_________________________________________________________________________________________________
__
Preliminares
Vamos recordar:
O triângulo retângulo é aquele que tem um ângulo reto.
A
Cateto Hipotenusa
B C
Cateto
Observe que:
• Os lados que formam o ângulo reto são chamados catetos.
• O lado oposto ao ângulo reto é chamado hipotenusa.
c b
h
m n
B E C
a
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
126 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
a → medida da hipotenusa BC
b → medida do cateto AC
c → medida do cateto AB
h → medida da altura AE
m → medida da projeção de AB sobre a hipotenusa
n → medida da projeção de AC sobre a hipotenusa
Relações métricas
Seja o triângulo retângulo:
A
c b
h
m n
B E C
A A A
c b c b
h h
B m E E n C
B a C
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 127
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
1ª RELAÇÃO
A medida de cada cateto é a média proporcional entre as
medidas da hipotenusa e da projeção deste cateto.
Sejam as semelhanças:
a c 2
∆ ABC ~ ∆ EBA ⇒ = ⇒ c = a . m
c m
a b 2
∆ ABC ~ ∆ EAC ⇒ = ⇒ b = a . n
b n
2ª RELAÇÃO
A medida da altura à hipotenusa é a média proporcional entre as
medidas das projeções dos catetos.
Sejam os triângulos:
h m 2
∆ EBA ~ ∆ EAC ⇒ = ⇒ h = m . n
n h
3ª RELAÇÃO
O produto das medidas dos catetos é igual ao produto da
medida da hipotenusa pela medida da altura relativa a essa
hipotenusa.
Sejam os triângulos:
a b
∆ ABC ~ ∆ EBA ⇒ = ⇒ b . c = a . h
c h
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
128 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
RESUMO
2
c b 1) c = a . m
2 (cateto)2 = (hipotenusa) . (projeção)
2) b = a . n
m n
a
c b
h (cateto) . (cateto) = (hipotenusa) .
4) b . c = a . h (altura)
Exercícios resolvidos
y = 400
16
y = 20
25
b) Solução:
Aplicando 2 , resulta:
2
y =9.4
2
y = 36
y = 36
y =6
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 129
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
c) Solução:
Aplicando 3 , resulta:
2
y = 4 . 16
2
y
y = 64
y = 64
4 16 y =8
d) Solução:
Aplicando 4 , resulta:
5.y=3.4
3 4
5y = 12
y
12
y =
5
y = 2,4
5
Exercícios:
a)
9 16
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
130 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 131
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
b)
c)
d)
20
x
12
25
e)
4 x
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
132 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
f)
20
16
6 8
h
m n
10
b c
h
18 32
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 133
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
c b
h
m n
B C
a
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
134 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Exercícios:
a) Solução:
Pelo teorema de Pitágoras:
2 2 2
x =6 +8
x 2
8 x = 36 + 64
2
x = 100
x = 100
6 x = 10
b) Solução:
Pelo teorema de Pitágoras:
2 2 2
15 = x + 12
x 12
2 2
225 = x + 144
2
x = 81
15 x = 81
x =9
a)
12
9
x
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 135
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
b)
5
x
c)
8
x
10
d)
20
3x
4x
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
136 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
a)
11
x
3
3 2
b)
3x
2x
5 3
c)
3 3
2x
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 137
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
d)
x
1+x
e)
x x+1
x+2
f)
13
x+2
2
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
138 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
13
5 5
4
A B
5) Calcule x e y:
5 8
3
19
a)
x
3
b)
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 139
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
3 10
x
4
c)
x
3
d)
x 2
a)
3
29
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
140 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
b)
8) Calcule x:
a)
x
y 6
2 10
b)
15
10
x
23
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 141
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
32 18
B C
A 8 D
B C
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
142 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Razões trigonométricas
a
c cateto oposto
ao ângulo α
α
C b A
cateto adjacente
ao ângulo α
temos que:
c b c
seno α = cons α = tg α =
a a b
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 143
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Exercícios:
C Solução:
6
seno α = = 0,8
10 10
6 8
cons α = = 0,8
10
α
A 8 B 6
tg α = = 0,75
8
Observações:
• O seno e o cosseno são sempre números reais menores que
1, pois qualquer cateto é sempre menor que a hipotenusa.
• A tangente é um número real positivo.
C
a ) seno α
5
3
b ) cons α
α
B 4 A c ) tg α
C
a ) seno α a ) seno β
13
β
12 b ) cons α b ) cons β
α
B 5 A c ) tg α c ) tg β
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
144 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
C
a ) seno α a ) seno β
β
8
b ) cons α b ) cons β
α
B 15 A c ) tg α c ) tg β
Uso da Tabela
Com a tabela podemos resolver dois tipos de problemas:
Exemplos:
1 ) Calcule sen 15º.
Na coluna ângulo, procuramos 15º.
Na coluna seno, achamos 0,2588.
Assim: seno 15º = 0,2588.
2 ) Calcule tg 50º.
Na coluna ângulo, procuramos 50º.
Na coluna tangente, achamos 1,1918.
Assim: tg 50º = 1,1918.
Exemplo:
Calcule o ângulo x, sendo cos x = 0,4226.
Na coluna cosseno, procuramos 0,4226.
Na coluna ângulo, achamos 65º.
Assim: x = 65º
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 145
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
a) seno x = 0,2419
b) cos x = 0,9063
c) tg x = 0,7002
d) cos x = 0,4695
e) tg x = 1,2349
f) sen x = 0,9511
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 147
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Ângulos Notáveis
1 2 3
seno
2 2 2
3 2 1
cosseno
2 2 2
3 1 3
tangente
3
Exercícios:
Solução:
x
seno 30º =
8 8
x
1 x
=
2 8
2x = 8
x=4
Resposta: 4
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
148 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
6
x
60º
y
Solução:
x y
a) seno 60º = b) cos 60º =
6 6
3 x 1 y
= =
2 6 2 6
2y = 6
2x = 6 3
6
6 3 y=
x= 2
2
y=3
x=3 3
Resposta: x = 3 3 cm e y = 3 cm
a)
10
30º
x
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 149
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
b)
45º
10
c)
x 10
37º
d)
20º
10
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
150 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
4
4) Na figura, sen α = . Calcule x e y.
5
8 x
α
y
Solução:
a) Cálculo de x: b) Cálculo de y:
2 2 2
8 y + 8 = 10
seno α = 2
x y + 64 = 100
2
4 8 y = 36
=
5 x y=6
4x = 40
x = 10
3
5) Na figura, cos α = . Calcule x e y.
5
x 15
α
y
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 151
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
5
6) Na figura, tg α = . Calcule x e y.
12
26
x
α
y
18cm 30cm
30º 60º
A B
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
152 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
∃ é agudo
H { A B
2 2 2
T { a = b + c - 2 bm
c s
h
m b-m
A D C
b
Demonstração:
2 2 2
No ∆ BCD: a = h + (b-m) (Pitágoras)
2 2 2 2
a = h + b - 2 bm + m (1)
2 2 2
No ∆ BAD: h = c - m (2) (Pitágoras)
Substituindo ( 2 ) em ( 1 ), resulta:
2 2 2 2 2
a = c - m + b - 2 bm + m
2 2 2
a = b + c - 2 bm
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 153
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Exercícios:
B Solução:
2 2 2
a = b + c - 2 bm
2 2 2
9 8
8 = 10 + 9 - 2 . 10 . x
64 = 100 + 81 -20x
20x = 181 - 64
x
20x = 117
A D C
10 117
x= = 5,85
20
a)
9
5
10
b)
9
8
12
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
154 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
c)
6
4
d)
x
8
4,5
12
∃ é obtuso
H { A B
2 2 2
T { a = b + c - 2 bm
a
h c
m b
A C
19
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 155
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Demonstração:
2 2 2
No ∆ BCD: a = h + (b+m) (Pitágoras)
2 2 2 2
a = h + b + 2 bm + b (1)
2 2 2
No ∆ BDA: h = c - m (2) (Pitágoras)
Substituindo ( 2 ) em ( 1 ), resulta:
2 2 2 2 2
a = c - m + m - 2 bm + m
2 2 2
a = b + c - 2 bm
Exercícios:
B Solução:
2 2 2
a = b + c + 2 bm
2 2 2
14 14 = 10 + 6 + 2 . 10 . x
6
196 = 100 + 36 +20x
x 196 = 136 + 64
D A C 20x = 60
x=3
a)
13
10
x 5
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
156 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
b)
8
4
x
5
c)
x
8
2 10
Natureza de um triângulo
Podemos estabelecer o seguinte critério para classificar
triângulos quanto aos ângulos:
2 2 2
1 a = b + c ⇒ ∆ retângulo
2 2 2
2 a < b + c ⇒ ∆ acutângulo
2 2 2
3 a > b + c ⇒ ∆ obtusângulo
Exemplos:
( 1 ) Um triângulo cujos lados medem 3cm, 4cm e 5cm é
retângulo.
2 2 2
Justificando: 5 = 3 + 4
25 = 9 + 16
25 = 25
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 157
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Exercícios:
Resumo
( 1 ) Lado oposto a ângulo agudo ( 2 ) Lado oposto a ângulo obtuso
a a
c
c
m m
b
b
2 2 2
2 2 2 a = b + c + 2 bm
a = b + c - 2 bm
a)
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
158 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
10
8
12
b)
5
3
c)
x
6
3 10
d)
16
8
x 12
e)
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 159
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
x
3
1,5 5
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
160 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 161
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Teorema
Se duas cordas se cortam em um ponto interior da
circunferência, então o produto das medidas dos segmentos
determinados numa delas é igual ao produto das medidas dos
segmentos determinados na outra.
A
AB ∩ CD = { P }
H
P é interior
P C
T PA . PB = PC . PD D
Demonstração:
Considerando os triângulos PAD e PCB:
P∃ ≅ P∃ ( oposto pelo vértice )
∃ ≅ C
A ∃ ( ângulos inscritos de mesmo arco )
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
162 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Exercícios:
Solução:
12
x 16 . x = 12 . 4
16x = 48
16 48
4 x =
16
x = 3
a)
3
4
9
b)
6
x
8
18
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 163
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
c)
2x
9 x
d)
3
x x
27
e)
x+1
4x - 1
x 3x
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
164 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Teorema
Se de um ponto P que pertence ao exterior de uma
circunferência traçamos duas secantes que cortam a
circunferência, respectivamente, no pontos A, B e C, D, então:
PA . PB = PC . PD
PA e PC são secantes
H
P é exterior
T PA . PB = PC . PD
Demonstração:
Considerando os triângulos PAD e PCB:
P∃ ≅ P∃ ( ângulo comum )
∃ ≅ C
A ∃ ( ângulos inscritos de mesmo arco )
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 165
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Exercícios:
x Solução:
x . 4 = (2+6) . 6
4x = 8 . 6
4 4x = 48
48
x =
6 4
2 x = 12
a)
x
10
b)
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
166 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 167
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
c)
25
5 15
d)
x x
12
e)
x x 2
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
168 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Teorema
Se de um ponto P que pertence ao exterior de uma
circunferência, traçamos uma tangente e uma secante que
encontram a circunferência, respectivamente, nos pontos
C e A e B, então
2
( PC ) = PA . PB
P é exterior
H PC é tangente
PA é secante
2
T ( PC ) = PA . PB
Demonstração:
Considerando os triângulos PAC e PCB:
P∃ ≅ P∃ ( ângulo comum )
∃ BC
∃ ≅ C
A 2
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 169
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Exercícios:
x Solução:
2
x = ( 18 + 6 ) . 6
2
x = 24 . 6
2
6
x = 144
2
x = 144
18
2
x = 12
a)
x
16
b)
12
24
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
170 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
c)
5 4
d)
4
e)
10
x x 5
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 171
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
RESUMO
A
C
PA . PB = PC . PD
B
D
P PA . PB = PC . PD
D
C
A
B
2
P ( PC ) = PA . PB
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
172 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Exercícios:
a)
8
x
4
16
b)
2x
6 3
x
c)
x
+
4
2x
4
d)
2x
x
1 x-
x+ 2
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 173
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
_________________________________________________________________________________________________
__
CST
174 Companhia Siderúrgica de Tubarão
Espírito Santo
_________________________________________________________________________________________________
__
Polígonos Regulares
A J G
I H
B
Hexágono inscrito
Quadrilátero inscrito
J G
I H
Q Hexágono circunscrito
Quadrilátero circunscrito
_________________________________________________________________________________________________
__
SENAI
Departamento Regional do Espírito Santo 175