Gjimnazi i shkencave natyrore “Xhevdet Doda”

Tema: Amerika Qëndrore

Profesori: Faton Gashi Nxënësja: Antoneta Gërdovci

Prishtinë, Maj 2017

1
Amerika Qëndrore

fig 1.1

Amerika Qëndrore është një rajon në qendër të dy kontinenteve amerikane. Ajo përfaqëson pjesën më
jugore të kontinentit të Amerikës së Veriut dhe përmban një shirit(ismuth) që lidh Amerikën e Veriut me
Amerikën e Jugut.

Pjesa kontinentale e rajonit përbëhet nga shtatë vende të ndryshme, por 13 vende të Karaibeve
normalisht llogariten si pjesë e Amerikës Qëndrore.

Amerika Qëndrore është “ura” lidhëse mes Amerikës Veriore dhe Amerikës jugore. Kufizohet me
Meksikën në veri ,Kolombinë në jug, në perëndim me Oqeanin Pacifik ndërsa në lindje me detin e
Karaibeve. Amerika Qëndore ka pozitë shumë të mirë gjeografike, për arsyje se ajo shtrihet mes
Amerikës Veriore dhe asaj Jugore, ka dalje në Oqeanin Paqësor dhe Atlantik, kanali i Panamasë i
shkurton rrugën e lundrimit dhe ka pozitë të favorshme strategjike.

Sipërfaqja: 2,707,779.8 km2

Popullsia: 176,917,599 banorë

Dendësia e popullsisë: 92 b/ km2

Shtetet: (gjithsej 22)

2
Shteti Sipërfaqja Popullsia Kryeqyteti

1. Nikaragua 130,375 km2 6,167,237 banorë Managua

2. Honduras 112,492 km2 8,249,574 banorë Tegucigalpa
3. Kuba 109,884 km2 11,239,004 banorë Havana
4. Guatemala 108,889 km2 16,176,133 banorë Guatemala City
5. Panama 74,177.3 km2 4,058,374 banorë Panama City
6. Costa Rica 51,100 km2 4,586,353 banorë San Jose
7. Republika 48,442 km2 10,075,045 banorë Santo Domingo
Domenikane
8. Haiti 27,750 km2 10,604,000 banorë Port au Prince

9. Belize 22,966 km2 468,310 banorë Belmopan

10. El Salvador 21,041 km2 6,377,195 banorë San Salvador

11. Bahame 13,878 km2 392,718 banorë Nassau

12. Xhamaika 10,991 km2 2,950,210 banorë Kingston

13. Meksika 1,972,550 km2 119,530,753 banorë

14. Domenika 750 km2 72,660 banorë Roseau

15. Shën Lucia 617 km2 184,999 banorë Castries

Castries
16. Antigua dhe 440 km2 91,295 banorë Saint John's
Barbuda

17. Barbados 439 km2 277,821 banorë Bridgetoën

18. Shën Vincent dhe 389 km2 103,000 banorë Kingstoën

Grenadines

19. Grenada 348.5 km2 109,590 banorë Saint George's

20. Shën Kitts dhe 261 km2 54,961 banorë Basseterre

Nevis
21. Porto Riko 9,104 km2 3,411,307 banorë San Juan
22. Trinidad dhe 5,131 km2 1,349,667 banorë Port of Spain
Tobago
1

1
https://www.thoughtco.com/central-america-and-caribbean-by-area-1435133
https://www.wikipedia.org/

3
Relievi2

Kënetat dhe ultësirat shtrihen përgjatë brigjeve perëndimore dhe lindore, por katër të pestat e Amerikës
Qëndrore janë ose kodrinore ose malore. Banda perëndimore e ultësirës bregdetare të Paqësorit është
e ngushtë dhe e lënë në hije nga vargjet malore, dhe përveç në Nikaragua dhe Honduras, rrafshinat
lindore përgjatë Karaibeve janë gjithashtu të ngushta. Lartësia rritet në mënyrë të qëndrueshme në
perëndim të ultësirave të Karaibeve, derisa drejtë bregut të Paqësorit, malësitë e pjerrësisë kulmojnë
në kreshtat e malit dhe rreth 40 kone vullkanike, disa prej të cilave arrijnë lartësi më shumë se 3.700
metra. Disa vullkane të Amerikës Qendrore shpërthejnë dhunshëm herë pas here, dhe tërmetet ndodhin
shpesh në rajon. Lavanet vullkanike me erosion, prodhojnë një tokë pjellore megjithatë, dhe malet e
zonave vullkanike kanë rrjedhur si zona tepër bujqësore produktive dhe zona me popullsi te dendur. Në
fakt, në kohët moderne, këto forma tokësore (vullkanet) kanë shkatërruar shumë qytete dhe kanë vrarë
qindra njerëz në Amerikën Qëndrore.

Amerika Qëndrore ka shumë vargje vullkanike malore ku më të gjatat janë : Sierra Madre de Chiapas në
Guatemalë, El Salvador dhe Honduras, Cordillera Isabelia në Nikaragua, dhe Cordillera de Talamanca që
kalon përmes Kosta Rikës dhe Panamasë.

Malet e Amerikës Qëndrore janë të lidhura kryesisht me zinxhirin më të madh të maleve të quajtur
Rocky Mountains, të cilat shtrihen në të gjithë Amerikën e Veriut.

Sidomos, ata i përkasin maleve Sierra Madre. Malet e Sierra Madres mund të jenë shumë të larta, disa
mbi 14.000 metra mbi nivelin e detit, edhe pse majat më të larta janë në Meksikë, e cila është teknikisht
pjesë e Amerikës së Veriut. Malet e Amerikës Qëndrore janë pak më të ulëta.

I gjithë vargu, duke përfshirë majat e Amerikës Qëndrore, është vullkan. Për fat të mirë, shumica e
këtyre vullkaneve janë “në gjumë” dhe në të vërtetë kanë qenë shumë të dobishme për rajonin. Toka
vullkanike në pabesueshmëri, “mbështesin” bimësinë e harlisur të Amerikës Qëndrore dhe duke ofruar
kushte që lejojnë zhvillimin e bujqësisë.

Maja më e lartë është vullkani Tajumulco që shtrihet ne Guatemala

Hidografia

Lumi më i madh Rio Grande, pastaj ka edhe lumenjë të tjerë më të vegjël

Amerika Qëndrorë është mjaft e përthyer.

Ishujt më të njohur janë: Contadora, Utila, Roatan, Coiba, Cocos, Bonacca, Saboga etj.

Gjiret: i Tehantupekut, Kalifornisë dhe Meksikës.

Gadishujt: I Kalifornisë, Jukatan etj.

2
http://study.com/academy/lesson/physical-geography-of-central-america.html
https://www.britannica.com/place/Central-America

4
Klima3

Amerika Qëndrore është një rrip i ngushtë që lidh dy masa të mëdha tokësore :Amerikën Veriore dhe
Jugore. Ajo shtrihet në brezin tropikal, por ka të paktën një duzinë zonash klimatike. Ajo është mjaft e
larmishme në klimat lokale, të cilat bëjnë përgjithësime në temperaturë dhe reshje

Klimat e Amerikës Qëndrore janë kryesisht tropikale, të shkaktuara nga afërsia me detin, lartësia,
gjerësia dhe topografia lokale.Si pasojë, ato mund të ndryshojnë ndjeshëm në distanca të shkurtra.
Lartësia lehtëson efektet klimatike të gjerësisë tropikale të Amerikës Qëndrore në mënyrë që
temperaturat mesatare në malësi të jenë shumë më të ulëta se ato në ultësirën bregdetare. Shiu ndodh
kryesisht gjatë verës dhe është më i rëndë mes Majit dhe Nëntorit. Janari dhe Marsi janë muajt më të
thatë. Në përgjithësi, ana e Karaibeve ka rreth dy herë më shumë shi si rajoni i Paqësorit.

Amerika Qëndrore ka një klimë të lagësht tropikale. Nuk ka dimër të vërtetë; mesatarja më e ftohtë e
muajit është mbi 18 ° C. Karakterizohet me verëra të nxehta me temperaturë 27 deri në 28 °. Vargjet
mesatare vjetore të temperaturës janë më të ulëta sesa diapazoni i zakonshëm ditor, një karakteristikë e
cila është dukshëm e ndryshme nga shumica e Amerikës së Veriut. Reshjet në 1.100-2.000 mm janë të
larta dhe të rregullta.Malet dhe fushat në anën e Karaibeve kanë shi të madh prej Shtatorit deri në
Shkurt. Ndërsa në anën e Paqësorit kanë reshje të pakta nga Dhjetori deri në Prill. Sezoni i lagësht sjell
klimë të nxehtë dhe të lagësht e cila gjithashtu përcakton temperaturën.Amerika Qëndrore ndikohet
shumë nga ndryshimet klimatike. Parashikimet e ndryshimeve klimatike tregojnë klimë të ngrohtë dhe
më pak reshje shiu, që është e keqe për bujqësinë dhe mbijetesën e shumë llojeve. Shkëmbinjtë e
koraleve kërcënohen gjithashtu nga një ngrohje. Efekti El Nino 1997-98 në Amerikën Qendrore tregoi se
ngrohja e ardhshme e klimës mund të rezultojë në zjarret e pyjeve, temperaturat e larta të sipërfaqes së
detit që çojnë në koralet e zbardhura në detet e afërta.

fig 1.24

3
https://www.britannica.com/place/Central-America
4
http://climateof.com/centralamerica/index.asp

5
Vegjetacioni

Vegjetacioni natyror i Amerikës Qëndrore është i larmishëm. Pyjet tropikale zënë livadhet lindore,
ndërsa pyjet me gjelbërim të përjetshëm veshin shpatet e ulëta përgjatë bregdetit të Paqësorit, dhe
pyjet me pisha dhe lis rriten me ngritje disi më të larta. Pyjet e Amerikës Qëndrore janë relativisht të
paktë të populluar me gjitarë, zvarranikët dhe jashtëzakonisht të pasur me zogj dhe insekte. Në këtë
zonë ka shumë bretkosa te pemëve, iguana, gjarpërinjtë dhe majmunë.

1.35

1.4(pyll tropikal në Costa Rica)

https://www.google.com/search?hl=en&site=imghp&tbm=isch&source=hp&bië=1280&bih=694&q=central+ameri
ca+rainforest+animals&oq=central+america+rain&gs_l=img.3.0.0l3j0i24k1l4.3019.8286.0.9447.24.19.1.0.0.0.617.2
660.1j6j5j5-1.13.0....0...1.1.64.img..10.14.2659...0i8i30k1j0i10i24k1.v7eBh0aiSBM#imgrc=P1H31LSzI1pebM:

6
Popullsia

Amerika Qëndrore mund të ndahet përafërsisht në: gjysmën më pak të populluar të Karaibeve dhe në
një pjerrësi bregdetare pak më shumë të mbingarkuar, të ndara nga një varg rajonesh relativisht të
dendura malore. Shkalla e rritjes së popullsisë në rajon është një nga më të lartat në botë, megjithëse
vdekshmëria foshnjore është e lartë dhe jetëgjatësia përgjithësisht është e ulët (më pak në Kosta Rika
dhe Panama). Gjuha spanjolle është gjuha mbizotëruese e Amerikës Qëndrore dhe gjuha zyrtare në
gjashtë nga vendetqë përfshin ajo, gjuha angleze flitet në bregdetin e Karaibeve dhe është gjuhë zyrtare
në Belizë. Shumë gjuhë indiane fliten gjithashtu në të gjithë rajonin.

Katolicizmi romak është feja e shpallur e katër prej pesë amerikanëve qëndrorë. Pothuajse të gjithë të
tjerët i përmbahen besimeve të ndryshme protestante. Në zonat më të largëta (kryesisht të banuara nga
indianët), praktikat tradicionale fetare dhe katolicizmi bashkëjetojnë. Në shekullin e 21-të,
protestantizmi evangjelist kishte bërë rrugë të konsiderueshme në komunitetet tradicionalisht katolike.

Të paktën dy të tretat e amerikanëve qëndrorë janë me prejardhje të përzier. Deri në fillim të shekullit
të 19-të, imigrimi u kufizua zyrtarisht me qytetarët e Spanjës, dhe spanjollët ishin kështu kontribuesit e
vetëm të rëndësishëm evropianë në përzierjen etnike të zonës. Tre të pestat e popullsisë së Amerikës
Qëndrore janë me prejardhje të përzier evropiane dhe indiane (të quajtura Ladinos në Guatemalë dhe
mestizos gjetkë), dhe një e pesta janë indianë.

Komunitetet më të vogla janë: të mulatve (njerëz me prejardhje të përzier evropiane dhe afrikane),
zambos (prejardhja e përzier indiane dhe afrikane), pasardhësit e evropianëve dhe pasardhësit e
punëtorëve kinezë, aziatikë të Jugut dhe afrikanë. Shumica e popullsisë indiane të rajonit është në
Guatemalë (Maya, që përbëjnë më shumë se dy të pestat e popullsisë së përgjithshme të atij vendi).
Shumë nga indianët e mbetur jetojnë në Honduras dhe El Salvador.

Qytetërimet më të lashta ishin majët dhe astekët, ndërsa banorët më të vjetër ishin indinët.Sot në këtë
rajon jetojnë të bardhët, zezakët, indianët dhe raca e përzier. Spanjollët ishin kolonët e parë andaj edhe
gjuha kryesore zyrtare në shumicën e vendeve të Amerikës Qëndore është gjuha spanjolle, përveç në
Belize, ku gjuha zyrtare është gjuha angleze.

7
  6
Popullsia e tanishme e Amerikës Qëndrore është 176,917,599 banorë, bazuar në vlerësimet më
të fundit të Kombeve të Bashkuara.
 Popullsia e Amerikës Qëndrore është e barabartë me 2.36% të popullsisë së përgjithshme
botërore.
 Amerika Qëndrore radhitet në vendin e dytë pas Amerikës Latine dhe në vendet përgjatë
Karaibeve , sipas Popullsisë.
 Dendësia e popullsisë në Amerikën Qendrore është 72 për km2 (187 njerëz për m2).
 74% e popullsisë është urbane (131,129,010 njerëz në vitin 2017).
 Mosha mesatare në Amerikën Qëndrore është 26.9 vjet.
 Shkalla e fertilitetit është 2.34(2017)ndërsa në vitin 1995 ishte 6.75.

1.57

fig 1.6

6
https://www.britannica.com/place/Central-America
7

https://www.google.com/search?hl=en&site=imghp&tbm=isch&source=hp&bië=1280&bih=645&q=centralameric
a&oq=centralamerica&gs_l=img.3..0j0i10k1l9.726.6645.0.6951.15.15.0.0.0.0.185.1464.0j12.12.0....0...1.1.64.img..
3.12.1458...0i7i30k1.4KËë_kHL6no#hl=en&tbm=isch&q=central+america+and+the+caribbean+population

8
Ekonomia

Nga mesi i shekullit të 19-të, ekonomia e Amerikës Qendrore bazohej në prodhimin e kafesë dhe
bananeve për eksport. Pambuku, sheqeri dhe viçi u eksportuan në shuma në rritje pas Luftës së Dytë
Botërore. Misri,fasulja dhe kungulli tradicionalisht janë rritur si ushqime kryesore. Rritja e fuqishme
ekonomike gjatë viteve 1960 dhe '70 u pasua nga borxhi kombëtar dhe ritmet e ulta ose negative të
rritjes ekonomike në vitet 1980. Gjatë viteve 1980 dhe në vitet '90, konflikti i armatosur, luftërat civile,
inflacioni i lartë dhe kushtet e këqija sociale kontribuan në një ekonomi të përkeqësuar dhe shumica e
vendeve duhet të kërkonin ndihma të huaja nga Banka Botërore ose Fondi Monetar Ndërkombëtar.
Trazirat civile të viteve 1980-të zhvendosën deri në 1.000.000 njerëz, duke përfshirë rreth 500.000
salvadoranë që hynë në Shtetet e Bashkuara. Dhjetëra mijëra të tjerë migruan në Meksikë, Guatemalë,
Honduras dhe vende të tjera në rajon. Afër fundit të viteve 1990, ekonomitë e rajonit u rikthyen, dhe
privatizimi i kompanive dhe ndërmarrjeve, së bashku me përhapjen e tregtisë së lirë, ndihmuan në
rritjen ekonomike (megjithatë, ekonomia e Nikaraguas ende vuan dhe Hondurasi u kthye nga Uragani
Mitch më 1998).
Në fund të shekullit të 20-të, qeveritë e Amerikës Qëndrore u përpoqën të rigjallërojnë ekonominë duke
nxitur diversifikimin dhe zgjerimin e eksporteve jo-tradicionale dhe zonave të tregtisë së lire.

Megjithatë, rritja e diversifikimit në ekonomitë e rajonit nuk ka ofruar një shpërndarje më të drejtë të
pasurisë. Prodhimi është penguar ndjeshëm nga burimet e kufizuara të Mineralit dhe Energjisë në
Amerikën Qëndrore dhe nga madhësia e kufizuar e tregut të saj. Punësimi i madh industrial është në
formën e industrive të vilave dhe artizanët janë më të shumtë se punëtorët e fabrikës. Përpunimi i
ushqimit, pijeve dhe duhanit dhe bërja e tekstileve, veshjeve, këpucëve, mobiljeve dhe lëkurës janë
industritë kryesore. Bujqësia ende punëson një përqindje më të madhe të punëtorëve sesa çdo sektor
tjetër, përveç në Panama, ku shërbimet, që lidhen kryesisht me Kanalin e Panamasë, janë me rëndësi të
madhe ekonomike. Turizmi është rritur kryesisht në Belize, Guatemalë dhe Kosta Rika. Deri në vitin
2001, Ekuadori dhe El Salvador kishin miratuar dollarin amerikan si njësi monetare, dhe ishte një formë
e pranueshme e monedhës në Panama dhe Guatemalë. Partnerët kryesorë tregtarë jashtë rajonit janë
Shtetet e Bashkuara, Kanadaja dhe vendet në Evropën Perëndimore. Nga mesi i viteve 2000, El Salvador,
Honduras, Guatemala, Nikaragua dhe Kosta Rika kishin hyrë në Shtetet e Bashkuara në Marrëveshjen e
Tregtisë së Lirë me Amerikën Qëndrore-Republika Dominikane (CAFTA-DR).

9
Ekonomia e Amerikës Qëndrore është ekonomia e gjashtë më e madhe në Amerikën Latine, pas Brazilit,
Meksikës, Argjentinës, Kilit dhe Kolumbisë. Sipas Bankës Botërore, PBB-ja e Amerikës Qëndrore arriti në
204 miliardë dollarë amerikanë në 2010, si rimëkëmbje nga kriza e vitit 2009 , Ku PBB pësoi një rënie në
3.8%. Të ardhurat më të mëdha ekonomike janë bujqësia dhe turizmi, edhe pse edhe sektori industrial
është në rritje e sipër, sidomos në Panama. Zhvillimi ekonomik i Amerikës Qëndrore është I nivelit të
mesëm, edhe pse konkurrenca është e jashtëzakonshme.

Tregu kryesor social i të gjitha vendeve të Amerikës Qëndrore janë shtetet e bashkuara, mirëpo edhe
vendet e tjera të rëndësishme socio-tregtare si : Bashkimi Evropian, Japonia, Republika Dominikane dhe
Meksika.Sistemi bankar është një ndër aktivitetet kryesore ekonomike në Amerikën Qëndrore, e cila
zhvillohet kryesisht në Panama, El Salvador dhe Kosta Rika. Që nga viti 2010, Guatemala, Hondurasi dhe
Nikaragua kanë zhvilluar një rritje të fortë të sistemit bankar. Sa i përket qendrave financiare, El Salvador
dhe Panama janë të vetmet vende të Amerikës Qendrore që kanë një Qendër Tregtare Botërore.

fig 1.5(importi dhe eksporti)

8

8
https://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Central_America

10
11