SEMINARSKI RAD IZ EKONOMIJE

NOVAC

Profesorka: Nataša Ignjatović

Nikolić Anđela III4

UVOD

Svakodnevno u životu susrećemo se sa kategorijama kao što su: tržište, cene,

novac, devizni kurs, inflacija, bruto društveni proizvod, nacionalni dohodak ,
kamata i sl.

Pitanja koja se ponavljaju u vezi sa ovim pojmovima su: šta oni znače, kako ih
ekonomska nauka definiše, koji su faktori koji utiču na nastanak određenih
ekonomskih kategorija, da li postoje određene zakonitosti, da li iste imaju
negativne posledice na razvoj proizvodnje i tržišnu privredu i da li postoje mere i
aktivnosti kojima se negativne posledice mogu sprečiti, da li postoji intervencija
države u tržišnoj privredi i koji su njeni instrumenti i sl.

U savremenim uslovima privređivanja, razvoj tržišta, razvoj robne proizvodnje i

privrede uopšte, uslovio je različite pojave bez kojih je teško zamisliti privredu i
društveni život uopšte, kao što su :

-proizvodnja,

-potrošnja,

-tražnja,

-investicije,

-novac,

-bankarstvo,

-inflacija,

-monetarna i fiskalna politika,

-međunarodna razmena i sl.

Sama reč novac je simbol: društvenog položaja, dostignutog nivoa blagostanja,
tržišne privrede, jezik sporazumevanja među ljudima, karika koja povezuje robne
proizvođače, ali i glavni razlog mnogih kriminalnih radnji.

Jedna od definicija novca je da je novac roba koja ima svoju upotrebnu vriednost i
vriednost kao i svaka druga roba, ali za razliku od ostalih roba novac je
opštepriznato ili opšteprihvatljivo sredstvo razmene koje se koristi pri plaćanju
roba i usluga.

U svoj razvoju kroz istoriju, novac kao opšti ekvivalent razmene pomoću koga se
izražava vrijednost svih drugih roba, pojavljuje se u različitim oblicima i to; u
obliku metalnog novca, papirnog novca i depozitnog novca.

Država kao glavni regulator novca u zemlji, proglašava papirni novac zakonskim
sredstvom plaćanja, propisujući mu oblik , veličinu, boju, i sl, po osnovu čega se
papirni novac jedne zemlje razlikuju od papirnog novca druge zemlje.

NASTANAK NOVCA

Nastanak novca je bio veoma dug ekonomski proces koji je objektivno bio
uslovljen potrebama razmene robe. U razmeni je dolazilo do određenih teškoća jer
se mnoštvo roba namjenjenih razmieni upućuje na različite teritorije i javlja potreba
za radom za koju su svi spremni da ustupe svoje proizvode jer znaju da pomoću nje
mogu nabaviti sve ostalo što im je potrebno. To se javlja u periodu kada je robna
proizvodnja dovoljno razvijena, a društvena podela rada dovoljno raširena.

Na početku, opšte priznato sredstvo razmene bila je stoka jer je bila lako
pokretljiva i svima potrebna. Kasnije novac je predstavljen predmetima od bakra i
drugih određenih vrsta materijala, a vremenom se kao najbolje sredstvo za
obavljanje ove funkcije izdvojio plemeniti metal zlato.

Pojedina fizička i hemijska svojstva zlata su doprinela da ono svuda postane

prihvaćeno kao univerzalni ekvivalent. Do njega je jako teško doći i zbog toga i
male količine zlata su veoma vredne. Takođe, zlato je pogodno za prenošenje,
trajno je, homogeno itd. Međutim, zlato je postala novčana roba prie svega zato što
je to roba koja se našla u prometu baš kao i ostale robe.

Sada se vrednost robe na svim teritorijama izražava univerzalno i veoma

jednostavno putem samo jedne robe tj. novca.

Prihvaćenost novca kao opšteg sredstva razmene uslovljena je sledećim osobinama

novca u savremenoj ekonomiji:

-prenosivost (novac mora biti pogodan za prenos radi razmene roba na različitim
teritorijama),

-trajnost (novac mora posedovati fizičku trajnost),

-deljivost (mogućnost deljenja novca na jednake delove),

-standardizovanost (novčane jedinice istih nominalnih vrednosti se ne smeju

razlikovati ni po obliku ni po kvalitetu) i

-prepoznatljivost (novac mora biti prepoznatljiv čime se olakšava njegova primena

i zaštita od falsifikovanja).

FUNKCIJE NOVCA

Novac se definiše kao roba koja ima svoju upotrebnu vrednost i vrednost, ima
mogućnost da u robnom prometu obavlja određene funkcije i to kao:

-sredstvo razmene

-mjera vrednosti

-sredstvo plaćanja i

-kao blago
Novac kao sredstvo razmene

Funkcija novca kao sredstva razmjene je jedna od najvažnijih i najstarijih funkcija

novca, na osnovu koje se i određuje definicija novca kao opšteprihvaćenog sredstva
razmene ili sredstva plaćanja

Do nastanka novca razmena robe obavlja se direktno, neposrednom razmenom robe

za robu, odnosno trampom. Pojavom novca na višem stepenu razvijenosti robne
proizvodnje, roba se razmjenjuje, prodaje, za novac, za koji se kupuje druga roba, a
dati robni promet ima oblik

roba-novac-roba

ili

R-N-R

Uvođenjem novca kao sredstva razmene, u robnom prometu, dolazi do razdvajanja,

prodaje od kupovine, tako da u robnom prometu razlikuje dvie faze:

-faza prodaje-u kojoj se vrši razmjena robe za novac (R-N) i

-faza kupovine-u kojoj se za primljeni novac vrši kupovina druge robe. (N-R)

Novac kao mera vrednosti

Osnovni smisao funkcije novca kao mere vrednosti je da se pomoću novca izražava
vrednostsvih roba i da sve robe preko novca postaju ekvivalentno jednake i
ekvivalentno uporedive.

Ovo svojstvo novca da sve robe preko novca postaju kvalitativno jednake i
kvantitativno uporedive, ogleda se u činjenici da se veličina vrednosti robe izražava
pomoću novca i pomoću novca robe se kvantitativno porede. Veličina vrednosti
robe izražena u novcu, većoj ili manjoj količini novca, predstavlja cenu robe,
odnosno, količina novca koji je potrebno dati kao protivvrednost, da bi se neka roba
kupila, naziva se cenom robe.

U savremenim uslovima kada se u opticaju nalazi gotov i depozitni novac, funkcija

novca kao mere vriednosti transformiše se u obračunsku jedinicu, odnosno sredstvo
pomoću koga se izražava cena robe ili usluge. Cena je novčani izraz veličine
vrednosti robe.

Svaka zemlja utvrđuje svoju sopstvenu obračunsku (novčanu) jedinicu u kojoj se

izražavaju cene svih drugih roba ili usluga na domaćem tržištu.

Novac kao sredstvo plaćanja

Funkcija novca kao sredstva plaćanja ili sredstva odloženog plaćanja pojavljuje se
kao rezultat kreditnih odnosa i ista je vezana za kredit, odnosno kreditne
transakcije. Pojava novca, razvoj robne prozivodnje i sam robni promet, uslovili su
postepeno odvajanje čina kupovine od čina plaćanja. Odvajanje čina kupovine od
čina plaćanja sastoji se u tome da kupac dobija robu, a da plaćanje iste vrši
naknadno u ugovorenom roku. Ovakva vrsta prodaje naziva se prodaja robe na
kredit ili na odloženo plaćanje. U momentu prodaje novac nije fizički prisutan i ne
obavlja funkciju sredstva razmene, već se u novcu izražava vrednost prodate robe,
što znači da obavlja funkciju mere vrijednosti. Novac funkciju sredstava plaćanja,
odnosno sredstava odloženog plaćanja, obavlja kada dospe rok za plaćanje robe.

Novac kao blago

Funkcija novca kao blaga ili bogatstva naziva se još i funkcija novca kao zaliha
vrednosti, a koja proizilazi iz svojstava novca da se za novac može kupiti bilo koja
roba, kao i iz nastojanja pojedinaca da svoje zalihe vrednosti čuvaju u novcu.
Novac dobijen od prodaje robe ili vršenja usluga može se iskoristiti za nabavku
neophodne druge robe ili čuvati kao zaliha za kasniju nabavku robe ili izmirenja
obaveza, odnosno plaćanje dugova u budućnosti. Ova funkcija novca je
pretpostavka razvoja kreditnih odnosa. Pojavom slobodnih novčanih sredstava kao
rezultat prodaje robe ili usluge, njihovo držanje u obliku zaliha na računima kod
banaka, omogućili su da se na osnovu njih daju krediti drugim licima.

Novac prestaje da vrši funkciju blaga ili zaliha vrijednosti u momentu ulaganja
slobodnih novčanih sredstava u druge alternativne oblike novca.

OBLICI NOVCA

U opticaju postoje različiti oblici novca, a osnovna podela novca je prema

pojavnom obliku na :

-kovani ili metalni novac

-papirni novac i

-depozitni novac

Kovani ili metalni novac

Najstariji olik novca je kovani ili metalni novac, pod kojim se podrazumeva sav
novac u obliku kovanica. Veći stepen razvijenosti robne proizvodnje, potreba za
lakšim odvijanjem robnog prometa u kome zlato ima ulogu novca, teškoće u
merenju i određivanju kvaliteta zlata, koje se nalazi u različitim oblicima i sl. uslovi
su uvođenja metalnog oblika novca.

Kovani novac čiju masu, oblik, naziv i kvalitet određuje država naziva se moneta.

Papirni novac

Vekovna upotreba zlatnog i srebrnog novca u robnom prometu, koja je imala za

posledicu da u opticaju funkcionišu monete koje su izlizane i znatno oštećene, koje
su po težini manje od puno vrijednijih moneta, a izražavaju istu vrijednost, uslovila
je pojavu papirnog novca, koji je u suštini, novčani znak-reprezent poljoprivrednog
novca.

Papirnom novcu prethodile su banknote, pismene potvrde koje su banke izdavale i

kojima su potvrđivale količinu zlata koju su primili na čuvanje. Banknote, koje su
svoje pokriće imale u zlatu, lako su se u banci konvertovale, pretvarale, u zlato.

Sprecifičnost papirnog novca sastoji se u tome da on, koji sam po sebi ima
zanemarljivu vrednost, od države dobija znatno veću, reprezentativnu vrednost sa
kojom učestvuje u razmeni.

Kao i kovani novac i papirni novac, država proglašava zakonskim sredstvom

plaćanja, propisujući mu oblik, veličinu, boju, i sl. po osnovu čega se papirni
novac jedne zemlje razlikuje od papirnog novca druge zemlje.

Kovani novac i papirni novac zajedno predstavljaju gotov novac.

Depozitni novac

Treći, pojavni oblik novca je depozitni (bankarski, kreditni, žiralni) novac.

Depozitni novac se u literaturi definiše kao potraživanje od depozitne (poslovne)

banke,odnosno, novac koji se nalazi na računima ili na čuvanju kod poslovnih
banaka i koji se brzo može pretvoriti u gotov novac (kovanice ili papirni novac ).

Čuvanje novca u poslovnim bankama, na jednoj strani i težnja za razvojem

proizvodnje i robnog prometa na drugoj strani, uslovili su da banke na bazi
depozita jednih odobravaju kredite drugima uz obavezu zajmoprimca da odobreni
iznos kredita vrati u određenom vremenskom periodu i uz određenu kamatu.

U okviru depozitnog novca razlikujemo različite odlike – od različitih oblika

depozita i štednje,menica,čekova i sl., do elektronskih kartica, elektronskog novca
kao rezultata inovacija izvršenih u oblasti tehnologije platnog prometa.
KOLIČINA NOVCA U OPTICAJU

Za nesmetano odvijanje robne razmene veoma je važno pitanje potrebne količine

novca u prometu.

Potrebna količina novca u robnom prometu definiše se kao količina novca koja
omogućava nesmetano odvijanje prometa, odnosno, nesmetanu realizaciju robe na
tržištu.

Kao osnovni faktor za određivanje količine novca u opticaju uzimaju se

-ukupna vriednost roba u prometu (količina roba u prometu pomnožena sa cenama)

-vrednost roba koja se daje na kredit (količina roba koja se daje na kredit
pomnožena sa cenama)

-vrednost roba koja dospevaju na plaćanje po osnovu ranije kupljene robe na kredit

-vrednost robe koje će biti međusobno razmenjene (prebijanje obaveza i

potraživanja)

-vrednost robe koje će biti plaćene bezgotovinski (prenosom depozita sa jednog

računa na drugi )

-vrednost robe koja će biti plaćena iz kredita-sredstava poslovnih banaka

-brzina opticaja novca.

Brzina opticaja novca definiše se kao brzina kojom se odvija razmena

roba,mogućnost da jedna novčanica može više puta da se iskoristi kao sredstvo
kupovine ili plaćanja, i ukoliko je brzina opticaja novca veća, to će biti potrebna i
manja količina novca u opticaju.

Budući da je tržišne transakcije teško meriti, utvrđivanje potrebne količine novca u

opticaju vrši na osnovu procene navedenih faktora.
BANKARSTVO

Na količinu novca u opticaju značajan uticaj ima bankasrski sistem koji obuhvata:

-poslovne banke i

-centralnu banku.

Poslovne banke su finansijski posrednici između lica koja štede i lica kojima je
novac potreban na određeno vreme radi potrošnje ili investicija , odnosno, poslovne
banke su posrednici između zajmodavaca i zajmoprimaca. Zajmoprimci su
pojedinci, preduzeća, država, kojima nedostaje novac u određenom vremenu i koji
su spremni da angažuju tuđi novac uz određenu naknadu koja se naziva kamata. U
okviru kamate na angažovana ili korišcena sredstva razlikujemo :

-aktivnu kamatu-kamatu koju banka naplaćuje, odnosno, obračunava

zajmoprimcima i

-pasivnu kamatu-kamatu koju banka plaća zajmodavcima.

Razilika između aktivne i pasivne kamate predstavlja dobit za poslovnu banku.

Jedan od osnovnih karakteristika banke je zakonska obaveze formiranja obaveznih
rezervi za pokriće svakodnevnog poslovanja.

Centralna banka emituje novac, gotov novac, a početna masa novca koji emituje
centralna banka naziva se primarni novac ili monetarna osnova na kojoj se gradi
celokupna novčana masa jedne zemlje. Svaka savremena država ima centralnu
banku čiji je osnovni zadatak da kontroliše ponudu novca i kreditne uslove u
zemlji.

Za utvrđivanje količine novca u opticaju značajno je pitanje tražnje za novcem,

odnosno, pitanje faktora koji utiču na tražnju za novcem. Dva osnovna faktora koji
determišu tražnju za novcem:

-obim privredne aktovnosti i

-kamatna stopa.

Što je veći obim privredne aktivnosti to je i veća tražnja za novcem i obratno.

Kamata predstavlja naknadu za korišcenje posuđenih sredstava ili trošak

posuđivanja sredstava. Ukoliko je kamata na posuđena sredstva manja, to je
potražnja za novcem veća i obratno.

INFLACIJA

Za privredu svake zemlja veoma je značajno da postoji ravnoteža , usklađenost,

između proizvodnje i potrošnje, odnosno, da je robni promet usklađen sa novčanim
opticajem.

Međutim, ukoliko se pod uticajem različitih faktora u opticaju nađe više novaca što
je potrebno za normalno funksionisanje privrede, dolazi do narušavanja monetarne
ravnoteže, što se naziva inflacija.

Inflacija se ogleda u porastu opšteg nivoa cena i padu kupovne moći novčane
jedinice. Kupovna moć novčane jedinice ogleda se u određenoj količini robe i
usluge koja se može dobiti za datu novčanu jedinicu.

Zavisno od toga koji faktori su uslovili inflaciju, utvrđuju se i mere za stabilizaciju

cena. Ukoliko je inflacija nastala kao monetarni fenomen, odnosno, kao posljedica
prekomerne emisije novca, centralna banka ima ključnu ulogu u stabiliziciji cijena i
ista treba da preduzme mere i smanji količinu novca u opticaju.

Suprotno inflaciji je deflacija, koja nastaje kada opšti nivo cena pada, odnosno,
kada se u opticaju nalazi manja količina novca od potrebne.
ZAKLJUČAK

Novac je jedno od najvećih ljudskih otkrića, olakšava i ubrzava razmenu i

doprinosi društvenoj podeli rada. Nauka i naučna shvatanja novca, prativši ga kroz
različite faze razvoja društva i ljudskih aktivnosti, stvaraju pravu sliku važnosti
novca njegovu funkciju i ulogu u celokupnom društvenom sistemu.Novac po svojoj
prirodi predstavlja retko dobro, dakle specifičnu robu. U svakodnevnom životu
novac koristimo da bismo platili robu i da bismo izmirili nase obaveze po osnovu
korišćenih usluga. S obzirom na njegovu retkost i funkciju koju vrši, on je za nas
vredna roba. Koristeći ga svakodnevno svesni smo same činjenice da novac ima
vrednost. Zašto je to tako i zbog čega mu se vrednost ponekad menja je pitanje koje
nas navodi na zaključak da novac ima jedan širi smisao i ulogu u ekonomiji.