LA PALABRA QUECHUA
GRUPO CONSONÁNTICO MORFEMA QUECHUA
AFIJO
EL LOS
NUCLEO MÁRGENES
PREFIJO RAÍZ SUFIJO
CH’ I N PU RI SHAN
C V C P R S
QELQA RIMACHIQ SEQ’EKUNA = LA MORFEMA
no = negación
- Noqa = yo - Há = así es?
yo = primara persona
- Wasi = casa - Patara qelqa = libro
le = dativo 3ra persona singular feme. o
- Taki = canto - taki-y = cantar mascul. Ej. le dieron el premio
- Taki-na = cantable el libro, libr + os, libr + ero, libr + eta
Aqo V - CV
La fórmula de palabra Atiy : V - CVC
silábica se construye:
Orqo : VC- CV
.Tipo «CV, VC y CVC» - CV : Consonante vocal
Astaq : VC- CVC
.Tipo: «C, CVC» - VC : Vocal consonante
Tura : CV- CV
- CVC : Consonante vocal
Ruwaq : CV-CVC
y consonate
Challwa. CVC – CV
Chinkay CVC- CVC
LA GRAMATICA QUECHUA
MORFEMA
Ll a m a – y – m i
R S
Es - mi - llama
MORFOLOGÍA QUECHUA
Estudia diversos elementos que conforma una palabra y su ordenamiento dentro de una lengua
TIPOLOGÍA QUECHUA
El Quechua pertenece al tipo de las aglutinantes, forma palabras desde la raíz nominal y verbal. Ej.
WASI = casa
Wasi+y = mi casa
Wasi+kuna = las casas
Wasi+y+mi = es mi casa
Wasi+y+kama = hasta mi casa
Wasi+y+manta = desde mi casa
Wasi+y+ki+man+ta = desde tu casa
Wasi+n+manta = desde su casa
Wasi+n+chis = nuestra casa
Wasi+yku = nuestra casa
Wasi+n+ta = a la casa
Wasi+n = su casa
CLASIFICACIÓN DE LA MORFOLOGÍA
QUECHUA
SUTI SUSTANTIVO
GRAMATICALES
SUTI CHANINCHAQ ADJETIVO
RUWAY - SIMICHAQ
CATEGORÍAS
VERBO
RUWACHIQPA
ADVERBIO
K’ASHKAQNIN
RIMAYKUNA
CHUPACHAQ POSPOSICIÓN
LEXICALES
CH’ATANACHIQ (SUFIJOS)
KUNTUR WAKA
ERQE
LLAQTA P’UKU
CLASIFICACIÓN DEL SUSTANTIVO
KAYNINMAN
RUNAPI Qhari Warmi UYWAKUNAPI Orqo China
HINA
GÉNERO DEL
Wankar Pirwa Orqo michi China michi
SUSTANTIVO Walaychu Wayru Orqo llama China llama
Qanchi Saywa kututu qowi
Mallku Umiñ k’anka wallpa
CLASIFICACIÓN DEL SUSTANTIVO
QALLARIY SAPHI Maymanta kanku Hoq sutikunamanta Simichaqmanta hamuq Ranpaqninmanta hamuq
SUTIMANTA suti hamuq suti suti Suti
Sustantivo patronímico Sustantivo verbal Sustantivo adjetival
POR SU ORIGEN Sustantivo gentilicio
Q’EWI CHUPA
CHUNTA UYA
PUKA CHAKI
YURAQ CHOQLLO
CHAKISAPA URU
ADJETIVO : SUTI CHANINCHAQ
En quechua antecede al sustantivo para expresar o calificar las características de personas, animales, plantas
o fenómenos de la naturaleza, como cualidad y propiedad del mismo sustantivo. Se caracteriza:
SINTACTICAMENTE: El adjetivo precede al sustantivo para precisar su significado y funciona como modificador
SEMÁNTICAMENTE: Señala : cualidad, cantidad, ubicación, orden, y posición de cosas fenómenos, etc.
MORFOLÓGICAMENTE: Si el adjetivo está junto al sustantivo, solo el sustantivo sufre modificaciones.
CLASIFICACIÓN DE LOS ADJETIVOS
SEMÁNTICAMENTE
CALIFICATIVO COMPARATIVO DETERMINATIVO NUMERAL
DE CALIDAD DE IGUALDAD DEMOSTRATIVOS CARDINALES
Allin runa Hina, wan- qa Kay, chay, haqay De 1 al trillón
DE CANTIDAD INDEFINIDOS ORDINALES
Ashkha llama Waq, wakin,pisi, nishu, askha. Iskay ñeqen
Llasa rumi Ñawpaq, RAQ
CUALIDAD DE INFERIORIDAD POSESIVOS SINGULAR PARTITIVOS
T’itu machulaqa Pisi yachayniyuq Noqaq, qanpa paypa Phakmi, kushkan
Manqos tayta mana atiyniyuq Juan
FORMA POSESIVOS PLURAL REPITITIVOS
Muyu wasi Noqaykuq Huk kuti
Lonq’o rumi Qankunaq Iskay kuti
Paykunaq
COLOR DE SUPERIORIDAD COLECTIVO
Yana alqo Aswan, nishu, sinchi Tawantin,
TAMAÑO Chunkantin
Hatun mayu Waranqantin
SABOR
EL PRONOMBRE = SUTIQ RANTIN
El pronombre no tiene una significación propia, pero reemplaza al nombre dentro de una frase o una oración
gramatical.
PRONOMBRES PERSONALES: SUTI ÑAWPAQCHAQKUNA
N° PERSONA SINGULAR
1 1ra persona NOQA : Yo
2da persona
2 QAN : Tu
3ra persona
3 PAY : El, Ella
N° PERSONA PLURAL
- Noqanchis – qelqa-nchis
- Noqa qelqa-ni - Noqayku – qelqa-yku
PRESENTE
PRESENTE - Qan qelqa-y - Qankuna - qelqa-nkis
- Paykuna – qelqanku
- Pay qelqa-n
- Noqanchis - qelqasunchis
- Noqa qelqa-saq - Noqayku - qelqasaqku
FUTURO
- Qan qelqa-nki - Qankuna - qelqankichis
FUTURO
- Paykuna - qelqanqaku
- Pay qelqa-nqa
PRONOMBRES PERSONALES: SUTI ÑAWPACHAQKUNA
- Yo viajaré mañana a Cusco Nosotros jugaremos fútbol mañana y ellas vóley
Noqan paqarin Qosqota ch’usasaq Noqanchis qara q’onputa hayt’asunchis, paykunataq
- Tú me esperas en el terminal. qaraq’onputa ch’aqlanqaku.
Qantaq suyawanki terminalpi Nosotros no saldremos del aula hasta la hora de..
EJEMPLOS = QHAWARICHIYKUNA
- Maqchi+n
- Maqchi+pay
- Maqchi+puna
- Maqchi+kuy
Raíz verbal + sufijo verbal = desinencia verbal de tiempo, aspecto
y modo + desinencia verbal de persona y número:
EL VERBO RUWACHIQ
CONJUGACIÓN DEL VERBO
AY EY IY OY UY
Pichay Ayqey Puriy Loqloy Tusuy
Waqay Ch’aqey P’akiy Oqoy Khamuy
T’aqsay T’eqey Asiy Poqoy Tapuy
VERBO REGULARES
Llank’a
Llank’a -y
Llank’a -y -si
Llank’a -y -si -mu -y
Llank’a -y -si -mu -sha -y
Llank’a -y -si -mu -sha -sun
Llank’a -y -si -mu -sha -sun -ki
Llank’a -y -si -mu -sha -sun -ki -man
Llank’a -y -si -mu -sha -sun -ki -man -raq
Llank’a -y -si -mu -sha -sun -ki -man -raq -chu
Llank’a -y -si -mu -sha -sun -ki -man -raq -chu -ri
LA ORACIÓN GRAMATICAL
Alqo aychata mihun
s o v
Wankar sarata q’epin
s o v
Michi aychata suwarukusqa
s o v
Runakunan wasinchispi rimanku
s 0 v
CONJUGACIÓN CON EL TIEMPO
d) Sufijos
a) S.N. Derivativos b) S.N. Denominativo c) S.N. Deverbativos flexionales
Semánticamente cambia el significado conceptual de la Este sufijo nombra elementos de la naturaleza, Sufijo nominal expresa acción en si
raíz, pero conserva su categoría radical, comprende los como sustantivos. mismo, se clasifica en 4 grupos:
siguientes sufijos: a) Agentivo [Q = QUE] expresa
a) Posesivos [YUQ = CON], sufijo que indica ejecución. Ej.
a) Con sufijo (ri) posesión o representación. Ej. = b) Infinitivizador [Y = AR; ER; IR] e,
- Q’epe: q’epi + ri = cargador qhawarichiykuna: quechua se utiliza las 5 vocales(ay,- ey-
- Llamayuq = con llama iy-oy-uy) Ej.
b) Con sufijo (mu) - Chajrayuq = con chacra -waqa+y =llorar
- Q’epe + mu + y= carga hacia. - Warmiyuq = tiene mujer -qelqa+y =escribir
- Wallpayuq = dueño de la gallina -llank’a + y =trabajar
c) Con el sufijo (rqu) b) Privativo [NAQ = EL QUE]expresa que una C) Concretador [NA= PRECISO]: la
- Q’epe + rqu + y = por favor cárgala persona o animal quita algún miembro ya sea acción del verbo es expresado en forma
de animal o persona. concreta o sintetizado. Ej.
d) Con sufijo (raya) = acción prolongada Ejm = qhawarichiykuna. -Puri+na= ando / camino
- Sayaraya+y = estar parado prolong. - Chakina +q = que corta los pies -Apa+na= lleva / llevar
e) Con sufijo (paya) = acción constante Ej. Rima+paya+y - Kunkana+q = corta lel cuello -Puñu+na= duerme / cama
= hablarle c) Ponderativo [SAPA = ABUNDANCIA] indica d) Derivado [SQA = ESTA, RESULTANTE]:
f) Con sufijo (rqari) = acción súbita que las cosas personas u otros deben tener Denota la consumacion de un hecho. Ej.
- Ruwarqari+y = trabajar en forma súbita elementos copiosos. Ej. Llank’a + sqa = trabajo / trabajado o
g) Con sufijo (rpari) = acción realizada - Wasa+sapa = espaldón esta trajando.
- takirpari+y = cantar inmediatamente - Willmasapa = lanudo Kamachi+sqa = orden / / ordenado o
h) Con sufijo (rqamu) = acción repentina. Ej. d) Deminutivo [CHA = PEQUEÑO] esta ordenado.
Qelqarkamu+y = - Warmacha = jovencito
• QA - Genitivo = Q – P - Instrumental = WAN
•N - Dativo = PAQ - Limitador = KAMA
- Acusativo = TA - Causal = RAYKU
• MI - Vocativo = !¡ - Locativo = PI
• PUNI - Ilativo = MAN - Interactivo = PURA
- ABLATIVO ….. - Espacial = MANTA
• PUNIYA - Esp. Basto = MANTARAQ
ENFATIZADO- DE
RES
DECLINACIÓN
SUFIJOS
DE
CONJUGACIÓN DE
TIEMPO O FLEXIÓN
DERIVACIÓN
DERIVADOS DE OTROS VERBOS
EN PRIMERA PERSONA: RI = acción lento o poco a poco:
Pasado = RA (NI - NKI - N ) - Taki-riy, - Qhawariy
Presente = NI – NKI - N MU = acción orientada hacia la persona
Futuro = SAQ, NKI - NQA que habla: Taki-muy, qhawamuy
RQO = expresa fuerza, violencia en su accionar
PERSONA SINGULAR Persona plural
- Taki-rqoy - qhawa-rqoy
RAYA = constante frecuente:
- 1ra P- = Noqa 1ra P. I. = Noqanchis
- Taki- rayay - Qhawa-rayay
1ra P.E. = Noqayku PAYA = acción frecuente - Taki- payay, qhawa-payay
- 2da P. = Qan 2da P. = Qankuna RPARI = súbito, fortuito - - Taki-rpariy, qhawa-rpariy
- 3ra P. = Pay 3ra P. = Paykuna RQAMU = acción repentina inmediata Taki-rqamuy
!AHORA QUE ESTOY VIVO! : KUNAN KAWSASHAQTIY
• Prefiero que compartas conmigo unos pocos minutos ahora • Kunan kausashaspacha munayman, qanwan kushka kayuyta hoq
tuykunallatapas. Manataq tutantintachu wañupuqtiyña.
que estoy vivo. Y no una noche entera cuando yo muera.
• v
• Prefiero que estreches suavemente mi mano ahora que estoy vivo. • Kunan kausashaqtiy munayman llanp’u makiyki haywarimuwanaykita.
Y no que apoyes tu cuerpo sobre mi cadáver cuando yo muera. Manataq kurkuykita ayaypataman wañupuqtiyña.
• Prefiero que hagas una breve llamada ahora que estoy vivo. Y
• x
estoy vivo. Y no una misa cantada y concelebrada cuando yo • Kunan kausashaspaycha munayman qanwan hanaqpachaman mañakuy
muera. oqariyta. Amañataq hoq misapi qochurikuspa takiytachu wañúpuqtiyña.
• Prefiero que me digas unas palabras de aliento ahora que estoy
• x
vivo. Y no un desgarrador poema cuando yo muera. • Kunancha kausashaspa munayman pisi simillapipas kusi qarpariy
rimapayawanaykita. Manataq hoq k’araq harawitachu wañupuqtayña.
• Prefiero escuchar un solo acorde de guitarra ahora que estoy v
vivo. Y no una conmovedora serenata cuando yo muera. • Kunan kausashaspacha munayman guitarraq ch’ulla kunka waqayninta.
Manataq llakisonqo yarawitachu ña wañupuqtiyña.
• Prefiero que me dediques una leve plegaria ahora que estoy • x
vivo. Y no un poético epitafio sobre mi tumba cuando yo • Kunan kausashaspacha munayman pisi rimaypi mañakuy qorinawaykita.
muera. Mantaq hoq harawi qelqasqatachu aya p’anpay patapi.
• Prefiero disfrutar de los más mínimos detalles ahora que estoy
x
amarillo
Oqe yuraq blanco opaco
Q’ello
Q’ayma rosado granate
encendido
yuraq Nina puka
marrón
Ch’unpi Yuraq blanco
anaranjado
Wilapi Q’ello yuraq amarillo patito
violeta castaño
Sani Q’ello ch’unpi
pecho de
lila paloma
Yuraq kulli Sani kulli
celeste Mate
Qhosi Owina
rubio
P’aqo Yana anqas azul marino
ocre Anqas
Yanapuka Q’oyuri lápiz lazuli