cosa; algo; artículo; elemento; al- to).
guna cosa. dikaika=limpiador; borrador.
diara apia=no es nada. dikaikas (dikankas)=que no se puede
diara âpu=sin nada; no hay nada. limpiar o borrar.
diara atkaia=vender o comprar cual- dikaikira (dikankira)=que se puede
quier cosa. limpiar, tachar o borrar.
diara atkaia watla=tienda; el merca- dikanka=acción de dikaia: limpieza;
do; la trocha. borrón.
diara bahki=cosa insignificante; algo dikawas=el viento variable y suave.
sin importancia. dikdika=la fontanela.
diara daukaia=hacer alguna cosa; tra- dikia=cualquier parte del cuerpo; la re-
bajar; estar ocupado. lación personal (F.P.E.: diki; dikiam; ai
diara laya=líquido; jugo. dikia).
diara luha=pobre; sin nada; meneste- ¿Dikia klauhisa (latwan)?=¿Qué parte
roso. de su cuerpo le duele (a él)?
diara papaskra=inventor; construc- dikia dikia ra=en cualquier parte.
tor; fabricante. ¿Witin wal dikiam?=¿Qué es usted
diara paskaia=hacer o inventar algo. con él o ella? (en relación familiar).
diara saura=cosa mala; la maldad. ¿dikiak?=¿por cuál parte?
diara sut=todo; toda cosa. ¿Tuktan klahkla ba dikiak klakan?=
diara tânka=el conocimiento; el con- ¿Por cuál parte cortaron el brazo del
cepto de alguna cosa. niño?
dibil (debil)=diablo; demonio; espíritu dikit iwaia=arder sin tener llama.
malo. dîkka=bórrelo (de dikaia).
dibilkira (debilkira)=que tiene diablo; dikka=al palpitar (de dikwaia).
diabólico; demoníaco. dikli=especie de hormiga blanca, con el
287

ano negro, no pica, le gusta comida dîman=banano de tallo corto.


(delicada con el calor solar). dimanka=entrada.
dikra=modo y acción de borrar, limpiar, dimansuku=una especie de árbol florí-
etc. fero con madera suave.
dikras=no borrado, limpiado, etc. dimi balaia=entrar; venir para adentro.
dikwa=caldero; olla; perol; porra (F.P.E.: dimra=modo de entrar.
daikawa, dikwiki; dakawam, dikwi- dimras=que no entra; sin entrar; no se
kam; ai dakawa, ai dikwika). viste.
Dikwa Tara=nombre de una comunidad dimwaia (dimi waia)=meterse; pene-
en el sector llano sur del municipio de trar; hundirse; zambullirse en el agua;
Río Coco (Wangki Awala), ubicada al sumergirse.
sur del río Likus y al norte de Santa kiup dimwaia (dimi waia)=meterse
Marta. de un solo en el agua.
dikwaia=palpitar; latir; pulsar. dimwanka=acción de meterse, penetrar,
dikwaika=parte por donde palpita o late. etc.
dikwaikas (dikwankas)=incapaz de la- dinar=mediodía (wan lal kat).
tir o palpitar. dinar (wan lal) kat=al mediodía.
dikwaikira (dikwankira)=capaz de pal- dinar pata=almuerzo.
pitar o latir. din daukaia (lî din daukaia)=tener sed.
dikwanka=palpitación; latido; pulso; ding ding=así se indica el dolor palpitante
pulsación. y punzante de la cabeza.
dikwika (dakawa)=const. de dikwa. dingbaia (dinhbaia)=hacer un ruido gol-
dikwikas (dakawas)=sin caldero; que peando con los pies.
no tiene olla. dingkaia=meter; poner; echar; sumergir;
dikwikira (dakawira)=que tiene ollas; dar hospedaje.
con caldero y todo. kwala dingkaia=vestir.
dikwra (dikra)=modo y acción de di- lî dingkaia=inundarse.
kwaia. sirang dingkaia=espantar; meter mie-
dildil=mariposa (pequeña). do.
dilus takaia=quedarse sin hojas, pelón slip dingkaia=meter de un solo.
(regionalismo). dingkaika=lo que sirve para poner o
Baha dusa dilus takan.=Ese árbol se meter.
hizo pelón, quedó sin hojas. dingkaikas (dingkankas)=que no se
dimaia=entrar; penetrar; meterse; asis- puede meter o poner.
tir; ponerse (el sol); vestirse. dingkaikira (dingkankira)=que se pue-
kwala dimaia=vestirse; ponerse ropa. de meter o poner.
kuswa dimaia=bucear. dingkanka=acción de poner o meter.
prias dimaia=asistir al culto (Misa). dingkra=modo de meter o poner.
yu lapta dimaia=ponerse el sol. dingkras=no metido o puesto.
dimaika=entrada; vestido. dingwaia (dinhwaia)=temblar; palpitar;
dimaikas (dimankas)=que no tiene en- punzar (el dolor).
trada; sin vestido. dinka=bebida; acción de diaia.
dimaikira (dimankira)=que tiene entra- dinma=amigo familiar; pariente; herma-
da; que puede vestirse. no; sobrino(a); nieto(a) de un varón
diman=entró (de dimaia). por el lado de la sobrina de él.
288

dinma=tío segundo por el lado de la a- paternal (úsese taihka).


buela maternal. luhpiadiura (luhpia diura)=el hijo o
dipasta=basura; desperdicio; la escoria; la hija del hermano de un varón.
un montón de hojarrasca y palos po- luhpiadiura (luhpia diura)=el hijo o
dridos. la hija de la hermana de una mujer
dipat=especie de lagartija capuchina. (comp. klûa).
dira=modo y acción de tomar. yaptidiura (yapti diura)=tía por parte
diran=sed; bebida. de la madre.
diran (din) daukaia=tener sed. diwaia=hormiguear; borrarse; arrastrar-
diran (din) dauki=sediento; que tiene se; enjambrar; sentir una comezón.
sed. diwi takaia=borrarse.
diranka=la sed. diwra=modo y acción de diwaia.
dirankas=que no tiene sed. diwras=no borrado.
dirankira=sediento. diwas=brisa de tierra; el viento de tierra
diras=no bebido; sin tomar; que no be- o de oeste, sereno.
be. diwas laya=rocío.
dirka=el beber. diwas klaswan=la escarcha.
disaipil (disaipel)=discípulo. saut diwas=viento del sur-oeste.
disang=tierra o montaña virgen; decen- yahbra diwas=viento del nor-oeste.
te; no labrado; primitivo. Uplika ba diwas.=Esa persona es zur-
disang mâ=el fruto excelente. da.
insla disang=la milpa recientemente diwi kuhbaia=toser por tener una pica-
labrada. zón en la garganta.
siksa disang=los bananos que hasta la dra=gaveta.
vez llevan frutos. drabaia=estirar; alargar.
unta disang=el monte primitivo. drabaika=lo que sirve para estirar o a-
disawaia (bîla disawaia)=insultar; decir largar.
injurias, refiriéndose a alguna parte drabaikas (drabankas)=que no se pue-
del cuerpo de una persona. de estirar o alargar.
diskaia (mâ diskaia, madiskaia)=som- drabaikira (drabankira)=que se puede
brear; dar sombra. estirar o alargar.
dista (aimadiski)=sombra; sombrío; drabanka=estiramiento; alargamiento.
sombreado (F.P.E.: distiki; distikam; ai drabi=algo estirado o alargado.
distika). drabra=modo de estirar o alargar.
distika=const. de dista; la sombra de; la drabras=no estirado o alargado.
parte sombreada. dradrabra=el que estira; alargador.
distikas=que no tiene sombra. dradrawra=que se estira o alarga.
distikira=sombrío. dradribra=el que declina.
distrikt (distrit)=distrito. dradripra=el que decae.
dits (ditch)=zanja. dradriwra=que declina fácilmente.
dibors (debors, diburs)=divorcio. dragon (dragun, dragan)=dragón.
dibors (debors) daukaia=divorciar. drahbaia (drahkaia)=resonar.
dibors (debors) takaia=divorciarse. drahia (rahia)=dientes; muelas; mola-
diura=el hermano, la hermana. res.
aisadiura (aisa diura)=el tío o la tía drahil=quebrado; desigual.
289

drahra (rahra)=zarza. drawaika=parte por donde se estira.


drahrak=poco montañoso. drawaikas (drawankas)=incapaz de es-
drahwaia=resonar; retumbar; formar e- tirarse o alargarse.
co. drawaikira (drawankira)=capaz de es-
drahwaika=retumbo; resonación. tirarse o alargarse.
drahwaikas (drahwankas)=incapaz de drawanka=acción de estirarse; estira-
resonar. miento; alargamiento.
drahwaikira (drahwankira)=resonan- drawra=modo y acción de drawaia.
te. drawras=no estirado.
drahwanka=resonancia; eco. dribaia (drikaia)=declinar; reclinar; la-
drahwra (drahra)=modo de resonar. dear; inclinar algo.
drahwras (drahras)=que no resuena. dribaika=lo que sirve para declinar.
drahwrika (drahrika)=eco; resonancia. dribaikas (dribankas)=que no se puede
dram=trago de aguardiente o café. declinar.
drap=granadilla (fruta); gota (de un lí- dribaikira (dribankira)=que se puede
quido). declinar.
drap tara=granadilla; la flor de la pa- dribanka=declinación.
sión. dribra=modo de dribaia; breña; breñal.
drap tara wahia=hoja de granadilla dribras=no declinado.
(planta medicinal): sirve para bajar dril=tela dril.
el maxilar inflamado; buena para in- dril munaia=barrenar.
fecciones de la piel y otros malesta- drimaia=quedarse flojo o relajado.
res. dringbaia=derribar.
drapapa (draprapa)=lodo; fango; loda- dring (drinh)=desmayo.
zal; cieno (F.P.E.: drapapki; drapap- dring (drinh) pruaia=desmayarse; re-
kam; ai drapapka). ventar de cansancio; desfallecer.
drapapka=const. de drapapa; el lodo dring (drinh) swapaia=fatigarse; can-
de (draprapka). sarse.
drapapkas (draprapkas)=que no es lo- dringwaia=caerse (algún edificio).
doso. drinhbaia=quebrantar; aplastar; botar al
drapapkira=lodoso; fangoso; cenagoso; suelo; echar a tierra una cosa.
con todo y el lodo (draprapkira). drinhbanka=acción de drinhbaia.
drarak=sobrepujante (se dice de los ár- drinhbra=modo de drinhbaia.
boles majestuosos). drinhwaia=aplastarse; decaer; quebran-
dras=calzones; calzoncillos (F.P.E.: dras- tarse; decaecer.
ki, draiska; draskam, dramska; ai drinhwanka=acción de drinhwaia.
dras- drinhwra (drinhra)=modo de drinh-
ka). waia.
draska=const. de dras: el calzoncillo. dripaia=decaer; decaecer; colgar.
draskas=sin calzón o calzoncillo. dripanka=acción de dripaia: colgadura.
drasar (drasa)=el estante. dripkaia=decaer.
draswrika (drasrika)=el sonido que se dripra=modo de dripaia.
va disminuyendo. driwaia=reclinarse; ladearse; inclinarse;
drawaia=alargarse; ensancharse; estirar- declinar; decaer.
se; alabarse; debilitarse. driwaika=parte por donde se declina.
290

driwaikas (driwankas)=incapaz de de- se le dice duhindi.


clinarse. “duhindu munan”=afectado por el
driwaikira (driwankira)=capaz de re- duende.
clinarse. duhindu saika (siaya sirpi pauni)=
driwi=algo inclinado. especie de planta medicinal: para
druaia=desplegarse; desenvolverse. tratamiento de enfermedades causa-
druanka=acción y efecto de druaia. das por los malos espíritus del lla-
drubaia=estirar; extender; sacar; jalar; no (duendes).
destorcer. duhin-duhin=duhindo (duhindu).
drubaika=cosa para estirar. duhkaia=hacer flamear; arder.
drubaikas (drubankas)=que no se pue- duhkra=modo y acción de duhkaia.
de estirar. duhrang (durang)=nombre de un árbol;
drubaikira (drubankira)=que se puede árbol de mayo.
estirar. duhtu=especie de pájaro.
drubanka=acción de estirar. dukaia=asar ligeramente; chamuscar;
drubra=modo de estirar. calentar al fuego.
drubras=no estirado. “dukan watla”=choza pequeña para en-
drukwaia=cesar o adormecer el viento. cierro de la madre durante el parto
drum=tambor. (durante tres meses).
drum kangbaia (prukaia)=tocar el dukanka=acción y efecto de dukaia.
tambor. dukia=pertenencia; propiedad; artículo;
drumar (druma)=el pez roncador o asunto; la posesión (F.P.E.: duki; du-
blanco. kiam; ai dukia).
drupaia (drupwaia)=hacer un sonido dukia dadaukra=servidor; sirviente;
áspero. criado; empleado.
drupanka=acción de drupaia. dukia daukaia=servir; hacer las cosas
drupra=modo de drupaia. de.
drusbaia=pelar; descortezar; desollar; dukia dawan=el dueño; el heredero.
desgranar; despedazar; machacar; des- dukiara=tocante a; respecto a; acerca
pojar (un árbol de sus frutas). de; referente; por razón de; por causa;
drusbaika=lo que sirve para pelar cual- motivo; fin; objeto.
quier cosa. dukias=que no tiene nada.
drusbanka=acción de drusbaia. dukira=que tiene cosas.
drusbra=modo y acción de drusbaia. dukra=modo de dukaia.
druswaia=machacarse; machucarse. duku=el taro; fruta comestible como
druwaia=extenderse. bastimento que crece bajo la tierra co-
druwanka=extensión. mo el quequisque.
dubil (dobil)=doble. dukunta (prakprakia)=el mozote.
dubilka (dobilka)=doblez. dumpling=domplín; pudín de harina.
dudul=enfermedad del ojo. dungbaia (dunhbaia)=cercar por todos
dudumra=especie de laurel pequeño. lados; agrupar; congregar; juntar.
duhaia=llamear; arder. Kalila ai luhpia dungbisa.=La gallina
duhanka=acción de duhaia. recoge sus polluelos debajo de sus
duhindu (duhindo)=el duende, rojo y alas.
negro (ver la palabra swinta); también dungbanka=acción de dungbaia.
291

dungbra=modo y acción de dungbaia. durkira (dorkira)=que tiene puerta(s);


dungdung=embotado; sin punta. que tiene huevos embrionarios.
dungkwa=especie de comida hecha de duru (duro)=nombre de un árbol.
chatos y cocos. duru (duro)=algo flaco; delgado; gasta-
dungki=sitni. do.
dungwaia (dunhwaia)=agruparse; con- durur=que sopla (el viento) algo fresco
gregarse; juntarse. y apagado; fresco naciente.
dungwanka (dunhwanka)=congrega- dururu=muy poco.
ción. durumra=dudumra.
dungwi buaia=ponerse (pararse) juntos. durunta (dur unta)=la puerta; la entra-
dungwi prawaia=congregarse; agrupar- da.
se. dururwaia=soplar el viento fresco y
dungwra (dungra)=modo y acción de lento.
dungwaia. dururwanka=acción de dururwaia.
dunhku (dungku)=obtuso; sin punta; ro- dururwra (dururra)=modo de durur-
mo. waia.
du pali=por favor. dus=palo; árbol; madera; madero; bas-
dupis=fantasma. tón (F.P.E.: dusi, duski; dusam, dus-
dur (dor)=puerta. kam; ai dusa, ai duska).
dur (dor) âialkra (marsin o marsin- dus ailal pâwi pliska (unta)=bosque;
ka)=portero de la iglesia; sacristán. monte; montaña.
dur (dor) bîla (unta)=portal; puerta; dus dakura (dakra)=bosque.
entrada. dus dakura (dakra) kura=bosque jo-
dur (dor) mihta (pamaika)=bisagra. ven.
dura=flujo; que purga; los huevos em- dus dakura (dakra) pihwan (al-
brionarios. muk)=bosque maduro.
duran nasla=la milpa sembrada en el dus dakura (dakra) tilwan=bosque
verano. medio.
duri (dori)=bote; canoa; pipante; cayu- dus kukia=el tocón; el zacate que cre-
co; la embarcación (F.P.E.: dwarki, ce alrededor del tocón.
dwairka; dwarkam, dwamrka; ai dwar- dus lupia=el palito; el ramito.
ka). dus mâ=fruta; fruto; semilla.
duri ikaia=bajar el pipante al agua. dus minka=pipa de fumar hecha de
duri pahbaia=achicar el agua; sacar el madera.
agua del pipante o cayuco. dus pauni=especie de madera muy co-
duri sipaia=calafatear; tapar la rajadu- lorada; el palo de rosa.
ra del cayuco. dus pâwi ba=árbol.
duri tâira=el cayuco puntado que se dus plamaya=raíz del árbol .
usa donde hay olas. dus prihni=la cruz; el crucifijo.
duri tnuska=el cayuco ligero. dus prihni ra sabaia=crucificar.
duri wakaia=gobernar la canoa. “dus purara sunaia”=engañar a al-
durik (dorik)=embarcado; en (por) ca- guien; dejar a alguien confundido
noa. (dicho popular).
durkas (dorkas)=que no tiene puerta(s); dus saika=remedio para curar el reu-
sin huevos embrionarios. matismo; la escoba amarga.
292

dus tara=árbol (grande). usada para el tratamiento de la diarrea


dus tangni=las flores de los árboles. y otros malestares; (también le dicen
dus taya=la corteza. punu, twasap, swarsap).
dus tnawa (snawa, nawa)=la rama de dwarwa=el bejuco coralito o caracol.
árbol. E
dus alkaika puspusira=especie de plan- elektrik=eléctrico.
ta medicinal (urus wamba). elepant (elefant)=elefante.
dusa=el palo de; el hueso. emerald (emeralt)=esmeralda.
(wan) dusa batanka=la médula del eni (ini)=cualquier; cualquiera.
hueso. eni (ini) taim=cualquier hora o tiempo.
dusa dingkaika=coyuntura de la cade- enjin (injin, ingin)=máquina; motor.
ra. enbelok (inbiluk, imbiluk)=sobre (para
dusa kuhbaia=acusar; chismear. enviar carta).
dusa kumi=cien (un árbol). ensal (ensel, insal)=ángel.
dusa wâl=doscientos. Ensal luan yua (Insal luan Yua)=la
dusa latwanka=dolor en los huesos. pascua de los judíos (el paso del
dusak=por el hueso de. “ángel exterminador” en Egipto).
dusaman (dusa ‘man)=huesudo; flaco. epan (epran, îpan)=delantal.
dusas=sin hueso. erpin (irpin)=traba de pelo.
dusawihta (dusa wihta)=el pez palome- esti (isti)=ligero; ligeramente; de prisa.
tita; nombre de un pez. “eucalipto”=eucalipto (planta medici-
dusira=con palo; con todo y los huesos; nal).
huesudo.
dus kiaikira (kiaykira)=el árbol cachi-
to. F
duska=const. de dusa. fens (pens, pins)=cerca; cerco; alambra-
duswa=quequisque; la malanga (F.P.E.: da(o).
duswiki; duswikam; ai duswika). flor (plor, plur)=piso.
duswa pauni=el quequisque rojo. fork (park)=tenedor.
duswa pihni=quequisque blanco. fraidi (fraide, praidi)=viernes.
dutki=firme; duro; fuerte; rígido; pesa- Francia Sirpi=comunidad en el sector lla-
do; constante; duramente; seguramen- no al sur de Río Coco (Wangki Awala).
te.
dutki alkaia=asir fuertemente; aferrar; G
agarrar fuertemente. gabament (gabamint)=gobierno.
dutki briaia=manejar o agarrar bien gâd (god)=dios de los paganos; dios
algo. mundano.
dut tara (duri tara)=la canoa grande Gâd (God)=Dios.
(del mar). Gâd dahra aisasara=profeta; enviado
dwarka=const. de duri; la canoa de. de Dios.
dwarkas=sin canoa; que no tiene cayu- Gâd watla=el templo; la iglesia.
co. Gâdkas=sin Dios; ateo; incrédulo.
dwarkira=que tiene canoa; con el cayu- Gâdkira=que tiene Dios.
co y todo. garden (giadin, giardin)=huerto; jardín.
dwarsap=guanábana (planta medicinal): garlik (giarlik, kiarlik, gialik)=ajo.
293

gas (gias)=gas; gasolina. haier (ayar) uplika=mozo; jornalero.


gaspil (gaspel)=evangelio. hal (al)=abierto; despejado.
get=portón; puerta. hal bîla=sala; salón.
gialan (galon)=galón. halade (haladi, alade, aladi)=día de
giali (kiali)=oblicuo. fiesta; Fiesta del Año Nuevo; 1 de E-
giasalin=gasolina. nero.
giatas (gitas)=ataderas. halade (haladi, alade, aladi) kati=
ginam=guinga. mes de Enero.
git (tap)=trompo. haleluya (aleluya)=aleluya.
gitar (gitara)=guitarra. hamar (amar)=martillo.
glas=vidrio; cristal. hambuk (ambuk)=molestia; necedad.
glori=gloria; sublimidad. hambuk (ambuk) munaia (takaia)=
glorikira=glorioso. molestar.
gofer=el ciprés. handat (andat)=cien.
gol (gul)=oro. hap (ap)=mitad.
gol (gul) dawanka=dueño del oro. harbor (harbar, arbar)=puerto (úsese
gots (guts)=cabra; cabro. slaup bapaika).
grandi (grandi mairin)=partera. haspital (aspital)=hospital.
grapin=ancla. haudi (audi)=saludo; despedida; adiós.
gres=gracia. Haulover (Haloba, Halober)=comunidad
gridi (gridikira, kridi)=avaro; voraz; perteneciente al municipio de Bilwi, u-
codicioso; glotón; veloz; egoísta. bicada al sur de Wawa.
gridi lâka=voracidad; gula. hawar=especie de planta medicinal: pa-
gridikas=no codicioso; que no es avaro. ra tratamiento de trastornos causados
grip=valija. por malos espíritus (awar).
grisi (krisi)=loco; demente. heben (heven)=cielo; mansión de Dios.
grisia (grisa)=grillo; chicharra; pájaro hel (hil, il, il pauta, hel pauta, hil pau-
pequeño. ta)=infierno.
griston=piedra de afilar machete. help (hilp, ilp)=ayuda; socorro; auxilio;
gritar (kritar)=rallador; raspador. sostén.
gulp (gulf)=golfo. help (hilp) mamunra=ayudante.
gunar=gobernador; comandante. help (hilp) munaia (yabaia)=ayudar;
gung gung (kung kung, kungkung)= socorrer; dar ayuda.
mono congo; mandril. help (hilp) takaia=aliviarse; tener au-
gutar=canal; canalón. xilio; servir de ayuda.
gwako=bejuco guaco; árbol bajo con la helpka (hilpka)=const. de help (hilp).
corteza amarga. helpkas (hilpkas)=sin ayuda; desampa-
gwako pauni=especie de guaco colo- rado; desprotegido.
rado. hesti (isti)=de prisa; ligero, ligeramente;
pronto; presto (úsese pat, pat mapa,
H pat pali).
haier (haiar, hayar, aiar, ayar)=trabajo hestikira (istikira)=rápido; de prisa.
por sueldo; jornal. hidan (idan)=pagano; incrédulo; idóla-
haier (ayar) briaia=dar empleo; al- tra; no cristiano; no comulgante.
quilar. hikia (ikia)=tos (ferina).
294

hil (il)=montaña; cerro; collado. creyente.


himbuk (imbuk)=libro de himnos; him- ih=la tortuga voraz; la parlama; especie
nario. de tortuga de tierra.
ho (û)=azadón. ihbaia (ihibaia)=relinchar; bramar (algún
ho (û) tukbaia=azadonar; labrar la tie- animal).
rra. ihbaika=virtud para relinchar.
holi=santo; santificado. ihbanka=relincho.
Holi Komunian=la Santa Comunión; ihbra=relincho.
la Eucaristía. ihing=zopilote (cabeza roja).
holi (holika) lâka=santidad. ihingsa=especie de madera con madera
Holi Mas=la Santa Misa. muy dura.
holi sakaia=santificar. ihira=varias especies de peces muy pe-
Holi Spirit (Spirit Holikira)=Espíritu queños.
Santo. ihira siksa (irsik)=especie de pez dimi-
holi takaia=santificarse; consagrarse. nuto.
Holi Triniti (Triniti Holikira)=la ihiri=especie de planta fibrosa.
Santa Trinidad. ihri=nombre de un árbol; una especie de
Holi Yukarist (Yukarist Holikira)= banano pequeño silvestre; el fruto tier-
Sagrada Eucaristía. necito; nombre de un pez pequeño.
holika=la parte santa; santidad. ihtu=expresión de engaño; deseo de ma-
holikira=santo; santísimo; que es muy la suerte.
santo. ihtu munan=le engañó.
hor (or, ur) mairin=prostituta; ramera. ihwatka=la patilla; el vello.
hosana (osana)=hosana. ikaia=depositar; poner; colocar; tender;
hostia (ostia)=hostia. bajar; apear; poner abajo; sentar; asen-
hotel (otel)=pensión; hotel; mesón; hos- tar.
pedaje. ikaia=matar; asesinar.
daiwan ikaia=cazar.
I iki swiaia=dejar puesto.
i=nombre de la letra “i”; dando, hacien- ikaika=matadero; lo que sirve para ma-
do, estar por (del verbo yaia=dar). tar, sentar o poner.
î ba (î yaba)=viera (lo que está hacien- ikanka=asesinato; matanza; posición;
do o perpetrando). mortificación.
iba (iwa)=ayote. ikia (ikiki, ikikia, ukia)=tos convulsiva;
iban=níspero; el palo de chicle. tos chifladora.
ibihna=guardatinaja; guardiola; tepez- ikisbaia=desordenar; poner en desorden;
cuintle. alborotar.
ibihna âuya=especie de enredadera con ikiskaia=pulverizar.
flores hermosas. ikiswaia=desordenarse; ponerse en de-
ibihna drapka=especie de bejuco. sorden.
ibitwaia=hacer movimiento (gesto) vul- ikiswan=ponerse rizado; alborotado; de-
gar al hacer el sexo (el amor). sordenado.
iblak=peca. iktaria=hectárea.
ibu=nombre de un árbol. il=cerro; colina; loma; collado; montaña.
idan (hidan)=pagano; no cristiano; no il bahna (banhta)=la cima; la cumbre.
295

il bîla (il biara)=el valle. naipiara; nampiara; ai napiara).


“il dawanka”=dueño (amo) de los ce- implikaia (imhplikaia)=robar; hurtar; es-
rros (espíritu malévolo). tafar; agarrar lo ajeno.
il mâ=lado de la colina. implikan lâka=robo; hurto; estafa.
il piutka (piuatka)=la culebra tronca. implikanka=robo; hurto; estafa.
il plahpia=ladera (del cerro o loma). impruaia=adormecer (el viento); desa-
il plamaya (playa)=el pie de la mon- parecer (la luna).
taña. imyula=relámpago; rayo.
il sirpi=colina. imyula lipaia=relampaguear.
il tâ=punta de una colina. imyula mahbra=el rayo; el meteoro.
il tara=montaña; sierra. inaia=llorar; lamentar; gemir; gritar; sil-
il tnaya (snaya)=la falda de la monta- bar; sonar una cosa; tronar; gorjear;
ña. pitar.
il yula=ave mono. ini yahwaia=dar sollozos; lamentarse;
ilihbaia=nivelar la tierra; esparcir. llorar (varias personas).
ilihwaia=esparcirse; moverse; exten- inaia lâka=lamentación; lloradera.
derse; separarse; ramificarse. inan (inanka)=lloro; llanto; lamento; la-
ilihwi=algo distante. mentación; clamor.
ilihwi takaia=separarse de; irse espar- indian=indio; aborigen.
ciendo; quedarse más separado. indiks=índice.
ilikwaia=extenderse; llenarse hasta el ing=claro; brillante; algo liviano.
punto de derramar. inging=buitre con cabeza colorada.
ilili=tiburón (F.P.E.: ililki; ililkam; ai ilil- inglis=inglés; cualquier persona de habla
ka). inglesa.
ilingkaia=abrir; desplegar; extender; es- inglis aisaia=hablar inglés.
tirar. inglis bîla=idioma inglés.
ilingkaika=lo que sirve para abrir, des- ingni=claro; brillante; resplandeciente;
plegar, estirar, extender. radiante; luciente; de color claro; li-
ilingkanka=acción de abrir. viano; leve; ligero; fácil.
ilingwaia=abrirse; desplegarse; desenro- ingni=luz; lámpara.
llarse; estirarse; extenderse; ensan- ingni daukaia=alumbrar; iluminar;
charse. pulir; aligerar; quitar peso.
ilis=red; especie o clase de red. ingni sikniska=la menstruación.
impakaia=viajar; caminar; pasear; an- ingni takaia=iluminarse; ponerse lige-
dar. ro o liviano.
impakaika=lo que sirve para caminar. ingnika=luz; claridad; resplandor; ful-
impakanka=viaje; paseo; andadura; el gor; reflejo; brillo.
progreso de; excursión. ingnikira=reluciente; resplandeciente;
impapakra=viajero; peregrino; cami- luminoso; radiante; brillante; reful-
nante; paseador; vagabundo; misionero. gente; muy liviano.
impaplikra (implaplikra, âimplikra)= ingwaia=amanecer; empezar a amane-
ladrón. cer; aclararse; lucir; brillar; relucir;
impeksan=infección. resplandecer; alborear; clarear.
impiara=la quema (de los zacatales, el ingwaika=parte por donde brilla; brilla-
monte, etc.); fuego del llano (F.P.E.: dor.
296

ingwanka=iluminación; esclarecimien- namskaya; ai naskaya).


to. inska âalkra (âialkra)=pescador.
inian (onian)=cebolla. inska alkaia=pescar.
inipis=cualquier(a); cualquier cosa o inska alkaika (sîn)=red (para pescar).
persona; insignificante; común (ini- inska aubaia=pescar con red.
pas). inska miskaia=pescar con anzuelo.
inipis aisaia=hablar como un loco; ha- inska taya=la escama (del pez).
blar sin pensar. inska taya wisbaia=escamar; quitar
upla inipis=cualquier persona; perso- las escamas del pescado.
na desconocida; gente vulgar. insla=finca; milpa; plantación; sembra-
injis (insis)=bisagra. do; era; labranza (F.P.E.: naisla, insliki;
ink=tinta. namsla, inslikam; ai nasla, ai inslika).
ink laya=tinta. insla angkaia=quemar el monte des-
ink watla=tintero. pués de rozar.
inma=hierba (yerba); el zacate; la plan- insla disang=tierra nueva; monte nue-
ta; herbaje; arbusto (F.P.E.: naimia; vo.
namya; ai namya). insla irbaia=rozar; desmontar; hacer
inma daikaia=arrancar la mala hierba. desmonte para plantación.
inma prata=la grama. insla krikaia (dâkaia)=segar; cose-
inma wahbaia=recoger la mala hier- char.
ba. insla mangkaia=sembrar una finca o
inmakan=el árbol frutal; cualquier plan- plantación.
ta doméstica. insla prata=guamil; plantación vieja;
inman=blando; poco. matorral.
inman=pariente lejano; familiar; amigo instruksan (intruksan)=instrucción; ca-
benévolo. tecismo; doctrina.
upla inman=alguien que se compade- insuba=la matraca.
ce y da una respuesta a algo. insuban=nacido gracias a la ayuda de la
¿Ya inman plun aikbia?=¿Qué perso- partera.
na generosa me dará comida? inta=cualquier yerba medicinal.
inmawa=las yerbas (medicinales). intawahia (inta wahia)=la yerba medi-
inra=lloro; lamento; lloradera. cinal que se recoge.
ins=pulgada. inupu=especie de árbol florífero (comp.
insal (ensal, ensel)=ángel. kara).
insauhkaia (insaukaia)=herir(se); lasti- inupu kati=enero.
mar(se); vulnerar; lastimar; lisiar; la- ip=de repente; en un momento (se agre-
cerar. ga a verbos de acción como: takaska-
insauhkaika (insaukaika)=cosa para ia, daiwaia).
herir. ip daikaia=arrancar de un tirón.
insauhkanka (insaukanka)=herida. ip takaskaia=detenerse.
insawaia=insauhkaia. ipaia=pestañear; parpadear; guiñar; ce-
insins=incienso. rrarse los ojos.
insis=el pulgario; bisagra (comp. dur îpan=delantal.
pamaika, windar pamaika). ipan=cerró los ojos (del verbo ipaia).
inska=pez; pescado (F.P.E.: naiskaya; îpanka=const. de îpan; delantal de.
297

ipanka=pestañeo; acción de pestañear. îsa=él le da; él piensa hacer algo (ver el


îpka=vigilia; el día o la noche antes. verbo yaia).
Krismis îpka=víspera de Navidad. isama=el caldero de barro.
ipka=al pestañear (del verbo ipaia). isatna, isatma, isata=yo había dado, tú
ipra=modo y acción de ipaia. habías dado, él había dado (del verbo
îpri=nombre de un pez pequeño. yaia).
Îpri Tingni=comunidad en el sector oeste isi (iska)=orín; la orina.
del Río Coco (Wangki Awala), ubicada îsi (swapni)=fácil.
al sur de Laimus. Isingni=(creencia indígena): espíritu de
ipri=del verbo ipaia (guiñé los ojos). un muerto; el alma que ha dejado el
ira=especie de sardina; nombre de un cuerpo (se dice que mide como tres
pez pequeño. pulgadas de largo).
ira nakra=tumor que sale en la punta “isingni alkan”=el espíritu del muerto
de la lengua; lunar. le tocó.
irakaya=el pichete (comp. rikaya). “isingni sakaia”=práctica del exorcis-
irayapti (ira yapti)=golondrina (comp. mo; levantar el alma del muerto de
kirkiryapti=kirkir yapti). la cama e ir a dejarla o mandarla al
irbaia=rozar; pelar; cortar (el pelo); ra- cementerio.
surar; afeitar(se); chapear; esquilar; isis=especie de pajarito con el lomo rojo.
zafarse; esquivar; ladearse repentina- îska=la levadura de.
mente; matar o despedazar con algo. iska=al salir agua (de iswaia).
irbaia (irbi tikaia) ispara wal=despe- iska=la orina (F.P.E.: iskiki; iskikam; ai
dazar con machete. iskika).
irbaika=instrumento para cortar. iska ai daukisa=tengo ganas de ori-
irbanka=acción de cortar; cortadura. nar.
irbra=modo y acción de cortar. iska kangbaia saika=el diurético (me-
irirbaia (irirwaia)=resonar; tronar, atro- dicamento).
nar; detonar. iska krahbaia=orinar.
irirbanka=acción de resonar. iska krahbaika=urinario; lugar para
iririam=especie de ave castaña de los orinar.
zacatales (los hijos son de color negro). iska nari=picazón de los dedos del
iris (irisku, risku)=especie de loro con pie; la mazamorra.
cabeza de color azul y blanco. iska takaskan=obstrucción o reten-
irisatara, irisa tara (rikia tara)=el chi- ción de orina.
quirín (chicharra grande). iska watla=la vejiga.
irpin=alfiler. iskadiwra (iskadora, iskadura)=gono-
irsik (ihira siksa)=especie de pez dimi- rrea; purgación; sífilis.
nutivo. iskia=el (pez) cuyamel (comp. srik).
irwaia=abundar; haber montones; multi- iskika=la orina (const. de iska).
plicarse; estar un gentío o un hormi- “iskika baikaia”=golpear salvajemente
guero. a alguien (expresión vulgar).
îs=levadura. iskika prakaia=obstruir el paso de la
is=chorro (el sonido que hace un líquido orina; asustar.
al salir). iskika watla=vejiga.
is plapaia=chorrear. iskri=búho; lechuza.
298

islang=término usado en Klilna. iti (itwi) bal=hágase para acá.


islu=garrobo; lagartija; saurio. iti (itwi) waia=hacerse para allá.
îsna=yo le doy; pienso hacer algo (ver iti (itwi) was=hágase para allá.
yaia). itbaia (kitbaia)=mover; aflojar empu-
isna=nombre o especie de árbol de ma- jando.
dera roja y dura. itikmuk=polilla; comején blanco; come-
ispail (ispayul)=español; ladino; hispa- jén de tierra.
no; mestizo. itikwaia=moverse mientras se queda sen-
ispail bîla=idioma español. tado; moverse sentado.
ispan (ispun, spun)=cuchara. itwaia (kitwaia)=moverse o cambiarse
ispan banhki (ispan kum)=cuchara- de lugar.
da. itwi balaia=moverse más cerca; acer-
ispan pata=cucharada; golpe con cu- carse.
chara. itwi waia (takaia)=hacerse para allá;
ispara=machete; hoz (F.P.E.: isparki; is- alejarse; irse a una distancia; pasarse
parkam; ai isparka). de un lugar a otro.
ispara=el pez tenioideo. itwi=algo distante.
ispara saika=la yerba que se usa en las iwa=ayote; calabaza (F.P.E.: iwki; iw-
heridas. kam; ai iwka).
ispri (ispriri)=helecho; nombre de un iwaia=sentarse; bajarse; morar; vivir;
arbusto (planta medicinal): mezclado habitar; vivir en; residir; fijarse en un
con la “semilla de piojo”, sirve para lugar; apearse; posarse; descender; a-
curar granos o erupciones en la piel. terrizar; fructificar.
israng=la mujer fecunda; paridera; fe- atang iwaia=recostarse contra alguna
cunda (hembra de animal). cosa.
israng=la hormiga guerrera; mujer o a- pahrak iwaia=muy bien.
nimal hembra que pare muy seguida- siknis iwaia=existir una enfermedad o
mente. peste.
Ista (Ister) Sandi=Domingo de Pascua; iwaika=asiento; silla; sede; sentadero;
la Pascua de la Resurrección. cosa para sentarse (F.P.E.: iwaiki; iwai-
isti (hesti, histi)=rápido; ligero; de prisa; kam; ai iwaika).
pronto. king iwaika=trono (del rey).
isuli (isulo, islu)=garrobo. lâ iwaika=tribunal.
Isuli Bîla=nombre antiguo de la comu- iwanka=acción de vivir; modo de vivir;
nidad de Santa Fé, en el sector oeste vida; nuestra vida.
de Wangki Awala (Río Coco). iwas=catarata (del ojo).
iswaia=gotear; chorrear; escurrir; hacer iwatka=plumón, vello; bozo.
agua. wan iwatka=el pelillo en el cuello,
iswaika=chorrera. etc.
iswanka=chorro; chorreo; gotera (de un iwit (iwitni)=redondo; mancha; remien-
techo). do; que tiene la forma de un círculo;
iswili=garrobo. hoyo pequeño; algo acantilado.
isyula=especie de pajarito. tasba iwit=un pedazo de terreno.
iti=el nene; la nena. iwit iwit=en pocas cantidades; en peda-
iti (itwi) balaia=acercarse. zos pequeños de terreno.
299

iwitni=lo redondo; el charquito. kabu lawya=tortuga marina; el escara-


iwitnika=el declive (de iwitni). mujo.
îwka=ayote de (const. de iwa). kabu laya=agua del mar; agua salada.
iwka=favor de sentarse usted (de iwaia). kabu mâ=el mar (colectivamente).
iwra=modo y acción de sentarse o vivir. kabu mahbra=el esquino erizo de
iwra wihta=costumbre o modo de vi- mar.
vir. kabu mâka=ollín o sarro.
iyapaia=wiapaia (wipaia). kabu markka=el nivel de la marea al-
ta.
kabu naskaya (inskika)=pez marino.
J kabu payaska=brisa o viento del mar.
jab (yab)=empleo; trabajo. kabu (ba) puhbisa=la marea sube.
jakit (yakit)=chaqueta; saco. kabu ripka=ola del mar.
janikik (yanikik)=torta de harina; pan. kabu (ba) sitwisa=la marea baja.
Jehova (Jehoba, Yehova)=Jehová. kabu tininiska=el pez volador.
jinja (ginja, sinsa)=jenjibre. kabu un=la orilla del mar; costa marí-
Jisas (Jisus)=Jesús. tima.
Ju (ju)=judío. kabu wawakra (uplika)=marino na-
Judment=Juicio de Dios o Juicio Final. vegante.
julai (yulai) kati=mes de julio. kabu wina=habitante de la costa del
mar.
K kabu yula=navegador; navegante.
-ka=sílaba (sufijo) que se agrega para kabuk=por mar.
indicar que el sustantivo pertenece a kadal=el topo; el timbo.
alguna persona o calidad; sufijo que kadal=la taltuza.
significa de, del y como art. el, la, etc. kahbaia=colocar; poner encima; deposi-
aisika=el padre de. tar; imponer; aplicar; apuntar (un ar-
yaptika=la madre de. ma).
-ka=se agrega en conversaciones para kan kahbaia (kankahbaia)=cubrir;
indicar un cambio del asunto o del te- proteger.
ma. lalma kahbaia=apuntar el alba.
¿Naha ka?=¿Y esto (éste)? lalma kahbisa=apunta el alba.
kaba=cava que hacen los mineros. mihta kahbaia=imponer las manos.
kabu (kabo)=mar; océano. mina kahbaia=poner los pies encima
kabu aisaia=murmurar las olas. de.
kabu bla (blaka)=la náusea; el marear- raks kahbaia=apuntar con un rifle o
se por efecto de las olas del mar; ma- una escopeta.
reo. un(a) kahbaia=contestar; indicar que
kabu daiwra=animal del mar. se le está escuchando al que habla.
kabu dibilka (debilka)=diablo del yula kahbaia=acompañar.
mar; nereida. kahbaika=lugar para poner cosas.
kabu kamka=el marino. kan kahbaika (kankahbaika)=el es-
kabu kiasmika=espuma del mar. cudo; protector.
kabu lama=la costa. wan lal (wihta) kahbaika=almohada.
kabu lawisa=el mar está bravo. wan mina kahbaika=banquillo.
300

kahbanka=imposición; puntería; el a- ¡ojo!


manecer. kaia=ser; estar; haber; llegar a ser.
kahbra=modo y acción de poner (de ban kaia=permanecer.
kahbaia). bâra kaia=existir; estar allá (allí).
kahka=desigual; lleno de terrones; que kaihkai (pikpik)=rana; escuerzo.
está para romperse. kaikaia=ver; mirar; conocer; saber; fi-
kahka=nombre de un árbol; especie de jarse; percibir; divisar; observar; con-
palma delgada y espinosa. templar; visitar; reconocer; realizar; e-
kahka pihni=especie de palma delgada xaminar; espiar; entender; cuidar; pal-
sin espinas. par; probar; ensayar.
Kahka Yari=nombre de una finca con biki kaikaia=mirar a hurtadillas.
pocas familias en el sector oeste de bîla kaikaia=esperar.
Wangki Awala (Río Coco), a orillas dabi kaikaia=probar chupando.
del mismo, aguas abajo de Lagun Tara. dauki kaikaia=ensayar; probar.
kahkaia=skahkaia; sakahkaia. kang kaikaia=ver o mirar con asom-
kahkana=especie de bejuco florífero. bro.
kahkanka=una clase de arbusto con es- kangbi kaikaia=palpar.
pinas. kapi kaikaia=palpar con el tacto, con
kahkata=el género gris con listados. un palo u otro objeto.
kahmi=guacal; calabaza; jícaro (planta mangki kaikaia=examinar con un a-
medicinal): buena para tratamiento del parato.
asma, cólicos estomacales y diarreas tânka kaikaia=probar (a alguien).
(F.P.E.: kamhki, kaimhka; kamhkam; kaikaika=facultad o virtud para ver; lo
ai kamhka). que sirve para ver; vista; mirada; vi-
kahmi dusa=calabazo. sión.
kahmutra (kahmuntra, kamuntra, kaikanka=vista; visión; mirada; mira-
kahmuta)=calabacino (F.P.E.: kahmut- miento.
ki; kahmutkam; ai kahmutka). kaiki=sin causa; intencionalmente; por
kahra=palanca; palo; especie de árbol gusto, con terquedad.
(F.P.E.: karhki; karhkam; ai karhka). kaiki kaia=observar; guardar; velar;
kahra pata=palancada; golpe dado con cuidar.
la palanca. kaiki taukaia=andar bien; andar con
kahra tukbaia=palanquear. cuidado; cuidarse bien.
kahtka=nombre de un árbol y su fruta. Kaiki tauki bas.=Que le vaya bien; an-
kahuk=especie de ave zancuda pescado- de con cuidado.
ra. kaiki waia=irse con cuidado.
kahwa (skahwa, sakawa)=cojo; que ha kaiki was=que le vaya bien; adiós;
perdido el uso de algún miembro; el buena suerte.
enfermizo; minusválido. kaiki yapaia=dormir bien y con cuida-
kahwaia=quedarse pegado; encallarse; do.
tartamudear. Kaiki yaps (praws).=Duerma bien;
kahwanka=acción y efecto de pegarse, buenas noches.
encallar, etc. kaikma=tú verás (de kaikaia).
kahwi=la pendiente; la bajada. kâikma=mi nariz (de kakma).
¡kai!=apócope de ¡kaiks!= ¡cuidado!, kaikra=la vista; modo y acción de kai-
301

kaia en todas sus acepciones. sido (del verbo kaia).


¡kaikram!=¡ya ves!; ¿has visto? kainak=por delante de.
¡kaiks!=¡vea!; ¡mire!; ¡he aquí! kainara=contra; enfrente; delante de;
kaimitu=caimito (planta medicinal): u- enfrente de; delante; al frente; en ade-
sada para tratamiento de la diarrea. lante; más allá; más que; anteriormen-
kaina=adelante; más allá; primero (en te.
lugar); antes; en adelante; delante de. kâirma lakia=igual que mí (en tono de
kaina dakbaia=impedir; atajar; contra- desprecio): “Man lika kâirma lakia”.=
decir. “Eres igual a mí”.
kaina itki=más que; más de; sobre todo. ¡kaisa!=¡adelante!; ¡vamos!; ¡hagámos-
kaina kahbaia=defender, amparar; pro- lo!
teger; guardar; apoyar. kaisni=cangrejo; la “colmena” de cáncer
kaina kahbaika=defensa; defensivo. (asteroide); Osa Mayor (constelación).
kaina kaikaia=vigilar; tener cuidado de; kaisni pata=especie de bejuco con flo-
ver de antemano; cuidarse. res amarillas.
kaina kakahbra=guarda; guardia; guar- kaiura=el pene; verga; miembro genital
dián; defensor. del sexo masculino (F.P.E.: kaiuri;
kaina kakaikra=el que va adelante; vi- kaiuram; ai kaiura).
gilante; guardián. ¡kaiya!=barbarismo (por ¡kaisa!): ¡va-
kaina kakaira=el que ve o conoce de mos!
antemano. kaka=excepto; sino; a menos que; aca-
kaina kat=enfrente; enfrente de; que po- so; si.
ne obstáculo. kâka=flojo.
(wan) kaina kulkaia=cumplir las le- kâka=la caca; la cochinada (hablando a
yes naturales de salud; normas de los niños).
cumplimiento en nuestro medio; e- kâkaia=tostar; chamuscar.
vitar el sexo, según lo prescriba el kakahbra=ponedor; imponedor.
médico o curandero. kakah takaia=quedarse pegado; atorar-
kaina kutbaia=circular; rodear; cer- se; pegarse (y no poder salir).
car; ceñir; sitiar; forrar; enmaderar. kakahwaia=encallarse; quedarse pega-
kaina luaia=superar; exceder; aventa- do; embarrancarse; tartamudear.
jar; sobresalir. kakahwanka=acción de kakahwaia.
kaina manis=de antemano; antes; an- kakahwra=modo y acción de kakahwa-
ticipadamente. ia.
kaina mapa ra=poco más que; más kâkaia=tostar; chamuscar.
de; más que; poco más adelante; no kâkaika=tostador; vasija para tostar.
muy alto. kakaikra=observador; mirador; mirón;
kaina plaplapra=precursor. conocedor; sabedor.
kaina sauhkaia=traspasar, violar. kakaira=el que conoce o sabe; experi-
kaina sunaia=ayudar; cuidar de. mentado; el que cuida; el guardián;
kaina tani=adelante; hacia delante; en encargado; conocedor; persona cono-
lo venidero. cida.
kaina wina=desde hace mucho; de pura kakaira=el administrador o di-
tiempo atrás. rector; supervisor; observador; fiscal.
kaina, kaima, kaiya=hubiera estado o yabal kakaira=guía; conductor; cono-
302

cedor del camino. tamuga.


kakak=súbitamente; repentinamente. kakatrus=palma (güiscoyol).
kakak lap tiwaia=perderse de repente. kakatwra (kakatra)=el que se atragan-
kakakbaia (kakakwaia)=llenar hasta el ta.
borde; hacer ruido crepitante. kakau=cacao.
kakakbanka=acción de kakakbaia. kakaubra=remero; el que sabe canale-
kâkakra=tostador. tear.
kakakwaia=hacer un ruido crepitante. kakauhka (kakawa, kakauka)=nudo;
kakalhbra=el que rompe o disloca. la maraña.
kakalkra=rompedor; despedazador; ras- kakauhra=que cae; caedizo.
gador. kakaukaia=anudar.
kakalni=sin previo aviso; repentinamen- kakaukira=con los nudos y todo.
te; de repente; de improviso; súbita- kakawa=la articulación; el nudo; la jo-
mente (kakalhni). roba; algo enredado.
kakalni pruaia=morir repentinamen- kakbaia=cacarear la gallina antes de po-
te; morir vestido. ner huevo.
kakalni=vistoso; lujoso; ostentoso; fan- kakbanka=cacareo.
farrón; jactancioso. kakia=tráquea; esófago; nuca.
kakalwra=que se rompe fácilmente; kakia mâ=la pelota de la garganta.
rompedizo; fachendoso; fanfarrón; el kakiaubra (kiakiaubra)=recogedor; co-
que se hace el orgulloso (kakalra). lector.
kakamuk=iguana. kakikra=el que se ríe; reídor; risueño.
kakamuk kati=marzo. kakingbra (kakinhbra)=el que llama a
kakamuk wakia (kiwia)=el bejuco u- la puerta; el que golpea.
ñas de iguana, útil en la construc- kakirhbra=vago; paseador; vagabundo;
ción de ranchos. haragán; el que pasea.
kakangbra=tocador; el que toca, mano- kakis=pesca (con arpón).
sea, arroja, conduce, corre; el arriero; kakis aihwakaia=pescar con arpón.
músico; el que echa fuera. kakisbra=chillador; que grita con voz
kâkanka=tostadura. fuerte.
kakapra=el que pila arroz; el trillador; kakiskra=el que fríe; freídor.
el que busca a tientas; majador. kakiswra (kakisra)=fácil de freír(se).
lî kakapra=buceador; buzo. kakitbra=movedor.
kakaras=cucaracha. kakitwra (kakitra)=movedor.
kakaras nuka=alas de cucaracha kaklakra (klaklakra)=cortador.
(planta medicinal): buena para tratar kaklamra (klaklamra)=batidor, el que
síntomas de enfermedades causadas bate o mezcla.
por los malos espíritus o cadejos kaklauhbra (klaklauhbra)=el que abre.
(kakaras tnuka). kaklipra (klaklipra)=el que parpadea.
kakarbra=arrollador; envolvedor; ras- kaklisbra (klaklisbra)=el que enciende.
pador. kâkma=tostarás (de kâkaia).
kakarwra (kakarra)=que rueda. kakma=nariz; pico; hocico; punta
kakas (kakasia)=algo tosco y rústico. (F.P.E.: kaikma; kankma, kakmam;
kakasbaia=hacer un ruido áspero. ai kakma).
kakati=el paquete (envuelto de hojas); kakma daukaia=hacer punta.
303

kakma para=siete negritos (planta quebranta.


medicinal): buena para tratamiento kak sunaia=poner encima; descargar;
de gripe, fiebre y neumonía. alzar y poner encima.
kakma prakaia=hacer encontrarse kaku=pelícano o alcatraz.
dos personas enojadas; poner cara a kakuhbra=el que tose mucho.
cara. kakulkra=contador; observador; que
kakma ruka=la orilla del hocico del respeta.
puerco. kakurbra=el que rasca; rascador.
kakma skungkaia (snungkaia, kakusbra=el que raspa; raspador.
snunkaia)=remachar la nariz. kakutbra=el que forra una cosa.
kakma tâ=punta de la nariz. kakusamika=el vaivén.
kakma tanhta=ñato; chato. kakwaia=quedarse flojo.
kakma tatwa=nariz aquilina; narizón; kala (kalika)=collar.
nariz puntuda. kalalu=quelite (verdura).
kakma titikbaia=menearse la nariz. kalhbaia=dislocar; romper separadamen-
kakma trisbaia=estornudar. te.
kakma tuskaia=provocar; incitar a al- kalhbaika=lo que sirve para dislocar o
guien para que responda de manera e- romper.
nérgica a una supuesta ofensa. kalhbanka=dislocación.
kakma unta (kakmunta)=ventana de kalhbra=modo de dislocar.
la nariz (F.P.E.: kaikmunta; kank- kalhwaia=dislocarse.
munta; ai kakmunta). kalhwaika=parte por donde se disloca u-
kakma usbaia=sonarse la nariz, los na cosa.
mocos. kalhwanka=acción de dislocarse.
pauta kakma=tuco (pedazo) de leña. kaliksan=limosna que se hace en la igle-
kakma yahpira=narizudo; narizón (tér- sia; colecta (kalik).
mino de desprecio). kalik munaia=colectar (dinero u otra
kakmapara=tener constipada (cerrada) cosa).
la nariz (kakma para). kalila (kalina, kanila)=gallina; gallo;
kakmapara=especie de parásito que pollo (F.P.E.: kalilki; kalilkam; ai kalil-
causa hinchazón en los pies; tumor de ka).
los pies; la serpiente (de las leyendas) kalila ai wihta aiwanaia ra=al primer
cuya mordedura (en creencia indíge- canto del gallo.
na) causa una hinchazón reumática kalila lal taya=la cresta.
(kakma para). kalila lupia=pollo; pollito.
kakmapara=el estanquillo al pie de una kalila mahbra=huevo de gallina.
barranca: en la creencia indígena: un kalila mairin twisa=lengua de gallina
lugar peligroso (kakma para). hembra (planta medicinal): buena
kakmas=que no tiene nariz; chato; sin para tratar el reumatismo, el asma,
punta. la tos y problemas de diarrea.
kakmatnaya (kakma tnaya)=la mejilla. kalila mina=especie de planta medici-
kakna=el día; la luz del día; tiempo del nal: usada para infecciones renales y
día. otros malestares.
kâkra=tostadura. kalila saika=albahaca.
kakrikra (krakrikra)=el que quiebra o kalila taya=plumaje (de gallina).
304

kalila twisa=lengua de gallina (plan- hermano.


ta): las hojas de la misma sirven pa- kamhni (skamhni, sakamhni, sakam-
ra casos de calambre en el cuerpo; ni)=que tiene olor o gusto a pescado.
buena para infecciones de la piel y kamhpipis (kampipis)=calabaza.
otras enfermedades (planta medici- kamisan (kumisan)=comisión; encargo.
nal). kamiti (kumiti)=comité.
kalila wainhka twisa=marrubio (plan- Kamla=comunidad ubicada al norte de
ta medicinal): buena para tratar la Bilwi, Región Autónoma Atlántico
bronquitis y otros malestares. Norte.
kalila watla=gallinero. kamp (kiamp)=campamento.
kalil tara=chompipe; guajolote; pavo kampani=compañía; empresa; industria.
real (kalila tara). kamparins (kamparens, konferens)=
kalil tara lal=especie de planta medi- conferencia.
cinal: útil para enfermedades causa- kamparins (kamparens) daukaia=
das por el duende. congregarse para una conferencia
kalim (dasin)=malanga. (en la Iglesia Católica y Morava).
kalkaia=romper; rasgar; desgarrar (en kampas=brújula; compás.
tiras); destrozar; despedazar. kampas lainka auya ba=rumbo.
kalkaika=lo que sirve para romper. kamuntra (kahmutra, kahmuta)=cala-
kalkanka=rompimiento. bacino; guacal entero con un hoyito
kalkra=modo y acción de romper. en la extremidad, el ceñido o el teco-
kalmata=especie (nombre) de un pez. mate.
kalni=especie de pez. kan=delante; enfrente; por; porque; pues;
kalswi=nombre de un pez parecido al ti- con que.
burón. kan dakbaia=dejar atrás; sobresalir.
kalwa=nombre de un pez; robalo. kan kahbaia=cubrir; proteger.
kalwaia=romperse (como un trapo); in- kan kahbaika=el escudo; protector.
flarse; despedazarse; engalanarse, jac- kan kaikaia=prever.
tarse; gloriarse; fachentear. kan kaiki aisaia=presagiar.
kalwan (kwalwan)=roto; se rompió. kan kutbaia=rodear; cerrar o atrinche-
kalwra (kalra)=modo y acción de rom- rar una pasada.
perse. kan luaia=sobrepujar; exceder.
-kam=sufijo que significa posesión: tu, kan lukaia=pensar de antemano; pre-
tus, vuestro, vuestra, vuestros, vues- meditar.
tras, tuyo, tuyos. kan sauhkaia=seducir; corromper; es-
aisikam=tu papá. candalizar.
kaman=ordinario; gente baja; dícese de kan (kaina) kat=directamente enfrente.
la persona o cosa de poca estima y de kan (kaina) wina=hace mucho tiem-
baja calidad; común. po, anteriormente.
kamandanti (kamandante, kaman- kan=sido, estado; fue (del verbo kaia);
dant)=comandante. pues; con que.
kamans (amans)=almendra; almendro. kâna=estiércol; excremento; mierda
kamatara (kama tara)=nombre (espe- (F.P.E.: kânki; kânkam; ai kânka).
cie) de un pez. kâna krahbaia=defecar; cagar; excre-
kamhkabaira=la que tiene muerto a un mentar; evacuar el excremento.
305

kâna krahbaika watla=letrina (ver kanh (kang) mangkaia=poner de un


klasit, tailit). golpe.
kanal=canal. kanila (kalila)=gallina.
kâna tatwilkra (twatwilkra)=especie kanitki (kan itki, kaina itki)=más toda-
de insecto. vía; sobremanera; superior; más gran-
kâna traka=la hormiga hedionda (véase de, más allá; un poquito más grande
skahpo, skahpu). que.
kanatrutru=especie de hormiga hedion- kânka=el estiércol de (de kâna).
da. kanka=el contrario.
kangbaia=tocar; expeler; expulsar; co- ¿kan ka?=¿y por qué?
rrer de, golpear; manosear; tocar un kankika=primero; más antiguo; más a-
instrumento musical. delante; que precede; mayor que; más
kangbaika=lo que se toca c con que se que; sobre todo; en delante de; más a-
arría; lo que sirve para correr o expe- delante de; más lejos de.
ler una cosa. kankika ra=en el tiempo anterior; so-
miusik kangbaika=el instrumento de brepujante; más adelante que; más
música. que; más allá.
kangbanka=toque; expulsión. kanku (kainak)=por delante de.
kangbaya (kangbaika)=antídoto; con- kan mapa=más; mayor que.
traveneno; contra-medicina de cual- kan mapa ra=más; mucho más.
quier maleficio; cualquier remedio kanra (kainara)=adelante; primero; en-
contra el hechizo (creencia indígena); frente de; antes de; más (F.P.E.: kaini-
amuleto preparado mediante una invo- ra; kainamra; ai kanra).
catoria, para contrarrestar algún male- kanra kan=fue en otro tiempo.
ficio y para protección de los malos wan kanra briaia lukaia=pensar o es-
espíritus. perar recibir.
kangbaya=la yerba Santa Marta. wan kanra bâra ba bîla kaikaia lâ-
kangbi kaikaia=tocar; palpar; mano- ka=la esperanza.
sear. wan kanra lukaia lâka=la esperanza.
kangbi sakaia=hacer huir; sacar afuera; wan kanra bîla kaikanka=esperanza.
correr; desterrar; expulsar. kan sunaia=sostener; alzar; ahorrar;
kangbra=modo y acción de tocar. proveer por.
kangkangka (awas ratka)=tronco de kaini sunaia=sostener (a mí, a noso-
pino. tros).
kangku=palmito; el tronco de éste (ti- kainam sunaia=sostener (a tí, a voso-
que). tros).
kangku=igual; semejante. kansansam=tisis; tuberculosis; consun-
kangku briaia=tener o recibir iguales ción.
medidas. kansansamkira=tísico; tuberculoso (tér-
kangku luaia=dejar atrás a; recibir mino despreciativo).
más que otro; vender por ganancia. kanski (skanski, sakanki)=murciélago.
kangku waia=irse juntos. kantina=cantina; bar.
kangkunta=el cucarachero. kantrak=contrato; arreglo.
kangli=el cangrejo de mangle; especie kao (kaokao)=especie de cuervo o le-
de cangrejo pequeño. chuza (comp. waksma).
306

kâp (kop)=taza. kapri=estuve; fui (del verbo kaia); to-


kap=estemos; seamos; quedemos; siga- qué; pilé, etc. (de kapaia).
mos (de kaia). kâpri=especie de planta acuática que
kapaia=apisonar; pilar; trillar; moler; flota; “lechuga”.
majar; machucar; pisar; cebar; apel- kâpri yapti=especie de ave de rapiña de
mazar; pisonear; batir; buscar a tientas color rojo.
con palo, mano o pie; andar a tientas; kapten (kaptin, kiaptin)=capitán; capa-
buscar alguna cosa en una profundi- taz; jefe; gerente (úsese lal uplika, tâ
dad. uplika, pura winaika, etc.).
kapi kaikaia=andar a tientas; palpar o kapu (kapo)=¡a ver!; ¡déjeme ver!; dé-
tocar una cosa materialmente. me; páselo.
lî (liura) kapaia=bucear; buscar en el kapus=la hormiga hedionda (papu bis-
agua. baira=bisbayira).
kapi sakaia=buscar algo y encontrar- kara=la pita (planta); la penca; calo;
lo; sacar una cosa de la profundidad. maguey (planta medicinal): usada pa-
kapi taukaia=andar a tientas. ra tratar la sífilis y reumatismo.
mairin kapaia=molestar a las mujeres Kara Tâ=nombre de una comunidad
(en su cama o su casa). en el litoral sur del municipio de Bi-
kapaika=pisón; majador; machacadora; lwi (Karata).
objeto para pilar o apisonar. karam=fuiste; estuviste (del verbo kaia,
kapak=apretado; seguro (generalmente igual que kapram).
se usa con el verbo samaia). kararbaia=hacer rodar; girar.
kapak samaia=morder muy bien; kararbaika=cosa que sirve para rodar o
morder con fuerza. girar.
kapalhni=que tiene hueco por dentro. kararbanka=giro; rodadura.
kapalni=enfermedad de la boca del es- kararwaia=girarse; rodarse; ir rodando.
tómago. kararwaika=rodaje, rueda; parte por
kapanka=acción y efecto de kapaia. donde rueda una cosa.
kapar=cobre; nombre de un pez. kararwanka=rodadura; giro.
kapi=vamos a estar, vamos a ser (del kararwi waia=ir rodando.
verbo kaia); gerundio de kapaia. karas=lagarto.
kâpi=café. karas wihta=una hormiga grande.
kâpi dusa=cafeto; árbol de café. Karawala=nombre de una comunidad en
kâpi dusa wakia=raíz del cafeto el litoral norte de la Región Autónoma
(planta medicinal): sirve para con- Atlántico Sur (Kara Awala).
trarrestar el dolor de vientre. karbaia=dar vuelta; plegar; envolver;
kâpi laya=café en bebida (líquido). enrollar; raspar; descortezar; pelar; ta-
kapin=ataúd. llar; acabar o acepillar una embarca-
kapitang=capitán. ción.
kapra=modo y acción del verbo kapaia. karban=bulto; rollo; la carga; el peso.
kapra=erupción del cutis. karbanka (karban)=atado; paquete.
kapram=pilaste; apisonaste, etc. (del karbra=modo y acción de karbaia.
verbo kapaia). karhbaia=menear; sacudir (un bote, una
kapram=estuviste; fuiste (del verbo ka- canoa).
ia, igual que karam). karhwaia=mecerse; menearse; ondear;
307

sacudirse. karna daukaia=endurecer; fortalecer;


kari=fui; estuve (del verbo kaia, igual poner tieso.
que kapri). karna munaia=acelerar; hacer fuer-
karibe (karibi, kiarub)=caribe; raza ne- zas; esforzarse; aplicarse; procurar;
gra que habita en las costas de Hondu- apresurar; apresurarse; darse prisa.
ras, muy distinta de los negros criollos karna takaia=endurecerse; fortalecer-
de habla inglesa, pero que tienen vín- se; ponerse tieso.
culos con los miskitos; el moreno. mihta karna (karnira)=avaro; que
karibi tîka=prodigiosa (planta medici- vende caro.
nal): buena para tratamiento de la dia- wîna karna sakaia saika=reconstitu-
rrea, cirrosis hepática y cólicos bilia- yente.
res. karnakira (karnikira)=poderoso; todo-
karir=las cuentas grandes. poderoso; potente; omnipotente; fuer-
karma=rodarás (de karbaia). te; forzudo; vigoroso.
kârma=garganta; laringe; la voz; el cau- karnika=la fuerza; el poder; la dureza;
ce (del río); el movimiento (del río); el la autoridad; habilidad; fortaleza; po-
manantial; el origen; la boca del río, ma- tencia, vigor; virtud; energía; potes-
nantial o laguna (F.P.E.: kâirma; kâr- tad; firmeza.
mam; ai kârma). karnikas=débil; sin fuerzas.
kârma âikama=las amígdalas; las karnikira=con la fuerza de todo.
glándulas (parótidas). karnira=fuerte; vigoroso; forzudo; for-
kârma âikama puskan=amigdalitis; nido; robusto; enérgico; brioso; duro.
las paperas. karpenter (karpinter, kiamda)=carpin-
kârma bin=murmullo; alboroto; ruido tero.
de la voz. kars (karas)=lagarto.
kârma burbaia=zumbar; tararear. karskwaya (karsbaya)=especie de ár-
kârma lakia (kârmalakia)=el de i- bol florífero, útil para cercados (ver
gual suerte; igual que el otro; pobre liwa mukia).
como el otro. karswaka (wâri pata)=especie de plan-
kârma mâ=la pelota de la garganta; la ta.
manzana. karswaki (kaswaki)=un espíritu malo
kârma mana=lo que se paga al hechi- que habita las montañas y que tiene
cero (por cantar). sólo una pierna (creencia indígena);
kârma prawan=ronco; enronquecido. un ser que come gente; el diablo; el
kârma sutwan=la hinchazón del pala- demonio (ver wakumbai).
dar y del galillo. karswihta (karas wihta)=la (hormiga)
kârma wakia=esófago; tráquea. galga o loca.
lî kârma=manantial o el canal. karuska=especie de batata silvestre.
kârmira=de mala lengua. karwaia=revolcarse, menearse; estarse
karna=fuerte; duro; tieso; resistente; a- indeciso; rodar; dar vueltas; girar; en-
pretado; con ruido; difícil; sólido; for- volverse; enrollarse; plegarse.
zudo; firme; severo; inflexible; recio; karwaika=rodillo; lo que sirve para ro-
rígido; tenso. dar.
karna alkaia=tener(lo) duro; agarrar karwaka (karwahka)=especie de beju-
bien. co para parásitos, algo parecido a la
308

vainilla (comp. wâri pata); buena pa- buena también para tratamiento de
ra tratar el reumatismo y otras enfer- la diarrea y otros malestares.
medades (planta medicinal). kasbrika=firmamento, nube; cielo.
karwanka=rodadura. kasbrika bîla=el espacio del firma-
-kas=sufijo; terminación negativa que mento; atmósfera.
significa sin; se agrega a un sustanti- kasbrika bitinika=estratos de la at-
vo; negación; oposición; contrariedad mósfera.
o privación; no, des, in. kasbrika pura=cielo.
lalahkas=sin dinero, pobre. kasbrika sangnika=el azul del cielo.
kâs=maldición; imprecación. kasla=pizote soltero que anda solo.
kâs aisaia=maldecir; decir maldicio- kat=hasta; hasta que; a; en dirección a;
nes; hablar malas palabras. hasta el punto en que; exactamente;
kâs aisasara=maldiciente; persona según.
que habla malas palabras. kât=catre; tijera (para dormir).
kâs wiaia=maldecir a una persona. katakbaia (watakbaia)=cacarear al po-
kasak=verdad; cabal; justo; verdadero; ner un huevo.
virtuoso; sincero; cierto; seguro; posi- katau katau=nombre de un ave; el
tivo; recto; bueno; perfecto; completa- cuervo.
mente. katauri=el junco que se ocupa en la he-
kasak daukaia=justificar; hacer bien. chura del canasto (pataki).
kasak lalukra=crédulo; creyente. katbaia (katkaia)=sofocar; estrangular.
kasak lukaia=creer; tener fé; creer fir- katbanka=acción de sofocar, estrangu-
memente. lar.
kasak lukan lâka=la fé. kati=luna; mes (F.P.E.: katki; katkam; ai
kasak lukanka=credulidad; fé. katka).
kasak pali=muy cierto; verdadera- kati aiskura (aiskur, aiskurka)=e-
mente. clipse de la luna.
kasak tânka=la verdad. kati âpu (raya)=luna nueva.
kasakka=verdad; veracidad; certidum- kati baiwanka=la salida de la luna.
bre (kasaka). kati baiwka=a la salida de la luna.
kasakka lâka=la verdad de; la justicia, kati banhwan=cuarto creciente (fase
la rectitud, la ley de la verdad (kasaka de la luna): se dice que la luna se
lâka). llenó de agua.
kasakkira daukaia=justificar en todas kati biara=por meses; que dilata me-
las verdades; hacer muy justo a una ses.
persona. kati dakwan=la ida de la luna.
kasakkira takaia=justificarse. kati diman (dimanka)-puesta de la lu-
kasakni=sin costurar; sin cerco; sin due- na.
ño. kati dimka=a la puesta de la luna.
kasau=marañón. kati impruan (imhpruan)=la luna lle-
kasau mâ=semilla o nuez de marañón. na ha desaparecido (fase lunar): se
kasau dusa=árbol de marañón. dice que se ve toda la luna, porque
kasau wahia=hoja de marañón (plan- está vacía de agua.
ta medicinal): se usa contra el hongo kati ingnika=luz de la luna.
de la piel, conocido como “carate”; kati kum=un mes.
309

kati kwai (kwahi) takan=luna nueva; kau sa=falta todavía; no se ha termi-


la luna en su primer cuarto. nado.
kati kwihra=la luna panzona. kau saura=peor.
kati mani=claridad de la luna; luz de kau yamni=mejor.
la luna; tiempo en que hay luna. kau yari=más alto; más largo.
kati mina=rayo lunar. kaubaia=bogar o remar con canalete.
kati mina ra=a la luz de la luna. kwahi (lî) kaubaia=canaletear.
kati raya=luna nueva (fase lunar): se kaubaika=lo que sirve para remar; ca-
dice que la luna está nueva y está nalete.
llenándose de agua. kaubanka=boga; canaleteo.
kati siknis(ka)=menstruación; la regla kaugau=nombre de un pez.
(en las mujeres). kauhaia=caer, caerse; desplomarse.
kati tilwan (imhpruan)=luna llena. brip kauhaia=caerse así nomás.
kati tihmia takan=la luna eclipsada. kauhaika=parte por donde se cae.
kati watla=la corona de la luna; el cír- kauhanka=caída.
culo que aparece alrededor de la lu- kauhbaia=traspasar; meter; ensartar; en-
na. hebrar; mover a tirones; encordelar.
kati yapanhwan=cuarto menguante dans kauhbaia=bailar (considerada
(fase lunar): se dice que la luna se palabra grosera).
inclinó y vació el agua. lilura kauhbaia=ensartar cuentas.
kati yula=guardián de la luna (estrella silak kauhbaia=enhebrar la aguja.
cerca de la luna). skiru (kisuru) kauhbaia=apuñalar;
katkaia=lo mismo que katbaia. meter el puñal.
katolik (katalik, kiatalik, katlik)=cató- kauhbanka=acción de traspasar, meter,
lico. ensartar, etc.
katwaia=ahogarse; sofocarse; atragan- kauh klakaia=dividir, cortar en mitades.
tarse; estrangularse. kauh klaki=mitad; una parte; un peda-
katwanka=acción de ahogarse; ahoga- zo.
miento. kauh klak kauh klak yaia=repartir en
katwi ikaia=matar estrangulando, aho- mitades.
gar. kauhkia (kakairika painkira)=próji-
katwi pruaia=morir ahogándose. mo; el mejor amigo.
kau=más; todavía; aún; aún más; toda- kauhkra (piarka)=viudo; viuda.
vía más; hasta ahora; falta todavía; a- kauhla=frío, helado; insípido, sin gusto.
demás; más bien; antes. kauhla alkaia=resfriarse; sentir frío.
kau ailal=más numeroso. kauhla daukaia=tener frío; enfriar.
kau aiska=falta mucho; mucho más. kauhla piaia=comer comida sin calen-
kau apia=no más. tarla o sin sal.
kau kaina manis=antes; anticipada- kauhla piua=tiempo helado.
mente. kauhla prukaia=tener los fríos de la
kau kaka=todavía; todavía no. calentura.
kau kau=de más en más; cada vez kauhla saika=remedio para los sínto-
más. mas crónicos del paludismo o de en-
kau pali=mucho más. dometritis.
kau prakaia=agregar. kauhla sakaia=enfriar.
310

kauhla takaia=enfriarse. kayaska=especie o nombre de un can-


kaula wahwaia=sufrir o aguantar frío. grejo pequeño de la costa del mar.
lî kauhla=agua fría; el agua dulce. kayu=caña de azúcar (F.P.E.: kayki; kay-
kauhmuk=playa (del río). kam; ai kayka).
kauhra=modo de caer. kayu dabaia=chupar caña.
kauhra luaia=escapar de caerse. kayu klana=la inflorescencia.
kauhru=bambú (F.P.E.: kaurhki; kaurh- kayu laya=jugo de caña.
kam; ai kaurhka). kayu nasla=el cañal.
kauhru tisbaia=rajar el bambú. kayu taibaia=moler o exprimir la ca-
kauhya=el espacio sobre las costillas ña.
próximo al brazo. Kayu Tingni=caño que atraviesa por el
kauka=especie de pato silvestre. centro de Waspam y desemboca en el
kaukata=cáscara o concha de coco seco. Río Coco (Wangki Awala).
kaukau=nombre de un ave; especie de kbu (kubu, bû)=gamalote.
pez roncador. kek (kik)=queque.
kaumuk=el cascajo; el talpetate. keli=oblicuo; diagonal.
kauna=quieto. keli=la vela triangular.
kauna sa=está quieto. keringku (upam)=el zopilote con cabe-
kaunsil=cónsul; concilio. za blanca.
kaunsil uplika=miembro del concilio kerubim=querubín.
o junta. keso (kiso, kisu)=queso.
kaunta (kauta)=mostrador. kesrama (sisrama)=el lunar; especie de
kaupra (skaupra)=nombre de un árbol. úlcera.
kauput=María (planta medicinal): bue- kî=isla; cayo; isleta.
na contra el resfrío, dolor de muela e kî daiwra=el zanate.
infecciones de la piel. kî dakura (dakra)=isla; islas; conjunto
kauput=María (otra especie: planta me- de islas.
dicinal): útil para tratamiento de dolo- kî=llave, cerradura; candado.
res, inflamaciones musculares y otros kî mangka=el candado.
malestares. kî mangkaia=cerrar con llave.
kauya=algo pequeño; algo feo. kî mihta=llave.
kâwaia=tostarse; chamuscarse. Kî Tâski=nombre de una comunidad
kawaia=estar; quedar. en el sector oeste de Wangki Awala
kâwanka=acción de kâwaia. (Río Coco), abajo de Sang Sang.
kawal balaia=venir la brisa con frescu- kî warbi sakaia=abrir con llave.
ra. -ki=sufijo, caso posesivo en primera per-
kawatka=especie de pez. sona.
“kawatsat” (kawatchat)=golpe dado de aisiki=mi padre.
manera imprevista (adaptado del in- ki=(llamada de atención), si.
glés). Lî auhi ki.=Mire, está lloviendo.
kawi=nombre de un árbol; el palo de ¿Man wama ki?=¿Irá usted?
sangre. ¿Aulma ki?=¿Viene usted?
kawia (kawya)=el caldero. Baku ki lukisna.=Así lo creo; creo
kayaska (wayaska)=varias especies de que es así.
libélula. ¿Nahki ki?=¿Cómo es?
311

kîa=olor; fragancia; aroma; sabor; tufo. usaban para lazar a animales fuertes y
kîa briaia=oler; olfatear; husmear. ariscos).
kîa saura=mal olor. kiam praw=barbarismo por decir kiama
¡Kîa saura yaba (yana)!=¡Qué he- prawra.
diondo! kiama=oreja; oído; el pimpollo; vásta-
kîa walaia (kiawalaia)=besar. go; cepa; espiga; asa; asidero, hijo de
taya kîa=olor del cuerpo; la pista. una planta (F.P.E.: kiaima; kiamam; ai
kiabits=repollo. kiama).
kiabris (kiablis)=una especie de lora ¡kiaima ra!=¡no haga bulla!; ¡no quiero
(cotorra). escuchar bulla!
kiadin (kiatin, giadin)=jardín, huerto. kiama aubaia=reprender; regañar; ja-
kiago (kiagu)=carga. lar (halar) la oreja.
kiahra=nochecita; la tarde. kiama inisa (winisa)=los oídos le
kiahras=nombre de un árbol. zumban.
kiahsa=palo o madera con poca resina. kiama klakanka=marcar un animal
kiahwak (kiawak)=vago; apenas, que cortando la oreja.
se ve apenas, poco; poquito. kiama klauhan(ka)=dolor de oído.
kiahwak walaia=oír con dificultad; kiama kraukaia=censurar; regañar;
oir apenitas. demostrar.
kiaikira (kiaykira)=espinoso; con todo kiama krawa=hacer algo sólo para
y las espinas. molestar o perturbar a alguien.
kiak=pío de los pollos. kiama lingbisa=los oídos suenan.
kiaki=la guatuza. kiama lingni o lihni (lihnikira)=obe-
kiaki dusa=especie de árbol parecido diente; sumiso.
a la caoba. kiama luan=no lo escuchó.
kiaki wasbaia=atraer la guatuza chi- kiama lukbaia=menear las orejas;
flando. guiñar las orejas.
kiakiak=especie de pájaro. kiama-lula (kuldusa, guldusa)=arete;
kiakiaubra=recogedor; colector. chapa; pendiente (adorno).
kiakiauhbra=el que restrega, rasca. kiama ra mangkaia=mencionar.
kiakimba=especie de pajarito. kiama mâka=cerumen.
kiaksu=especie de lora o cotorra; se a- kiama mangkaia (dingkaia)=avisar;
plica a personas de ambos sexos que notificar; poner al tanto.
tienen un carácter perverso, pero ge- kiama munan=le engañó su (el) oído.
neralmente insaciables en cuanto al kiama para (kiamapara, kiamapa-
sexo. rira, kiama parira)=sordo; desobe-
Baha mairka lika kiaksu.=Esa mujer diente, rebelde.
es muy fogosa en el amor. kiama plamaya=la parte trasera de la
¿Bara kiaksu?=¿Qué pasó, perverso, oreja.
malicioso, insaciable? kiama prakaia=tapar los oídos; impe-
kiakwani (siakwani)=la culebra mica. dir que oiga.
kiakwani=el erizo. kiama prawra=sordo; que no escucha
kialan (gialan)=galón. bien.
kialera (kialira)=soga o mecate trenza- kiama (pri) tniki walaia=escuchar a-
do con cuero de vaca (antiguamente lo tentamente; prestar atención.
312

kiama sauhkaia=ofender a los oídos. kiaput (kiap)=gorro; gorra.


kiama tnikaia=escuchar; dar oídos. kiara=raya lisa (pez).
kiama yaia=escuchar. kiarangku (ihing)=zopilote de cabeza
kiamas=sin orejas, sin asidero; terco; roja.
sordo y sin oído. kiarasin=querosín.
kiamayari (kiama yari)=especie de in- kiarka-kiarka (wan dikdika, wan
secto grande, chillador. rawka)=la fontanela.
kiamda (kiamdar, kiapinta)=carpinte- kiarkiar yapti=especie de tiburón.
ro. kîas=sin olor; inodoro.
kiamda takaia=trabajar de carpintero. kias=barril; barrilito; tambor.
kiamil (kamel, kamil)=camello. kias (kiash)=efectivo (dinero).
kiamira=orejudo; con todo y las orejas kiasimir (kasimir)=tela de casimir.
y asideros; que tiene orejas. kiasma=humo; vapor; niebla (F.P.E.:
kiamka=descendencia, linaje; raza; cas- kiasmiki; kiasmikam; ai kiasmika).
ta; tribu; familia; los hijos; los descen- kiasma dingkaia (daukaia)=ahumar.
dientes (F.P.E.: kiamki; kiamkam; ai kiasma dusa=la chimenea.
kiamka). kiasma (ra) lâkaia=ahumar.
kiamkas=sin descendiente(s); sin hijos; kiasma pihni=el vapor.
que no tiene familia. kiasma puputni=la polvareda, la es-
kiamkira=que tiene familia, linaje o puma del mar.
descendientes; con todo y la familia. lî kiasma=el vapor.
kiamp=campamento. kiastanit (kiastinit)=red.
kiampia=alcanfor. kiat=naipe; carta de baraja.
kiamunta (kiama unta)=el orificio del “kiat mangkaia”=ponerse alguien en
oído. posición de pelea, alzando los bra-
kiana=que significa cualquier cosa. zos para defenderse.
kianan=cañón. kiatalik (katolik, katalik)=católico.
kianbas=lona. kiatbaia=pelar.
kiandil (kandil)=candela; vela. kiatwaia=pelarse.
kiandil mina (kandil mina)=candele- kiaubaia=recoger; colectar; amontonar;
ro; candelabro. allegar; rastrillar y hacer un montón.
kiandukut=látigo que usaban los mari- kiaubaika=lo que sirve para recoger co-
dos para castigar a su mujer cuando sas.
ésta se reía frente a él luego de escu- kiaubanka=recogimiento; recolección.
char que había hablado algo incorrec- kiaubra=modo y acción de kiaubaia.
to o que era motivo de risa (eran 15 kiauhbaia=limar; estregar; pulir; lim-
latigazos los que recibía). piar fregando; arrebanar; sobajar.
kianistar=lata para guardar pólvora. kiauhbaika=cosa para limpiar, pulir o
kiap=fulminante. estregar.
kiapaia (klipaia)=parpadear; pestañear. kiauhbanka=acción de kiauhbaia.
nata kiapaia=tener miedo; estar horro- kiauhbra=modo y acción de kiauhbaia.
rizado de algo (frase vulgar). kiawaia=venir en grupos y juntarse.
kiapka (aringka)=cacho, cuerno. kiawalaia=oler; olfatear; besar; hus-
kiaptin=capitán; capataz; patrón; jefe de mear.
un trabajo. kiawalaika=olfato.
313

kiawalanka=beso. kikaia=reír(se); sonreír.


kiawali kaikaia=percibir por el olor; lawaska kikaia=burlarse de; escarne-
oler una cosa. cer; reírse de.
kiaya=espina; el espino; cardo; el dolor kiki pruaia=morirse de risa.
punzante; púa; zarza (F.P.E.: kiayki; kikaika=risibilidad; hazmerreír.
kiaykam; ai kiayka). kikal=la hija mayor.
inska kiaya (kiayka)=espina del pez. kikanka=risa; sonrisa; risibilidad.
kiaya daikaia=(el curandero, por en- kikil (kikip)=especie de insecto.
gaño produce una espina en una cu- kikipaia=anudar; socar bien.
ración de dolores reumáticos). kikipia=“hijita querida”.
kiaya diman=se metió una espina. kikipwaia=anudarse, enredarse.
kiaya pauni=cordoncillo espinoso kikit (kikitka)=la hermana mayor.
(planta medicinal): buena para trata- kiliku (kliku)=la zaraza: fruto medio ma-
miento del reumatismo y otras en- durado.
fermedades. kil (kilka)=cadera; quilla.
kiaya pihni=espina blanca (planta me- kilka dusa=cadera.
dicinal): buena para tratar la morde- kilgiaru (kilkaru)=jilguero; especie de
dura de serpiente, para controlar la tiburón; pez martillo.
tos con expectoración y otras enfer- kilwaia=bifurcarse; dividirse (partirse)
medades. en dos un río o camino.
kiaya saika=remedio para reumatismo kîn=bastón; báculo.
(sirsaika, sirhsaika). kinan (ginan)=especie de tela (ropa).
kiaya tara=lavaplato (planta medici- kinawala (king-aula)=espina dormilo-
nal): buena para dolores musculares, na.
nerviosismo y muchas otras enfer- king=rey; soberano; el más grande.
medades. king aimakaia=reinar; hacerse rey;
kiaya papulra=la planta mimosa (comp. ser rey; gobernar.
king-aula y srausrauya). king-aula=la planta sensitiva (espina);
kiaya pihni=el aroma. planta mimosa (dormilona): planta
kibam (tibam, tibang)=conejo. medicinal: útil para casos de insom-
kibra (kibrata)=nombre (especie) de un nio, dolor de parto y otros malesta-
pajarito. res.
kibi (pura-bika, pura-bita)=tapa; cobi- king lâka=el reinado; reino; el domi-
ja; colcha; frazada. nio del rey.
kibrantu (skibrantu, sikibrantu)=es- king lâka heben (heven) wina, (he-
pecie (nombre) de un pajarito. ben (heven) kingka lâka=el reino
kibrata=especie de ave. de los cielos.
kiha=nombre de un ave marina. Gâd (God) king aimaki ba lâka=el
kihtu=no veloz; lento; despacioso. Reino o Dominio de Dios.
aras kihtu-caballo no veloz (cholen- Gâd kingka lâka=el Reino de Dios.
co). king prana=el adorno o la majestuosi-
kik (kek)=queque. dad del rey.
kika (kiki)=niña indígena; hermana; a- ¡king! (¡kinh!)=¡taj! (representa el dis-
miga; recién casada y sin hijos. paro de algún fusil u otro sonido se-
kîka=la isla de; la llave de. mejante).
314

king (kinh) baikaia=detonar; dispa- la concha (de caracol).


rar; hacer fuego con un rifle o esco- kir=alrededor; derredor; contorno; ro-
peta. deado de; en derredor; en todas partes.
king (kinh) sabaia=golpear; pegar o kir briaia (kir kutbaia)=rodear; cir-
herir. cundar; cercar.
kingbaia (kinhbaia)=golpear; llamar a kir kutbi briaia=circundar; poner si-
la puerta; hacer ruido de golpes. tio a; rodear.
kingbaika (kinhbaika)=golpeador; gol- kîr=especie de pájaro.
peadero; cosa para golpear. kîra=nombre de un árbol de fruta; guá-
kingbanka (kinhbanka)=golpeo; gol- cimo (planta medicinal): buena para
peadura. combatir la artritis, la infección de las
kingwaia (kinhwaia)=golpearse; hacer- vías urinarias y otros malestares.
se un ruido golpeando. kîra wainhka=el guácimo macho (plan-
kingwanka (kinhwanka)=acción de ta medicinal): usada para curar mareos
kingwaia (kinhwaia). y ataques de epilepsia.
kingkura=saco sin mangas de hechura kira=con; teniendo, con todo; junto con.
indígena. naha kira=con esto.
kini=tajo; masa; el ovillo (de cabulla); kira=sufijo que forma adjetivo y adver-
maraña (de lombrices). bio y que denota: lleno de, abundante
kinin (kwinain)=quinina. en, que contiene, con, contenido.
kinkaia, kingkaia (skinkaia, sking- lalahkira=adinerado; que tiene mucho
kaia, sikinkaia, sikingkaia, kinska- dinero (de lalah= dinero).
ia)=pelar (los dientes). saurakira=muy malo; pecaminoso (de
kinto (kintu)=zapatón; zapato vasto. saura= malo).
kinwaia (skinwaia, skingwaia, sikin- kirbaia=hacer un ruido silbando.
waia, sikingwaia)=pelarse (los dien- kirhbaia (kirbaia)=pasear(se); vagar;
tes). vagamundear; corretear.
kîp (kipi)=caracol; bigarro. kirhbaika=paseadero.
Kîp (Cabo Viejo)=nombre de una comu- kirhbanka=paseo.
nidad en el sector este (cerca del Mar kirhbra=paseo.
Caribe) del municipio de Río Coco kirhbu=nombre de un pez.
(Wangki Awala). kir-kir yapti (kiar-kiar yapti)=la mas-
kipat=el pichete. careta tijera.
kipia=la parienta íntima. kirlaks=especie de gaviota.
kipla=peña; roca; guijarro grande en el kirsa (kirhsa)=pez carate.
cauce del río; raudal; salto (F.P.E.: ki- Kirsa Laya=nombre de una comunidad
pliki; kiplikam; ai kiplika). a orillas del Río Coco, ubicada al lado
Kipla Mahta=comunidad al lado oeste oeste de Waspam, aguas abajo de Kah-
cerca del sector donde empiezan los ka Yari. De manera equivocada, siem-
raudales, Río Coco (Wangki Awala). pre se le ha conocido como Kisa Laya.
kipla tâwa (walpa tâwa)=alga que cre- kis (kisni)=algo picante; que tiene fuerte
ce encima de las rocas; la lama. olor; ácido.
kîp taya=el caracol (grande, comestible kisa=pedernal.
del mar). kisa tisbaia=prender fuego usando el
kîp taya puhbaia (yabakaia)=sonar pedernal.
315

kisangni=el ovillo (de cabulla), usado por lencio contra alguno; prometer no re-
los indígenas. ñir más.
kisauri (kîa saura)=culantro; cilantro. kisu mâ kura laya=bebida típica, hecha
kisbaia=chillar; dar chillidos; bramar; gri- con semilla tierna de “ojón”.
tar. kisura (kisuro, kisuru, skiro, skiru,
kisbanka=acción de chillar; chillido. kiru)=cuchillo; navaja; daga.
kisbaya (kitsbaya, skitbaika, sikitbai- kiswa=raya liza (pez); Osa Menor (una
ka)=reglón; cabrío de tejado para el te- constelación).
cho. kiswaia=freírse.
kisi=cuento; fábula; mito; leyenda; kiswaia=percibir una sensación ardiente
cuento de hadas. o picante; desgargantarse; chillar.
kisi aisaia=contar relatos (cuentos). kiswaika=parte por donde se fríe una
kisiria=especie de plátano pequeño de cosa.
color amarillo. kiswanka=freídura.
kiskaia=freír; derretir; fundir. kiswat=nombre de un árbol; especie de
kiskaika=lo que sirve para freír. árbol con flores pequeñas color de
kiskama (kiskamka)=riñón (F.P.E.: kis- clavel.
kami, kiskamki, kiskima; kiskamma, kiswat mairin=especie de árbol pareci-
kiskamkam; ai kiskama, ai kiskamka). do al kiswat (se usa para hacer palan-
kiskamka=riñón de. cas).
kiskan taya=chicharrón. kital=especie de molusco bivalvo de co-
kiskanka=acción de freír; freídura. lor rojizo.
kiski=friendo (de kiskaia). kitar (gitar)=guitarra.
kîski (sikiski)=zorra; zorro; zorrillo. kitas=liga atadera.
kiskidi=especie de ave de color café con kitauhka (kitauka)=el pájaro güis;
la cabeza blanca y el pecho amarillo. nombre de un pajarillo que canta “kit
kiskis=nombre de un ave (pico de oro). au ka”.
kiskra=modo y acción de freír. kitbaia=mover; menear; poner a un la-
kisnak=especie de palma. do; aflojar empujando.
kisni=sensación ardiente; ácido; picante; kitbaika=lo que sirve para mover cosas.
acetoso. kitbanka=movimiento; que causa movi-
kisnira=que es muy picante. miento.
kiso (kisu)=queso. kiti (kit kit)=apretado.
kisu=nombre de un árbol y su fruta; el ¡kiti bal!=¡hágase para acá!; ¡acérquese
coyolillo, palma delgada con racimos para acá! (kitwi bal).
de frutas oleaginosas; árbol parecido kiti (kitwi) balaia=moverse un poquito
al cacao. para acá.
Kisu Bîla=nombre de una comunidad a o- kiti (kitwi) waia=moverse un poquito
rillas del Río Coco, aguas arriba de para allá.
Waspam y abajo de San Alberto. kiti iwaia=sentarse como sardinas.
kisula=nombre de un ave; especie de pa- Kainamra kiti (kitwi) was.=Muévase
jarito, color verde-castaño. para adelante.
kisu mâ batana=el aceite del fruto de la Ninamra kiti (kitwi) was.=Muévase pa-
palma yolilla. ra atrás.
kisu mâ bikaia=resolver mantener si- kito (kitu)=rojo.
316

kitsin (kitchin)=cocina. ta; pámpano; la vid; bejuco; la enreda-


kitwaia (ikitwaia)=moverse; menearse. dera; la serpiente (F.P.E.: kiwki; kiw-
kitwaika=facultad de moverse; parte por kam; ai kiwka).
donde se mueve una cosa. kiwa lupia=especie de planta mdici-
kitwanka=movimiento. nal: buena para curar enfermedades
kiubaia (kiutbaia)=enrollar; liar; rastri- producidas por malos espíritus del a-
llar. gua (sirena).
kiubi (kiaubi) alkaia=abrazar. kiwa mangkan=agarrado con el lazo,
kiubit=el codo (medida). mordido por la culebra.
kiudu=tonto; bobo. kiwa pata=mecatazo.
Kiuhras (Kirwas)=nombre de un salto a kiwa pauni=bejuco rojo (planta medi-
poca distancia de la comunidad de Raiti cinal): buena para tratar alergias de
(buscando río abajo). la piel (especie de bejuco).
kiuhsi (kiusi)=collado; loma; colina; kiwa wauhaia=arrojar el lazo.
de tierra; montecillo; la colina en el kiwas=nombre de un árbol.
llano. Kiwas Tara=nombre de una comunidad a
kiulh (kiul)=anzuelo; el garabato. orillas del Río Coco, aguas abajo de
kiulh awa=cordel de pescar. Waspam, ubicada cerca de Auhya Pura
kiulh dusa=caña de pescar. y Raya Pura.
kiulh mâ=anzuelo de pescar. kiwka=el mecate de; el lazo de; el co-
kiulh mamiskra=pescador (que usa llar.
anzuelo). kiwyari (lung)=especie de pez largo
kiulh miskaia=pescar con anzuelo. delgado.
kiulh pata=cebo o carnada para pes- kla=arriba, río arriba; crique arriba; ca-
car. becera de un río (tla).
kiupaia=formar nudos. mina kla=lado de la cama de la parte
kiuru (kiuro)=cogudo; especie de paja- de los pies, parte inferior de cual-
rito con penacho; la gallina con pena- quier cosa.
cho. tingni kla=crique arriba.
kiuska=especie de cotorra. Wangki kla=Río Coco arriba.
kiuskaia=guiñar; cerrar ligeramente. kla wina=procedente de río arriba.
nakra kiuskaia=guiñar el ojo. klahbaia (klabaia)=agitar (el agua).
kiuskaika=guiñador. klahbaika=agitador (de agua).
kiuskanka=guiñada. klahbanka=agitación (de agua).
kiuski=algo guiñado. klahbra=modo de agitar el agua.
kiuski kaikaia=ver o mirar guiñando lî klahbra=la turbación del agua; las
los ojos. olitas.
kiuskra=modo de guiñar los ojos. klahkla=brazo; manga (F.P.E.: klaihkla;
kiusni=bizco. klamhkla; ai klahkla).
nakra kiusni=bizco. klahkla dingki alkaia=sostener a al-
kiuswaia=pestañear; estar deslumbrado; guno agarrándolo debajo del brazo.
bizquear el ojo; apagarse el fuego. klahkla mahbra=el músculo del bra-
kiusya=algo bizco. zo.
kiuwaia (kiuaia)=enrollarse. klahklas=que no tiene brazo o manga.
kiwa=cordel; mecate; soga; cordón; cin- klahklira=que tiene brazos o manga.
317

klahsi=solidificado; endurecido (comp. klalatka=las barbas de las aves galliná-


tnasi, buhni, krauhni). ceas.
klahsing=especie de hormiga grande. klalbaia (klahbaia)=agitar (el agua).
klahwaia=agitarse el agua. klamaia=turbiar, enturbiar; fregar; ma-
klak=reloj. chucar o revolver con la mano; regis-
klâkaia=alentar; animar; mimar; acari- trar; mezclar.
ciar; encantar; besar. klami daukaia=preparar algo machu-
klakaia=cortar; herir. cándolo.
kili (keli) klakaia=cortar oblicuamen- klamaika=cosa para enturbiar.
te. klamanka=acción de enturbiar.
prihni klakaia=cortar a través (atrave- Klampa=nombre de una comunidad en
sado); trozar. el sector este (río abajo) de Wangki A-
klakaika=instrumento para cortar; cor- wala (Río Coco).
tador. klamwaia=enturbiarse.
klâkanka=mimo; beso. klamwanka=acción de klamwaia.
klakanka=corte; herida, cortadura; inci- klana=la fuente (del río); la cabeza (de
sión. una planta).
klakbaia=lamer, beber de prisa. klang (klanh) lâwaia=secarse (como la
klâki=acariciando. garganta o la tierra); secarse por com-
klaki=cortando. pleto.
klâklakra=alentador; animador; mima- klangki=nombre de un pez.
dor; acariciador. klangni=el desmonte (que no se que-
klaklakra=cortador. mó); gavilla de leña.
klaklak klaklak diaia=tomar o echar la klangni angkaia=recoger el desmonte
bebida de un solo trago. para quemarlo de nuevo.
klaklamra=enturbiador; batidor. klangni daukaia (sakaia)=sacar de la
klaklauhra=que siempre duele; dolori- labranza el desmonte.
do; que arde o duele mucho. klangni kat mangkaia=sembrar en
klaklaya=el cieno; el fango. los lugares cenizosos.
klaklipra=el que parpadea. klangsa (klasing)=nombre de una hor-
klaklisbra=encendedor; rascador. miga grande; la hormiga chachagua.
klâks=acarícielo (de klâkaia). klangwaia=erguirse.
klaks=córtelo (de klakaia). klapuna=especie de árbol poco elevado.
klaksa=el jején. klar=corral; el cercado; cerca; redil.
klakwaia=cortarse; herirse. Klar=nombre de una comunidad en el
klakwaika=parte por donde se corta; sector llano del municipio de Río Co-
parte vulnerable. co (Wangki Awala).
klakwanka=incisión; cortadura; corte; klarin (klaring)=clarín; clarinete.
herida. klark=el empleado; el encomendado, el
klala=látigo; azote; castigo; palo; vara; oficial, dependiente de una tienda.
el cetro; la varilla, destinada para casti- klas (glas)=vaso.
gar a alguno (F.P.E.: klalki, klailka; klasbaia (klatbaia)=cuajar; coagular;
klalkam, klamlka; ai klalka). congelar.
klala pata=latigazo. klasbaika=lo que sirve para coagular.
klala yaia=azotar, castigar. klasbanka=coagulación.
318

klasi (klahsi)=solidificado; endurecido. klau(ra)=(para, hacia) arriba (río, crique).


klasit (tailit)=letrina; excusado. Wangki klau ra=Río Coco arriba.
klaskaia=klasbaia. klaut (klaud)=nube (también banks).
klaskaia=prohibir comer carne o beber kler (klir)=claro.
algo; contraindicar. kler (klir) sakaia=librar de una cosa.
bîla klaskan=prohibido hablar algo. kler (klir) takaia=librarse de; aclarar-
klasni=cuajado; coagulado. se.
klasni daukaia=cuajar; solidificar. kli=otra vez; nuevamente; una vez más.
klasni takaia=cuajarse; solidificarse. kli aisaia=repetir algo.
klaswaia (klatwaia)=cuajarse; congelar- kli kli=con repetición; repetidamente.
se; coagularse. kli balaia=volver; regresar.
klaswaika=parte por donde se coagula. kli wiaia=decir otra vez.
klaswanka=coagulación. klihbaia=ensanchar.
lî klaswan=hielo; granizo. klihtu=la almeja grande, de agua dulce.
klau (klauh)=(así suena o se siente el klikbaia=hacer sonar; sonar con golpes
calor o al penetrar algo). secos; matraquear.
klau (klauh) takan=se caló. kliki=otra vez; de nuevo.
klau klau=señal de alerta. kliku=especie de zarza.
kiama klau klau=orejas estiradas. klikwaia=piñonear.
Bîp ba ai kiama klau klau brisa.=La klikwanka=acción de klikwaia.
vaca tiene las orejas firmes en señal de klimnu (klimna, klimni)=temprano en
alerta. la noche; temprano (saiwan).
klauhaia=arder, encenderse en llama, e- klin (tâski âpu)=limpio; aseado.
nardecerse, llamear; doler; reventarse klin daukaia=limpiar; asear.
un hoyo; perforarse. klin takaia=limpiarse; asearse; purifi-
klauhaika=parte por donde arde o due- carse.
le. klingkling=orín; especie de inflamación
klauhanka=acción de klauhaia; la que- de la piel.
ma; el ardor; el dolor. Klingna=comunidad perteneciente al mu-
klauhbaia=calar; perforar; taladrar; ho- nicipio de Bilwi, ubicada al sur de Yulu.
radar; abrir (una lata o botella); rom- klinkira=puro; limpio; aseado.
per. klinsat=honda (arma).
klauhbaika=perforadora; cosa para per- klipaia=parpadear; pestañear; centellear.
forar. wan nakra klipan kumi prais=en un
klauhbanka=perforación. abrir y cerrar de ojos.
klauhira=brillante; que esparce luz klip daskaia=apagar un fuego.
(ingnikira, lakni). klip daswaia=apagarse de repente.
klauhkaia=hacer arder; doler. klipaika=párpado; lo que sirve para par-
klauhklawa (klauklua, klaklau, klau- padear.
klawa)=cenegal; lugar lodoso; tierra klipanka=parpadeo.
suave y lodosa. klipas=sandalia.
klauh takaia=perforarse; abrirse en un klipwaia=parpadearse, pestañearse.
hoyo. klir (kler)=claro (el agua o el cielo); li-
klauna=en cambio de; volverse. bre (de culpa).
Klauna Lâka=Autonomía. klir sakaia=disculpar; justificar; per-
319

donar; gestionar para librar a algu- flor; especie de lirio.


no. klûira (taring yula)=la hormiga gue-
klis=(así penetra el aguijón de las avis- rreadora (israng).
pas, etc.). klukbaia=cloquear.
klisang=carrizo; cañuela; especie de klukbanka=cloqueo.
planta acuática con tallos huecos. klukia (klaputka, plapta, klukitka)=el
klis-klisia=el juguete para tirar pelotitas. sobaco; axila; seno (F.P.E.: kluki; klu-
klisbaia=rascar; pegar fuego o encender kiam; ai klukia).
(un fósforo). klukia dingki wapaia=andar de bra-
klisnak=nombre de un árbol; especie de cete (de los brazos).
palma cuya madera se usa en la fabri- klukia=la caleta; lugar abrigado; el gol-
cación del tuno. fo.
Klisnak=nombre de una comunidad sobre kluk-saura=especie de cangrejo.
el río Waspuk, próxima a su desembo- klukum=pato (ave).
cadura. klukum pata (alipina)=el jacinto a-
klisni (klisnika)=la segunda cosecha de cuático.
un sembrado de arroz; lo que queda klukum twisa=especie de planta acuá-
después de una siega. tica; flor de San Juan Diego (planta
klok (klak)=reloj (de pared). medicinal).
klûa=ombligo; concubina de (F.P.E.: klukwaia=chocarse con otro objeto su-
klûi; klûam; ai klûa). mergido.
klûa pura=tumba. klulatka=la mermella (de la res).
klûa pura kaikaia=ir a ver la sepultu- klunak (paru)=especie de grama (bue-
ra de alguno de la familia. na); el tapiquil.
klûa=primo (de una mujer, siendo el hi- klungbaia (klunhbaia)=pelar; magullar;
jo de una tía paternal, o el hijo de un desollar; descortezar; desgranizar; pe-
tío maternal); prima (de un varón, gar con látigo hasta causar contusio-
siendo ella hija de un tío maternal o la nes.
hija de una tía paternal). klungbaika (klunhbaika)=cosa para
klûa=el novio o la novia; (por costum- magullar.
bre de bajo nivel): mujercilla o rame- klungbanka (klunhbanka)=acción de
ra. klungbaia o klunhbaia.
klûa baiwrira=especie de animal mar- klungka (klunhka)=el estómago; vien-
supial, de medio metro de largo. tre; entrañas (F.P.E.: klunhki; klunh-
klubaia=ligar; enroscar; abrazar. kam; ai klunhka).
kluban=la gavilla; manojo; el mazo a- klungklung (kâpri)=especie de junco
marrado por afuera (comp. wising- que se ocupa en la hechura de esteras.
ban). klungklung=la cebolla de cualquier
klubanka=manojo. planta.
klubi alkaia=abrazar. klungwaia (klunhwaia)=pelarse; magu-
klubi wilkaia=agavillar; hacer lío. llarse.
kluhklu=pelicorto. taya klungwan (klunhwan)=la piel
kluhnak (kluhmuk)=especie de hierba está desollada o pelada.
larga; el (palo) teocinte. wîna klungwan (klunhwan)=el cuer-
kluhtang (klutang)=nombre de una po está muy desollado o azotado.
320

klungwaika (klunhwaika)=parte por mación (el sacramento).


donde se magulla. konfirmesan (konfirmeshan) lâka=
klungwanka (klunhwanka)=acción de sacramento de la confirmación.
klungwaia o klunhwaia. konfirmesan (konfirmeshan) bria-
kluspin=gancho (para tender ropa). ia=recibir la confirmación.
klutang=especie de lirio. konfirmesan (konfirmeshan) yaba-
klutka (kluntka)=corto (referente a la ia=administrar la confirmación.
longitud). kongregesan (kongregeshan, kan-
kmaring (maring)=achiote. gregesan, kangrigisan)=congrega-
kna (tna)=modo de hacer una cosa; mo- ción.
do; costumbre de una persona. kongkatsa=hacha sin cacho.
knaki (knaku)=especie de tiburón pe- kordiang (kordian, akadian)=acor-
queño (algunas personas lo comen). deón.
knak wilkaia=(en la labor del sukia): a- kot (kut)=saco; túnica.
marrar una cuerda con nudos por el kra=posiblemente; acaso; sea que; aun-
cuerpo de un enfermo (creyendo que que; tal vez.
así el demonio que trae la enfermedad ban kra sa=posiblemente es así.
no regresa). ban kra si=quizás (pueda que) así sea;
knasu (tnasu, nasu)=nombre de un ár- tal vez.
bol; especie de sauce. man kra, yang kra=sea usted, sea yo.
knipaia (snipaia)=torcerse una coyuntu- wamna kra=aunque yo vaya.
ra; dislocarse; descoyuntarse. krabat=collar.
knipkaia (snipkaia)=dislocar; desco- krabu (krabo)=nancite; nance (fruta);
yuntar. (planta medicinal): usada para curar
knipwaia=quedar torcida una coyuntura. hongos en los pies, diarrea y otros ma-
knu=especie de lirio acuático. lestares.
knukwaia (nukwaia, awaia)=flotar en- Krabu Tingni=nombre de un crique y un
cima de. punto donde se hizo un Centro de Reha-
knuska (tnuska, nutka)=el retoño del bilitación. Está ubicado al lado sur de
coco. Tronquera (Municipio del Río Coco).
knutka (tnutka, nutka)=la esponja. kradaika=las primicias.
kohantu (kehantu)=un grupo de salva- krahbaia (krabaia)=evacuar; exprimir;
jes (seguramente africanos) que llega- cagar; coagular; mezclar con la mano.
ron a vivir cerca de Sandy Bay (histo- iska krahbaia=orinar.
ria indígena). kâna krahbaia=defecar; cagar; excre-
koho (kuhu)=especie de palma (útil pa- mentar.
ra fabricar sombreros). sakaman krahbaia=defecar.
kol=carbón. krahbaika=excusado; cagadero; letrina.
kolman tangni (alipina)=el jacinto a- krahbanka=acción de krahbaia.
cuático. krahna=nombre de un pez pequeño;
kolpauta (kol pauta)=el carbón de pie- majana.
dra. Kraist=Cristo.
kompas (kumpas)=(el pez) estrella del Kraistkas=sin Cristo; no tener a Cristo.
mar. krakbaia=tirar una mordiscada; dormir
konfirmesan (konfirmeshan)=confir- como perro; pegar o golpear (de ma-
321

nera exagerada y violenta). kraskira=arisco; bravo; feroz; cruel; a-


krakban=la masa informe; un manojo. troz.
krakra=especie de zopilote; el querque, krasku=martín pescador.
rey de zopilotes o quebranta-hueso. kraspar=clase de ropaje rayado.
krakraka=ácido; acre; agrio; acerbo; krastara (kras tara)=especie de ave
cruel en su modo; astringente. zancuda, parecida a la cigüeña.
krakrikra=el que quiebra; quebrador; el krastaya=especie de pez achatado.
segador; rompedor. kratu=especie de arbusto “cola de mi-
lâ krakrikra=transgresor de la ley; el co”.
que no cumple las leyes. kratwaia=roncar; cuajarse o coagularse.
krakriwra=que se rompe (con facili- kratwanka=ronquido.
dad); frágil. krau=el coyol.
kral (klar)=el cercado; cerco; la cerca; krauhbaia=saltar en los árboles.
corral; redil. krauhban (kruhban)=comida típica in-
kral kutbaia=cercar; levantar las pa- dígena hecha de banano y carne, mez-
redes (el cerco). clada con wabul.
kral sakaia=quitar la pared; arrancar krauhbanka=acción de krauhbaia.
el cercado. krauhi=pez lucio.
krangkrang=especie de lagartija; el pi- krauhka=difícil de contentar; molesto;
chetito. fastidio; nervio; nerviosidad.
krangwaia=coagularse; congelarse; so- krauhni (krauni)=suelto; coagulado;
lidificarse (como el cebo en la sopa cuajado; sólido; macizo; crudo; cual-
fría); flotar. quier sustancia pura; a granel.
krangwaika=lo que sirve para coagular. lalah krauhi (krauni)=el dinero suel-
krangwanka=coagulación; coágulo; to.
crema de leche; lama; nata que cría la kraukaia=horadar; abrir; taladrar; per-
leche. forar; acribillar.
krani=acaso; expresión de duda. kiama kraukaia=reprender; querer
balbia krani=quizás él venga. mal a.
krapika=último huevo que pone una ga- kupia kraukaia=acordar a; amones-
llina; el fruto que madura primero; el tar.
fruto más pequeño. yabal kraukaia=abrir camino.
krapin (grapin)=ancla. kraukaika=perforadora.
kraru=especie de trinca. kraukanka=perforación.
kras (kraskira)=bravo; arisco; malhu- kraukrau=muy duro.
morado; serio; colérico; feroz; rapaz; kraukrawa=perverso; malamente.
brioso. kraun=corona.
krasa=árbol santamaría (planta medici- krawaia=soplar; salir grano o picazón;
nal): útil para la hipertensión, dolores perforarse; agujerearse; acribillarse;
de muela y otras enfermedades. hacerse hoyo; penetrarse (un líquido).
Krasa=nombre de una comunidad a ori- biara krawaia=obrar el vientre; obrar
llas del Río Coco, aguas arriba de San con diarrea.
Carlos y abajo de Asang. kupia krawaia=acordarse de.
kraskamka=la pelota (nuez) de la gar- laptika krawaia=sudar.
ganta (ver kârma mâ). “(wan) nata wina pâsa krawaia”=ex-
322

presión de ofensa, que traducido li- kristian=cristiano.


teralmente quiere decir: “soplar el kristian dakni (daknika) tara=la i-
viento del ano”. glesia; el conjunto de todos los cre-
“¡Man namta wina nika pâsa krawi yentes en Cristo.
na!”=expresión popular de ofensa: kristian daukaia=cristianizar; convertir
“De tu ano es que sopla el viento”. a alguien al cristianismo.
krawaika=parte por donde se perfora u- kristian lâka=cristianismo; cristiani-
na cosa; parte por donde sopla el vien- dad; la doctrina (o la vida) cristiana.
to. kristian lâka ra=cristianamente; de
krawanka=perforación; soplido de conformidad con las leyes de los
viento. cristianos.
krawi=soplando (de krawaia). kristian nina=nombre de cristiano (de
krawi (krauhi)=nombre de un pez. bautismo).
krawika (krauhnika)=la masa; el sedi- kristian sakaia=bautizar; cristianizar.
mento. kristian takaia=hacerse cristiano; de-
kridi (gridi)=codicioso. jar el mundo y seguir a Cristo; cris-
krikaia=quebrar; romper; reventar; que- tianizarse; bautizarse.
brantar; fracturar; segar; cosechar; kristian tâwan=por culpa de ser cris-
desbaratar. tiano.
krikaika=lo que sirve para quebrar o co- kritar (gritar)=rallador (de coco).
sechar. kriul (kriol)=criollo; el negro; el trigue-
krikam=especie de gaviota pequeña (a- ño.
ve). kriul tâwa=mozote grande (planta me-
krikanka=fractura; fracción; infracción; dicinal): usada para tratamiento del
quiebra; rompimiento. “yumuh”, infección renal y anemia.
krikbaia=golpear el bote al fin da cada kriwaia=quebrarse; romperse; fracturar-
canaletazo. se; reventarse.
krikri=cama; camarote; lecho; tapesco; kriwaika=parte por donde se quiebra u-
entarimado. na cosa.
krikri palkaia=hacer (arreglar) la ca- kriwan=quebrado; roto, fracturado.
ma. kriwanka=rotura; fractura; quiebra;
krikri yula (latrus)=jelepate. rompimiento.
Kring Kring (Kringkringya)=nombre de kriwra=quebradizo.
una comunidad a orillas del Río Coco, kros (kras, krus)=cruz.
aguas arriba de Wiwinak. (kros) kras sainka=señal de la cruz.
kringwa=muy corto. (kros) kras sainka daukaia=persig-
kringwaia=rizarse (la superficie del a- narse; hacer la señal de la cruz.
gua); romperse las olas. kru=la arallana.
kripbaia=krikbaia. kru=nombre de una especie de guayaba;
krismas (krismis)=la Navidad; Nativi- guayaba del llano (fruta).
dad; la pascua del nacimiento. kru sirpi=guayaba enana (planta me-
krismas (krismis) kati=diciembre; dicinal): buena para tratar la diarrea,
mes de la Navidad. anemia y otros malestares.
krisolait=el crisólito. krubu=el ocelote o gato-tigre; el cauce-
krisopres=crisoprasa. lo.
323

kruhbaia=hacer masa de cualquier cosa; Kruta (Kru Tâ)=nombre de una comuni-


mezclar. dad hondureña en el litoral norte.
kruhkru=langosta (insecto). krutbaia=encorvar; tornar; enroscar;
krukbaia=aflojar; menear; sacudir; agi- voltear.
tar, cloquear; sonar una cosa sacu- krutban=la vuelta; el repliegue; la ros-
diendo. ca.
krukbanka=acción de krukbaia. krutni (krut, krutkrut)=serpenteado;
krukira=guayabal. encorvado; curvo; torcido; que tiene
Krukira=nombre de una comunidad en muchas vueltas.
el litoral norte del municipio de Bilwi, krutnika=encorvadura; curva; curvatu-
ubicada al norte de Tuapi. ra.
krukma=redondo; esférico; gordo; abul- krutwaia=culebrear; tener muchas vuel-
tado; grande. tas; darse vuelta por una curva; encor-
krûkma=aflojarás; sacudirás, etc. (de varse.
krukbaia). -ku=sufijo que significa: por, por medio
krukmaya=el buche. de, en (-k, en vocales).
krukru (krukru sirpi)=el saltamontes. “Yang arasku balri”.=Yo vine a (en)
krukru tara=el chapulín; la langosta caballo.
(comp. tristrisia). “Witin durik balan.”=Él vino en
krukus (krokus, krukas)=costal o saco (por) pipante.
de bramante. kûa=el cesto indígena; canasto hecho de
krukwaia=agitarse; quedarse flojo; po- sani.
nerse descoyuntado; estar poco firme; kûa=piojo.
sonar; resonar. kûa mâ=semilla de piojo (planta me-
krungbaia=pulverizar el agua con la dicinal): mezclado con el helecho,
mano; hundir. sirve para curar granos o erupciones
krungwaia=chapotear. en la piel; también sirve para curar in-
krupi=el langostín. fecciones del pecho de la mujer.
krusa=mandíbula, barba (F.P.E.: krusi; kûa tanhta=ladilla.
krusam; ai krusa). kuadura (kuadora, kuyudura)=especie
krusa kahbaia=sostenerse la cabeza de gusano.
con la mano debajo de la barba. kuba=especie de pez.
kruska=gordo. kubar=especie de pájaro.
kruskaia=doblegar; doblar; plegar; en- kubus=fogón; estufa indígena; horno.
corvar; empuñar o apuñar la mano. kuha=el mero; pez (F.P.E.: kuhki, kuhi-
mihta kruskan=el puño cerrado. ki, kwaihya; kuhkam, kuhikam,
kruskaika=parte por donde se doblega kwamhya; ai kuhka, ai kuhika, ai
una cosa. kwahya).
kruskanka=acción y efecto de kruska- kuhbaia=toser; convocar; citar.
ia. rais kuhbaia=espantar los pájaros del
kruswaia=ponerse encorvado; quedarse arrozal.
encorvado o rizado; enroscarse; do- kuhkali (kukali)=la liza (pez); salmone-
blegarse; doblarse; plegarse; acurru- te grande.
carse. kuhkus=la gallina chinga.
krut=algo curvo. kuhkuya=la tos desgarradora.
324

kuhlang=especie de árbol. kukas=mosca (insecto).


kuhma=el muslo; el fémur; el cuarto kukas=especie de saco chingo, usado en
posterior (F.P.E.: kuhmi; kuhmam; ai tiempos pasados por las mujeres.
kuhma). kukas mahbra=la verruga; lunar.
kuhsang=la cuna de los indígenas Sumu kukas sangni=la mosca verde.
(con que aplastaban las cabezas de los kukas tara=el moscarrón; una avispa
infantes). que come moscas.
kuhtu (kuhto)=especie de tiburón gran- kuki=todo; con todo; todo junto.
de (comp. kuka tara); nombre de un kukia=barbarismo por decir “kukika” (la
pez. abuela de).
kuhtus=especie de guineo (corto y gor- kukiangka (kukiangku)=la liebre; es-
do): hay de color blanco y morado. pecie de rata grande, color café.
kuhu=especie de palma (útil para fabri- kukku=giba; cualquier hinchazón en el
car sombreros). cuerpo.
kuiwaia=enroscarse; encogerse; enro- kukra=lo amontonado.
llarse. kukra=enfermedad de contagio que tie-
kuiwi (koiwi)=emido (tortuga de agua ne que ver con los muertos (ya des-
dulce); la tortuga negra. compuestos).
Kuiwi Tingni=nombre de una comuni- kukra saika=el remedio para la vento-
dad en el sector llano sur del munici- sidad.
pio de Río Coco (Wangki Awala). kukrung (kokrung)=nombre (especie)
kuk=cocinero. de un ave parecida a la codorniz.
kuk takaia=cocinar. kuku=inflamación en cierta parte del
kuka=abuela; la hermana de la abuela; cuerpo (especialmente en la cara); chi-
anciana; vieja (F.P.E.: kukiki; kukikam; chote; el tumor.
ai kukika). kûku (koko)=coco.
kuka=mantis; la rezadora (insecto). kûku dakbaia=derribar (coger) cocos.
kuka sani=capulín (planta medicinal): kûku dusa=cocotero; la palma de co-
buena para tratar la calentura, dolor co; árbol de coco.
de cabeza y otros malestares. kûku kamhka=el hollejo del coco.
kukaia=recoger; guardar; atesorar; acu- kûku laya=el agua de coco.
mular; amontonar; acopiar. kûku lupia=zacate de coco (planta
kukaika=lo que sirve para recoger cual- medicinal): sirve para eliminar el
quier cosa. dolor de cabeza, también para trata-
Kuka Laya (Kukalaya)=nombre de una miento de cólicos abdominales o do-
comunidad ubicada al lado oeste de lores de estómago.
Sahsa. kûku mâ=coco (fruta).
Kuka Laya (Kukalaya)=nombre de otra kûku pihwan=el coco maduro (seco).
comunidad ubicada al lado sur de La- kûku pilhbaia=descascarar el coco.
pan. kûku rauha=el coco ya por secarse.
Kuka Laya (Kukalaya)=uno de los princi- kûku swakaia=deshollejar el coco.
pales ríos de la Costa Caribe y desem- kûku wahia=hoja de coco (planta me-
boca en la laguna de Wounta. dicinal): buena para la diabetes; em-
kukanka=las mieses; las gavillas; lo a- pleada también para tratar la diarrea,
montonado. deshidratación y otros malestares.
325

kukubaia (kukukbaia)=llenar(se) el ab- kulki daukaia=ajustar una cuenta.


domen. kulki kaikaia=hacer una prueba su-
kukukia=el helecho. mando; medir.
kukulbaia=gruñir las entrañas. mihta kulkaia=indicar con el dedo.
kukulwaia=gorgotear. “wan kaina kulkaia”=cumplir con las
kukumaia=cojear; renquear; claudicar. leyes naturales de salud; armonizar
kukumi prutwaia=andar cojeando. nuestro entorno; normas de compor-
kukumaika=parte por donde se cojea. tamiento en nuestro medio; prescrip-
kukumanka=acción de renquear. ción.
kukumia=algo cojo. kulkaika=lo que sirve para contar; dedo
kukungbaia (kukunhbaia, kunhba- índice (mihta kulkaika).
ia)=golpear; sonar como tambor. kulkan=la mezcla blanda hecha de hari-
kukungbanka (kukunhbanka, kunh- na.
banka)=acción de golpear. kulkanka=cuenta; numeración; cómpu-
kukupaia (kukupkaia)=anudar; hacer to; observancia; observación; venera-
un fuerte nudo con mecate. ción; cálculo; el estatuto.
kukupal=el tamagaz montés (4 a 48 pul- kulki=pocos.
gadas de largo), de color plomo man- kulki aisaia=indicar (con algo).
chado y muy venenoso. kulki ‘man=solamente unos pocos.
kukupwaia=anudarse; renquear (la bes- kulma=en compañía de; junto con; al la-
tia). de otros (F.P.E.: kulmi; kulmam; ai
kukurung=tantarantán. kulma).
kukuskaia=poner áspero y tosco; erizar. kulma blikaia=enviar o mandar en
kukusni=áspero; tosco; burdo; erizado; compañía de otro(s).
agreste; rústico; bronco. kulma waia=acompañar; ir en compa-
kukuswaia=ponerse áspero y tosco; eri- ñía de otro(s).
zarse. kululbaia=gruñir; causar gorgoteo.
kukuya=especie de palma baja. kululwaia=gorgotear.
kulang=especie de malvácea con flores kum (kumi)=un; uno; una (de unidad).
rosadas. kûm=el peine.
kulantru=cilantro (planta medicinal): u- kum=nombre (especie) de árbol grande,
sada para tratar la anemia, dolor de oí- con madera suave.
do y otros malestares. Kum=nombre de una comunidad en el
kuldusa (kiama-lula, bapring)=chapa; sector llano este del municipio de Río
zarcillo; arete. Coco (Wangki Awala).
kuliling=el pájaro sargento; nombre de kum kum=alguno(s); algún; cierto.
un pajarito. kuma=chile (F.P.E.: kumiki; kumikam;
kulkaia=indicar; contar; calcular; enu- ai kumika).
merar; numerar; computar; considerar; kuma sirpi=la albahaca (comp. kalila
estimar; respetar; reputar; honrar; re- saika y sikakaira).
verenciar; venerar; observar; guardar; kuma tara=la chiltoma.
apreciar; tener nostalgia; cobrar. kumadura (kumadora, kumaduro)=
kulkaia=cargar una cuenta a; señalar arco iris.
con el dedo. kuma-ha=nombre que daba la gente Pa-
kat kulkaia=indicar con el dedo. ya a los Miskitos.
326

kumi=un; uno; una. medades.


kumi bani=cada uno. Kungkung Watla=otro nombre con
kumi kumi=uno por uno; algunos; que se conocía la comunidad de
muy pocos; bien escasos. Tuskru Tara.
kumi sin=ni uno (con negativo).. nasma kungkung=el jicote congo (la
kumia (se pronuncia kumi-ya)=único. abeja).
kumika=unidad. kungkung=protuberancia del fémur de
kumi ‘man (kumi baman)=solamente; las aves.
únicamente; sólo uno; único; uno so- kungkuya (kuhkuya)=la tos desgarra-
lo. dora.
kumin=el comino. kungwaia=arrugar(se).
kumisan (kamisan)=la comisión; auto- kunia=cuña.
ridad. kunin=mentira; engaño; astucia; maña;
kuna (sakuna)=pero; no obstante; sin falso; falsedad.
embargo. kunin aisaia=mentir; hablar mentiras.
kûna=la yerba tres puntas (comp. tah- kunin aisasara=mentiroso; engaña-
plira, karas mihta); planta medicinal: dor; embustero.
para tratamiento de granos en la piel y kunin lâka=la mentira; engaño; des-
otros malestares. honestidad; hipocrecía.
kûna=gavilán común (planta medici- kunin mamunra=engañador.
nal): para tratamiento de la lepra de kunin ‘man=es mentira; pura mentira.
montaña y otras enfermedades; yerba kunin munaia=engañar; mentir; de-
de tres puntas. fraudar.
kungbaia (kunhbaia)=tocar el tambor; kunin muni alkaia=entrampar; aga-
golpear; tamborear. rrar con engaño o astucia.
kungbanka (kunhbanka)=acción de kunin sturka (storka)=la(s) falsa(s)
golpear. noticia(s).
kungbi (drum)=el tamborcito; tambor. kuninkira=mentiroso; engañador; enga-
kungbi dans=baile del tamborcito. ñoso; embustero; astuto; hipócrita; pí-
kungkali=kuhkali. caro.
kunganti=kakati. kunkun=boya; garrucha; la devanadera
kungkas=kukas. del juego del arponero.
kungkika=el pescuezo. kunskaia (skankaia, sikinkaia)=fisgar;
kungkika taya=las barbas de las aves afear la cara.
gallináceas. kunto (kuntu)=especie de tiburón.
kunhku (kungku)=corto (longitudinal- kuntri (kontri, tasbaya)=país; nación;
mente); sin punta. estado; pueblo; patria.
kunhkuka (kungkuka)=cortedad; bre- kuntri (kontri) uplika=paisano; ciu-
vedad; abreviatura; abreviación. dadano.
kungkung (kongkong)=congo; mono kuntribu (kontribu)=especie de guaco
congo; mandril. medicinal.
kungkung patas mairka=siete dedos kupia=corazón; el epigastro; mente
(planta medicinal): para tratar males- (F.P.E.: kupi; kupiam; ai kupia).
tares causados por malos espíritus de kupia aimakaia=sentirse (hallarse)
la montaña, reumatismo y otras enfer- mejor; recobrar las fuerzas; tener á-
327

nimo; aliviarse; satisfacerse. quemarse por enojo.


kupia aiska=corazón entero; sincero; kupia kli briaia=recobrar el sentido.
sinceramente. kupia krakraukra=consejero.
kupia aiska kahbaia=confiar ciega- kupia kraukaia=acordar a; recordar a;
mente (de todo corazón). avisar.
kupia aiska wina=de corazón entero; kupia krawaia=acordarse; despertar-
sinceramente; de todo corazón. se.
kupia alkaia=agarrar (conquistar) con kupia krawan=la persona ya sazona
palabras dulces; alucinar; fascinar. (mayor), que entiende las cosas muy
kupia alki takaskaia=refrenarse; con- bien.
trolarse; contenerse; tener paciencia. kupia krikaia=descorazonar; hablarle
kupia âpu=atrevido; valiente; sin pen- de tal manera que sienta contrición.
sar; atolondrado. kupia kriwan=quebrantado del cora-
kupia awa=las fibras del corazón. zón; traspasado de dolor.
kupia awa dakban=está postrado. kupia kumi=paz, armonía; unánimes;
kupia baikaia=hostigar; irritar; enfu- concordia; sencillez del corazón; la
recer; ofender; encolerizar; hacer e- llanura; tranquilidad; la buena vo-
nojar a alguien. luntad.
kupia baikanka=enojo; disgusto; ira. kupia kumi lâka=paz.
kupia baiwaia=enojarse; ponerse fu- kupia lâka=la voluntad.
rioso; encolerizarse. kupia lakaia=volver el corazón; pen-
kupia baiwanka (lawanka)=la cólera; sar de otro modo; cambiar de idea o
la ira; el enojo. intención; arrepentirse, persuadir;
kupia baiwrira=que se enfada mucho; convertir(se).
colérico. kupia lamni=la calma o la felicidad
kupia balan=se mejoró; volvio en sí. del alma.
kupia batakaia=arruinar a. kupia laptika=el estar airado.
kupia buan=especie de ataque gástri- kupia lap tiwan=asustado; espantado;
co; se decidió. pasmado; estupefacto; maravillado.
kupia buan saika=el calmante para kupia latwan=dolor de corazón; el a-
los ataques gástricos. mor.
kupia buras=no desea conformarse kupia lukaia=pensar; considerar; deli-
(con la voluntad de Dios). berar; creer; tener ansiedad; dudar.
kupia daskaia=apaciguar; sosegar. kupia lukras=no le importa; descuida-
kupia dikwaia=palpitar (latir) el cora- do; indiferente; sin importar nada.
zón. kupia mâ=corazón.
kupia karna=valiente; valeroso; cruel; kupia mangkaia=aliviar; satisfacer.
implacable. kupia pain=bondadoso; generoso; bo-
kupia karnika=valentía; dureza del nachón.
corazón. kupia painka=bondad; benevolencia.
kupia karnira (karnakira)=valiente; kupia painkira=bondadoso; benigno;
intrépido; endurecido del corazón. generoso; misericordioso; benévolo.
kupia kauhla=insensible; que no toma kupia pâlaia=estar en estado de trepi-
interés por nada. dación.
kupia klauhaia=arder el corazón; kupia param=corazón abierto; franco.
328

kupia pihni=benévolo; generoso; cle- kupia tilwaia (lakwaia)=palpitar el


mente; bondadoso. corazón.
kupia pinhka=la compasión. kupia tiwaia=asustarse; atemorizarse;
kupia pri=simple; inocente; ingenuo. desesperanzarse.
kupia priski briaia=refrenarse; domi- kupia tuskaia=excitar; provocar; in-
narse; endurecer el corazón. ducir al mal; ofender; tentar; incitar;
kupia raya=corazón nuevo. seducir; fastidiar; molestar.
kupia (kat) sabaia=tocar (punzar) en kupia umpira lukaia=ser humilde o
lo vivo (en el corazón). pobre de espíritu.
kupia sahwaia=estar acongojado. kupia wala=otro pensamiento o pro-
kupia sauhkaia=ofender; molestar; pósito.
encolerizar; descorazonar; tener en- kupia wala bîla=la voz de la concien-
vidia de o pesadumbre por, o mal cia.
presentimiento. kupia wina=de corazón; de memoria;
kupia saura=corazón malo; poco a- del corazón; sin saber; que dice o
mable; inclemente; de mal corazón. hace sin saber o conocer.
kupia (ra) saura diman=se enojó; es- kupia wina sakaia=perdonar un deli-
tá irritado. to; sacar de la memoria a alguien.
kupia siknis (sikniska)=enfermedad kupi lukras=no me importa; nada me
del corazón. importa.
kupia siksa=avaro; cruel; mezquino; kupiam lukras=no te importa; no le
tacaño. importa a usted.
kupia sip wapni apia=inquieto; mu- ai kupia lukras=no le importa a él.
dable; agitado; inconstante. kupia wal aisaia=considerar; reflexio-
kupia sip yamni apia=triste. nar; dudar; meditar; pensar; delibe-
kupia sirpi=cobarde. rar; hablar con el corazón.
kupia sling iwan=el corazón abatido. kupia wirha=el espíritu (corazón) a-
kupia sukwisa=el corazón anhela o margo.
desea. kupia yaia (yabaia)=dar el corazón
kupia sutwaia=sosegarse el corazón. (el alma).
kupia swapaia=ceder; enternecerse. kupia yamni=simpático; de buen co-
kupia (alki) takaskaia=tener pacien- razón; de buen humor.
cia. kupia yamni apia=turbado de espíri-
kupia (alki) takaskaia lâka=pacien- tu.
cia; la resignación. kupia yamni lâka=la gracia; benevo-
kupia tanh (tang) krawaia=volver en lencia.
sí; recordarse. Wan Dawan kupia yamni lâka=la
kupia tani ra=por el centro; hacia el gracia de Nuestro Señor.
corazón. kupia ra bapi mangkaia lâka=la se-
kupia tara takan=el corazón hincha- guridad.
do de miedo. kupia ra paskaia=imaginar; idear.
kupia tatuskra=el que excita la cólera kupia ra plikaia=desear; querer.
o la concupiscencia. kupia ra saura lukaia=pensar mal;
kupia tikaia=descorazonar; asustar; llenarse de duda; estar ultrajado.
desesperanzar. kupias=insensible; cruel; sin corazón;
329

bobo; tonto; necio. mente el cabello.


kupkaia=hacer un fuerte nudo. kusni=la corteza del tuno ya listo para
kupulni=encrespado; que tiene la forma aporrear.
de media esfera y hueco por dentro kusra wilkaia=amarrar las extremidades
(como un tazón); encorvado. al tronco.
kuput=María (planta medicinal): buena kustara=la paleta o cucharón de made-
para tratar dolores en general, dolor de ra.
muela, inflamaciones y la gripe. kusu=pavo; pavón; el curasao, ave
kupwaia=anudarse fuertemente. (F.P.E.: kuski; kuskam; ai kuska).
kura=tierno; verde; no desarrollado; sin kususa=la cususa.
experiencia; inexperto; fruta verde; no kuswa=corto; amarrado fuertemente y
maduro; inmaduro; no sazonado. corto; cerquita.
kurba=curva. kuswa=la jicotea; tortuga; emido (F.P.E.:
kurbaia=arañar; rasguñar; rascar (con kuswiki; kuswikam; ai kuswika).
las uñas); escarpar. kuswa âuya=úlcera; cáncer; la llaga
kurbaika=lo que sirve para rascar. varicosa.
kurbanka=rascadura. kuswa âuya=(liana o planta medici-
kuri=zapote; mamey (planta medicinal): nal): útil para contrarrestar enferme-
buena para tratamiento de la diarrea dades del hígado.
(F.P.E.: kurki; kurkam; ai kurka). kuswa dimaia=zambullirse.
kurkur (kur-kur)=el renacuajo. kuswa kati=febrero (mes de la tortu-
kuri-kuri=el carbunco. ga).
kurung taukaia=andar alocado; andar kuswa ritku=especie de jicotea pe-
haciendo cosas indebidas. queña.
kururia=ojo o fuente de agua; pequeña kuswaia=marchitar y secarse; rizarse
vertiente de agua. fuertemente.
Kururia=nombre de una comunidad en kuswanka=acción de kuswaia.
el sector llano suroeste del municipio kuswi=algo rizado o crespo.
de Río Coco (Wangki Awala). kut=casaca; vestido interior de mujer.
kururwaia (kuruwaia)=derramar; ma- kut (kot) munaia=galantear; enamorar a
nar; chorrear. alguien; tener jalencia.
kururwi takaia=derramarse. kutakbaia (katakbaia)=cacarear la ga-
kusbaia=afilar; cercenar; raspar; rascar; llina al poner un huevo.
acepillar; escarpar; esculpir. kutar=negro.
kusbaika=lo que sirve para raspar. kutas=acción de cubrir el macho a las
kusbanka=acción de raspar. hembras (las tortugas).
kusbaya=raspa; raspador. kutatara (kuta tara)=especie de tiburón
kusi=especie de abeja negra y café (no feroz.
pica). kutatsa=espada; cuchillo grande.
kuskuspiram=cigarra; grillo; nombre kutbaia=circundar; encerrar; cercar; a-
(especie) de ave parecida al cuervo. corralar; forrar; sitiar; rodear; ceñir.
kusni=áspero; cabello fuertemente riza- kutbaika=cosa para cercar, acorralar o
do; crespo; rizado; brusco; basto; ru- forrar.
do. kutban=la cerca; el cercado.
tâwa kusni warwaia=rizar(se) fuerte- kutbanka=cerco; forro; cercado; pared.
330

kutbi briaia=levantar una pantalla o nejar un cayuco.


mampara de hojas, palos, etc. kwahka=el bazo (F.P.E.: kwaihki; kwah-
kutka=especie de pájaro con el pecho kam; ai kwahka).
rojo. kwahka puskisa (pâwisa, tara taki-
kut (kot) munaia=galantear; enamorar. sa)=el bazo se le está inflamando.
kutsi (kutchi)=cerdo; chancho. kwahkaia=acarrear; cargar; transportar;
kutu=kutatara (kuta tara). llevar; halar.
kutubaia=hacer cosquillas. kwahkaika=lo que sirve para acarrear
kutubi=desarreglado. una cosa.
kutu kutu=cosquilla; titilación. kwahkanka=acción de cargar, transpor-
kutung=el saco (indígena) que usaban tar, etc.
las mujeres: cotona. kwahlu=fuerte temblor y convulsión del
kutuwaia (kutwaia)=enmarañarse. cuerpo; paroxismo.
kuya=palabra que denota hijastro. kwahu=especie de bejuco cuya savia se
luhpa (luhpia) kuya=hijastro. usa para cuajar el hule.
kuyu (kuyo)=la caprimulga; pocoyo; a- kwahu=cuajar de los terneros.
ve nocturna; lechuza. kwai=tierno (dícese de la luna nueva);
kuyu (limi kuyu)=la manigorda o cau- salida repentina de cualquier cosa.
celo pintado. kwakaia=batir; untar; manchar con al-
kuyu=el algodón color castaño. guna materia untosa o sucia; ungir.
kuyubaia (kiubaia)=enrollar (mecate); kwâkaia=abrir; abrir bien o de par en
adjurar. par.
kuyudura (kuyudora)=clase (especie) kwakaika=untadura; cosa con que se
de mariposa grande nocturna, verde unta.
oscura y que pica (kuyu dura). kwâkaika=lo que sirve para abrir.
kuyus=el periquito. kwakanka=untadura; unción.
kuyuwaia=enrollarse. kwâkanka=abertura.
kwaba=nombre de un molusco (caracol kwakbaia=graznar.
pequeño). kwakmaya (kmakmaya, kwahkma-
kwabas=sikra (sigra). ya)=quijada; mandíbula; cachete; ver
kwadril=cuatrillo (danza). tauhka (F.P.E.: kmaikmaya; kmakma-
kwadura (kwadora, kuyu dura)=especie yam; ai kmakmaya).
de gusano. kwaks=mánchelo (de kwakaia).
kwah=chilamate (árbol que tiene due- kwâks=ábralo (de kwâkaia).
ño); planta medicinal: para tratamien- kwakwa=el ojo del venado.
to de malestares ocasionados por los kwakwa=el ronrón y otros insectos de
malos espíritus y otras enfermedades. esta especie.
“kwah dawanka”=dueño (dios) del kwakwahkra=el que lleva; acarreador.
chilamate. kwakwalhra (kwakwalhwra)=fachen-
kwah damni dusa=el higo. to; creído; prepotente; engreído.
kwahi=canalete (F.P.E.: kwaihka; kwaih- kwakwasra=que se arrastra; que gatea.
kam; ai kwaihka). kwakwika=la rótula.
kwahi kaubaia=canaletear. kwala=ropa; género; tela; vestido; vela;
kwahi kiama=las orejas del canalete. vestuario (F.P.E.: kwailka; kwalkam; ai
kwahi wihta=el que sobresale en ma- kwalka).
331

kwala bapaia=levantar vela (en el kwaltara (kwala tara)=vela de bote.


mar). kwaltaya (kwalka taya)=(creencia indí-
kwala dimaia=vestirse. gena): el alma de un difunto; la ropa
kwala dimra wihta=forma de vestir- de cama de un difunto a que se adhie-
se; vestuario. re dicha alma.
kwala dingkaia=vestir a otro. “kwal taya”=uno de los tres bastones,
kwala lâkaia=tender (secar) ropa. representando a tres grandes espíri-
kwala luha=desnudo; sin vestido; sin tus, especialmente en la realización
ropa. del “sihkru”.
kwala mangkaia=tender la vela. kwaltaya bukaia (sakaia)=dominar y
kwala sasipra=sastre; costurero(a). enterrar tal ropa.
kwala sipaia=coser ropa. kwaluntra=vestuario femenino, consis-
kwala sipan=vestido hecho. tente en un solo envoltorio, adornado
kwala slilang=la tela fina, rala o lige- con colores diferentes y a veces con
ra. fuguras de flores y animales.
kwala slingbaia=arriar la vela. kwalyapa=sábana (según el habla hondu-
kwala sluk daukaia=acortar la vela. reña: kwal yapaia).
kwala sukra=trapo viejo. kwam=especie de pez-jalea en forma de
kwala sunaia=subir la vela. campana (aparece en la estación seca).
kwala tatuskra=lavandero(a). Kwam Watla=comunidad del llano sur u-
kwala tamaya=la franja; la borla. bicada al sur de Prinsapolka.
kwala tuskaia=lavar ropa. kwam pata talia=especie de planta me-
kwala wakaia=darse a la vela. dicinal usada para tratamiento de cóli-
kwala wipaia=aporrear la ropa, laván- cos abdominales.
dola. kwama=especie de planta capuchina: ú-
kwala yuya=retazos de tela. til para tratamiento de enfermedades
kwalbaia (kwatbaia)=engullir; tragar; ocasionadas por malos espíritus que
absorber; deglutir. viven en el agua (planta medicinal:
kwalhni (kwalni, tasba kwalhni)=el ho- barquito).
yo; la cavidad en la tierra; que tiene ca- kwamrika o kwangrika (lî kwamri-
vidad; la caverna. ka)=el movimiento de las olas; burbu-
kwalhwaia=nadar algo sumergido en el ja.
agua; estar turbado (como el agua); an- kwamu=pavo; la pava silvestre.
dar haciéndose el orgulloso; andar en- kwamu mina=la (planta) hoja colora-
tregado al adulterio. da o patipaloma.
kwalkas=que no tiene ropa; desnudo; kwangkaia=formar aceite o cebo en la ro-
desamparado. pa.
kwalkwal=la cañada; el guindo. kwangwaia=formar aceite o cebo en la
kwalpira=la honda (para lanzar piedra). sopa, etc.
kwalpira=especie de árbol con frutos re- kwangwaia=fluir; brotar; manar.
dondos. kwapaia (kwapi pruaia)=ahogarse.
kwalslamika (kwala slamika)=la ha- kwapanka=ahogo; ahogamiento.
maca tejida de algodón. kwapkaia=ahogar (a otro).
kwalsukra (kwala sukra)=el género kwâra=tropel; multitud; gentío; muche-
gastado; rapado; ropa vieja. dumbre (F.P.E.: kwâriki; kwârikam; ai
332

kwârika). hacer o causar la preñez en la hem-


kwârika=forma constructiva de kwâra. bra.
kwarika=algo grande; grandecito; me- kwihra tiwaia=concebir; quedar pre-
dio crecido. ñada (embarazada) la hembra.
tukta kwarika=el cipote; muchacho kwiksilba (kwitsilba)=asogue.
de 11-14 años. kwil=rollo.
kwarika lupia=algo grande (grandeci- wayar kwil kum=un rollo de alambre.
to). kwilt=colcha.
kwart (kwat)=cuarto; el cuarto de ga- kwin=reina.
lón. kwinain=quinina.
kwartel=cuartel (militar); base militar. kwirakwira=especie de calabaza silves-
kwasaia=gatear; arrastrarse; andar a ga- tre; nombre de un árbol.
tas. kwirku (kirku)=puerco; cerdo; chan-
kwasaika=lo que sirve para arrastrarse o cho; fig.: persona sucia.
gatear. kwirku batana (batanka)=manteca
kwasanka=acción de gatear. de cerdo.
kwasi (kwas) tit buaia=levantarse; pa- kwirku lat (latka)=kwirku batanka.
rarse; levantarse ligeramente como es- kwirku mairin=cerda; marrana.
pantado; lanzarse. kwirku wainhka (waintka)=cerdo
kwa siksa=el formón de piedra negra macho; verraco.
que usaban para la hechura de los me- kwirku watla=chiquero.
tales. kwirku wîna=carne de cerdo.
kwasku (masku)=carbón de leña. kwisri (tmisri, misri)=alacrán.
kwasku lakni=el carbón ardiente; as- kwiwaia=sripaia.
cua. kwulwaia (kwul tawaia)=ponerse en-
kwasra=modo y acción de gatear. corvado.
kwasra=especie de bejuco frutal silves-
tre (crece cerca del mar). L
kwatbaia=tragar; absorber; deglutir; en- lâ=ley; reglamento; precepto; manda-
gullir. miento; estatuto; costumbre; tradición;
kwatbanka=acción de tragar. acuerdo; manera; oficio; doctrina; ce-
kwat kwat=el sonido que hace el que lebración.
traga ligero. lâ aihka=la enseñanza o costumbre a-
kwat langkaia=tragar ligeramente. jena; la herejía.
kwatmas=guía; baqueano; piloto; vigi- lâ aisaia=juzgar; litigar.
lante; intérprete; el alguacil; policía; el lâ aisi daukaia=hacer juicio.
alcalde auxiliar. lâ apia=contrario a la ley o las buenas
kwawaia=abrirse; estar abierto de par en costumbres.
par; destaparse. lâ âpu=no es lícito; no hay tal ley.
kwaya (kwayar)=coro. lâ bîla=mandamiento.
kwâya=el cesto de. lâ bîla matawalsip (lâ matawalsip)=
kwel=cadera. los diez mandamientos.
kwer (skwer)=escuadra (de carpintería). lâ briaia=observar o entender las le-
kwihra=encinta; embarazada; preñada. yes.
kwihra mangkaia=fecundar; preñar; lâ dadaukra=el juez; el que juzga; le-
333

gislador. lagrit=tortuga marina; la tortuga cagua-


lâ daukaia=juzgar; formar juicios; or- mu.
denar; sentenciar; tratar con; escu- lagrit kati=mes de mayo.
char un pleito. lagun (lakun)=laguna; lago; bahía.
lâ daukan (wal lâ daukan)=el conve- Lagun Tara=nombre de una comunidad
nio; el trato. cerca del Río Coco, ubicada al oeste de
lâ iwaika=el tribunal. Kisa Laya, aguas abajo de Wis Wis.
lâ kakaira=el abogado. lah (laha)=el pez bagre; pez siluro.
lâ karna=el rigor; la severidad; ley se- laha (wlaha)=tungki.
vera. lahbaia (alahbaia)=bajar; descender;
lâ krakrikra=transgresor; violador de rebajar.
leyes. lahbi ikaia=bajar (algo).
lâ krikaia=quebrantar las leyes; tras- lahbi (alahbi) swiaia=dejar solo.
pasar; transgredir; violar una ley. lahbaika (alahbaika)=lo que sirve para
lâ lui sauhkaia=infringir; transgresar. bajar o descender.
lâ paskaia=demandar a alguno ante la lahbanka (alahbanka)=bajada; descen-
autoridad. dimiento; rebajamiento.
lâ sa=es permitido. lahla (lalah)=dinero; moneda.
¿Lâ sa ki?=¿Es conforme la ley? “lahla”=espíritu negativo, dañino; “i-
lâ sasauhkra=el transgresor; violador singni” humano.
de leyes. lahlata=cualquier mancha negra; sucie-
lâ sauhkaia=quebrantar la ley. dad; hollín (del techo, etc.).
lâ saura=las costumbres malas; el re- lahlatira (lahlatkira)=que es muy sucio
glamento injusto. o manchado de negro.
lâ tânka kat (lâ tânka ra)=según la lahlatka=suciedad; mancha negra.
ley. lahma=enemigo; adversario; rival; por-
lâ tânkira=las leyes prudentes. ción o la parte que corresponde a uno;
lâ tara yua=el día del juicio. término usado entre esposas de un so-
lâ uplika=el abogado; conocedor de lo marido (F.P.E.: laihma; lahmma; ai
leyes. lahma).
lâ wapni=las leyes rectas. lahmia=el enemigo por causa de adulte-
lâ warbi lakaia=descarriar la justicia. rio.
labin=la tos seca. man lahmam=un obsequio para usted.
labin mangkan=ya tiene el estertor Waitnika ba lahma uls.=Escríbalo a
(de la muerte). beneficio del hombre.
labina=nombre de un árbol; el guayabo lahpat (lapat)=aleta de los peces; axila;
silvestre (árbol alto y hermoso). sobaco.
labu=raíz o cepa de banano o plátano lahpatka (lapatka)=aleta de los peces
que se come (las hojas secas). (forma constructiva).
labuba=especie de planta enredadera es- lahtubaia (latubaia)=maldecir; difamar;
pinosa. ultrajar; imprecar; condenar.
labuka=el tronco; la cepa de. lahtubaikira (latubaikira)=capaz de
ladar (lada)=escalera de mano; timón ser maldecido.
(comp. yamanmangka o yaman lahtuban (latuban)=maldito; maldeci-
mangka, mina mangka). do.
334

lahtuban (latuban) bîla=maldiciones. laimus=lima (fruta); limón.


lahtuban (latuban) lâka=maldición. laimus damni=limón dulce.
lahtubanka (latubanka)=maldición; in- laimus dusa=palo (árbol) de limón.
juria; difamación. laimus laya=jugo de limón o lima; li-
lahtubra (latubra)=maldición. monada.
lahwaia (alahwaia)=bajarse; descender- laimus lupia=limón real (planta medi-
se; rebajarse; bajarse el mar. cinal): útil para calmar el dolor de
lahwaika (alahwaika)=cosa que sirve cabeza, la diabetes y muchos otros
para bajar o bajarse. malestares.
lahwanka (alahwanka)=acción de ba- laimus tara=el limón.
jar. Laimus=nombre de una comunidad a ori-
laih (lai)=lejos; allá en; lejano; distante; llas del Río Coco, aguas arriba de Was-
remoto; fuera; por el mundo. pam y abajo de Bul Sirpi.
laih biara ra=al propio centro; en ultra- lain=cordel; línea; el límite.
mar. lain lulkaia=linear; trazar línea.
laih wina=de lejos. lain wapni=línea recta.
laihtubaia (laitubaia)=maldecirme; difa- laipaskaia=poner apodos a mí o a noso-
marme. tros.
laihura (laiuhra, laiura)=lejos; muy le- laiptika=mi sudor (de laptika).
jos; a lo lejos; a la distancia. lait (ingni)=luz.
laihura lulkaia=botar bien lejos. laitaus=faro.
lai takaia=echarse, caerse (el agua). laitwan=mi cariño.
laik=amoroso; gustoso; afición; gusto; laitwankira=amado o querido (por mí).
agrado; deseo. laiwaia=derramarse; verterse; desbor-
laik kaia=ser aficionado a; estar enca- darse; desparramarse; difundirse; caer
riñado de. (líquido); fluir.
laik kaikaia=gustar de; querer; amar. laiwaika=parte por donde se derrama un
laik kakaikra=el que gusta, quiere o líquido.
ama. laiwanka=derramamiento.
laik=apuesta; fianza. laiwana (lâiwanka)=mi canto (de lawa-
laik alkaia=aceptar o dar una fianza; na).
apostar. laiwaska kikaia=hacer burla (reírse) de
laik alki (mangki) plapaia=hacer una mí (de lawaska).
carrera para ganar una apuesta. lak (lag)=troza; tuca.
laikaia=derramar; verter; echar (agua); laka=nombre de un árbol; el guapinol
regar; desparramar; vaciar; trasegar; (planta medicinal): útil para curar la a-
difundir. nemia, la inflamación y otras enfer-
(tah)=echar (derramar) un poco de a- medades.
gua. Laka=nombre de una comunidad en sue-
laikaika=vertedero. lo hondureño.
laikanka=derramamiento; vertimiento. lâka=const. de lâ: la ley de; el reglamen-
laiki sakaia=trasegar; verter; vaciar. to de; la costumbre de; manera; modo
laikka=favor de echar; al echar. de obrar; caso.
laimak=por cerca de mí. ai lâka=su modo; su forma de actuar.
laimara=cerca de mí. Gâd (God) lâka=la ley o los manda-
335

mientos de Dios; los caminos o nal: buena para tratamiento de infla-


mensajes de Dios. maciones en el cuerpo.
king lâka=el reinado; la gobernación lakia tara=el planeta Venus; lucero de
del rey. la mañana.
lâka dadaukra=el que juzga; crítico. lâkira=prudente; juicioso.
lâka daukaia=juzgar a una persona; laki kaikaia=examinar; inspeccionar;
criticar. ver; repasar; revisar.
lâka sauhkaia=violar; defraudar. lak lak (laklak)=resplandeciente; ar-
naha tasba lâka=las cosas mundanas; diente; encendido; relumbrado.
la mundanalidad. lak mangkaia=poner llave.
sitan (setan) lâka=la conducta o ense- lakni=brillante; vivo; candente; fla-
ñanza diabólica. meante; resplandeciente; luciente; lus-
tasba lâka=las leyes civiles; el modo troso; flamante; llameante; la llama; la
de vivir de este mundo. brillantez.
lakaia=volver; voltear; doblar; mudar; kwala lakni=la tela vistosa.
conmutar; cambiar; dar una vuelta; pauta lakni=la llama; fuego en lla-
traducir; transformar; convertir; cam- mas; fuego encendido; carbón ar-
biar la posición (wlakaia). diente.
laki (wlaki) kaikaia=examinar; consi- laknika=la parte brillante; resplandor;
derar. brillo; ardor (de fuego); llama; llama-
bîla wala ra lakaia (wlakaia)=tradu- rada.
cir; explicar; relatar. laknikira (laknira)=que tiene mucho
lâkaia=secar; tender para secar; dar a la resplandor, brillo o llama.
vela. lakra=forma de voltear (de lakaia).
kwala lâkaia=tender (secar) ropa. lâkra=forma de secar (de lâkaia).
lakaika=lo que sirve para volver o vol- lakra=la hermana (de un varón); el her-
tear. mano (de una mujer); lâkri (F.P.E.: lai-
lâkaika=secadero; secante. kra; lamkra; ai lakra).
lakanka=acción y efecto de lakaia. laks=déle vuelta (de lakaia).
lâkanka=secamiento. lâks=séquelo (de lâkaia).
lâkas=sin ley; ilegal; desordenado; ton- lakula=saludo; salutación; deseo (F.P.E.:
to. laikula; lamkula; ai lakula).
lakat=precipitadamente (usado con los lakula daukaia=saludar; dar la mano
verbos bawaia, pruaia, etc.). a.
lakatang=especie de guineo. lakula wiaia=saludar a; despedir a.
lakatbaia=doblar; cerrar; empandar; en- lakun (lagun)=laguna; lago; estero.
corvar. lakus=nombre de un árbol.
lakatbanka=acción de lakatbaia. Lakus=afluente del Río Coco, en el sector
lakatwaia=ponerse suave y flexible; do- oeste del Municipio.
blarse; pandearse. Lakus Tâ=comunidad del sector de los
lakatwanka=acción de lakatwaia. raudales, cerca de Raiti, Río Coco
lakbaia=causar que salgan rayos. (Wangki Awala).
lakia (lakiaya)=algo brillante; el lucero; lakwaia=brillar; flamear; centellear; lu-
estrella matutina; astro luminoso. cir; llamear; arder; encenderse en lla-
lakia saika=especie de planta medici- ma.
336

lakwaia=palpitar. lal swapni=inteligente.


lakwaika=parte brillante; llameante. lal tâwa=cabello; pelo de la cabeza.
lakwanka=brillo; flameo. lal taya=el tegumento del cráneo; la
lal=cabeza; cabecilla; jefe; parte supe- cresta.
rior de cualquier cosa (F.P.E.: laila; lal ulan=trastornado; demente; loco.
lamla; ai lal). lal wila (lalwila)=pedazo de tela que
lal aimakaia=hacerse cabecilla de; ad- las mujeres de la comunidad usan
ministrar. para cubrirse la cabeza.
lal bahna (banhta)=coronilla; el cas- lal yahpira=cabeza redonda; cabezu-
co. do; cabezón.
lal baikaia=romper (herir) la cabaza. lal yari=que tiene cabeza; perspicaz.
lal bikaia=cubrir(se) la cabeza. lalah (lahla)=dinero; moneda.
lal briaia=dirigir; tener como líder o lalah aibapaia=pagar dinero (en efec-
cabecilla. tivo).
lal daiwra=calvo; pelón. lalah briras=sin dinero; sin recibir di-
lal dakbaia=degollar; descabezar; cor- nero.
tar la cabeza. lalah daukaia=ganar (hacer) dinero.
lal kahbaia=apoyarse la cabeza con la lalah kukan=el dinero acumulado.
mano; descansar la cabeza; imponer lalah mana=por dinero; precio en di-
las manos como padrino o madrina. nero.
lal kamhka (lalkamhka)=la frente de lalah ni atkan=comprado (o vendido)
la cabeza; cráneo; coronilla. en efectivo.
lal kakahbra=padrino o madrina. lalah paskaia (sunaia)=economizar o
lal karna (karnira)=obstinado; cabe- ahorrar dinero.
za dura; cabeza de hierro; estúpido; lalah pauni=el oro.
duro de cabeza. lalah pihni=la plata.
lal karnika=la terquedad. lalah sakaia=ganar dinero; cobrar una
lal kat (wan lal kat)=mediodía. multa.
lal kitbaia=menear la cabeza. lalah sirpi daukaia (shins munaia)=
lal klauhan(ka)=dolor de cabeza. cambiar dinero.
lal kum=mil (una cabeza). lalah watla=portamonedas; alcancía;
lal mâ=la cabeza. bolsa de dinero.
lal mabiara (mabiarka)=cerebro; se- lalahbra=el que baja, desciende o reba-
so. ja.
lal mana=boleta; el impuesto. lalahkira=el rico; adinerado.
lal pata=cabezada; cabezaso. lalahni (lalah)=amarillo; color amarillo.
lal pihni=el rubio; el canoso; el ancia- lalahnika=la parte amarilla; amarillo.
no. lalahnikira=que tiene parte amarilla.
lal pihwaia=encanarse; ponerse blan- lalahnira=que es muy amarillo; amari-
co el pelo. llento.
lal pihwra (pihwrika)=las canas; la lalaikra=derramador.
canosidad. wain lalaikra=el copero.
“Lal saura takan”.=Enfermedad men- lalaiwra=que se derrama fácilmente.
tal, generalmente provocada por el Lalakapisa (Lalah kapisa)=pequeño rau-
“isingni”: Se enfermó de la mente. dal que se encuentra arriba de la comu-
337

nidad de San Jerónimo, en el Río Coco. lalauhra=lugar resbaladizo.


lalakra=volteador; traductor. lalauhrika=parte resbaladiza.
lâlakra=secador. lalawaia=pernoctar; pasar la noche en
lalakni (lalakwra, lalakra)=que brilla, vela, parranda o en alguna ocupación;
arde o enciende en llamas. estar despierto; amanecer.
lalakwaia=agacharse. aiwahki lalawaia=velar; hacer guardia
lalal (lalalni)=liso; blando; suave; resba- toda la noche; vigilar sin dormir.
ladizo; plano; deslizadizo. tama pau lalawaia=desvelarse.
lalalbaia (lalalni daukaia, lalalkaia)=a- yapras lalawaia=desvelarse; no poder
lisar; patinar. dormir; no dormir.
lalalnika=parte lisa; lisura; blandura; lalawaika=lugar de pernoctar.
llanura. lalawanka=el amanecer; pernoctación.
lalalnikira=que tiene parte lisa. lalawra=celoso; reprensor; colérico; e-
lalalnira=que tiene la calidad de ser nojadizo; celador.
muy liso, blando, llano, plano o resba- nina tâwan lalawra=el que no tolera
ladizo. ninguna infidelidad.
lalalwaia=ir deslizándose por la tierra; lâlawra=que se seca fácilmente.
deslizarse; resbalarse; escurrirse; irse lalbaiwra (lal baiwra)=el guaco.
los pies. lalbi (wlalbi) piaia=murmurar entre
ai bîla lalalwaia=tartamudear; persua- dientes.
dir. lalhsi tara=tonto; bobo; idiota (palabra
lalalwaika=parte por donde se resbala. arcaica).
lalalwanka=resbalón. lalihkra=el que gusta, quiere o ama (a
lalalwra (lalalra)=modo de resbalarse. una persona o cosa); fanático.
lalalia (lalalya)=algo resbaladizo. lalingbra=el que golpea, pega, toca o re-
lalam=silencioso; calmo; algo calmo; pica.
quieto. lalingwra (lalingra)=que suena como
lalamaia=ramificarse como las plantas campana.
enredaderas y trepadoras; avivar la lalinhbra=el que repica o suena cual-
marea después de parada; extenderse quier cosa.
el dolor. lalipra=que se espanta mucho (como el
lalampaia=palpar; manosear. caballo); centelleante; que chispea,
lalamra=que se calma. centellea o destella; centellador.
lalangkra=tragador; devorador; el que lalisbra=rajador.
ahorca. laliswra (lalisra)=rajadizo.
lalaubaia=incrustar; engastar; untar; lalkamhka (lal kamhka)=la frente; la
embarrar; llenar. calavera.
lalaubaika=lo que sirve para incrustar o lalkas=sin cabeza.
engastar. lalkira=con todo y la cabeza; que tiene
lalaubanka=acción y efecto de lalauba- cabeza; cauto; cauteloso.
ia. lalma=oriente; el este; lo abierto; afuera;
lalaubi=todo. de la costa a la orilla para afuera o el
lalaubi prakaia=cubrir con algo. agua profunda; el viento del mar; pun-
lalaubra=incrustador. to cardinal (F.P.E.: lailma, lalmiki; lal-
lalauhla (lalaula)=liso; resbaladizo. mam, lalmikam; ai lama, ai lalmika).
338

lalma bîla=lado del oriente; camino lama=pecho; tórax; seno; el regalo o be-
del oriente. neficio para; la presencia; la proximi-
lalma kahbaia=amanecer; alborear; a- dad (F.P.E.: laima; lamam, lamma; ai
parecer los primeros rayos de un lama).
nuevo día. (wan) lama alkaia=tener dificultad al
lalma kahbi=amaneciendo; al amane- ingerir alimento, debido a comer de
cer. prisa y no usar bebida.
lalma lâka=(creencia indígena): du- lama bîla=seno; pecho.
rante el tratamiento de algún en- lama dusa=esternón; tórax.
fermo, está prohibido pasar por el lama kahwisa (sukutbisa)=tiene hipo.
lado este de la casa, particularmen- lama kriwi=la bronquitis.
te las mujeres embarazadas. lama kum prais=una brazada.
lalma mapa=hacia lo hondo; lado del lama param=libre; franco; abierto.
este; lado oriental. lama prakka (prâka)=la armadura
lalma pâsa (payaska)=viento del este. del pecho; pectoral.
lalma pâwan=el alba. lama skutwaia (sukutwaia, kahwa-
lalma tani=hacia el oriente o este. ia)=tener hipo.
lalma wina=oriental; del este. lama skutwanka (sukutwanka, ka-
lalmak=por el este; por lo abierto o lo hwanka)=hipo.
profundo. lamaia=ponerse calma la mar; calmarse
lalmapara (lalmapa tani, lal mapa el viento; ponerse tranquilo.
tani)=para afuera; situado en o al lado lamaia angkisa=hay señal de que va a
del este. calmar(se).
lalmukia=el madero caballete. lamaia lipisa=relámpagos distantes a-
lal pauni=la barba amarilla (serpiente) nuncian que va a calmar(se).
cabeza roja. lamaika=que causa calma; parte por
lalukra=pensador; crédulo; creyente; donde se calma.
pío; cristiano; pensativo. lamak=cerca de; por cerca de; casi
lalukra=el que cruza, atraviesa, trans- (F.P.E.: laimak; lamamku; ai lamak).
porta de un lugar a otro; el que pasa. lamak luaia=pasar cerca de.
lalukwra (lalukra)=que hierve. lamanka=acción de calmarse.
lalulkra=tirador; lanzador; arrojador. lamara=cerca; cerca de; cercano; que
lalura=transitorio; pasadero; pasajero; está situado a poca distancia; conti-
que supera. guo; inmediato; cercanamente; a poca
lam=calmo; algo quieto y calmo. distancia de; casi; junto; aproximada-
lam kaia=estar algo sereno, apacible, mente (F.P.E.: laimara; lammara; la-
sosegado. mamra; ai lamara).
lam prukisa=la marea está establecida lamara balaia=acercarse a.
(parada): no hay flujo. lamara kaia=estar cerca de.
lam (lamh, wlam)=puerco marino; mar- lamara waia=acercarse; aproximarse.
sopa. lamia=el tigre de (const. de limi).
Lamlaya (Lamhlaya)=comunidad cercana lâmka=tu ley.
a Bilwi hacia el lado oeste (Lamh La- lamka=proximidad; cercanía; vecindad;
ya). inmediación.
lama=cerca; cercano. lamka ra=cerca; cerca de; casi; de
339

cerca; aproximadamente. lan (larn, lern)=instruido; educado; el


lamka ra waia=acercarse en grado. saber; diestro.
lamkaia=calmar; serenar. lan (lern) âpu=ignorante; que no sabe;
lamkra=tu hermano o hermana. que no se ha aprendido.
lamkuka=el pecho entero; esternón. lan (lern) daukaia=enseñar; instruir;
lamkukira=con todo y el pecho; pechu- educar.
do. lan (lern) takaia=aprender; instruirse.
lamkula=el saludo para usted; tu saludo. lan (lern) tatakra=aprendiz; alumno.
lamla=tu cabeza. langkaia=tragar; absorber; deglutir; de-
lamlak=por tu cabeza. vorar; ahorcar; estrangular; sofocar
lamlat (lamlatka)=la cuñada de una (wlangkaia).
mujer (F.P.E.: laimlatka; lamlatka, langki (wlangki) piaia=tragar sin
lamlatkam; ai lamlatka). masticar.
lammak=por cerca de usted. langki (wlangki) pruaia=ahorcarse.
lammara (lamamra)=que está o situado langkaika=tragadero; la horca (wlang-
cerca de usted; cerca de usted; cerca kaika).
de usted. langkaikas=que no se puede tragar; sin
lamni=calmo; tranquilo; quieto; sosega- tragadero (wlangkaikas).
do; sereno; bonancible. langkaikira=que se puede tragar; que
lamni daukaia=calmar; serenar. tiene tragadero (wlangkaikira).
lamni takaia=calmarse; serenarse. langkanka=acción de tragar (wlang-
lamnika=serenidad; calma; sosiego; bo- kanka).
nanza; la parte calma. langkras=no tragado; no ahorcado
lamnikira=que tiene la cualidad de ser (wlangkras).
sereno o bonancible; que tiene (hay) langlang=vara; varilla; palo rollizo que
mucha calma. se pone atravesado en los pipantes o
lamp=lámpara; linterna. cayucos.
lamp kamhka=la vasija de lámpara. langni=nivelado; llano; plano (superfi-
lamp pata=la mecha. cie de la tierra); raso; lugar plano.
lampaia=cortarle el cordón umbilical al langnika=nivel; llanura; plano.
hijo de alguno. langnikira=nivelado; llano; plano.
lampaskaia=poner apodos a usted(es). langsa (langsar)=lanza.
lamptika=tu sudor. langsa (langsar) uplika=lancero.
lamrika=parte calmosa. lanhkaia=desatar; desaferrar; desenla-
lamtaya (lamhtaya, lamh taya)=la par- zar; desligar; desamarrar; soltar; desu-
te inferior de las tortugas. nir; desprender; desacoplar; disolver;
lamtubaia (lamhtubaia)=maldecirte; absolver; abrir (los ojos).
difamarte. lanhkaika=lo que sirve para desatar.
lamtwan=tu cariño. lanhkaikira=que se puede desatar; co-
lamtwankira=amado por usted; tu ama- rredizo.
do; amado tuyo. lanhkanka=soltura.
lamwana=tu himno; tu canción. lanhwaia=soltarse; desatarse; desenla-
lamwaska kikaia=hacer burla (reírse) zarse; desligarse; desunirse; disolver-
de usted. se; abrirse (los ojos).
lamya=tu líquido; tu agua. lanhwaika=parte por donde se desata.
340

lanhwaikira=capaz de desatarse. torcerse.


lanhwanka=soltura. lapatwanka=acción y efecto de lapa-
lantan (lantern)=linterna. twaia.
lap=completamente (se ocupa solamente lapatwra (lapatra)=modo de encogerse.
con tikaia y tiwaia). kiama lapatwra (lapatra)=oreja en-
âiya lap tiwan=se me olvidó; se me cogida.
escapó. lapia=la persona que corta el cordón
âuya lap tiwaia=olvidarse. umbilical de alguno: es el padrino o
lap tikaia=olvidar; borrar de la memo- madrina de la sociedad indígena (F.P.E.:
ria. laipia; lampia; ai lapia).
lap tiwaia=desaparecer; olvidarse por lapkaia=aplastar con golpes.
completo. lapni=árido; aplastado.
Lapan=comunidad del llano sur de Bilwi, lapnika=calidad de aplastado.
ubicada al lado oeste de Wawa. lapsta (labsta)=langosta (de mar).
lapaskaia=apodar; debilitar. lapta=caliente; caluroso; cálido; el sol.
laipaskaia=poner apodos a mí, a noso- lapta ailahkaia (aihlakaia)=asolear-
tros. se; calentarse el cuerpo.
lampaskaia=poner apodos a usted, a lapta alkan=la insolación; dañado por
ustedes. el sol.
lapaswaia=ponerse flexible. lapta baiwisa=nace el sol.
mina kâna ra lapaswaia=ensuciarse lapta dimaia=meterse (ocultarse) el
(embarrarse) el pie de excremento. sol; calentarse el cuerpo.
lapat (lahpat)=aleta de los peces; axila; lapta dingkaia=asolear.
sobaco. lapta kumi=un día.
lapatka (lahpatka)=la aleta (de los pe- lapta lila=el sarpullido.
ces). lapta luhpia=el hijo del sol.
lapatkaia=replegar; doblar; torcer; do- lapta mani=la estación seca; el vera-
blegar; aplastar; encorvar; hacer pan- no.
da una cosa; golpear y dejar aplastada lapta mina=estrella que acompaña al
o achatada una cosa. Sol vespertino (constelación).
lapatkaika=lo que sirve para doblar una lapta ra lâkaia=tender para secar.
cosa. lapta takaia=calentarse; salir el sol.
lapatkaikira=doblegable. yu lapta=el sol.
lapatkanka=acción de doblar. laptika=calor; sudor; ardor; fervor
lapatkira=que tiene aletas. (F.P.E.: laiptika, laptiki; lamptika, lap-
lapatni=aplastado; pando. tikam; ai laptika).
lapatnika=parte aplastada o panda de u- laptika baiwaia (krawaia, takaia)=
na cosa. sudar.
lapatwaia=ponerse orejudo; encogerse; laptika saika=el sudorífico; el reme-
replegarse; doblarse; torcerse; doble- dio que causa el sudor.
garse; retorcerse; encorvarse; pandear- laptika sakaia=sudar; hacer sudar.
se. laptika takaia=sudar.
lapatwaika=parte por donde se dobla o lap tikaia=perder una cosa de repente.
tuerce una cosa. laptikira=sudoroso; con todo el calor y
lapatwaikira=que puede doblegarse o sudor.
341

laptiskika (lapta iskika)=el granujo to de hadas; cuento.


(comp. umala). lasi=difunto.
lap tiwaia=perderse de repente; desapa- lasiam (wlasiam)=yaslam.
recer. lasisi (wlasisi)=el pez sierra; escombro
lap tiwan=perdido. (pez).
las=horma; algo sólido. laskira=lunático; endemoniado; endia-
lâs (last)=último; por último. blado; loco; malhumorado; ulceroso;
lasa (wlasa, ulasa)=fantasma; espectro; canceroso.
espíritu malo; demonio; espíritu in- lasni (las)=bien empacado o comprimi-
mundo; espíritu negativo; llaga; úlce- do; sólido; coagulado; espeso; apreta-
ra; cáncer (F.P.E.: laski; laskam; ai do.
laska). lasnika=espesor; espesura; parte sólida.
lasa (wlasa) kraukaia=reventar un lastaya (lasa taya)=espíritu de un muer-
grano. to.
lasa (wlasa) kraukan=la llaga abierta. laswaia=consolidarse; asentarse; apiñar-
lasa (wlasa) krawisa=se revienta un se; comprimirse; atestarse; apretarse;
grano. coagularse.
lasa (wlasa) lawisa=el chubasco (con lat (lard, lad)=manteca.
grandes gotas de lluvia). lata=exterior; parte de afuera; los alre-
lasa (wlasa) pihni=el fantasma benig- dedores de la casa; el patio; afuera.
no (de color blanco). lata (klin) daukaia=limpiar el patio.
“lasa (wlasa) pîsa”=enfermedad como lata tani=por el lado exterior; fuera; a-
llagas crónicas; mazamorra (lasa fuera.
nari). lata uplika=la persona ajena; extranje-
lasa (wlasa) prukaia=tener ataque; ro.
desmayarse. latak=por la parte de afuera.
lasa (wlasa) praprukra=epiléptico. latan=claro; manifiesto; abierto; aparen-
“lasa (wlasa) pruki”=convulsiones te; visible; claramente; sin duda; fran-
(se cree que es por posesión del de- camente.
monio). latan apia=absurdo; vago; no muy
Lasa (wlasa) prukisa.=Tiene ataques; claro; no manifiesto; poco visible.
se desmaya. ¿latan apia?=¿no está claro?
lasa (wlasa) siksa=el demonio malig- latan kaikaia=ver con claridad.
no (de color negro). latan sakaia=exponer; manifestar; a-
lasbaia=apiñar; comprimir; atestar; a- clarar.
pretar; rellenar; hacer sólida una cosa; latara=afuera; en el exterior; en la parte
coagular; hacer descender, henchir; de afuera; fuera.
llenar sacudiendo. latara sakaia=echar fuera.
lasbaika=lo que sirve para apiñar, com- latatuhbra (latatubra)=difamador; que
primir, etc. maldice; maldiciente (F.P.E.: laitatuh-
lasbaikira=que se puede apiñar o com- bra; lamtatuhbra; ai latatuhbra).
primir. latawira=accidente; suceso eventual;
lasbanka=acción de comprimir. enfermedad transmitida de manera in-
lasbi=lleno; apretado. directa y que tiene que ver con muer-
las-dahra (las-dara, lasa dahra)=cuen- tos de manera accidental.
342

latawira (latira) pruaia=matarse a sí lâura (lâ ra)=en el juzgado.


mismo (con alguna arma). lawa (laka)=algarrobo (árbol); guapinol.
latawira saika=el mozote. lawa mâka=la resina del guapinol: re-
latawira ulka (uluka)=la avispa hor- medio para caballos.
cadora. lawaia=mirar con desdén y enojo; em-
latrus=chinche; jelepate. bravecerse; reñir; regañar; mostrarse
latus (lakus)=nombre (especie) de un feroz; enfurecerse; enojarse; rabiar;
árbol duro y delgado. celar; tener celo; ser celoso.
latwan=dolor; cariño; dolencia; duelo; tâwan lawaia=celar.
pena; amor (F.P.E.: laitwan; lamtwan; lâwaia=secarse; consumirse; agotarse;
ai latwan). marchitarse; adelgazarse.
“brin latwan”=deseo ardiente de reci- lawaika=facultad de enfurecerse o celar.
bir algo.=Hilpkam brin latwan mi- lâwaika=parte por donde se seca una co-
ta, man ra yang ban aulna. (Por el sa.
deseo de su ayuda, vengo a usted). lawaikas=sin enojarse.
latwan baiwaia=reventar de dolor. lâwaikas=incapaz de secarse.
latwan briaia=tener dolor; doler. lawaikira=capaz de enfurecerse o celar.
latwan daskaia=aliviar el dolor. lâwaikira=capaz de secarse.
latwan kaikaia=amar; querer. lawan=indignación; ira; enojo; cólera;
latwan kakaikra=amante; amador. censura; furor; celo.
latwan (kaikan) lâka=amor; caridad; lawan aisaia=hablar de reojo (enoja-
cariño. do).
latwan kaikanka=amor; cariño. lawan baikisa=estalla en dolor.
latwan takaia=doler. lawan lâka=ira; enojo; cólera.
latwan wahwaia=sufrir dolor; sentir lawan ‘man (baman)=muy rencoroso;
dolor. regañón.
latwan yaia (yabaia)=atormentar; da- lawan sakbaia=calumniar.
ñar; herir; lastimar. lawan sasakbra=calumniador.
latwanka=el dolor de; el amor de; dolor; lâwan=seco; marchito; mustio.
dolencia; duelo; amor; pena. lawana=himno; canto; canción; cántico
latwankira=querido; amado; dolorido; (F.P.E.: laiwana; lamwana; ai lawana).
doloroso; amable; querido; preciado. lawana aiwanaia=cantar.
laubaia=temblar; estremecerse. lawanka=acción de enojarse; enojo.
lauhbaia=hartar. lâwanka=secamiento; sequedad; el can-
laukaia=embravecer; enfurecer. to.
laulu=mangle. lawaska=mofa; burla (F.P.E.: laiwaska;
laulu mairin=mangle negro. lamwaska; ai lawaska).
laulu wainhka=mangle colorado. lawaska kakikra=burlón; mofador; el
lâura (lâ ra)=en la ley; a la ley; según que hace escarnio.
derecho; según la moralidad; en plei- lawaska kikaia=burlarse (de); hacer
to. mofa o burla de; reírse (de).
lâura (lâ ra) brih waia=llevar ante la lawi=estando con ceño o enojo; enojado.
autoridad, el juez. lawi aisaia=hablar con mala cara; ha-
lâura (lâ ra) dingkaia=poner pleito a blar enojado; reprobar.
alguno. lawi daukaia=regañar; exhortar; re-
343

prender. líquido o agua.


lâwi=flaco; algo delgado; secando. bîp tialka layira (bîp layira)=vaca le-
lâwi pruaia=consumirse; decaer. chera.
lawia (lawya)=el gusano de (de liwa). lebel (libil)=nivel (instrumento).
lawikira=celosamente; enfurecidamen- leben (îs)=levadura.
te. lengstar (lengster)=mediador; interce-
lawira=gusanoso; que tiene (hay) mu- sor; defensor; intérprete; el que habla
chas lombrices. por otro.
lawra=modo y acción de lawaia. lengstar (lengster) aimakaia=interce-
lâwra=delgado; flaco; el desecamiento; der por; traducir para.
modo y acción de lâwaia. lengstar (lengster) takaia=interme-
lawrira (lalawra, lawaikira)=colérico; diar; interceder; abogar; defender;
enojadizo; celoso. interpretar.
laws=enójese (de lawaia). lengstarka=const. de lengstar.
lâws=séquese (de lâwaia). lepar (lipar, lepa, leper)=lepra.
lawya (lauya)=el gusano de (const. de lepar (lepa, leper) sikniska=enferme-
liwa). dad de la lepra.
biara lawya (lauya)=lombriz intesti- lepar (lepa, leper) sikniska bri u-
nal. plika=enfermo de lepra; leproso.
¿dîa lawya (lauya)?=¿qué clase de leparkira (liparkira, lepakira, leperki-
gusano o lombriz? ra)=leproso.
tasba lawya (lauya)=lombriz de tie- les (lis)=encaje.
rra. leven (leben, îs)=levadura.
laya=el agua, fluido o líquido de, formada lî=agua; lluvia; líquido (F.P.E.: laiya;
de lî (F.P.E.: laiya; lamya; ai laya). lamya; ai laya).
laya aimakaia=formarse una ampolla. lî alkaia=agarrar agua.
laya aimakan=se formó una ampolla lî alkaia watla=recipiente para agarrar
o una apostema. o contener agua; tanque.
(wan) laya lâwaia=quedarse estacio- lî alahwisa=la creciente (la marea) se
nado; quedarse esperando por mu- está bajando.
cho tiempo. lî aubaia=bombear agua; correr agua;
motor laya=la gasolina; líquido de salir a torrentes.
motor. lî aubisa=la corriente es fuerte.
sîka laya=la medicina líquida. lî aubra (aubrika)=corriente de agua;
laya=jugo; líquido; zumo. raudal; el salto.
Laya Siksa=comunidad ubicada al lado lî auhaia=llover.
sur de Kuka Laya. lî banhkia=cascada; catarata.
layan=león. lî biara binka=el rumor de un chubas-
layan napa=diente de león (planta me- co por llegar.
dicinal): buena para tratar la anemia lî bîla=cauce.
y otros malestares. lî (wan) bîla briaia=quedarse en un
layar=abogado; doctor en leyes. lugar (casa) guareciéndose y esperar
layasamra (laya samra)=creciente que pase la lluvia.
(const. de lisamra; ver lisamrika). lî dadimra (daiba)=buzo; buceador.
layira=líquido; lechera; que tiene mucho lî daiwra=animal acuático.
344

lî dakura (dakra)=donde se separa el ción.


agua; isla. lî samra (lisamra) dingkisa=la cre-
lî dingkaia=diluviar; subir el agua; ve- ciente viene (sube).
nir la creciente. lî samra (lisamra) rahwisa=la cre-
lî dipasta=la basura que trae la cre- ciente está bajando.
ciente. lî sikwaia=lloviznar.
“lî kaikras”=ayuno carnal; no tener lî sitwan=la marea menguante.
(hacer el) sexo por largo rato. lî sriwisa=(el viento) riza el agua.
lî kârma=fuente; manantial; canal; lî tahwaia=gotear.
fuente de agua. lî tahwisa=el agua gotea; llovizna des-
lî kati=mes de junio. pués de un aguacero.
lî kaubaia=canaletear. lî tangni=especie de cactus con flores
lî klaswan=el granizo; hielo. blancas.
lî kwalwisa=el agua está turbada. lî taya binka=el humor de aguas (de
lî kwamrika=la elevación de las a- lluvias, raudales, etc.).
guas. lî tilwaia=embravecerse el agua.
lî lahwaia (alahwaia)=menguar (ba- lî tilwisa=la laguna, el mar está bravo;
jar) la marea. el raudal es impetuoso.
lî lam prukisa=la marea se ha estable- lî tilwrika (tilrika)=el mar alborotado;
cido (está parada). el flujo de la marea.
lî lamia=(creencia indígena): un tigre lî un=la orilla (del río, laguna, etc.).
acuático tan grande, que podía tra- lî unta (liunta, liunhta, liwanhta)=po-
garse un caballo. zo de agua.
lî lawaia=caer gotas de lluvia de mane- lî wanta (liwanta, liwanhta)=el pozo
ra no tan incesante (creencia indíge- (forma más correcta).
na): señal de que alguien ha fallecido lî warban (warbra, warbrika o
recientemente. warwrika)=el remolino.
lî luaia=pasar la lluvia. lî watla=jarro de agua.
lî madakura=estanque. “lî mununhtara dimi aisaia”=hablar
lî mani (taim)=tiempo de lluvia; esta- de una manera oscura, difícil de en-
ción lluviosa. tender.
lî ni sabaia=salpicar con agua. “Lî sang pali disatni”.=Escuché el e-
lî nikbrika=la oleada. vangelio (agua pura).
lî pahbaia=achicar un bote o un pozo. “Lî siksa ra mai dingki mai swimni”.=
lî piswika=las burbujitas como las que Le voy a meter en dificultades (a us-
se forman al comenzar el agua a ted).
hervir. lî wirâ dim=barbarismo por “lî wirâ
lî puhbaia=soplar el agua (culto indí- dimna”.
gena): el sukia así purifica el agua libang=especie de cangrejo pequeño de
con que se baña o frota a un enfer- agua dulce.
mo de “yumuh”. libaris=inútil; dejado; tonto; alguien que
lî puhban=la marea crecida. no sirve para nada.
lî pupuhkaia=turbiar o subir el agua. libra (librah, librahka)=(culto indíge-
lî puran=el agua de poca profundidad. na): el amigo o la amiga por enlace
lî samra (lisamra)=creciente; inunda- especial; compadre o comadre (rela-
345

ción entre dos personas del mismo se- lihwaia=esparcirse.


xo). lika=ser, estar; soy, eres, es; somos,
libra (librah, librahka)=amigo, amiga; sois, son (forma especial; la forma es-
hermano y hermana adoptivo. pecial es kaia); (comp. mika, nika,
libra (librah) baikaia=hacerse o ha- sika).
cer entre otras el enlace. Naha lika yang luhpi.=Éste es mi hi-
libra (librah) pahni=al morir un “li- jo.
bra” o “librah”, el que queda llama Yang nani sut sip waras, Meri lika
así a los hermanos varones del di- wabia.=Nosotros no podemos ir;
funto; y la mujer que queda llama a- María sí irá.
sí a las hermanas de su “libra” o likahka (likaka)=medusa; pez jalea.
“librah” muerto. likia=la leucorrea, flores blancas; pare-
librahka=forma constructiva de librah. cido al agua; como el agua.
“liga”=amigo de confianza, íntimo; ami- likia (likia sikniska)=flujo (de sangre).
go dispuesto a dar todo, aún su vida, likkaia=hacer centellar.
por la del otro (término usado en la é- likuku=especie de cerceta enana.
poca de la lucha armada indígena). likur=el perezoso enano.
lih (wlih)=tortuga (verde) de mar. likus=nombre de un árbol.
lih (wlih) mairin kati=mes de mayo. Likus=nombre de un caño cuyo recorrido
lih (wlih) siksa=la tortuga marina ne- pasa cerca de Tronquera, al sur del Río
gra. Coco (Wangki Awala), desembocando
lih (wlih) sukrika=la diarrea causada cerca de Sisin en el río Wawa.
por comer carne de una tortuga que likwamia (lî kwamia)=arco iris; sirena.
ha comido alguna yerba venenosa. lila=concubina; prostituta; manceba; el
lih (wlih) taya=la concha (comp. aks- querido o la querida (F.P.E.: lili; lilam;
bil). ai lila).
lih (wlih) wainhka kati=mes de la lila=medio; mitad; la parte central; cen-
tortuga verde macho en celos; mes tro.
de abril (pisma kati). lilak=por o en medio de.
lihika=jugo lechoso de plantas. lilam=marsopa.
lihiyula (lihi yula)=especie de ave mari- lilan=antes del tiempo señalado.
na. lilan ra=a medio camino; allí por la
lihkaia=gustar de; agradar; querer; sen- mitad.
tir cariño por; preferir; mimar; tener lilapas=en medio; en el centro.
gusto en; deleitar; estar encariñado wal lilapas ra=entre; en medio de.
de; enamorarse; amar (wlihkaia). lilara=en medio; en medio de; rodeado
lihkanka=acción de gustar. de, a medio camino.
lihkra=modo y acción de lihkaia. lilas (lilasi)=sin qué ni para qué; sin mo-
lihni=desnudo; manejable; flojo; sin co- tivo; de improviso.
bija o abrigo; permeable; sonante; so- ai lilas=por accidente.
noro. ai lilas (aililas) alkaia=ser cogido de
kiama lihni=atento; obediente; sumi- improviso.
so. lilasi dimaia=entrar por inadvertencia.
lihni takaia=difundirse. lili=lirio; la coladera (hecha de un gua-
lihni walaia=obedecer. cal).
346

lilia=alegre; feliz; gozoso (F.P.E.: lilii; li- Gâd lilka ba kat paskan.=Creado a i-
liam; ai lilia). magen de Dios.
lilia=alegría; felicidad; regocijo; gozo; lilkapas=medio; intermedio.
deleite; delicia. lilkira=con todo y el espíritu; que tiene
lilia daukaia=alegrar; contentar. espíritu.
lilia kaia=estar alegre. lilu=nombre (especie) de un pez que se
lilia lâka=alegría; gozo. ve entre las raíces de los manglares.
lilia pulaia=dar cabriolas; festejar; ju- lilura=collar; la cuenta; abalorio; un
gar bailando. cordón de abalorios: adorno (F.P.E.:
lilia pulanka=el baile (indígena). lilurki; lilurkam; ai lilurka).
lilia takaia=alegrarse; regocijarse; lilura kauhbaia=ensartar y hacer el
contentarse. collar.
liliaka=la alegría de; alegría; felicidad; lilura mâ=abalorio.
regocijo; gozo; delicia. lî-man (lî ‘man, lî baman)=insípido;
liliakira=alegremente; felizmente; gozo- simple; tenue; cocido sólo con agua;
samente; que tiene mucha alegría; fe- llena de agua.
liz; gozoso; bienaventurado. Limbaika (Lingbaika)=comunidad ubica-
lili lili=el género con ojetes; la picadura da al lado este de Alami Kangban.
ligera. limi=tigre; jaguar (F.P.E.: laimia; la-
lilihwaia=esparcirse; bullir (hormigas u miam; ai lamia).
otros insectos); desovar (los cangre- “limi aisa”=cazador de tigres.
jos, etc.); enjambrar (liliwaia). limi buhru=el tigrillo.
lilihwanka=acción de lilihwaia. limi bulni=tigre barcino, overo o pin-
lilika=concubina de (const. de lila). tado; el jaguar.
lilka=medio; centro; mitad de (const. de limi dusa=especie de helecho arbores-
lila). cente (rami dusa).
lilka=retrato; la semejanza; sombra; i- limi kruhbu=gato montés.
magen reflejada en agua o espejo; limi kuyu=el tigrillo; manigorda, con
cuadro; fotografía; dibujo; estatua; fi- manchas blancas.
gura; reflejo; modelo; espíritu; espec- limi mihta=mano de tigre (planta me-
tro; visión; fantasma; alma: en la cul- dicinal): buena para tratar dolores
tura y creencia indígena, el alma tie- artríticos.
ne como tres pulgadas de alto (F.P.E.: limi pauni=el puma; el tigre león; ti-
lilki; lilkam; ai lilka). gre colorado.
lilka âialkra=fotógrafo. limi pihni=tigre blanco.
lilka alkaia=fotografiar; tomar foto; limi puputni=tigre moro.
retratar. limi siksa=la pantera; el tecuán.
lilka briaia=parecer a. limi wayata=gato cerval.
lilka daikaia=espantar; matar. limlim=(culto indígena): el algodón (en-
lilka daukaia=dibujar a; fabricar, ela- terrado con el muerto) con que el al-
borar o hacer una imagen, cuadro, ma espanta las polillas grandes que
etc. le atacan (véase isingni).
lilka kaikaia=ver visiones; ver pelícu- limlim daukaia=hacer tejido con mos-
la, televisión, etc. tacillas.
lilka pain=una hermosa vista. limhsi (limsi)=nombre de un árbol; el
347

árbol indio desnudo, jiñocuao o jiñi- el cabello.


cuite; (planta medicinal): buena para linhbaia (lingbaia)=pegar; golpear; to-
tratar la anemia, la diarrea, afecciones car una cosa sonora; repicar.
de la piel y muchos malestares más. linhbaika (lingbaika)=lo que sirve para
limsiksa (limi siksa)=tigre negro; pante- pegar, golpear, tocar, repicar.
ra. linhbaikira (lingbaikira)=que se puede
limtaya (limi taya)=cuero de tigre. pegar, golpear, tocar, repicar.
lin (len, lend)=préstamo. linhbanka (lingbanka)=acción de repi-
lin (len, lend) mamunra=prestamista; car; repique.
prestador. lip=algo brillante.
lin (len, lend) munaia=prestar (a). lipaia (lipwaia)=relampaguear; brillar;
lin (len, lend) takaia=pedir prestado; reflejar; echarse del camino (el caba-
prestar de. llo); centellear; chispear; irradiar; re-
lin (len, lend) tatakra=el que pide lampaguear; destellar; relucir; reflejar.
prestado. lipaika=la parte centelleante.
linen (linin)=lino; lienzo. lipaikas=incapaz de centellear.
ling (linh)=(usado solamente en frases lipaikira=capaz de centellear.
como): lipanka=destello; reflejo; chispeo; cen-
alwani ling iwan=estalló el trueno. telleo.
ai tâwa ling brisa=tiene pelo erizado. lipiatung (lipiutang)=una especie de
lingbaia=tocar, tañer, repicar, repique- culebra no venenosa; la culebra co-
tear; hacer sonar un cuerpo metálico mún (color castaño, pescuezo amari-
(linhbaia). llo).
bil ba lingbaia=hacer sonar la campa- lipkaia=hacer centellear.
na. lipikira=con brillantez o brillo.
lingbaika=cosa que sirve para hacer so- lî piutka=serpiente de agua; el hidrofis.
nar una campana. lipni=lustroso; brillante; radiante; relu-
lingbaikas=que no se puede repicar. ciendo; brillando.
lingbaikira=que se puede repicar. lipnika=la parte brillante; lustre; brillo;
lingbanka=acción de repicar; repique. brillantez; resplandor.
lingbung (limbung)=maléolo o tobillo; lipnikas=que no tiene parte brillante.
hueso del tobillo; carpo; muñeca. lipnikira (lipnira)=que es muy brillan-
lingbungka (limbungka)=la coyuntura: te.
const. de lingbung (F.P.E.: lingbungki; lipra=modo y acción de lipaia; relampa-
lingbungkam; ai lingbungka). gueo.
lingling=las campanitas; el repique de liprapra (lipapra)=sanguijuela; la ba-
campanas u otra cosa resonante. bosa.
lingni (lihni)=manejable. lîs (les)=encaje.
lingwaia=retiñir un cuerpo sonoro. lis=poco; no mucho.
lingwaika=parte por donde suena; sona- Plun lis aik.=Déme un poco de comi-
dor. da.
lingwaikas=incapaz de retiñir. lisamra (lî samra)=riada; avenida; dilu-
lingwaikira=capaz de retiñir. vio; inundación; llena (del río).
lingwanka=acción de sonar. lisamra (lî samra) dingkaia=inundar-
linh (ling) warwaia=rizar fuertemente se.
348

lisamrika=el diluvio o la inundación de liwa bukbuk (bugbug)=oruga vellu-


(const. de lisamra). da.
lisamrikira=frecuentado por la inunda- liwa saika=vermífugo; tratamiento
ción. contra parásitos intestinales; lombri-
lisang=se llama así a los padres de los cera.
yernos difuntos; consuegro; consue- liwa=(creencia indígena): un ser de co-
gra. lor blanco que vive en la profundidad
lisang=especie de planta medicinal: bue- del agua, acosando a los que andan
na para curar mareos. embarcados: diosa (dueña) del agua,
lisangsang=larva de mosquito; especie pero se dice que también existe el li-
de oruga que se halla debajo de las wa hombre.
piedras, etc. (comp. liyauyau). liwa kwamia=arco iris.
lisbaia=hacer astillas; astillar; rajar; re- liwa mairin=sirena; diosa de un río.
ventar. liwa yapti=hechicera que tiene pacto
lisbaika=lo que sirve para astillar. con las sirenas.
lisbaikas=que no se puede astillar. liwakiaya (liwakia)=torbellino; manga
lisbaikira=que se puede astillar; rajable. marina; tromba; remolino (liwa kia-
lisbanka=acción y efecto de lisbaia. ya).
lisbi (lis)=poquito. liwakiaya (liwa kiaya) pâlisa=el tor-
kau lisbi=un poquito más. bellino camina.
lisbi aik=hágame unas astillas; déme liwakumia (liwa kumia)=la manzanilla.
un poquito. liwa lal taya=especie de clipeastro.
lisin (lesan, lesen)=lección. liwamukia=especie de árbol con flores
lislis=nombre de un ave; especie de ave amarillas, útil para cercados (comp.
carnívora con cabeza blanca. karskwaya).
lislu=el quiscamú. liwa mukia=algodón silvestre (planta
lispat=enfermedad de los árboles fruta- medicinal): buena para tratar la tuber-
les; que no sirve para nada. culosis, la bronquitis y otros malesta-
liswaia=astillarse; romperse en astillas; res.
rajarse o romperse a lo largo; reventar. liwa pata=especie de arbusto de los pan-
liswaika=parte por donde se astilla. tanos; un tinte.
liswaikas=incapaz de astillarse o rajar- liwa siksa=especie de planta medicinal:
se. buena para aliviar infecciones vagina-
liswaikira=fácil de astillarse. les.
liswanka=acción de liswaia. liwa singsing=especie de oruga veneno-
lit (let, led)=plomo. sa.
lit (let, led) lulkaia=sondear. liwa sukrira=espíritu canceroso (secun-
litani (letani)=letanía. dario).
litro (litru)=litro. liwanhta (liwanta, lî wanhta)=pozo de
Living Creek (Libin Krik)=nombre de agua (lo más correcto es lihunta, liun-
una comunidad a orillas del Río Coco, ta, lî unta).
ubicado abajo de Sâwa (sector este). liwatiskla (liwatiskia)=nombre de una
liwa=gusano; lombriz; larva; oruga; la estrella; viento suroeste; un astro en el
estrella de mar (F.P.E.: laiwya; lawyam; suroeste; (probablemente) la constela-
ai lawya). ción escorpio; el viento que viene de
349

aquella parte; el tiempo por el fin de que se cree que es un espíritu pro-
diciembre cuando van a cazar vena- creador; especie de lagartija; (creen-
dos. cia indígena): cuando aparece en el
liwatiskla (mina) krawisa=el viento vestido de una mujer, indica que e-
sopla del suroeste. lla está embarazada.
lî yau yau=la arañita de agua. luhpa mairin=hija.
liwra (liura)=en el agua; el agua; hacia luhpa pura=la que se muere en el par-
el río. to.
lot (lat)=la suerte. luhpa sahwaia=tener (muchos) hijos.
lot (lat) lulkaia=echar suertes. luhpa tangni=especie de orquídea
luaia=pasar; acabarse; cruzar; pasar el (ver wiyakis).
tiempo; cesar una cosa; atravesarse; luhpa waitna=hijo (varón).
pasarse de un lugar a otro; trasladarse. “luhpa yapti”=la que tiene muchos
lamak lui waia=pasar cerca de alguien hijos.
sin mirarlo. luhpa=la (orquídea) “vaca”.
luaia apia=continuo; perpetuo. luhpa=especie de caña con flores pare-
luaika=pasada; paso; pasaje; pasillo; si- cidas a las del jenjibre.
tio por donde se pasa. luhpia=const. de luhpa; hijo o hija de
luaikas=que no tiene pasada, paso o pa- (se aplica a los animales y las plantas
saje; permanente; duradero; no transi- también); la mata (de los bananos,
torio. plátanos, etc.); el socarrén.
luaikira=que tiene pasada, paso o pasa- aras luhpia=el potro.
je; pasadero; pasajero; transitorio. luhpia diwra=sobrino, sobrina de; el
luanka=acción y efecto de luaia; pa- tío o los hijos de su hermano.
so. luhpia kuya=hijastro de; el hijo o la
luha=sin; careciendo de; falta de; desti- hija de un “waika”, un “kauhka” o
tuido. un “klûa” (véase también aisakuya
diara luha=sin nada. o aisa kuya y yaptikuya o yapti
kwala luha=desnudo; sin ropa. kuya).
saurka luha=sin pecado; puro; santo. luhpia mairin=la hija.
swira luha=sin vergüenza. luhpia tawahkia=el primogénito.
luhakira=necesitado; pobre; que no tie- luhpia waitna=el hijo.
ne nada; destituido. luhpias=sin hijos; que no tiene hijos; no
luhdi=algo que sólo es cáscara, por ejem- prolífico (comp. luhpa baikras y bia-
plo, el arroz después de ser pilado. rapara o biara para).
luhpa=hijo; hija; prole (F.P.E.: luhpi; luhpira=que tiene hijos; fecundo; prolí-
luhpiam; ai luhpia). fico.
“luhpa aisa”=el que tiene muchos hi- lui=pasando; que pasa.
jos. lui waia=trasladarse; terminarse; pa-
luhpa baikaia=parir hijo; dar a luz. sar; cesar una cosa; no durar; atra-
luhpa baikras=sin hijos; infecunda. vesar; cruzarse.
luhpa diwra=sobrino; sobrina. lui waikira=no duradero; pasadero;
luhpa kuya=hijastro; hijastra; ahijado; transitorio.
ahijada. luk (lok)=suerte.
luhpa lila=nombre de un ave nocturna luka=al pasar; después de.
350

Baha piua luka was.=Váyase cuando mente; sentido; entendimiento; senti-


haya pasado esa fecha (ese tiempo). miento; razón; el uso de la razón; me-
lukaia=pasar; cruzar; atravesar; trans- moria; recuerdo.
portar de una a otra orilla; cruzar un lukanka bukanka=estímulo.
río en pipante; trasladar; transferir; te- lukbaia=dar un golpe con la mano; gar-
jer; transportar. garizar; batir.
lukaia=pensar; conceptuar; considerar; lukikira=de un modo pensativo; consi-
tener presente; creer; determinar; me- derado; cuerdo; contemplativo; cuida-
ditar; deliberar; confiar; tener fé en; doso; atento; ansioso; pensativo; avi-
recordar; tener memoria de; acordarse sado.
(de); idear. luklukia (luklukya)=el cieno; el fango
briaia luki kan ba=lo aguardado. (lodoso y profundo).
diara briaia luki kaia (lukaia)=tener lukra=modo y acción de lukaia; la idea.
esperanza de recibir algo. lukras=que no piensa; sin reflexión; sin
kasak lukaia=creer; tener fé en. cuidado; incrédulo; testarudo; insensi-
(kupia) param pali upla ra lukaia= ble.
mirar a alguno con llanura o amis- lukras lâka=incredulidad; el no creer.
tad. sip lukras=no puede recordar; no de-
luki kaikaia=considerar; considerar sea pensar ni creer.
bien; pensar; deliberar. yang kupi lukras=no me importa na-
man kupiam ra luki kaka=si te pare- da.
ce bien. lukraskira=que es muy incrédulo; des-
upla ra luki tniwaia=tener confianza creído.
en (alguien). luksai=especie de pichete chillador.
Yang mai lukisni.=Me acuerdo de us- lukutbaia=descoyuntar; desarticular;
ted; te quiero. dislocar; desnucar.
Yang man ra lukisni.=Pienso en tí; lukutbaika (lukutka, lukutra)=coyun-
confío en tí. tura; articulación; la llave (de las ar-
Yang man ra ban lukisni.=No me olvi- mas).
do de tí; siempre pienso en tí. lukutbaikas=inarticulado; que no se
lukaika=la mente; la inteligencia; facul- puede descoyuntar.
tad de pensar; pensamiento; mente; lukutbaikira=articulado; que se puede
conciencia; inteligencia; entendimien- descoyuntar.
to; el uso de la razón; razón; medio de lukutbanka=acción de lukutbaia; de-
transporte a través de un río; pasaje; sarticulación.
barca de pasaje. lukutwaia=descoyuntarse; dislocarse;
lukaikas=que no tiene facultad de pen- desnucarse.
sar; irracional; incapaz de pensar; in- lukutwaika=articulación.
creíble; que no se puede cruzar. lukutwaikas=inarticulado.
lukaikira=que tiene facultad de pensar; lukutwaikira=articulado.
racional; que puede pensar; creíble. lukutwanka=descoyuntamiento.
lukan bîla=parábola. lukwaia=bullir; hervir; burbujear; bor-
lukanglas (lukinglas)=espejo. botar.
lukanka=acción y efecto de lukaia; i- lukwaika=lo que sirve para hervir.
maginación; pensamiento; creencia; lukwaikas=incapaz de hervir.
351

lukwaikira=capaz de hervir. lulukwaia=agacharse.


lukwanka=acción de lukwaia; bulli- lululia (lululya)=que se estira mucho.
ción. luluni=calmo; aquietado.
lula=rodilla; rótula; el punto de cone- lulungkaia=botar.
xión (F.P.E.: luli; lulam; ai lula). lump=masa.
(wan) lula kamhka=la rótula de la ro- lung=especie de pez largo delgado.
dilla. lungbaia (lunhbaia)=hacer sonar (el
lula krakrikra=el que se arrodilla; a- mortero).
rrodillador. lungbungka=el ojo del pie.
lula krikaia=arrodillarse. lungku=especie de palma.
lula krikaika=lugar donde se arrodi- lungku=el arpa indígena de una cuerda.
lla. lungni=la mata; el cogollo.
lula bak bak (bakbakia)=especie de ár- lungni=tierno; blando; suave; redondo;
bol; cordoncillo (planta medicinal): que crece rápidamente.
sirve para contrarrestar ataques epi- lunhbaia (lungbaia)=pegar.
lépticos; también para aliviar la con- lupia=pequeño; poquito; que es muy pe-
juntivitis (“llorona”) y para infeccio- queño en tamaño; menudo; chico; chi-
nes en las vías urinarias. quito; diminutivo.
lulas=sin rodilla. aras lupia=el caballito.
lulasara=especie de planta de olor agra- daiwan lupia=el animalito (pajarito,
dable. insecto, etc.).
lulaska=la mermella (de la res). Nan lupia aik.=Déme un poquito.
lulhwaia (lulwaia)=decaer; encorvarse; luras=que no pasa; infinito; inagotable;
agacharse; acurrucarse; sentarse en seguro; fiel; continuo.
cuclillas; acuclillarse; estar suspenso lus tikaia=perder.
de; bambolear. lus tiwaia=perder(se).
lulhwi (lulwi)=algo encorvado. lutuk=el padre o la madre de un hijo que
lulhwi (lulwi) takaia=salir escurrien- acaba de nacer.
do.
lulira=que tiene rodilla. M
lulkaia=botar; tirar; lanzar; echar; recha- mâ=fruto; fruta; semilla; el grano; bulto;
zar; repeler; descargar o disparar (un la unidad; pelota; masa; una partícula;
arma de fuego). cualquier cosa en forma de huevo o de
lulki sakaia=expulsar. fruta; forma o compostura de un todo;
lulki swiaia=abandonar; desamparar; unión de un todo de cualquier cosa;
dejar tirado. resultado o producto de una cosa; una
klukum lulkaia=cazar patos. forma; la vez (F.P.E.: mâi; mâm; ai
urk lulkaia=botar de viaje. mâ).
lulkaika=lo que sirve para tirar, botar, dus mâ=fruta o fruto de los árboles.
lanzar, etc. mâ âiwra=fructífero.
lulkaikas=que no se puede tirar o lan- mâ briaia=fructificar.
zar. mâ dakura=cayo; isleta; isla; estan-
lulkaikira=que se puede lanzar o botar. que; charca; laguna.
lulkanka=lanzamiento; botadura. mâ iwaia=fructificar; dar frutos los ár-
lulkra=modo de tirar, botar, lanzar, etc. boles.
352

mâ iwras=que no da frutos. kalila mahbra=huevo de gallina.


mâ krikaia=cosechar. mahbra alkaia=encubar.
“mâ luan”=término moderno para re- mahbra âpaia=poner huevos.
ferirse a algo que se ha arruinado o mahbra paunka=la yema del huevo.
descompuesto. mahbra sakaia=castrar; capar.
mâ mangkaia=sembrar; plantar; poner mahbra slulka=la clara del huevo.
un pensamiento o idea en la mente. mahbra tukbaia=erguirse el pene.
mâ sakaia=producir (fruto); resultar. raks mahbra=la bala; el tiro.
mâ sakanka=producto o resultado de mahbras=sin huevo; sin testículo.
una cosa. mahbrira=que tiene huevos; cojudo.
mâ saura briaia=tener malos frutos. mahka (maka)=ya; pronto; enseguida;
mâ snihkaia (masnihkaia)=arrullar; ahora; al fin.
alentar; confortar; animar. mahka balaia=venir ya.
mâ tart=la pared. mahka waia=irse; marcharse; largar-
mâ tilwan=el fruto maduro; la cose- se; despedirse enseguida.
cha. mahkmaya (makmaya)=mejilla; cache-
mâ wala=el otro lado (cara). te.
mabiara=pus; materia; absceso; puru- mahkmayas (makmayas)=sin mejilla.
lencia (F.P.E.: maibiara; mambiara; ai mahkrus=especie de planta parecida a
mabiara). la bijagua.
mabiara aimakaia=salir materia o mahlakaia=hacer falta una cosa a uno.
pus. mahma=hermano; señor (ver muihni,
lal mabiara (mabiarka)=el seso; ce- mâsa).
rebro. mahmunta=madriguera; cueva; guarida.
wan dusa mabiara (mabiarka)=el mahsa, mahka=mástil; árbol.
tuétano. mahsi=que sucede por primera vez; sin
mabiarka=médula (const. de mabiara). fruto; estéril.
mabiarkira=con todo y la médula. yauhra mahsi=la yuca pobre (sin mu-
mabita=el hígado (comp. âuya). cho fruto).
mabita=planta coluda negrita (planta me- mahsis=estéril; infecundo; infructuoso;
dicinal): útil para curar la úlcera gástri- árido.
ca. mahsriri=zompopo negro.
madakura (mâ dakura)=estanque de a- mahta=la parte trasera; nalga; la parte
gua; lago, laguna, etc. de abajo; el talle; el repulgo; la parte
madaskaia (mâ daskaia)=(fig.): atontar; superior del asta.
maltratar; golpear duramente. mahwakaia (mawahkaia)=perder el ca-
madikaia (marikaia)=enseñar; mostrar. mino; andar vagando; extraviar; des-
madiskaia (mâ diskaia)=echar sombra carriar; desorientar; errar; echar de
(luz, poder, etc.); sombrear; ponerse os- menos.
curo. mahwakaika (mawahkaika)=lo que
madiswaia=estar sombreado. sirve para extraviar.
madrinka=madrina (de madrina). mahwakaikas (mawahkaikas)=que no
mahbra=huevo; testiculos; músculo: se puede extraviar.
con klahkla o wîna (F.P.E.: maihbra; mahwakanka (mawahkanka)=extra-
mamhbra; ai mahbra). vío; descarrío.
353

mahwan=corto de alcance; insuficiente. main (maind) kaikaia=cuidar; vigilar;


mahwawakra (mawawahkra)=extra- guardar.
viador. main (maind) kakaira=guarda; el que
mai=te; os; a tí; a usted; a ustedes. guarda o cuida; guardián.
maihsa=fuerte; grande; inagotable; que dor main, dur main (dur maind)=el
tiene la capacidad de contener mucho. que cuida la puerta; portero.
maihsa kapaia (maisa kapaia, maisa- mainkira (maindkira)=cuidadoso; cui-
kapaia)=incitar; instigar; estimular; a- dadosamente.
lucinar; seducir; excitar; engañar; ten- maipringpring=especie de oruga.
tar; entrampar. maipringpring=el que no deja de me-
maihsa nanihkra (maisa nanihkra, near la cabeza.
maisananihkra)=consolador; confor- mair (mairin)=mujer.
tador. mair mânka saika=poponjoche (plan-
maihsa nihkaia (maisa nihkaia, mai- ta medicinal): buena para tratamien-
sanihkaia)=consolar; confortar; alen- to de enfermedades venéreas como
tar; animar; condolerse. el chancro.
maihsa nihkaikira (maisa nihkaikira, “mair yula”(mairin yula)=mujeriego;
maisanihkaikira)=consolable; confor- hombre que se afana exageradamen-
table. te por las mujeres (dicho popular).
maihsa nihkanka (maisa nihkanka, mair yumuhka=“yumu” relacionado
maisanihkanka)=consuelo; consola- con los dolores del parto de la mu-
ción. jer.
maihsa nihkra (maisa nihkra, maisa- mâira=fructífero; fecundo; fértil; semi-
nihkra)=consuelo; consolación. nal (que contiene semillas); con mu-
maihsa pakaia (maisa pakaia, maisa- chos frutos o granitos.
pakaia)=avisar; notificar; anunciar; a- mairin=mujer; hembra (F.P.E.: mairki;
cusar; decirle; prevenir; exhortar; ad- mairkam; ai mairka).
vertir (maisa pahkaia). aras mairin=yegua.
maihsa pakanka (maisa pakanka, mairin âalkra (âialkra)=partera.
maisapakanka)=aviso; notificación; mairin lupia=la niña; mujercita.
anuncio (maisa pahkanka). mairin mana=(culto indígena): lo que
maihsa papakra (maisa papakra, paga (al esposo) el que ha violado a
maisapapakra)=el que avisa, notifica la esposa de él; lo que paga (a la
o advierte; el mensajero (maisa pah- mujer) el fornicario.
pakra). mairin piarka=la viuda.
maihsira=que tiene capacidad de conte- mairin pihni=mujer blanca (planta
ner. medicinal).
maikara=debajo de; debajo; abajo; más mairin sikniska=la menstruación; la
abajo que. regla (de la mujer).
maikas (maykas)=que no tiene desper- mairin swiaia=dejar o divorciarse de
dicios; sin la parte de abajo. la mujer.
maikika (maykika)=la parte baja. mairin tâwan lawaia=hablar en de-
mail=milla. fensa de la mujer; tener celo de la
main=mina. mujer.
main (maind)=cuidado. mairin tiara=la joven; señorita; mu-
354

chacha; doncella; mujer joven. maisanihkra=consolación; consuelo


tukta (tuktan) mairin=niña. (maisa nihkra).
mairka=la mujer o la esposa de (const. maisapakaia (maisapahkaia)=avisar;
de mairin). notificar; anunciar; prevenir; advertir;
mairkas=sin mujer; destituído de muje- exhortar; decirle (maisa pakaia, mai-
res. sa pahkaia).
mairkira=con todo y las mujeres; que maisapakanka (maisapahkanka)=noti-
tiene mujer; que abunda en mujeres. ficación; aviso (maisa pakanka, mai-
mairmanka (mair mânka)=la sifílis; sa pahkanka).
úlcera venérea; chancro sifilítico. maisapakra (maisapahkra)=la infor-
mairmula=especie de pez. mación: acepción rara (maisa pakra,
mairtiara (mair tiara)=la hembra (mu- maisa pahkra).
jer) que acaba de crecer (mairin tiara). maisapapakra (maisapapahkra)=men-
mairyula=especie de cangrejo con uñas sajero; el que informa, notifica, avisa
coloradas. o advierte (maisa papakra, maisa
“mair yula”=se dice del hombre que es papahkra).
muy mujeriego. maisas=que no tiene cintura; que no tie-
maisa (maihsa)=la cintura; el talle; fal- ne cabida.
das (F.P.E.: maisi; maisam; ai maisa). maisawila (maisa-wila, maisa wila)=la
maisa (maihsa)=la comida que se au- faja; cinturón; cincha; pretina; especie
menta (como el arroz) al hervirla o co- de faja tejida de algodón, bejuco o
cinarla. “tuno”.
maisa (maihsa)=enorme; que tiene la maisa wilkaia=ceñir.
capacidad de contener mucho. maisiki=en mi presencia.
maisabaia=altercar (forma muy rara de (wan) maispringka=la orilla superior de
unsabaia). la pelvis.
maisakakapra=el engañador; el seduc- maispringpring=especie de oruga blan-
tor; el falso; instigador (maisa kaka- ca.
pra). maiura=la píldora; pastilla; la cosa me-
maisakapaia=excitar; incitar; instigar; nuda.
seducir; engañar; tentar; entrampar; maka (mahka)=ya; pronto; enseguida.
estimular; alucinar (maisa kapaia). mâka=la semilla de (const. de mâ).
maisananihkra=consolador; conforta- mâka=moho; sarro; savia; semen; he-
dor (maisa nanihkra). rrumbre; mancha; resina.
maisanihkaia=consolar; confortar; alen- mâka âialkra=capaz de agarrar he-
tar; animar; condolerse (maisa nihka- rrumbre.
ia). mâka alkaia=enmohecerse; herrum-
maisanihkaikas (maisanihkankas)=in- brarse.
consolable; desconsolado (maisa nih- mâka alkan (sauhkan)=mohoso.
kaikas, maisa nihkankas). mâka laya=semen; esperma; materia
maisanihkaikira (maisanihkankira)= viscosa de las plantas (savia lecho-
consolable (maisa nihkaikira, maisa sa); el agua sarrosa.
nihkankira). mâka yula=maldición pésima: “usted
maisanihkanka=consuelo; consolación; (es) como perro en celo”.
confortación (maisa nihkanka). makabaia=pedir; solicitar; rogar; supli-
355

car; implorar; mendigar; demandar; makbaia=masticar; mascar.


pedir su mano (para casarse). makbia=untará (de makaia).
utla tâ makabaia=pedir posada. mâkbia=edificará (de mâkaia).
makabaika=pedidor. mâkira=sarroso; herrumbroso; seminal.
makabaikas=que no se puede pedir. maklala (swain)=nombre de una lagarti-
makabaikira=que se puede pedir. ja pequeña; el lagartillo copetudo; el
makabanka=petición; oración; solici- montearudo (mahklala).
tud; súplica; ruego; demanda. makmaya (kmakmaya, mahkmaya)=
makabi walaia=preguntar; interrogar; quijada; mandíbula; mejilla; cachete;
inquirir. bazo (ver kwaihka).
makabi walanka=pregunta; interroga- mâkra=modo y acción de mâkaia.
ción. makrus=especie de planta.
makabi wawalra=preguntón; interroga- mâks=construya (de mâkaia).
dor; inquisidor. maks=embarre (de makaia).
makabra=modo y acción de makabaia. makupaia=volcar; voltear; trastornar;
mâkaia=edificar; construir; formar; fa- trabucar; poner poca arriba (o abajo);
bricar; instituir; nombrar. doblar el cuerpo; voltear la cara hacia
nina mâkaia=nombrar; poner nombre. abajo; inclinar la cabeza; cantear; dar
utla mâkaia=construir casa. de bruces.
makaia=untar; embarrar; embadurnar. makupi bawaia=encorvarse para el
mâkaika=lo que sirve para edificar o suelo; inclinarse.
construir una casa. makupaika=parte por donde se trabuca.
mâkaikas=que no se puede edificar o makupaikas=que no se puede trabucar
construir. o volcar.
mâkaikira=que se puede construir o e- makupanka=vuelco.
dificar. makupra=modo y acción de makupaia.
makakabra=mendigo; mendicante; su- makwa=la pila; el rimero.
plicante; solicitador; pedidor; el que makweli=roble (planta medicinal): bue-
pregunta mucho; preguntón. na para tratar las infecciones renales y
makal=el coito (considerada palabra otros malestares.
muy baja). mala=afilado; cortante; agudo; capaz.
makal mana=(palabra muy baja): lo mala âpu=sin filo; desafilado.
que se paga al dueño de un macho mala daukaia=afilar (machete, cu-
por cubrir una hembra. chillo, etc.).
makala=(vulgar): canalla; pícaro; pillo; mala (malka) tiwan=perdido el filo.
truhán; bribón. mâla=nombre de una planta venenosa;
mâka laya=el semen humano. la (planta) navajuela.
makalnana iwisa=come tierra, carbón, malakira (malira)=bien afilado; con filo,
etc. corte o punta.
mâkanka=edificación; construcción; malas=sin filo; embotado; obtuso.
fundación; estructura. malika=el filo (de machete y otras ar-
makaroni=macarrón(es). mas cortantes).
mâkas=sin herrumbre; sin mancha; sin mâlika=la planta venenosa (de).
semilla. malipuk=la chuspa; mochila; costal.
makas=pida usted (de makabaia). malira (malikira)=que es muy afilado,
356

cortante o agudo. mamra=acción y efecto de mamaia


malira=especie de árbol con madera (smamra).
muy dura. mamrikaia=enseñarte (de marikaia).
mâlira=que abunda la navajuela. mamta=por usted (de mata).
mal mal taya=el chilillo. mamu=la nutria; nombre de un animal
Mam=nombre que se da a los habitantes anfibio de la familia del castor.
de Klupki, Irlaya, Benk, etc. y a algu- mamukra=encendedor de fuego.
nos hondureños; una de las variantes de mamunra (mamuna)=hacedor; el que
la lengua miskita. prueba o ensaya; el molestador.
mama (yapti)=mamá; madre. karna mamunra=el fanático; el que
mamaia=tejer; entretejer; hilar; hacer hace fuerzas.
crochet; hacer labor con agujas; hacer saura mamunra=el que maltrata.
redes, malla; zurcir (smamaia). mamwan=tu cara (de mawan).
mamaika=lo que sirve para tejer o re- mamyunaia=alabarte (de mayunaia).
mendar (smamaika). mamyunra=la adulación de usted.
mamaikas (mamankas)=incapaz de ser man=tú; usted.
tejido; que no se puede remendar o man nani=vosotros; ustedes.
entretejer (smamaikas, smamankas). ‘man=sufijo que denota; sólo, solamen-
mamaikira (mamankira)=capaz de ser te, único, nada más, singular, abun-
tejido; que se puede remendar o entre- dante en; lleno de; sin; desnudo; falto
tejer (smamaikira, smamankira). de; destituido de.
mamak=grande (palabra arcaica). ba ‘man=solamente eso; eso nada
mâmakra=constructor; nombrador. más.
mamamra=el que teje; tejedor; la perso- man ra ‘man lukisna=sólo pienso en
na que hace cestos, gorras, redes, etc. usted.
de hilo (smamamra). yakan ‘man=a solas; enteramente so-
mamangkra=sembrador; plantador; po- lo.
nedor. “mana” (manna)=el maná.
mamanka=tejedura; tejido; acción y e- mana=paga; pago; precio; sueldo; im-
fecto de mamaia (smamanka). puesto; valor; salario; tasa; caro; cos-
mamaskaia=juntar; congregar. toso (F.P.E.: maina; mamna, mankam;
mamaswaia=engrandecerse; aumentar- ai mana, ai manka).
se. mana aibapaia=pagar (salario o pre-
mami (mama)=(culto indígena): “her- cio de alguna cosa).
mano’’ de la tribu (título de estima- mana âpu=sin costo; sin cobrar nada.
ción usado entre los varones); (comp. mana kulkaia=poner precio (muy al-
mâsa). to); costar; costar muy caro.
mamiskra=pescador (con anzuelo). mana luha=gratis; sin costo alguno;
mamna=tu pago (de mana). libre; sin precio.
mamna (mamna bin)=el suspiro; el ge- mana mangkaia=fijar o poner el pre-
mido; quejido. cio.
mamna lulkaia=gemir; lanzar queji- mana sunaia=aumentar (elevar) el
dos. precio.
mamna lulkanka=gemido; quejido. mana yaia (yabaia)=recompensar; dar
mampara=contra usted (de mapara). o pagar el precio o valor de.
357

manakira=costoso; caro; de gran precio mani sturka (storka)=las noticias fal-


o valor; valioso; precioso. sas o inciertas.
manas (manis)=mucho; bastante; abun- mani taim=el verano; tiempo de vera-
dante; demasiado; copioso; numeroso. no.
manas=sin sueldo (F.P.E.: mainas; mam- mani watla=casa de campo o de finca;
nas; ai manas). casa de verano.
manawar=buque de guerra. Mani Watla=nombre de una comuni-
mangkaia=poner; colocar; meter; depo- dad en el sector oeste del municipio
sitar; aplicar; enganchar; sembrar; im- de Bilwi, ubicada al norte de Yulu.
poner; plantar; poner por escrito; asig- tutni mani=por la tarde.
nar; ordenar; señalar; fijar. mani dusa=el laurel (árbol); (comp.
aringka mangkaia=cornear. sumh).
bîp mangkan=la vaca le dio una cor- manira (manakira)=costoso; de mucho
nada. valor.
wauhtaya ra mangkaia=inscribir; po- manis (manas)=mucho; bastante; abun-
nerlo por escrito. dante.
wihta mangkaia=nombrar como juez. maniskira=copioso; abundante.
mangkaika=cosa que sirve para poner manka=el año de (const. de mani).
una cosa; lugar donde se pone una co- mânka=solo; separado; a solas; separa-
sa; sembradera. damente.
mangkaikas=que no se puede poner o mânka=las partes iguales; la partida; el
sembrar. grupo de compañeros (F.P.E.: mâinka;
mangkaikira=ponedero; que se puede mânkam; ai mânka).
sembrar o plantar. mânka sakaia=separar; poner separa-
mangkanka=acción y efecto de mang- damente.
kaia; depósito; fijación, etc. mânka takaia=separarse (en grupos).
mangkra=modo y acción de mangkaia. mânka yumhpa daukan yaba kumi
mangkrira=oposición; adverso a algo; prais=la tercera parte; el tercio.
traba(s). Yang nani mâinka daukamna.=Lo ha-
Yang maipara mangkrira baman remos nosotros solos.
sma.=Me estás poniendo trabas. man ‘man=(contracción de man ba-
mango (mangro, mangru, mangu)= man): sólo usted; usted solo.
mango. mansana (apil)=manzana.
mangwaia (mawaia, bangwaia)=soler manta=manta.
estar. man-ud=especie de árbol con hojas me-
mani=año; verano; estación seca; la nudas y madera dura.
temporada de sol (F.P.E.: mainka; man- map=mapa.
kam; ai manka). mapa=contra; algo.
kati mani=a la luz de la luna; la noche mapa tani=al contrario; en contra de;
clara (lunada). enfrente de; contra; hacia; opuesto;
lapta mani=la estación seca. allí por.
mani bani=cada año; todos los años. mapara=contra; hacia; al contrario con;
mani mani=año tras año. alrededor; cerca de; por ahí; algo.
mani piua=tiempo de verano. mapara aisaia=hablar en contra de;
mani raya=año nuevo. contradecir; contrariar.
358

mapara babura=opositor; adversario; marikaikira=que se puede enseñar o


rival; antagonista; rebelde. mostrar.
mapara buaia=oponerse a; resistir; le- marikanka=enseñanza; señalamiento;
vantarse contra; estar en contra de. demostración.
mapara kaia=oponerse; estar en con- marikra=modo y acción de marikaia.
tra de; quedarse mal con. marikrira=mostrador; enseñador; reve-
umpika mapara=por acá; a este lado; lador.
el lado más cercano. marit=el esposo (legítimo); la esposa
mapla=color; la marca o seña superfi- (legítima); matrimonio; nupcias; boda;
cial; el dibujo; el trazo (F.P.E.: mapliki; estado matrimonial; calidad o estado
maplikam; ai maplika). de ser casado (marid).
mapla dingkaia=colorear; teñir. marit dukia=matrimonial.
maplas=incoloro. marit lâka=matrimonio; boda; casa-
maplika=el color de; lado coloreado (de miento.
mapla). marit lâka ra=en estado matrimonial;
maplira=(género) rayado; dibujado; flo- matrimonialmente.
reado; coloreado. marit lâka sasauhkra=adúltero; adúl-
map-mapa=frente de cualquier cosa. tera.
mapri=secreto; privado; recóndito; no marit lâka sauhkaia=cometer adulte-
manifiesto; lo oscuro; el matorral; lo rio; adulterar.
nublado; lo difícil de comprender. maritka maya=el cónyugue conforme
maprika=la parte privada; detrás de la ley.
cualquier cosa. marit mairin=mujer casada; la esposa
maprika bîla (dahra, sturka)=pará- legítima.
bola; acertijo. marit munaia=casar; casarse con.
maprika lilka=figurado; figura; ima- marit pata=fiesta de bodas; el ban-
gen; tipo. quete nupcial.
maprika praki aisaia=hablar usando marit sakaia=casar; unir en matrimo-
refranes, enigmas, parábolas, etc. nio.
maprika tânka=la alegoría; parábola. marit sakanka (takanka)=casamien-
maprikaia=esconder; hacer privado. to.
maprira=por el monte o la sombra. marit takaia=casarse.
mara=nombre de un árbol. marit taki mairka (mairinka)=la no-
marara=especie de garza. via para casarse.
marasa=el (árbol) bálsamo. marit taki waitnika=el novio para ca-
marikaia=mostrar; enseñar; demostrar; sarse.
explicar; aclarar; señalar; revelar; marit upla=cónyugue (marido o mu-
comprobar; manifestar; exhibir; indi- jer).
car; denotar; fijar; anunciar; explicar; marit waitna=hombre casado; esposo
informar; probar; educar; instruir; a- legítimo.
leccionar. ispail marit=matrimonio civil.
marikaika=lo que sirve para enseñar o padre (katolik) marit=matrimonio e-
mostrar. clesiástico católico.
marikaikas=que no se puede enseñar o pasin marit=matrmonio eclesiástico
mostrar. protestante.
359

sorts (serts, sots) marit=matrimonio masin (misin, mashin)=máquina.


religioso. maskarit=mascarada; máscara.
maritka=marido o esposa de (const. de masku (kmasku, kwasku)=carbón (de
marit). leña).
maritka mairin=la esposa de. masmas=nombre de un pez (barsino).
maritka waitna=el marido de. masra=misri.
maritkas=sin marido ni esposa; sin ca- masraka=la consanguinidad; la raza; el
sarse; sin casamiento. antepasado; los descendientes; linaje;
maritkira=que tiene marido o esposa. casta; el padre macho de una buena
mark=signo; señal; límite; marco; el raza de aves o de animales domésti-
marco. cos; descendencia; kmasraka (F.P.E.:
marsin=el guarda; tutor; guía; custodia; masriki; masrikam; ai masrika).
abogado; defensor; maestro; pastor. masrika=la raza de.
dur (dor) marsin(ka)=el portero; el masta (mastar, master)=patrón; dueño;
sacristán. maestro (F.P.E.: maistarka; mamstar-
sîp (ship) marsin(ka)=pastor. ka; ai mastarka).
skul marsin(ka)=maestro de escuela. mata=para; por; hacia; a; por la causa
utla marsin(ka)=guardián de la casa. de; con el objeto de (se usa para in-
marsina (marhsina)=el animal pintado dicar lo venidero; para lo pasado se
o rayado. usa tâwan); rumbo a (F.P.E.: maita;
marun=tierra adentro (comp. muna). mamta; ai mata).
marun nani=gente del interior, que mata balaia=venir por o para llevar.
vive a la orilla o lado de los ríos. mata blikaia=mandar a traer.
mâsa=señor; don; hijo; hermano; señori- ¿Ani mata auma?=¿Para dónde vas?
to (F.P.E.: mâsiki; mâsikam; ai mâsi- ¿dîa mata?=¿para qué?; ¿con qué mo-
ka). tivo?
masa (con utla)=el madero que sostiene mata-dingka (matadingka, matding-
el “lalmukia”: el asta. ka, mihtadingka)=anillo.
masap=el hermano (varón) mayor mata taya=chiflido de los dedos.
(comp. kital). matawalsip=diez; 10.
masatani (matasani)=nombre de un ár- matawalsip mânka=el diezmo; déci-
bol cuya fruta dulce es comestible; mo.
manzano silvestre; (plante medicinal): matina=listado de gris.
útil para tratamiento de infecciones de matira=noticia de lo infortunio; las noti-
las vías urinarias y la úlcera gástrica. cias; historia (F.P.E.: maitira; mamtira;
masaya=cuñado de una mujer; cuñada ai matira).
de un varón; cuñados del sexo opues- matis=ratón.
to (F.P.E.: maisaya; mamsaya; ai ma- matis pata=planta medicinal; escoba
saya). amarga (ver sirsaika); comida de
masi=nombre de un zopilote; el caracol. ratón.
masi puhbaia=sonar la concha (del matis tara=rata.
caracol). matlalkahbi=seis; 6.
masika=nombre de un árbol; el forraje matlaura=especie de pez.
para los bueyes; las hojas del brosimo. matra=fruta silvestre, de sabor ácido u-
masilili=especie de mosca. sada para refresco; granadilla peque-
360

ña; maracuyá (planta medicinal): bue- mawan wâl uplika=persona hipócrita.


na para tratar la bronquitis y sirve ade- mawan=adelante; delante de; enfrente;
más como tranquilizante. enfrente de; en presencia de.
matras=colchón. mawanra=enfrente; enfrente de; delan-
mats (match)=fósforo. te; ante; en presencia de.
matsiksa=una clase de culebra negra; la mawanra briaia=tener enfrente.
culebra mica (buena, porque devora a mawanra tatat aibapaia=estar de pie
las serpientes venenosas). bien recto en presencia de.
matsip=cinco; 5. mawi=todos.
maul (maulka)=molde. maya=esposo; esposa; pareja; el otro o
maunta (mah unta)=hoyo; madriguera; la otra de una pareja (F.P.E.: mayi; ma-
guarida; cueva. yam; ai maya).
maura=poco; pocos; unos; algunos; me- maya baikaia=casar; unir en matrimo-
nudo; faltando; careciendo de. nio; (culto indígena): tratar o arre-
maurika=poquedad. glar el enlace de un hombre con u-
mawahkaia (mahwakaia)=perder el ca- na mujer.
mino; andar vagando (comp. aima- maya briaia=tomar por esposa o mari-
wahkaia). do.
mâ wala=el otro lado. maya dakbaia=(culto indígena): sepa-
mawan=cara; faz; frente; rostro (F.P.E.: rar las personas de un matrimonio;
maiwan; mamwan; ai mawan). quitar a una persona de un matri-
mawan bikaia=cubrir el rostro o la monio.
frente de alguien. maya kayaska (mayakayaska)=espe-
mawan daukra=semblante; aspecto; cie de cangrejo.
fisonomía; facciones. maya kumi=un lado del par.
mawan dusa=el hueso de la mejilla. maya mairin=la esposa.
mawan kang kaikaia=mirar a alguno maya tara tangnika pauni=chichicas-
cara a cara. te grande (planta medicinal): buena
mawan kat=enfrente; enfrente de; di- para tratar malestares causados por
rectamente; personalmente. los malos espíritus.
mawan klang (klangni)=duro (de ge- maya waitna=el esposo o marido.
nio o carácter). maya wâl=un par.
mawan kumi=(terreno) allanado, de yakan maya baikaia=arreglar un en-
una sola falda. lace matrimonial sin someterse al
mawan pain=bonito; de cara bonita; trato reconocido.
simpático. mâya=bajo; debajo; abajo; río abajo; la
mawan prakaia=poner cara a cara; re- costa por el sur u oeste; las partes más
conciliar (comp. kakma prakaia). bajas.
mawan puhbaia=soplar en la cara; a- mayara o mâya mapa ra=agua abajo;
yudar. cuesta abajo.
mawan saura=feo; de cara fea. mâya=el chingaste; el depósito; fondo;
mawan skungkaia (sikingkaia)=poner- hojarasca (F.P.E.: mâyki; mâykam; ai
se ceñudo. mâyka).
mawan tani=hacia delante. mâyak=por debajo.
mawan tanhtika=la mejilla. mâya ‘man=hecho polvo; hecho peda-
361

zos; en pedazos. mihta balhbaika=la mariposa (de un


mayara=bajo; abajo; debajo; más abajo; bote); hélice.
hacia abajo; menos. mihta bîla ‘man=manos vacías; mano
ai mayara aubisa=la corriente arrastra desnuda.
para abajo. mihta dabaia=chupar la mano (de-
mayara tawaia=estar abatido; ponerse dos).
mal (de salud). mihta dakbaia=despojar; arrebatar;
mayas=soltero; que no tiene esposa o quitar; desposeer.
marido; impar. mihta ilingkaia=abrir la mano.
mayi=mi esposo(a). mihta kahbaia=imponer las manos.
mayira=casado(a); que vive con alguno mihta karna=tacaño; avaro; pinche.
o alguna. mihta kruskaia=cerrar el puño.
mâykika=las partes bajas (de mâya). mihta kulkaia=indicar con el dedo.
mayul=planta parecida a la dormilona mihta lingbungka=carpo; muñeca de
(sin espinas). la mano.
mayunaia=alabar; exaltar; glorificar; a- mihta lukutbaika=articulaciones de la
dorar; ensalzar; adular; loar; elogiar; mano; la muñeca.
enaltecer; honrar; reverenciar; idola- mihta lula=muñeca; carpo; la pulsera;
trar; rendir homenaje. pulsera (adorno).
mayunaika=lo que sirve para alabar. mihta manira=persona (comerciante)
mayunaikas=que no se puede alabar. que vende cosas a precio muy eleva-
mayunaikira=digno de alabanza. do.
mayunanka=alabanza; veneración; ado- mihta paip=cinco dedos (planta medi-
ración; glorificación. cinal): buena para tratar malestares
mayunra=alabanza; adoración; reveren- causados por los malos espíritus, la
cia; veneración; glorificación; honra; diarrea y el reumatismo.
honor (F.P.E.: maiyunra; mamyunra; mihta pata=manotada; manotazo.
ai mayunra). mihta plasnika=dedo meñique.
meksikan (miksikan)=mejicano. mihta priskaia=amarrar las manos.
mensil ((minsil)=vela mayor. mihta sakbaia=extender la mano.
mentart=tabla principal de un cayuco o mihta sihbaia=estrechar (dar) la ma-
pipante. no.
Meri=la Virgen María. mihta sikbaia=lavar las manos.
merika=fiesta. mihta sirpika=dedo de las manos.
merika pulaia=festejar; celebrar. mihta swaska=el meñique.
Mesaya (Misaya, Mesayas)=Mesías. mihta tâ=el dedo; la punta del dedo.
mibi (mebi)=acaso; quizás; tal vez. mihta takbaia=palmear; aplaudir; dar
midil (midel, mitil, midl)=medio. palmadas.
mih=brazo (ant.). mihta tanhtika=palma de la mano;
mihmi=nombre de un árbol. manotada; palmada; bofetada.
mihta=mano; puño; agarradero; asidero; mihta tisbaika=la muñeca.
mango; manigueta; cabo; eje (F.P.E.: mihta wauhaia=hacer señas con la
mihti; mihtam; ai mihta). mano.
mihta alkaia=ayudar; atender; tener la mihta wihta (wihtka)=pulgar.
mano. mihta yaia (yabaia)=dar la mano; a-
362

yudar. mina mangkaika=grada o escaleras;


mihta yumhpa=tres dedos (planta me- pedal.
dicinal): buena para curar el paludis- mina ni prukaia (mina pata pruka-
mo y otros malestares. ia)=dar coces; patear.
mihtas=sin manos. mina pakra (minapakra)=hijo natu-
mihtira=con todo y las manos; que tiene ral; bastardo; hijo ilegítimo.
manos. mina pata=patada.
mika=ser; estar (forma especial); de mo- mina plakura=talón o calcañar.
do que; que; para que. mina plasnika=dedo menor del pie.
miks=mezcla. mina pra=que tiene las piernas cortas.
miks mamunra=mezclador. mina priskaia=atar los pies.
miks munaia=mezclar. mina priskaika=grillos.
miks takaia=mezclarse. mina prukaia=tropezar; dar un tras-
mil=molino. pié.
milian=millón. mina prukaika=tropezadero.
milk=leche. mina siaya=el zarzal; las uñas de los
mimi (mihmi)=el (árbol) botoncillo. cangrejos.
mîn (mînkira)=persona pinche (kupia mina siksa=especie de planta medici-
saura, slabla, slablira). nal: buena para el tratamiento de la
mina=pie; pata; mango; cabo; asidero; diarrea aguda.
huella; canilla (para hilo); la malla de mina sirpika=dedo de los pies.
red; la parte más baja; el punto de ori- mina skahwa=cojo; estropeado de los
gen; cabeza de ganado; fibra; filamen- pies.
to; destello; rayo de luz (F.P.E.: mini; “mina slihbaia”=criar a los hijos y
minam; ai mina). que puedan valerse por sí mismo
mina bîla=planta del pie. (dicho popular).
mina bin=sonido de pasos o de anima- mina snaya=dedos de los pies.
les pasando. mina swakwaia=resbalarse.
mina blikbaia=patalear; patear; dar mina tâ=la punta del pie; los dedos.
patadas; cocear. mina taibanka=las huellas.
mina kahbaika=banqueta (banquillo) mina tnata (snata, nata)=calcañar; ta-
para apoyar los pies. lón.
mina kla (klaya)=lado de la cama en mina wihta=dedo gordo del pie; dedo
la parte de los pies; parte inferior de mayor del pie.
cualquier cosa. mina wihta lamara ba=el segundo
mina kum (prais) balaia=dar un paso dedo del pie.
adelante. mina wila=cordel; cordón.
mina lapaswaia=pisar algo blando. mina wisbaia=limpiar los pies, ras-
mina lilka=el tercero y cuarto dedo pándolos; arañar (como la gallina).
del pie. mina yari=la persona zancuda (de es-
mina lingbungka=tobillo del pie. tatura alta).
mina lula (minalula)=garganta del mina=tallo: de yuca, etc. (F.P.E.: minki;
pie; esclava de los pies (adorno). minkam; ai minka).
mina mangka=pedal; escalera de ma- minak=a pie; caminando.
no. mina ‘man=descalzo; lleno de pies.
363

minas=sin pie o pata. misbarkas=sin odio; no odioso; no o-


minapara=especie de yerba buena. diado.
minapara=que no sale mucho; el viaje- misbarkira=odioso; aborrecible; detes-
ro casero. table; que tiene odio.
minatla=la extremidad (de ropa o tela). misin (masin, meshin, mishin)=máqui-
minipis (inipis)=cualquier(a); ordinario. na.
minipis aisaia=hablar disparates. misis=dueña; señora; señorita; mamita.
mini asmala=uña de gato (planta medi- miskaia=pescar; mover para arriba; ja-
cinal): útil para tratar infecciones y lar; tirar; empujar.
heridas en la piel y para otros malesta- kiulh miskaia=pescar con anzuelo.
res. miski bukaia=levantar de un golpe;
minira=con pies o patas. levantar una cosa sin dificultad.
minit=minuto; momento; momentito. miski ulaia=brincar de la embarcación
minka=el tallo de (de mina). a lo seco (tierra firme).
minsaya=astilla; segmento teórico del miskaika=cosa para pescar; pesquera.
cuerpo de un articulado; dedo de cual- miskaikas=que no se puede pescar.
quier cosa. miskaikira=que se puede pescar.
mint=menta. miskanka=pesca; pesquería.
mint damni=lama (planta medicinal): Miskitu, Miskito (corrupción de la pa-
buena para tratamiento de la tuber- labra Miskuto)=la raza miskita (que
culosis. habita la Costa Caribe de Nicaragua y
mintata (mintaka)-la tabla que sostiene la Costa Norte de Honduras).
el asta. misl=sarampión.
mirakel (mirakil)=milagro. misla=bebida fermentada indígena; be-
miriki (meriki)=americano. bida intoxicable preparada de yuca
misan (mishan)=misión. masticada; chicha; chicha de maíz fer-
misar=tratamiendo moderado; como mentado con guarapo o azúcar (F.P.E.:
nunca; sin duda. misliki; mislikam; ai mislika).
¡misar!=¡como no! mislis=especie de gavilán, de cola larga.
“¡Misar baha pata pin ai daukisa!”= misri (tmisri)=alacrán; escorpión.
¡Cuánto desearía comer esa comida! Misri Yapti=dueña o destino final del
misarka (misar)=medida. lugar hacia donde viaja el “isingni” o
misbaia=esparcir o rociar agua (comp. alma.
bisbaia, srikbaia). mista (mistar)=señor.
misbara=odio; aversión; aborrecimien- mistik (mistek)=equivocación; error.
to. mistik dadaukra=el que hace errores.
misbara kaikaia=odiar; detestar o a- mistik daukaia=equivocarse; cometer
borrecer a alguno; abominar. errores.
misbara kaikanka=odio. mistik takaia=errar; equivocarse.
misbara kaikankira=detestable; abo- mistik tatakra=el que se equivoca.
rrecible; odioso; odiado. mistruk=nombre (especie) de un árbol
misbara kakaikra=aborrecedor. con flores blancas de olor agradable,
misbara lâka=odio. cuya savia es venenosa.
misbarka=el odio; que es odiado por to- mit=pronto; ligeramente; con presteza.
dos. mit winaia=llamar; gritar.
364

mita (ba mita)=por; porque; por medio mukanka=acción y efecto de mukaia.


de; a razón de; con. mukbaia (uhbaia, muhbaia)=bramar el
baha mita=por eso. toro, el buey, etc.
¿dîa mita?=¿por qué?; ¿por cuál ra- mukia=la placenta; las secundinas; célu-
zón? la del útero.
siknis mita=por la enfermedad; causa- mukia laya=los loquios.
do por la enfermedad. mukmuka=algo abultado.
waras kan mita=porque no fue. mukra=modo de mukaia.
“mita”=metro (medida). muku (muko)=mocho; mocha; que no
miuiwaia=rodarse de tanto dolor. tiene cuernos.
miusik=música; tono. mukula=una planta trepadora y su fruta;
miusik binka=sonido de música. la chichimorra; bejuco medicinal.
mohong (muhong, muhung)=mojón. mukula=el chayote; la patastilla (planta
morebian (muribian)=moravo. medicinal): buena para tratar alergias
mostard (mostard mâ)-la mostaza (semi- de la piel y otras enfermedades.
lla). mukuring=especie de árbol del cual ha-
moto (motor, mutur)=motor. cen canoas los indígenas.
mug=jarro. mukurus=zanate; el clarinero; tordo (a-
muhbaia=bramar; mugir (la vaca). ve).
muhbra=modo y acción de muhbaia; mukus=niebla; neblina; nube; bruma.
bramido. mula=nieto; nieta (F.P.E.: muli; mulam;
muihka=const. de muihni: hermano o ai mula).
hermana de. mula yapti=nuera; suegra: término in-
muihkas=sin hermano(s). correcto (F.P.E.: muli yapti; mulam
muihni=hermano (de un varón); herma- yapti; ai mula yapti).
na (de una mujer); primo de un varón, mulala=la hembra del guapote.
si es hijo de un tío paternal o de una mulas=que no tiene nietos.
tía maternal; la prima de una mujer, si mulka (wan mulka)=órgano sexual; tes-
es hija de un tío paternal o de una tía títulos (F.P.E,: mulki; mulkam; ai mul-
maternal; (culto indígena): entre los ka).
del mismo sexo, aunque no haya multa=tributo; multa.
sanguinidad, se usa como palabra de mulwaia (tmulwaia)=encorvarse; do-
estima; hermanos del mismo sexo blarse; pandearse; torcerse.
(F.P.E.: muihki; muihkam; ai muihka, mums puskan=papera.
ai muihnika). muna=oeste; poniente; occidente; tierra
muka=especie de abeja ploma que no adentro del mar; el sur (en Honduras);
pica (produce una miel fluida). el oeste (en Nicaragua).
mukaia=encender; hacer una fogata; ati- muna bîla=camino del oeste; el miski-
zar el fuego. to que se habla en el interior por los
mukaika=cosa para encender; combus- Tâwira.
tible. muna mapa=lado del occidente.
mukaikas=que no se puede encender. muna nani=los que viven en el inte-
mukaikira=que se puede encender. rior.
mukan=la basura llevada por la corrien- muna tani=hacia el oeste; que está al
te. occidente.
365

munaia=hacer a; ensayar; hacer prueba; hondo; abajo.


actuar; molestar; atentar; causar; tan- munikira=esforzadamente.
tear; emprender; empeñar(se); hacer munin (munin siksa)=vestido negro de
esfuerzo; tratar (de); dar buen o mal luto.
trato. munisin=además; empero; también; asi-
aihni munaia=apresurar(se). mismo; igualmente; del mismo modo.
bles (blis) munaia=bendecir. munka=al probarlo; favor de probarlo
diara kum munaia=hacerle algo a al- (de munaia).
guien. munrika=el (al) tratar; favor de tratar
ihtu munaia (so munaia)=engañar a (de munaia).
alguien al ofrecerle algo y no dárse- mununhta (mununhtara)=debajo; aba-
lo. jo.
muni kaikaia=procurar; hacer; experi- mupi=el robalo (pez).
mentar. muril=especie de almeja.
pat munaia=apresurarse. murkbaia (urkbaia)=pacer o roer el za-
saura munaia=maltratar; hacer mal. cate.
sut munaia=acabar; terminar. muru=nombre de un árbol; especie de
tah munaia=matar (de un solo); hacer palma.
disparo; gotear. Muru Bîla=caño afluente del río Waspuk
tan (stan) munaia=aguantar; soportar. y lugar de extracción de oro, en el muni-
trabil munaia=molestar. cipio de Río Coco (Wangki Awala).
trai munaia=probar; tantear. musa=el cuerpo; armazón del cuerpo; el
tras munaia=dar al fiado; dar crédito. ser humano; órgano del sexo femeni-
yamni munaia=tratar bien; bendecir; no; vulva; cara (F.P.E.: musi; musam;
cuidar bien; hacerle bien a una per- ai musa).
sona. musa blahwaia=pelear; alborotar; ha-
munaika=cosa o propósito para hacer cer bromas a una persona.
algo. musa lapta=(el animal) en celo.
munaikas=que no se puede hacer. musa latwan=dolor del cuerpo o de
munaikira=capaz de hacer algo. los órganos sexuales.
munak=por el oeste. “Musi puk aisawan”.=Mi cuerpo está
munanka=acción. molido, cansado, aruinado (término
mundi (monde)=lunes. un poco vulgar).
munhta=la parte de abajo; debajo de; ba- “Wan musa pat puk iwan”.=Está bien
jo; más abajo; fondo (F.P.E.: munhti; tarde; el cuerpo ya no echa sombra
munhtam; ai munhta). (pero personas ignorantes, especial-
munhta irbaia=socolar; chapear. mente jóvenes, lo traducirían de otra
munhta pala (munhta palkaika)=cu- manera y le darían un sentido mor-
bre-cama; sobrecama; sábana o col- boso, especialmente los nicaragüen-
cha. ses).
munhta palkaia=tender (arreglar) la Musawas=comunidad mayangna, ubicada
cama. al noroeste de Bonanza.
munhtak=por debajo de; por el fondo muspuskan=especie de hinchazón reu-
de. mática.
munhtara=debajo; debajo de; en lo más mustatila=especie de grano.
366

mustukra=nombre de un árbol con ma- naha yua=este día.


dera blanca de olor desagradable; in- nahak=por aquí; por este medio; por o
secto de color verde que expele un o- en esto.
lor muy desagradable y si toca la piel naha ‘man (naha baman)=sólo esto.
de una persona, produce una grave i- nahamna=en cuanto a éste o ésta; es és-
rritación. te o esto.
musuka=el caracol (es dañino). nahamuna (nahmuna)=esta clase; de
musuka watla=la concha de caracol. esta clase; tal.
mutbaia=meterse escarbando y empu- nahara=acá; aquí; aquí adentro; en este
jando; minar. lugar; en esto (nâra).
mutmutsnaya=especie de cangrejo. nahara apia=aquí no; no es aquí.
mutrus=pez (orbe), venenoso. nahara kat=aquí nomás; hasta aquí.
mutu=sin valor alguno; persona inútil. Nahara sa.=Está aquí.
mutwaia=moverse topando; arrastrarse nahki=cómo; qué; cuánto(s).
o serpear como el gusano. ¿nahki munaia?=¿qué (vamos) a ha-
muyuhbaia=magullar; triturar; roer; co- cer?
rroer. ¿nahki prais?=¿cuánto?; ¿cuánto va-
muyuhbra=modo y acción de muyuh- le?
baia. ¿nahki sma?=¿cómo está usted?; ¿có-
muyuhwaia=triturarse; magullarse. mo le va a usted?; ¡qué tal!
muyukbaia=sobajar; restregar; sobar; ¿nahki waia?=¿cómo vamos?; ¿cómo
cubrir con ropas. ir?
muyuiwaia=rodarse por tanto dolor. ¿nahki wihka?=¿a qué distancia?;
muyul=mula; una clase de banano cua- ¿hace cuánto tiempo?
drado. nahkia=ahkia.
nahmunka=que significa cualquier par-
N te del cuerpo; esta parte del cuerpo
na=el ser humano (corto por wîna). (indicándola).
‘na=apócope de naha: soy, eres, es. nahmunka kat=hasta aquí (indicando
¿Man na ya?=¿Quién eres tú? la parte del cuerpo).
naha na=éste; es éste. nahwala (naha wala)=ayer.
¿Na (naha) ya?=¿Quién es éste? nahwala tihmia=anoche; antenoche.
nahara na=lo que está aquí. nahwala wala=anteayer.
na’ (naha) tihmia=esta noche. ¡naih!=¡toma!; ¡tómelo!; ¡téngalo!
naha=éste; ésta; esto. naika (naihka)=más tarde; luego; más
naha awar (awarka)=a esta hora. luego.
naha kat=hasta aquí. naimaya=la hierba (const. de inma).
naha mita=por esto; por éste, ésta. naimayas=que está sin hierba.
naha na=esta cosa (o individuo). naimya=mi hierba (de inma).
naha nani=estos(as). naina=mi cuello (de nana).
naha prais(ka)=a (de) este precio; co- naipa=mi diente o muela (de napa).
mo a esta hora o tiempo. naipiara=mi quema (de impiara).
naha tihmia=esta noche. naiplikaia=robarme a mí (de implika-
naha wina=de aquí; desde aquí; de es- ia).
to; de aquí en adelante. naisauhkaia=herirme a mí (de insauh-
367

kaia). nakra kiusni=bizco.


naiskahkaia=ataviarme (de sakahkaia). nakra lak=el ojo encendido; feroz.
naiskaya=mi pescado (de inska). nakra lanhkaia=abrirle los ojos; a-
naisla=mi finca (de insla). lumbrar.
naita=mi modo (de nata). nakra laya=lágrima.
naiwa=hoy. nakra laya takaia=echar lágrimas.
naiwa kat=hasta hoy. nakra layas=sin lágrimas; que no tie-
naiwa tihmia=esta noche. ne lágrima.
naiwa titan=esta mañana. nakra layira=lagrimoso.
naiwa tutni=esta tarde. nakra mâ=globo del ojo.
naiwa yua ra=hoy día; en estos días. nakra madikaia (marikaia)=mirar
nâk (nahak)=por acá; por este lado. personalmente.
naka (wan naka)=palabra usada espe- nakra munisa=el ojo le engaña.
cialmente por madres, para referirse a naikra ai munisa=el ojo me engaña.
su hijo(a) fallecido(a) y más cuando namkra mai munisa=el ojo te enga-
se trata del cumiche. ña.
nâka=madriguera; cueva; nido de zom- nakra pinhka=lo blanco del ojo.
popo; hormiguero. nakra prakaia=tapar(se) los ojos; en-
nakat (na’ kat, naha kat)=hasta aquí. cubrirle a uno los ojos; engañar.
nakatamal=nacatamal. nakra pukni=oscura la vista.
nakawi=peor. nakra ra=en vista (presencia) de.
nakbaia=pasar por un lado; errar; me- nakra rahia wina kaikaia=mirar de
near. reojo.
nakmaya (makmaya, mahkmaya)=el nakra sikingkaia (sikinkaia, skin-
bazo (comp. kwahka). kaia)=ojear (mostrando los dientes).
nakra=ojo; vista; mirada; mira; agujero; nakra swapni=el ojo tierno.
la malla de red; el botón de papas, etc. nakra tamaya=ceja; pestaña.
(F.P.E.: naikra; namkra; ai nakra). nakra taya=párpado; pestaña.
nakra aisawaia=quedar ciego; perder nakra warha (warwra)=bizco.
la vista. nakra yula=pupila (niña) del ojo.
nakra aisawan=cegado. silak nakra=el ojo de la aguja.
nakra angkra=la inflamación de los upla nakra ra=el punto de vista de; a
ojos. la vista de la gente.
nakra baiwan=lastimado del ojo; ce- wan nakra (ra) kaiki=a la vista; te-
loso. niendo presente.
nakra baiwra=tuerto; ciego. wan nakra purara=la sien.
nakra blain (blainkira)=ciego. nakrak=por los ojos.
nakra ilingkaia=abrir(se) los ojos. nakras (nakra briras)=ciego; sin ojos.
nakra ipaia=cerrar(se) los ojos. nakrira=con todo y los ojos; que tiene
nakra kaikaia=ver con los ojos; ase- ojos; de vista perspicaz.
gurarse de algo. naksa=¡qué tal!; ¿cómo está usted?
nakra kiuskaia=guiñar (el ojo). (cont. de nahki sa).
nakra klipaia=parpadear; pestañear. naku=de este modo; de esta manera; así.
nakra klipan kumi ra=en un abrir y naku naku=así así; tal cual.
cerrar de ojos. Namahka=nombre de una comunidad a
368

orillas del Río Coco, aguas arriba de nana=cuello; pescuezo (F.P.E.: naina;
Wiwinak y abajo de Tulim Bîla. namna; ai nana).
naman=sólo esto; único; solamente; una nana dakbaia=degollar; cortar el pes-
vez más; otra vez (cont. de naha y ba- cuezo.
man; na’ man). nana dusa=clavícula.
namhpa=otro; por otra parte. nana wila=corbata; corbatín.
namhpa namhpa=acá y allá; sin rumbo nanak=por el cuello.
o dirección; indeciso; vacilante; fluc- nanara=ahora; ya.
tuante; dudoso. nanara kat=hasta ahora.
namhpa namhpa lukaia=dudar; estar nanara pali=ya; ahorita; ahora mismo.
indeciso. nanas=que no tiene cuello; sin pescue-
namhpa namhpa taukaia=andar de zo.
ceca en meca; mirar por ambos la- nanaswan=el mayor de edad.
dos. nanandai (nandai)=pescuezo pelado
namhpana=el paciente de un curandero (como algunas gallinas, etc.).
o sukia (F.P.E.: naimhpana; namhpa- nanawa (nanawra)=flexible; plegable;
na; ai namhpana). que se tuerce fácilmente.
namhpara namhpara=por los dos la- nandai=la gallina japonesa (pescuezo
dos; de un lado a otro; en otro sentido. pelado).
namika=hasta ahora; al fin; ahorita; en nandusa=nana dusa.
estos momentos. nani=forma de plural; palabra que se usa
namika ra=lo mismo que namika. para formar el plural.
namna=tu pescuezo o cuello (de nana). inska nani ba=los pescados.
nâmna=(sigue en sustantivo): en cuanto Man nani, bal.=Vengan ustedes.
a; tal; que dice que. nanihkra=confortador.
nampa=tu diente (de napa). nanik=por (por medio) de ellos.
nampa (nampara)=por un lado. nanika=(indica un conjunto de objetos a
nampiara=tu quema (de impiara). que se refiere).
namplikaia=robarte a tí (de implikaia). nanikbra=movedor; sacudidor.
namsauhkaia=herirte a tí (de insauhka- nanikwra (nanikra)=movedizo; tem-
ia). blador.
namskahkaia=adornarte a tí (de sakah- nanka=const. de nana.
kaia). nanka=el estanquito de agua (comp.
namskaya (naskayam, namskayam)= ninka y piahka).
tu pescado (de inska). nankaya=madriguera; guarida; cueva.
namsla=tu finca. nanuhkra=que causa desarrollo.
namta=tu modo. nanuhra=que se desarrolla.
namta lukaia=imitarte; seguir el e- napa=diente; muela; aguijón; picadura;
jemplo tuyo. tecla; rastrillo; la aguja (de máquina);
namya=tu hierba (de inma). la uña; la oreja: de herramienta (F.P.E.:
nan=así; de esta manera; apenas; luego naipa; nampa; ai napa).
que; en cuanto; solamente. napa baikaia (sakaia)=echar los dien-
nan=al momento de (con verbo). tes.
nan lupia=un poquito; una migajita. napa baiwaia=endentecer; salir los
nan nan wisa=dice así. dientes.
369

napa bak bak baikaia=aporrear de nâra=aquí; acá (cont. de nahara).


manera cruel. nâra kat=aquí nomás.
napa buhbaia=limpiarse los dientes. nâra bal=venga aquí (acá).
napa daikaia=arrancar (sacar, extraer) nari=picante; acerbo; ácido; el ardor; pi-
el diente o la muela. cazón; comezón.
napa dangwisa=le duele la muela. narika (narka)=calidad de picante; lo
napa dusa=encía. picante.
napa klauhan(ka), lawan(ka)=dolor narikira (narira)=que es muy picante.
de muela. narkas=no picante.
napa mana=el alquilado de una má- narira=la comezón; lo que pica.
quina de coser. nasauhkaia=herirse alguno (ver insauh-
napa rahia=muela. kaia).
napa samaia=guardar silencio. naskahkaia=vestirse; adornarse (ver
napa sungkri=el nervio; el diente pi- skahkaia, aiskahkaia).
cado. naskaya=el pescado de (const. de ins-
napa wîna (wînka)=encía. ka).
napak=por los dientes. naskayas=sin pescado.
napakan=criado; ministro o pastor; sir- nasla=la finca o labranza de (de insla).
viente; clérigo; el hijo de casa (F.P.E.: aya nasla=el maizal; milpa.
naipakan, napakanki; nampakan, na- bins nasla=el frijolar.
pakankam; ai napakanka). platu nasla=el platanal.
napakan mairin=criada; sierva; sir- rais nasla=el arrozal.
vienta. rayapisa nasla=sandíal; sembrado de
napakan tahkia=consiervo. sandías.
napakan waitna=criado; siervo; mi- siksa nasla=bananal.
nistro; predicador. wîs nasla=tierra labrada en septiem-
napa ‘man=lleno de dientes; sólo dien- bre.
tes. yauhra nasla=yucal.
napas=desdentado; sin dientes. ¿Baha ya nasla?=¿De quién es esa fin-
napiara=la quema (de impiara). ca?
napi-napi=nombre de un espíritu malo; naslas=que no tiene plantación.
“la vieja”; el demonio o caníbal mi- naslira=que tiene plantación; con todo y
tológico con que las madres espantan la finca.
a sus hijos. nasma=miel de abeja; la abeja (F.P.E.:
napira=con todo y los dientes; dentado; naisma, nasmiki; namsma, nasmikam;
que tiene dientes. ai nasma, ai nasmika).
napkin=toalleta. nasma laya=miel.
naplikra=impaplikra (ver implikaia). nasma tara=la (abeja) jicote.
napsikin=diente pelado (deformación de nasma watla=colmena.
la expresión napa sikinwra=sikinra). nasma yula=la abeja (nombres parti-
napuban=(culto indígena): la persona a culares de esta especie son: amaksa,
quien el hechicero ha soplado. amaku, amakungkung, kusi, pati-
nara (na ra)=ya que; pues. ra, simra, sitsi, slaha, slali, tipiah-
pat balan nara (na ra)=pues ya que ku, tiala, wakaira, walangka, wi-
vino. hu, wisuk).
370

nasma kungkung=el jicote congo. nawanka=acción de nawaia; torcedura.


nasmika (nasmia)=la miel de (de nas- nawas (na was)=hasta ahora (na was
ma). kat).
nasti=feo; sucio; perverso; repugnante ¿Na was ra aulma?=¿Vienes hasta a-
(palabra de maldición). hora?
nastika=porquería. nawikira=de un modo doblado.
nasu (pnasu, knasu, tnasu)=especie de nawka=snawka; tnawka.
sauce. nawra=modo y acción de nawaia.
nata=la manera; la costumbre; el modo ni=(expresa duda): ¿cómo será posible?
de hacer, vivir o portarse; el estilo; el ¿Nahki sîka raya ba wankbia ni?=
hábito (F.P.E.: naita, natki; namta, nat- ¿Cómo será posible que nos dé la
kam; ai nata, ai natka). nueva medicina?
nata luki daukaia=imitar; asemejar; ni=por; así; a; en; con; dentro; en vez de;
mofar (comp. antikaia). más bien; en vez; antes; mejor.
na’ tihmia=esta noche; anoche (de naha wauhtaya ni daukan=hecho de papel.
tihmia). dus ni kangban=tocado con un palo.
natka=la manera de. Lalah âpu kaka, sugar ni aik.=Si no
natkam=tu modo; tu manera de ser. tiene dinero, mejor déme azúcar.
naukaia=doblar; encorvar por fuerza; Kunin ni ai alkan.=Me agarró por me-
doblegar; plegar; torcer; retorcer; en- dio de mentira.
derezar. nihkaia=consolar (maisa nihkaia).
naukaika=torcedor; cosa para doblegar. nik=vibrante; oscilante; interminable.
naukaikas=que no se puede encorvar. nika=viera que es (comp. lika, sika).
naukaikira=plegable; flexible; doblega- nîka=delantillo usado por las niñas y
ble. mujeres indígenas; pañal.
naukanka=acción de naukaia; torcedu- nîka=lo mismo que musa y mulka.
ra. nikbaia=menear (empujando); sacudir;
naukra=modo y acción de naukaia. agitar; estremecer; mover; hacer tem-
naukras=no doblegado; no torcido. blar.
naunau (nanawra, naunawa, nawaiki- nikbaika=lo que sirve para menear o sa-
ra)=correoso; flexible. cudir.
naura=allí nomás; aquí cerca; ahí; allí; nikbaikas (nikbankas)=que no se pue-
allá cerca. de sacudir o mover.
naurka=término para referirse a algo, nikbaikira (nikbankira)=que se puede
sin mencionar el nombre (dukia). sacudir o mover.
nawa (snawa)=bisnieto(a). nikbanka=sacudida; sacudimiento.
Nawa (Noa) taim=antiguamente; tiem- nikbra=modo y acción de nikbaia.
po de Noé. nikbras=no sacudido.
nawaia=encorvarse; torcerse; doblarse; nikbrika=sacudida; la marea alta.
plegarse; pandearse. niki-niki (nikiniki)=temblor; dícese del
nawaika=parte por donde se tuerce. lugar o cosa poco firme; animal sub-
nawaikas (nawankas)=inflexible; que terráneo mitológico; dios o dueño del
no puede torcerse. terremoto.
nawaikira (nawankira)=plegadizo; ple- nikit=desnudo.
gable; flexible. nikla=color café.
371

niklis=de cabello rubio; caballo bravo. nina kumi prais=una carga.


nikru (nikro)=la raza negra. nina maya dimaia=emboscar; ace-
niktai (nektai)=corbata. char; fomentar rencor contra al-
nikwaia=temblar; sacudirse; retemblar- guien; pretender hacer algo malo a
se; menearse; estremecerse. alguien; tener deseos de hacer mal o
nikwaika=parte por donde se sacude o golpear a alguien.
tiembla. nina pala=la ropa de cama; el fondo
nikwaikas (nikwankas)=firme; inmovi- de las cajas y los ataúdes; la manti-
ble; incapaz de temblar. lla de montura; el fondo.
nikwaikira (nikwankira)=movedizo; nina palas=sin fondo; sin ropa de ca-
poco firme; que puede temblar(se); ma.
trémulo. nina palka=la montura.
nikwanka=acción de nikwaia; temblor; nina palkaia=ensillar.
tembladura. nina taibaia=sobar la espalda.
nikwikira=con temblor o sacudimiento. nina tani=atrás; hacia atrás.
nikwra (nikra)=modo y acción de ni- nina yapaia=tener relación sexual con
kwaia. una mujer.
nimikaia=agitar los músculos de la es- Nina Yari=comunidad perteneciente al
palda; timonear un cayuco. municipio de Bilwi, ubicada al norte de
nimsika, nimhsika (nimsik)=el tocayo. Pahra.
nina=nombre (F.P.E.: nini; ninam; ai ni- ninara=atrás; por detrás; a la espalda;
na). detrás de.
nina aisaia=hablar mal de uno. ninara aisaia=hablar mal del que no
nina aisasara=injuriador; infamador; está presente; calumniar; denigrar;
detractor. difamar.
nina mâkaia=nombrar; dar o poner un ninara aisasara=el calumniador.
nombre. ninara kitwi waia=hacerse para atrás.
nina mangkaia=apuntar el nombre; ninara tawaia=volverse atrás; ponerse
inscribirse en algo. de último; atrasarse; quedarse atrás;
nina sauhkaia=calumniar; difamar; recaer moralmente; faltar a las obli-
deshonrar. gaciones.
nina tâwan lawaia=tener celos. ninas=sin nombre.
nina winaia=llamar por nombre. ningka (ninka)=el que sigue; posterior;
nina=la espalda; el fondo (de un bote, a- próximo; inmediato; que sigue; segun-
taúd, etc.); el reverso; atrás; tras; de- do; después; después de; detrás; detrás
tras de; después de (F.P.E.: nini; ni- de; tras; enseguida; menor de (F.P.E.:
nam; ai nina). ningki; ningkam; ai ningka).
nina batakaia=echar para atrás; for- ningkara (ninkara, nintara)=después
zar. (de); detrás de; luego.
nina blablikra=seguidor; perseguidor. ningkika (ninkika)=después de; el se-
nina blikaia=seguir (a); imitar; perse- gundo; el descendiente; el menor de;
guir. el siguiente de.
nina blikaia lâka=el ejemplo. ninka=la elevación; el banco de arena,
nina dusa=la columna vertebral; el es- tierra, etc.; el montecillo; el menor
pinazo; el lomo; espina dorsal. (en edad) de uno; hermano o hermana
372

menor; menor: ningka (F.P.E.: ninki; nuhras (nuhwras)=no engordado.


ninkam; ai ninka). nuhwaia=ponerse gordo.
nipil (nipel)=tetilla; pacha. numba (number)=número.
nisan (neshan)=nación; gobierno. numba bailkas=número impar.
nors (nurs)=enfermero(a). numba bailkira=número par.
¡nu api!=¡no së! (barbarismo, por decir numbika=const. de numba.
nu âpu). numbika aiska=total.
nu munaia=avisar; notificar; hacer saber numbikas=sin número.
(maisa pakaia). numbikira=que tiene números.
nu takaia=saber; darse cuenta; percatarse nutmik=nuez moscada.
informarse; enterarse; conocer (tânka
walaia). O
nuh (unuh)=mortero; pilón. obispo (bisop, bisup, bisap)=obispo.
nuhaia=engordarse; agrandarse; desa- ofis (apis)=oficina.
rrollarse (nuhwaia). ohlak (ulak)=el mono cisemeque; zan-
biara nuhaia=engordarse (engrande- cón; gigante.
cerse) la panza (barriga). oho=(ant.): wabul.
nuhaia dusa=especie de ceiba cuya ¡oho!-¡eh!
cáscara se usa como medicina. ohom (ohum, ohung, uhung)=nombre
nuhaika=lo que sirve para engordarse de un árbol; palma yolilla.
(nuhwaika). ohom (uhung) slili=especie de palma
nuhaikas (nuhankas)=incapaz de en- parecida al güiscoyol.
gordarse (nuhwaikas, nuhwankas). ¡oy! (¡oih!, ¡uih!)=así se grita al que se
nuhaikira (nuhankira)=fácil de engor- quiere hablar.
darse o agrandarse (nuhwaikira, nu- okoko (ukaka)=nombre de un ave; es-
hwankira). pecie de pájaro cuco (comp. raspu-
nuhan=gordo; hinchado (nuhwan). pu).
nuhanka=acción y efecto de nuhaia okuli=(culto indígena): sacerdote o pro-
(nuhwanka). feta poderoso “hacedor del tiempo y
nuhikira=de una manera engordada del viento” (ver pâsa yapti).
(nuhwikira). oliv dusa=árbol de olivo.
nuhkaia=engordar (animales); engran- omas (umas)=el vaivén.
decer; hacer desarrollar; hacer más omas (umas) dusa=los zancos.
grande en tamaño. omas (umas) kirkirya=el vaivén col-
nuhkaika=lo que sirve para engordar. gado.
nuhkaikas (nuhkankas)=que no se pue- on (un)=propio.
de engordar. oniks=ónice.
nuhkaikira (nuhkankira)=que se pue- oskung=espolón del gallo.
de engordar. otel=hotel.
nuhkanka=acción y efecto de nuhkaia; ot (ut, us)=sobrecargado; dícese del bote
engordamiento. bien lleno y que está por hundirse.
nuhkra=modo y acción de nuhkaia.
nuhkras=no engordado.
nuhra (nuhwra)=modo y acción de nu- P
haia (nuhwaia). pabula (pabulu)=mosquitero; pabellón
373

(F.P.E.: paibulka, paibula; pambulka, pahpaya suihra=se dice de alguien que


pambula; ai pabulka). tiene la espalda doblada; jorobado.
pabula tangni=San Diego (planta me- pahpaya suihwaia=ponerse encorvado
dicinal): sirve para contrarrestar y o jorobado.
curar la hemorragia vaginal; tam- pahpaya tâ=la punta del hombro.
bién útil para tratar enfermedades pahpaya yukbaia=encogerse de hom-
respiratorias y problemas causados bros.
por malos espíritus. pahpayka (pahpaika)=const. de pah-
pabulka=el mosquitero de (const. de paya.
pabula). Pahra=comunidad perteneciente al muni-
padin=perdón. cipio de Bilwi, ubicada al oeste de Da-
padin munaia (yabaia)=perdonar. kura.
padin takaia=pedir perdón; perdonar- pahrak iwaia=sentarse (en el suelo) con
se. las piernas extendidas.
padlak (patlak)=candado. pah takaia=salir; aparecer.
padre (padri)=padre (espiritual); sacer- pahtang (pahting)=mangle blanco (ro-
dote católico. sado); nombre de un árbol.
padrinka=padrino de. pahwaia=enjambrar.
pah=franco; abierto de par en par. pai=especie de árbol (kaisni pata).
pahani (pahni)=inepto; perezoso; inútil; pai (paika)=(culto indígena): el valor de
débil; incompetente; cobarde; incapaz; la medicina que se echa en la tierra
vil; sin valor. antes de arrancar la hierba, o lo que
pahani (pahni)=amigo o amiga de un se da al sukia; ceremonia de lavar a
difunto; cualquier cosa que pertenecía los hechizados por un sukia; ritual ce-
a un difunto en su vida; lo dejado (sea lebrado en todas las curaciones; uno
propiedad o amigo) por un difunto. de los tres bastones representando a
yul pahani (pahni)=perro cuyo dueño tres grandes espíritus, especialmente
ha muerto. en la realización del “sihkru”.
pahara (pahra)=el (árbol) jobo; ocomi- ¡paih!=¡oh!; ¡ay!; ¡bah!
co (planta medicinal): buena para tra- pail=montón.
tamiento de la presión alta, mareos, a- paila=paila; sartén.
migdalitis y diarrea. pailat=piloto; el chane.
pahbaia=barrer; quitar la nata, espuma, pain=bueno; lindo; bonito; limpio; fino;
etc. sano; bien; normal.
lî pahbaia=achicar; sacar el agua (de pain kaikaia=querer; estimar; apro-
una embarcación: pipante, etc.). bar; mirar bien.
pahbaika=lo que sirve para barrer; es- pain kulkaia=respetar; apreciar.
coba; barredero; barredor. paindril=el dril blanco de calidad supe-
pahbaikas=que no se puede barrer. rior.
pahbaikira=que se puede barrer. painka=bondad; benevolencia; hermo-
pahbanka=barrida; acción de barrer. sura; belleza; el honor.
pahbra=modo de barrer. painkira=la hermosura; muy bonito; be-
pahnira=que es muy inepto. llo; excelente; hermoso; lindo; guapo;
pahpaya=hombro (F.P.E.: paihpaya; simpático; precioso.
pamhpaya; ai papaya). paint=media botella.
374

paip=tubo. pakalhya=algo hueco, cóncavo, hondo.


paisawa=morado; el yampe o el camote pakanka=acción de hacer crecer, desa-
morado; nombre de una planta y su rrollar.
raíz comestible. pakat pakat=especie de cerceta.
paisi takaia=preparar al moribundo. Pakba=nombre que dan los Rama a los
paisik=el que prepara (baña, viste, etc.) Miskitos.
al difunto para el entierro. pakbaia=aspirar la pipa; hacer con los
paisika=el que aunque no es familiar labios como si se estuvieran besando;
con algún enfermo, siempre lo cuida, hacer humo con la pipa de fumar; ha-
haciendo todo lo agradable para él. cer el sonido de “pacpac” con la boca
paisika=el festín o comilona. fumando.
paisin=mi hábito (de pasin). pakbi=un bocado de humo de tabaco.
paisku=libélula (comp. wayaska). pakia=algo profundo u hondo.
paita=mi leña (de pauta). pakbra=modo y acción de pakbaia.
pâitka=mi pena (de pât). pakit=bolsillo; bolsa: de pantalón (F.P.E.:
paiwaia=llamar; convocar; convidar; in- paikit, pakitki; pamkit, pakitkam; ai
vitar; ordenar; mandar por; citar; pedir pakitka).
o encargar una cosa. pakits (pakit, pakets)=paquete.
paiwaika=lo que sirve para citar, llamar, pakni=profundo; hondo (como el pozo);
convocar, etc. escarpado; precipitoso.
paiwaikas (paiwankas)=que no se pue- paknika=profundidad; hondura; precipi-
de citar, convidar, convocar, etc. cio.
paiwaikira (paiwankira)=que se puede paknikas=sin profundidad.
citar o convidar. paknikira=que tiene gran profundidad.
paiwanka=llamada; invitación; cita; ci- paknira=que es muy profundo u hondo.
tación; convite; convocación; convo- pakpak=mosqueado.
catoria; llamamiento. pakra=la crianza; lo criado; modo y ac-
paiwka=al llamar; favor de llamar. ción de pakaia.
pak=el geme; interj. con que se expre- pakras=que no da crecimiento; que no
san varios movimientos de ánimo. cría.
pakaia=criar; alimentar; educar; hacer paks=viruela.
crecer; acrecentar; dar crecimiento; paks=aspire la pipa (de pakbaia).
desarrollar. pâks=críelo; hágalo crecer (de pakaia).
pakaika=lo que sirve para dar creci- pakskira=picado de viruela; que tiene
miento. viruela.
pakaikas (pakankas)=incapaz de dar a pakwaia=hacerse hondo; adelgazarse;
crecer. enflaquecerse.
pakaikira (pakankira)=que se puede “plun pakwaia”=padecer hambre de
hacer crecer. manera exagerada (usado con senti-
pakalhni=cóncavo; hueco; hundido; es- do ofensivo o despectivo).
carpado; que tiene declive (pakalni). pâlaia=volar; brincar; saltar; alborotar;
pakalhnika=concavidad; hueco; profun- armar camorra; encenderse de cólera;
didad. ponerse furioso; discutir a gritos.
pakalhwaia=ponerse hueco; ponerse pâli aisaia=hablar con cólera.
huesudo. pâli iwaia=bajarse brincando.
375

pâli tit buaia=brincar de furor; levan- co, aguas arriba de Santa Fé.
tarse con un impulso. palkaia=tender cama, mesa, etc.; exten-
pâlaika=facultad de volar; cosa para vo- der; difundir.
lar. aras (munhta) ba palkaia=ensillar el
pâlaikas (pâlankas)=que no tiene facul- caballo.
tad para volar. krikri palkaia=hacer (arreglar) la ca-
pâlaikira (pâlankira)=capaz de volar; ma.
que tiene facultad para volar. kwala palkaia=tender la ropa.
pâlanka=vuelo. tibil palkaia=poner la mesa.
pali=muy; especialmente; de veras; así palkaika=cosa que sirve para tender la
es. cama, mesa, etc.
pâli=saltando; volando. palkaikas (palkankas)=que no se puede
pâli lanhwaia=soltarse por tanto tirar. tender.
palhbaia (balhbaia)=abanicar; batir las palkaikira (palkankira)=que se puede
alas. tender.
palhbaika=lo que sirve para abanicar; a- palkanka=acción de palkaia.
banico. palkra=modo de tender (de palkaia).
palhbaikas=que no se puede abanicar o palkras=no tendido.
batir las alas. palpa=manatí.
palhbaikira (palhbankira)=que se pue- palpa taya (palp-taya)=el azote he-
de abanicar o batir las alas. cho del cuero del manatí.
palhbanka=acción de palhbaia. Palpa taya inisa.=Suena el chilillo.
palhbaya=abanico. palpaya=const. de palpa.
palhbra=modo de abanicar o batir las a- palpa kwarka=especie de árbol con cu-
las. ya fruta se tiñe morada la ropa (no es
palhbras=que no abanica ni bate las a- fija).
las. palpa pata=especie de zacate acuático;
palhni=extenso; ancho. sombrerón (planta medicinal): buena
palhnika=anchura. para tratar enfermedades causadas por
palhpura (palpura, plapura)=delanti- malos espíritus y otras enfermedades.
llo usado por los varones indígenas; palpa smara=la anguila grande.
clase de pantalones cortos que usa- pam (pamni)=angosto; algo apretado;
ban los indígenas; prenda masculina incómodo.
conocida como “palhpura” o “tapa- pam krawaia=soplar duro el viento.
bo”(hecha de “tunu”); también se ha- biara pam=lleno el estómago.
cía de tela de algodón y teñido con di- pâm=palma; palmera.
ferentes colores. pamaia=colgar; suspender una cosa en
palhwaia (palwaia)=pulsar el corazón; el aire; guindar.
extenderse; tenderse; mecerse o mo- pamaika=colgadero.
verse las ramas de un árbol o las ho- pamaikas (pamankas)=que no se puede
jas. colgar; sin colgadera.
palhwra (palhra)=modo de palhwaia. pamaikira (pamankira)=que se puede
palhwras (palhras)=que no se mece. colgar.
Pâli Yumhpa (La Esperanza)=nombre pamanka=colgamiento.
de una comunidad a orillas del Río Co- pamhpaya=tu hombro (de pahpaya).
376

pamki (pauhki, sutki)=un gemelo; los pana aisaia=contestar.


gemelos. pana munaia=vengarse; pagar con la
pamkit=tu bolsillo (de pakit). misma moneda.
pamni (pam)=angosto; apretado; lleno; pana tawi aisaia=contestar.
bien cerrado; incómodo. pana yaia (yabaia)=dar en cambio.
pamni daukaia=apretar; socar. pana pana=mutuamente; el uno al o-
pamni pali=apretadamente. tro; unos a otros; de una y otra parte.
pamni takaia=apretarse; quedar apre- pâna (parna, padna, partner)=compa-
tado. ñero; amigo (de confianza); socio
pamnika=calidad de apretado; presión; (F.P.E.: pâinika; pâmnika; ai pânika).
incomodidad. panaura=de vuelta; más bien que; recí-
pâmnika=tu amigo (de pâna). procamente.
pâmnikas=sin tu amigo (de pâna). pangbaia=liar; hacer remolino de agua
pamnikas=no apretado; cómodo. con el canalete.
pamnikira=muy apretado; apretada- pangkaia (panhkaia)=sacar y llevar a-
mente. gua; sacar agua del pozo y de cual-
pamnira=que es muy apretado o incó- quier cosa.
modo. lî pangkaia (panhkaia)=sacar agua;
pampam (pampam wihta)=palo o maza acarrear agua.
que usan las mujeres indígenas al lavar pangkaika (panhkaika)=cosa para sa-
ropa. car agua (del pozo, caño, etc.).
pampam wihtira=especie de buitre. pangkaikas (panhkaikas, pangkan-
pamra=modo y acción de pamaia. kas)=incapaz de sacar agua del pozo.
pamsin=tu hábito (de pasin). pangkaikira (panhkaikira)=capaz de
pamta=tu leña (de pauta). sacar agua del pozo.
pân=lata; tina; cualquier vasija de hoja pangkalkal=lagarto (planta medicinal):
de lata (F.P.E.: pâinka; pânkam; ai buena para lavar las heridas (cedro la-
pânka). garto).
pân munaia=empeñar algo. panglala mairin=especie de planta me-
pân taya=las hojas de metal para los dicinal: utilizada para tratar los hon-
techos. gos en la piel.
pan=siquiera; tan siquiera; por lo me- panglala tara=pinta mozo (planta medi-
nos; a lo menos. cinal): usada para tratar el paño blan-
¿Dîa pan bri balbia?=¿Qué irá a traer? co en la piel.
¿Ya pan kaikisa?=¿Quién sabe? pangni=el atado; el lío.
Wiria pan aik.=Por lo menos, déme un pang pang=especie de arbusto del llano
poquito. con frutitas moradas; uva montero
pan pan taukaia=andar sin rumbo fi- (planta medicinal): útil para regular la
jo; andar de un lado para otro. menstruación y flujos vaginales.
Ulwas yabalka ra upla nani pan pan pangrang=sarpullido.
luisa.=La gente camina con frecuen- panhka=la propiedad que deja el difun-
cia por el camino de Ulwas. to (de pahni).
pana=así como; en cambio; por turno; a pânika (padnika)=amigo de.
la vez; otra vez; de regreso; del mismo pânikas (padnikas)=que no tiene ami-
modo; contestando. go(s).
377

pânikira (padnikira)=que tiene amigos. papawra=que enrojece; que se madura


panis=castigo; sufrimiento. (de pawaia).
panis munaia (yabaia)=castigar. pâpawra=que crece; crecedero (de pâ-
paniskas=sin castigo. waia).
paniskira=que tiene castigo. papela (papila)=hélice; propulsor.
pânka=la lata de (de pân). papelka (papilka)=const. de papela o
panpi=especie de palo bueno para pa- papila.
lancas. papika=el papá de.
pansa (pantsa)=especie de árbol. papihwra (papihra)=que encanece o em-
pansak (panhsak)=nombre de una clase blanquece.
de palmera; palmera silvestre (planta papira=el que come; comelón; glotón;
medicinal): utilizada para tratar la epi- devorador.
lepsia. “papira”=dicho popular para referirse a
panslim=(planta medicinal): arbusto le- la persona que se aprovecha de su po-
ñoso, con hojas pequeñas como el co- sición en el gobierno, para sacar pro-
menegro; se usa para curar hongos re- vecho económico para sí mismo.
beldes. papirwra (papirra)=el que se tambalea
pantamangka (panta)=arco (para dis- o bambolea.
parar flechas (arma). papitbra=el que trenza o teje.
pantipi=goma olorosa de cierto árbol. paplikra (plaplikra)=el que busca.
panun=dardo; clase de arpón. paplit=castigo o sanción que impone la
pâp=gacha; atol. autoridad comunal (juez) a alguien
plawar pâp=atol de harina. que ha cometido un error.
rais pâp=atol de arroz. papta=el tique; nombre de una clase de
papa (papik)=papá; padre. planta; palma.
papahbra=barredor. papta pliska (papta dakura)=palmar;
papakni=hecho para uso temporal; rús- lugar de muchas palmas.
tico; choza o rancho temporal (se usa papu (pahpu, papus)=hormiga (que pi-
con utla=utla papakni). ca).
papakra=el que cría o educa; el (lo) que Papu=constelación de pléyades o “Siete
da crecimiento (de pakaia). Cabritas”.
papal papal=plátano verde. papu (pahpu) bisbaira (bisbayira)=la
papalkra=el que tiende cama, mesa, etc. hormiga hedionda.
pâpalra (pâpala)=volador; volátil; el papu nâka=hormiguero.
contencioso; aviador. papu tara=hormigón.
aras pâpalra=caballo arisco (que sal- papu ulaika=pico de pájaro (planta me-
ta). dicinal): buena para tratar lesiones en
papamra=el que cuelga; colgador (de la piel y otras enfermedades.
pamaia). papuhbra=el que pita o sopla; soplador.
papangkra=el que saca agua del pozo papuhra (papuhwra)=el que cruje.
(de pangkaia). papuihkra=el que escalda.
papaskra=creador; criador; hacedor; papukwra (papukra)=que oscurece.
constructor; el que construye o fabrica: papulra (papula)=el juguetón; jugador;
de paskaia (F.P.E.: paipaskra; pampas- chistoso.
kra; ai papaskra). papuskra=que se hincha con facilidad.
378

papuswra (papusra)=el que vadea. yaska, payaskam; ai payaska).


para=tapado; cerrado; impedido; sólido; pâsa aihwa=vientos generales (comu-
no hueco; estéril; infructuoso. nes).
biara para (biarapara)=estéril; la que Pâsa ai prautka plikisa.=El viento se
no puede tener hijos (biarpara). está poniendo bravo.
kakma para (kakmapara)=tumor de pâsa aubaia=tomar aliento; halar aire.
los pies. pâsa baku=ya; inmediatamente; rápi-
kiama para (kiamapara)=que por do como el viento.
gusto no oye o no obedece. pâsa buaia (krawaia)=soplar viento
pnata para (pnatapara)=el riachuelo fuerte.
que tiene su nacimiento en un panta- pâsa dururu=el viento blando o sua-
no. ve.
parabil (parabel)=parábola. Pâsa impruisa.=El viento se echa.
paradais (paradayas)=paraíso. pâsa kawal=una corriente de aire.
param=una brazada (medida); muy a- pâsa lamaia=calmarse el viento.
bierto; ancho; espacioso; manifiesto; pâsa layira (lî paskan)=nube.
franco; visible; claramente. pâsa lila=que anda en el aire o con el
param marikaia=revelar; mostrar cla- viento.
ramente. pâsa ‘man=sin sentido; palabras va-
param pali=abiertamente; claramente; cías; sólo viento.
francamente; de manera manifiesta. pâsa mapa walhwal=los cuatro vien-
param sakaia=descubrir; poner en tos; los cuatro puntos cardinales.
descubierto o manifiesto. pâsa mina=el punto de donda sopla el
parami=mosquitero (ralo). viento.
paramka=espacio; franqueza (const. de pâsa yapti=(culto indígena): madre o
param). diosa del viento; sukia que detiene el
parawa=paraguas; sombrilla. huracán; el espíritu y/o su represen-
parbaia (parhbaia)=llevar empujando; tante que puede controlar el hura-
hacer adelantarse. cán: madre (dueña) del viento o hu-
park=tenedor; parque. racanes; es una mujer con el cabello
parpas=desnudo; sin ropa. muy largo que le cubre todo el cuerpo
paru=especie de grama buena; el tapiquil. (existe sólo uno o una en cada época).
paru=especie de palmera pequeña cuyo pâsak=por el aire o viento.
tronco da la maza que se ocupa en la pasin=el modo de hacer; el hábito; cos-
hechura de tuno (comp. klisnak, is- tumbre.
lang). pasin (parsen)=pastor o ministro evan-
parwaia (parhwaia, pirwaia, pirhwa- gélico; diácono católico; pastor pro-
ia)=tambalearse; bambolearse; titu- testante.
bear. pasis (pas)=pasaje; el valor del pasaje.
pas=primero; anterior (usar tâura, kan- paskaia=hacer; edificar; construir; fabri-
kika ra). car; reparar; constituir; crear; formar;
pâs=alguien malcriado, de mal carácter. modelar; componer; amontonar; acu-
pasa=inmediatamente; ya. mular; atesorar; almacenar; apilar.
Pasa bal.=Venga rápido. kûa paskaia=matar piojos (con las u-
pâsa=viento; aire (F.P.E.: paiyaska; pam- ñas o los dientes).
379

swira paskaia=avergonzar. sentenciar.


paskaika=aparato o instrumento para pât ra platukbaia=empujar a uno ha-
hacer una cosa; hacedor. cia algún mal.
paskaikas (paskankas)=que no se pue- pata (wan pata)=la nuez de la garganta;
de construir, fabricar o crear. garganta.
paskaikira (paskankira)=que se puede pata (patka) baikaia=coger por la
construir, fabricar o crear; creativo. garganta.
paskanka=la creación; construcción; pata=golpe dado con cualquier cosa;
hechura; forma; composición; com- golpe con.
postura. mina pata=patada.
(wan) kupia paskanka=la imagina- sûs pata=zapatazo.
ción. pata=la comida de (de plun).
paskan (paskanka) kum=un montón. (wan) pata pira wihta=manera o for-
pâskira=atrevido; malcriado; impruden- ma de comer.
te. pata (plun) tara=banquete.
paskra=forma; composición; compostu- pata (plun) watla=almacén de provi-
ra; edificio; fabricación. siones.
kupia paskra=imaginación. pâta=la leña de (de pauta).
paskras=no hecho; no fabricado. pataki=cesto; canasta impermeable de
pasput (pasport, paspot)=pasaporte. los indígenas; canastillo (comp. siwa).
pastara (pâsa tara)=tempestad; tormen- patam=tu comida (de plun).
ta; viento fuerte. patang (pahtang)=mangle blanco.
pastara (pâsa tara) kati=mes de las pâtas=escaso de leña; sin comida o pro-
aguas torrenciales y vendavales (ju- visiones.
lio; junio). pâtas=ser mitológico; cadejo; ser espiri-
pat=ya; por tal razón; pronto; presto; rá- tual, parecido al perro; tiene ojos bri-
pidamente; con presteza; temprano. llantes y tira luces fosforescentes; ser
pat balaia=venir o volver pronto. místico (un afectado por este ser, pue-
pat daukaia (munaia)=aligerar; alige- de morir en poco tiempo).
rarse; apresurarse. pâtas saika=llantén costeño (planta
pat daukan=ya hecho. medicinal): buena para tratar proble-
pat pat=frecuentemente. mas causados por malos espíritus y
pat pat apia=raramente; pocas veces. la fiebre.
pat pali=sin demora; pronto. patira=especie de abeja amarilla con pi-
pat wan=ya se fue. cadura dañina y miel que no es buena.
pât=falta; culpa; dificultad; delito; cala- pâtira=ardiente; abundante en leña; que
midad; pena; sufrimiento (F.P.E.: pâit- tiene comida o provisiones.
ka, pâtki; pâtkam; ai pâtka). patitara=antiguo; tiempo antiguo; en
Pât ai alkan.=Tengo problemas; me en- tiempos pasados o antiguos; antigua-
cuentro en dificultades. mente; hace mucho tiempo.
pât briaia=sufrir; tener penas. patka=tráquea; esófago.
pât dimaia=meterse en dificultades. patka baikaia=sofocar; estrangular.
pât dingkaia=culpar a; castigar; meter pâtka=la dificultad (de pât).
en dificultades. pâtka dahra=la acusación.
pât ra lakaia (lulkaia)=condenar; patkak=por la tráquea.
380

pâtkak=por la dificultad. paunikas=que no tiene rojez.


patkas=sin tráquea; sin esófago. paunikira (paunira)=que tiene la cali-
pâtkas=sin culpa; inocente; inculpable; dad de ser muy rojo.
indemne; que no tiene falta. paunka=la parte roja; la fuerza; el peso.
patkira=que tiene tráquea o esófago. paunkak=por la parte roja.
pâtkira=culpable; reo; que tiene falta; el paunkas=que no tiene parte roja.
que sufre; teniendo la culpa. paunkira=que tiene parte roja; que tiene
patrang=muestra; modelo. mucha fuerza o poder.
patras (patrias)=banano patriota; bana- paura=nombre de un ave; la espátula ro-
no. sa (ave) o garza morena.
patriark=patriarca. paura=rosado.
pats=parche. pauskingking=especie de gavilán pe-
patuk=gancho de madera para limpiar queño, pero voraz.
basura en un terreno que quedó des- pauta=leña; fuego; incendio (F.P.E.: pai-
pués de la quema (lo usan habitantes ta; pamta; ai pâta).
del sector de Río Coco abajo). pauta âiatkra=leñero; el que vende o
pau (pauh)=rosado; rojizo; moreno; compra leña.
bermejo. pauta dusa=tuco o pedazo de leña.
lal pau=pelo rubio; el amanecer. pauta ilka=volcán.
pau lalawaia=desvelar(se) toda la no- pauta iwan=el fuego se está apagan-
che. do.
paudar (pauda, pautar)=pólvora; pol- pauta kakma=lo mismo que pauta
vo. dusa.
pauh dusa=el (árbol) madroño. pauta king king=lis lis.
pauhki=gemelo; los gemelos. pauta klauhan=fuego; fuego encendi-
“pauka alkan”=síndrome de “grisi sik- do; fogata; tea; tizón.
nis” (estado de locura colectiva); pau- pauta klauhan watla=horno de fuego.
ka prukan. pauta lakni=fuego en llamas; fuego
paun=(culto indígena): lo que nos tur- encendido.
ba; la enfermedad. pauta mâira=carbón ardiente.
paun taiban=se ha encontrado (y do- pauta mukaia=prender fuego; hacer
minado) la causa de la enfermedad. fuego o fogata; encender fuego; pe-
paun (paund)=libra; balanza; pesa. gar fuego.
paun kum=una libra. pauta prakaia=ajustar leña para que
paun mangkaia (munaia)=pesar. el fuego se avive.
paun mangka (mangkaia) watla pauta wihta=leño.
(dukia)=balanza; pesa; romana. Pauta yapti=madre (diosa) del fuego:
paun laya=bebida de alcohol hecha de vive dentro de algunos cerros (cuan-
plátano. do sale de paseo, se enoja y de su
pauni=rojo; colorado; castaño. boca salen bolas de fuego).
pauni daukaia=enrojecer. pauta yuya=chispa.
pauni pali=escarlata; bermejo; muy ro- pautak=por el fuego.
jo. pauta kat=especie de insecto con dos
pauni takaia=enrojecerse. lamparitas adelante.
paunika=rojez; rojura. pauts=tromba o manga marina.
381

pauya=rojizo. penans=penitencia.
pâwaia=crecer; aumentarse; desarrollar- penans daukaia=hacer penitencia.
se. pî=comiendo (de piaia).
pawaia=ponerse colorado; madurar(se) piahka (piahka bîla)=charco; pantano;
o sazonar(se) las frutas; rojear; enroje- ciénaga; cenegal.
cerse. piahkika=el pantano de (de piahka).
pâwaika=crecimiento; parte por donde piahkikas=no pantanoso.
crece una cosa. piahkikira=pantanoso; cenagoso.
pawaika=parte por donde se enrojece o piahku=avanzado de noche; tarde (de
madura una cosa (fruta). noche).
pâwaikas=incapaz de crecer. piaia=comer; consumir; alimentarse.
pawaikas (pawankas)=incapaz de enro- pî (pih) âpu daukaia=consumir; aca-
jecerse o madurarse. bar con.
pâwaikira (pâwankira)=capaz de cre- pî (pih) kaikaia=probar; gustar.
cer. piaika=la comida preparada; el come-
pawaikira (pawankira)=capaz de enro- dor; facultad para comer; lo que sirve
jecerse o madurarse. para comer.
pâwan=crecido. piaikas=que no tiene facultad para co-
pawan=maduro; enrojecido. mer; que no se puede comer; no comi-
pâwanka (pâwrika)=crecimiento; desa- ble.
rrollo; crianza; el aumento; el alto. piaikira=que tiene la facultad para co-
pawanka=enrojecimiento; maduración. mer; que se puede comer; comible;
pâwikira=crecidamente. comestible.
pawikira=madurándose. piak=especie de planta con hojas como
pâwra=modo de crecer. las de la malanga.
pawra=modo y acción de pawaia. piakaia=hervir; cocer; cocinar.
pâwras=no crecido; sin crecer; que no piakaika=cosa para cocinar como: po-
se desarrolla. rra, olla, caldero, estufa.
pawras=no enrojecido; no madurado. piakaikas (piakankas)=que no se puede
payal (paiyal)=lima, para afilar (úsese cocinar.
diara mala daukaika). piakaikira (piakankira)=que se puede
payaska=el viento de (const. de pâsa). cocinar.
kabu payaska=viento de mar. piakanka=acción de cocinar; cocción.
wangki payaska=viento del río. piakbaia (piakatbaia)=roer; comer co-
payaskas=sin viento; que no tiene vien- mo el cerdo.
to. piakra=modo y acción de piakaia.
payaskira=con todo y el viento; con piakras=no cocido; sin cocer; que no
mucho viento; ventoso; airoso. cocina.
lî payaskira=lluvia con viento. piampiam=nombre del ave urraca; espe-
payasku (paisku)=libélula. cie de marica.
pel=balde. piapiakra=cocinero; el que cocina.
pel (spel) munaia=deletrear. piapiawra=que se cocina fácilmente.
pen (pen kakma)=pluma para escribir; piarka=viudo; viuda (F.P.E.: piairka,
lapicero. piarkiki; piarkam, piarkikam; ai piar-
pen dusa=portaplumas; el canuto. ka, ai piarkika).
382

piarka mana=(costumbre indígena): para tratar los mareos, dolor de cabe-


lo que obligan a una viuda hacer y za, dolor estomacal y problemas cau-
pagar porque la consideran culpa- sados por malos espíritus.
ble por la muerte de su marido; “di- pihtu yula=especie de pajarito que mo-
nero de la viuda” (pagado a los pa- lesta los piñales.
rientes del esposo difunto). pihwaia=blanquecerse; emblanquecerse;
piarka=el límite; el hito; colindante; ad- palidecer; encanecer; envejecerse.
yacente; contiguo. pihwaika=parte por donde se emblan-
piarkika=el lindero; límite (de piarka). quece una cosa.
piatka=urraca (ave); la piapia. pihwaikas (pihwankas)=incapaz de po-
piatka pata=especie de enredadera nerse blanco; que no tiene canas.
con fruto en forma de peras largas. pihwaikira (pihwankira)=capaz de em-
piawaia=bullir; estar hirviendo; hervir- blanquecerse.
se; fermentarse; cocinarse; cocerse. pihwan=encanecido; viejo; emblanque-
piawaika=parte por donde se cocina una cido.
cosa. rais pihwan=arroz ya seco (a punto de
piawaikas (piawankas)=incapaz de co- corte).
cinarse. tâwa pihwan=pelo emblanquecido o
piawaikira (piawankira)=capaz de co- canoso.
cinarse; cocedero. pihwanka=modo y acción de pihwaia;
piawanka=cocción; cocimiento. emblanquecimiento.
piawat=nombre de un árbol; especie de pihwra=modo y acción de pihwaia.
arbusto de los charcos. tâwa (lal) pihwra=canoso (término o-
piawi=hirviendo. fensivo).
piawira=pájaro; ave (comp. tnawira). pihwras=no encanecido; sin blanquear-
piawra=modo de cocinarse. se.
piawras=no cocido; no fermentado. pik=pico (herramienta); zapapico.
pihit (pihitni)=pálido; de color pálido. pikak=pavo real.
pihkaia=hacer canoso; hacer fuerzas pikbaia=piar.
hasta que emblanquezca o madure. pikin (spikin, piking, spiking)=confe-
pihni=blanco; claro; rubio. sión; entrevista o confesión del minis-
pihni daukaia=blanquecer; blanquear. tro católico o sacerdote con el feligrés.
pihni takaia=encanecer; ponerse blan- pikin daukaia=confesar.
co. pikin takaia (sakaia)=confesarse.
pihnika=blancura. pikins=dicho popular para referirse al
pihnira (pihnikira)=que es muy blanco. dinero (introducido de otra lengua).
pihta=especie de úlcera; especie de gra- pikpik=rana.
no maligno que ataca a los caballos; pikwa=nombre de un ave o pájaro (apa-
llaga que come la piel. rece en la narración de leyendas mis-
pih tikaia=corroer; consumir. kitas).
pihtu=piña; anana (F.P.E.: pihtki, pihtu- ¡pikwa!=deseo de mala suerte a una
ki; pihtkam, pihtukam; ai pihtka, ai persona.
pihtuka). pilala=sopa; caldo; caldillo; jugo o salsa
pihtu lupia=piña pequeña (planta medi- de carne (F.P.E.: pilalki; pilalkam; ai
cinal): buena contra la reuma; también pilalka).
383

pilalka=const. de pilala: sopa de. pequeña y sin espinos.


pilaldaya=guacal plano con que se saca pinsil (pensil)=lápiz (úsese ulbaia du-
el wabul. sa).
pilam=zarco. pint (pent)=pintura.
pilhbaia (pilbaia)=pelar; mondar. pint (pent) dingkaia=pintar.
pilhwaia (pilwaia)=pasar tocando lige- pîp=comamos; vamos a comer (de pia-
ramente; brincar; saltar; dar un salto ia).
de lado; correr de miedo para ponerse pip munaia=tocar apenitas, de refilón.
a salvo. pip tuswaia=detenerse de repente.
pîlin (piling)=pinta (en la cara). pipans=moneda de cinco centavos.
pilin pilin=alternativamente; en canti- pir (sper, per)=ajeno; sobrante; no usa-
dad igual (piling piling). do; común; nada importante; persona
pilpil=mariposa (comp. pulpul, pulh- no conocida.
pul). pir aisaia=hablar francamente.
pilpilhya (pilhpilia)=piedra plana que al pir atkaia=comprar al contado.
lanzarse rebota sobre el agua (arma). upla pir=la persona a quien no le toca
Pilhpilia=nombre de una comunidad a o- el asunto; neutral.
rillas del Río Coco, aguas abajo de Na- pira=modo y acción de piaia.
mahka. pîra=resina.
pils=píldora; pastilla. pîra=hiel; bilis; vejiga biliar; resina; ga-
pilung=desplumado. lipodio (F.P.E.: pîri; pîram; ai pîra).
pîn=alfiler; gacilla (pîn dusa). pîra baiwisa=se pone amarillo; ictéri-
pin=comió o comido (de piaia). co.
pinda=maní; cacahuete. pîra baiwan=la ictericia.
pindar=gatillo; cualquier cosa en forma pîra diaia=beber lo amargo (azotar).
de gatillo. pîra dingkaia=componer la paja del
pingkrus (tingkrus)=gancho de palito techo, metiendo palitos.
que se usa para manejar las ollas ca- pîra kangbaia=curar la ictericia.
lientes y para chapear el zacate. pîra kangbaia saika=remedio para la
ping ping=especie de arbusto. bilis; (creencia indñigena): el diablo
pingkal=especie de hierba larga. causa el paludismo bilioso, así que
pinhka=blancura; la parte blanca. hay que llamar al sukia, quien co-
pinhkas=que no tiene parte blanca. noce las hierbas mágicas.
pinhwa (pinwa)=apretado; corto; tilinte; pîra watla=la vejiga de la hiel.
firme. pîrak=por la hiel.
pinhwaia=apretarse; estrecharse. piram=tú comiste (de piaia).
pînka=alfiler de (const. de pîn). piram=el carnizuelo; cigarra; chicharra;
pinka=acción de piaia. grillo.
pînkas=sin alfiler. pîram=tu bilis (de pîra).
pînkira=con todo y los alfileres; que tie- piras=no comido; sin comer.
ne alfileres. pîras=que no tiene hiel; que no tiene re-
pinkitu=carao (planta medicinal): útil sina.
para tratar la anemia, el sarpullido y pirawira=pájaro (comp. tnawira y pia-
otras enfermedades. wira).
pinsak (panhsak)=especie de palmera pirbaia (pirhbaia)=acabar (una labor de
384

madera). hediondo; especie de zorrillo pequeño.


pîrira=con todo y hiel; que tiene hiel; piskrura=rosado.
bilioso; que tiene resina. piskwal=nombre de un pájaro clarinero;
pirit (spirit)=espiritista; espíritu, hechi- pijul.
cero; mago; brujo; espíritu negativo. pisma=nombre de un árbol y su fruta
pirkbaia (pitbaia)=piar. (masica).
pirwaia (pirhwaia)=vagar; errar; tam- pisma kati=mes de abril (comp. lih
balear; bambolear; titubear. wainhka kati).
pirwaika (pirhwaika)=cosa para tam- pîsma=tú comes (de piaia).
balear. pispat=nasa o red (para capturar langos-
pirwaikas (pirhwaikas, pirhwankas)= tas).
incapaz de tambalear(se). pispis=calabaza; calabazo; calabacino;
pirwaikira (pirhwaikira, pirhwanki- la nambira (planta medicinal).
ra)=capaz de tambalear(se). pispis wahia=hoja de calabaza (planta
pirwanka (pirhwanka)=bamboleo; medicinal): buena para la infección
tamboleo. e inflamación de las mamas.
pirwra (pirhwra)=modo y acción de pispisia=nombre (especie) de un pez.
pirwaia o pirhwaia. pistal=pistola; revólver.
pirwras (pirhwras)=sin tambalear(se); pistal lalulkra=pistolero.
constante; prudente. pistal pata=pistolazo; dar con la pisto-
pis=blanquizco; blanquecino; pálido; la.
descolorido; bien blanco. pistal taya=funda para la pistola.
pîs=pedazo; la coyuntura. piswaia=echar borbollones; borbollar;
pis=coma usted (de piaia). borbotar; hacer estelas el agua.
pisa=la pulga. piswal (piskwal)=nombre de un ave; el
pîsa=él (ella) come (de piaia). picogordo negro.
pisabit=especie de planta medicinal: pisya=blanquecino; blanquizco.
buena para combatir la infección en pît=pie (medida).
los ojos. pit=ajuste.
pisabit wahia=pico de pájaro (planta pitbaia=trenzar; entretejer; tejer; entre-
medicinal): se usa para aliviar proble- lazar; plegar.
mas renales. pitbaika=lo que sirve para trenzar, en-
pisba (tisba)=el brosimo; el ojoche; tretejer, etc.
nombre de un árbol. pitbaikas (pitbankas)=que no se puede
pisia=pequeño; no desarrollado; raquítico. trenzar, tejer, etc.
siksa pisia=banano no desarrollado. pitbaikira (pitbankira)=que se puede
pisik=el piñón; nombre de un árbol me- tejer, entrelazar, etc.
dicinal; tempate; usada para tratar en- pitban (pitpan)=pipante; embarcación
fermedades de la boca, flujos vagina- chata que se usa donde no hay olas.
les; usada también como purgante. pitbanka=acción de pitbaia; la trenza;
pisika=const. de pisa. el tejido.
pisikas (piskas)=sin pulga. pitbra=modo y acción de pitbaia.
pisikira (piskira)=abundante en pulgas. pitbras=no trenzado; sin tejer.
pîska=const. de pîs. piti=inocente; sencillo; sufriendo sin
piskrawat (piskriwit)=mofeta o zorro culpa.
385

piti pali=inocentemente. entonces).


pitika=menor. piu yaia (yabaia)=designar una fecha.
pitiring=especie de insecto grande; lan- piua=const. de piu.
gostín. piuas=inoportuno; sin tiempo; que no
pitita=papa. tiene su tiempo; sin edad; inmortal.
piti tawan=el lugar de las almas muer- piuhkaia (puihkaia)=hervir ligeramen-
tas. te; escaldar; sancochar; limpiar con a-
pitiwat=casia; caña fístula (wanabaka). gua caliente.
pitka=const. de pit. piuira=que tiene su tiempo; mortal.
pîtka=const. de pît. piuk=especie de planta medicinal: usada
pitpan=pipante; cayuco. como antiparasitario y para otras en-
pitri=camarón blanco. fermedades.
pitri (pitrika)=algo socado, no a la medi- piukbaia=silbar; hacer un sonido entre
da. labios para correr o hacer correr a los
Baha mairka ai prâka ba pitrika kat caballos y animar (azuzar) a los pe-
di- rros; hacer silbido entre dientes.
mi taukisa.=Esa mujer anda con el piukbra=modo y acción de piukbaia.
vestido muy socado. piuta=culebra; serpiente; víbora (F.P.E.:
pitriri (pitriti)=especie de pez lengua- piutki; piutkam; ai piutka).
do. piuta aihwa=el tamagaz.
pitri yapti=especie de pez. piuta bastar=especie de tamagaz del-
pits=ataque; desmayo; paroxismo. gado, color morado sobre crema.
pits prukaia=sufrir ataque. piuta bîla laya=el veneno de la cule-
pitskira=lunático; que tiene paroxismo. bra.
pituh=(así suena la flema al escupirla). piuta karas=pichete.
pitwaia=pulsar; sentir o causar sensa- piuta lal=cabeza de cobra (planta me-
ción de una punzada o picadura. dicinal): usada para tratar le fiebre,
pitwanka=acción de pitwaia; pulsación. la tos, gripe y varias enfermedades
piu=tiempo; período; era; época; edad; más.
el tiempo señalado; tiempo; nudo; fe- piuta lal pauni=barba amarilla.
cha; mella; hora y día de la muerte piuta saika=remedio para curar mor-
(F.P.E.: piui; piuam; ai piua). dida de culebras.
piu aimakan (balan)=la hora ha llega- piuta saika kakaira=el que sabe curar
do. la mordedura de las culebras.
piu briaia=conocer una fecha designa- piuta saman (kiwa mangkan)=enve-
da. nenado por culebra.
piu daukaia (mangkaia)=fijar o seña- piuta twisa=lengua de culebra (planta
lar un tiempo; hacer un convenio. medicinal): usada para tratar infec-
piu kitbaia=adelantar o diferir una fe- ciones en el oído.
cha ya fijada. piuta wihta=nombre de una hormiga
piu luan=ya pasó el tiempo o la opor- grande; cienpiés.
tunidad; tiempo pasado; muy tarde. “piuta yumuhka”=oratoria (invoca-
piu tila (tila piua)=a veces. ción) de la serpiente; “yumuh” rela-
piu wilkaia=designar una fecha (ha- cionado con la serpiente.
ciendo un nudo por cada día hasta piutka (piuatka)=const. de piuta.
386

piwat=nombre de un ave; el pájaro cu- plama=especie de lagartija (talayapti,


clillo. tala yapti).
piwio (piwiu)=especie de alondra. plamaika (plamayka)=const. de pla-
pla=parte trasera de cualquier cosa. maya.
pla mana=última cuenta; recompensa. plamaikas (plamaykas)=que no tiene
pla puhbra=la marea alta y fuerte que raíces.
viene como refuerzo del mar a los plamaikira (plamaykira, plamaira,
ríos y lagunas con fuerte corriente. plamayra)=con todo y la raíz; que tie-
pla tukbaia (platukbaia)=empujar; im- ne muchas raíces.
peler. plamana (pla mana)=la rebaja en forma
plagin (plakin, plaik)=bandera; pabe- de algún regalito; el estallar escopetas
llón. al morir alguno.
dibil (debil) plaginka (plakinka)= plamaya=raíz; base; fundamento; fon-
(creencia indígena): el arcoiris. do; tronco; comp. playa (F.P.E.: plai-
plagin (plakin) lulkaia=desplegar la maya, plamayki; plammaya, plamay-
bandera. kam; ai plamaya, ai plamayka).
plagin (plakin) sunaia=izar la bande- plampura=tu delantillo (de palpura).
ra. plamtira=tu mortaja (de platira).
plaipura=mi delantillo (de palpura). plamtukbaia=empujarte (de platukba-
plahpia=falda; regazo; muslo (F.P.E.: ia).
plaihpia; plamhpia; ai plahpia). plang (planh)=guarumo o guano (ár-
plahpiak=por la falda. bol).
plaika (playka)=cont. de playa. plang (planh) papuka=hormiga de
plaikas (playkas)=desfondado; sin fun- guarumo.
damento; infundado. plang (planh) slaunhka=cogollo de
plaikira (playkira)=con todo y el poste; guarumo (planta medicinal): útil pa-
que tiene fundamento. ra contrarrestar la diarrea.
plain=cepillo (de carpintería). plang (planh) wahia=hoja de guaru-
plaisni=mi hijo menor (de plasni); así mo (planta medicinal): usada para
llaman los hermanos mayores al her- tratamiento de la bronquitis crónica,
mano menor o cumiche (comp. wai- el asma, neumonía y otros malesta-
langkra). res.
plaitawa=el delito ocultado. plangkira (planhkira)=lugar donde hay
plaitira=mi mortaja (de platira). muchos árboles de guarumo.
plaiwia=mi útero (de plauya). Planhkira=nombre de una comunidad
plaka=el resto; lo sobrante; residuo; re- a orillas del Río Coco, aguas abajo de
manente. Utla Mahta.
plakbaia=lamer; beber a lengüetadas plapaia=correr; huir; fugarse; desertar;
(como el perro). galopar; fluir; extender(se).
plakbaika=hijo(a) del tataranieto. plapaika=corredera; carrera; el progre-
plakbra=modo de lamer. so.
plakubaia=solicitar a alguien que ayude. plapaikas (plapankas)=incapaz de co-
plakura=talón; calcañar; extremidad; rrer.
pie de una cosa (F.P.E.: plaikura; plam- plapanka=carrera; corrida; huída; fuga;
kura; ai plakura). progreso.
387

plapansiaya=la serpiente voladora. para tratar el “yumuh” de la mujer y


plaplapra=corredor; desertor; fugitivo; otras enfermedades (F.P.E.: plaitka,
que corre rápido y veloz. platki; plamtka, platkam; ai platka).
plaplikra=buscador; el que anda bus- platu ahwisa=el plátano se está madu-
cando. rando.
plapra=modo de correr. platu bikaia=hacer “bisbaya” de plá-
plapras=sin correr; que no corre; no co- tano.
rrido. platu kiama (kiamka)=hijo (retoño)
plaprira=veloz; especie de hormiga. de plátano.
plapta=tazón o plato de madera; librillo; platu sukra=plátano maduro.
palangana; jarra (F.P.E.: plaipta; platu tangni=azafrán (planta medici-
plampta; ai plapta). nal): buena para tratamiento del as-
plapta=sobaco; axila. ma.
plaptamaka=especie de culebra. platu wihta=racimo de plátano.
plaptika=const. de plapta. platukbaia=empujar.
plapuhbra=marea alta en las lagunas platukbi brih waia=llevar a alguno a
que resulta cuando un temporal trae a- empujones.
gua del mar para amontonarla con el plau munaia=arar.
agua que viene de los ríos. plauya=útero; la matriz; entrañas; vien-
plas=guineo; batuco; la chata (comp. u- tre; órgano sexual; vejiga; el hipogas-
lang). tro; comp. wamsa (F.P.E.: plaiuya;
plas lupia=hoja de viento (planta me- plauyam; ai plauya).
dicinal): usada para curar la leuce- ai plauya aubisa=tiene contracciones
mia, el cáncer, reumatismo y otras en el vientre.
enfermedades. ai plauya latwan=tiene dolor en el
plasni=el último hijo; el menor; cumi- vientre.
che (F.P.E.: plaisni, plasniki; plamsni, plawar=harina.
plasnikam; ai plasnika). plawar mâ=trigo.
plasnika=const. de plasni. playa=poste; pilar; paral; base; columna;
plasnika=meñique (también siaika y raíz; basamento; tronco.
swaska). playa bapaia=levantar (meter) la base
plasu (knasu, tnasu, nasu)=especie de (los postes).
sauce. “playa mana”=anticipo monetario
plat=la palma de suita tejida. que pide un curandero (como pago por
plata (pnata, tnata, nata)=nalgas; anca; la oración de petición a alguna hier-
culo; popa. ba).
platawa=conspiración. “playa sukrira”=trastorno reproducti-
platira=la mortaja; preparación que se vo (efectos como aborto o esterili-
hace a un moribundo; lo que se puede dad).
usar hasta la muerte; lo que se usa en playa wihta=los postes principales.
un velorio (F.P.E.: plaitira; plamtira; ai playak=por el poste de.
platira). plihmaia=saltar espantado.
platka=const. de platu. plikaia=buscar; escudriñar; explorar.
platkira=abundante en plátanos. pliki kaikaia=examinar; investigar; es-
platu=plátano (planta medicinal): usada cudriñar.
388

pliki sakaia=escoger; seleccionar. te la mujer embarazada).


tânka plikaia=estudiar; analizar; exa- plun bla=hambriento; desvanecimien-
minar. to causado por el hambre.
plikaika=buscador. plun daukaia=cocinar; preparar comi-
plikaikas (plikankas)=que no se puede da; tener hambre.
buscar. plun kiama=cepa o semilla para sem-
plikaikira (plikankira)=que se puede brar.
buscar. plun laya=comida líquida.
plikanka=búsqueda; busca. plun mâ=fruta comestible; provisión;
plikra=modo de buscar. producto de una plantación.
plikras=no buscado; sin buscar. plun mangkaia warkka=agricultura;
plingbaia (plinhbaia)=pelar; descorte- trabajo agrícola.
zar; rajar; astillar; magullar. plun pakwaia=padecer hambre (usado
plingwaia (plinhwaia)=pelarse; descor- en forma de ofensa o humillación).
tezarse; rajarse; astillarse. plun piaia=comer.
plipli=golondrina. plun piakaia=cocinar (comida).
¡plis!=por favor. plun pira wihta=manera (costumbre)
plis=ave feliz; tucán (wrak, rak). de comer.
plis (ples)=lugar. plun taim=tiempo (hora) de comida.
pliska (pleska)=el lugar de (const. de plun tiwan (wahwan)=hambre; ham-
plis o ples). bruna; carestía.
pliskam=tu lugar (de plis). plun wahwaia=padecer (sufrir) ham-
¡pliskam!=¡por favor! bre.
plit (plet)=plato. plungki (plongki)=lavaplatos.
plit (plet) sikbaia (rins munaia)=la- plupaia=sacudirse; revolotear; estar agi-
var platos. tado.
plitas=torta de harina. pnata (tnata, knata, nata)=fin; térmi-
plor (plur, flor)=piso; suelo; tambo. no; terminación; conclusión; final;
plumaia=ondear; flamear; ser llevado confín; extremo; punta; popa; nalga;
por el viento. asentaderas; anca; culo; trasero; parte
plumra=modo de ondear. trasera; fondo; posterior; último (F.P.E.:
plums (blums)=jocote. pnaita; pnamta; ai pnata).
plums talika=especie de planta medi- pnata (tnata) alkaia=terminar; finali-
cinal: usada para tratar a personas a- zar; concluir; llegar al final (nata al-
fectadas por los malos espíritus. kaia).
plums wahia=hoja de jocote (planta pnata dusa (tnata dusa)=hueso de la
medicinal): usada para tramiento de rabadilla (nata dusa).
la diarrea, parásitos y otros malesta- pnata (tnata) krikaia=comenzar; dar
res. inicio (nata krikaia).
plun=comida; vianda; alimento; víveres; pnata (tnata) kat=hasta el final (nata
provisión; comestible (F.P.E.: pati; pa- kat).
tam; ai pata). pnata (tnata) lakaia=trastornar; vol-
plun ai daukisa=tengo hambre. tear la punta del cayuco (nata laka-
plun (wan) bîla daukaia=deseo muy ia).
grande de comer algo (especialmen- pnata (tnata) lukaia=imitar; burlarse
389

de (nata lukaia). prahia=prahpraya.


pnata (tnata) mana (tnatamana)=por prahkaia=cargar (caballo o mula); gra-
la causa; motivo; razón de; dinero o var; curar heridas; remendar (trapo);
cualquier cosa adquirida como pre- amarrar.
cio de la prostitución; tnata mana, prahkaika=lo que sirve para cargar.
nata mana (F.P.E.: pnaita mana; prahkaikas (prahkankas)=que no se
pnamta mana; ai pnata mana). puede cargar.
pnata (tnata) mangkaia=acompañar prahkaikira (prahkankira)=que se
en música; poner punto final (nata puede cargar.
mangkaia). prahkanka=carga; cargamento.
pnata (tnata) pali ra=al fin; finalmen- prahki=difunto; finado.
te (nata pali ra). prahki=cargando (de prahkaia).
pnata (tnata) prakaia=concluir (nata prahkra=modo de cargar.
prakaia). prahkras=no cargado.
pnata (tnata) prakanka=conclusión prahni=corto; bajo; rungo; de poca o
(nata prakanka). baja estatura.
pnata (tnata) wakaia=timonear una piu prahni=fecha (tiempo) muy cerca.
embarcación; gobernar un bote de la prahnika=cortedad; lo bajo.
popa (nata wakaia). prahnira=que es muy corto o bajo; la
pnatak (tnatak)=por el final, extremi- brevedad.
dad, punta o nalga (natak). prahpraika (prahprayka)=const. de
pnatas (tnatas, natas)=infinito; inson- prahpraya.
dable; sin nalga. prahpraika (prahprayka=viscosidad;
pnata (tnata) papulra=la motacilla (pá- la gomosidad.
jaro); la cabeza en el juego a filo de wan prahpraika (prahprayka)=el
los indígenas (nata papulra). páncreas.
pnata para (tnata para, tnatapara)= prahpraikas (prahpraykas)=que care-
que nace (el riachuelo) en alguna cié- ce de bazo.
naga (nata para). prahpraikira (prahpraykira)=que tie-
pnatira (tnatira)=que tiene nalgas muy ne bazo.
grandes (natira). prahpraya=bazo: de animal o persona
pnuk takaia=flotar. (F.P.E.: praihpraya; pramhpraya; ai
pohpo=especie de árbol (wilomak, apu prahpraya).
pata, puhpu). prahpraya=viscoso; pegajoso; la visco-
pohpo (puhpu)=especie de hormiga que sidad.
apetece el azúcar. praidi (praide, fraidi, fraide)=viernes.
polis (pulis)=policía. praina=mi embellecimiento (de prana).
Pop=Papa (de Roma); representante de praipan=paila; sartén.
la Iglesia Católica en la tierra. prais=precio; valor; costo; tasa; la canti-
potrero=el potrero. dad; el tamaño; la medida.
pra (prah)=corto; algo corto; algo bajo; prais kat=exactamente.
bajito (de prahni). prais(ka) mangkaia=valorar; fijar el
pra (prah) lupia=(la persona) bajita. precio.
Prahaku=dios de las nubes (del espa- ¿nahki prais?=¿cuánto vale?; ¿qué
cio, de los vientos arremolinados). cantidad?; ¿qué medida?
390

naku prais=de esta cantidad; de este wal praki kaikaia=comparar.


tamaño. prakaika=cerrador; cerradero.
praiska=el precio de; valor; precio; tasa; prakaikas (prakankas)=que no se pue-
costo; cantidad; una porción adecuada de cerrar; sin cerradura.
(de prais). prakaikira (prakankira)=cerradero;
praiska kat=lo suficiente; lo bastante. cerradizo; que tiene cerradura.
praiska mangkaia=fijar el precio de. prakan=cerrado.
praiskas=sin valor; sin precio. prakanka=acción y efecto de prakaia;
praiskira=que tiene mucho valor o pre- conclusión; unión.
cio. prâkas (prâkkas)=sin vestido; que no
prak=bien ajustado; bien seguro. tiene camisa.
prak alkaia=coger repentinamente; a- praki=cerrando (de prakaia).
sir; aprehender. praki kaikaia=comparar.
prak prakaia=cerrar completamente prako (praku, prahaku)=el diablo.
(herméticamente); cerrar con golpe. prakprakia=el mozote hembra (planta
prak prawaia=encontrarse inespera- medicinal): buena para curar la con-
damente; cerrarse una cosa herméti- juntivitis, sinusitis, dolor de cabeza y
camente; pegarse. otros malestares.
prak prawan=unido bien; se tapó del prakprakia=mozote macho (planta me-
todo. dicinal): usada para tratar las infeccio-
prâk=camisa; vestido; vestuario; traje nes renales, problemas causados por
(F.P.E.: prâika; prâmka; ai prâkka, ai malos espíritus y otras enfermedades.
prâka). prakprakia wahia tara=mozote hoja
prâk nana=cuello de camisa. grande (planta medicinal): buena para
prâk sipan=el vestido ya hecho (cosi- tratar la artritis.
do). prakra=modo y acción de prakaia; la
prâk un=el repulgo. comparación.
prâka (prâkka)=la camisa de (const. de prakras=no cerrado.
prâk). pramas (pramis)=promesa.
mairin prâka (prâkka)=traje o vesti- pramas (pramis) daukaia=prometer.
do de mujer. pramas (pramis) munaia=hacer pro-
prâka (prâkka) pihni=traje blanco mesa a; prometer.
(de entierro). pramas (pramis) takaia=prometer;
prakaia=tapar; cerrar; encerrar; pegar; jurar.
concluir; remendar; unir; juntar; hacer pramaska (pramiska)=la promesa de
encontrar. (const. de pramas, pramis).
dahra prakaia=callar un secreto. prâmka=tu vestido o camisa (de prâk).
kiama prakaia=tapar los oídos. pramna=tu embellecimiento; tu gloria
nakra prakaia=tapar los ojos (comp. (de prana).
nakra ipaia): ocultar a; engañar a. prana=gloria; honor; esplendor; adorno;
unta prakaia=llenar (tapar) el hoyo. belleza; magnificencia (F.P.E.: praina;
unta pura prakaia=poner la tapa del pramna; ai prana).
hoyo. prana daukaia=engalanar; adornar; a-
wal asla prakaia=unir. taviar; glorificar.
wal prakaia=poner juntos. pranakira=hermoso; glorioso; magnífi-
391

co; digno de alabanza. prarikira (prarkira)=frecuentado por


pranas (prankas)=sin gloria. huracanes; tempestuoso.
prangku (trangku=el trapiche de mano. prarka=const. de prari.
prangs (prangsa, pransa)=una especie prarkas=sin huracán.
de banano; el banano Gros Michel. praru=especie de caprimulga que canta
pranhka=la parte corta; cortedad. “praru”.
pranira=con todo y la gloria; que tiene prata=la mala hierba; las hierbas que
gloria; glorioso. crecen en las plantaciones; maleza;
pranka=el (su) embellecimiento (de plantación vieja; cualquier cosa vieja;
prana). la tierra ya no labrada (F.P.E.: pratki;
prankam=tu embellecimiento (de pra- pratkam; ai pratka, ai pratika).
na). insla prata=la plantación abandonada;
prapit (prafit)=profeta. el guamil.
prapra=la ropa media seca, media mo- kayu (platu, siksa) prata=sembrado
jada (lo dicen las mujeres, que des- viejo donde crecen aún algunas de
pués de lavar y tender la ropa, aún no estas plantas.
se ha secado bien). prata sakaia=limpiar la plantación,
praprahkra=cargador (de prahkaia). quitando las malas hierbas.
praprakra=cerrador; el que cierra (de praukbaia=bufar (como el caballo); re-
prakaia). soplar.
prapraukra=que resopla. praukpraukia (praupraukia, prau-
praprawra=fácil de cerrar; que encuen- prau)=la honda (comp. kwalpira) pa-
tra (de prawaia). ra tirar piedras, haciéndola girar (ar-
prapriskra=atador; el que ata (de pris- ma).
kaia). praut (praud)=bravo; cruel; orgulloso;
praprukra=golpeador; pegador; el que altivo; soberbio.
golpea (de prukaia). praut (praud) âpu=humilde; sin or-
praprura=mortal; que muere; sujeto a gullo.
la muerte (de pruaia). praut (praud) lâka=cólera; disgusto;
praprutwra (praprutra)=cojo (de pru- enojo.
twaia). praut (praud) mamunra=la persona
prapwaia=kukupwaia. arrogante.
prari=huracán; ciclón. praut (praud) munaia=tratar con du-
prari bîla=faja desolada por donde an- reza.
duvo el huracán; el lugar donde hay praut (praud) takaia=enojarse; po-
muchos ciclones. nerse furioso.
prari buaia=soplar (atacar, levantar- praut (praud) yaia=ser arrogante, fa-
se) el huracán. chento.
prari buan=pegó (sopló) el huracán. daiwan praut (praud)=animal bravo.
prari buisa=viene (se levanta) un hu- prautka (praudka) lâka=la altivez; el
racán. orgullo.
prari kati=mes de octubre; mes de hu- prautkas (praudkas)=no soberbio; no
racanes (waupasa o saut kati). orgulloso.
prari laya=creciente que viene des- prautkira (praudkira)=orgulloso; alti-
pués del huracán. vo; soberbio.
392

prawaia=encontrar(se); juntar(se); en- prias (preas)=misa; culto; reunión para


contrarse con; quedarse pegado; estar- hacer oraciones; oración.
se acostado; acostarse; cerrarse; unir- prias (preas) daukaia=dirigir el culto;
se; juntarse; echarse; yacer; pegarse; celebrar misa; predicar en la iglesia.
adherirse. prias (preas) dimaia=ir (asistir) a la
kli wal prawbia=hasta la vista; nos misa o el culto.
volveremos a ver. prias (preas) watla=iglesia; capilla;
prawaika=lugar donde se encuentra; lu- templo; lugar de oración, culto o mi-
gar para acostarse. sa.
prawaikas (prawankas)=incapaz de a- pribaika=masas.
costarse o cerrarse; incapaz de encon- prih (prihni)=atravesado; algo cruzado;
trarse con. transversal; transverso; de un modo a-
prawaikira (prawankira)=que puede travesado; a través de.
encontrarse con; capaz de cerrarse o prih luaia=atravesarse; ponerse atra-
acostarse. vesado.
prawanka=encuentro; acción y efecto prih lukaia=atravesar; ponerse atrave-
de prawaia. sado.
prawra=encuentro; modo y acción de prihbaia=atravesar; cruzar; poner una
prawaia. cosa transversa; atrancar; impedir; a-
prawra=la yuca que se siembra en el mis- rrinconar.
mo lugar de donde la arrancaron. prihbi briaia (mangkaia)=rodear
prawras=no encontrado; no cerrado. completamente.
pren (prin, prend)=amigo; compañero. prihbra=modo y acción de prihbaia.
pren (prin, prend) daukaia=hacer a- prihni=cruzado; atravesado; transverso.
migo. dus prihni=la cruz; crucifijo.
pren (prin, prend) lâka=amistad; prihnika (prinhka)=la parte o el lado
compañerismo. transversal.
pren (prin, prend) takaia=hacerse a- prihnikas (prinhkas)=que no tiene par-
migo. te o lado transversal.
prenka (prinka, prendka)=el amigo de prihnikira (prihnira)=que tiene parte o
(const. de pren). lado transversal.
prenkas (prinkas, prendkas)=sin ami- prihwaia=atravesarse; ponerse a través;
go(s). ponerse atravesado; cruzar.
prenkira (prinkira, prendkira)=que prihwra (prihra)=modo y acción de
tiene amigo(s). prihwaia.
president (prisidint)=presidente. priksukut=especie de rana.
pri=libre. primaia=brincar o saltar de lado; espan-
pri aisaia=hablar francamente. tarse; venir canteado.
pri lâka=libertad; independencia. primra=modo y acción de primaia.
pri lâka ra=libremente. prinhkak=por el lado transveral.
pri pali=libremente; muy libre. prins=príncipe.
pri sakaia=librar; libertar, salvar; ali- print=impreso.
viar de responsabilidad. print munaia=imprimir.
pri takaia=librarse; liberarse; quedar Prinsapolka=comunidad ubicada cerca
libre. del mar, al norte de Kwam Watla.
393

prîs (prist)=sacerdote. za; seguro que va a morirse.


prîs (prist) mangkaia=ordenar sacer- pruaika=parte por donde se muere; la
dote. muerte; parte mortal; mortalidad.
prîs (prist) takaia=ordenarse (hacerse) pruaikas (pruankas)=que no tiene parte
sacerdote. mortal; inmortal; incapaz de morir;
prisant (presant, present)=regalo; dá- imperecedero.
diva; cosa gratuita; presente; sin co- pruaikira (pruankira)=mortal; que tie-
brarse; gratis. ne parte mortal; perecedero; destinado
prisant pali=sin motivo alguno; rega- a morir.
lado; de balde. pruan=muerto; fallecido; falleció; cica-
prisant yaia (yabaia)=regalar; ofre- trizado.
cer. Pruan lilka ra wataukisa.=Anda como
prisantka (presantka)=el regalo (de). fantasma (muerto).
priskaia=sujetar; ligar; amarrar; encade- pruan nani=los muertos.
nar; engrillar; entrampar; obligar; atar pruanka=muerte; el morir; el muerto;
(a un ser viviente). defunción; mortalidad; fallecimiento.
priski aisaia=hablar forzadamente prui=muriendo; falleciendo; cicatrizan-
(forzosamente). do.
priski munaia=obligar; forzar. pruikira=agonizante; moribundo.
priski (brih) waia=llevar cautivo (a- pruka=al morir (de pruaia).
marrado). prukaia=pegar; golpear; aporrear.
priskaika=cosa para atar, amarrar o li- prukaika=lo que sirve para pegar o gol-
gar; atadura. pear; golpeadero.
priskaikas=que no se puede atar o ama- prukaikas (prukankas)=que no se pue-
rrar. de pegar o golpear.
priskaikira=que se puede atar o ama- prukaikira (prukankira)=que se puede
rrar. pegar o golpear.
priskanka=ligadura; atadura; ligamien- prukanka=golpe; golpeo; golpeadura;
to. pegadura.
priskra=modo y acción de priskaia. prukra=golpeo.
priskras=no atado o amarrado. prukras=no pegado o golpeado.
pristaia=sulati watawaia. prumalisia=especie de hicaco que crece
pristaya pâlaia=tirarse al agua con a la orilla de pequeñas fuentes de a-
los pies agarrados o juntos. gua.
priswaia=enredarse; enmarañarse. prumh (prum)=algo abultado; sólido.
protestant (kiatalik apia uplika)=pro- prumh (prum) iwaia=hundirse pesa-
testante; persona no católica. damente.
pruaia=morir; fallecer; expirar; perecer; prumhni (prumni, brumni)=abultado;
cicatrizar(se); empezar a mejorar o cu- levantado; elevado; alto (tierra); cilín-
rarse una herida o llaga; secarse un ár- drico; redondo; rollizo.
bol. prumhni (brumni) daukaia=redon-
pruaia apia=inmortal. dear.
pruaia ‘man sa=está muy grave; está prumhnika (brumnika)=redondez; la
por morir. parte redonda.
pruaia ra tawan=ya no hay esperan- prumhnikas (brumnikas)=que no tiene
394

parte redonda. borra de este árbol; la balsa (la madera


prumhnikira (brumnikira)=que es y la parte velluda de las semillas); es
muy redondo. una planta medicinal: buena para tra-
prumni (pruamni)=moriré. tamiento de la diarrea.
prura=la muerte. puhwaia=crujir o chaquear una cosa al
prura latwanka=agonía (dolor) de la quebrarse o caerse; hacer un sonido
muerte. crepitante.
pruras=vivo; no muerto; sin morir; que puhwra (puhra)=modo y acción de pu-
no muere. hwaia.
pruskaia (kruskaia)=encogerse los puihkaia=escaldar; sancochar; limpiar
hombros; aproximarse las rodillas. con agua caliente.
pruswaia=retirarse de miedo; torcerse; puihwaia=escaldarse; sancocharse.
encogerse; rizarse. puisin=veneno.
prutbaia=arrollar; repulgar una costura. puisin munia=envenenar.
prutwaia=cojear; renquear; galopar. puisin saika=el contraveneno.
mina prutwra (prutra)=renco; cojo. puk=todo; hasta que no hay.
pubu=la ortiga de mar. pûk (yu tutni)=algo opaco u oscuro; hu-
puhbaia (pubaia)=soplar; respirar; pi- moso; alguien ya viejo.
tar; sonar un pito; soplar (con la boca pûka=dícese del bosque o monte no
o con cualquier cosa y no el viento); denso.
subir la marea. pûka daukaia=hacer más corto.
lî puhbaia (pubaia)=subir la marea; pukbaia=aventar, soplar (arroz, etc.).
subir el agua de un río. pukni=nublado; opaco; oscuro; som-
wingka (wînka) puhbaia (pubaia)= brío; tenebroso.
respirar; exhalar. pukni dimaia=hacerse (meterse en)
puhbaika (pubaika)=lo que sirve para bajo (con hierbas medicinales).
soplar o pitar. pukni dingkaia=opacar; absorción de
puhbaikas (pubaikas)=que no se puede humo; ritual para opacar o enturbiar
soplar o pitar. el contorno, para evitar ser visto por
puhbaikira (pubaikira, puhbankira)= el “lasa”.
que se puede soplar o pitar. puknika=oscuridad; opacidad; la parte
puhban (puban)=marea alta; la marea opaca.
que sube. puknikas=que no tiene parte oscura;
puhban (puban) tara=una marea muy que no tiene opacidad.
alta. puknikira (puknira)=muy opaco u os-
puhbra (pubra)=modo y acción de curo.
puhbaia; el soplo. pukpuk=especie de bejuco algo pareci-
puhbras (pubras)=no soplado. do a la tripa de gallina.
puh munaia (ikaia)=derribar a alguno; pukpuka=polvoso; nube de polvo; pol-
matar a alguno. vo (de tierra).
puh prukaia=pegar con la mano. pukrika=la totalidad; un montón de co-
puhkaya=especie de abeja pequeña y a- sas.
marilla. pukru (pukuru)=el zapote de mico o
puhkrus=arroz. zapotón, útil para los cercados; zapote
puhlak (puhulak, pulak)=árbol guano; bobo (planta medicinal): buena para
395

tratar el asma y la anemia. na; guanábano.


pukwaia=oscurecerse; ponerse opaco; punu (puno)=guanábana; la anona sil-
anublarse; ofuscarse. vestre (no se come); planta medicinal:
pukwra (pukra)=modo y acción de pu- útil para tratar las infecciones de la
kwaia. piel.
pûl=el necio; terco; sin freno (úsese ta- pupu (puhpuh)=nombre de un pez; es-
nis, lal karna). pecie de sardina; las pléyades (conste-
pûl yaia=estarse o ponerse terco o tra- lación de 7 estrellas).
vieso. pupu baiwisa=aparece las pléyades
pulaia=jugar; bromear; juguetear; tan- (sobre el horizonte).
tear; mover; dar cabriolas. pupu lamaia=hacer buen tiempo en
“atata pulaia”=frase popular para re- junio.
ferirse a mimar y juguetear con los pupu (puhpuh) wihta=las pléyades;
niños, especialmente los tiernos. la primera tronada a mediados del
bitap pulaia=virar de bordo; tocar un mes de mayo, después del verano;
instrumento musical. las Siete Cabritas.
pulaia dukia=juguete. pupit (pulpit)=taburete; silla; caja; púl-
puli aisaia=bromear; no hablar en se- pito.
rio. pupuhkaia (pupukaia)=hacer rebosar;
puli munaia=molestar. diluviar; sobrellenar; inundar; causar
pulaika=lugar donde se juega; juguete; la efervescencia; fermentar.
compañero del juego; cualquier pieza pupuhkira (pupukira)=ferviente; efer-
rotatoria; cosa o propósito para jugar. vescente.
pulaikas (pulankas)=incapaz de jugar. pupuhkaika (pupukaika)=que causa
pulaikira (pulankira)=que puede jugar. rebosamiento; lo que sirve para rebo-
pulan bîla=chiste; broma. sar.
pulanka=juego; jugada. pupuhkaikas (pupuhkankas, pupu-
pulankas=incapaz de jugar. kaikas)=que no causa rebosamiento.
pulankira=que puede jugar. pupuhkaikira (pupuhkankira, pupu-
pulhpul (pulpul)=mariposa (grande). kaikira)=que causa rebosamiento.
puli=jugando (de pulaia). pupuhkanka (pupukanka)=acción de
pulka=al jugar; favor de jugar (de pula- pupuhkaia (pupukaia).
ia). pupuhkra (pupukra)=modo y acción
pûlka=la necedad de (de pûl). de pupuhkaia.
pûlkira=tonto; obstinado. pupuhkras (pupukras)=no rebosado.
pulra=modo y acción de pulaia. pupuhwaia (pupwaia, pupuwaia)=re-
pulras=no jugado; que no juega; sin ju- bosar; afluir; manar; estar en eferves-
gar. cencia; fermentar; correr a chorro; i-
pump=bomba. nundarse.
pump munaia=bombear. pupuhwaika (pupwaika, pupuwaika)=
pun (spun, ispan, ispun)=cuchara. parte por donde se rebosa o fluye una
punil=embudo. cosa.
puns=esponja; ponche (bebida). pupuhwaikas (pupwaikas, pupuwai-
punsin=pipa (medida de líquido). kas=incapaz de rebosar o fluir.
puntara (punu o punu tara)=guanába- pupuhwaikira (pupwaikira, pupuwai-
396

kira)=capaz de rebosar o fluir. pura pali ra=en lo más alto.


pupunhkaia (pupungkaia)=hacer o for- pura paskaia=amontonar.
marse ronchas. pura prakaia=aumentar; cubrir; agre-
pupunhwaia=salir ronchas. gar; adicionar; multiplicar.
puput (puputni)=gris; plomo; mancha- “pura sabaika”=sobremesa; postre
do; crema; parduzco; cano. (dicho popular).
puputka=el moho; mancha gris que se pura sasunra=el que reza; el que ora;
forma en la superficie de algunos el orador.
cuerpos. pura sunaia=orar; rezar; rogar; asistir
Puputka alkisa.=Tiene moho. al culto.
puputkaia=hacer gris una cosa. pura sunikira=rogativo; rogativamen-
puputnika=la parte gris, moho. te.
puputnira=gris; muy gris. pura sunra=modo y acción de pura
puputwaia=volverse gris; encanecer. sunaia; oración; la liturgia.
puputwra (puputra)=modo y acción de pura tani ra=encima de; sobre.
ponerse gris; que se pone gris o canoso. pura tânka=el conocimiento superfi-
pura=encima; sobre; arriba; alto; eleva- cial.
do; superficie; la parte alta; parte de a- pura winaia=gritar; tener el trabajo
rriba o encima; demás; más. de capataz; hacer burla a alguien.
pura aimakaia=ser superior de; domi- pura winaika=el capataz; la autori-
nar; reinar. dad.
pura ba=el cielo; firmamento. pura witska=mal provocado por los
“pura baikaia”=descubrir a alguien espíritus menores del aire.
de manera inesperada; agarrar a al- purak=por arriba; por encima; superfi-
guien “con la mano en la masa”. cial; por lo alto; por encima de; por la
pura bika=cobija o colcha; frazada; la superficie,
cubierta. purak aisaia=tratar ligeramente.
pura bikaia=tapar; cubrir; cobijar. puramaira=el sonzapote; nombre de un
pura bikaika=abrigo; cobija; tapa; cu- árbol y su fruta (planta medicinal): u-
bierta. sada para fortalecimiento de la sangre
pura bita=tapa. y tratamiento de la diarrea.
pura kaikaia=supervisar; inspeccio- Puramaira (Pura Mâira)=nombre de u-
nar; revisar. na comunidad en el sector oeste de
pura kakaira=supervisor; inspector. Wangki Awala (Río Coco).
pura kingka=emperador; rey. pura mata (puramata)=por; en lugar
Pura Kingka=Rey de reyes; Rey So- de.
berano; Dios. puran=de poca profundidad; sin profun-
pura laya=agua de lluvia. didad.
pura luaia=vencer; dominar; derrotar; purara=encima (de); más; arriba (de);
sobresalir. en lo alto; sobre (F.P.E.: purira; puram-
pura mana=precio de un rescate; lo ra; ai purara).
que se paga por cualquier cosa. purara aibapaia=pagar más que el
pura mata (puramata) inaia=llorar precio o que el sueldo.
por. purara kahbaia=poner encima.
pura miskaia=ocultar algún delito. purara praki aisaia=agregar a lo que
397

se acaba de hablar. tus y otros malestares.


purara pali=altísimo; en lo alto; muy pusas=sin pulmón.
alto y elevado. pusbaia=susurrar; cuchichear.
purara ulaia=encaramarse; subirse. pusbi=cuchicheo; susurro.
kasbrika purara=el cielo; en el cielo; pusbi aisaia=susurrar; cuchichear; ha-
el firmamento. blar en voz baja.
pura yapti=el muñeco que usaban en pusbi aisasara=murmurador; el que
el sihkru (sihkro) los sukias. cuchichea.
purbaia=enrollar (papel, algodón, taba- pusi (pûs)=gato.
co, etc.); hacer girar; agitar; hilar. pusi=mi pulmón.
purbaika=palillo para hilar o remover. pusik=por mi pulmón.
Purgatori=Purgatorio. pusira=con todo y los pulmones; que
purka (purika)=más. tiene pulmón.
purka=altura; altitud; elevación; enci- puskaia=hincharse; inflamarse; inflarse;
ma; la parte de arriba; parte alta. fermentar (la masa).
purkak=por el alto; por encima o la su- puskaika=parte por donde se hincha una
perficie de. cosa; lo que causa hinchazón.
purkara=encima (de); además; sobre; puskaikas (puskankas)=incapaz de hin-
más alto; más de; más que; sobre to- charse.
do. puski=algo hinchado.
purkas=que no tiene parte de arriba. puskan=hinchado; inflamado.
purkbaia=hacer un sonido brusco con brit (bret) puskan saika=levadura.
los labios. puskan saika=remedio para la hincha-
purkika=algo más que. zón.
purkikara (purkika ra)=un tanto más puskra=modo y acción de puskaia; que
que. es hinchado.
purman=el pobre. puskras=no hinchado; sin inflamarse.
purmaya (purwaya, git)=trompo. puspusa (puspusia)=velludo; lanudo.
purwaia=enrollarse. puswa (kuswa)=angosto (algún paso).
pûs (pusi)=gato (F.P.E.: pûski; pûskam; puswaia=vadear, andar por el agua.
ai pûska). puswi luaia=pasar a pie por algún es-
pûs wail=gato de monte. tanque o arroyo; vadear.
pûs=bocón (insecto pequeño); especie puswra (pusra)=modo y acción de pus-
de jején. waia.
pusa=pulmón; bofe (F.P.E.: pusi; pusam; putbaia (prutbaia)=hacer ovillo.
ai pusa). put kauhaia=caerse de arriba.
bîp pusa=pulmón (bofe) de la vaca. putipulaya=la violeta negra.
pusa lâwaia (sukwaia)=tener tubercu- putisa=el jarro (sumi).
losis. pûtka=sede; asiento.
pusa siknis (sikniska)=tuberculosis. putmaya=especie de paloma (palomi-
pusak=por el pulmón. lla).
pusal=la codorniz. putrung (putrong, putrus)=niño pan-
pusal pata=capirote blanco (planta zón (barrigudo); animal pequeño y ba-
medicinal): buena para tratar enfer- rrigudo.
medades causadas por malos espíri- putrus=especie de banano.
398

rait aihwa=verdadero; muy cierto.


raiti=tumba; cementerio; panteón; cam-
posanto, sepulcro (F.P.E.: raitki, raitiki;
R raitkam, raitikam; ai raitka, ai raitika).
ra=se agrega al fin de las palabras; pos- Raiti=nombre de una comunidad en el
positivo separable que denota: a, en, sector oeste (los raudales), a orillas del
sobre, al, encima de. Río Coco (Wangki Awala).
Yang utla ra auna.=Yo voy a la casa. raiti baikaia (daukaia, salhkaia)=ca-
rabits=lî dipasta (mukan). var el hoyo para enterrar.
rahia=diente molar; muela. raiti lal=la cabecera del sepulcro.
rahiak=por la muela. raiti singbaia=exhumar.
rahkaia=asentar; asolar o bajar un líqui- raiti wina buaia=levantarse de la tum-
do. ba; resucitar de entre los muertos.
rahra=especie de zarza; la mala yerba raiti wina buan lilka ra watauki ka-
espinosa; rangallo (planta medicinal): ia=andar como una persona revivida.
buena para tratar infecciones internas raitik=por el cementerio.
en el cuerpo. raitka=la verdad; lo cierto.
rahrak=que se ve claro. raitka lâka=derecho.
rahti=la jaiba; cangrejo de agua salada raitkas=que no tiene tumba; sin verdad;
(F.P.E.: rahtki, raihtka; rahtkam, sin derecho.
ramhtka; ai rahtka). raitikira=que tiene panteón.
rahwa (rauha, rawa)=lora; cotorra. raitkira=verdadero; que tiene derecho.
rahwa=se dice del coco medio seco. rak (wrak)=tucán.
rahwa taya=color verde olivo. rakaia=curar; sanar; aliviar; avivar; re-
rahwaia=asentarse (un líquido); bajar novar; despertar; resucitar; vivificar.
(el río); asolar; posar; asentarse las iki rakaia=golpear salvajemente a al-
migajas, partículas o el polvo en un guien; sojuzgar; tratar muy mal a al-
líquido contenido en un vaso o cual- guien.
quier cosa. rakaika=lo que logra curar alguna en-
rahwanka=la bajada del río, el arroyo, fermedad; lo que sirve para sanar, cu-
etc. rar o aliviar; la medicina; remedio;
rahwra (rahra)=modo y acción de ra- despertador.
hwaia. rakaikas (rakankas)=incurable; que no
raibaia=plegar suita. se puede despertar.
raihka=const. de rahia; muelas. rakaikira (rakankira)=curable; que se
raihkaya=muelas, diente molar. puede despertar.
râira (rayira)=de manera viva; vivo; to- rakanka=alivio; curación.
mado o agarrado vivo. rakbus=raks.
raipil=rifle. rakra=modo y acción de rakaia.
rais (puhkrus)=arroz. rakras=sin curar; no curado; no desper-
rais mangkaia=sembrar arroz. tado.
rais=la labor de tablones con que se aca- râks=cúrelo; alívielo (de rakaia).
ba una embarcación, haciéndola más raks (rakbus)=fusil, escopeta; arma de
profunda. fuego.
rait=verdad; derecho. raks auhbaia=cargar la escopeta.
399

raks kahbaia=apuntar el arma. rangbra (ranhbra)=modo y acción de


raks kiama=la llave del arma. rangbaia.
raks kiama krikaia=amartillar un fu- rangbras (ranhbras)=que no murmura.
sil. rangka=dorso, revés (de una página, te-
raks lalulkra=tirador experto (de arma la, etc.).
de fuego). Baha tuktika waitna prâk rangka ra
raks lulkaia=tirar; disparar arma de di-
fuego. maia lihkisa.=A ese niño le gusta po-
raks mahbra=bala; tiro de fusil. nerse la camisa al revés.
raks papaskra=armero; reparador de rangni=las raíces (de los árboles) alre-
arma de fuego. dedor del tronco en forma de macho-
raks sutki=escopeta de dos cañones. nes (comp. wangni); raíces o gambas
raks tara=cañón. saliendo de algunos árboles.
rakskas=sin arma; que no tiene escope- rangwangni=gamba o raíz saliente de
ta. algunos árboles.
ram=dar. ranhwa=aglomeración de personas en
rami=los dibujos pintados en la piel; ta- un solo lugar (también se refiere a ani-
tuaje. males).
rami dusa=especie de helecho arbores- rans=rancho; choza; cabaña.
cente; golondrina (planta medicinal): rap=balsa.
usada como diurético y para tratar las rapaia (rapwaia)=divisar; venir e irse
infecciones de las vías urinarias; le- rápidamente; centellar; alumbrar (co-
cherita. mo la luciérnaga); destellar; titilar.
ramrat=banqueta; cargador. rapia (wrapia)=tío (hermano del padre
ramung=especie de árbol con madera de uno); el padrastro (F.P.E.: rapiki; ra-
dura y savia agradable. pikam; ai rapika).
rang=injusto; incorrecto; poco satisfac- rapika (wrapika)=const. de rapia
torio; fraudulento; mal; erróneo. (wrapia): el tío de.
rang=el olor que se siente a veces al rapra=modo y acción de rapaia.
preparar carne de tortuga. rarakra=el que cura; doctor; curandero.
rangbaia (ranhbaia)=estar descontento; rarangbra (raranhbra)=murmurador;
querellarse; murmurar; quejarse el que se queja.
(wrangbaia). rarapra=que destella.
rangbaika (ranhbaika)=lo que causa raraskra=el que arrastra.
murmullo o murmuraciones. raraswra (rarasra)=el que se arrastra.
rangbaikas (ranhbaikas, ranhban- raratwra (raratra)=que se suaviza y
kas)=que no causa murmullo o mur- pudre fácilmente.
muraciones. rarawra=que despierta; que se cura.
rangbaikira (ranhbaikira, ranhban- rarungkra=el que hunde o hace hundir.
kira)=capaz de murmurar; que causa -ras=sufijo que denota negación, oposi-
murmullo o murmuraciones. ción, sin, no.
rangbanka (ranhbanka)=murmura- Mairin ba balras.=La mujer no viene
ción; acción y efecto de rangbaia. (vino).
rangbi (ranhbi) aisaia=hablar murmu- rasan=ración.
rando. rasanka=const. de rasan.
400

rasankas=que no tiene ración. cerse pasta; coagularse.


raskaia=arrastrar; halar; tirar (hacia sí); ratwra (ratra)=modo y acción de ra-
remolcar. twaia.
raskaika=lo que se ocupa para arrastrar; rau=huérfano; solitario; orfandad.
arrastradero; lo que sirve para halar u- rauka=hígado de pez; coronilla; la planta
na cosa. del pie.
raskaikas (raskankas)=incapaz de ser rauka=hermano que tiene un hermano
arrastrado. muerto.
raskaikira (raskankira)=capaz de ser rauka=const. de rau: el huérfano de.
arrastrado. raukas=la manteca (de ciertos anima-
raskal=pícaro; bribón; expresión vulgar les).
para ofender a alguien. raukasaura (rauka saura)=el huérfano
raskanka=arrastramiento. que ya no tiene hermanos.
raskaya=el estrecho de tierra entre dos raukbaia=rechinar (como las muelas).
cuerpos de agua por donde arrastran raun=redondo.
las embarcaciones. raun lakaia=dar vueltas.
raskra=modo y acción de raskaia. raun tawaia=darse vueltas.
raskras=no arrastrado. raunka=redondez.
raspupu (okoko)=especie de cuclillo. rausasauhkra (rau sasauhkra)=el que
raswaia=arrastrarse; caminar arrastran- maltrata; el atormentador.
do el pie, menguar; irse acabando. rausauhkaia (rau sauhkaia)=atormen-
raswaika=parte por donde se arrastra u- tar; maltratar; hacer sufrir; injuriar;
na cosa. perseguir.
raswaikas (raswankas)=que no puede rausauhkanka (rau sauhkanka)=la
arrastrarse. persecución; el maltrato.
raswaikira (raswankira)=que puede a- rawa=especie de palma enana.
rrastrarse. rawa pata=especie de árbol con flores
raswanka=arrastramiento. azules.
raswikira=de un modo arrastrado. rawaia=curarse; mejorarse; sanar(se); a-
raswra (rasra)=modo y acción de ra- liviarse; despertarse; revivir; recobrar
swaia. la salud o el aliento; avivarse; aliviar-
raswras (rasras)=no arrastrado; sin a- se de alguna enfermedad.
rrastrarse. “prui rawaia”=expresión popular para
ratka (rahtka)=órgano del sexo femeni- decir que alguien hizo un trabajo
no; las labias pudenti; la vagina. muy pesado.
ratka (rahtka) twisa=el clítoris. rawaika=remedio; parte por donde se
ratkaia (ratbaia)=mojar; suavizar; ma- cura.
chucar (los alimentos al prepararse); rawaikas (rawankas)=incurable.
pudrir. rawaikira (rawankira)=curable.
ratni (wratni)=mojado; podrido; medio rawanka=acción y efecto de rawaia;
podrido; espeso. curación.
rat takaia=empaparse; mojarse en exce- râwka=la garganta del pie.
so. rawka=al mejorarse (de rawaia).
ratwaia=mojarse, empaparse; ponerse rawka=la parte suave del cráneo de los
muy suave (cociendo); pudrirse; ha- infantes; la fontanela.
401

rawka=la fosa natural en el llano, pro- ridi (redi) takaia=prepararse; alistar-


funda y sin fondo seguro. se; hacer preparativos.
rawra=modo y acción de rawaia. ridika (redika)=calidad de listo.
rawras=no despierto; sin despertarse; no ridimik (ridi mik)=ya cosido; ya listo o
curado. preparado para ser usado (adaptación
raya=vivo; nuevo; crudo; fresco; moder- del inglés).
no; despierto; cuerdo; recién; alerta. rih (rihka, wrih)=calentura; fiebre; ma-
raya balan=recién venido. laria; paludismo.
raya ban kaia=vivir para siempre; e- rih (wrih) ai daukisa=tengo fiebre
ternamente. (calentura).
raya ban kaia lâka=la vida eterna; la rih (wrih) saika=remedio para la ca-
eternidad. lentura.
diara raya=cosa(s) nueva(s). rihka (urihka)=const. de rih: la calen-
kwala raya=ropa o vestido nuevo. tura de.
plun raya=comida mal cocida y cru- rik (rek)=rastrillo.
da; nueva clase de comida. rik (rek) aubaia=rastrillar.
raya kaia=estar despierto; estar vivo; rikaya=el pichete; lagartija pequeña del
vivir. género de la certa veridis.
raya nani=los vivos. rikia tara=el chiquirín (chicharra gran-
raya pali=nuevecito. de).
raya sa=está despierto o vivo. rikisbaia=desordenar; alborotar.
stail raya=estilo nuevo o moderno. rikiswaia=desordenarse; alborotarse.
wîna raya=carne cruda o fresca. ril (rel)=riel.
Raya Pura=nombre de una comunidad riling (reling)=barandilla.
a orillas del Río Coco, ubicado cerca ringbaia (rinhbaia)=bogar con energía;
de Kiwas Tara y Auhya Pura. tocar; tañer; repicar; hacer sonido de
raya (wraya)=esquina; rincón; curva; golpes.
vuelta del río. ringbut (rinhbut)=barrigudo; algo abul-
raya (wraya) walpaya=piedra angu- tado.
lar. ringwaia (rinhwaia)=sonar; tumbar; re-
rayaka=vida; curso de la vida. sonar.
rayakas=sin vida; exánime. rins=llave inglesa; destornillador.
rayakira=vivo; animado; viviente. rins munaia=enjuagar (trastes).
rayapisa=sandía; melón. rinsi=la gallina crespa.
relrod (rilrud)=ferrocarril. rip=ola.
rîa (wiria)=poco; algo; una cantidad pe- rip bukan (takan)=está bravo el río,
queña. el mar, etc.
ribaia (rihbaia)=tronar a lo lejos. rip kriwisa=se baten las olas.
riban=cinta. rip nina=las olas en fila.
ribrabra (riprapra)=especie de pez ja- rip tisbi bukaia=sacudir una embar-
lea. cación las olas.
ridi (redi)=listo. ripkas=sin olas; tranquilo.
ridi (redi) daukaia=alistar; preparar. ripkira=ondulado; de mucho oleaje.
ridi (redi) kaia=estar listo o prepara- riprapra (riprahpra, liprapra)=san-
do. guijuela.
402

riruk=especie de planta parecida al plá- nerado; acaudalado.


tano con flores escarlatas. ru=la ruda; flecha.
rîs (res)=carrera; corrida. rûa=órgano del sexo femenino.
rîs (res) mangkaia (munaia)=correr; rûa prawaia=yacer muerto; arruinado.
competir en una carrera. “rûa mâka dabaia”=morir de manera
ris (res, rest)=descanso. desgraciada (expresión de ofensa).
ris (res, rest) briaia=descansar. ruhmaia (rungkaia)=hundirse; sumirse;
ris (res, rest) yaia=dar descanso. irse a pique.
ris (res, rest) yua=día de descanso. ruhmaika=plomada; parte por donde se
risar=navaja de afeitar. hunde.
risar mangkaia=rasurar; afeitar. ruhmaikas=no hundible.
risida=la flor reseda. ruhmaikira=hundible.
risik munaia=batir, revolver o rebuscar ruhmanka=hundimiento.
algo muchas veces. ruk (rog)=tunante; corrompido; pícaro;
riskaia=erizar. travieso; juguetón (rug).
riskas (reskas, restkas)=sin descanso; ruk (rog) lâka=fornicación; inmorali-
inquieto; intranquilo. dad; adulterio; impudición.
riskira (reskira, restkira)=que tiene ruk (rog) mairin=ramera; prostituta.
descanso. ruk (rog) takaia=fornicar; hacer el a-
riskra=modo y acción de riskaia. mor; travesear.
risku=chocoyo; periquito verde. rukkira (rogkira)=malvado; tunante;
risku pata=especie de arbusto con ho- lascivo; adúltero(a); prostituto(a).
jas aromáticas y frutitas abundantes rukruk=pez roncador.
(wayasika); planta medicinal: buena rukunka (rokunka, ronka)=las hojas
para aliviar granos en la piel. secas de la chata, etc.
rispik (respek)=respeto. rul=metro; regla.
rispik (respek) briaia=tener respeto; rul munaia=gobernar; guiar.
respetar. rum=cuarto; aposento.
rispik (respek) lâka=respeto. rum=ron; guaro; licor; aguardiente.
rispik (respek) munaia=respetar. rumatis (reumatis)=reumatismo.
risris=dícese de la gallina de plumas eri- rumatiskira (reumatiskira)=reumático.
zadas; erizado. rumatutu (rimatutu)=especie de pájaro
riswaia=erizarse; ponerse erizado, flaco ojudo, color café y dorado.
o arrugado. rungkaia (runhkaia)=hundir; sumergir;
riswra (risra)=modo y acción de riswa- sumir; echar a pique.
ia; erizo. rungkaika (runhkaika)=lo que sirve
ritia=la chicharra. para hundir.
ritititia=el matacocos; escarabajo negro. rungkaikas (runhkaikas)=que no se
ritrit=especie de grillo. puede hundir.
rits (rich)=rico; adinerado. rungkaikira (runhkaikira)=hundible.
rits (rich) lâka=riqueza. rungkanka (runhkanka)=hundimiento.
ritska (richka)=riqueza; la parte rica. rungkra (runhkra)=modo y acción de
ritskas (richkas)=que no tiene riqueza; rungkaia (runhkaia).
sin la parte rica. rungkras (runhkras)=no hundido; sin
ritskira (richkira)=rico; ricamente; adi- hundir.
403

rung rung=que se hunde con facilidad. herir.


rung rung awaia=ir flotando debajo sabaika=lo que sirve para pegar o cla-
de la superficie del agua. var.
rungwaia (runhwaia)=sumergirse; hun- sabaikas (sabankas)=que no se puede
dirse; irse a pique; sumirse; quedarse pegar o clavar.
agobiado. sabaikira (sabankira)=que se puede
rungwaika (runhwaika)=lo que sirve pegar o clavar.
para hundirse. sabanka=pinchazo, clavada; acción y e-
rungwaikas (runhwaikas)=no hundi- fecto de sabaia.
ble. sabat=el día de descanso.
rungwaikira (runhwaikira)=hundible. sabi=clavando (de sabaia).
rungwanka (runhwanka)=hundimien- sâbi=secretamente; a escondidas; quieto;
to. callado; sin que se dé cuenta.
rungwra, rungra (runhwra, runhra)- sabra=modo de sabaia.
modo y acción de rungwaia (runh- sabras=no clavado; sin pegar.
waia). sabu=nombre de un árbol.
rungwras, rungras (runhwras, runh- sadik=toronja.
ras)=no hundido; sin hundirse. sadil (satil)=albarda; montura.
rup (rop)=mecate; lazo. sadil (satil) mangkaia=ensillar.
rurungka (rorongka)=la vena seca de ¡sah!=así se grita para que se aleje una
la chata, etc. vaca.
ruskika, roskika (urus, uruskika)=mo- saharu (sahru)=cerceta (ave).
no; mico. sahkal=kerosine (planta medicinal): ú-
rustubuk=el papalomoyo; especie de je- til para tratamiento de la mazamorra
jén. en dedos de los pies.
rusut (rusud, rosud)=el árbol granadi- (pauni)=árbol de querosín.
llo; palo de rosa. (pihni)=especie de palo parecido al
rutkaia=ratkaia. santamaría (se come el fruto).
rutkira (rut kira) daikaia=arrancar algo sahnak=nombre de un árbol.
con todo y raíz. sahrak=srahrak.
rutwaia=respirar roncando; hacer un so- sahsa=el junco; sitio donde abunda el
nido ronco; roncar; estar pegajoso, lo- junco; lugar pantanoso; fangal.
doso. sahsa bîla=tal ciénaga amplia.
rutwanka=respiración roncando. Sahsa=comunidad ubicada al oeste de
Sumu Bîla, usada como asentamiento de
S las personas evacuadas del Río Coco en
sa=es, son (3ª. persona singular y plural la década de los ‘80.
de kaia en indicativo). sahsi (sasi)=triste; serio; terco; malhu-
sâ=sierra; serrucho. morado.
sâ baikaia=serruchar; rajar con serru- sahsika=const. de sahsa.
cho. sahsikira (sahsakira)=que tiene panta-
saba=el cedro macho (swa). no.
sabaia=clavar; calar; punzar; pinchar; sahsing (sarsing)=guapote (pez).
pegar o herir con arma o una cosa sahwaia=criar; reproducirse; producir;
puntiaguda; arponear; dar puñaladas; multiplicar(se); aumentar(se); propa-
404

gar(se); hacer copiosa, abundante o sait=lado; costado.


numerosa una cosa. saiwa=especie de molusco.
sahwaika=lo que sirve para criar. saiwaia=anochecer; oscurecerse; poner-
sahwaikas (sahwankas)=que no se pue- se negruzco; negrear.
de criar, producir, aumentar o multi- saiwan=el oscurecer; el crepúsculo; el a-
plicar. nochecer; nochecita.
sahwaikira (sahwankira)=que se puede saiwan=maduro; ya madurándose.
criar, producir, etc. saiwan kiaya=especie de acacia de la
sahwanka=acción y efecto de sahwaia. sabana.
sahwra (sahra)=modo y acción de sa- saiwi iwan=ya llegó la noche.
hwaia. saiwra=mi sobrino (de sawra: tía o hi-
sahwras (sahras)=que no (se) reprodu- jos de su hermano).
ce. saiwra=modo y acción de saiwaia.
sai=trigueño; moreno; negruzco; algo saiwras=sin anochecer.
negro u oscuro. sâka=const. de sâ: el serrucho de.
saika=const. de sîka: la medicina de; la saka (ska)=nalga; piernas; perineo; in-
medicina para; mi medicina. gle; el paso (F.P.E.: saki; sakam; ai sa-
saikaia=hacer negruzco. ka).
saikas=sin remedio o medicina; irreme- saka (ska) bîla=la parte del muslo,
diable; sin levadura. próxima al perineo.
saikira=que tiene medicina; con todo y saka (ska) dusa=el hueso púbico.
el remedio. saka (ska) ilingkaia=abrir las piernas;
saikira=curandero; el que tiene o sabe dar un paso.
de medicina (yerbas). saka (ska) kumi=un paso.
sail=vela. Sakam kwâks.=Abra las piernas.
sailar (saila, sela)=marinero; persona sakahkaia (skahkaia)=adornar; ataviar;
indigna. decorar; embellecer; guarnecer.
sain=signo; señal; prodigio; rótulo. sakahkaika (skahkaika)=adorno; lo
sain munaia=firmar; hacer seña. que sirve para adornar.
sainal=cianuro. sakahkaikas (skahkaikas, sakahkan-
saini (chaini)=chino. kas)=que no se puede adornar.
saini pata (piuta pata)=sorosí (planta sakahkaikira (skahkaikira, sakah-
medicinal); pepenillo (planta medi- kankira)=que se puede adornar.
cinal): buena para la diabetes, la a- sakahkanka (skahkanka)=adornamien-
nemia, paludismo y otras enferme- to; adorno; atavío; decoración.
dades. sakahkankas (skahkankas)=no adorna-
saini rut=cuculmeca (planta medici- do.
nal): buena para tratar la anemia, au- sakahkra (skahkra)=modo y acción de
mentar la fertilidad en la mujer y pa- sakahkaia.
ra otros malestares. sakahkras (skahkras)=sin adornar; no
sainkas=que no tiene señal(es). adornado.
sainkira=que tiene signos o señales; sakahwa=skahwa.
prodigioso. sakaia=sacar; hallar; extraer; abrir; lle-
sairka=mi tristeza (de sari, sarka). var; quitar; hacer salir; deducir; omi-
saisil (saisel)=planta parecida al cacto. tir; exceptuar; excluir; producir; dar a
405

luz; parir. planta medicinal): buena para curar


atki sakaia=redimir; salvar. las paperas, hinchazones, cálculos re-
bâk sakaia=escoger; elegir; seleccio- nales y otros malestares (sakangki
nar. nawa).
kangbi sakaia=correr; expulsar; expe- sakanki (sakangki) tara=vampiro.
ler. sakaskinkra (skaskinkra)=que pela
lalah sakaia=ganar dinero; retirar o cualquier cosa.
sacar dinero. sakaupra (skaupra, sakaungpra)=es-
lulki sakaia (saki lulkaia)=arrojar de; pecie de palma cuyas hojas perduran
echar fuera. hasta 30 años cuando son usados en
mihta wina sakaia (dakbaia)=librar los techos; nombre de un árbol.
de manos o del poder de. sakawa (skahwa)=cojo; que ha perdido
wal uplika sakaia=hacer amigo con; el uso de algún miembro; el enfermi-
reconciliar. zo (kahwa).
sakaika=lo que sirve para sacar, hallar o sakbaia=extender; estirar; tender; pos-
abrir una cosa. trar.
sakaikas (sakankas)=que no se puede sakbaika=lo que sirve para extender.
sacar, hallar o abrir. sakbaikas (sakbankas)=incapaz de ser
sakaikira (sakankira)=que se puede sa- extendido o estirado.
car, hallar o abrir. sakbaikira (sakbankira)=capaz de ser
sakakahkra (skakahkra)=adornador. extendido o estirado.
sakal=sahkal. sakbanka=acción de sakbaia.
sakaldakawa (sakal dakawa)=(mito in- sakbat (malipuk)=alforja; mochila; la
dígena): el caldero en que mueren to- chuspa.
das las almas que han sido avaras. sâkbi=lejano; distante; lejos; remoto.
sakalwaia (skalwaia)=tartamudear; bal- sakbi=extendido; estirado (de sakbaia).
bucir; balbucear. sakbi kauhaia (aisakbaia)=estirarse.
sakalwi (skalwi) aisaia=tener dificultad sakbra=modo y acción de sakbaia.
en el hablar. sakbras=no extendido; no estirado.
sakaman=el excremento humano. sâki=mi serrucho (de sâ).
sakamh (skamh, skam)=algo rancio. saki=abriendo; sacando (de sakaia).
sakamni (sakamhni, skamni, skamh- saki=mi pierna.
ni)=que tiene el olor o gusto de pes- sakipa=higo silvestre.
cado; rancio; fétido; hediondo. sakbia=extenderá (de sakbaia).
sakamhnika (skamhnika, skamnika)= sâkbia=abrirá (de sakaia).
rancidez. sakipa=higo silvestre; jocote mico (una
sakamhnikas (skamhnikas, skamni- planta medicinal): utilizada para tratar
kas)=que no tiene fetidez o rancidez. las diarreas con sangre.
sakamhnira (skamhnira, skamnira)= saklit=chocolate.
rancioso. Sakling=nombre de una comunidad a ori-
sakanka=acción de sakaia. llas del Río Coco, ubicada entre Klar y
sâkanki=el sacar a mí (de sakaia). Uhri.
sakanki (sakangki, sakanski, skanki, sâkma=abrirás (de sakaia).
skanski)=murciélago. sakma=extenderás (de sakbaia).
sakanki snawa=ala de murciélago (una sâkpi=abramos (de sakaia).
406

sakpi=extendamos (de sakbaia). sal dingkaia=traer y meter bien.


sakra=modo y acción de sakaia. Sal maikamna.=Se lo voy a traer sin
sakrament=sacramento. falta.
sakras=no sacado; sin abrir. salhkaia (salkaia)=cavar; excavar; es-
sakripais (sakrifais)=sacrificio. carbar; perforar.
sakripais (sakrifais) daukaia=sacrifi- salhkaika (salkaika)=instrumento para
car; hacer sacrificio. cavar o excavar; azadón; excavador.
sakripais (sakrifais) takaia=sacrifi- salhkaikas (salkaikas)=incapaz de ser
carse. cavado o excavado.
sakristang=sacristán; acólito; monagui- salhkaikira (salkaikira, salhkankira)=
llo. capaz de ser cavado o excavado.
sâks=abra usted (de sakaia). salhkra (salkra)=modo y acción de
saks=extienda usted (de sakbaia). salhkaia (salkaia).
saks=calcetines. salhkras (salkras)=no cavado; que no
sak sak munaia=hacer(lo) ligero. excava; sin perforar.
saku=saco; costal. ¡salit!=estupendo; excelente; buenísimo;
sâkuna=estoy por abrir; voy a sacar (de tremendo; muy bueno; muy bien (di-
sakaia). cho popular).
sakuna=pero; mas; sin embargo. sâlkas=insípido; sin sal.
ban sakuna=aunque; no obstante. salm (sam, salmo)=salmo (de la biblia).
sakwaia=estirarse; postrarse. salon (salong)=salón.
sakwani=sucio; impuro; inmundo; obs- samaia=morder; masticar; picar; pelliz-
ceno; suciedad; engomado; con ma- car; mordiscar; mascar; pinchar; com-
lestar. primir; acuñar; prensar; pegarse.
biara ba bui sakwani alkisa=por el kapak samaia=morder de un solo;
embarazo se siente mal. morder; prensar bien.
sakwani=lo que hablan del que está au- samaika=cosa que sirve para morder.
sente. samaikas (samankas)=que no se puede
sakwanika (sakwanka, sakwania)=im- morder.
pureza; porquería; suciedad; obsceni- samaikira (samankira)=que se puede
dad; inmundicia; la parte sucia. morder.
sakwanikas=limpio; puro; casto. samanka=mordedura; mascadura; pi-
sakwanira (sakwanikira, sakwanki- quete.
ra)=impuro y sucio. samika(m)=el remedio para usted (de
sakwra (sakra)=modo y acción de sa- sîka).
kwaia. samil=aserradero.
sâl=sal. sampa=el espíritu del que ha muerto
sâl daukaia=salar. ya hace mucho tiempo.
sâl dingkaia=salar. sampapa=mariposa grande; la polilla
sâl dingkan=salado. grande.
sâl mangkaia=sazonar con sal la co- samra=modo y acción de samaia.
mida. samras=no mordido.
sal=da énfasis al verbo con que va: ya, samu=el palo leche amarilla; laurel; una
sin falta. planta medicinal: buena para curar la
Sal aik.=Tráigamelo ya. hemorragia vaginal y otras enferme-
407

dades. utilizada para infecciones en la piel y


sanati=zanate (kî daiwra). otros malestares (kuhlang).
sandal (sandal sûska)=sandalia; caite. sani=finado; difunto (comp. prahki).
sandi (sande)=domingo. sanil=canal.
sang (sanh)=transparente; verdoso; ver- sanilpia (wapwapia)=cuasia (planta
duzco; azulado; azulino; algo verde o medicinal): buena para aliviar dolores
azul. del estómago, calentura y varias en-
sanglang=hambre; la languidez; la fla- fermedades más.
queza que resulta del hambre aguda; sânka=const. de sâni.
delgado; sutil; débil; enfermizo; ham- sans (chans)=oportunidad; chance; oca-
briento; muerto de hambre; nombre de sión.
un árbol y de un pez. sâp=quedito; callado; quieto; en calma;
sanglang iwaia=padecer hambre; e- tranquilo; silencio; silencioso.
xistir una hambruna. sâp kaia=guardar silencio.
plun sanglang=muerto de hambre. sâp lâka=el reposo; el silencio.
sangni=verde; azul; transparente; claro; sâp pali=silenciosamente.
translúcido; diluído; ralo; azul verde sâp takaia=aquietarse; quedarse en si-
claro. lencio.
sangni daukaia=verdear; azular. ¡sâp!=¡silencio!
sangni takaia=ponerse verde o azul. sâp bas=cállese; no hable; guarde si-
Sangni Laya=comunidad perteneciente al lencio.
municipio de Bilwi, ubicada al sur de sap=tienda.
Wiwas. sapa (saba)=sea que; dado que; en caso
sangnika=verdura; verdor; la parte azul que.
o verde. sapaia=palpar; acariciar; sentir; experi-
sangnikas=que no tiene verdor. mentar sensaciones.
sangnikira=que tiene mucho verdor. sapi kaikaia=manosear; tantear con las
sangnira=muy verde o azul. manos; palpar.
sangsang=el guajiniquil; nombre de un sâpkira=silencioso; silenciosamente;
árbol; ciervo o venado grande. que tiene tienda.
Sangsang (Sang Sang)=nombre de una sapra=modo de sapaia.
comunidad a orillas del Río Coco, aguas sapras=sin manosear.
abajo de Taniska (San Esquipulas). sapta (chapta)=capítulo.
sangwaia=aclararse; ponerse verde o sarap=jarabe; sirope; miel de caña.
claro; verdear; azular. sararbaia=vibrar; sacudir por detona-
sangwaika=parte por donde se verdea o ciones; causar un ruido, crujido.
pone azul una cosa. sararbanka=vibración; acción de sa-
sangwaikas (sangwankas)=incapaz de rarbaia.
ponerse verde o azul. sararwaia=detonar; retumbar; temblar
sangwaikira (sangwankira)=capaz de por detonaciones y hacer un ruido.
verdear. sarbaia=torcer.
sangwanka=acción de verdear. sardius=el sardio.
sangwra (sangra)=modo de sangwaia. sarhwaia (sarwaia)=torcer dos hilos
sâni=la majana; el majao; árbol y corte- juntos; galopar; trotar.
za de sâni; capulín (planta medicinal): sarhwanka (sarwanka)=galope; trote.
408

sarhwra, sarhra (sarwra, sarra)=modo sasakwanka=modo de calmarse.


y acción de sarhwaia (sarwaia). sasalhkra (sasalkra)=el que cava; cava-
sarhwras, sarhras (sarwras, sarras)= dor; excavador.
sin galopar. sasahwra=el que cría animales; fructífe-
sarhwi (sarwi) plapaia=trotar. ro.
sari=triste; tristeza; aflicción; lastimoso. sasamra=mordedor; mascador.
sari ai daukisa=tengo tristeza; estoy sasapra=acariciador.
triste; estoy afligido. sasar=platillo.
sari briaia=entristecerse; estar triste, sasarhwra (sasarhra)=galopador.
de duelo. sasauhkra=destructor; dañador; dañino;
sari kaia=estar triste. arruinador.
sari lâka=tristeza. sasikbra=lavador; el que lava la superfi-
sari lukaia=sentir; tener pena. cie (de sikbaia).
sari yaia (yabaia)=entristecer (a otro). sasikinkra (skaskinkra)=que pela cual-
sarikira=triste; muy triste; afligido; an- quier cosa.
gustiado; desconsolado; miserable; sasikwra (sasikra)=que cae en forma de
tristemente. llovizna.
sarima (sari mâ)=el regaliz montés; sasimra=srasrimra.
nombre de una fruta. sasingbra=agitador; el que sacude.
sari ‘man=triste; pesaroso. sasipra=cosedor; costurero(a); sastre (de
sarka=const. de sari; la tristeza; la pesa- sipaia).
dumbre (F.P.E.: sairka, sarki; sarkam; sasitwra (sasitra)=fácil de hacerse fino.
ai sarka). saslakbra=slaslakbra.
sarka paskaia=afligir; entristecer a; a- saslakwra (saslakra)=slaslakwra (slas-
graviar. lakra).
sarkam ai daukisa=lo siento por us- saslihbra=slaslihbra.
ted. saslihwra=slaslihwra.
sarkas=sin tristeza. saslilkra=slaslilkra.
sarkira=que es muy triste; melancólico. saslilwra=slaslilwra.
sarsa=mujer o hembra por parir. saslingbra (slaslingbra)=destructor; el
sasabra=que pega, clava o hiere. que deshace una cosa.
sasabrira (sasibrira)=miedoso; tímido; saslingwra (saslingra)=slaslingwra
temeroso. (slaslingra).
sasai (sai)=color café. saslipra=slaslipra.
sasakbaia=derrumbarse; caer sin que- sasluhkra=slasluhkra.
brarse; calmar; matar de un golpe; bo- saslukbra=slaslukbra.
tar. saslukwra (saslukra)=slaslukwra (slas-
sasakbra=modo de sasakbaia. lukra).
sasakni=la ropa lisa, sin pliegues. sasmalkra (smasmalkra)=el que ense-
sasakra=el que saca, halla o abre; el ña; educador; maestro; predicador;
descubridor (de sakaia). consejero; instructor; profesor.
Swaki Sasakra=Salvador (hablando sasmamra (smasmamra)=el que entre-
de nuestro Señor Jesucristo). teje o remienda.
sasakwaia=calmarse; caerse muerto; sasnawra=snasnawra.
morir(se). sasnihkra=snasnihkra.
409

sasnipkra=snasnipkra. sauda=un festín.


sasnipra=snasnipra. sauhka=tierra; suelo; ribera; tierra fir-
sasniwra=snasniwra. me; tierra seca; el viento del sur-este.
sasnukwra (sasnukra)=snasnukwra sauhkaia=destruir; arruinar; echar a per-
(snasnukra). der; dañar; deshacer; desbaratar; dero-
sasnunkra=snasnunkra. gar; abolir; abogar; anular; aniquilar;
sasrawra=srasrawra. demoler; devastar; asolar; corromper;
sasrikra=srasrikra. descomponer; contaminar; profanar;
sasrikbra=srasrikbra. violar (reglas establecidas); pudrir.
sasrikwra (sasrikra)=srasrikwra (sras- kupia sauhkaia=enojar a; hacer eno-
rikra). jar a alguien; causar disgusto a.
sasrimra=srasrimra. nina sauhkaia=hablar mal de alguien;
sasinwra (srasrinwra)=srinwankira. difamar.
sasripra=srasripra. sauhkaika=lo que sirve para destruir o
sasriwra=srasriwra. dañar.
sasrumhra=srasrumhra. sauhkaikas (sauhkankas)=que no se
sasrukra=srasrukra. puede destruir; indestructible.
sasrutkra=srasrutkra. sauhkaikira (sauhkankira)=destructi-
sasrutwra (sasrutra)=srasrutwra (sras- vo; destruible; destructible; corrupti-
rutra). ble; dañable.
sasubra=ordeñador. sauhkak=por tierra; por vía terrestre.
sasukwra (sasukra)=que se pudre; ma- sauhkanka=daño; mancha; destrucción;
durativo. corrupción; ruina; corrompimiento; el
sasunra=el que levanta o alza; el que re- desperdicio; descomposición.
za, ora o ruega. sauhki tikaia=destruir por completo; a-
sasutwra (sasutra)=el que queda atrás bolir; arruinar.
o que se atrasa. sauhkra=modo y acción de sauhkaia.
saswakra=swaswakra. sauhkras=no destruido o dañado.
saswakwra=swaswakwra. sauhru (sauru)=especie de bejuco me-
saswapkra=swaswapkra. dicinal con flores moradas que crece
saswapra=swaswapra. en la playa.
saswira=swasira. sauhsu (saungsu)=nombre de un árbol;
sât=clase; especie; género; estilo. el mangle negro.
baha sât=de ese estilo; de esa clase. saukal (sauhkal)=inepto; débil; inútil;
sât aihka=diferente; de otra clase. deforme; flaco; huesudo; pellejudo;
sât sât (sâtkira)=de varias clases. tullido.
upla sât wala=extranjero. saukamuk (sulkumuk)=el camote mo-
satadi (satade)=sábado. rado.
satbak (sakbat, satbas)=la bolsa; male- sauksauk=esponjoso.
ta. Saulala=comunidad a orillas del Río Co-
satil=sadil. co, aguas arriba de Waspam y al lado
sâtka=const. de sât; género; especie; este de Laimus.
clase. saumuk=semilla; simiente; casta; raza
sâtkira=muy diferente. (de los animales); grano o semilla que
saubil=lombriz de tierra. se guarda para sembrar.
410

saumuk mangkan=cultivo. parte mala.


saupam=el reumatismo; un espíritu ma- saurka dahra sakaia=confesar(se) los
lo que causa el dolor de reuma articu- pecados.
lar. saurka dahra sakanka=confesión.
saupani=una especie de árbol. saurka lâka=pecado.
Saupuka=nombre de una comunidad en saurka luha=sin pecado; inmaculado.
el sector llano del municipio de Río wan saurka sarka briaia=arrepentir-
Coco (Wangki), ubicada entre Ulwas y se; tener contrición.
Bilwas Kârma. saurkas=sin maldad; sin pecado.
saura=malo, mal; corrompido; perverso; saurkira=que tiene maldad; malicioso;
terrible; impío; feo; maligno. maligno; malvado; feo; muy feo.
diara saura uplika=el pecador. Sausa=nombre de una comunidad en el
saura ai daukisa=me siento mal. sector oeste de Wangki Awala (Río
saura aisaia=hablar mal; ultrajar; vi- Coco), ubicada aguas abajo de San Car-
tuperar. los.
saura dadaukra=pecador; maligno; saut=sur; el viento que sopla del sureste
malévolo; fornicador. en Honduras (en Nicaragua sopla del
saura daukaia=hacer lo malo; pecar; suroeste).
sentirse mal; tener relaciones ilíci- saut diwas=el viento que sopla más
tas. por el oeste que del suroeste (en Ni-
saura kaikaia=detestar; odiar; menos- caragua).
preciar. saut kati=mes de octubre.
saura kulkaia=desaprobar; condenar. saw (sau)=uno de los tres bastones, re-
saura lâka=pecado; maldad. presentando a tres grandes espíritus,
saura lukaia=pensar mal; sospechar. especialmente en la ceremonia del
saura mamunra=opresor; tirano. “sihkru”.
saura munaia=maltratar; oprimir. sawa (sawika)=la parte más delicada,
saura pali kaikaia (kulkaia)=detes- fatal o sensible del cuerpo.
tar; desdeñar. sâwa=nombre de un árbol.
saura saura (sau saura)=más o me- Sâwa=nombre de una comunidad a orillas
nos bien. del Río Coco, ubicada aguas abajo de
saura ra waia=encaminarse a la perdi- Bum.
ción. sawaia (con bîla)=decir imprecaciones;
saura takaia=ponerse mal; hacerse ma- hablar groserías, vulgaridades o mal-
lo: corromperse; arruinarse. diciones.
saura yaia=pecar; actuar mal. sawika=la boca del estómago; la parte de-
diara saura aula=viene algo malo (u- licada del cuerpo.
na desgracia). sâwra=modo y acción de sawaia.
saurakira=que es muy malo; maldito; sawra=el hijo o la hija del hermano de
perverso; impío; pecador; maligno; una mujer; sobrino; sobrina (F.P.E.:
malicioso; malévolo; miserable; perni- saiwra; sawram; ai sawra).
cioso. sebera=especie de pájaro.
saurika=saurka. sekan=segundo.
saurka=maldad; pecado; malicia; ini- selp (silp)=mismo; propio; uno mismo;
quidad; impiedad; falta; lo malo; la sí mismo; por su propio esfuerzo.
411

selp=anaquel. siakwa=coluco cerrado; tortuga pequeña


sent=santo. de agua dulce.
“setap”=entierro; funeral (tomado del siakwa kati=mes de enero.
inglés). siakwa yumuhka=“yumuh” relacio-
shepat (sepat, sepad)=pastor. nado con la tortuguita (coluco cerra-
ship (shep, sîp)=oveja. do).
ship (shep, sîp) luhpia=cordero. siakwaia (sangwaia, siangwaia)=enver-
ship (shep, sîp) marsin=pastor. decer.
ship (sip)=barco. siakwani=la culebra sabanera o chocoya
si=lo; es; lo es. (no es venenosa).
si=después. siakwani saika=(culto indígena): la de-
puli si balan=vino después de jugar. cocción de una yerba con que se ba-
si=el miedo (sîa). ña a los infantes, que por haber visto
si briaia=temer; tener miedo. una sabanera tiene diarrea.
sîa=la aversión; por miedo o temor de; siakwani yumuhka=“yumuh” relacio-
para que no (F.P.E.: sîai; sîam; ai sîa). nado con las características de la be-
sîa (sia) briaia=tener miedo de; temer; juquilla (serpiente).
repugnar; tener asco de. sialakka (sialaka)=const. de silak.
sîa ai daukisa=aborrezco; le tengo siangni (sangni)=claro (un líquido); lu-
miedo. minoso; transparente; ralo (un líqui-
man sîam ai daukisa=huyo de tí; te a- do); tenue.
borrezco. siangnika=calidad de claro, transparen-
sîa daukaia=aburrirse de una persona. te; la parte clara; la voz aguda.
sîa takaia=fastidiarse de. siangnikas=que no es claro.
sîa yaia (yabaia)=temer; tener miedo siangwaia=clarearse; ponerse clara el a-
de; tener asco de; detestar. gua; ponerse ralo lo que estaba espe-
sîa yaras=sin tener miedo de. so.
siahka=catarro; resfrío; tos; flema; mo- siapaia=sapaia.
co; bronquitis. siapia=estela; burbuja; las olas espumo-
siahka ai alkan=me resfrié; me dio sas.
catarro. siapra=modo y acción de siapaia; este-
siahka kuhbaia=toser. la; burbuja.
siahka saura=tuberculosis. siapras=que no saca burbuja.
siahkika=const. de siahka. siaprika=estela; burbuja.
siahkikira=que tiene catarro; catarroso. siapwaia=siapaia.
siauhwaia=borrarse. siarang=sirang.
siaika (siayka)=const. de siaya. siarangka=el temor de.
siaika=dedo meñique (plasnika, swas- sîas=que no tiene miedo de.
ka). siasabrira (sasabrira)=el temeroso.
siaki=vesícula. siasia=loro (completamente verde).
siakikit (siahkikit)=especie de árbol, ú- siasiangwra (siasiangra)=que clarea.
til para leña (macho de bribrit). siasiapra=que burbujea.
siakni (sangni)=verde; azul (con menos siasiauhbra=el que borra una cosa.
frecuencia). siasiauhra=fácil de borrarse.
siaksiak=la iguana tierna. siasrama=const. de sisrama.
412

siau (siauh)=todos en conjunto. sibrin ai daukisa=tengo miedo.


siau (siauh) balaia=llegar en tumulto sibrin briaia=tener temor.
o en grupo. sibrin daukaia=tener miedo.
siau (siauh) takaia=desaparecer com- sibrin dingkaia=aterrar; aterrorizar.
pletamente. sibrin lâka=temor; miedo.
siauhbaia (siaubaia)=borrar; tachar; sibrin lukaia=sentir temor; quedarse
fregar o limpiar frotando. pasmado.
siauhbanka=borradura. sibrinka=const. de sibrin.
siauhbra=modo y acción de siauhbaia. sibrinkas=sin miedo; valiente; intrépi-
siauhbras=no borrado. do.
siauhwaia (siauhaia)=borrarse. sibrinkira=tímido; temeroso; miedoso;
siauhwaika (siauhaika)=parte por donde espantoso; horroroso, temible; horri-
se borra una cosa. ble.
siauhwaikas (siauhwankas)=imborrable; sibrira=modo y acción de sibriaia (si
indeleble (siauhaikas, siahwankas). briaia).
siauhwaikira (siauhwankira)=borrable sibriras (si briras)=sin miedo, sin tener
(siauhaikira, siauhankira). miedo; que no tiene miedo.
siauhwanka (siauhanka)=borradura. sidibil=el diablo de mar; pez monstruo-
siauhwra (siauhra)=modo y acción de so legendario.
siauhwaia. sigar (sikar)=nigua.
siauhwras (siauhras)=no borrado; que no sigarit (sikarit)=cigarrillo.
se borra. sigarkira=lleno de niguas.
siaya=nombre de un arbusto. sih=nombre de un árbol y su fruta: el
siaya lupia=especie de planta medicinal: güiscoyol; coyol.
buena para controlar la presión alta. Sih=nombre de una comunidad a orillas
siaya tara=capirote (planta medicinal): del Río Coco, colindando con la comu-
utilizada para tratar la hipertensión. nidad de Urang.
sibabrira (sasabrira, sibrabrira)=co- sih=gradualmente.
barde; temeroso. sihari=especie de bambú pequeño, del-
“sibap”=palabra inventada en los últi- gado y espinoso.
mos años, para referirse a la mujer sihbaia (sibaia)=sacudir; darse un apre-
que “vende” su cuerpo (prostituta). tón de manos.
sibarin=gusano de madera. sihbra=modo de sihbaia.
sibaya=la matraca hecha de una calaba- sihbras=sin sacudir.
za. sihk (sik, sigk)=especie de pato buzo
sibriaia (si briaia)=tener miedo; temer; (de la especie mergus anser).
sentir miedo o temor; aterrarse. sihkru (sikro)=(culto indígena): la cele-
sibriaikas (si briaikas)=que no puede bración de la muerte de alguno con
tener miedo. chicha, carne y danza; levantar el al-
sibriaikira (si briaikira)=que puede te- ma del muerto; exorcismo.
ner miedo. sihkru laya=bebida fermentada de la
sibrikira (si brikira)=temerosamente; fruta de “sih” (coyol).
tímidamente. sihnak=nombre de un árbol; arpón o
sibrin=miedo; temor; pavor; terror; timi- lanza de pescar; manga larga; planta
dez; cobardía; recelo. medicinal: buena para curar la diarrea
413

con sangre. sikbaikas (sikbankas)=incapaz de lavar


sihri (sihiri)=sarna; piojillo; herpe; ec- o limpiar.
zema. sikbaikira (sikbankira)=que se puede
sihri aisa ba=las puntitas blancas de la lavar o limpiar.
sarna. sikbanka=lavadura; limpiadura; lavato-
sihsi=la caries. rio.
sik=corto por siksa; oscuro; algo negro; sîkbi=todo; del todo.
negruzco. sikbi=lavando; limpiando (de sikbaia).
sika=seguro que es, está, son, están, soy, sikbra=modo y acción de sikbaia.
etc. sikbras=no lavado; sin limpiar.
baha sika waitnika=ese es el hombre. sikia=aguacate (F.P.E.: sikiki; sikikam;
sîka=medicina; remedio; medicamento; ai sikika).
tinte; droga; lombriz de tierra; cual- sikia wahia=hoja de aguacate (planta
quier reactivo (F.P.E.: saika, sikiki; sai- medicinal): espasmódico, para el pe-
kam, samika; ai saika). ríodo de menstruación (evitar el de-
sîka dakakaia=dar remedio. sorden menstrual); también para tra-
sîka daukaia=medicinar; hacer medi- tar la diarrea, tos y otros malestares.
cinal alguna cosa. sikibrantu (skibrantu, kibrantu)=es-
sîka dawan(ka)=el que conoce el tra- pecie de pájaro.
tamiento de alguna enfermedad. sikibrat=la alondra de los prados.
sîka diaia=tomar remedio. sikika=const. de sikia.
sîka dingkaia=el baño sudatorio; tra- sikinglas=el granujo.
tamiento indígena en que siempre sikinkaia (sikingkaia, skinkaia, sking-
se ocupan las yerbas medicinales. kaia, skinskaia)=pelar (los dientes).
sîka mâka kîa painkira=la mirra. napa sikinkaia (sikingkaia, skinka-
sîka munaia=hechizar; hacer malefi- ia, skingkaia)=pelar los dientes.
cio. sikinkanka (sikingkanka, skinkanka,
sîka saura=el veneno. skingkanka)=peladura.
tasba (unta) saika=las yerbas medici- sikinkra (sikingkra, skinkra, sking-
nales. kra)=modo y acción de sikinkaia.
sikakaira=la yerba albahaca; cilantro; sikinwaia (sikingwaia, skinwaia,
clase de planta aromática. skingwaia)=pelarse.
sikakaira wahia=hoja de culantro sikinwanka (sikingwanka, skinwanka,
(planta medicinal): sirve para aliviar skingwanka)=peladura.
la sordera, el dolor de oído, dolor de sikinwra, sikinra (skinwra, skinra)=
cabeza, dolor estomacal y muchas modo y acción de sikinwaia.
enfermedades más. sikirin=chicharra.
sîka purara=especie de yerba curativa, sikiski (kîski)=zorra cola pelada; zorro.
con flores violadas. sikiski kiakwani (kiaykira)=el erizo.
sikatara (sîka tara)=el arbusto casco de sikiski lâka=el robar de noche.
vaca. sikiski dusa (tilba arbaika, pankal-
sikbaia=lavar; limpiar; enjuagar; fregar kal)=especie de árbol con madera a-
platos. marilla.
sikbaika=lavadero; lavatorio; lavador; sikitbaia (skitbaia, kitsbaia)=armar el
lo que sirve para lavar o limpiar. techo, la casa; tender.
414

sikitbaika (skitbaika)=los palos que se en el sector oeste (los raudales) de


ocupan para levantar el techado. Wangki Awala (Río Coco), ubicada a
sikitbanka (skitbanka)=armadura de orillas del mismo y abajo de Raiti.
techo. sik sik inaia=jadear.
sikitsikit (sikit sikit)=el platanillo (una siksika=negrura; la parte negra.
planta medicinal): buena para el trata- siksika=const. de siksa: el banano de.
miento de sangrado y flujos vaginales. siksirit (siksira)=negro (término despre-
sikla=especie de pájaro pequeño de paso ciativo); de color muy negro.
(migratorio); pájaro saltón. sikuku=nombre de un pez; el pez diente
sikla kati=mes del pájaro bolsero; a- de mico.
gosto (comp. wîs sirpi). sikuku taya=el género color gris mati-
siklala=sikla. zado.
sikli=cerceta; el pato piche o chancho. sikuntra=nombre de una planta con flo-
siknis=enfermedad; enfermo. res en forma de campana y frutitas
siknis ai daukisa=estoy enfermo. grandes.
siknis daukaia (takaia)=enfermarse. sikuntra=una planta que huele a menta.
kati (mairin) sikniska=la menstrua- sikwaia=brisar; lloviznar.
ción (comp. ingni). lî sikwisa=está lloviznando.
siknis upla (upla siknis)=persona en- sikwanka=acción de sikwaia.
ferma. sikwas (sipawas)=creolina.
sikniska=const. de siknis: la enferme- sikwra (sikra)=modo y acción de si-
dad de. kwaia.
(upla ra) lui sikniska=enfermedad sikwras (sikras)=que no llovizna.
contagiosa. sîl=sello.
sikniskas=no enfermo (enfermizo). sîl=la viga.
sikniskira=enfermizo; enfermo. sila=nombre (especie) de un árbol de la
sikra (sigra)=guayaba (planta medici- especie de palmera; especie de palillo
nal): buena para curar la diarrea, vó- usado por los cesteros; el coyol (pal-
mito y otros malestares (F.P.E.: sigriki; ma; sila dusa).
sigrikam; ai sigrika. silak=aguja, clavo; el hierro; acero; la
sikrika=const. de sikra. barra; los grillos; la cárcel (F.P.E.: si-
sikrikira (sigrikira)=guayabal; que tie- lakki, siailaka, sailaka; silakkam,
ne muchas guayabas. siamlaka; ai sialakka, ai silakka).
siksa=negro, oscuro (F.P.E.: siksiki; sik- silak kakma=las tenazas.
sikam; ai siksika). silak kauhbaia=pasar el hilo por el o-
siksa=banano; guineo (F.P.E.: siksiki; jo de la aguja.
siksikam; ai siksika). silak nakra=el ojo de la aguja.
siksa nasla=bananal. silak (ra) mangkaia=encarcelar; echar
siksa-kum-aik=especie de pajarito can- preso.
tor. silak uplika=el preso; carcelero.
siksa labuka=el tallo del banano (gui- silak watla=cárcel; prisión.
neo). silal=una especie de yerba larga; especie
siksa saika=especie de yerba con flores de zacate parecido a la navajuela.
azules. silal tara=maguey liso (planta medici-
Siksa Yari=nombre de una comunidad nal): buena para curar el resfrío, infec-
415

ciones del útero y tumores. tación; coladura.


silba (silbar, silva, silvar, lalah pihni)= singbaya=colador; coladero; filtro; ce-
plata (metal). dazo.
silbiara (silbiaro, silbiaru)=coral (ser- singbra=modo y acción de singbaia.
piente); coralillo. singbras=no sacudido.
sililwaia=hacer un sonido apagado. singil=la teja; tabla de ripia; sencillo.
sililwanka=acción de sililwaia. singk (sink)=aceite de tocador para el
sililwra (sililra)=modo de sililwaia. pelo.
sililwras (sililras)=que no hace el soni- singsing (singsingya)=nombre de una
do apagado. planta; planta frijolillo; planta medici-
silin (shilin)=chelín. nal: buena para aliviar malestares cau-
silina=especie de palma (palmito) sin sados por los malos espíritus, enfer-
espinas. medades diarréicas y otros malestares.
silk=la seda (tela). singsingka=peritoneo.
silkiaru (kilgiaru)=la golondrina negra. singwaia=sacudirse; agitarse; colarse;
silmika (slilmika)=hamaca (F.P.E.: slai- menearse; sonar como un líquido con
mika; slamikam; ai slamika). una botella.
silpi=sirpi. singwra (singra)=modo y acción de
silwaia=slilwaia (sililwaia). singwaia.
sim (sem)=mismo; lo mismo. sini=chancho gordo.
sim (sem) baku=lo mismo (que). siniment=canela.
sim (sem) sat=de la misma clase. sink=aceite de tocador para el pelo.
simba=bacinilla. sinka=el pecado de (const. de sin).
simint (siment, sement)=cemento. sinka briaia=desear vehemente; tener
simis (simins)=camisa o vestido interior mucho deseo de algo o alguien.
de una mujer. sînka=la cadena de (const. de sîn).
simra=especie de abeja negra y peque- sinkas=sin pecado.
ña. sînkas (senkas)=sin cadena.
sin=también. sinkira=que tiene pecado; pecador; pe-
sin=pecado. caminoso.
sîn (sen)=cadena; red (de pescar). sînkira=que tiene cadena(s).
sina=hojasén (planta medicinal): utilaza- sins (shins, shens)=cambio; vuelto.
da para curar afeccionres respiratorias sins (shins, shens) munaia)=cambiar.
y calentura. sins=sentido; mente; entendimiento; in-
sinamon=la canela. teligencia; cordura; sagacidad; mode-
singbaia=sacudir; agitar; colar; filtrar; ración; conducta modesta; vuelto;
remover; estremecer; zarandar; echar cambio.
los granos; probar; tentar; maldecir. sins âpu=tonto; necio; ignorante; sin
singbaika=colador; criba; cedazo; lo entendimiento.
que sirve para agitar. sins briaia=portarse bien; tener senti-
singbaikas (singbankas)=que no se do común.
puede agitar o colar. sins lâka=sabiduría; inteligencia; pru-
singbaikira (singbankira)=que se pue- dencia; conocimiento de las cosas.
de agitar o colar; agitable. sins yaia (yabaia)=castigar; hacer en-
singbanka=sacudida; sacudimiento; agi- tender.
416

sinsa (jinja)=gengibre (planta medici- sipia (rip)=ola.


nal): útil para curar las infecciones sipkira=poderoso; que puede; capaz; ap-
respiratorias, renales y muchas enfer- to; competente.
medades más. sipo=el cepo (usar wan mina priskaia
sinsi=el diente de leche. dusa).
sinsinka (singsingka)=el cebo de res. sipsip=colador; coladera.
sinska=conciencia; inteligencia. sipsip=amapola (planta medicinal): bue-
sinska krawan=ya se le vislumbró la na para aliviar la calentura, las infec-
inteligencia; alguien muy hábil, difí- ciones de las vías urinarias.
cil de ser engañado. sipya=hábil; capaz; valeroso; algo gran-
sinska lâka=sabiduría. de; grandecito.
sinska mabiara=cerebro; sesos. sir (sher, ser)=silla; asiento; parte; ra-
sinska tiwan=se le perdió el sentido o ción.
el uso de la razón; está loco. sir (sher, ser) daukaia=repartir.
sinskas=tonto; loco; sin sentido alguno; sir (sher, ser) munaia=repartir; depar-
necio; estúpido; insensato; bobo. tir.
sinskira (senskira)=inteligente; sabio; sirang=susto; espanto; pavor; terror; te-
docto; sensato; cuerdo; cabal; pruden- mor; neurosis; palpitación; ataque al
te. corazón; miedo a la muerte, la oscuri-
sint=centavo. dad, lo sobrenatural.
sintonsi=el cinquito. sirang daukaia=tener trepidaciones.
sip=posible; apto; capaz de; hábil; sufi- sirang ikaia=asustar; espantar; ame-
ciente; que cabe o siente bien. drentar; aterrorizar; intimidar; sor-
sip apia=no se puede; imposible; inca- prender.
paz de; insuficiente, débil; que no sirang iwaia=asustarse; estremecerse;
sirve para. quedarse lleno de miedo.
sip kaia=poder; ser capaz de; ser posi- sirang saika=remedio para el nervio-
ble de. sismo y el miedo.
sip munaia=lograr algo; prevalecer. sirangka=const. de sirang: el miedo de.
sip muni pura luaia=vencer. sirangkas=que no tiene temor o miedo.
sip sa=puede; que se puede; capaz de; sirangkira=afectado de miedo.
posible. siribil=sidibil.
sipaia=coser; costurar; poner puntas; ca- siriri=algo espinoso.
lafatear. siriri kiaykira=especie de planta medi-
sipaika=lo que sirve para coser. cinal: utilizada para curar la diarrea y
sipaikas (sipankas)=no cosible; sin cos- fiebre que acompaña las enfermeda-
tura; que no se puede coser. des causadas por los malos espíritus
sipaikira (sipankira)=cosible; que tiene del agua (sirena).
costura; que se puede coser. sirka (sherka, serka)=la parte que co-
sipanka=costura; cosido. rresponde a alguien.
sipapira=inútil; incapaz; que no puede wan sirka=nuestra parte.
hacer algo de manera satisfactoria. sirkas (sherkas, serkas)=que no tiene
sipar=barato (mana apia). su parte o ración; sin silla.
sipat (shepat, sepat, sepad)=pastor. sirkbaia=chillar; chirriar.
sipawas (sikwas)=creolina. sirkbra=modo de sirkbaia.
417

sirpi=pequeño; chiquito; menudo; infe- cada al sureste de Santa Marta.


rior; diminutivo; cosa o cantidad pe- sisin dawanka=dueño (amo) de la cei-
queña. ba.
sirpi lupia=chiquito; chiquillo; chiqui- sisin sangni=la ceiba verde.
tín; diminuto; chico. sisin yula=especie de pájaro.
sirpika=pequeñez; menudez; minoría; el sisip=el tatascán (tininiska pata).
menor; inferioridad. sisip talia=especie de planta medicinal:
sirpika=const. de sirpi: el menor de (en buena para aliviar la diarrea con san-
edad); pequeño de; el más pequeño gre.
de. sisipra (sisikwra)=espeso y lleno de
mihta sirpika=dedo anular. zarzas.
sirpira=que tiene la calidad de ser muy sisit=flor de avispa (planta medicinal):
pequeño. para aliviar el brillo del cabello; tam-
sirpiya=algo pequeño. bién sirve para limpiar y desinflamar
sirsaika=especie de yerba medicinal las vías urinarias, lo mismo que para
muy útil; escoba amarga (sirhsaika). untar el cabello débil y opaco, para
sirsir=el palo carbón (planta medicinal): suavizarlo (sisit tangnika).
buena para tratamiento de la diarrea sisitni=fino; delicado.
(sirhsir). sisitni=el aborto.
sis=cofre; baúl. sisitni takaia saika=remedio que se
sîs=cuajada (queso). toma para abortar.
sisakna (sisanak)=especie de granos pe- sisiwaia=bajarse las ramas de un árbol
queños (de los ojos); rayo solar. por el peso de las frutas.
sisanak=especie de árbol. sisiwra=modo y acción de sisiwaia.
sisars (sisar)=tijeras. siska=const. de sis.
sisba=pisba. siskira=(matadero) veteado, difícil de
sisi (sihsi)=pudrimiento de los dientes; trabajar.
caries; la carcoma; el gusanillo o gu- sisra=nombre de un árbol y su fruta.
sano que (según la creencia indígena) sisrama=verruga; el lunar; especie de
pica las muelas. úlcera.
sisia (sisiaya)=agalla; branquias (de los sisramkas=no verrugoso.
peces). sisramkira=verrugoso.
sisias=que no tiene agallas. sit (sitni)=algo fino; muy fino.
sisihwra=lo mismo que sisikwra. sita=ostión; ostra; caracol.
sisikwaia=caerse las ramas de un árbol. sita aubaia=pescar ostiones.
sisikwra (sisikra)=modo y acción de si- sita nakra=la perla.
sikwaia. Sitawala (Sita Awala)=antiguo nombre de
sisikwra (sisikra)=breña; breñal; breño- Cabo Gracias a Dios (actual Kîp).
so. sitan (setan)=diablo; demonio.
sisil=formón. sitkaia=hacer fino.
sisin=la ceiba; ceibón (planta medici- sitkra=modo y acción de sitkaia.
nal): buena para curar infecciones de sitni (sisitni=espeso; compacto; tupido;
las vías urinarias. fino; basto; consecutivo; sin interrup-
Sisin=nombre de una comunidad en el ción.
llano norte del municipio de Bilwi, ubi- sitni (sit) aisaia=hablar muy ligero o
418

con jerga. cear; ponerse fibroso en la tierra (co-


sitni (sit) aiwanaia=cantar una melo- mo la yuca).
día completa. skalwi aisaia=tartamudear; pronunciar
sitni daukaia=hacer fino. mal las palabras.
sitni (sit) iwaia=vivir o sentarse todos skalwra (skalra)=modo y acción de
juntos. skalwaia; tartamudo.
sitni ulbaia=escribir cursivamente. skangkaia=skungkaia.
sitnika=calidad de fino; la compacidad. skarpu=skahpo.
sitnira=que es muy fino. skaskalwra, skaskalra (sakaskalwra,
sitsa=chicha. sakaskalra)=tartamudo.
sitsarong=chicharrón. skaupra=nombre de un árbol.
sitsi (sitsit)=una clase de abeja; la abeja skibara=especie de pájaro.
mariola. skinar=pez espada; jifia.
sitwaia=menguar, bajar, retroceder la skiru (kiru, kiro)=cuchillo; navaja; pu-
marea; hacerse fino. ñal (F.P.E.: skirki; skirkam; ai skirka).
sitwan=marea menguante; bajamar. skiru (kiru) kauhbaia=clavar con
sitwan tara=la marea baja. cuchillo; dar una puñalada.
sitwanka=los intestinos grandes de la skitkal=el pino silvestre.
res; el reflujo. skrambut=lavandera.
sitwra (sitra)=modo y acción de sitwa- skru (kru)=tornillo.
ia. skul (kul)=escuela.
sitya=algo fino. skuna=slaup.
siwa=nombre de un árbol; especie de pal- skungkaia=arrugarse la nariz; desdeñar;
ma pequeña y espinosa; el junco. afear la cara.
siwaiku=camaleón; perezoso; la cúcala. skungwaia=arrugarse; encogerse; torcer-
siwaiwai=la lama; especie de yerba ma- se.
rina. skunpi=el pez chupador.
siwaring=sibaring. skura (sukura)=suegra.
siwina=especie de planta olorosa. skwal=chubasco; el aguaje.
siwrira=una úlcera que se ramifica (yu- skwalkira=chubascoso.
kri). skwer (kwer)=escuadra; en cuadro; cua-
skabrika=skalbrika. drado.
skabrika bîla=el surco entre las dos hi- skwer (kwer) munaia=cuadrar; es-
leras de gruesas oleadas en la playa. cuadrar.
skahpu (skahpo)=la hormiga hedionda. skwerka (kwerka)=cuadro.
skahwa (kahwa)=cojo; renco; manco; slabin=la anguila de mar; nombre de un
impedido, torpe; tullido; inválido; de- pez.
forme. slabin uplika=la persona muy delga-
skaka=los pececillos recién nacidos; pez da.
sardina del mar. slabla=el ano; recto; las almorranas; el
skaki (rih, wrih)=calenturilla. aguijón: de las avispas (F.P.E.: slaibla;
skakia=kakia. slambla; ai slabla, ai slablika).
skalbrika=canal hecho por los cachines; slabla=tacaño; mezquino; agarrado; pin-
rompimiento de olas. che.
skalwaia=tartamudear; balbucear; ce- slaba lâka=la tacañería.
419

slablira (slablakira)=vil; tacaño; avaro; slaslakbra=el que afloja.


mezquino; que tiene recto. slaslakwra (slaslakra)=fácil de aflojar-
slah (slaha)=la abeja (que pica); una se.
clase de avispa. slaslihbra=que deshila.
slais (slait)=rebanada. slaslihwra (slaslihra)=fácil de deshilar-
slak=algo flojo. se.
slakbaia=aflojar; relajar; desapretar; slaslilkra=el que derrite cualquier cosa.
soltar. slaslilwra (slaslilra)=fácil de derretirse.
slakbaika=cosa que sirve para aflojar. slaslingbra=demoledor; derribador.
slakbaikas (slakbankas)=que no se slaslingwra (slaslingra)=fácil de derri-
puede aflojar. bar(se).
slakbaikira (slakbankira)=que se pue- slaslukbra=el que disloca.
de aflojar. slaubla (sraubla)=barro; limo; cieno.
slakbanka=aflojamiento. slaublika=const. de slaubla.
slakbra=modo y acción de slakbaia. slaublira=barroso.
slakbras=no aflojado. slauhni (slauni, slumni)=vástago; bro-
slakni=flojo; no apretado. tón; el tallo que brota; las hojas tier-
slakni daukaia=hacer floja una cosa. nas.
slakni takaia=aflojarse algo. slauhnika (slaunhka)=lado; costado;
slaknika=flojedad; parte floja de una canto de alguna cosa.
cosa. slaup=bote; barco; buque de vela; lan-
slaknikas=sin parte floja. cha; goleta.
slaknira=muy flojo. slaup aimakaia=abordar (un barco).
slakwaia=aflojarse; relajarse; desapre- slaup bapaia=anclar.
tarse. slaup warwrika (wurwrika)=la este-
slakwaika=parte por donde se afloja una la.
cosa. slaupku=por bote; embarcado; vía marí-
slakwaikas (slakwankas)=incapaz de a- tima.
flojarse. slet=pizarra para escribir.
slakwaikira (slakwankira)=capaz de a- sliam=especie de árbol, útil para hacer
flojarse. palancas.
slakwanka=aflojamiento. slihbaia=descoser; soltar; desenredar;
slakwra (slakra)=modo de slakwaia. destejer; desenvolver; disolver; desu-
slakwras (slakras)=que no se afloja. nir; desplegar; espigar.
slakya (slakia)=algo flojo. slihbaika=lo que sirve para deshilar.
slalbaia=henchir; llenar; rellenar; hacer slihbaikas (slihbankas)=que no se pue-
una masa. de deshilar.
slalbra=modo y acción de slalbaia. slihbaikira (slihbankira)=que se puede
slali=especie de abeja negra y cola ama- deshilar.
rilla (no pica). slihbanka=acción y efecto de slihbaia:
slamika=la hamaca de (const. de silmi- desenvoltura.
ka). slihbi sakaia=desenredar.
slangni=castaño; delgado. slihbra=modo y acción de slihbaia.
slap=palmada. slihkaia=slihbaia.
slap munaia (slapaia)=abofetear. slihlang (slilang)=transparente; diáfano;
420

género muy ligero; que tiene muchas cie de planta medicinal: usada para
perforaciones. mareo, angustia y dolor de cabeza.
unta slihlang=un monte poco espeso. slilmika=silmika.
slihwaia=deshilarse; descoserse; deste- slilmika=la estrella de (const. de slil-
jerse; desenredarse; desunirse; desli- ma).
garse; desplegarse; salir el sol; desen- slilmikira=estrellado.
roscarse. slilwaia (silwaia)=derretirse; disolverse;
slihwaika=parte por donde se deshila. fundirse.
slihwaikas (slihwankas)=incapaz de slilwaika=parte por donde se derrite una
deshilarse. cosa.
slihwaikira (slihwankira)=capaz de slilwaikas (slilwankas)=indisoluble; in-
deshilarse. soluble.
slihwanka=acción y efecto de slihwaia. slilwaikira (slilwankira)=soluble; diso-
slihwra (slihra)=modo y acción de slih- luble; licuable.
waia. slilwanka=acción y efecto de slilwaia.
sliku=nombre de un árbol; el corozo. slilwra (slilra)=modo y acción de slil-
slilkaia (silkaia)=fundir; derretir; disol- waia.
ver; licuar. slimh (slim)=el tamarindo; árbol come-
slilkaika=lo que sirve para derretir. negro; tiene fruta; planta medicinal: ú-
slilkaikas (slilkankas)=que no se puede til para el fortalecimiento físico.
derretir. slimh (slim) wahwa=el jaboncillo (ár-
slilkaikira (slilkankira)=que se puede bol).
derretir. sling=flojamente; libremente; sin restric-
slilkanka=acción y efecto de slilkaia. ciones.
slilkra=modo y acción de slilkaia. sling aisaia=hablar claro y sueltamen-
slilma=estrella; astro (F.P.E.: slilmiki; te.
slilmikam; ai slilmika). sling sling daukaia=disipar locamen-
slilma ai biara drubi ba=la estrella e- te.
rrante. slingbaia=demoler; aflojar; deshacer;
slilma dakwi ba=el meteoro. derribar; destruir; arrojar de uno y o-
slilma kati=mes de las estrellas; mes tro lado; bajar (vela).
de diciembre. slingbaika=lo que sirve para demoler.
Slilma Lila=nombre de una comuni- slingbaikas (slingbankas)=incapaz de
dad (campamento) en el sector llano ser demolido.
sur del municipio de Río Coco slingbaikira (slingbankira)=capaz de
(Wangki Awala). Actualmente está ser demolido.
despoblada. slingbanka=demolición.
Slilma Sîa=nombre de una comunidad slingbra=modo y acción de slingbaia.
(campamento) en el sector llano sur slingslingya (singsingya)=el frijolillo.
del municipio de Río Coco (Wangki slingwaia=deshacerse; demolerse; derri-
Awala). Se creó antes de Slilma Li- barse; caerse.
la y actualmente está despoblada. slingwaika=parte por donde se derriba
slilma wâikira (wâikakira)=el come- una cosa.
ta. slingwaikas (slingwankas)=incapaz de
slilma tangni (latawira saika)=espe- ser derribado.
421

slingwaikira (slingwankira)=capaz de cación.


ser derribado. slukwra (slukra)=modo y acción de
slingwanka=acción y efecto de sling- slukwaia.
waia. slula=la mucosidad; la flema; el albu-
slingwra (slingra)=modo y acción de men; la jalea; cualquier sustancia vis-
slingwaia. cosa; sustancia pegajosa; copra del co-
slip=fácilmente y completamente. co (F.P.E.: slulki; slulkam; ai slulka).
slip dimaia=meterse. slulbi (slubi) wapaia=andar de punti-
slip dingkaia=meter. llas.
slip takaia=equivocarse; cometer un slulbra (slubra)=modo y acción de
error. slulbaia o slubaia.
slipaia=resbalar; deslizarse. slulka=const. de slula: la flema de.
slipra=modo y acción de slipaia: resba- kalila mahbra slulka=la clara del
loso; resbaladizo. huevo.
slo (slu)=lento. kûku slulka=jalea o carne suave aden-
slokira (slukira)=que es muy lento. tro del coco.
slu (slubi) iwaia=sentarse en cuclillas; slulkira=pegajoso.
agacharse. slumhni, slumhnika (slumni, slumni-
slubaia (slulbaia)=(con mina): estarse ka)=el canto de alguna cosa; el costa-
empinado; levantar los dos pies; asir la do; el lado.
punta; ponerse sobre la punta del pie; slungni=slumni.
andar de puntillas. smaika (smayka)=const. de smaya.
slubi alkaia=agarrar cuidadosamente. smak=el vestido liso de mujer; vestuario
sluhaia=arder a medias un fuego; apa- complementario del “kwaluntra” (cu-
garse un fuego lentamente; reducirse a bría de la cintura para arriba).
cenizas (sluhwaia). smalkaia=enseñar; educar; instruir; pre-
sluhbaia=esparcir; apagar fuego. dicar; aconsejar; exhortar; domar, ad-
sluhbra=modo y acción de sluhbaia. vertir, reprender; mostrar (también se
sluhkaia=acariciar; mimar; saltar por dice swalkaia).
encima de. smalkaika=lo que sirve para enseñar o
sluhkra=modo y acción de sluhkaia. instruir.
sluhra (sluhwra)=modo y acción de slu- smalkaikas (smalkankas)=que no se
haia. puede instruir.
sluhslu (sluslu)=especie de jején. smalkaikira (smalkankira)=dócil; pre-
sluka=la mujer que tiene relación sexual dicable; instructivo; susceptible a en-
con algún pariente. señanza.
slukbaia=dislocar; poner; separar y sa- smalkanka=enseñanza; instrucción; e-
car. ducación; prédica; lección; doctrina;
slukbi daukaia=acortar la vela. consejo.
slukbra=modo y acción de slukbaia. smalkra=modo y acción de smalkaia.
slukwaia=rebajarse; ponerse abajo; dis- smara (swara)=anguila.
locarse. smaring=maring o tmaring.
slukwi iwaia=sentarse en cuclillas; aga- smasku=kwasku.
charse. smasmalkra=predicador; maestro; pas-
slukwi waia=casi sumergir una embar- tor; el que enseña; profesor (F.P.E.:
422

smasmalkriki; smasmalkrikam; ai rruga.


smasmalkrika). snata=tnata (nata, pnata, knata).
smasmamra (mamamra)=el que entre- snati=la estera; el petate, colchón, el tul;
teje o remienda; tejedor. junco con que se fabrica éstas.
smatkira=que es muy listo y vivo. snati=especie de grama buena.
smaya=estornudo; adivinación; el cono- snausnau (snausnawa, snaushnawa)=
cimiento anticipado; presentimiento; tieso; fibroso; duro; sólido; nudoso.
la contracción espasmódica ligera. snaukaia=endurecer.
smaya ai munisa=presiento que; quie- snaukra=modo de endurecer.
ro estornudar. snawa=tnawa (nawa).
smaya dahra aisaia=predecir. “(wan) snawa paskaia” o paski tau-
smaya kaikaia=pronosticar. kaia)=dicho popular: andar alguien
smaya kakaikra=adivinador; pronos- haciendo cosas indebidas; andar co-
ticador; adivino. mo con las alas sueltas, muy libre-
smaya prukaia (pulaia)=estornudar. mente.
smih=izquierdo(a); zurdo; una parte mí- snawa=bisnieto; bisnieta.
nima. snawaia (tnawaia, nawaia)=endurecer-
smihka=const. de smih; izquierdo. se algo.
smihka=mínimo; lo menos; poquito. snawan=endurecido; obstinado.
kau smihka=un poco menos. yauhra snawan=la yuca medio creci-
smulkaia=bulkaia (naukaia, tmulkaia). da.
smuno=camarón. snawika (snawka)=bisnieto-a (const.
sna=soy, somos (del verbo kaia). de snawa).
snagsnaga=el lomo; los ijares. snawka=tnawka.
snahsi=tnahsi. snawka drusbaia=podar.
snahsnaya=de olor agradable. snawra=modo de endurecerse.
snahsnaya=yarauhka. snaya=tnaya (naya).
snaksnaka=yarauhka. snaya=el dedo meñique; meñique.
snap=el estertor del moribundo. snayamina (snaya mina, tnayamina,
snapar=nombre de un pez. tnaya mina)=costilla.
snapuka=venado colorado enano. sni=sna.
snasna=especie de depósito negro entre snihkaia=portarse mal; llorar mucho.
los pelos de la cabeza. snihkra=modo y acción de snihkaia.
snasnaika=el olor de la comida que se snik=el orzuelo; tumor pequeño en los
está arruinando. párpados; el arvejo.
snasnawra=que endurece. snik=especie de garbanzo; frijol.
snasnaya kîa=casi podrido; hediondo. snik munaia=pinchar.
snasnihkra=niño malcriado, necio y llo- snikaia=hacer chirriar; enfadarse.
rón. snikbaia=pinchar; punzar.
snasnikwra (snasnikra)=que pincha. snikbanka=punzada; pinchazo.
snasnipra=que disloca. snikbra=modo de snikbaia.
snasniwra=que chilla. snikra=modo de snikaia.
snasnunkra (snasnungkra)=el que a- sniksnika=especie de árbol grande con
rruga cualquier cosa. flores blancas olorosas.
snasnunwra (snasnunra)=que (se) a- sniku (sliku)=el corozo.
423

snikwaia=lastimarse; desencajarse; sen- ánima.


tir punzación; dislocarse la articula- sôlkira (sulkira)=que tiene alma.
ción. sord=espada.
snikwanka=la dislocación. soriso (suriso, surisu)=chorizo.
snikwra (snikra)=modo y acción de sots (serts)=iglesia.
snikwaia. spel munaia=deletrear.
snipaia=dislocarse; descoyuntarse. spirit (pirit)=espíritu.
snipkaia=dislocar; descoyuntar. spirit ai alkan=me puse en éxtasis;
snipkra=modo de snipkaia. me entró un espíritu (pirit ai al-
snipra=modo de snipaia. kan).
sniwaia=encogerse; arrugarse; chillar; Spirit Holikira=Espíritu Santo.
freírse; chirriar; no querer desarrollar- spirit tangnika=camarón (planta me-
se. dicinal): buena para tratar la fiebre,
sno=nieve. parásitos y otras enfermedades (pi-
snuk=especie de rana. rit tangnika).
snukatara (snuka tara, snukasaura, spirit uplika=espiritista; hechicero;
snuka saura)=especie de cangrejo. persona con poder del espíritu (pirit
snukbaia (snipkaia)=descoyuntar. uplika).
snukwaia=descoyuntarse, dislocarse un spiritka (piritka)=const. de spirit o pi-
miembro; zafarse. rit: el espíritu de.
snukwan (snipan)=zafado. spiritkas (piritkas)=sin espíritu.
snukwanka=zafadura; dislocamiento. spiritkira (piritkira)=que tiene espíritu.
snukwra (snukra)=modo de snukwaia. spur (spor)=espuela.
snungkaia (snunkaia)=arrugar; fruncir ayan spur=espolón de hierro.
(los labios); poner una mirada fea; sragsraga=el lomo; los ijares.
desdeñar (skungkaia, skunkaia). srahrak=algo abierto; ralo; no denso;
snungwaia (snunwaia)=arrugarse; en- transparente.
cogerse; disminuirse; acurrucarse; srakia=bisabuelo; bisabuela; los antepa-
fruncirse; hincharse empapando agua; sados (F.P.E.: sraikia, srakiki; sramkia,
torcerse (skungwaia). srakikam; ai srakia, ai srakika).
snunkra (snungkra, skunkra, skung- srakika=const. de srakia.
kra)=modo y acción de snunkaia. sraksraka=srauhsrauka (yarauhka).
snunwra (snunra)=modo y acción de sram=el costurón; la roncha; la urticaria.
snunwaia. sramaia (bubunhwaia)=formar ron-
snupaia=snipaia. chas.
snupkaia=snipkaia. srap=alga; musgo; hierba acuática.
snuska=tnuska. srap=viejo y robusto (fig.).
sôl (sul)=alma; ánima. srasraukra=el que hace marchitar o se-
sol=moneda del Perú que se usaba en la car.
Mosquitia. srasrawra=que marchita y seca.
soldawa (suldawa, soldia, soldiar, sul- srasrikbra=rociador; irrigador; regador.
diar, suldia)=soldado; militar. srasrikra=arrugador.
sôlka (sulka)=const. de sôl (sul): el alma srasrikwra=que llovizna.
de. srasrimkra=lo que causa estupor o en-
sôlkas (sulkas)=sin alma; que no tiene tumecimiento.
424

srasrimra=que entumece. sas.


srasrinwra (srasrinra)=perezoso; hara- srikaikas (srikankas)=que no se puede
gán; holgazán. arrugar.
srasripra=que encoge y disminuye. srikaikira (srikankira)=que se puede a-
srasriwra=que se arruga fácilmente; lle- rrugar.
no de arrugas. srikanka=arruga.
srasrumhra (srasrumra)=saltador; que srikbaia=rociar; regar; desparramar.
brinca. srikbaika=lo que sirve para rociar.
srasrukra=el que envuelve. srikbaikas (srikbankas)=que no se pue-
srasrutwra (srasrutra)=saltador; salta- de rociar.
rín; brincador. srikbaikira (srikbankira)=que se pue-
sratwaia=krangwaia (kratwaia). de rociar.
sratwaia=coagularse. srikbanka=acción de regar o desparra-
srauhting (srauting)=parida; recién pa- mar.
rida; cualquier hembra que acaba de srîkbia=plegará (de srikaia).
parir o desovar. srikbia=rociará (de srikbaia).
sraukaia=marchitar; secar; palidecer; srikbra=modo y acción de srikbaia.
encoger. srikbras=no rociado.
sraukan (srauhmuk)=marchito; enco- srikra=modo y acción de srikaia.
gido. srikras=no arrugado.
sraukra=modo y acción de sraukaia. srikrira=srikaikira (srasrikra).
srausrauka (srauhsrauka)=el lomo; i- srîks=arrugue; encoja (de srikaia).
jada; costado; hipocondrio. sriks=rocíe; riegue (de srikbaia).
srausrauya=la planta dormilona. srikuku=chiquito; enano; recién nacido;
srawaia (srauhaia)=marchitarse; secar- el redrojo.
se (las hojas); encogerse; desecarse. srikuku yumuhka=“yumuh” (ritual)
srawi (srauhi) luaia=acabarse; secar- relacionado con la actitud de un ni-
se (marchitarse) por completo. ño tierno.
srawaika (srauhaika)=parte por donde srikura (srikra)=el matorral.
se marchita o seca una cosa. srikwaia=lloviznar, rociar.
srawaikas (srawankas, srauhaikas, srikwra (srikra)=modo y acción de sri-
srauhankas)=incapaz de marchitarse kwaia.
o secarse. srikwras (srikras)=no rociado.
srawaikira (srawankira, srauhaikira, srimaia=entumecerse; entumirse; ador-
srauhankira)=capaz de marchitarse o mecerse; entorpecerse.
secarse. sriman=entorpecido; con calambre.
srawanka (srauhanka)=acción y efecto srimanka=entumecimiento.
de srawaia o srauhaia. srimkaia=entumecer; causar estupor.
srawansia=tuktukia. srimra=modo y acción de srimaia.
srawra=modo y acción de srawaia. srimra=especie de abeja pequeña.
srawrira=srawaikira (srasrawra). srimras=no entumecido.
srik (iskia)=pez sabalete; sábalo. sringka (srinhka)=la hormiga corredo-
srikaia=hacer pliegues pequeños; arru- ra; especie de jején.
gar; encrespar; encoger; fruncir. ai sringka (srinhka)=de prisa; teme-
srikaika=lo que sirve para arrugar co- roso.
425

sringsringya=especie de pájaro man- srukaikira (srukankira)=que se puede


chado. envolver; plegadizo.
sringwaia (srinwaia)=holgazanear; ha- srukan (srukan kum)=un atado.
raganear; manifestarse perezoso; mo- srukanka=envoltura.
verse lánguidamente. srukra=modo y acción de srukaia.
sringwan (srinwan)=pereza. srum=matapalo (planta medicinal): uti-
sringwan (srinwan) lâka=pereza; ha- lizada para aliviar las fracturas, infec-
raganería; holgazanería. ciones renales y la artritis.
sringwanka (srinwanka)=pereza. srumaia (sruhmaia)=saltar; brincar;
sringwankas (srinwankas)=sin pereza; brincar o botar como una pelota; esti-
no perezoso. rar (como el hule).
srinhka (sringka)=nervio; especie de srumkaia (srumhkaia)=hacer saltar;
hormiga. brincar.
srinhkikas (sringkikas)=sin nervio. srumkra (srumhkra)=modo y acción
srinhkikira (sringkikira)=nervioso. de srumkaia o srumhkaia.
sringkaia=hacer perezoso a uno. srumra (srumhra)=modo y acción de
srinwaskira=srinwankira; sringwanki- srumaia o sruhmaia.
ra. srumwaia=srumaia.
sripaia=decrecer; encogerse; reducirse srung bikaia=cubrir por completo.
una hinchazón; menguar; desinflar; srungkaia=cubrir; echar un paño so-
desinflamar. bre.
sripaia saika=el remedio para calmar srungkra=modo y acción de srungkaia.
las apostemas. srusru=kwihra kwihra.
sripkaia=decrecer; desinflar. srutkaia=hacer saltar; brincar.
sripkra=modo y acción de sripkaia. srutkra=modo y acción de srutkaia.
sripra=modo y acción de sripaia. srutwaia=saltar; brincar; bailar; retozar.
sriri=achaparrado; planta sensitiva; dor- srutwra (srutra)=modo y acción de
milona; helecho macho (planta medi- srutwaia.
cinal): buena para curar la tos, bron- stail=estilo; moda.
quitis y otros malestares. stailka=const. de stail: el estilo de.
sririri=especie de mimosa alta. stailkas=sin estilo.
srisrama=sisrama. stailkira=que tiene estilo.
sriwaia=arrugarse al encogerse; fruncir- stakins=calcetines; medias.
se; acurrucarse. stamp (tamp)=sello; estampilla.
sriwanka=arruga. stats (tats)=almidón.
sriwra=modo y acción de sriwaia. stats (tats) dingkaia=almidonar.
srubaia (srukaia)=envolver. stil=acero.
sruhí=nombre (especie) de un árbol me- stima=el vapor.
dicinal. stiu munaia=preparar la comida con ri-
srukaia=srungkaia. cos condimentos; guisar.
srukaia=envolver; plegar; empacar. strap=trampa.
srukaika=lo que sirve para envolver; stret (strit)=recto; derecho.
envoltura. strit=calle.
srukaikas (srukankas)=que no se pue- sturi (stori, turi)=noticia; historia; no-
de envolver. vedades; reporte (F.P.E.: sturki; stur-
426

kam; ai sturka). suk (suki) tara=la grulla (ave).


sturi (stori, turi) aisaia=platicar; con- ¡suka!=hablando a los niños: ¡déjelo!;
versar; hablar. ¡cuidado!
sturi (stori, turi) kwahkaia=andar de sukat (tuskrana)=picaposte; picamade-
chismoso. ro; pájaro carpintero.
sturka (storka, turka)=la historia de suki=especie de ave zancuda.
(const. de sturi, stori o turi). sukia=chamán; sacerdote, segundo en
sturkas (storkas, turkas)=sin noticia. rango (después de “ukuli”); médico;
sturkira (storkira, turkira)=noticioso. expulsador de espíritus negativos; adi-
sualia (swalia)=const. de sula. vino, no cobra por sus servicios; cura-
suamia (swamia)=const. de sumi. dor de enfermedades (F.P.E.: sukiki;
¡subai!=palabra que se usa para incitar a sukikam; ai sukika).
los perros a embestir. sukia kînka=los bastones del sukia
subaia=ordeñar; apretar; exprimir; es- (cada cual corresponde al demonio
trujar; comprimir. que causa una distinta enferme-
bîp (tialka) subaia=ordeñar la vaca. dad).
kwala subaia=torcer la ropa; hacer sa- sukia lâka=brujería; hechicería; su-
lir el agua. perstición.
mairin subi sasakra=la partera. sukia wihta=el aparejo del hechicero.
subil=pala. sukika=const. de sukia.
subil wahia=especie de planta medici- sukikira=abundante en sukia.
nal: buena para aliviar la gonorrea y suklati=nombre de una clase de cangre-
malestares causados por malos espíri- jo.
tus. suklati pulaia=dar el salto mortal.
subra=modo y acción de subaia. sukling (suklung, sukulung)=sapo.
suda=soda. sukling dwarka=(mito indígena): la
sugaplum (sukaplum)=caramelo; confi- embarcación con sapos como mari-
te. neros, en que el alma llega a Yapti
sugar (sukar)=azúcar. Misri; el cayuquito.
sugar mangkaia=echar azúcar. sukling lupia=renacuajo.
suhan=especie de tiburón comestible. suklingka=const. de sukling: el sapo de.
suhar=gallina de monte; la gongolona. suklingka=el papo.
suhar mahbra talia=celeste. sukra=maduro; bien maduro; podrido;
suhi=piedra de afilar; porra. andrajo; vil; guineo maduro.
Suhi=nombre de una comunidad en sue- sukra=gordo.
lo hondureño, a la orilla de Wangki sukri (sungkri)=nombre de gusano; pi-
Awala en el sector oeste. cadura de dientes y muelas; dolor de
suhukira=feísimo; tullido. muelas; nervio de las muelas (según
sui=la codorniz. los indígenas: un gusanillo).
suihwaia=doblarse la espalda; ponerse sukrik (piarka)=cuando el hombre que-
jorabado. da solo, sin compañía de su señora.
pahpaya suihwra (suihra)=jorobado; sukrika=const. de sukri.
de espalda doblada. sukrika=marido; esposa.
suikbaia (sîka suikbaia)=fumigar; rociar. sukrikira=que tiene dolores de muela.
suk (suki) sirpi=la cigüeña. suksuk=el mapachín; especie de zorra.
427

“sukul nana” (sukulnana)=planta utili- kwaia.


zada por el “sukia”; varilla negra (una sukwras (sukras)=no maduro; no podri-
planta medicinal): útil para tratamien- do.
to de la diarrea y otros malestares. sula=venado (F.P.E.: swailia; swaliam; ai
sukun=nombre de un árbol; árbol de a- swalia).
ceituna. sula bawaika=donde suelen dormir
sukunskaia=skunkaia; skungkaia. los venados.
sukura=la suegra (F.P.E.: sukuri, sukur- sula biara=el excremento en forma de
ki; sukuram, sukurkam; ai sukura, ai pelotitas.
sukurka). sula bikaia=cazar a la espera; espiar
sukuri=yerno; nuera. venados.
sukut=skut. sula binska wâika=frijolillo (planta
sukutbaia (skutbaia)=rasguñar; extraer medicinal): buena para tratar la dia-
raspando; socavar; excavar; pellizcar; rrea y la disentería.
tocar con el dedo; sacar con palo o cu- sula mula=el infante cuya abuela se
charón. había muerto antes del nacimiento
sukut (skut) munaia=tener hipo. de él.
sukut (sukutbi) munaia=dar con el co- sula plaginka=piampiam.
do. sula sukrika=al morir el hijo o la hija
sukutbi (sukut) yabanka=término crea- casada, la suegra llama así a la ma-
do por algunos comunitarios de Río Co- dre y viceversa.
co para referirse a “trueque”. sula wakia aubisa=tiene calambres;
sukutbra (skutbra)=modo y acción de calambre; espasmo.
sukutbaia o skutbaia. sula ahkra (wayata)=especie de árbol
sukutwaia (skutwaia, lama sukutwa- (awar, bila bila).
ia)=tener hipo. sulati=banquito; banco pequeño; silla
sukutwra, sukutra (skutwra, skutra)= como pata de gallina; asiento hecho
modo y acción de sukutwaia o skut- de un solo trozo o pieza de madera
waia. con cuatro patas, muy bajitos, como
sukwaia=madurarse bien; pudrirse; po- de ocho pulgadas de altura; pueden
nerse cariado. ser largos o cortos, a veces con figu-
sukwaia=engordarse. ras de animales.
kupia sukwaia=anhelar. sulati=especie de cangrejo.
wan wîna tara sukwaia apia lâka=la sulati pulaia (watawaia)=jugar dando
incorrupción. saltos mortales.
sukwi aisawaia=pudrirse. sulatka=const. de sulati.
sukwaika=maduradero. sulbaia (slubaia, slulbaia)=ponerse so-
sukwaikas (sukwankas)=no madurati- bre la punta del pie; procurar pararse.
vo; incapaz de madurarse. suldiar (suldawa, soldaho)=soldado.
sukwaikira (sukwankira)=madurativo; sulhkat (sulkat)=especie de culebra ve-
capaz de madurarse. nenosa del llano; el tamagaz del llano
sukwan=(bien) maduro; echando pus. con manchas negras sobre marfil.
sukwanka=la llaga; madurez; madura- suliar=mozo; peón; jornalero; emplea-
ción; putrefacción. do; obrero; el criado.
sukwra (sukra)=modo y acción de su- suliar=el cangrejo solitario.
428

suliarka=const. de suliar. rriba; poner sobre o encima de alguna


sulingkris (sulinkris)=conejo. cosa; ascender; montar; subir; traer
sulkumuk (paisawa)=el camote mora- para vender; tener un surtido de; acu-
do. mular; atesorar; depositar.
sulmaia=surmaia. aubi sunaia=elevar; izar.
sulpa (sulfa)=azufre. diara sunaia=tener mercadería de
suls (sulska)=palabra inventada en los venta.
últimos años, para referirse a alguien duri sunaia=sacar una embarcación
que es amigo(a) de mucha confianza. del agua.
Baha lika yang sulski.=Ese es mi a- kan sunaia=sostener; atesorar.
migo de confianza. lalah sunaia=alzar (guardar) dinero.
sulsul (sulhsul)=el chintorolo; especie pura sunaia=orar; rezar; rogar.
de guayaba; guayabillo (planta medi- purara sunaia=levantar; alzar; poner
cinal): buena para curar la diarrea y en lo alto.
malestares producidos por el duende. suni swiaia=alzar; ahorrar.
sultang (tang)=srauhting=sula buaika. sungkri=el matacocos (tiene forma de
sulwaia=surhwaia. gusano y de escarabajo).
sulwaia (sulhwaia)=trotar. sungkri=el nervio de las muelas (según
sum (sumh)=laurel (árbol). nuestros ancestros, un gusanillo).
Sumbulu (sumbulo)=nombre dado a los sungkri saika=el remedio para el do-
Miskitos de raza negra, de estatura ba- lor de muelas.
ja y muy gorda. Según la leyenda in- sungsung=pichete del llano; especie de
dígena, son descendientes de una mu- lagartija.
chacha india que fue robada y traída sûni=especie de caracol de agua dulce.
de un lugar por el norte de Omoa, por suni=levantando (de sunaia).
un grupo de indios miskitos viniendo sunra=modo y acción de sunaia.
de Belice a la Mosquitia en canoa. Di- sunras=no ascendido, montado, alzado
cen que ella enseñó a los Miskitos a o levantado.
hilar y tejer. sunrira=sunaikira (sasunra).
sumi=cántaro; olla de barro o hierro; ja- sunu=puro; limpio; casto; sin tacha; li-
rro (F.P.E.: swaimia; swamiam; ai swa- bre de toda bajeza; inocente.
mia). sunuka=const. de sunu, limpieza; casti-
sumpiki (sumpipi)=ave fragata. dad; pureza.
sumruru (sumrura, sumuru, sumu- sunukas=inmundo; sin castidad.
ra)=sombrero (F.P.E.: sumurki; sumur- sunukira=que tiene calidad de ser muy
kam; ai sumurka). limpio, puro y casto.
sumsum=nombre de un árbol. sup (sop)=jabón.
sumu=la raza sumo (mayangna).. sûpa (supa)=pijibay: fruta (F.P.E.: supi-
Sumu Bîla=comunidad ubicada al este de ki; supikam; ai supika).
Sahsa, usada como asentamiento de las sûpa bunia=bebida fermentada: piji-
personas evacuadas del Río Coco en la vay fermentado.
década de los ‘80. sûpa dusa=“isingni” humano (negati-
sumutra=un árbol. vo).
suna=nombre de un árbol. sûpa wangkar=el fruto del pijibay que
sunaia=levantar; colocar; izar; poner a- no tiene nuez.
429

supka=const. de sup. sut=todo; todos; completamente.


sûpka=const. de sûpa. sut kat=del todo; enteramente; com-
supanki=casi recto. pletamente; todos juntos.
suptara (sup tara)=suk (especie de sut pali=todo; totalmente.
grulla); cigüeña. sut sut (sutsut)=semilla (núcleo) de fru-
suri=la patastilla. ta de pan castaño.
surins=jeringa. suti=molusco; caracolito negro.
surins munaia (mangkaia)=jeringar. sutkaia=bajar; aflojar; dejar atrás; dejar
surkbaia=silbar con un silbato. una cosa atrás.
surmaya (purmaya)=trompo. sutki (pamhki)=gemelo; el chacho.
surun=bulto; motete; maleta; mochila; sutwaia=calmarse; apaciguarse; bajarse;
zurrón. quedarse atrás; atrasarse.
sururur=especie de pescado. Wan darkaya ba sutwan.=El paladar
surwa (surhwa, suruwa)=nombre (es- se ha desprendido.
pecie) de árbol (planta) de olor no a- sutwra (sutra)=modo y acción de su-
gradable; zorrillo (planta medicinal): twaia.
se usa para casos de convulsión y si- suwai=subai.
nusitis, además para otros malestares. suyat=el corozo; coyol dulce.
sus=sarna; carate; caspa; roncha; el em- swa (swah)=árbol cedro macho.
peine (infección del cutis); la culebri- swah=algo agrio.
lla. swahkaia=agriar.
sus saika=especie de arbolito medici- swahkra=modo y acción de swahkaia.
nal, de flores amarillas; cerocontil swahni=agrio; ácido; acre.
(planta medicinal): útil para curar swahni daukaia=agriar; acidular.
infecciones en la piel, la artritis, a- swahni laya=chicha de maíz o caña.
nemia y otros malestares. swahnika (swanhka)=acidez; agrura; la
sûs=zapato; calzado. parte agria.
sûs awa=cordón (de zapato). swahnira=que es muy agrio.
sûs pata yaia=dar un zapatazo. swahuring=swaring.
suskas=que no tiene sarna. swahwaia=agriarse; heder; fermentarse
sûskas=sin zapato. mucho hasta agriarse; descomponerse.
susdi (tiusdi, tiusde)=martes. swahwra (swahra)=modo y acción de
suskira=sarnoso. swahwaia; fácil de agriarse.
sûskira=que tiene zapato. swain=especie de lagartija copetuda; el
suspin=sus. montearudo.
susu=desnudo; simple; insípido. swaka=wâka.
susu daukaia=desnudar. swakaia=pelar; desvainar; deshollejar;
susu takaia=desnudarse. descascarar; descortezar.
susubaia=levantar o bajar deslizada- swakan=pelado; descascarado; pelado.
mente; aflojar; dejar ir. “swakan ridi”=ya listo; sin trabajo; to-
susumaya=pez dormilón o tambor. do fácil; conseguir algo sin molestar-
susupaia=anudarse; pelarse (el cutis). se (expresión popular).
susup takaia=salir o escapar deslizán- swak aisaia=hablar desatinos por error;
dose; salir (la noticia) a susurros. mentir.
susupra=modo y acción de susupaia. swak taki plapaia=escapar; huir.
430

swakbaia=quitar de; no acertar; equivo- swampkira=pantanoso.


car. swanh swanh=caña ácida (planta medi-
swakbi sakaia=salvar; librar; liberar; cinal): buena para curar las infeccio-
salvar de un peligro; salvar el alma nes de las vías urinarias, enfermeda-
(swaki sakaia). des venéreas y otros malestares.
swaki sasakra=salvador; libertador; swanh swanh lupia=especie de planta
redentor. medicinal: buena para aliviar flujos
swakswaka=resbaladizo. vaginales y tos de los niños.
Swakswaka (Swakswakia)=nombre de u- swap=tierno; algo suave.
na comunidad a orillas del Río Coco, a- swap lupia=recién nacido; tierno.
guas abajo de San Carlos. swapaia=cansarse; suavizarse; rendirse;
swakswaka mangkaia=resbalar; escu- fatigarse; debilitarse; ablandarse; des-
rrir. fallecer.
swak takaia=errar; escapar; quedarse swapaika=srausrauka.
justificado; resbalar; equivocarse; sal- swapaika=parte por donde se suaviza u-
varse. na cosa.
swak taki aisaia=excusarse. swapaikas (swapankas)=incansable; in-
swakwaia=escaparse; deslizarse; salvar- fatigable; incapaz de suavizarse.
se; salir mal; equivocarse; resbalarse; swapaikira (swapankira)=cansable; fa-
desacertar. tigable; capaz de suavizarse.
swakwaika=lo que sirve para salvarse. swapan=cansado; rendido; suavizado.
swakwaikas (swakwankas)=incapaz de swapanka=acción y efecto de swapaia.
escaparse o resbalarse; incapaz de sal- swapap=que es muy suave.
varse. swapkaia=cansar; fatigar; debilitar; sua-
swakwaikira (swakwankira)=capaz de vizar; acosar.
escaparse, salvarse, etc. swapkaika=lo que sirve para cansar, fa-
swakwanka=acción y efecto de swa- tigar, debilitar o suavizar.
kwaia; el error; el delito. swapkaikas (swapkankas)=que no se
swakwi takaia=salvarse; librarse; esca- puede cansar o suavizar.
parse. swapkaikira (swapkankira)=que se
swakwra (swakra)=modo y acción de puede cansar o suavizar.
swakwaia; el huirse; que (se) equivo- swapkanka=acción y efecto de swapka-
ca. ia.
lal swakwra (swakra)=el calvo. swapkra=modo y acción de swapkaia.
swakwras (swakras)=no escapado; no swapkras=no cansado; no suavizado.
equivocado. swapni=suave; débil; blando; frágil; fá-
swakwrira (swakrira)=swakwaikira cil de hacer; velludo.
(swaswakwra, swaswakra). swapni daukaia (sakaia)=debilitar;
swala (kâpi karna)=café fuerte (según suavizar; sentirse débil.
personas de Sandy Bay). swapnika=suavidad; la flaqueza; debili-
swalatka dusa=el sacro. dad; blandura; la parte suave.
swalkaia=smalkaia. swapnikas=sin parte suave ni débil; que
swalia (sualia)=su venado (de sula). no es suave ni débil.
swamia (suamia)=su cántaro (de sumi). swapnikira=debilitado; sin fuerza; sua-
swamp=pantano. vemente; de un modo suave.
431

swapnira=que es muy suave, blando o swih (swi) tikaia (ban swih tikaia)=ol-
débil. vidar y perdonar una falta, deuda, etc.
swapnira=verdolaga (planta medicinal): swih waia=dejar e irse; dejar abandona-
buena para curar la fiebre, la diarrea, do.
infección urinaria y la hepatitis. swika (swirka)=al dejar; permitiendo;
swapra=modo y acción de swapaia. permita que; deje que.
swapras=no cansado; sin suavizarse. swirka balbia=déjelo venir; no le pon-
swara=la anguila del mar; siluro. ga obstáculo.
swara bîla=la galaxia; la vía láctea. swikat (swik)=sobrino político; el espo-
swaring=swauhring. so de la hija de la hermana de un va-
swaring=la tortuga sabanera, pecho que- rón; el hermano de la suegra de un va-
brado. rón; así dice el yerno al hermano del
swarka=const. de swara. suegro.
swarka=la coronilla; lazo corredizo. swim (swinta)=(mitología indígena): el
swarsap=dwarsap (puno). duende; espíritu en forma de un
swaska=el dedo menor; meñique; la úl- hombre enano con sombrero grande,
tima parte; menos; la parte más pe- dueño de todos los animales salvajes,
queña; el menor de cualquier cosa. especialmente las manadas de jaba-
swasu (swaso, swahsu)=especie de za- lîes.
pote. swim kiama=el hongo carnoso que cre-
swaswakra=pelador; el que intercede ce al lado de los troncos viejos; las pa-
por otro; el que se equivoca o no a- ragüitas.
cierta. swin=swinta.
swaswakwra (swaswakra)=equivoca- swin=abandonado; dejó (de swiaia).
dor. swinta=ser espiritual, de baja estatura:
swaswapkra=el que cansa o fatiga. las manos y los pies sólo tienen cuatro
swaswapra=fácil de suavizarse o can- dedos; dueño (amo) de los venados.
sarse. swira=modo y acción de swiaia.
swaswira=el que deja o abandona una swira=vergüenza; pena; sensura (F.P.E.:
cosa. swiri; swiram; ai swira).
swaswalkra=smasmalkra. swira briaia=tener vergüenza.
swaswika=swaska. swira daukaia=avergonzar; insultar;
swauring (swauhring)=especie de tor- tener pena.
tuga pequeña de agua dulce. swira lâka=vergüenza.
swawra=anguila de laguna. swira lukaia=tener vergüenza; sonro-
swer aisaia (munaia, takaia)=jurar. jarse; ser uraño; sentir pena.
swerkira=bajo juramento. swira paskaia=humillar; hacer pasar
swi=dejando (de swiaia). vergüenza.
swiaia=dejar; soltar; abandonar; salir o swira takaia=avergonzarse.
tirarse de; renunciar; permitir; perdo- swirakira=vergonzoso; vergonzosamen-
nar; no mencionar. te.
swiaikas=que no se puede dejar, soltar o swiram=dejaste; déjelo (de swiaia).
abandonar. swiram=tu pena (de swira).
swiaikira=que se puede dejar, soltar o a- swiras=no dejado; sin abandonar.
bandonar. swiri=dejé (de swiaia).
432

swiri=mi pena (de swira). tâ saurka=pecado original.


swirira=que tiene vergüenza. tâ ulaia=acostumbrarse; habituarse.
swirka (swika)=dejando; permitiendo; tâ yamni=la buena suerte.
permita que; deje que. tâ yumhpa klaki tâ kumi=la tercera
swirka wabia=déjelo ir; que se vaya. parte.
swirka waia=dejar ir. tâ yuya (tayuya)=tomate silvestre (u-
swirkas=dervergonzado; sin vergüenza; na planta medicinal): buena para tra-
descarado. tar el reumatismo, insomnio e infec-
swirkira=vergonzoso; que tiene ver- ciones de la piel.
güenza. taba=cosa prohibida; malo; enemigo; ta-
swiru=suero. bú; mañoso.
swita=especie de paloma; nombre (espe- tabaika (tâ baika)=el sostén.
cie) de un árbol. tabaikaia (tâ baikaia)=sostener; apo-
swits=switch; cambia-vía. yar; animar; fortalecer; soportar; re-
swiwri (swiuri)=anguila (de laguna). forzar; confirmar; fortificar; balan-
cear.
T tabaiki (tâ baiki) buaia=mantenerse de
tâ=punta; principio; extremidad; cima; pie haciendo fuerza.
comienzo; el cabo; origen; el instante; tabaikaika (tâ baikaika, tabaikra, tâ
proa (F.P.E.: tâi, tâika; tâm, tâkam; ai baikra)=el apoyo.
tâ, ai tâka). tabernakel=tabernáculo.
tâ aimakaia=dirigir; estar en la proa. tadi=siempre; continuamente.
tâ brabrira=guía; el director; conduc- tahata=nombre (especie) de un ave.
tor. tahbaia=bañar (a otro).
tâ briaia=guiar; dirigir; conducir; ir tahbaika=lo que sirve para bañar.
delante; ir a la cabeza; gobernar; en- tahbaikas (tahbankas)=incapaz de ser
caminar. bañado.
tâ dakbaia=cortar la punta; impedir; tahbaikira (tahbankira)=capaz de ser
poner obstáculos. bañado.
tâ ikaia (tayakaia)=asustar; asombrar; tahbanka=baño.
sorprender; espantar; dar un susto; tahbi daukaia (sakaia)=bautizar (bañar
pasmar. en el Bautismo).
tâ (tah) iwaia=asustarse; maravillar- “tahbi, slingbi sakaia”=ritual o baño
se; sorprenderse; pasmarse. de yerbas, después de un tratamien-
tâ krikaia (tnata krikaia)=empezar; to de curación.
iniciar; comenzar; dar inicio. tahbra=modo y acción de bañar.
tâ krikanka=principio; comienzo; ini- tahbras=no bañado.
cio. tahbrira=tahbaikira (tatahbra).
tâ mangkaia=juntar; formar nudos; a- tahkaia=hacer gotear; verter en gotas.
coplar; conectar. tahkaika=gotero.
tâ munaia=quedarle bien una cosa a tahki=una gota; un poquito (de cual-
una persona. quier cosa).
tâ pain=buena suerte. tahkia=compañero; el igual; el socio; el
tâ sauhkaia=estorbar; impedir. paisano; amigo; el familiar; lo mismo;
tâ saura=la mala suerte. de la misma clase; amigo del mismo
433

lugar (F.P.E.: taihkia; tamhkia; ai tah- taibi munaia=obligar a hacer algo.


kia). taibi smalkaia=dar órdenes seriamen-
tahkra=modo y acción de tahkaia. te.
tahkras=no goteado. taibi wiaia=hablar seriamente.
tahkrira=tahkaikira (tatahkra). taibaika=lo que sirve para prensar o a-
tahkru=el que hace ruidos. pretar.
tahlu=espíritu negativo. taibaikaia (tâi baikaia)=sostenerme (de
tahpla=amargo; amargoso; acerbo. tabaikaia o tâ baikaia).
tahpla laya=bebida embriagante. taibaikas (taibankas)=que no se puede
tahplakira=tahplira. prensar o apretar.
tahplakira=amargamente. taibaikira (taibankira)=que se puede a-
tahplika=amargor; amargura; la parte a- pretar o prensar.
marga. taibanka=acción de taibaia; dominio.
tahplikas=no amargo; sin amargura; sin taibra=modo y acción de taibaia.
parte amarga. taih dakbaia=romper o cortar separada-
tahplikira=tahplira (tahplakira). mente.
tahplira=kuna. taih dakwaia=romperse separadamente.
tahsaya=la puntita. ¡naina taih!=aunque me corten el pes-
wan napa tahsaya=el canino (diente); cuezo, no lo hago (dicho popular).
el colmillo. taihka=la tía, hermana del padre de uno;
tahplu=valiente, bravo; intrépido; vale- tía paterna; los hijos a la hermana de
roso; forzudo; malhumorado; bandido; su padre (F.P.E.: taihkiki; taihkikam; ai
guerrero; bandolero; peleador. taihkika).
tahplukira=que es muy valiente. taihkia=mi compañero (de tahkia).
tahring=taring. taihkiki=especie de paloma.
tahsis=no propio, conveniente o adecua- taika (tayka)=const. de taya; pariente;
do. familia; familiar.
tahti=tío; hermano de la madre de uno. taikas (taykas)=sin familia.
tahwaia=gotear; derramar; chorrear; es- taikira (taykira)=que tiene familia; con
currir. todo y la familia.
tahwaika=gotera. tail (stail)=estilo; modo; moda.
tahwaikas (tahwankas)=incapaz de go- taili (tailu)=nombre (especie) de árbol,
tear(se). con flores rojas.
tahwaikira (tahwankira)=capaz de go- tailia=parecido a mí (de talia).
tear(se). tâilia=mi sangre (de tala).
tahwanka=la gota; gotera; chorro. tailu=especie de planta medicinal: buena
tahwra (tahra)=modo y acción de ta- para tratar la diarrea y malestares cau-
hwaia. sados por los malos espíritus.
tâi=la extremidad mía (de tâ). tailu talia=capulín negro (planta medici-
tâi sa=me luce; me queda bien. nal): buena para tratamiento de la dia-
taibaia=apretar; machucar; oprimir; pi- rrea.
sar; comprimir; cobrar demasiado; ex- taim=tiempo.
primir; prensar; defraudar; robar con taim âpu=no hay tiempo.
engaño; vencer; dominar. taim kat=a tiempo; con tiempo.
taibi aisaia=hablar ásperamente. taim pain=buen tiempo.
434

taim saura=mal tiempo. taki balaia=venir saliendo.


taimkas=sin tiempo. taki waia=retirarse.
taini=por mi parte o por mi lado (de ta- takaika=parte por donde sale.
ni). takaikas (takankas)=incapaz de salir.
tâinka=mi explicación (de tânka). takaikira (takankira)=capaz de salir.
Yang tâinka brih wataukisna.=Ando takalbaia=doblar; doblegar; encorvar.
con cuidado. takalbaika=parte por donde se dobla.
Yang tâinka mai wimni.=Le voy a con- takalbaikira (takalbankira)=plegable;
tar mi caso (mi historia). plegadizo.
Yang tâinka mamrikamni.=Te voy a takalbra=modo y acción de takalbaia.
mostrar (demostrar) quién soy. takalwaia=doblarse; plegarse; encorvar-
taipukra=mi hijastro (de tapukra). se.
tâira (tayira)=con puntas agudas; que takalwra (takalra)=modo y acción de
tiene piel o cuerpo; plumoso. takalwaia.
tâira (tayira, tahira))=armadillo; cusu- takanka=acción y efecto de takaia; sa-
co; con concha. lida.
tâira=el cayuco de las lagunas; el bon- takas (takasks)=deténgase; quédese (de
go. takaskaia).
tairi=zancudo; mosquito. tâkas=sin punta; sin cabo o extremidad.
tairi saika=repelente de zancudo. takaskaia=detener(se); quedarse; demo-
tairka=const. de tairi. rar(se); hacer alto; parar(se); impedir;
taisapaia=acariciarme (de tasapaia). trabar; prohibir; dilatarse; atrasarse;
taitap=naranja o limón agrio. quedarse atrás; cesar; morar; perma-
taitahplira wahia=hoja de naranja a- necer; alojarse; tapar.
gria (planta medicinal): útil para es- takaskaika=morada; lugar de domicilio;
tabilizar la presión alta, cálculos de la cualquier obstáculo o impedimento.
vesícula y otros malestares. takaskaikas (takaskankas)=que no tie-
taitil (taitel)=apellido; título. ne morada; sin obstáculo; que no pue-
taitukbaia=despertarme (de tatukbaia). de detenerse.
tâiura=delante de mí. takaskaikira (takaskankira)=que tiene
taiwahkia (taiwakia)=mi hijo mayor obstáculo o impedimento; que se pue-
(de tawahkia). de detener o detenerse.
tâiwan=a favor mío (de tâwan). takaskanka=acción y efecto de takas-
taiya=mi familia o parentesco (de taya). kaia; la prohibición.
tak (sut)=todo; hasta el último. takaskra=modo y acción de takaskaia.
tâka=const. de tâ: la punta de. takaskras=sin detenerse; sin parar.
tâka=el origen; la causa de; resto; resi- takbaia=despellejar; desollar (un ani-
duo; restante; lo que queda de un to- mal); pelar; descortezar; desenvainar.
do; continuación. wan napa takbi kikaia=sonreírse
baha tâka wina=a causa de eso. (sonreírnos) mostrando los dientes.
takaia=salir; salirse; aparecer; ser lo que takbaika=lo que sirve para pelar o des-
no era; llegar a ser; acontecer; suce- pellejar.
der; ser; hacerse; procurar; derivarse. takbaikas (takbankas)=que no se pue-
“smak takaia”=quedarse burlado, en- de despellejar o pelar.
gañado (dicho popular). takbaikira (takbankira)=que se puede
435

pelar o despellejar. tala lâwaia=envejecer.


takbanka=acción de takbaia; despelle- tala mana=dinero que se paga por un
jamiento. muerto; dinero que se cobra al que
takbra=modo y acción de takbaia. hirió a otro; precio o dinero de san-
takbras=no pelado o despellejado. gre.
tâkika=tâka. tala prakaia=(culto indígena): para
takins=stakins. sanar a un enfermo, el sukia hora-
tak piaia=comer todo. da su lengua pasando un hilo por a-
tak prukaia=pegar duro. llí y entonces pone muchos nudos
tak tayas=el viento del monte, suave y a en el hilo y lo usa como knak wil-
intervalos. kaia (diciendo en voz baja).
taki waia=salir; partir; retirarse; irse. tala saika=medicina para la sangre.
takia (tahkia)=especie de zacate junco- tala siknis=flujo de sangre; disentería.
so. tala wakia=vena de sangre; arteria.
tâkika=el principio. tala watla=la casa donde la mujer que
takiskis=especie de árbol grande. menstrúa se queda(ba), en todo su
takra=modo y acción de takaia. período (costumbre antigua).
takras=no salido. tala yapti (talyapti)=especie de lagartija
takru=envoltura con hojas; un lío hecho pequeña o pichete.
de hojas; hoyo que hacen los animales talakira=que contiene mucha sangre.
en la tierra; pescado asado al vapor, tâlas (tâlias)=sin sangre; pálido.
envuelto en hojas. taldura (tala siknis)=disentería; flujo de
taksu=especie de loro(a) verde grande sangre.
(copete colorado). talent=talento.
taktak=nombre (especie) de ave acuáti- talia=parecido; semejante; el color de; la
ca. forma de.
taktak=miedoso; medroso; nombre de un ai yaptika talia sa=se parece a su ma-
medio de transporte acuático fluvial. dre.
takubaia=tatukbaia. tâlia=la sangre de (de tala).
takwaia (taki waia)=salir; salirse; irse; tâlia diaia=amenazar (de muerte);
marcharse. querer mal a.
takwaia=despellejarse; pelarse; deso- talika=parecido; semejanza; apariencia.
llarse. tâlira=sangriento; con todo y la sangre;
takwra (takra)=modo y acción de ta- que tiene sangre.
kwaia. talsawan=la hemorragia (generalmente
tala=sangre (F.P.E.: tâilia; tâmlia, tâ- la que sigue al parto).
liam; ai tâlia). taltalia=bila bila.
tala baiwaia=sangrar; tener hemorra- tâm=la extremidad suya (de tâ).
gia. tâm sa=te queda bien; te luce; ¡qué ele-
tala buskaia=echar sangre. gante!
tala dadira=persona sanguinaria, que tama=la oscuridad; la noche; oscuro (de
desea beber la sangre de otro. la noche).
tala dimaia=llenarse de sangre (la am- tâma=el bastimento; toda provisión que
polla). se come con carne y viceversa; la car-
tala laikaia=derramar sangre. ne o el producto de la finca con que u-
436

na comida llega a ser completa. tampukra=tu hijastro (de tapukra).


tamaia=(referente a la carne): hacer pe- tamra=modo y acción de tamaia.
dazos; trinchar. tâmra=delante de ti.
tamaika=const. de tamaia; cuchillo o Tâmra was.=Vaya hacia delante.
cualquier cosa para destazar. tamral=tamlar.
tamaikas (tamankas)=que no se puede tamram lupia=pequeña copa (planta
cortar. medicinal): se usa para la cura del
tamaikira (tamankira)=que se puede “siete cueros” (ojo de venado).
cortar. tamran (tamrang)=tamaring.
tamaira (tamayira)=peludo; velludo; tamras=no cortado.
muy cubierto de pelos. tamsapaia=acariciarte (de tasapaia).
tamal=tamal. tamtam, tamhtam (wihta)=pampam:
tamanka=acción y efecto de tamaia. la maza que se usa para lavar ropa.
tamarindu=tamarindo (planta medici- tamtukbaia=despertarte (de tatukbaia).
nal): buena para curar el sarampión y tamwahkia (tamwakia)=tu hijo(a) ma-
otros malestares. yor (de tawahkia).
tâmas=comida simple, sin bastimento o tamya=tu pariente; tu piel (de taya).
sin carne; sólo bastimento o sólo car- tan=red para pescar o para agarrar tortu-
ne. gas del mar.
tamaya=vello; el pelambre; el pelo que tangni=flor; la hermosa.
cubre el cuerpo. tangni baiwaia (briaia)=florecer; a-
bîla tamaya=hierba que crece en un brirse las flores.
desmonte, antes de haberse sembra- Tangni kwihra sa.=El capullo o la ye-
do algo. ma de la flor está grande.
tamayas=que no tiene pelo (de la piel). tangni pauni=flor de avispa (planta
tamayira=cubierto de mucho pelo. medicinal): buena para curar la dia-
tambaikaia (tâm baikaia)=sostenerte; rrea, gripe, bronquitis y otras enfer-
apoyarte (de tabaikaia, tâ baikaia). medades.
tambran(g)=tamaring. tangni pihni=lirio blanco (planta me-
tamhkia=tu compañero (de tahkia). dicinal): usada para curar la infla-
tâmlia=tu sangre (de tâlia). mación de la pelvis y enfermedades
tamka=una de las piezas de un traje o respiratorias.
vestido (pantalón, camisa o saco) que tangnika=const. de tangni.
corresponde con los otros. tangnikas=que no tiene flores.
tâmka=el bastimento de (de tâma). tangnikira=florido; floreado; pintado de
tamkas=vestido incompleto. flores; con todo y las flores.
tâmkas=sin bastimento. tanh (tang)=repentinamente.
tamkira=vestido entero, completo (con kupia tanh krawaia=acordarse de re-
pantalón, camisa, saco y todo). pente.
tâmkira=con el bastimento; que tiene kupia tanh tanh=venir a la memoria
bastimento. muchas cosas.
tamlar=vaso para beber. tanh kraukaia=perforar.
tamp (stamp)=sello; estampilla. tanhta (tanta)=delgado; aplastado; cha-
tampahkaia (tampakaia)=conducirte to; plano.
(de tapahkaia o tapakaia). tanhtika (tantika)=la delgadez; el lado
437

chato. tener noción de.


tanhtika (tantika) ra=de lado. tânka kaikaia=conocer; reconocer;
wan mihta tanhtika=la palma de la observar; entender.
mano. tânka kaikanka=observación; conoci-
tanhtira (tantira)=que es muy chato y miento de una cosa.
aplastado. tânka kat=de acuerdo; en conformi-
tani (aitani)=lo cabal; lo justo; lo recto. dad.
tani=por; hacia; con dirección a; para tânka sip briaia apia ba=lo difícil de
con; al lado de; referente a (F.P.E.: tai- comprender.
ni; tamni; ai tani). maprika tânka=el sentido oculto.
¿ani tani?=¿en qué lado (parte)? tânka ra=en cuanto a; tocante a.
bîla tani=adentro de. tânkas=sin significación; privado de
lata tani=por el exterior. sentido; insignificante; falto de prue-
tani ra=hacia; por; pro; referente a. ba; indiferente.
tâni=tamal de maíz tierno; torta; paneci- tânkira=de consecuencia; cuidadosa-
llo; bizcocho; buñuelo; totoposte. mente; con cautela; expresivamente;
tanika=cualquier cosa dirigida a, o re- significativo; cuidadoso.
servado para. tânkira wataukaia=andar con cautela,
tanis=tonto; tontería; necio; ignorante; con mucho cuidado.
careciendo de juicio; infantil; desarre- tanta=delgado; aplastado; ralo; tenue;
glado; desordenado; injusto; lerdo; transparente.
confuso; sin recurso; desgraciadamen- tantika=la delgadez; lo tenue; la parte
te. rala; transparencia.
tanis aisaia=hablar locuras, tontería; tantira (tantikira)=que es muy ralo, te-
hablar incorrectamente. nue o delgado.
tanis takaia=perder el juicio, la razón. tapahkaia (tapakaia)=irse junto con;
tanis tiwaia=perderse; perecer. llevar de la mano; guiar; perseguir; a-
tanis=persona o cosa de poca importan- zuzar (con perros); ahuyentar.
cia. yul tapahkaia=cazar con perros.
taniska=tontería; locura; falta de cordu- tapahkanka=acompañamiento; acción y
ra. efecto de tapahkaia.
Taniska (San Esquipulas)=nombre de tapahkra=modo y acción de tapahkaia.
una comunidad a orillas del Río Coco, tapam=sábalo real (pez).
ubicada aguas abajo de San Carlos. tapam yula=especie de insecto blanco.
taniskira=imprudente; necio; tonto; bo- tapau=las chatas hervidas con la leche
bo. de coco.
tank=tanque. tapukra=hijastro; hijastra (F.P.E.: taipu-
tanka=la red (de tan). kra; tampukra; ai tapukra).
tânka=significado; significación; prue- tapulin (tapuling)=nombre (especie) de
ba; el sentido; interpretación; explica- árbol fructífero.
ción; aclaración; noción; manera; ín- târ=alquitrán.
dole; carácter; genio; disposición târ mâka=la brea.
(F.P.E.: tâinka; tânkam; ai tânka). tar=completamente.
tânka âpu=sin sentido. tar baikaia (tarbaikaia)=rajar; partir;
tânka briaia=entender; comprender; quebrantar; hender; dividir entre
438

dos. ka).
tar baiki (tarbaik)=mitad; medio; un tasa kraukaia (sabaia)=picar hule.
trozo o pedazo. tasa laya=leche de hule (el árbol).
tar baiwaia (tarbaiwaia)=rajarse; re- tasapaia (tahsapaia)=acariciar; mimar;
ventarse o abrirse completamente; bendecir; poner las manos sobre la ca-
quebrarse separadamente. beza de otro.
tar baiwan (tarbaiwan) lâka=discor- tasapanka (tahsapanka)=acción de ta-
dia; división; contención; cisma. sapaia.
tara=grande; gran; enorme; gordo; grue- tasa yula=el pitorreal (ave).
so; inmenso; abultado; corpulento; tasapra=modo y acción de tasapaia.
considerable; muy. tasba=tierra; suelo; terreno; territorio;
siksa tara=muy negro y grande. mundo; el lugar (F.P.E.: tasbayi, tasbai-
tihmia tara=muy oscuro (hablando de ki; tasbayam, tasbaikam; ai tasbaya, ai
la noche). tasbaika).
waitna tara=hombrón; hombre gran- ¡Kai (kaiks), tasba almuk na!=dicho
de. popular, para referirse a alguien que
tara daukaia=agrandar; engrandecer. está haciendo algo fuera de lo nor-
tara takaia=crecer; engrandecerse; mal: ¡Cuidado, que el mundo está vie-
hacerse grande. jo!
tarahat=trahat. tasba baikaia (plau munaia)=arar; la-
taranyula=taring. brar la tierra.
taribaia (taribi dingkaia)=chapuzar. tasba dukia (bisniska)=los quehace-
taring (taring yula), tahring (israng)= res (cosas) del mundo.
hormiga grande y guerreadora. tasba kakawa=el terrón.
tarka=grandeza; grandiosidad; inmensi- tasba lâka=leyes y costumbres civiles
dad; el grueso; el tamaño inmenso; o mundanales.
mayoría; la parte más grande; más tasba lapni=partes del llano donde no
grande o mayor; superior. crece nada.
tarka tara=muy grande; enorme. tasba mahbra=el huevo (de la gallina)
wan tarka (tarkika) nani=los héroes no fertilizado.
del pasado; nuestros mayores o an- tasba mana=impuesto sobre terrenos.
cestros. tasba mapa walhwal=cuatro puntos
tarkaya=algo más grande o mayor que. cardinales.
tarkika=el mayor o más grande; la parte tasba nikban(ka), nikwan(ka)=terre-
más grande; mayoría; el más notable; moto; temblor de tierra.
el héroe de los antepasados. tasba niki niki=temblor.
tarkira=que tiene la calidad de ser muy Tasba Pain=nombre de una comuni-
grande. dad en el sector llano sur del muni-
târkira=que tiene mucho alquitrán. cipio de Río Coco (Wangki Awala).
tart=tât. Tasba Pauni=comunidad ubicada al sur
tar tar=enteramente y con violencia. de Alami Kangban.
tar tar baiwaia=rajarse completamen- Tasba Raya=nombre colectivo para re-
te. ferirse a varias comunidades formadas
tâs=tarea; contrato. a raíz de un traslado del sector de Río
tasa=hule (F.P.E.: taski; taskam; ai tas- Coco abajo (Francia Sirpi, Santa Cla-
439

ra, etc.). dicia; mancha; cochinada; bajeza; la


tasba tanhta=terreno lodoso o llano. parte sucia.
tasba tnata (snata)=fin del mundo; el tâskikas=limpio; sin suciedad o man-
confín de la tierra. cha.
tasba unta=cueva; caverna. tâskikira=que es muy sucio; cochino.
tasba yuya=polvo (de la tierra). taslawan=especie de pez espada o vola-
wan tasba (tasbaya)=el mundo. dor pequeño que anda en la superficie
tasbaika (tasbayka, tasbaya)=const. de del agua.
tasba. tasliwin=especie de pez serpentino.
tasbaikas (tasbaykas, tasbayas)=que tasmuk=nombre (especie) de árbol.
no tiene terreno; sin tierra. tastas=especie de ardilla enana.
tasbaikira (tasbaykira, tasbayira)=que tât=tabla; madera; madero.
tiene tierra; con todo y el terreno. tât baikaia=rajar tabla.
tasbak=por tierra. tât watla=casa hecha de madera.
tasbika=tasbaya. tatahbra=bañador; el que baña o bauti-
tasbaya=la tierra de; el país; la región; za a otra persona.
el ambiente; el estado; la república. Jan (Jon) Tatahbra=Juan el Bautista.
king tasbaya=el reinado; dominio del tatahkra=el que hace gotear.
rey. tatahwra (tatahra)=que gotea.
heben (heven) tasbaya=la patria (la tatahku=varias especies de bejuco o en-
región) celestial. redadera (planta medicinal): buena pa-
wan tasbaya=la patria; el país. ra controlar la diarrea aguda.
tasbayak=por la tierra, terreno o suelo. tataibra=el que pisa; el que aprieta; pi-
tasbayas=que no tiene terreno; sin tie- sador; opresor; dictador (de taibaia).
rra. tatakalbra=el que encorva o doblega u-
taska=const. de tasa. na cosa (de takalbaia).
tâska=const. de tâs. tatakalwra (tatakalra)=fácil de doble-
taskala=especie de planta venenosa pa- garse o plegarse; flexible (de takal-
recida al chayote, pero picante. waia).
taskala (taskalo, taskalu)=lombriz de tatakbaia=sacudir; agitar; temblar; causar
tierra. temblor; estremecer; menear.
taskalu=especie de bejuco con flores ro- tatakaskra=el que atrasa; detenedor;
jas. morador (de takaskaia).
taski=mi hule (de tasa). tatakbra=desollador (de takbaia).
tâski=mi tarea (de tâs). tatakra=el que sale; que aparece; el que
tâski=sucio; inmundo; manchado; desa- suele salir o hacer (de takaia).
seado; cochino; vil. tatamra=cortador; destazador; el carni-
tâski âpu=limpio; puro; sin suciedad o cero (de tamaia).
mancha. tatapahkra=guiador (de tapahkaia).
tâski daukaia (dingkaia)=ensuciar; tataswaia (krangwaia)=cuajarse.
manchar. tatat=(con verbos como buaia): bien
tâski iwaia=defecar; ensuciarse; vivir recto.
de manera cochina. Maiwanra tatat buan.=Se paró bien
tâski takaia=ensuciarse; mancharse. recto frente a mí.
tâskika=la suciedad; porquería; inmun- tatatwra (tatatra)=que tiembla; tembla-
440

dor; temblante; trémulo (de tatatwa- mente.


ia). tats (stats)=almidón.
tatatbaia=sacudir; temblar; agitar; cau- tat sabaia=hincar; clavar de un solo gol-
sar temblor; menear; estremecer. pe.
tatatbaika=lo que sirve para sacudir, a- tatuhbra=escupidor.
gitar o temblar. tatuhra=fácil de quemarse o chamuscar-
tatatbaikas (tatatbankas)=que no se se (tatuhwra).
puede sacudir, agitar o temblar. tatukbaia=despertar (al que está dormi-
tatatbaikira (tatatbankira)=que se do); suscitar; empujar de una punta.
puede sacudir, agitar o temblar. tatukbaika=despertador.
tatatbanka=sacudimiento; temblor; es- tatukbanka=despertamiento.
tremecimiento. tatukbra=modo y acción de tatukbaia;
tatatbra=modo y acción de tatatbaia. despertador; el que empuja.
tatatbras=no sacudido; sin temblar. tatukwra (tatukra)=crepitante.
tatatwaia=temblar; tiritar; trepidar; agi- tatumra=envidioso; codicioso.
tarse; estremecerse; menearse. tatunaia=llegar una punta de tierra a la
tatatwaika=parte por donde se tiembla. vista.
tatatwaikas (tatatwankas)=incapaz de tatuni waia=irse de punta a punta.
temblar(se). taturbra=el que registra cosas; dispersa-
tatatwaikira (tatatwankira)=que se dor.
puede temblar; tembloroso. tatuskaia=instar; instigar; inducir; ani-
tatatwanka=temblor; estremecimiento; mar; excitar (comp. maisa kapaia).
sacudimiento. tatuskra=el atizador; el irritador, lava-
tatatwikira=con temor; de un modo dor; instigador; incitador.
tembloroso. kwala tatuskra=lavador de ropa.
tatatwra (tatatra)=modo y acción de tatuswra (tatusra)=que decrece.
tatatwaia; tembloroso. tatututbra=el que pita.
tatatya=algo tembloroso. tatwa=puntiagudo; agudo.
tataukra=caminante; viajante; peregri- tatwaia=tatatwaia.
no; andarín; vago; paseador; el que no tatwika=la parte aguda; la parte puntia-
tiene asiento fijo. guda.
tatawra=que vuelve. tatwikas=no puntiagudo.
tatbaia=tatatbaia. tatwikira (tatwira)=que es muy puntia-
tat buaia=pararse recto y firme. gudo.
tat dingkaia=meter de un solo golpe. taudak=deformación de la frase “tâwa
tati=tahti. dakwra (dakra), que significa pelo corto
tati=el primo hermano de una mujer, y deformado (feo), hablando más de las
siendo él, hijo de un hermano de su mujeres (término ofensivo y despreciati-
padre de ella (comp. klûa). vo).
tatikra=perdedor; el que suele perder; a- ¡tauh!=sonido o estallido de un rifle o
rruinador. escopeta.
tatilwra (tatilra)=que se madura fácil- tauhka=mandíbula; quijada; mejilla; ca-
mente; turbulento. chete (F.P.E.: tauhki; tauhkam; ai
tatisbra=pisador. tauhka).
tatiwra=perdedor; que se pierde fácil- tauhkas=que no tiene quijada.
441

tauhkira=que tiene mandíbula. ner cuidado; hacerlo con cuidado.


tauhlis (taulis)=especie de lora, copete tawa pali=despacio; despacito; lenta-
colorado. mente.
tauh munaia=tirar de pronto con un ri- tawa swiaia=dejar sin darse cuenta al-
fle o escopeta. guno.
taukaia=andar por acá y allá; pasear; tawa tawa=despacito; poco a poco;
viajar; vagar. con cuidado.
taukra=modo y acción de taukaia. tawaia=volverse; darse vuelta; regresar;
taukras=que no anda. girar; desviar, cambiar de dirección;
tâura=primero; en primer lugar; al prin- retornar; convertirse.
cipio; ante todo; antes; primeramente; Dawan ra tawaia=volverse al Señor;
a la cabeza de. convertirse.
tausdi (tausde, tursde)=jueves. kli tawaia=volver sin terminar el via-
tausin=mil. je; regresar por el mismo camino.
tâwa (kaku)=hicaco. tawaika=parte por donde se vuelve o
tâwa=pelo (de la cabeza); cabello; crin; voltea.
la lana (F.P.E.: tâiwa; tâmwa; ai tâwa). tawaikas (tawankas)=incapaz de volver
tâwa aubaia=peinar; peinarse. o voltear; invariable.
tâwa daiwaia=arrancarse (caerse) el tawaikira (tawankira)=convertible; re-
pelo. gresable; volvible.
tâwa insin=pelo un poco crespo (no tawakia (tawahkia)=primogénito; hijo
muy liso). o hija mayor; comp. witkakaya (F.P.E.:
tâwa irbaia (klakaia)=cortar el pelo; taiwahkia; tamwahkia; ai tawahkia).
rasurar. mâ tawakia (tawahkia)=las primi-
tâwa lalal(ni)=pelo liso. cias.
tâwa linh (ling)=el pelo rizado. tawama=especie de serpiente larga, co-
tâwa lupia=batata (planta medicinal): me pollos (comp. aimahkru).
utilizada para curar granos en dife- tawan=vuelto; regresó (de tawaia).
rentes partes de la piel tawan=pueblo; población; poblado; ciu-
(wan) tâwa mina=hilo (hebra) de pe- dad.
lo. tawan sirpi=población; pueblo peque-
tâwa pitbaia=trenzar el pelo. ño; comunidad.
tâwa warwra (warra)=el pelo rizado tawan tara=ciudad; pueblo grande.
o encrespado. tawan uplika=habitante; comunitario;
tâwa=batata dulce; nombre de un árbol ciudadano.
y su fruta que se encuentra en las pla- tâwan=causa; a causa de; motivo; razón;
yas del mar (F.P.E.: tâiwya; tâwyam; ai por; para; a favor de; por culpa de; por
tâwya). amor de (F.P.E.: tâiwan; tâmwan; ai tâ-
tâwa pauni=el camote colorado. wan).
tâwa pihni=el camote blanco. tâwan aiklabaia=pelear por.
tawa=lento; despacio; suave; apacible. tâwan aisaia=hablar en defensa de; in-
tawa aisaia=hablar bajo. terceder por.
tawa alkaia=tomar (agarrar) de im- tâwan lawaia=celar; estar celoso de;
proviso o despacio. manifestarse celoso; mostrar disgus-
tawa munaia=tratar con cuidado; te- to.
442

tawanka=acción y efecto de tawaia; el taya daikaia=desplumar.


virar o girar; la revolución. taya daukaia=azotar; castigar; pegar
tawanka=const. de tawan: el pueblo de. con látigo; desplumar; escamar.
tawankas=sin poder voltearse; que no taya pura=superficie.
tiene pueblo o población. taya sapaia (tasapaia)=acariciar.
tawankira=que tiene pueblo o pobla- taya sauhkaia=apalear sin compasión;
ción. castigar físicamente a alguien.
tâwankira=celoso. taya sauhkan âpu=sin mancha corpo-
plun tâwankira=el que da comida de ral; muy limpio.
mala gana; el que habla por su co- taya swakaia=pelar (banano, plátano,
mida. etc.).
tawas (twas)=papaya. taya takbaia=despellejar; desollar.
tâwas=sin pelo; pelón; pelado; calvo; taya wisbaia=escamar.
que tiene poco pelo o cabello. wan taya alkras kaia=asustarse; de-
tawer (tawar)=torre. sear hacer algo de inmediato.
tawi kaikaia=volver a ver; hacer caso. “wan taya ra ulban”=manchas en la
tawil (tawel)=toalla. piel (se cree que es por bañarse
tawilwil=especie de insecto negro con donde el “liwa” o sirena tiene su
rojo (acostumbran andar en parejas). morada).
tâwira=peludo; que tiene mucho pelo; wan taya sling luaia=erizarse el cuer-
cabelludo; con todo y el pelo. po; sufrir un pequeño susto repenti-
Tâwira=nombre dado a los Miskitos de namente.
la Costa por los del Río Coco; los tayakaia=asustar; llenar de miedo; inti-
Miskitos que viven por el Sur de San- midar; amenazar; espantar; regañar.
dy Bay, el Litoral Norte y Sur de Bi- tayakanka=acción de tayakaia.
lwi. tayaman (taya ‘man)=desnudo; pelado;
tawra=modo y acción de tawaia. en cueros; que consiste sólo de piel o
tawras=no vuelto; no convertido. pellejo.
taya=piel; cutis; pellejo; cuero; pluma; tayas=sin parentesco; sin piel; sin cásca-
vello; pelo de animales; escama (de ra o corteza.
peces y reptiles); plumaje; concha; tayas=especie de flor nocturna.
cáscara; corteza de árbol; vaina; fun- tayat (tayerd)=fatiga; aburrimiento; a-
da; cubierta; tapa; familia; parentesco; burrido; cansado; hastiado.
parentela; pariente; raza; tribu; gene- tayat daukaia=cansar; aburrir.
ración (F.P.E.: taiya, tayki; tamya, tay- tayat takaia=cansarse; fatigarse; abu-
kam; ai taya, ai tayka). rrirse.
taya aubaia=pegar; azotar; apalear. tayatka=fatiga; aburrimiento.
taya bin (binka)=ruido que hace cual- tayatka takaia (suhkika takaia)=abu-
quier cosa; el sonido que indica que rrirse de algo o de alguien.
está cerca algún animal, salto, chu- tayatkas=incansable; infatigable; que no
basco, etc. tiene fatiga.
taya bita (tayabita)=tejido; pelaje; te- tayatkira=fatigoso; fatigadamente.
gumento; funda; la cobija o ropa de tayira=que tiene mucha familia; que tie-
cama de un muerto; espíritu de un ne mucha cáscara.
recién muerto. tayka=el pariente de (de taya).
443

tayuya (tayuyu)=chichigua; pichichillo tibil (tebel, tebil)=mesa.


(planta). tibil briaia (iwaia)=recibir la Comu-
tbasu, basu (swaso, swasu)=especie de nión; comulgar.
zapote. tibil kwalka=el mantel.
telepong=teléfono. Tibil Lâka=la Comunión (Santa Ce-
tempel=templo. na).
tent=aparador; estante; tapesco; ana- tibil palkaia=preparar la Comunión y
quel; el tabernáculo (tint). recibirla (entre los protestantes).
tent watla=tienda de campaña; el ta- tibil ra iwaia=sentarse a la mesa.
bernáculo (tint watla). tibil uplika=comulgante.
terpentain=la trementina. tibil yaia=dar la Comunión.
testament=testamento. tihbaia=yul madikaia.
Testament Almuk=Antiguo Testa- tihkru=especie de arbusto.
mento (de la Biblia). tihmia=noche; oscuridad (F.P.E.: tihmiki;
Testament Raya=Nuevo Testamento tihmikam; ai tihmika).
(de la Biblia). tihmia aimakaia (iwaia)=anochecer;
tî=té; el zacate de limón (planta medici- llegar la noche.
nal): buena para curar la gripe, la ron- tihmia pira (piawra)=la media noche.
quera, fiebre y bronquitis. tihmia tara=las tinieblas sombrías; el
Tî Kiamp=nombre de una comunidad en eclipse.
el sector llano sur del municipio de tihmia wâl bakriki=tihmia pîra.
Río Coco (Wangki Awala). tihmiak=por la noche.
tiala=la abeja zopilote. tihmia ra=de noche; por la noche; en la
tiala=ubre; teta; los pechos (F.P.E.: tiail- noche.
ka; tialkam; ai tialka). tihmika=const. de tihmia: la noche de.
tiala dakakaia=dar de mamar; darle el tihmikas=que no tiene noche.
pecho; dar leche. tihmu=oscuro; muy oscuro; oscuridad;
tiala dakbaia=destetar. tiniebla.
tiala diaia=mamar; tomar pecho. tihmu iwaia (takaia)=oscurecerse.
tiala kakma=tetilla. tihmu tara=gran oscuridad.
tiala laya (milk)=leche. tihmuk=por la oscuridad.
tiala laya klaswan=la cuajada. tihmuka=const. de tihmu; oscuridad; ti-
tialka=const. de tiala: teta; ubre; mama. niebla; la parte oscura.
bîp tialka=ubre de vaca. tihmukas=que no tiene oscuridad.
bîp tialka laya=leche de vaca. tihmukira=tenebroso; que es muy oscu-
tialka subaia=ordeñar. ro.
tialka tâ=la punta del pecho; el pezón. tihu=hondo; profundo; profundidad (del
tialkas=que no tiene ubre o pezón. agua).
tialkira=que tiene ubre. tihuk=por la profundidad.
tiara=la joven; señorita; mujer joven; tihuka=la profundidad; hondura; la par-
muchacha virgen. te profunda.
tiara aihwa)=la joven casta. tihukak=por la parte profunda.
mairin tiara=muchacha; mujer joven. tihukas=que no tiene profundidad; sin
tiara lupia=señorita. parte profunda.
tibang (tibam, bangbang)=conejo. tihukira=que es muy hondo.
444

tik=bastante bueno; pasadero. kiski dusa).


tikaia=perder; extirpar; botar; destruir; tilba kayak=caña agria (planta medici-
malgastar; disipar; aniquilar; desapa- nal): buena para aliviar infecciones de
recer; echar de menos; cancelar; gas- las vías urinarias y otras enfermeda-
tar. des.
lalah tikaia=gastar (malgastar) dinero. tilba mina=pata de danto (planta medi-
tikaika=perdedor; lo que sirve para per- cinal): buena para tratamiento de dia-
der. rrea aguda.
tikaikas (tikankas)=que no se puede tilba takalka=especie de árbol parecido
perder. al guajiniquil; guavote (planta medici-
tikaikira (tikankira)=que se puede per- nal): buena para aliviar enfermedades
der. hepáticas.
tikanka=perdición; pérdida; desapari- tilbaia=amontonar el agua.
ción. tilil=tiltil.
tikia=una especie de junco. tililis=especie de arbusto espinoso (ver
tikiliki=pellizco en la panza (barriga). tininis kiaya).
tikiliki daukaia=hacer cosquilla en la tilmuk=tinmuk.
cintura. til pata=kiaki dusa.
tikimi=el agave. tiltil=especie de grillo con chillido agu-
tikipra=el istmo. do.
tikit (tiket)=tiquete; billete; boleto. tiltilya=capa de zacate y raíces entreteji-
tiklu=tráquea; gaznate. das (sobre el suampo).
tikluka=suspiro; gemido. tilwaia=engrosarse; sazonarse; llegar a
tikra=modo y acción de tikaia. la plenitud (fruta o cualquier cosa);
tikras=sin perder; no perdido. estar en flujo; cumplir su desarrollo
tikrira=tikaikira (tatikra). algún fruto faltando aún madurarse.
tikru=nombre de una planta. tilwi tawaia=dar vueltas.
tikwaia=hacer sonido de tic-tac. tilwan=maduro; sazonado; crecido; que
til (stil)=acero; eslabón; pedernal para ha llegado a su plenitud o perfección.
prender fuego. tilwan piua=época para la cosecha.
til tisbaia=prender fuego con eslabón. tilwanka=sazonamiento; el flujo del
tila=algún; alguno; algunos; varios; bas- mar.
tante; entre. tilwra (tilra)=modo y acción de tilwaia.
tila taim=a veces; algunas veces. tilwrika (tilrika)=onda; ola.
tilak=por en medio de; a través de; a lo tîm=manso; doméstico.
largo de; por entre; por medio de. tîm daukaia=amansar; domar.
tilam=luciérnaga. tîm takaia=amansarse; domarse; do-
tilamra (tilam ra)=en medio de ustedes. mesticarse.
tilar (pilar)=almohada. timbil (timbel)=dedal (usar silak tuk-
tilar taya=funda de almohada. baika).
tilara=entre; en medio de (F.P.E.: tilira; timpil=especie de pez-jalea.
tilamra; ai tilara). tinamu=la gongolona.
tilas=nombre de un pájaro (güis). tingbaia (tinhbaia)=pisar; patear; hacer
tilba (unta bîpka)=danto. estampido pisando; marchar; hacer
tilba arbaika=especie de árbol (ver si- temblar la tierra con los pies.
445

tingbut=tingting. tipiahku=la abeja limonete.


tingki (tengki, taiki)=gracias. tips (teps, step, mina mangka)=grada.
tingki (tengki, taiki) daukaia=dar tiptip=especie de pajarito castaño, can-
gracias. tor.
tingki (tengki, taiki) lâka=gratitud; tis=palabra usada con algunos verbos
acción de gracias; agradecimiento. como kangbaia.
tingki (tengki, taiki) lukaia=estar a- Klaihkla ra tis kangban.=Me tocó a-
gradecido. penitas en el brazo.
tingki (tengki, taiki) pali=muchas “tis pauta”(“tis pau”)=expresión para
gracias. referirse a una persona que es muy
tingki (tengki, taiki) snata âpu=infi- impulsiva o violenta.
nitas gracias. “Baha mairka lika tis pauta”.=Esa
tingki (tengki, taiki) wiaia (yaia)=dar mujer es muy impulsiva (que actúa
gracias; agradecer. con rapidez).
tingkikas (tengkikas, taikikas)=ingra- tisba=especie (nombre) de un árbol; el
to; malagradecido; desagradecido. brosimo; el ojoche (fruta).
tingkikira (tengkikira, taikikira)=gra- tisba kati=mes que principia más o
to; agradecido. menos el 15 de mayo.
tingkrus (pingkrus)=gancho; varilla tisba laya=lluvias que caen a media-
ganchuda. dos de mayo.
tingla=indiferente. tisba mâ=semilla de ojoche: se cocina,
tingni=arroyo; cañada; riachuelo; cri- bate y se deja fermentar (bebida típi-
que; la ensenada. ca).
tingni bîla=el cauce. tisbaia=pisar; pisotear; apretar; picar;
tingni wihta=nacimiento (cabecera) dar con algo para abajo.
de un riachuelo. kauhru tisbaia=abrir y tender el bam-
tingting, tingtingka (tinhting, tinh- bú; rajar el bambú.
tingka)=codo. wan mihta tisbaia=palmear.
tingtingka (tinhtingka)=término de pa- wan mina tisbaia=patalear.
rentesco, en desuso. tisbaika=lo que sirve para pisar.
tininis (tininiska)=colibrí; gorrión; el tisbaikas (tisbankas)=que no se puede
chupador; pájaro mosca. pisar.
tininis kiaya (dusa)=tililis. tisbaikira (tisbankira)=que se puede
tininiska pata (sisip)=el tatascán (plan- pisar.
ta medicinal): buena para tratamiento tisbanka=acción y efecto de tisbaia.
de la epilepsia. tisbaya=varilla de pisar.
tinmuk=enemigo; adversario personal tisba yula=especie de grillo.
malicioso. tisbra=modo y acción de tisbaia; des-
tinpawan=nombre (especie) de un pez. preciativo; bajito, no crecido.
tint=tent. tisik=el asma.
tint=el espacio inmediatamente debajo tis kangbaia=tocar ligeramente; dar un
del techo de la casa de los indígenas golpecito.
(en el pasado). tisku=luego; pronto; más tarde; ensegui-
tipalmuk=especie de árbol parecido al da, de repente; de pronto; de súbito;
guajiniquil. dentro de poco tiempo.
446

tisku mapa=dentro de poco; más lue- pat tiwan=ya falleció.


go. sip tiwaia apia=imperecedero; que no
tiskungkung=nombre de un pajarito. puede terminarse.
tisni (tisnika)=el redrojo; lo que ha que- tiwaia ‘man=a punto de fallecer (per-
dado después de una siega; el menor derse).
de los gemelos; menor de cualquier tiwaika=perdedero; perdedor.
cosa; el más pequeño. tiwaikas (tiwankas)=que no se puede
tiswaia=decrecer (en estatura). perder.
tiswat=especie de árbol. tiwaikira (tiwankira)=que se puede
tit (titit)=¡arriba!; recto; completamente. perder.
titit aibapaia=cancelar toda la cuenta. tiwan=perdido; extraviado.
tit (titit) buaia=saltar; pararse súbita- tiwanka=perdición; pérdida; desapari-
mente; levantar o pararse al instante. ción.
titit (titik) daukaia=acabar por com- tiwikira=perdidamente.
pleto. tiwi luaia=perderse; desaparecer por
titan=la mañana; mañanita; primera par- completo.
te del día; matutino; de mañana. tiwis=nombre de un pájaro (tigüis).
titan baiwaia=amanecer. tiwra=modo y acción de tiwaia.
titan mani=la primera parte del día; la tmala=mâla.
parte de la mañana. tma mana=precio; premio o recompen-
titan pali=muy de mañana. sa de una cosa.
titan slilmika=lucero; estrella de la tmam (mam)=especie de roedor.
mañana. tmaring (maring, kmaring, aulala)=a-
titi mali (titimali)=especie de insecto chiote.
pequeñísimo (más pequeño que la co- tmaring lalahni=achiote amarillo.
loradilla). tmaring pauni=achiote colorado.
titi (snati)=el tule; especie de yerba lar- tmaring siksa=achiote negro.
ga. tmarka (marka)=el páncreas.
tîti (tiala)=en el lenguaje de los niños: el tmasi (masi)=el zopilote blanco.
pecho, la pacha, la leche. tmasi (masi) tara=el rey de los zopilo-
titikbaia (titibaia)=despedazar una cosa tes.
machucando con las manos o los pies; tmasku (masku)=kwasku.
rascar; estregar. tmisri (misri)=alacrán.
titikbra=modo y acción de titikbaia. tmisri (misri) wâika=especie de planta
tititawan=pititawan. medicinal (la flor es encorvada).
tititwaia=hacer un ruido pequeño; susu- tmul (mul, kmul, kbula, bula)=encor-
rrar; crujir. vado.
tiuk=especie de ranita. tmulkaia (mulkaia)=encorvar; doblar.
tiuk munaia=biuk munaia. tmulni (mulni)=encorvado; doblado;
tiul (tiulh, tiulhni)=redondo; abultado. pandeado.
tiulnika (tiulhnika)=masa; bulto. tmulnika (mulnika)=la parte encorva-
tiun=tono; tonada; melodía. da.
tiusdi (tiusde)=martes. tmulwaia (mulwaia)=doblarse; encor-
tiwaia=perderse; perecer; desaparecer; varse; pandearse.
morir; errar el camino. tna=modo de hacer una cosa; costum-
447

bre de una persona; modo. mujer u hombre (natamana, nata


tna (tnaura, pana)=mutuamente. mana, snatamana, snata mana, kna-
tnahsi=comida sin bastimento o carne; tamana, knata mana, pnatamana,
una sola especie de comida; suelto; pnata mana).
sin coser (comp. krauhni, klahsi). tnatas=sin fin; infinito; sin nalga; inson-
tnaika (tnayka)=const. de tnaya. dable (natas, snatas, knatas, pnatas).
tnaka=especie de tiburón pequeño, co- tnatas (natas, snatas, knatas, pnatas)=
mestible. pnatapara (pnata para).
tnasu=knasu (nasu). tnatka=const. de tnata: imitación; mo-
tnata (nata, snata)=terminación; térmi- do; costumbre; proceder (natka, snat-
no; conclusión; fondo; final; cabo; ka, knatka, pnatka).
confín; extremo; extremidad; punta; tnatira (natira, snatira, knatira)=pna-
popa; nalga; anca; culo; trasero; parte tira.
trasera; posterior; último; terminal; tnatnikra (snasnikra, nanikra)=incli-
también se dice knata, pnata (F.P.E.: nador; acostador.
tnaita; tnamta; ai tnata). tnaukaia (naukaia, snaukaia)=doblar.
tnata alkaia=terminar; llegar al final. tnaura (pana pana, panaura)=mutua-
tnata âpu=infinito; sin fin. mente.
tnata kat=hasta el fin; todo. tnawa (snawa, nawa)=rama (de árbol);
(wan) tnata kiapaia=tener miedo; te- ala; la pluma; knawa (F.P.E.: tnaiwa,
mor a recibir un castigo (término un tnawki; tnamwa, tnawkam; ai tnawa,
poco vulgar). ai tnawka).
tnata krikaia=comenzar; dar inicio. tnawa (snawa, nawa) bin=al son de
tnata krikanka=la introducción. alas; ruido de las alas.
tnata lukaia=imitar; burlarse de. tnawa (snawa, nawa) dauhbaia=cor-
tnata luki aisaia=repetir (imitando). tar (podar) las ramas.
tnata mangkaia=acompañar en músi- tnawa (snawa, nawa) palhbaia=ale-
ca; finalizar; dar término. tear.
tnata pali ra=al fin; al final. “(wan) tnawa (snawa, nawa) paska-
tnata prakaia=concluir. ia”=portarse de manera desenfrenada;
tnata prakanka=conclusión. llevar una vida libertina.
tnata puli daukaia=remedar; imitar. tnawa (snawa, nawa) pata=aletazo.
tnata wakaia=gobernar un bote o em- tnawak (snawak, nawak)=por las alas o
barcación. ramas.
tnatak=por la punta; por el final, extre- tnawal (nawal)=nombre (especie) de ár-
midad o nalga (natak, snatak, kna- bol de madera dura.
tak, pnatak). tnawas (snawas, nawas)=sin ala o ra-
tnatakaba (natakaba)=el porta-hojas; ma.
la solera. tnawira (snawira, nawira)=alado; el
tnatamana (tnata mana)=por la causa; ser con alas; pájaro; con todo y las a-
razón de; en consideración de; por a- las.
mor de; por; para; para lograr; a causa tnawira (snawira, nawira) lupia=el
de; porque; por motivo de; a favor de; insecto; ave; pájaro.
dinero o cualquier cosa adquirida co- tnawira (snawira, nawira) taya=plu-
mo precio de la prostitución, por una ma.
448

tnawira (snawira, nawira) watla=ni- ladearse; acostarse.


do de aves. luki tniwaia (sniwaia, niwaia)=con-
tnawka (snawka, nawka)=const. de fiar en; estar seguro del apoyo de.
tnawa: la rama de; el ala de. tniwanka (sniwanka, niwanka)=acción
tnaya (snaya, naya, knaya)=el lado; cos- de tniwaia.
tado; flanco (F.P.E.: tnaiya; tnamya; ai tniwra (sniwra, niwra)=modo y acción
tnaya). de tniwaia.
tnaya dusa=las costillas (snaya dusa, tnuk (snuk, nuk)=pnuk.
naya dusa). tnuka=codo; las pinzas o garfas grandes
tnaya kir=alrededor; en contorno de los cangrejos, langostas, etc.; el
(snaya kir, naya kir). músculo branquial (snuka, nuka).
tnaya kutbaia=forrar los lados (snaya tnukas=que no tiene pinzas (snukas,
kutbaya, naya kutbaia). nukas).
tnaya mina (snaya mina, naya mi- tnukira=provisto de pinzas; con todo y
na)=costilla; espina dorsal. las pinzas (snukira, nukira).
tnaya tani=de lado; al lado; de costa- tnuk takaia=salirse a la superficie del a-
do (snaya tani, naya tani). gua una cosa liviana; estar poco car-
tnaya uplika=la persona aparte; desin- gado (snuk takaia, nuk takaia).
teresada (snaya uplika, naya upli- tnuska (snuska, nuska)=que cala poco
ka). (la embarcación).
tnaya ra=contiguo; al lado de; además tnuska=médula; sustancia esponjosa
de; aparte de; con excepción de; en contenida en los troncos y tallos de
el lado (snaya ra, naya ra). ciertas plantas y frutas que acaban de
tnaya ra aisaia=interrumpir; dispara- germinar (como el coco); sustancia; e-
tar (snaya ra aisaia, naya ra aisa- sencia (snuska, nuska).
ia). tnuskas=que no tiene médula (snuskas,
tnaya ra lakan=apartado; separado nuskas).
(snaya ra lakan, naya ra lakan). tnuskira=meduloso (snuskira, nuski-
tnaya ra tawaia=apartarse; ponerse a ra).
un lado; recostarse; extraviarse; a- tnutka=algo grande (snutka, nutka).
partarse de lo bueno (snaya ra ta- topas=el topacio.
waia, naya ra tawaia). tortia (turtia, turtiya)=tortilla.
tnayak=por un lado; por el lado de (sna- trabil (trabel)=molestia; dificultad; pe-
yak, nayak). ligro; calamidad; aflicción; incomodi-
tnayas-que no tiene lados (snayas, na- dad.
yas). trabil âpu=no hay de qué; no hay pro-
tnikaia (snikaia, nikaia)=acostar; re- blema.
costar; ladear. trabil munaia=molestar; incomodar;
tnikaika (snikaika, nikaika)=lo que sir- perturbar.
ve para acostar. trabil takaia=preocuparse; incomo-
tnikanka (snikanka, nikanka)=acción darse.
de tnikaia. trabilka=const. de trabil.
tnikra (snikra, nikra)=modo y acción trabilkas=sin molestia; sin problema.
de tnikaia. trabilkira=molesto; peligroso; proble-
tniwaia (sniwaia, niwaia)=inclinarse; mático; dificultoso.
449

trahadura=la chinchilla. traus (trausis)=pantalón.


trahat, tarahat (wan wihta bikaika)= trauska=const. de traus.
sombrero. treder (trader)=comerciante.
trahma=algo tosco, rústico. tren (trin)=tren.
trai=prueba; tentativa. trets (stret)=directamente.
trai kaikaia=probar; tantear; tentar. trigar (trikar)=gatillo.
trai munaia=tantear; ensayar; procu- trigarka (trikarka)=la parte saliente de
rar; tratar de. la uretra femenina en forma de gatillo.
traika=const. de trai. trik=treta; fraude; hechizo.
traika kaikaia=tentar; seducir; enga- trik munaia=hechizar.
ñar. trikkira=hechicero; tramposo; trampis-
traika kaikanka=tentación; prueba. ta; brujo.
traika kaikan lâka=tentación. triku=nombre de una planta parecida a
traika kakaira=tentador. la bijagua; la flor de la caña de azúcar.
traipan=praipan. tril (trel)=carril; camino; estrecho.
traka=garrapata. trimru=el tábano negro.
trakika=const. de traka. trimru=el zancudo de gusano; estro y su
trakika=la uretra femenina. larva.
trakis=nombre (especie) de un árbol. trin (tring)=basura que trae la corriente
trakta=tractor. (creciente) del agua; breñal.
trahtrama (tramtrama, trama)=esca- Trintara (Trin Tara)=nombre de un caño
broso; arrugado; tosco; rústico; áspe- de Waspam y afluente del Río Coco,
ro. yendo hacia Ulwas.
tiul (tiulh, tiulhni)=redondo; abultado. tringsar (trengsar, trengser)=extranje-
tramhtram (tramtram)=guitarra. ro; extraño; desconocido.
tramhtrama=arrugado; tosco; rústico; trip=la vez; el turno; viaje.
áspero; basto. trip daukaia (munaia)=hacer viaje;
trampis lupia=chaleco indígena; vesti- llevar carga entre dos estaciones.
do de mujer. tripas=algo burdo, áspero, escamoso; la
trangko (trangku)=prangku. pian (planta medicinal): buena para
tranwa (tranhwa)=tieso; erguido; tiran- disolver las verrugas.
te. tripasni=burdo; agreste; áspero; esca-
tranwaia (tranhwaia)=erizarse; planear moso; tosco; arrugado.
(sin aletear). tris=especie de grillo pequeño.
trap=trampa. tris=completamente; de un solo movi-
trapaling=lona. miento.
tras=crédito; deuda; débito; lo fiado. tris tawaia=marcharse; darse cuenta e
tras briaia=prestar de; agarrar fiado. irse.
tras dimaia=endeudarse; prestar de. trisbaia=rebuscar; arañar; estornudar;
tras munaia=fiar a; dar fiado. estregar; conducirse con energía; tajar
tras sakaia=comprar al fiado. o picar carne, andar buscando comida.
tras uplika=el deudor. trisbaika=const. de trisbaia.
traska=const. de tras: la cuenta de. trisbanka=acción de trisbaia.
tratriswra (tratrisra)=que culebrea; trisbaya=la hormiga olocica (grande).
que enamora o galantea. trisbaya (trisba)=flecha; dardo (arma).
450

trisbaya (trisba) lalulkra=flechero; trukpas=camino; carril; el trocopaso.


arquero. trumpit (trompit)=trompeta.
trisbaya (trisba) lulkaia=tirar con fle- trungku=troza; tronco.
cha. trunk=baúl; cofre.
trisbi=todo; del todo. tsitsi (sitsit)=la abeja mariola.
trisbi munaia=acabar; terminar todo. tu (to) munaia=remolcar.
trisbra=modo y acción de trisbaia. tua (tawa)=quedito.
trisiam (triham)=estornudo. twanka=const. de tuno (tunu).
trisiam munaia=estornudar. twanka=toda ropa de cama.
tristrisia (kruhkru)=langosta (insecto). Tuapi=comunidad perteneciente al muni-
trisu=palometa (pez); la cahuacha. cipio de Bilwi, ubicada al sur de Kruki-
trisu kati=mes del pez palometa (que ra.
emigra del mar hacia los ríos); di- tub (tup)=amuleto; talismán.
ciembre. tuba=chavalo; niño; muchacho; término
triswaia=torcerse; culebrear; retorcerse; familiar para llamar a un niño.
serpear; coquetear; estar nervioso, u- tûba=pez (mojarra); la machaca.
raño, vergonzoso; platicar amorosa- tûba=el hacha liviana.
mente con una persona; hacer el amor tûba dusa=muñeco (planta medici-
a una persona. nal): utilizada para curar infecciones
triswanka=coqueteo; acción de triswa- de la piel y otras enfermedades.
ia. tubal=la navajuela; especie de yerba
triswra (trisra)=modo y acción de tris- cortante.
waia. tubani=sobrino (hijo de una hermana);
trit (trid, tret)=hilo. el tío al hijo de su hermana (F.P.E.: tu-
triti=tratado; acuerdo. bani, tubanki; tubanam, tubankam; ai
triti lâka=el tratado (casi siempre se tubana, ai tubanka).
refiere a uno de los tres tratados re- tubanka=const. de tubani.
ferentes a la Mosquitia: Comayagua, tuburus=nombre de un árbol grande: el
1859; Managua, 1860; Harrison-Al- guanacaste.
tamirano, 1905). Tuburus=nombre de una comunidad en
tritri=nombre de un halcón pequeño o el sector oeste (raudales) de Wangki
especie de gavilán. Awala (Río Coco).
tritri yumuhka=“yumuh” relacionado tuhaia (tuhwaia)=tostarse; quemarse de-
con el estado del águila. masiado; carbonizarse en un horno.
tron=trono. tuhaika=parte por donde se tuesta o
tru alkaia=curtirse la ropa. quema una cosa (tuhwaika).
truh=nombre de un pez: carate. tuhaikas (tuhankas)=incapaz de tostar-
Truh Laya=nombre de una comunidad al se o quemarse (tuhwaikas, tuhwan-
lado oeste de Bilwi y perteneciente al kas).
municipio del mismo nombre. tuhaikira (tuhankira)=capaz de tostar-
truhtru=quemado; quemado y reducido se o quemarse (tuhwaikira, tuhwanki-
a cenizas. ra).
truhtrua (trutrua)=áspero; tosco; que tuhanka (tuhwanka)=acción y efecto de
es burdo. tuhaia (tuhwaia).
truk=carro; camión. tuhbaia=escupir.
451

tuhbaika=escupidera; escupidero. tukbring=especie de saltamontes.


tuhbanka=acción de tuhbaia. tukin (tokin)=prenda; seña; señal; la se-
tuhbra=modo y acción de tuhbaia. ña de; la prenda de fianza; prueba de.
tuhbrira=tatuhbrira. tukip (tuk ip)=de viaje.
tuhkaia=tostar; quemar mucho una co- tukip (tuk ip) daikaia=arrancar de un
sa; carbonizar. tirón.
tuhkaika=lo que sirve para tostar o que- tukip (tuk ip) daiwaia=arrancarse de
mar. un solo tirón o jalón.
tuhkaikas (tuhkankas)=que no se pue- tukla=que significa viejo, duro, endure-
de tostar o quemar. cido; grande; lento.
tuhkaikira (tuhkankira)=que se puede aras tukla=caballo lento (cholenco).
tostar o quemar. yauhra tukla=yuca dura y vieja.
tuhkanka=acción y efecto de tuhkaia. tukra (tukro, tukru)=nombre de un ár-
tuhkra=modo y acción de tuhkaia. bol.
tuhlang (tulang, tuling)=especie de tukrung (tukrong)=nombre de un ár-
junco; nombre de un arbusto. bol; el gualiqueme, pito o palo de la-
tuhnat (tuhnut, tuhunat)=hinchado; la garto (planta medicinal): buena para
grieta; la hendedura; completamente aliviar la inflamación de la próstata,
abierto; que está para salir y caer; una gonorrea y otros malestares.
embarcación no cargada (tuhunut). tukta=pequeño; pequeñuelo; cualquier
tuhra=modo y acción de tuhaia. cosa pequeña.
tuhtu=gorgojo; especie de polilla. tukta daukaia=cortar en pedazos pe-
tuhtura=nombre (especie) de un árbol. queños.
tuhunat=grieta. tukta tukta=hecho pedazos; en peda-
tuhwaia=chisporrotear; sobresalir. zos pequeños.
tuibang=especie de árbol. tuktan=niño; niña; muchacho; mucha-
tuka pulaia=bailar. cha; cipote; joven; menor de edad;
tukbaia=empujar; impeler; cavar con a- tierno; cualquier animal joven (F.P.E.:
zadón; arar o labrar la tierra. tuktiki; tuktikam; ai tuktika).
duri tukbaia=palanquear o empujar el tuktan alkaia=cuidar niño(s); hacerse
cayuco. o servir de padrino o madrina.
ho (hu, û) tukbaia=labrar la tierra con tuktan awa=el ombligo (klûa).
azadón. tuktan baikaia=dar a luz; parir hijo.
tukbi ulaia=subir algo. tuktan lâka=niñería; niñada.
tukbi waia=palanquear. tuktan mairin=niña; muchacha.
tukbaika=arado; azadón; cosa para em- tuktan pakaia=criar a un niño; adop-
pujar o impeler. tar y criar un niño.
tukbaikas (tukbankas)=que no se pue- tuktan piua=niñez; infancia.
de empujar. tuktan waitna=niño; muchacho.
tukbaikira (tukbankira)=que se puede tuktan watla=el útero; la matriz.
empujar. tuktan wihta=la niñera.
tukbanka=empuje. tuktika=const. de tuktan: el niño (de).
tukbitukbi (tukbi tukbi)=especie de tuktukia (tuktukya)=especie de palme-
grillo. ra; (creencia indígena): dándole a un
tukbra=modo y acción de tukbaia. infante esta hoja, aprende a caminar
452

rápidamente. que parece nido de tulu.


tuktukia (tuktukya)=nombre (especie) tulu kakma=riruk.
de una planta (yerba medicinal): bue- Tulu Walpa=Tologalpa.
na para aliviar las hernias (en el escro- tululbaika=término de parentesco, en
to, ombligo) y otros malestares. desuso.
tuktukia (tuktukya)=especie de salta- tululu=oropéndola enana.
montes. tulwaia=twilwaia.
tuktuk (tukutuku)=lancha; “tactac”. tulwi takaia=aumentar; sobrepujar.
tukulbaia (tikilbaia)=hacer cosquillas tumaia=ver con mala gana; tener envi-
(generalmente en la cintura). dia de; envidiar; codiciar; conformar
biara tukulbaia=hacer cosquillas en con mala gana; tener disgusto por el
la barriga. bienestar de otro; estar descontento;
tukuskaia=tapar; llenar; rellenar; hen- estar maldispuesto; vacilar; no acep-
chir; atestar; meter (una camisa por tar.
dentro). tumaikas (tumankas)=que no se puede
tukuskaika=lo que sirve para rellenar o envidiar o codiciar.
atestar. tumaikira (tumankira)=que se puede
tukuskaikas (tukuskankas)=incapaz de envidiar o codiciar; envidiable.
ser rellenado o atestado. tumanka=acción y efecto de tumaia;
tukuskaikira (tukuskankira)=capaz de envidia.
ser rellenado o metido. tumankas=que no tiene envidia o codi-
tukuskanka=acción y efecto de tukus- cia.
kaia. tumankira=que tiene envidia o codicia;
tukuskra=modo y acción de tukuskaia. envidioso; vacilante; codicioso; que
tukwaia=chisporrotear; crepitar; decre- no quiere; maldispuesto.
pitar; sobresalir. tuman (tumaia) lâka=envidia; codicia.
tukwra (tukra)=modo y acción de tu- tumatis (tomatis)=tomate (planta medi-
kwaia. cinal): utilizada para curar infecciones
tulang (tuling)=especie de abeja con a- de la piel y otras enfermedades.
las blancas. tumhsirit (tumsirit, tumserik, tumsi-
Tulangkira=nombre de una comunidad a rik)=nombre de un pajarito; el calen-
orillas del Río Coco, ubicada arriba de dario (avecilla).
La Esperanza. tumpu (tungku)=obtuso; sin punta.
tulang wihta=especie de junco. tumra=modo y acción de tumaia.
tulbi dingkaia=sumergir (dejando que tumras=no envidioso; gustoso; sin envi-
el agua entre por las orillas). dia; dispuesto; pronto.
tulim (tuling)=especie de abeja. tumraskira=sin ninguna envidia; pres-
Tulim Bîla (Tuling Bîla)=nombre de u- tamente; resueltamente.
na comunidad a orillas del Río Coco, u- tumtum=lirio acuático; especie de nin-
bicada abajo de Kî Tâski. fea.
tulis=el guineo envuelto en hojas y em- tumus (tumuts)=demasiado; mucho.
papado con agua. tunel (tunil)=túnel.
tulis laya=atol de maíz fermentado por tung (tunh)=así suena algo al caerse.
más de 90 días. tungbaia (tunhbaia)=tocar (el tambor);
tulu=oropéndola; la cola enmarañada tamborilear, golpear ligeramente.
453

tungban=el tamborcito. turi (sturi)=noticia; historia.


tungban (tunhban)=modo y acción de “turi (sturi) yap”=cuentista; chismo-
tungbaia. so; hablantín (dicho popular).
tungbra (tunhbra)=modo y acción de turkbaia=hacer un ruido crepitante.
tungbaia. turpentain=trementina.
tungki=pez barbudito (del mar). turubaia=derramar.
tungku (kunhku)=corto; embotado. turuka turuka=expresión para demostrar
tungkwal=especie de hormiga grande. cariño o mimo a los tiernos.
tunglung (ilipin)=pelado pelado (planta tururia=especie de árbol.
medicinal): buena para aliviar infla- tururung=galón.
maciones de la pelvis, la leucorrea, turuturu (turu turu)=especie de bam-
gonorrea y otros malestares. bú pequeño; el pífano.
tungwaia=irse extendiendo; sonar co- turwaia=dispersarse; esparcirse; despa-
mo tambor. rramarse; separarse de; crepitar.
tunsirpi (tun sirpi)=el banano silvestre. turwaika=parte por donde se dispersa o
tunu (tuno)=nombre (especie) de un ár- esparce.
bol útil. El paño que se fabrica de la turwaikas (turwankas)=incapaz de dis-
corteza de este árbol, se usa como ro- persarse.
pa de cama o para trabajos de artesa- turwaikira (turwankira)=capaz de dis-
nía; la goma que se extrae de este ár- persarse.
bol (F.P.E.: twanki, tunki, tunuki; turwanka=acción y efecto de turwaia.
twamnka, tunkam, tunukam; ai tunka, turwra (turra)=modo y acción de tur-
ai twanka, ai tunuka). waia.
tunu mâka=jugo lechoso de tunu. turwiya=especie de árbol.
tunu (tuno)=cama; ropa de cama; lecho. tus=inesperadamente.
tup=tub. tus ikaia=matar repentinamente.
tupit (tuput, bâks)=caja; cajón. tus pruaia=morir repentinamente (se
turbaia=revolver; registrar; poner en de- refiere más a los animales).
sorden; desordenar; desarreglar; estor- tusban=pedo; mal viento; ventosidad.
bar; turbar; dispersar; desparramar; al- tusban krahbaia (tusbaia)=tirar pe-
borotar; incitar. do; tirar mal viento; ventosear.
turbaika=lo que sirve para dispersar o tusi=especie de arbusto medio enredade-
alborotar; lugar en donde se registran ro, cuyas hojas tienen un color rojo
cosas. castaño.
turbaikas (turbankas)=que no se puede tusi=nombre de un árbol; especie de a-
registrar o dispersar. guacate (la cáscara del fruto es mora-
turbaikira (turbankira)=que se puede da).
registrar o dispersar. tuskaia=picar; picotear; empujar con la
turban lâka=alboroto; disparate; revol- punta; atizar; pellizcar; punzar; pegar;
tijo. batir; hurgar; provocar; excitar; mo-
turbanka=acción y efecto de turbaia. lestar; refregar; lavar (ropa); tropezar;
turbi bukaia=alborotar; amotinar. chocar; importunar; tentar; incitar;
turbra=modo y acción de turbaia. instigar; molestar.
turha (tura)=especie de lagarto peque- tuskaika=instrumento para picar o la-
ño; el cocodrilo. var; lavatorio; lavadero.
454

tuskaikas (tuskankas)=que no se puede tutukwra (tutukra)=modo y acción de


picar, pegar o lavar. tutukwaia.
tuskaikira (tuskankira)=que se puede tututbaia=pitar; sonar bocina o concha;
picar, pegar o lavar. tocar trompeta u otro instrumento de
tuskanka=acción y efecto de tuskaia; viento.
picoteo, provocación, etc. tututbra=modo y acción de tututbaia.
tuskaya=el molinillo para machacar o tutura=herida o llaga que no quiere ci-
batir wabul; wabulero. catrizar, en forma de granitos.
tuskra=modo y acción de tuskaia. tutura saika=el remedio que causa la
tuskrana (tuskranak, tuskruna)=el pá- cicatrización.
jaro carpintero; pájaro de pico largo tutut (tututya)=caracol que se usa como
(sukat). bocina.
tuskru=especie de árbol; el árbol eleque- tututya=algo abultado.
me. tutuwa=tutukwa.
Tuskru Sirpi=nombre de una comunidad tutuwaia=tutukwaia.
en el sector llano del municipio de Río tutuwaia=cicatrizarse; granularse.
Coco (Wangki Awala). Anteriormente tuyukbaia=machucar; apachurrar; com-
estaba asentada a orillas del río. primir; aplastar; estrujar.
Tuskru Tara=nombre de una comunidad tuyukbra=modo y acción de tuyukba-
en el sector llano del municipio de Río ia.
Coco (Wangki Awala). Anteriormente tuyutwaia=abollar.
estaba asentada a orillas del río. Twahka=una tribu de la raza Sumo o
tuswaia=detenerse; estar indeciso; de- Mayangna.
crecer; tardarse; quedarse; estar mal twaika (twayka)=const. de twaya (twi).
dispuesto. twaikas (twaykas)=twayas.
ai biara tuswisa=está estítico. twain=manila; mecate (F.P.E.: twainki;
tuswra (tusra)=modo y acción de tus- twainkam; ai twainka).
waia; que decrece. twaina=pez espada; pez sierra.
tutu=la hormiga. twainas=que no hay pez espada.
tûtu=carne (en el lenguaje de los niños). twainka=const. de twain y twaina.
tutni=tarde. twainka=mi paño.
tutni mani=tiempo desde medio día twaintara (twaina tara)=pez espada
hasta anochecer; tarde. grande.
tutuhwia=especie de árbol con hojas twaiura=perverso; impertinente.
gruesas. twak (twakni)=denso; algo espeso; a
tutukaia=tutukbaia. dormecido; bronco; ronco; el mato-
tutukbaia=empujar; sacar fuera; exten- rral.
der; alargar; espaciar; atestar; apiñar. twak takaia=venir a ser grueso; ali-
tutukbra=modo y acción de tutukbaia. viarse; adormecerse.
tutukwa (tutuk)=lleno; repleto; apreta- twaka=que se hace con mucha dificul-
do; muy lleno; incómodo. tad; que esfuerza.
tutukwaia=amontonarse; apiñarse; en- twaka munaia=hacer con mucha difi-
jambrarse; venirse apiñando; reunirse; cultad.
llenarse (un espacio, una habitación); twaka muni=con dificultad.
abultarse; incomodarse. twakaia=forcejar.
455

twakbaka=especie de árbol de los pan- masculino grande (era ofensivo).


tanos. twanka=el paño de tunu.
twakmina (twaku mina)=pipa para fu- twankam=tu paño; tu lecho.
mar. twara=nombre de un árbol.
twakni=grueso; espeso; denso; bronco; twara=antiguo; tortuguita.
ronco; áspero; bajo (voz). Twara=nombre de una comunidad en el
twakni takaia=ponerse montoso; po- llano norte del municipio de Bilwi, ubi-
nerse grueso. cada al lado este de Santa Marta.
twaknika=lo grueso; la parte espesa; la twas (tawas)=papaya, papayo.
parte grave (en sonido); espesor; den- twas (tawas) wahia=hoja de papaya
sidad; consistencia; ronquera; aspere- (planta medicinal): sirve para despa-
za. rasitar.
twaknikas=que no tiene parte espesa o twatwilkra=cargador; portador; cargue-
gruesa. ro, acarreador.
twaknira (twaknikira)=que es muy es- twatwilwra (twatwilra)=tumultoso.
peso, denso o grueso. twaya=const. de twi.
twaku=especie de planta medicinal: útil twayas=sin zacate o yerba.
para curar las hemorragias vaginales. twi=zacate; yerba; pasto; llano; llanura;
twaku (twako)=tabaco. sabana; pradera; pastizal (F.P.E.: twii,
twaku dadira=fumador. twayi; twiam, twayam; ai twia, ai twa-
twaku diaia=fumar. ya).
twak (twaku) mina=pipa (twakmina). twi biara=llano adentro; desierto.
twakuka=const. de twaku: el tabaco de. twi bîla=prado; pradería; sabana; ca-
twakwaia=engrosar; ponerse espeso. mino que conduce a la sabana.
twakwanka=acción de twakwaia; espe- Twi Bîla=nombre de una comunidad
sura. cerca de la desembocadura de
twakwra (twakra)=modo de engrosar Wangki Awala (Río Coco).
(de twakwaia). twi wapanka=platanito (planta medi-
twal=el palmiche; la pacaya. cinal): buena para expulsar a los ma-
twala=kwala. los espíritus, para curar infecciones
twalbaia=plegar; doblar; aremolinar; a- vaginales y otros malestares.
rrollar; envolver; tragar una cosa sin twi yari=zacate de pato (planta medi-
masticar. cinal): buena para la tos chifladora,
twalbi lakaia=doblar de adentro para hemorragias vaginales y otros ma-
afuera. lestares.
twalbra=modo y acción de twalbaia. twiku=por el llano.
twalwaia=remolinar; aremolinarse; in- twilhni (twilni)=que mira hacia arriba;
flarse; engrosarse; bramar; agitarse de forma de una fruta.
con oleajes turbulentos. twilhnika (twilnika)=calidad de twilh-
twalwra (twalra)=modo de aremolinar- ni.
se. twilbaia=twalbaia.
twalwrika (twalrika)=remolino (de a- twilkaia=llevar; llevar a cuestas; portar;
gua). acarrear; sostener; soportar; no dejar
twani yahpira=palabra arcaica que se u- de pensar mal a alguno.
saba para referirse al órgano sexual twilkaika=lo que se ocupa para llevar
456

cosas; el yugo. twiska=const. de twisa.


twilkaikas (twilkankas)=que no se pue- twitwi=nombre de un pajarito que habita
de llevar a cuestas. en las costas del mar; varias especies
twilkaikira (twilkankira)=que se puede de pájaros zancudos y diferenciados a-
llevar cargando. si: twitwi sirpi, twitwi tara, wiwitar;
twilkanka=acción y efecto de twilkaia. gallina de playa (twi twi).
twilkra=modo y acción de twilkaia. twiw ra (twiu ra, twiura)=en (hacia) el
twilkras=que no carga; sin cargar. llano o la sabana.
twilwaia=agitarse; volverse turbulento o twal=kmul.
tumultoso; aremolinarse. twalkaia=kbulkaia (bulkaia).
twilwra (twilra)=modo y acción de twalwaia=kwulwaia (bulwaia).
twilwaia.
twilwrika (twilrika)=remolino; onda; o- U
la. û (ho)=azadón.
twi mâ=la planta lágrima de Moisés o uba=mucho; demasiado; muy; bastante;
de Job. sobremanera; abundante (oba).
twi rauhka=especie de loro. uba (ailal)=mucho; muchísimo, dema-
twisa=especie de pájaro. siado.
twisa=lengua; la mano de banano (F.P.E.: uba baila=muy cerca.
twisi; twisam; ai twisa). uba damni=muy dulce.
twisa alhni=lengua bifurcada. uba pain=muy bien, muy bueno.
twisa awa=el frenillo. uba saura=muy malo (mal).
twisa damnira=zalamero; adulador. uba titan=muy temprano (en la maña-
twisa ingni=que habla con facilidad o- na).
tro idioma. ubaka kânka=cera negra que se en-
twisa karna=que no sabe o no puede cuentra en el pelo de alguno.
controlar su lengua. ubakta=retumbo de trueno que se escu-
twisa mala (malira)=lengua afilada; cha en la lejanía; un viento cuyo ruido
lengua dañina. se escucha arriba, en la lejanía (es el a-
twisa mana=lo que se paga al que ha- migo de lo que se conoce como pauts).
bla a favor de una persona. ublu=danta.
twisa ni sabaia=herir a una persona ubulkaia=remover; revolver; revolcar;
con palabras duras u ofensivas. perturbar un líquido; revolver rápida-
twisa pâwisa (pâwanka)=enfermedad mente el agua.
de las aves, pepita. ubulkaika=lo que sirve para remover o
twisa trakika=el galillo. revolver un líquido.
twisa twakni=el que habla con dificul- ubulkaikas (ubulkankas)=que no se
tad otro idioma. puede revolver.
Ai twisa wâl brisa.=No es alguien de ubulkaikira (ubulkankira)=que se pue-
palabra; tiene dos caras o dos len- de revolver.
guas; hipócrita. ubulkanka=acción y efecto de ubulka-
twisak=por la lengua. ia.
twisas=sin lengua. ubulkra=modo y acción de ubulkaia.
twisira=que tiene lengua; con todo y la ubulkras=no revuelto o removido.
lengua. ubulwaia=revolcarse; agitarse el agua;
457

fermentarse un líquido. uiwi=nombre de un ave.


ubulwra (ubulra)=modo y acción de u- ukakar=nombre de un ave.
bulwaia. ukam=pedazo de trapo o tuno para tapar
“uduku”=palabra muy popular para ex- agujeros.
presar época de hambruna o escasez ukata (umhpata, ungkata)=espuma.
de comida. ukata takaia (sakaia)=espumar; salir
uhbaia=bramar; suspirar; mugir; aullar; espuma.
gritar. ukatira=ukatkira.
uhbaika=facultad para mugir. ukatka=const. de ukata: la espuma de.
uhbaikas (uhbankas)=incapaz de bra- ukatkas=no espumoso.
mar. ukatkira=espumoso.
uhbaikira (uhbankira)=capaz de bra- ukbaia (uhbaia, winaia))=sonar (la
mar. concha), instrumento musical, etc.
uhbanka=bramido; mugido. ukia (ikikia)=la tos ferina.
uhbra=mugido; bramido. ukma=nombre de una clase de abeja.
uhbrak=de gusto sencillo. ukru (urus lal)=olla de metal, encontra-
uhbras=no bramado; sin mugir. do del mar.
uhkaia (uhkbaia)=olfatear; oler; hus- uksam wainhka=culantrillo (planta me-
mear (los animales). dicinal): buena para tratar el resfrío,
uhki=la garza martín peña; nombre de inflamación y hemorragia vaginal.
un ave zancuda. ukukia=ikikia.
uhki (unhki)=la Osa Mayor; el viento ukulbaia (abalkaia)=mezclar; revolver.
suave del noreste; temporal del nores- ukuli=okuli (profeta); hacedor del
te. tiempo y del viento; no cobra por sus
Uhki mina krawisa.=Sopla del noreste. servicios; sacerdote antiguo (positivo)
uhki payaska=el viento del noreste. de mayor rango; curador de enferme-
uhkra=modo y acción de uhkaia. dades.
uhkru (uhkro)=nombre (especie) de ár- ukwaia=bajar.
bol de fruto comestible. ulahbaia=lahbaia (alahbaia).
uhlak (ulak)=mono grande; el gorila; a- ulahwaia=lahwaia (alahwaia).
nimal zancón (de la montaña). ulaia=subir; ascender; montar; trepar;
uhrang (urang)=el cacao silvestre. venir subiendo o creciendo; andar
uhri=nombre de un árbol. montando.
Uhri=nombre de una comunidad en el aras ulaia=montar a caballo.
sector llano del municipio de Río Co- purara pâli mis ulaia=subirse en algo
co (Wangki Awala). (como el caballo) de un solo salto.
uhum (uhung, uhong)=la yolilla; espe- ulaika=subidero; montura; montador;
cie de palma parecida al biscoyol. ascensor; el lugar donde sube(n); la
uhunslili=especie de pijibay pequeño. escalera; lo que se monta o en que se
uhunuya (uhnuya)=un declive escarpa- anda.
do de arcilla negra, en cuya cima pla- ulaikas (ulankas)=que no se puede su-
na crece la grama. bir; sin subidero.
uhura=curandero (negativo); persona ulaikira (ulankira)=que se puede subir
laica; curador de enfermedades. o montar; que tiene subidero.
uiwaia (itikwaia)=culebrear. ulak (uhlak)=los zancos; sisimique; ser
458

espiritual parecido al hombre, pero Ulwa=una tribu de la raza Sumo (Ma-


peludo, de brazos muy largos y con yangna).
los pies volteados para atrás. Ulwas (Ulu Was)=nombre de una comu-
ulakaia=lakaia. nidad en el sector llano del municipio
ulang=especie de caldo espeso hecho de de Río Coco (Wangki Awala).
maíz o yuca; una clase de bebida he- Ulwas Tara=nombre de un caño en el la-
cha de maíz molido y agriado y que do oeste de Waspam, (entre esta comu-
entre algunas comunidades se conoce nidad y Kisa Laya), afluente del Río Co-
como swahni laya (bebida agria). co.
ulang=especie de plátano conocido con umaia=enjambrar.
el nombre de plas; maíz molido, fer- umala=barro (que sale en la cara); el ac-
mentado (bebida típica). ne.
ulangkaia=langkaia. umala=especie de bejuco que pica.
ulanka=acción de ulaia. umalkira=barroso.
ulasa (lasa)=demonio. uman=la cara (frecuentemente de un
ulaskira=laskira. muerto).
ulbaia=escribir; trazar; dibujar; manchar- uman lawisa=la cara está engranuja-
se; pintar paisajes; hacer bordado. da.
ulbaika=lo que se ocupa para escribir o umanka taibaia=cerrar los ojos a un
dibujar. muerto.
ulbaikas (ulbankas)=incapaz de ser es- umas=el vaivén; los zancos; columpio;
crito. especie de subi-baja, usado por algu-
ulbaikira (ulbankira)=capaz de ser es- nos “sukias” como estilo de practicar
crito. el ritual.
ulbanka=la escritura; el dibujo; lo traza- umas dusa ulaia=subir o caminar so-
do o manchado; escritura. bre zancos.
ulbra=modo y acción de escribir. umaya=el barro o acne; especie de bejuco
ulbras=no escrito. que pica.
ulih=lih. umbasi=la hoja de la yolilla.
ulihkaia=lihkaia. Umbra=comunidad al sur de San Carlos y
uli waia=subir. afluente que desemboca al oeste de la
ulmuk=la papaya del monte. comunidad de Sang Sang.
ulpara=no suba (de ulaia). umi takaia=salir uno por uno.
ulpara=no escriba (de ulbaia). umku=nombre (especie) de árbol con
ulra=modo y acción de ulaia. corteza blanca.
ulras=no subido; sin subirse. umpa=cerca; de cerca.
uls=suba usted (de ulaia). umpara (umpika mapa ra)=cerca; a
uls=escriba usted (de ulbaia). poca distancia; por acá; al lado más
ulu=avispa (F.P.E.: ulki, uluki; ulkam, u- cercano; por el pie de la cuesta; abajo
lukam; ai ulka, ai uluka). (hablando de un río).
ulu pauni=la avispa “come carne”. umpara swiaia=tratar ligeramente de;
ulu tnata (nata) pihni=la avispa ayo- mencionar, nada más.
te. umpira=pobre; necesitado; desampara-
ulukbaia=gargarizar. do; menesteroso; humilde; inocente;
ulukra (kwala ulukra)=ropa floja. sencillo; lastimoso; desgraciado.
459

umpira daukaia (sakaia)=empobre- una=los labios de (de un).


cer; reducir a alguno a la pobreza. unamaya (una maya)=el bigote de (de
umpira ai kaiks=tenga misericordia o unmaya).
compasión de mí. ungkata=ukata.
umpira kaikaia=tener compasión o ungkabra (ungkahbra)=el varón cuya
misericodia de; compadecerse. hermana ha muerto.
umpira lâka=pobreza. ungkra (ungkru)=nombre de un ave.
umpira lukaia (kaia)=ser humilde, ungkri baikan=especie de infección de
pobre. los ojos.
umpira munaia=maltratar; insultar. ungkwi=nombre de un árbol.
umpira wiaia=tratar a uno con ternu- ungkwi (ungwi)=especie de pájaro.
ra. ungwi mahbra talia=el color de clavel.
umpirka=pobreza; miseria. unhki=noreste.
umpirkira=desdichado; que es muy po- unhsak (unsak)=único; sólo uno; uno
bre. solo.
umpru (umra)=nombre (especie) de un uni=mis labios (de un).
árbol con flores blancas y madera de unimaya (uni maya)=mi bigote (de un-
color casi morado. maya o un maya).
umu=avispón. unku=por la orilla.
umuk=abultado; grande. unmaya (un maya)=bigote; barba
umukus=especie de avispa de color ne- (F.P.E.: uni maya; unam maya; ai una
gro azulado. maya).
umukus siksa=el avispón “corre coyo- unmaya wauhaia (irbaia)=rasurar; a-
te”. feitar(se).
umukwaia=abultar. unmayas (un mayas)=sin bigote.
umukwra (umukra)=modo de umuk- unmayira (un mayira)=barbudo; bigo-
waia. tudo.
umyula=imyula. unsabaia=reñir; disputar; debatir; alter-
un=labio; borde; orilla; ribera; margen; car; pelear; escandalizar; argumentar.
canto; ruedo (F.P.E.: uni; unam; ai un, unsabaikas (unsabankas)=que no se
ai una). puede disputar; sin discusión.
un drubaia=indicar frunciendo los la- unsabaikira (unsabankira)=que se
bios. puede disputar; discutible.
un kahbaia=contestar; hacer caso. unsaban (unsaban lâka)=riña; disputa;
un kakaia=interrumpir a otro con pa- pleito; querella; argumento.
labras para indicar que se le está unsabanka=pleito; discusión; argumen-
prestando atención. to; contienda; debate; querella.
un ni kulkaia=repulgar los labios para unsabankas=no contencioso; sin pleito.
indicar algo. unsabankira=escandaloso; contencioso.
un mangkaia=enfrenar; amarrar la so- unsabra=modo y acción de unsabaia.
ga en la boca; poner bozal. unsabras=sin disputar; sin pelear.
un mangkaika=freno; bozal. unsasabra=pendenciero; contendor;
un ripka=las olas cerca de la playa. contencioso; pleitista.
un warbi aisaia=hablar confusamente unsasabrira=contencioso.
o con dificultad. unta=hoyo; abertura; cavidad; hueco; a-
460

no; recto; culo; monte; montaña; bos- unta payaska=brisa del monte que
que; selva (F.P.E.: untiki; untikam; ai crece en la orilla del agua.
untika). unta prakaia=tapar; encerrar.
unta bika=unta bita. unta saika=yerba medicinal; el casti-
unta bikaia=tapar. go o varilla.
unta bîla=el ano; el recto; eco. unta saika kakaira=curandero; cono-
unta bin=ruido del monte, viento, pá- cedor de plantas medicinales.
jaro, etc. unta sakaia=destapar.
unta binska lupia=frijolillo silvestre unta tara=bosque; montaña.
(planta medicinal): buena para curar unta twakni=monte denso, espeso.
abscesos y lesiones en los ojos. unta swaika=duhtu.
unta binska tara=especie de planta untak=por el monte; por el hoyo.
medicinal: buena para curar los es- untira=que tiene hoyo.
pasmos musculares. untra=hueco; con abertura; cóncavo.
unta bita=tapa; tapón; tapadera; cu- biara untra=mujer paridera.
bierta. untrira=untra.
unta dadimra=cazador; monteador. unuh (nuh, knuh, knu)=mortero para
unta dakura (dakra)=área montañosa pilar arroz, etc.
pequeña. unuh mihta (wihta)=la mano del morte-
unta dawan (dukia)=aubia: protector ro; el majadero.
de los jabalíes. unuhkaia=nuhkaia.
unta dimaia=montear; ir de cacería. un wiswis=que se hincha las narices.
unta (ra) dimaia=(costumbre indíge- upaia=adormecer; dormitar; tener sue-
na): el apartarse la mujer durante ño.
el parto y mientras está menstruan- upam=especie de buitre; zopilote con
do. cabeza blanca.
unta disang=monte viejo (primitivo), ûpan=adormeció; adormecido (de upa-
aún no sembrado. ia).
unta drapka=granadilla de monte (u- upan=carne comestible.
na planta medicinal): buena para ali- upan sakaia=pescar o cazar.
viar las inflamaciones musculares, upanka=acción de upaia.
la artritis y dolores de vientre. upanka=la carne de (de upan).
unta dukia=ser espiritual negativo de upankira=que gusta comer mucha car-
la montaña. ne; donde abunda la carne; rico.
unta kalilka twisa=lengua de gallina upankira=especie de insecto.
de montaña (planta medicinal): bue- upikira=de un modo dormido.
na para aliviar cataratas, enfermeda- upla=persona; gente; individuo (F.P.E.:
des causadas por malos espíritus y upliki; uplikam; ai uplika).
mareos. upla aihwa=humano; gente común;
unta kiwka=bejuco; enredaderas. verdadero hombre.
unta kraukaia=perforar; calar; traspa- upla âikra=asesino; homicida.
sar; agujerear. upla apia=inhumano; monstruo.
unta kurika=zapote silvestre (planta upla almuk=adulto; anciano(a).
medicinal): buena para curar la dia- upla bani=cada uno; cada persona.
rrea, el asma y otras enfermedades. upla bîla aisanka=idioma; lengua.
461

upla kwara=muchedumbre; gentío. llo; chiquitín.


upla lanhkaia (ulanhkaia)=(culto in- urkbaia (urhbaia)=gruñir (como el cer-
dígena): soltar a alguien de la in- do).
fluencia de un demonio o espíritu urkbra=modo y acción de urkbaia.
malo. urk lulkaia=tirar hacia arriba.
Upla Luhpia Waitna=el Hijo del urk takaia=salir para afuera.
Hombre (Jesucristo). uru (ru)=flecha con bola de cera en la
upla papira=caníbal. punta.
upla sut=todos; todo el mundo. urus (ruskika)=mono; mico.
upla takaia=tener la forma humana. urus lal=el árbol jícaro.
upla talia=parecido a una persona. urus wâika=cola de mono (planta medi-
upla tara=el adulto; la persona gran- cinal): buena para ayudar a los niños
de, importante, de respeto. desnutridos.
uplas=uplikas. urus yaman mangkaika=escalera de
upli (upliki)=mi amigo; mi compañero; mico (planta medicinal): buena para a-
mi vecino. liviar dolores estomacales, la artritis y
uplika=const. de upla: prójimo; socio; otras enfermedades.
amigo; compañero. urwaia (urhwaia)=brotar; retoñar.
uplika sakaia=hacerse amigo con. urwaika (urhwaika)=retoño; brote;
wal kli uplika sakaia=reconciliar; pimpollo; botón.
volver a ser amigo. us (ut, ot)=muy lleno.
wal uplika kaia=ser amigo con; que- usbaia=resoplar (sonarse) la nariz; hus-
darse bien con. mear; ventear.
upra=modo y acción de upaia. kakma usbi sakaia=limpiarse la na-
upuhka=la suita alta. riz.
ur=prostituta (ver rug mairin). usbaika=tataranieto(a), bisnieto(a).
ur takaia=prostituirse. usbra=modo y acción de usbaia.
urakia=el olor humano. usi=ñame blanco (F.P.E.: uski; uskam; ai
urak=rak. uska).
urang=el petaste; nombre de un árbol. usi wihta=araña; tarántula; el matacaba-
Urang=nombre de una comunidad a ori- llos (también le dicen usimnita).
llas del Río Coco, colindando con la co- usi wihta watla=telaraña.
munidad de Sih. uska (usika)=const. de usi.
urang lupia=la concha tigre porcelana. uskaya (uskaika, uskayka)=espolón
urapia=rapia. (de gallo).
uraya=raya. usku=hosco (de color).
urbaia=urkbaia. usnan=cesto hecho de usnun.
urhbaia=gruñir. usnun (usnung)=nombre de una planta
uria (wiria, rîa, ura)=un poco; poco; al- trepadora; cesto hecho de la misma.
go; poquito. usnunka (usnungka)=la telaraña.
uria (wiria, rîa) aik=déme un poqui- uspam=usupum.
to. usra=comején; carcoma.
uria (wiria, rîa) ‘man=sólo un poqui- usra pihni=itikmuk.
to. usra yula=el comején que tiene alas.
uriaska=más pequeño; el menor; cipoti- ustan (ustang)=usnun.
462

ustun (ustung)=especie de bejuco pará- utla bîla=interior de la casa.


sito, muy útil en la construcción de las utla bukaia=levantar una casa caída.
casas indígenas y en la hechura de utla daiwra=animal doméstico.
cestones; tal cestón. utla dawan=dueño de la casa.
usupum (usupam)=roble; encino del utla lama=los alrededores de la casa.
llano (planta medicinal): buena para utla lata=patio de la casa.
curar las hemorragias vaginales, para Utla Mahta=nombre de una comuni-
bajar la fiebre y dolor de estómago. dad a orillas del Río Coco, ubicada
usus=zopilote (ave). cerca de Libinkrik.
usus=especie de abeja. utla mâkaia (paskaia)=construir casa.
usus lal pauni=el sonchiche. utla pahni=la casa cuyo dueño ha fa-
usus wihta=cresta de gallo (planta me- llecido.
dicinal): buena para curar las verrugas utla slingbaia=derribar o desbaratar
en la zona genital (“cresta de gallo”) y una casa.
otros malestares. utla tnaya=pared.
usus wihta=cresta de gallo macho (plan- utla uplika=miembro(s) de una casa.
ta medicinal): buena para curar la can- utlika=watla.
diloma y secreciones vaginales. utukbaia=machucar; aplastar; macha-
uswaia=brotar el coco; ser orgulloso car; apretar; prensar.
(comp. aiuswaia). utukbra=modo y acción de utukbaia.
uta=especie de pez mugidor (sapo o peje utukwaia=doblarse; apachurrarse; arro-
sapo). llarse; machucarse.
utbaia=chupar; mamar; embeber; absor- utukwra (utukra)=modo y acción de u-
ber; pitar. tukwaia.
utbi aubi diaia=beber chupando. utungku=tungku.
utbaika=chupadero. utupaia (utukwaia)=machucar; aplas-
utbaikas (utbankas)=que no se puede tar.
chupar. utupan=aplastado; machucado.
utbaikira (utbankira)=que se puede ututu (bututu)=especie de tábano gran-
chupar. de y blanco.
utbanka=acción y efecto de utbaia. utwaia=ampollarse; empaparse; impreg-
utbra=modo y acción de utbaia. narse; embeber.
utbras=sin chupar. utwaikas (utwankas)=incapaz de am-
util (otel)=hotel. pollarse.
utkaia=absorber; hacer embeber o em- utwaikira (utwankira)=capaz de ampo-
papar; remojar; chupar; embeber; am- llarse o impregnarse.
pollar. utwanka=acción y efecto de utwaia.
utkra=modo de utkaia. utwra (utra)=modo y acción de utwaia.
utla=casa; rancho; hogar; edificio; man- utwras (utras)=sin ampollarse.
sión; residencia; habitación; morada uya=mucho; muchos; bastante; abun-
(F.P.E.: waitla; wamtla; ai watla). dante; copioso.
utla alang (alanh)=las casas agrupa- uya apia=no mucho; poco; pocos.
das. uya takaia=aumentarse (en número o
utla bahna=el techo; armazón del te- cantidad).
cho. uyaka=calidad de mucho, abundante.
463

uyakira=abundante; demasiado; copio- waihki; waihkam; ai waihka, ai wa-


so. hia).
uyuk=el mono león o cuyús; el miquito wahia bakbak=especie de planta medi-
de noche. cinal: buena para curar enfermedades
renales.
wahia bakbakia=especie de planta me-
V dicinal: buena para el fortalecimiento
vinegar (binegar, binigar)=vinagre. físico (para personas en estado de
convalecencia).
W wahia slulira=especie de planta medici-
wabul=puré hecho de banano, plátano, nal: buena para acelerar el momento
cuadrado o ñame: bebida típica del del parto.
pueblo miskito. wahia tanhta=especie de planta medici-
waburut=usnun; usnung. nal: buena para curar enfermedades
wadiban=(término de la hechicería): el causadas por el cadejo (espíritu malo).
chasco, la treta. wahia tatwa=especie de planta medici-
wagen (wagin, wagan)=carreta; carro. nal: buena para curar trastornos oca-
waha=hoja; nombre de una planta y sus sionados por malos espíritus.
hojas largas (bijagua). wahias=deshojado; sin hoja.
waha lupia=especie de planta medici- wahira=frondoso; que tiene hojas; con
nal: buena para tratamiento de las todo y las hojas.
enfermedades respiratorias. wahkmaya (wakmaya)=la pata o aleta
waha mina=el tallo de la hoja. del pez y la tortuga; bazo.
waha ni prakaia=cubrir con paja o bi- wahkmayak (wakmayak)=por las ale-
jagua. tas.
waha piutka=la toboba amarilla; la to- wahkmayas (wakmayas)=sin aletas.
boba cornuda (comp. dus piutka). wahkmayira (wakmayira)=aleteado.
waham=especie de árbol de la ribera, wahlu (wahlulu)=especie de bejuco
con fruto parecido a la uva; uva del fuerte.
mar. wahm (wamh)=apócope de wahma.
waham laya=vino de uva del mar (be- wahma=el joven; hombre joven; mozo
bida típica). (F.P.E.: wahmiki; wahmikam; ai wah-
wahari=especie de yaro, con jugo muy mika).
corrosivo. wahma lâka=andar haciendo cosas o
wahbaia=coger o recoger (del suelo); actividades propias de los jóvenes.
reunir algo; recolectar. wahma=recogerás (de wahbaia).
wahbaika=lo que sirve para recoger co- wahmia (wamhia, wahmika, wamh-
sas. ka)=const. de wahma.
wahbaikas (wahbankas)=que no es fá- wahmuk=algodón (la fibra y la planta).
cil de recoger. lî wahmukka=especie de algodón a-
wahbaikira (wahbankira)=que se pue- marillo.
de recoger. wahni=nombre de un árbol.
wahbanka=acción de recoger. wahpi (lî sanka)=nombre (especie) de
wahbra=modo y acción de wahbaia. árbol (balsa) cuya corteza se emplea
wahia=la hoja de: const. de waha (F.P.E.: en la hechura de mecate, etc.
464

wahpi=recojamos (de wahbaia). waibrak (wibrak, kiuru)=especie de


wahri=nombre de una planta: el coan- las gallináceas con copete.
chigüi; zajinillo. waihla=enemigo; rival; adversario; lo
wahsi (wasi)=chacalín; camarón; can- prohibido; la parte delicada, sensitiva
grejo de río. o fatal del cuerpo (F.P.E.: waihli, wailh-
wahsi tara=langosta de mar. ki; waihlam, wailhkam; ai waihla, ai
wahsu=inútil; inepto; débil. wailhka).
wahsu=(creencia indígena): el demonio waihla kulkaia=quedarse mal con; te-
en forma de tigre u otro animal, que ner enemistad contra; abstenerse de
come los cadáveres. alguna cosa; huir de algo por serle
wahsu saika=las botellas de agua má- considerado dañino.
gica que dejan en el panteón para waihla mihta ra mangkaia=entregar
que el wahsu no moleste a los (en manos del enemigo); hacer trai-
muertos. ción.
“wahsu sakan(ka)”=asepsia; fenóme- waihla (kiki) pruaia=morirse de risa
no conocido y muy temido, pues es (comp. kikaia).
el pago por la violación de las leyes waihla sakaia=perseguir; insultar; o-
de nuestro pueblo; ritual de curación ponerse.
de la impureza. waihlas=sin enemigo(s).
wahta=wihta. waihlira (wailhkira)=que tiene enemi-
wahta param (wihta param)=de boca gos.
arriba. waihru (wairu)=especie de cangrejo de
wahwa=suspendido; medio flotando; am- río, grande y peludo.
plio y cómodo al montar sobre algo mó- waihwan (waihwin, waiwan, wai-
vil. win)=especie de animal legendario
wahwaia=sufrir; aguantar; padecer; so- (de varias formas) que esparce luz;
portar; perseverar. cadejo; espíritu malo (negativo); ca-
latwan wahwaia=sufrir dolor. paz de transformarse y adoptar forma
pât wahwaia=sufrir desgracias, mise- humana u otras figuras (patas, lasa).
ria. waik=especie de tiburón (es comesti-
plun wahwaia=aguantar (sufrir, pade- ble).
cer) hambre. waik=apócope de waika: cuñado.
wahwi luaia=perseverar; sufrir con waika=paso; pasaje; viaje; ida; partida;
paciencia. el andar.
wihka wahwaia=sufrir por mucho Waika=nombre despreciativo que dan
tiempo; tener paciencia. los hondureños de las Islas de la Bahía
wahwaika=sufrimiento. a los ingleses de Belice (los negros) a
wahwaikas (wahwankas)=insufrible; los Miskitos.
insoportable; inaguantable. waika=el hijo de la hermana de uno o
wahwaikira (wahwankira)=sufrible; del hermano de la madre de uno; alle-
soportable; aguantable. gado de alguien (término despreciati-
wahwanka=sufrimiento; padecimiento. vo).
wahwikira=de un modo sufrido. Ai waika wal taukisa.=Anda con su
waia=ir; irse; andar. allegado.
waibla=el zorro hediondo. wâika=la cola (de cualquier animal).
465

wâika lâwra=término despectivo para waimus=la piel.


referirse a los animales, pero más a wain=vino; rosa de Jamaica (planta me-
las personas que son muy delgadas o dicinal): buena para curar cálculos re-
flacas. nales y otros malestares.
Baha mairka lika wâika lâwra sa.=Esa wain kiwka=la vid; el sarmiento.
mujer es muy flaca. wain mâ=la uva.
“wâika ra ulaia”=(dicho popular): an- wain nasla=viña.
dar de colado; andar detrás de otra wain taibaia watla=el lagar.
persona, haciendo lo que ella hace. wainatka=wainhka (waintka).
wâikak=por la cola. wainhka (waintka)=animal macho; la
wâikam=tu cola. planta masculina como la papaya u o-
¡waikam!=expresión popular para refe- tra planta; estéril; infructuoso (hablan-
rirse de alguien al hablar con una per- do solamente de plantas).
sona. wainhka alkaia=andar los animales
¡Waikam ba alki bas!=Sujételo (suje- en celo.
te a la persona). wainhkika=const. de wainhka: el ma-
wâikas=sin cola. cho de.
waikat (waika)=el cuñado de un varón; wainhkikas=que no tiene animal ma-
compinche; cuñados del mismo sexo cho.
(masculino). wainka=el vino de (const. de wain).
waikatka=el cuñado de (const. de wai- wain tangnika=la acedera rosa de Ja-
kat). maica.
waikika=término un poco ofensivo: el waintka=necesitado de mí (de want).
otro; el compinche. waira=reciente; anterior; recientemente;
wâikira=que tiene cola; coludo. hace poco; antes de; por primera vez;
wailang=huérfano; la heredad que pasa al principio; no hace mucho.
del muerto a su familia. waisak=wayaska.
wailangkira=el heredero. waisaku=nombre de un pájaro (güis).
wailangkra=nombre con que hablan a waisala sirpi=especie de planta con raíz
los huérfanos, salvo el que nació por aromática.
último, que es plais o plaisni. waisala tara=especie de lirio con semi-
wailangkra almuk=el mayor de los llas sabrosas.
huérfanos de una familia. waisku=arpón (comp. waiska); arma.
wailangkra sirpi=los huérfanos de u- waisku awa=cáñamo grueso que sirve
na familia, menos el mayor y el me- para arpón.
nor. waisku lulkaia=arponear.
wail (waild)=salvaje; arisco; desenfre- waitla=mi casa (de utla).
nado. waitlas=sin casa yo (de utla).
wailkira=que es muy salvaje. waitna (waikna)=hombre; varón; fuer-
wailpaya=mi piedra o roca (de walpa). te; valiente; varonil; como hombre
wailplanting=riruk: especie de planta (F.P.E.: waitniki; waitnikam; ai waitni-
parecida al plátano, con flores escarla- ka).
tas. waitna tara=hombre grande (planta
waima, waina, waiya=wawaima, wa- medicinal): buena para aliviar dolo-
waina, wawaiya (del verbo waia). res abdominales, la fiebre y otras
466

enfermedades. wakauka (wakauhka)=especie de pato.


waitna (waikna) briaia daukan=que- wakbaia=wakabaia (wakaia).
dó desposada con él. waki=peor; lo peor; menos; del peor
waitna (waikna) laura=como suelen modo posible.
hacer los hombres; hecho hábilmen- waki kaikaia=examinar.
te. wakia=vena; raíz; nervio; ligamento; las
waitna (waikna) lupia=muchacho; hebras; los tendones (F.P.E.: waikia;
hombrecito. wamkia; ai wakia).
luhpa waitna (waikna)=hijo varón. wakia aubaia=tener (dar) calambre en
waitna (waikna) mairin=afeminado. algún músculo.
waitna (waikna) takaia=hacerse wakia tâ=tendón.
hombre. wakiak=por la vena o raíz.
waitna (waikna) wahma=hombre jo- wakias=que no tiene raíz; sin vena; perso-
ven. na débil, inútil.
waitna (waikna) wîna=las partes se- wakira=con todo y raíz; venoso.
xuales masculinas. wakling=mico o mono cara blanca o ca-
waitna (waikna) yari=kirkir yapti. puchino.
waitnika (waiknika)=el hombre o com- wakling biara=especie de bejuco.
pañero (const. de waitna). wakling pata=especie de árbol.
waitnikas (waiknikas)=que no tiene wakma=especie de abeja; nombre de u-
hombre; sin hombre. na culebra.
waitnikira (waiknikira)=que tiene wakmaiya=la pata de la tortuga.
hombre. wakpas=calle; andén; la pasada; terra-
wâka=nombre de un ave que canta wâ- plenada.
ka (especie de lechuza). wakra=modo y acción de wakaia.
waka=al irse; favor de irse (de waia). wâkra=especie de ave zancuda pescado-
wakabaia (wakahbaia, wakamaia)=ru- ra; especie de abeja.
miar; masticar; mascar. wakrira=wakaikira (wawakra).
wakabra (wakahbra)=modo y acción waksma=anguila de agua dulce; la lom-
de wakabaia o wakahbaia. briz; especie de ave; planta pequeña
wakai=especie de banano silvestre. medicinal: se usa en casos de infec-
wakaia=timonear o gobernar (un carro, ciones vaginales y renales.
bote, etc.); conducir; guiar; controlar; wakumbai (wakambai)=demonio; fan-
desplomar; derribar; declinar; encor- tasma; según la creencia indígena,
var; ladrar. tiene forma de vaca o de un caballo
wakaika=timón. con una o tres patas; se ve al matar
wakaikas (wakankas)=que no se puede alguien un kataukatau; ser espiritual
timonear; innavegable. o “lasa” con un pie en la panza, cerca
wakaikira (wakankira)=que se puede del corazón.
timonear; navegable. wakura=especie de garza color castaño.
wakaira=especie de abeja amarilla con wakwaia=declinarse; desplomarse; mo-
cabeza gris (pica). verse; cambiarse de su posición acos-
wakambaut=un espíritu malo y errante tumbrada.
de las montañas (wakambai). wakwaika=parte por donde se inclina u-
wakanka=acción y efecto de wakaia. na cosa.
467

wakwaikas (wakwankas)=incapaz de walhwal (walwal)=cuatro.


declinarse. walikira=de un modo escuchado.
wakwaikira (wakwankira)=capaz de wâlka=el segundo (de wâl); grupo o u-
declinarse. nidad de dos.
wakwan=desplomado; inclinado. walka=el otro; el compañero; el segun-
wakwanka=inclinación; declinación. do de una pareja; el vecino; el socio.
wakwra (wakra)=modo y acción de walkaikira=atrevido; malo; molesto; in-
wakwaia. conveniente.
wal=con; junto con; juntamente; y. walkaira (walhkaira)=silencioso; ta-
wal aikuki=juntamente con. chado.
wal asla=unido con. walkam=tu compañero (de wala o wal-
wal baku=semejante; igual(es); igual- ka).
mente. walkiamdurira=especie de arbusto con
wal baku prakaia=poner igual. vainas rojas.
wal prakaia=presentar a; unir con. wâlkira=ambos; juntos; dos juntos.
wal praki kaikaia=comparar. walkira=maravilloso; extraño.
wal prawaia=encontrarse. wâlman (wâl ‘man, wâl baman)=sólo
wal pren takaia=hacerse amigo. dos; sólo los dos; dos nada más.
wal waia=acompañar; ir con. walmu=tábano.
wâl=dos; ambos. walmu pauni=tábano colorado.
wâl aihwaki (aiwahki)=entre los dos; walmu siksa=trimru.
dos juntos; con los dos. walmu tara=zancudo de gusano con ca-
wâl sut (wâlsut)=ambos; los dos. beza roja.
wâl=pared; muro. walmunara=waumuna; saubil.
wala=otro; el otro; siguiente; inmediata- walpa=piedra; roca; peña; firmamento
mente después; el que sigue (F.P.E.: (F.P.E.: walpayi, wailpaya; walpayam;
wailka; walkam; ai walka). ai walpaya).
walaia=oir; escuchar; entender. walpa baku=duro; endurecido.
walaia apia=no escuchar; ser desobe- walpa kisa=piedra ígnea.
diente. walpa klauhira=joya; perla.
bîla walaia=obedecer; hacer caso. walpa ra akbaia=moler en piedra.
wali daukaia=obedecer. walpa saura=la nube negra.
walaika=lo que se usa para escuchar o Walpa Siksa=nombre de una comuni-
comprender; oído; audiencia; la facul- dad del municipio de Bilwi.
tad de escuchar. walpa tara=roca.
walaikas (walankas)=no escuchado; sin walpa tâwa=kipla tâwa.
oído; que no tiene la facultad de escu- walpa yula=especie de pez.
char. walpaya=la piedra de (const. de walpa).
walaikira (walankira)=audible; percep- walpayas=sin piedra; no pedregoso.
tible; que tiene la facultad de oír. walpayira (walpakira)=pedregoso; con
walak=por otro. todo y las piedras.
Walakitang=comunidad y raudal, aguas walpa yula=la perca rayada (iskia).
arriba de Raiti. walpika=const. de walpa.
walangka=el tacanino (abeja). walra=modo y acción de walaia.
walanka=acción y efecto de walaia. walras=no oído; sin escuchar; que no o-
468

ye. río (desde Planhkira hasta Bocay).


walrira=walaikira (wawalra). Wangki kla=río arriba.
walrika=al escuchar (de walaia). Wangki Awala=nombre oficial para re-
walundrura=especie de guajiniquil. ferirse al Río Coco.
walwala (wala wala)=otro; los otros. Wangki mâya=río abajo.
walya=como dos; algo; algunos. wangku=suhar.
wam daukaia (lapta daukaia)=calen- wangni (rangni)=encorvado; de forma
tar. de un arco.
wamatis=especie de majao. wangnika=la parte encorvada.
wamhka=el mozo o joven de (de wah- wangnira=que es muy encorvado.
ma). wangsuk=el macho ya grande de las i-
wamplantin (wam plantin)=el platani- guanas.
llo (riruk). wang sulut=perdiz blanca.
wamsa (wamhsa, wasma)=útero; vien- wanhkataya=wauhkataya.
tre; matriz; ovario (F.P.E.: waimsa, wanka=acción y efecto de waia.
wamsi; wamsam; ai wamsa). wani=si (comp. kaka).
wamsa kumi=la cría; la lechigada (hi- aikma wani, mangkamna=si me lo
jos de una sola madre, del mismo das, lo sembraré.
vientre). wankaia=darnos.
wamtla=tu casa (de utla, watla). wankrika=al darnos; ordene que noso-
wamtlas=sin tu casa (de utla, watla). tros (de wankaia).
wamtlika ra=en lugar de tí (de watlika wankro(u) o wangkru daukaia o wil-
ra). kaia=hacer lazos o nudo.
wan=fue; fueron (de waia). wanmuna=especie de tumor en los pies;
wan=nuestro; nuestra; nos; pronombre lo que causa una especie de carbunclo
que indica que el sustantivo pertenece en la planta del pie: la gente cree que
a todo ser humano. es un animal fantástico (wan muna).
Wan Aisa=Nuestro Padre; el Padre de wans (wans taim)=de un solo; de una
todos: Dios. sola vez.
Wan Aisa Sainka=la circuncisión. want=necesitado; deseado; querer
Wan Aisa Sainka mangkaia=circun- (F.P.E.: waintka; wantkam; ai wantka).
cidar. want kaia=querer; desear; estar nece-
wan yu (lapta)=el sol. sitado; hacer falta.
wanabaka=nombre de una planta: la ca- wantka=lo que se necesita.
sia, la cañafístula. wantkam=necesitado de tí (de want).
wanaia=rendirse; ceder. wantkas=que no tiene necesidad; que no
wang (waang)=especie de perdiz. es necesario.
wangkar (wangsur)=nombre de un ave wantkira=que tiene necesidad; necesita-
del género de las gallináceas, que vive do; que quiere mucho; glotón.
en el monte: la perdiz patiblanca (un- wap=vámonos (de waia).
ta pusalka). wâp (waap)=muelle.
wangki=grande; enorme; gordo; algo wap=(corto por wapni): recto; algo rec-
grande. to; erguido; rígido.
Wangki=nombre indígena del Río Co- wap buaia=pararse recto.
co; nombre de los habitantes de este wap kaia=ser (estar) recto, justo, hon-
469

rado. war bukaia=hacer guerra; levantarse


wapaia=caminar; andar; transitar; mar- en guerra; estar contrario.
char; pasear. wara=modo y acción de waia.
wapaika=facultad o virtud para cami- wara=nudo; lazo corredizo.
nar; lo que sirve para caminar; lugar waras=no ido; sin irse.
para caminar; bastón; el palo; la sen- warbaia=torcer; atornillar; enroscar; re-
da. torcer; enrollar; destornillar; dar cuer-
wapaikas (wapankas)=que no tiene fa- das a; dar vueltas a una cosa; hacer gi-
cultad para caminar; incapaz de cami- rar (como el remolino de agua o vien-
nar. to); molestar; vejar; atormentar.
wapaikira (wapankira)=que tiene fa- kayu warbaia=exprimir caña.
cultad para caminar; que puede cami- wan âuya warbaia=tener náuseas.
nar. wan kupia warbaia=atormentarse; a-
wapanka=andada; andadura; caminada. fligirse.
wapi=andando (de wapaia). warbaika=lo que sirve o se ocupa para
wâpi=vámonos (de waia). retorcer o hacer girar; el destornilla-
wapni=recto; derecho; cabal; justo; hon- dor.
rado; imparcial. warbaikas (warbankas)=incapaz de ser
wapni daukaia=enderezar; desencor- retorcido.
var. warbaikira (warbankira)=capaz de ser
wapni lâka=la rectitud: la honestidad. retorcido.
wapni sakaia=enderezar; corregir; a- warban=torcido; atormentado.
rreglar algún asunto; legalizar; exo- warban tara=remolino.
nerar. warbanka=acción de warbaia; agita-
wapni takaia=enderezarse. ción; azuzamiento.
wapnika=rectitud; certeza; exactitud; la “warbanka daukaia”=hacer manio-
parte recta; la disculpa. bras para hacer fracasar algo o mo-
wapnikas=que no tiene parte recta o de- lestar (impacientar) a alguien (dicho
recha. popular moderno).
wapnikira (wapnira)=derechamente; warbra=el torcer; raudal; remolino; el
que es muy recto, derecho, justo, hon- tormento.
rado. lî warbra=remolino de agua.
wapra=el paso de; modo y acción de pâsa warbra=remolino (de viento).
wapaia. warbras=no retorcido.
wapras=que no camina; no caminado; warbrika=remolino; estela.
sin caminar. wardia=guardia.
waprira=wapaikira (wawapra). wardika=const. de wardia.
wapwapya (wapwapia)=especie de yer- warha (wahra)=torcido; pando; que no
ba buena. es recto.
wapya (wapia)=algo recto. wari=fui; fuimos (de waia).
war=guerra; combate; lucha; pleito. wâri=jabalí; chancho de monte; zahíno;
war aiklabaia=combatir; batallar; pecarí.
guerrear. wâri (wahri)=especie de planta con ho-
war aiklaklabra=combatiente; lucha- jas grandes y savia corrosiva (hiede
dor; guerrero. como los chanchos de monte).
470

wâri klûa=especie de arbusto cuyo fruto cimiento, debido a no satisfacer la ma-


es aceitoso; calajuela (planta medici- dre sus “antojos” durante el embarazo
nal): buena para curar la gonorrea y (wasak).
problemas hepáticos. wasaki=especie de ataque de los infan-
wâri mina=constelación; “pisadas de ja- tes; (creencia indígena): al ver la cria-
balí”. tura a una mujer embarazada, le da
wâri pata=especie de planta (latus). ataque; hay que ligar en la mano o
wâri yula=boa. pie del infante un cabello o hebra de
warisama=machete largo. pelo para que se alivie.
wark=trabajo; empleo; oficio; labor. wasakla=chachalaca (ave).
wark daukaia=hacer un trabajo. wasam=el punto especial que se usa en
wark takaia=trabajar. el tejido de cestos, redes, etc.
wark tatakra=trabajador. wasan (wasan saura)=peor.
wark uplika=peón; trabajador; jorna- wasang (wasi)=especie de camarón pe-
lero; empleado. queño.
warka=nudo del lazo. wasbaia=chiflar; silbar.
warkas=sin guerra; que no hay guerra. wasbaika=pito; silbido; lo que sirve pa-
warkinman=trabajador. ra pitar o silbar.
warkira=belicoso; que hay guerra. wasbaikas (wasbankas)=que no se pue-
warkka=const. de wark: el trabajo. de silbar.
warkkas=sin trabajo. wasbaikira (wasbankira)=que se puede
warkkira=laborioso; trabajoso; trabajo- silbar.
samente. wasbanka=silbido.
waro=guaro; ron; licor. wasbra=modo y acción de wasbaia.
warwaia=ponerse torcido; rizarse; tener wasbras=que no chifla; sin silbar.
colochos; enroscarse; crisparse; ensor- wasbrira=wasbaikira (wawasbra).
tijarse el pelo; torcerse. wasbut=lavandero de ropa.
warwaika=lo que sirve para rizar. wâsi=favor de irse (de waia).
warwaikas (warwankas)=incapaz de ri- wasi (wahsi)=chacalín; camarón.
zarse. wâska=const. de wasi.
warwaikira (warwankira)=capaz de ri- waska=pastilla.
zarse. Wasla=nombre de una comunidad en el
warwan=torcido; de mala fé; fraudulen- sector llano del municipio de Río Co-
to. co (Wangki Awala), cerca de Kum.
warwanka=acción de warwaia. Waspam=nombre de la comunidad cabe-
warwaria (warwarya)=palo pequeño cera del municipio del Río Coco. Su
(se tira para cortar frutas); arma arro- nombre original proviene de la lengua
jadiza que gira al lanzarse; puede ser mayangna: “Waspamka” (Río o A-
una vara rectilínea o angular. gua de Danto).
warwra=modo y acción de warwaia; la wasplu=bebida (chicha) hecha de maíz
sinuosidad; la perversidad; encorvado; molido y cocido.
pervertido; torcido; no recto (también Waspuk=uno de los principales afluentes
se dice wurwra, warra). del Río Coco (Wangki Awala); desem-
wasaki=la mancha mongólica (en algu- boca abajo de la comunidad de Wiwi-
nas partes del cuerpo); marcas de na- nak.
471

Waspuk Tâ=nombre de una comunidad a watla=vasija; vaso; el lugar propio para;


orillas del Río Coco, ubicada en la de- la manada de zahínos, etc.; la pista de
sembocadura del río Waspuk y abajo de tales animales.
la comunidad de Wiwinak. kalila watla=gallinero.
wastara (wasi tara)=langosta de mar. lalah watla=cartera; bolso; alcancía.
wastara kati=mes de agosto. rais watla=bodega para guardar arroz.
wasu (wahsu)=especie de debilidad cró- watlas=sin casa u hogar; que no tiene
nica; (creencia indígena): resulta por casa; careciendo dónde ponérselo.
haber tenido relaciones sexuales con watlika=lugar; sitio; las veces de.
una viuda. watlika ra=en vez de; en lugar de (F.P.E.:
wasyapu=especie de insecto grande. waitlika ra; wamtlika ra; ai watlika ra).
wat=watka. watlira=que tiene casa(s); con todo y la
watahbri (watabri)=especie de gallina casa.
de monte: gallina cocotela; poponeca. watlis=inútil; incapaz; dejado.
watahbri mina=especie de planta me- wats (watch)=reloj.
dicinal: buena para curar malestares watsang=especie de camarón pequeño.
causados por malos espíritus del a- watsman=vigilante; celador; guardián.
gua (sirena). wau (waung, wauni)=bien apretado.
watakbaia=cloquear; cacarear la gallina wauh=nombre de un árbol.
al poner huevo. wauh=seco.
watakbra=modo de watakbaia. wauhaia=mecerse (en el aire); arrastrar-
wataukaia (taukaia)=pasear; andar. se; serpentear; agitar; batir; revolver;
ih wataukaia=andar como un bobo. moler; arrojar; tirar; lazar; vibrar; re-
watawaia=girar; darse una vuelta com- fregar; mecer; balancear; menear; sa-
pleta; desviar(se); cambiar la direc- cudir; mover; afeitar(se).
ción; errar; pecar; hacer lo malo. bîla wauhaia=mandar razón; avisar;
watawaika=lo que hace errar, pecar o mandar a decir.
hacer lo malo. diara wauhaia=vender; ofrecer en
watawaikas (watawankas)=incapaz de venta.
pecar. kiwa (rup) wauhaia=arrojar la soga
watawaikira (watawankira)=capaz de (mecate); lazar.
errar o pecar. mihta wauhaia=hacer señal (con la
watawan (watawanka)=el mal; la cul- mano).
pa; la iniquidad. puisin wauhaia=(creencia indígena):
watawan lâka=maldad. hacer que pase veneno por el aire.
watawi=mal; malo; injusto. wauhaika=lo que sirve para arrastrarse
watawika=maldad; iniquidad. con; lo que sirve pare mecer, agitar,
watawikira=culpable; grosero; pecami- etc.
noso; malo; impío. “wauhaika”=ritual practicado por el
watawra=modo y acción de watawaia. “sukia” para enviar mensaje a una
watawrira=watawaikira. persona que está lejos y hacerla llegar
watka=menos; con moderación; mejor; donde se quiere.
con poca dureza; valor; equivalencia; wauhaikas (wauhankas)=incapaz de a-
equivalente. rrastrarse; que no se puede agitar, me-
watla=la casa de (const. de utla). cer, balancear, moler.
472

wauhaikira (wauhankira)=capaz de a- ciente al municipio de Bilwi, ubicada al


rrastrarse; agitable; que se puede me- sur de Haulover.
cer, balancear, moler. waupasa=sur; el viento que sopla del la-
wauhanka=acción y efecto de wauhaia. do derecho del que hace frente al mar
wauhkataya (waungkataya, wanhka- o la laguna; el suroeste; el viento del
taya)=const. de wauhtaya: el papel. suroeste.
wauhtaika, wauhtayka (waungtai- waupasa diwas=suroeste.
ka, wanhtaika)=const. de wauhtaya. waupasa kati=mes del sur; mes del
wauhtaikas, wauhtaykas (waungtai- huracán; mes de octubre.
kas, wanhtaikas)=sin libro; que no waupasa lalma=sureste.
tiene papel. waupasak=por el sur.
wauhtaikira, wauhtaykira (waung- wauslam=temporal o viento del suroes-
taikira, wanhtaikira)=que tiene libro te.
o papeles. wauya=nombre (especie) de un ave noc-
wauhtaya (waungtaya, wanhtaya, turna; lechuza; búho.
waunhtaya)=especie de vaina que tie- wauyari=especie de zorra grande.
ne la yagua; carta; papel; libro; escri- wauyuru=especie de zorra nadadora.
to (F.P.E.: wauhtayki, wauhkitaya; wawa=nombre de un árbol; sauce.
wauhtaykam, wauhkamtaya; ai wauh- Wawa=nombre de una comunidad en el
tayka, ai wauhkataya). litoral sur del municipio de Bilwi, ubi-
wauhtaya aisaia=leer (comp. aisi kai- cada al sur de Kara Tâ.
kaia). wawahbra=recogedor; recolector.
wauhtaya aisasara=lector; que lee. wawahwra=el que sufre; sufridor; su-
wauhtaya kaikaia=leer. friente.
wauhtaya kakaira=instruido; docto; wawaia=gatear.
que sabe mucho de libros. wawaina, wawaima, wawaiya=yo iría,
wauhtaya mawan=página (de libro). tú irías, él iría (de waia).
wauhtaya ulbaia=escribir. wawakabra (wawakahbra)=que masca
waula=boa; la boba (su mordedura no o mastica.
mata, sino por el mes de julio cuando wawakra=timonero; navegador; nave-
come una frutita venenosa). gante; piloto; el que derriba; el que la-
waula minira=dragón. dra (de wakaia).
waula tara=boa legendaria que podía wawakwra (wawakra)=que inclina.
tragar las embarcaciones. wawal (wawalku)=una especie de gra-
waula twisa=especie de yerba medici- no, especialmente la inflamación de
nal. las encías.
waulalma=sudeste. wawal=(mito indígena): el dragón que
waumuna=sudoeste. trepa los ríos entrando del mar; al
waung (wauh)=la yagua. venir de regreso, bate las aguas con
waungkataya=wauhkataya; wanhkata- sus alas, causando una creciente re-
ya. pentina; creciente repentina.
waungtaya=wauhtaya; wanhtaya. wawalku saika=la yerba nahuapate.
wauni (wauhni)=desmenuzado; polvo- wawalra=oyente; el que escucha.
roso (como harina). wawapni=peregrino; transeúnte; viajero;
Waunta (Waunhta)=comunidad pertene- viajante; extranjero.
473

wawapra=caminante; peregrino; viaje- wiaikas=indecible.


ro; transeúnte; andador. wiaikira=decible.
wawara=el que va. wiapaia=wipaia.
wawarbra=torcedor; retorcedor; moles- wiapaika=wipaika.
tador. wibrak (kiuru)=especie de ave galliná-
wawarwra (wawarra)=que riza fácil- cea copetuda.
mente. wihka=lejos; lejano; remoto; fuera; dis-
wawasbra=chiflador; silbador. tante; largo (tiempo o trecho).
wawauhra=agitador; moledor; mecedor. wihka kan=con el tiempo; después de
wawi=calabacino; calabaza. largo tiempo.
wawilkra=el que amarra; amarrador; a- wihka waia=ir lejos.
tador. wihki=con.
wawilwra (wawilra)=girador; giratorio; wihkika=lejanía; distancia.
rodadizo; rodador; revolcador. wihra (wirha, wira)=pesado.
wawina=el eco. wihrika (wirhika)=el peso de; la pesa-
wawinra (wawina)=gritón; gritador; el dumbre (de wihra o wirha).
que llama. wihrikas (wirhikas)=liviano; que no
wawipra=el que da azote o latigazos; a- tiene peso.
paleador; flagelador. wihrikira (wirhikira)=muy pesado.
wawira=narrador; relator; divulgador; wihta=juez; jefe; autoridad; cabecilla;
informante. capitán; cabecera de cualquier cosa:
wawisbra=raspador; rascador; escarba- río, cama, etc.; cepa; gavilla; atado;
dor; rallador. manojo; racimo (F.P.E.: wihtki; wiht-
wawitkra=el que saca pinchando. kam; ai wihtka).
wawitwra (wawitra)=que se suspende wihta bikaika=sombrero.
o cuelga en el aire. “wihta diaia”=beber del cráneo (forma
wayalis=radio o aparato de comunica- de amenaza).
ción. wihta kahbaika=almohada.
wayar=alambre. “wihta karna” (karnira)=alguien que
wayasika pata=risku pata. es difícil de morir; alguien que tiene
wayasku (wayaska)=varias especies de vida larga (pruan warasya).
libélula. wihta klahwi (latwan)=dolor de cabe-
wayata=pantorrilla; pierna (F.P.E.: wai- za.
yata; wamyata; ai wayata). wihta mangkaia=nombrar al juez.
wayatak=por la pantorrilla. “wihta sakaika”=persona que dirige
wayatas=que no tiene pantorrilla. la danza del “ura le” (“ura li”).
wayatira=que tiene pantorrilla grande. wihta tara=gobernante; gobernador;
Weiya=nombre que dan los Sumos a los comandante; máxima autoridad.
Miskitos. wihtka=const. de wihta; dedo pulgar
wel=ballena. (mihta wihtka).
welbon=liwa kiaya (liwakiaya). wihu=el gimerito (abeja), chupador de
wi=diciendo (de wiaia). las naranjas; insecto chupador.
wi=yendo (de waia). wik=semana.
wiaia=decir; contar; declarar; anunciar; wik bilara=en la semana; durante la
narrar. semana.
474

wik taih=toda la semana; semana a se- wils=especie de molusco.


mana. wilunak=nombre (especie) de árbol de
wik wala=la semana pasada. los cerros.
wik=mecha. wilwaia=girar; rodar; darse vuelta; re-
wîk=débil. volver.
wika=al decir; favor de decir (de wiaia). wilwaika=rueda; la mariposa (de lancha,
wikbaia=gruñir (el marrano). bote, barco).
wikka=const. de wik. wilwaikas (wilwankas)=incapaz de gi-
wil=rueda. rar o rodar.
wila=cinta; correa; cordón; cordel; ban- wilwaikira (wilwankira)=giratorio; ro-
da. tatorio; que gira o da vuelta.
wilbaia=girar; hacer girar; rodar; revol- wilwanka=giro; rotación.
ver; hacer rodar o girar sobre un eje; wilwi tawaia=voltearse; dar una media
voltear; agitar. vuelta.
wilbaika=lo que sirve para girar o rodar; wilwil=la ninfa (en el desarrollo del zan-
el manubrio; el brazo de palanca. cudo).
wilbaikas (wilbankas)=que no se puede wilwra (wilra)=modo y acción de wil-
girar o rodar. waia.
wilbaikira (wilbankira)=que se puede wimbamba=especie de flor.
girar o rodar. win takaia=ganar.
wilbanka=acción de wilbaia: rodadura. wina=de; desde; procedente de; del; de
wilbra=modo y acción de wilbaia. la; perteneciente a.
wilin (wiling, wili)=dispuesto; listo pa- wîna=carne; cuerpo; parte carnosa; per-
ra; de buena gana o voluntad; con ga- sona; órgano sexual; también se le di-
nas. ce musa (F.P.E.: wîni; wînam; ai wî-
wilin pali=con mucho gusto; gustosa- na).
mente. daiwan wîna=carne (de animal).
wilinka (wilingka)=buena voluntad; mairin wîna=las partes genitales fe-
buena gana. meninas (ver musa).
wilinkira (wilingkira)=gustosamente; upla wîna=la carne humana.
complaciente; muy dispuesto. waitna wîna=las partes sexuales mas-
wilipipi=especie de ranita. culinas.
wilkaia=amarrar; atar; ligar. wîna bunhka=muslo; músculo.
wilkaika=lazo; lo que se ocupa para a- wîna daukra=talle; parecer; hechura o
marrar; atadura; atadero; amarradero. forma del cuerpo.
wilkaikas (wilkankas)=que no se puede wîna kat wiaia=decirle a uno en su
amarrar. presencia (en la cara).
wilkaikira (wilkankira)=que se puede wîna latwan=dolor del cuerpo.
amarrar. wîna lâwan=parálisis.
wilkanka=nudo; atadura; la unión; ama- wîna ‘man (baman)=solo; desnudo.
rradura; ligamiento. (wan) wîna ikaia=esforzarnos dema-
wilkra=modo y acción de wilkaia. siado por lograr un objetivo.
wilkras=no atado; sin amarrar(se). (wan) wîna ra kaikaia=ver por uno
wilomak=especie de árbol con madera mismo.
colorada y dura (wilumak). wîna raya=carne cruda; carne fresca;
475

cuerpo nuevo. wingka (wînka) payaska=aliento.


wîna sauhkaia=herir; lastimar; hacer wingka (wînka) prakaia=respirar con
daño; ensuciar. dificultad; sofocar; cortar la respira-
wîna sirpi (sirpika)=parte o miembro ción.
del cuerpo. wingka (wînka) prawaia=ahogarse;
wîna sirpika dakwan=mutilado; am- estar sofocado; morirse.
putado; sin brazo, pierna, etc. wingka (wînka) puhbaia=soplar; res-
wîna sukwan=con granos; granoso; pirar; descansar; alentar.
infectado; la corrupción del cuerpo. wingka (wînka) puhbaikira=respira-
“wîna swapni bara yapan dauki”= ble.
decaimiento y sueño (se cree que es wingka (wînka) puhbra=respiración;
porque los muertos nos están vien- suspiro.
do). wingka (wînka) sakaia=exhalar.
wîna tara=el cuerpo; cuerpo humano. wingkaia=mezclar.
winaia=llamar; gritar; clamar; exclamar; wingkas (wînkas)=sin aliento.
vocear; dar voces. wingkira (wînkira)=que tiene aliento.
wan pura mit winaia=dar (pegar) un wingku (wingkur)=oso hormiguero; ta-
grito. mandosa.
winaika=lo que sirve para llamar. wingku twisa=especie de planta medi-
winaikas (winankas)=incapaz de lla- cinal: buena para curar enfermeda-
mar. des de transmisión sexual y otros
winaikira (winankira)=capaz de lla- malestares.
mar. wingkur=cedro real.
wînak=por el cuerpo de. wingku sirpi=el perico lerdo.
wînam=tu cuerpo (de wîna). wingkutara (wingku tara)=el oso caba-
¡wînam ba!=¡moviéndote!; ¡mueva e- llo o real.
se cuerpo!; ¡aligérese! (dicho popu- wini=llamando (de winaia).
lar). wîni=mi cuerpo (de wîna).
¡wînam ra kaiks!=vea por usted mis- wînira=carnoso; corpóreo; gordo; cor-
mo; arrégleselas a como pueda (dicho pulento; con todo y el cuerpo.
popular). winka=al llamar; favor de llamar (de wi-
winanka=clamor; exclamación; llama- naia).
da; llamamiento; grito; gritería; voca- wînka=el aliento; la carne de (const. de
ción. wîna).
wîna ra=en el cuerpo; a (en) la persona; winkas=wiaikas.
sí mismo. wînkas=sin carne.
wîna ra dingkaia=vestir. win munaia=ganar a; vencer a; derrotar.
on (silp) ai wîna ra lukaia apia=ne- winra=grito; gritería.
garse; hacer algo con abnegación. winras=no llamado; sin llamar.
wînas=sin cuerpo; incorpóreo. winrira=winaikira.
windar=ventana. winsdi (wensde)=miércoles.
wingka (wînka)=aliento; soplo (F.P.E.: wipaia=pegar; azotar; castigar; flagelar;
wînki; wînkam; ai wînka). aporrear; batir; golpear.
wingka (wînka) aubaia=inspirar. wipaika=el chilillo; azote; látigo; lo que
wingka (wînka) briaia=alentarse. sirve para azotar.
476

wipaikas (wipankas)=incapaz de ser a- wîs nasla=finca hecha en septiembre.


zotado. wîs sirpi (kati)=agosto.
wipaikira (wipankira)=capaz de ser a- wîs yula=especie de pájaro.
paleado. wisa=dice, dicen (de wiaia).
wipal=vestido para varones de impor- wîsa=va, van (de waia).
tancia, hecho de algodón entretejido wisbaia=raspar; arañar; escarbar; rallar;
de plumón (de huipil, palabra azteca). escamar; escarpar.
wipanka=azote; castigo. wisbaika=rascador; raspador; escarba-
wipiki=el tender hojas de tique en el dor.
fondo de la fosa del sepulcro. wisbaikas (wisbankas)=que no se pue-
wipra=modo y acción de wipaia: el cas- de raspar.
tigo. wisbaikira (wisbankira)=que se puede
wipras=no azotado; sin pegar. raspar.
wirâ=wiria (uria, ura, rîa). wisbanka=acción de wisbaia: raspadu-
Wira Pahni=nombre de una comunidad ra.
en el sector oeste de Wangki Awala wisbi aisaia=hablar en voz baja.
(Río Coco). Actualmente se le conoce wisbi sakaia=raspar.
como San Alberto. wisbra=modo y acción de wisbaia.
wiraik (wirâ aik)=déme un poquito; wisbras=no raspado.
présteme. wisibaia (klubaia)=hacer gavilla.
wira ra=quiere decir; a saber; por o para wisikwisik=especie de águila o gavilán
decir así. negro marino.
wiras=no dicho; que no dice; sin decir. wisingbaia=hacer una gavilla o sarta de
wirbaia=werbaia. cualquier cosa; reunir; abarcar; empa-
wirhka=el peso; la molestia. car.
wirhkas (wihrikas, wirhikas)=sin peso. wisingban (kiuban)=gavilla atada con
wirhkira (wihrira, wirhrira)=peso; pe- manila o cabulla, atravesando las ca-
sado. ñas.
¡wiri!=un momento; espere un momen- wiskut=chaleco.
to; tenga paciencia. wislu=nombre (especie) de árbol (difícil
wîri=dije; dijimos (de wiaia). de desarraigar).
wiria (rîa)=un poco; algo; una cantidad wispipil (wispilpil)=gavilán negro que
pequeña (también se dice uria, ura). come cangrejos.
wiriaika (uriaska)=más pequeño; el wispin=cuña (de carpintería o del caba-
menor. llete).
wirka=al decir; favor de decir (de wia- wispriri (inspriri)=especie de planta.
ia). wistiting (wistang)=pizote; el coatí.
wirkbaia=rallar; pelar; chimar. wisuk=especie de abeja que pica.
wirwaia=arrugarse; enroscarse; madurar wiswis=el ave gallito o pico de oro.
mucho. Wiswis (Wis Wis)=nombre de una co-
wirwir=especie de ave de mar. munidad a orillas del Río Coco, muy fa-
wis=diga (de wiaia). mosa por una leyenda creada por la tra-
wîs=el pájaro güis. dición oral, ubicada aguas abajo de Sau-
wîs kati=mes del pájaro saltón o pája- lala.
ro migratorio; mes de septiembre. wit=algo inclinado; declinado.
477

witin=él; ella. wobus=kiaki.


witin nani=ellos; ellas. wurbaia=warbaia.
witinka=cuyo; cuya; quien; a quien. Y
witipwaia (blikwaia)=contorcerse. ya=quién.
witkaia=sacar con cuchara o cucharón; yaya (ya ya)=quienquiera; cualquier;
sacar rascando; pinchar; picar; hincar; cualquiera.
punzar con cualquier instrumento yaya (ya ya) kra kabia=quienquiera
puntiagudo. que sea.
witki sakaia=sacar con aguja, alfiler, ¿ya pan kaikisa?=¿quién está viendo?;
etc. ¡quién sabe!
witkaika=cucharón; lo que sirve para yaba=el (la) que; ese que; el (la) cual;
pinchar. cuyo; existencia; estado o condición
witkakaya (tawahkia)=primogénito. de una cosa.
witni=inclinado; declinado; escarpado; yabaia (yaia)=dar.
empinado; bien recto. yabakaia=soplar; encantar; fascinar; so-
witnika=declive; declividad. nar (concha, trompeta, etc.); manipu-
witnis=testigo; testimonio. lar, pronunciar palabras mágicas; con-
witnis aisaia=dar testimonio; servir de ducir o llevar alrededor.
testigo; testificar. yabakaia bîla=oración ritual.
witnis mana=pago por testificar. yabaki aisaia=lisonjear.
witnis takaia=testificar; atestiguar. yabaki rakaia=hacer curación usando
witniska=el testigo de (de witnis). brujería.
wits=cuña; el sentido. yabakaika=lo que sirve para encantar.
witskas=loco. yabakaikas (yabakankas)=que no se
witsuk=la persona cuyos hijos todos se puede encantar.
mueren. yabakaikira (yabakankira)=que se
witwaia=estar colgado; suspenderse; es- puede encantar.
tar suspendido en el aire; tirarse de. yabakanka=fascinación; encantamien-
witya=algo declinado o inclinado. to; ritual usado por los “sukias”.
wityiri=klangsa. yabakra=modo y acción de yabakaia.
wiwanak (wiwunak)=especie de enre- yabal=camino; senda; curso; vía; paso;
dadera con flores rosadas. vereda; calle; boca.
Wiwas=comunidad ubicada al lado norte yabal baikaia=hacer (abrir) un cami-
de Sangni Laya. no.
Wiwinak=nombre de una comunidad a o- yabal kaikaia (kaiki taukaia)=andar
rillas del Río Coco, ubicada aguas arriba en casa de alguien para que le den
de La Esperanza y abajo de la comuni- comida u otra cosa.
dad de Kring Kring. yabal kilwi=ramal; atajo.
wiwi=zompopo. yabal pata=comida preparada para el
wiwi baikaia=destruir el nido de los viaje.
zompopos. yabal tikaia=perder el camino; des-
wiwi=especie de infección. viarse.
wiwitar=especie de maubeca. yabal tnaya=acera; orilla del camino.
wiyakis (luhpa tangni)=especie de or- yabalaya (yabal laya)=saliva; esputo.
quídea. yabalka=el camino de (const. de yabal).
478

yabalkas=que no tiene camino; sin ca- Yahuk=nombre de un salto de agua en el


mino. río Waspuk (afluente de Wangki Awa-
¡yabrika wap!=¡déle viaje!; ¡adelante!; la).
¡no se desanime! (igual que ¡aubrika yahwaia=hacer un ruido loco y confuso;
wap!). agitarse; sacudirse.
yabukwai=nombre de un pez pequeño: yahwi inaia (ini yahwaia)=lamentar;
sardina. llorar a gritos.
yahal=nombre de un árbol: el chaparro. yahwan=por la última vez; por fin.
yahbaia=sacudir; hacer temblar; sacu- yahwan diaia=tomar la copa de des-
dir; agitar. pedida.
yahbaika=lo que sirve para sacudir. yahwanka=acción y efecto de yahwaia.
yahbaikas (yahbankas)=incapaz de ser yahwanka=pasado mañana.
sacudido. yahwra=modo y acción de yahwaia.
yahbaikira (yahbankira)=capaz de ser yaia=dar; proporcionar; ceder; donar; o-
sacudido. frecer; entregar; conceder; facilitar;
yahbanka=acción y efecto de yahbaia. permitir; hacer que; dejar hacer.
yahbra=modo y acción de yahbaia. saura yaia=portarse mal.
yahbra=norte; boreal; el viento del nor- yaibal=mi camino (de yabal).
te o del noroeste; el noroeste. yaih munaia=estremecerse.
yahbra kânka=nubecitas negras lleva- yaikas=que no se puede dar.
das por el viento del norte. yaikira=que se puede dar.
yahbra kati=mes de los vientos del yaimsi=mi sobrina (de yamsi).
norte; mes de noviembre. yaipti=mi madre (de yapti).
yahbrak=por el norte. yaka=yarka.
yahbras=no sacudido. yaka yaka=algo suelto, no compacto.
yahluk=en la mitología miskita: un rais yaka yaka=arroz suelto, volado.
dios gigantesco y poderoso que habi- yakabaia=volcar; echar; botar; tirar; re-
taba en los raudales. gar; diseminar; desparramar; esparcir;
yahma=vapor; humo; aturdimiento. arrojar; desperdiciar.
yahpa=grande; enorme; abultado; gor- yakabi aisaia=propagar una noticia.
do; amplio; grandote; de tamaño gran- yakabi atkaia=vender por menor.
de; inmenso. yakabi prakaia=llenar echando tierra.
yahpika=grandeza; magnitud; amplitud; yakabi sakaia=vaciar derramando el
inmensidad; cantidad; cuantía; tama- contenido.
ño; dimensión; volumen; la corpulen- yakabaika=lo que sirve para botar.
cia. yakabaikas (yakabankas)=que no se
bîla yahpika=la anchura. puede botar.
yahpira=grandioso; que es muy grande. yakabaikira (yakabankira)=que se
yahsu (yasu)=nombre (especie) de un puede botar.
árbol grande. yakabanka=acción de yakabaia.
yahta=la parte de arriba. yakabra=modo y acción de yakabaia.
yahta lakaia=matar; asesinar; exter- yakal=águila (varias especies).
minar (dicho popular). yakan=solo; sin compañía; único.
yahta param=echado boca arriba. yakan kupia ra lukaia=imaginar; fi-
yahuk=el brotar; el romper las aguas. gurarse.
479

yakap=de un modo botado; esparcido. yamitara (yami tara)=garza grande.


yakata=peje gavilán; liza. yamka=const. de yami.
yakawaia=esparcirse; regarse; desparra- yamli=la gallina matizada.
marse; dispersarse; abundar; estar es- yamna=quien; a quien.
parcidos; vagar sin objeto. yâmna=daré; daremos (de yaia).
yakawra=modo y acción de yakawaia. yâmni=yâmna.
yakit=saco (ropa de vestir). yamni=bueno; perfecto; útil; agradable;
yakitkit=guajiniquil negro. hermoso; amable; buen; formal; pro-
yakota (yakata)=especie de árbol pare- vechoso; bondadoso; cariñoso.
cido al hule; el paño blanco que se ha- yamni briaia=cuidar bien.
ce de la corteza (yakuta). yamni kaikaia=estimar; aprobar.
yakura (yakra, yakri)=algo alto; alto (de yamni mamunra=bienhechor.
estatura). yamni munaia=bendecir; tratar bien;
yakura (yakra)=salmerón. hacerle bien a una persona.
yakutistis=el columpión. yamni pali=muy bien (bueno); con-
yalam=cedro blanco; cedro real (planta tento.
medicinal): buena para curar el asma, yamni takaia=mejorarse; componer-
fiebre y otros malestares. se; aliviarse.
yalanu=angosto. yamnika=la bondad de; la parte buena;
yalas=especie de pantalones cortos. calidad de bueno.
yalasawa (yalas awa)=banda tejida a yamnikira (yamnira)=bondadoso; muy
mano, usada por los hombres. bueno; hermoso.
yaling=especie de ave pintoresca. yampi=ñame morado.
yalu=cualquier planta. yamsi=sobrina: hija de la hermana de un
yama=darás; daréis (de yaia). varón (F.P.E.: yaimsi, yamsiki; yam-
yâma (yahma)=la enfermedad; enfer- sam, yamsikam; ai llamas, ai yamsika).
dad en el frijol. yamukla=nombre de un ave de pico lar-
yamal (yamalki)=viento inconstante go; pájaro picón.
que cambia de dirección. yamus=ñame (planta medicinal): buena
yamalkaia=aventar. para curar úlceras gástricas y otras en-
yamalwaia=flamear; soplar lentamente; fermedades.
llegar flotando hacia todos. yana=este que (refiriéndose a algo cerca
yaman=el pie. del que habla).
yaman mangka (yamamangka)=es- ¡tara yana!=¡cuán grande es éste!
calera hecha de un tronco; gradas. yandliman (yantliman)=caballero; rico;
yamari=nombre de un árbol; el árbol que tiene dinero.
San Juan. yang=yo.
yamhpus (yampus)=ceniza; polvo. yang bui=yo personalmente.
yamhpuska (yampuska)=el polvo de. yang duki=mío; mi cosa.
yamhpuskas (yampuskas)=que no tie- yang ‘man (baman)=sólo yo; yo solo.
ne ceniza. yang nani=nosotros(as).
yamhpuskira (yampuskira)=cenizoso; yanka=acción y efecto de yaia.
con todo y la ceniza. yankas=yaikas.
yami=garza. yankira=yaikira.
yami siksa=garza negra. yâp=vamos a dar (de yaia).
480

yap=corto por yapti. yappara=no duermas (de yapaia).


yapaia=dormir; estarse descuidado; mo- yappi=vamos a dormir (de yapaia).
rir. yapra=modo y acción de dormir; el dor-
yapaia kwalka=ropa de cama. mir.
yapaia saika=el hipnótico; la aneste- yapra wala=en la mañana; el día si-
sia general. guiente.
mairin nina yapaia=tener relación se- yapras=sin dormir; no dormido; que no
xual de manera indebida con una mu- duerme.
jer. yaprika=al dormirse (de yapaia).
wal yapaia=dormir con. yaprika wala=al día siguiente.
yapaika=facultad para dormir; lo que yapri sauhkaia=soñar.
sirve para dormir; ropa de cama; dor- yaprisauhkan, yapri sauhkan (yapri-
mitorio; lugar donde duerme algún a- sauhkanka, yapri sauhkanka)=sue-
nimal (F.P.E.: yapaiki; yapaikam; ai ño; ensueño.
yapaika). yaprisauhkan (yapri sauhkan) kai-
yapaikas (yapankas)=incapaz de dor- kaia=soñar.
mir. yaprisauhkan (yapri sauhkan) ka-
yapaikira (yapankira)=capaz de dor- kaikra=soñador.
mir. yaprisauhkan (yapri sauhkan) ra
yapam puhbaia=(culto indígena): soplar diara marikaia=manifestar algo por
el sukia humo de hule para que los medio de un sueño.
congregados puedan “ver” el alma yaptam=tu madre (de yapti=según el ha-
del difunto. bla de los miskitos hondureños); en el
yapan=reposo; sueño; dormido. habla del miskito nicaragüense es ofen-
yapan ai daukisa=tengo sueño. der a alguien con la madre.
yapan bla=muchas ganas de dormir; ¡yaptam pali (ra)!=¡tu madre! (térmi-
muerto de sueño. no ofensivo y vulgar).
yapan daukaia=tener sueño. yaptatka=la madrastra; la mujer del tío
yapan kumi=una noche; un trecho de maternal.
sueño (entre dormir y despertar). yapti=madre; mamá (F.P.E.: yaipti, yapti-
yapan nani=los muertos. ki; yaptam, yaptikam; ai yaptika).
yapan sauhkaia=desvelarse. yapti âpu (yaptikas)=sin madre; huér-
yapanhkaia (yapankaia)=dar vuelta; fano.
volcar. yapti diura (yaptidiura)=tía (hermana
yapanhwaia (yapanwaia)=darse vuelta; de la madre de uno); madrastra.
volcarse. Yapti Misri=cielo o madre originaria;
yapanka=acción y efecto de yapaia; el cielo nuestro.
dormir. yaptika=la madre de (const. de yapti).
yapara=no se lo dé (de yaia o yabaia). aras yaptika=yegua.
yapi=durmiendo (de yapaia). kalila yaptika=gallina.
yâpi=especie de árbol con madera dura. yaptikira=que tiene madre; con la ma-
yâpi (yâp)=demos (de yaia). dre y todo.
yapikira=de un modo dormido. yaptis=yaptikas; yapti âpu.
yapisauhkan=yaprisauhkan. yaptitara (yapti tara)=guía de la danza
yapka=al dormirse (de yapaia). indígena sihkru; la máscara usada
481

por éste. yauhra (yauhura)=yuca; casabe (planta


yar=yarda. medicinal): buena para curar la dia-
Yar=Orión. rrea, el dolor de cabeza y otros males-
yara=modo y acción de yaia. tares (F.P.E.: yaurhki; yaurhkam; ai
yaras=no dado. yaurhka).
yarauhka=hipocondrio; costado; ijada. yauhra bunia (bunika)=bebida de yu-
yaraurau (liwatiskia)=la constelación ca fermentada (bebida típica).
Scorpio (Orión). yauhra mina=tallo de la yuca; madera
yari=especie de árbol con madera ama- de yuca (lista para sembrar).
rilla; el fruto de aceite comestible. yauhra praprura=especie de yuca
yari=alto; largo. que se puede rozar sin perjudicar el
yari daukaia=alargar. fruto.
yâri=di; dimos (de yaia). yauhra sikiski=la yuca amarga.
yarika (yarka)=altura; el largo; estatu- yauhra singbaia=arrancar la yuca, sa-
ra; longitud; talle. cudiéndola.
yarika ra=a lo largo; longitudinal- yauhra skalwan=la yuca endurecida.
mente. yauhra tahpla=la yuca venenosa.
yârika (yârka)=ordene. yauhra tukla=la yuca vieja.
yarira (yarikira)=que es muy largo o yauhrus=la caña brava; especie de caña
alto; altote. que crece en los ríos; cañuela.
yârka=al dar; permitir hacer una cosa; yauhrus kati=mes de junio.
permita que; hacer que; causar que; yaukaia=sacar muchos; aumentar.
ordene o disponga que él o ellos ha- yauli=especie de gavilán.
gan algo. yâuma=especie de mangle.
yarka=hígado de pescado. yâura (yau ra)=a quien.
yarman (yaman)=alemán. yaurhka=la yuca de (de yauhra).
yâs=déle (de yaia). yauya=nombre de un ave.
yas=la pian (usar tripas). yauyau=lî yauyau.
¡yas wabia!=igual que ¡yabrika wap! yawaia=nadar.
yasla=véase almuk. yawi luaia=cruzar nadando.
yaslam=tempestad del noroeste; venta- yawi ulaia=llegar a la orilla nadando.
rrón con trueno y lluvia del noroeste, yawaika=lo que sirve para nadar; facul-
que sopla a fines de febrero o en mar- tad de nadar.
zo; noroeste. yawaikas (yawankas)=incapaz de na-
yaslama=aleta de los peces. dar.
yaslamka=aleta de los peces (const. de yawaikira (yawankira)=capaz de na-
yaslam). dar.
yasu=especie de árbol grande; álamo. yawaina=daría (de yaia).
yauhbaia=fregar; refregar; limpiar fre- yawala=likia.
gando; acepillar; raspar; limar; pulir; yawan=nosotros (todos); nosotros mis-
restregar; (también se dice kiauhba- mos.
ia). yawan=nadó; nadaron (de yawaia).
yauhbra=modo y acción de yauhbaia. yawanaiska (yawan aiska)=veinte.
yauhka=mañana (el día). yawanaiska (yawan aiska) matsip=
yauhma=fregarás (de yauhbaia). cien.
482

yawanka=natación. yu mina=rayo del sol; el Este.


yawma=nadarás (de yawaia). yu tâlia=el sol tiene casa rojiza.
yawra=modo y acción de yawaia. yu tâwa (yutawa)=rayos azules oscu-
yawras=que no nada. ros en el cielo.
ya ya=cualquier persona; quienquiera yu ulaia=salir el sol.
que. yu wâika=los rayos del sol.
yaya=el pelopeo (especie de avispa), ha- yu wala=otro día (futuro).
ce su nido con tierra. yu wan lal kat=el mediodía.
yayahbra=el que sacude. yu watla=la corona del sol.
yayahwra=el que hace mucho ruido. yua=el sol o día de (const. de yu).
yayapra=el que duerme; dormilón. yua wala=otro día (ya pasado); antea-
yayawra=nadador. yer.
yayukra=untador. yua walka=anteayer.
yayukukra=ocultador; el que esconde yuaia=repartir; dar; compartir; distribuir
cosas. (caritativamente).
yayukwra=temblador. yuaika=distribuidor.
yayura=dador; distribuidor. yuaikas (yuankas)=que no se puede
yelano=el terraplén raso. distribuir.
yer (mani)=año. yuaikira (yuankira)=que se puede dis-
yeraukia (yaraukia)=la región lumbar. tribuir.
yok=yugo. yuanka=distribución.
“yoluis”=expresión popular que indica yûas=sin sol.
escasez grande de comida en las co- yudsment=judsment (juicio).
munidades indígenas; hambruna. yug=jarro; jarra.
yu (wan yu)=el sol; día (F.P.E.: yûi; yuhbru (yuhubru)=haragán; ocioso; el
yûam; ai yûa). que no sirve para nada; dícese de la
(wan) yu aiskura alkuya=el sol se es- persona o animal inútil, débil; cobar-
tá eclipsando. de; miedoso.
yu aiska (uldi)=todo el día. yuhsi=careciendo; muy poco; el único.
yu bahki=cualquier día; día de la se- ¡yuhtu!=expresión para desear mala
mana (no domingo). suerte, que el deseo de la persona no
yu baiwaia=salir el sol. se cumpla.
yu baiwanka=salida del sol. yuhyutka=chingaste; alguien (especial-
yu bani=diario. mente niño o niña) que es muy peque-
yu blik diman=la puesta del sol. ño.
yu dimaia=ponerse el sol. yûi=mi día (de yu).
yu dimanka=puesta del sol. yui=repartiendo (de yuaia).
yu ingnika=luz del sol (del día). yuika (yuyka)=el pedacito de lo sobran-
yu iskika=especie de sarpullido. te; fragmento; partícula; el resto (de
yu kalwi ulaia=amanecer; salir el sol; yuya).
rayar el alba. yuikaman (yuika ‘man)=sólo de frag-
yu kum kum=algunos días; de vez en mentos (yuyaka ‘man).
cuando. yuikas (yuykas)=pobre; sin propiedad;
yu lapta alkan=asoleado; tostado por sin fragmento o partícula.
el sol. yuikira (yuykira)=yuyakira.
483

yuk (yukut)=de una manera pegada o yukukaia=esconder; ocultar; encubrir;


contigua. cubrir.
yuk munaia=temblar(se). yukukaika=lo que sirve para esconder;
yuk prakaia=ponerlos bien pegados. lugar en donde se esconde.
yuk ulaia=arrimarse de repente; asus- yukukaikas (yukukankas)=incapaz de
tarse. ser escondido.
yukaia=untar; engrasar. yukukaikira (yukukankira)=que se
yukaihka=planta, usada con frecuencia puede esconder.
como medicina. yukukanka=ocultación.
yukaihka wainhka=simonillo (planta yukukra=modo y acción de yukukaia.
medicinal): buena para tratamiento de yukukras=no escondido.
cólicos hepáticos y otros malestares. yukus=arrugado.
yukaika=lo que sirve para untar; unta- yukusipus=tosco; áspero.
dor. yukuswaia=hacer un sonido crepitante.
yukaikai (yukaihkai)=yutawa. yukut aisaia=hablar con alguno.
yukaikas (yukankas)=que no se puede yukut prawaia=encontrarse con alguien
untar. inesperadamente.
yukaikira (yukankira)=que se puede yukut ulaia=encontrarse por casualidad;
untar. toparse con.
yukakaira=especie de cangrejo peque- yukuwaia=esconderse; ocultarse; abri-
ño. garse.
yukanka=acción y efecto de yukaia. yukuwaia watla=lugar (casa) de es-
Yukarist=Eucaristía. condite.
yukas=yuas. yukuwaika=escondite; refugio; abrigo
yukata=especie de pez. (F.P.E.: yukuwaiki; yukuwaikam; ai
yûkata=él había untado (de yukaia). yukuwaika).
yukbaia=amarrar fuertemente; traspa- yukwaika (yukaihka)=pelo de día (plan-
sar; introducir; embestir; arquear; cu- ta medicinal): cura la gripe, tumores y
brir con un paño; mover o temblar li- otras enfermedades.
geramente el cuerpo. yukuwaikas (yukuwankas)=incapaz de
nîka yukbaia=ajustar el taparrabos esconderse.
para cubrir las partes íntimas (costum- yukuwaikira (yukuwankira)=que pue-
bre antigua). de esconderse.
yukbanka=acción y efecto de yukbaia. yukuwanka=acción de esconderse; o-
yukbra=modo y acción de yukbaia. cultación.
yukra=modo de yukaia. yukuwikira=escondidamente; de mane-
yukras=no untado. ra oculta.
yûkri=yo unté (de yukaia). yukuwra=modo y acción de yukuwaia.
yukri=divieso; tumor; úlcera; el furún- yukuwras=no escondido; que no se es-
culo. conde u oculta.
yukri saika (sirsaika, sirhsaika)=re- yukwaia=agitarse; temblar el cuerpo y
medio para divieso. los nervios.
yukri slabla=la punta del divieso. yukwaika=pelo de día (planta medicinal):
yuks=traspáselo (de yukbaia). cura la gripe, tumores y otras enferme-
yûks=úntelo (de yukaia). des (yutawa, yukaihka).
484

yukwika=el tragadero; la parte inferior caoba.


de la garganta. yulu maya=especie de árbol parecido a
yukwra=modo y acción de yukwaia. la caoba.
yul=perro; can (F.P.E.: yuli; yulam; ai yuluka=const. de yulu.
yula). yuma=repartirás (de yuaia).
yul kaiura=especie de planta medici- yumhpa (yumpa)=tres.
nal: usada para limpiezas vaginales yumhpika=tercero.
después del parto y para aumentar la yumu=(creencia indígena): un ser in-
potencia sexual. mundo que se mete en el cuerpo y
yul kiama=berenjena (planta medici- causa varias enfermedades; la en-
nal). fermedad que resulta de toparse con
yul madikaia=jochar el perro; andar algún animal siervo de un espíritu;
cazando. cualquier dolor en el estómago que se
yul napa=colmillo de perro (planta cree causado por algún espíritu malo;
medicinal): buena para bajar las in- palabras mágicas que se usan para
flamaciones y dolores en la rodilla. curar a un enfermo y correr al espíri-
yul pahni (pani)=el perro cuyo dueño tu malo que lo causa; palabras que se
ha fallecido. usan en este caso; el conjurador que
yul tapahkaia (marikaia)=cazar o sabe cómo curar tal enfermedad.
montear con perros. yumu yabakaia=conjurar para arrojar
yul wail=coyote; lobo. el yumu (el dolor); oratoria o invo-
yûl=especie de flauta corta, hecha con cación ritual para curar algunas do-
klisang. lencias y enfermedades: llevan nom-
yula=el pero de (const. de yul). bres de animales (yumuh aisanka).
yula kahbaia=acompañar. yumuh=yumu.
yula=polilla; insecto; hongo; parásito. yun (yun kati)=mes de junio.
yula piaia=comer la polilla. yunk=trozo; trozada; yunque.
yulai=mes de julio (pastara kati). yunok (yunuk)=eunuco.
yulas=sin perro. yupurwaia=cariarse.
yulira=con perro; que tiene perro. yura=modo y acción de yuaia.
yul kiahkira saika=el apasote. yuri (yurpi)=arroz salvaje.
yul kaiura=tininiska pata. yus=uso.
yul mahbra=la salvia amarilla. yus âpu=que no sirve para nada; inú-
yulswin (yul swin)=mal agüero (causa- til.
do por el aullido de los perros); el es- yus munaia=usar.
panto; el fantasma. yus takaia=habituarse; acostumbrarse;
yulu=caoba (planta medicinal): utilizada ser útil.
para expulsar cálculos renales y muy yusap=arpa o trompa judía.
útil para tratar otras enfermedades. yusbaia=tener apretado a alguien contra
Yulu=nombre de una comunidad en el algo.
sector oeste del municipio de Bilwi, ubi- “yuska daukaia”=hacer uso de algo,
cada al sur de Mani Watla. generalmente por primera vez (mu-
“yulu”=hambruna (expresión popular en chas veces se refiere a hacer el sexo).
las comunidades indígenas). yuskaia=pegar; golpear; lastimar; mor-
“yulu dawanka”=dueño (amo) de la der un perro al otro; injuriar; irritar
485

(muchas veces, al que ya no puede re-


sistir); perseguir.
yuskaika=yuskaya.
yuskas=inútil; sin uso.
yuskaya=espuela (espolón) del gallo.
yuskira=útil; de mucho uso.
yuskra=modo y acción de yuskaia.
yusura=encogida la cabeza; que no tie-
ne cuello.
yuswaia=andar doblado.
yusyusya=walmu pauni.
yusyusya=caña de azúcar colorada.
yutawa (yu tâwa)=yerba escoba liza
(planta medicinal): pelo de día (aras
kânka).
yuya=grano; fragmento; partícula; miga-
ja; pedacito; chingaste; lo sobrante;
los bienes.
yuya ‘man=sólo chingaste, pedacitos.
yuyaka=recursos; riqueza; caudal de di-
nero; riquezas naturales.
yuyakira (yuikira, yuykira)=el que tie-
ne abundancia de bienes; rico; acauda-
lado; adinerado; poseedor de muchas
riquezas naturales.

Anda mungkin juga menyukai