Shatkhandagam (Book-9-10-11-12) (VGM-330)

Cecees DeefjnbleeCeb
Cecees efmeæeCeb
Cecees DeeFefjÙeeCeb
Cecees GJepPeeÙeeCeb
Cecees ueesS meJJemeentCeb
T ßeer Meebefleefpeve mlegefle T
-ieefCeveer %eeveceleer
-MecYeg Úvo-
ßeer Meebefle ØeYees! MejCeeiele peve, Meevleer kesâ oelee keânW legcnW~
Ùen OevÙe ngF& nefmleveehegjer, peneB jepÙe efkeâÙee MeebleerÕej ves~~
efJeÕemesve efhelee SsjeosJeer, ceelee keâe DeefleMeÙe hegCÙe efKeuee~
YeeoeW Jeefo mehleefce kesâ ØeYeg keâes, ieYee&iece keâe meewYeeiÙe efceuee~~1~~
MegYe pÙes‰ Jeoer Ûeewome DeeF&, MeebleerÕej ves peye pevce efueÙee~
megjie=n ceW yeepes yeepe G"s, FvõeW ves cemlekeâ veefcele efkeâÙee~~
ef$eYegJeve ceW Meebefle uenj oewÌ[er, vejkeâeW ceW kegâÚ #eCe Meebefle ngF&~
efieefj ceboj hej DeefYe<eskeâ ngDee, GlmeJe ceW Yet veYe Skeâ ngF&~~2~~
MeebleerMe ØeYet Ûe›eâerMe yeves, <ešdKeb[ cener keâe Yeesie efkeâÙee~
MegYe pÙes‰ Jeoer Ûeewome kesâ efove, yeme Ûe›eâjlve keâes lÙeeie efoÙee~~
Fkeâ Melekeâ mee" keâj leveg megvoj, DeeÙet Fkeâ ueeKe Je<e& ØeYeg keâer~
leheveerÙe keâvekeâ mece keâebefle efJeYees! ce=ie ueebÚve mes peeves meye ner~~3~~
ØeYeg OÙeeve Ûe›eâ keâes ues keâjkesâ, ceesneefj ve=heefle keâes ceeje Lee~
Jej heew<e megoer oMeceer kesâ efove, YeJÙeeW keâes efceuee meneje Lee~~
<ees[Me leerLeËkeâj keâeceosJe, hebÛece Ûe›eâer $eÙe heoOeejer~
Jej pÙes‰ Jeoer Ûeewome kesâ efove, ef$eYegJeve meeceüepÙe efceuee Yeejer~~4~~
ØeYeg veke&â-efveieeso De® efJekeâue$eÙe, og:KeeW keâes menlee DeeÙee ntB~
efleÙeËÛe-cevegpe-megj ieefleÙeeW kesâ, og:KeeW mes Ketye meleeÙee ntB~~
veew ceefnvess lekeâ ceQ ceelee kesâ, Gj ceW DeeQOes cegBn ueškeâe Lee~
Deefle Ie=efCele DeMegefÛe ceW heÌ[e-heÌ[e, veefnb efkebâefÛeled efnue-[gue mekeâlee Lee~~5~~
JeneB Õeebme Iegše keâjlee Øeefle#eCe, veefnb heueYej DeeBKeW Keesue mekeâe~
Deefle Ieesj keâ° menlee jnlee, veefnb efkebâefÛeled Yeer kegâÚ yeesue mekeâe~~
pewmes-lewmes keâj pevce efueÙee, Gme keâeue ØeYees! pees keâ° ngDee~
mebKÙeeleeW efpe£e keân ve mekeWâ, efheâj kewâmes Yeer ceQ keânBt nne~~6~~
yeÛeheve ceW Yeer ceQ cetkeâ jne, pees-pees og:Ke Yeesies nQ ØeYegJej~
ceQ Yetue ieÙee yeme hetâue ieÙee, kegâÚ #eCe le®CeeF& keâes heekeâj~~
Deye F°efJeÙeesie-Deefve°Ùeesie kesâ, og:Ke mes Yeer IeyejeÙee ntB~
legce Meebleer kesâ oelee YeieJeved, DeleSJe MejCe ceW DeeÙee ntB~~7~~
mecÙeioMe&ve Deew %eeve ÛejCe, Ùes jlve$eÙe efveefOe cegPes efceueer~
leveg mes cecelee YeJe yeerpe Dene! mecÙeiÂkeâd keâefuekeâe Deepe efKeueer~~
T ns MeebefleveeLe! ceQ vecetB meoe, yeme Yeòeâer keâe heâue Skeâ efceues~
T
kewâJeuÙe ‘‘%eeveceefle’’ Øeehle keâ™B, yeme cegPekeâes efmeæer MeerIeÇ efceues~~8~~
Jeerj %eeveesoÙe «evLeceeuee keâe heg<he veb. 330
ISBN 978-93-80353-76-0
ßeerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefue efJejefÛele:
<ešdKeC[eiece:
(ßeer YetleyeefuemetefjJeÙe&efJejefÛele:)
JesoveeKeC[veece-ÛelegLe&: KeC[:
ieCeOejJeueÙeceb$e-ke=âefle-DevegÙeesieÉej-JesoveevegÙeesieÉejevleie&le<ees[MeYesoevegÙeesieÉejmeceefvJele:
(veJece-oMece-SkeâeoMe-ÉeoMe«evLemecesle:)
 efmeæevleefÛevleeceefCe šerkeâe 
ieefCeveerØecegKe %eeveceleer ke=âlee
-ØekeâeMekeâ-
efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve
pecyetÉerhe-nefmleveehegj (cesj") G.Øe., heâesve veb.- (01233) 280184, 292943
Website : www.jambudweep.org
E-mail : ravindrajain@jambudweep.org
ØeLece mebmkeâjCe Jeerj efve. meb. 2537, cetuÙe

500 ØeefleÙeeB Ûew$e ke=â<Cee veJeceer 300/-®.
27 ceeÛe& 2011, ßeer $e+<eYe peÙebleer
efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve Éeje mebÛeeefuele
Jeerj %eeveesoÙe «evLeceeuee
Fme «evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& keâe hees<eCe keâjves Jeeues efnvoer,
mebmke=âle, Øeeke=âle, keâVeÌ[, Deb«espeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kesâ vÙeeÙe, efmeæevle, DeOÙeelce, Yetieesue-Keieesue, JÙeekeâjCe Deeefo
efJe<eÙeeW hej ueIeg SJeb Je=nod «ebLeeW keâe cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ØekeâeMeve neslee nw~ meceÙe-meceÙe hej Oeeefce&keâ
ueeskeâesheÙeesieer ueIeg hegefmlekeâeSb Yeer
ØekeâeefMele nesleer jnleer nQ~
mebmLeeefhekeâe SJeb ØesjCeeœeesle 

hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer
 ceeie&oMe&ve 
Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûevoveeceleer ceeleepeer
 efveoxMeve 
Oece&efoJeekeâj heer"eOeerMe #eguuekeâjlve ßeer ceesleermeeiej peer cenejepe
mecheeokeâ 
keâce&Ùeesieer yeÇ. jJeervõ kegâceej pewve
meJee&efOekeâej ØekeâeMekeâeOeerve
YeieJeeve MeebefleveeLe pevce, oer#ee Je efveJee&CekeâuÙeeCekeâ efoJeme-pÙes‰ ke=â. Ûelego&Meer, 11 petve 2010
keâes pecyetÉerhe-nefmleveehegj ceW hetpÙe ieefCeveerØeceggKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje Ieesef<ele
‘‘ØeLeceeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej Je<e&’’ kesâ Devleie&le Ûew$e ke=â. veJeceer, YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ
pevcepeÙebleer ceneslmeJe-27 ceeÛe& 2011 kesâ MegYe DeJemej hej ØekeâeefMele
keâcheesep
f ebie-%eeveceleer vesšJeke&â
pecyetÉerhe-nefmleveehegj (cesj") G.Øe.
Veer Gyanodaya Granthmala Serial No. 330
ISBN 978-93-80353-76-0
Shrimadbhagwat Pushpadant & Bhootbali Acharya Virachit
Shatkhandagam
(Shri Bhootbali Surivarya Virachit)
Vedana Khandnam-Chaturth Khand
Included with Gandharvalaya Mantra-Kriti-Anuyogdwar-
Shodash Bhedanuyogdwar under Vedananuyogdwar
Volume-9-10-11-12
-Siddhant Chintamani Commentary-
Ganini Pramukh Aryika Shiromani
Shri Gyanmati Mataji
(the disciple of Acharya Shri Veer Sagar Ji Maharaj, the first Pattashishya
of Charitra Chakravarti Acharya Shri Shantisagar Ji Maharaj)
-: Published By :-
Digambar Jain Institute of Cosmographic Research
Jambudweep-Hastinapur-250404, Distt.-Meerut (U.P.)
Phone-(01233) 280184, 292943
Website : www.jambudweep.org
E-mail : ravindrajain@jambudweep.org rk195057@yahoo.com
First Edition Veer Nirvan Samvat 2537 Price

500 Copies Chaitra Krishna Navami 300/-
27 March 2011, Rishabh Jayanti
VEER GYANODAYA GRANTHMALA
This granthmala is an ambitious project of D.J.I.C.R. in
which we are publishing the original and translated
works of Digambar Jain sect written in Hindi,
English, Sanskrit, Prakrit, Apabhramsh,
Kannad, Gujrati, Marathi Etc. We are
also publishing short story type
books, booklets etc. in the
interest of beginners
and children.
-Founder & Inspiration-
GANINI PRAMUKH ARYIKA SHIROMANI
SHRI GYANMATI MATAJI
-Guidance-
Pragya Shramni Aryika Shri Chandnamati Mataji
-Direction-
Peethadhish Kshullakratna Shri Moti Sagar Ji
-Granthmala Editor-
Karmayogi Br. Shri Ravindra Kumar Jain
All Rights Reserved for the Publisher
Published on the auspicious occasion of Bhagwan Rishabhdev Janma Jayanti
Mahotsav-27 March 2011, Chaitra Krishna 9, have been celebrated under
"Prathmacharya Shri Shantisagar Varsh", declared on the inspiration of Pujya
Ganini Pramukh Aryika Shri Gyanmati Mataji on Bhagwan Shantinath Janma-
Deeksha & Nirvan Kalayanak Diwas-Jyeshth Krishna Chaturdashi,
11 June 2010 at Jambudweep-Hastinapur.
-Composing-
Gyanmati Network
Jambudweep-Hastinapur (Meerut) U.P.
efJe<eÙeeveg›eâceefCekeâe
efJe<eÙe he=‰ mebKÙee
ØemleeJevee Deeefo keâer efJe<eÙe-metÛeer

1. mecheeokeâerÙe 12
2. DeeÅe JeòeâJÙe 14
3. ØemleeJevee 20
4. oes Meyo 30
5. DeeÛeeÙe& Ûeleg°Ùe heefjÛeÙe 32
6. Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe keâe mebef#ehle peerJeve heefjÛeÙe 41
7. ØeLece heóeÛeeÙe& ßeer Jeerjmeeiej peer cenejepe keâe mebef#ehle peerJeve heefjÛeÙe 42
8. HetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâe mebef#ehle heefjÛeÙe 43
9. ØeeÛeerve SJeb DeJee&Ûeerve nefmleveehegj 44
10. efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve keâe heefjÛeÙe 48
11. Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee kesâ menÙeesefieÙeeW keâer metÛeer 53
12. hetpÙe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje nmleefueefKele mebmke=âle šerkeâe keâe Skeâ he=‰ 57
13. <ešdKeC[eiece keâe efJe<eÙe 58
14. <ešdKeC[eiece keâer efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe keâe uesKeve keâeue : Skeâ Âef° ceW 86
15. OeJeuee šerkeâe SJeb efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe kesâ «ebLeeW ceW Devlej (Ûeeš&) 96
«ebLe efJe<eÙe-metÛeer
<ešdKeC[eiece:-ÛelegLe&KeC[:
veJecees «evLe:
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe
1. ke=âefle-DevegÙeesieÉejced 1-57
(ÛelegefJeËMelÙevegÙeesieÉejs<eg ØeLeceevegÙeesieÉejced)
ieCeOejJeueÙeceb$emeceefvJele: cebieueeÛejCeveece
ØeLecees ceneefOekeâej:
2. ke=âefle-DevegÙeesieÉejced 58-116
efÉleerÙees ceneefOekeâej:
3. Ghemebnej: 117-121
(8)

4. ØeMeefmle: 122-126
5. mebmke=âlešerkeâe uesKeve keâer efleefLe, mLeeve SJeb efoveeBkeâ 127-130
<ešdKeC[eiece:-ÛelegLe&KeC[:
oMecees «evLe:
1. efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉejced 131-137
(JesoveeKeC[veeefcve ÛelegLe&KeC[s <ees[MeevegÙeesieÉejevleie&lehebÛeevegÙeesieÉejmeceefvJele:)
Jesoveeefve#esheevegÙeesieÉejced
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&leØeLeceevegÙeesieÉejced)
(Devleie&le-ØeLeceesÓefOekeâej:)
2. JesoveeveÙeefJeYee<eCeleevegÙeesieÉejced 138-139
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-efÉleerÙeevegÙeesieÉejced)
efÉleerÙeesÓefOekeâej:
3. JesoveeveeceefJeOeeveevegÙeesieÉejced 140-145
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&lele=leerÙeevegÙeesieÉejced)
le=leerÙeesÓefOekeâej:
4. JesoveeõJÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced 146-187
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-ÛelegLee&vegÙeesieÉejced)
(Devleie&le-ØeLeceeefOekeâej:)
5. Ûetefuekeâe>eece 188-210
(JesoveeõJÙeefJeOeeveevleie&le)
6. Jesovee#es$eefJeOeeveevegÙeesieÉejced 211-237
(efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejevleie&le-hebÛeceevegÙeesieÉejced)
le=leerÙees ceneefOekeâej:
(9)

10. Yepeve 254
<ešdKeC[eiece:-ÛelegLe& KeC[:
SkeâeoMees «evLe:
1. JesoveekeâeueefJeOeeveevegÙeesieÉejced 255-270
(<ees[MeYesoevleie&le<e‰evegÙeesieÉejced)
2. ØeLeceeÛetefuekeâe 271-296
(JesoveekeâeueefJeOeeveevegÙeesieÉejevleie&lee)
Devleie&le-ØeLeceesÓefOekeâej:
3. efÉleerÙeeÛetefuekeâe 297-325
efÉleerÙees DeefOekeâej:
4. JesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced 326-362
(efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejevleie&le-mehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced)
5. ØeLeceeÛetefuekeâe 363-369
(JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe)
ÛelegLeex ceneefOekeâej:
6. efÉleerÙeeÛetefuekeâe 370-395
7. le=leerÙeeÛetefuekeâe 396-409
( 10 )

11. Yepeve 428
<ešdKeC[eiece:-ÛelegLe& KeC[:
ÉeoMees «evLe:
1. JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveeefoveJeevegÙeesieÉejmeceefvJele: 429-441
(ÛelegefJeËMelÙevegÙeesieÉejs<eg efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&leb
De°ceevegÙeesieÉejced)
JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
2. JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced 442-446
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-veJeceevegÙeesieÉejced)
3. JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced 447-464
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-oMeceevegÙeesieÉejb)
4. JesoveeieefleefJeOeeveevegÙeesieÉejced 465-468
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-SkeâeoMeevegÙeesieÉejb)
ÛelegLeexÓefOekeâej:
5. Jesovee-DevevlejefJeOeeveevegÙeesieÉejced 469-472
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-ÉeoMeevegÙeesieÉejb)
heÃeceesÓefOekeâej:
6. JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced 473-521
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-$eÙeesoMeevegÙeesieÉejced)
ØeLeceesÓefOekeâej:
( 11 )

7. JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegÙeesieÉejced 522-535
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-Ûelego&MeevegÙeesieÉejced)
8. JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegÙeesieÉejced 536-540
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-hebÛeoMeevegÙeesieÉejced)
9. Jesovee-DeuheyenglJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced 541-545
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-<ees[MeevegÙeesieÉejced)
13. ÛelegLe&JesoveeKeC[mÙe met$eeefCe 561-614
14. <ešdKeC[eiece Jebovee 615-616
i:i: i:i
( 12 )
mecheeokeâerÙe
-keâce&Ùeesieer yeÇ.jJeervõ kegâceej pewve
efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve kesâ Devleie&le ‘‘Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee’’ mes ØekeâeefMele nes jns
<ešdKeC[eiece kesâ Fme ÛelegLe& KeC[ keâe (9-10-11-12 hegmlekeâeW keâe) meecetefnkeâ «ebLe Deehe meYeer hee"keâeW lekeâ
hengBÛe jne nw~ Ùen ØemeVelee keâer yeele nw~ pewmee efkeâ Ún{euee ceW keâne nw-
%eeve meceeve ve Deeve peiele ceW megKe keâes keâejCe~
Fn hejceece=le pevce peje ce=le jesie efveJeejCe~~
DeeÛeeÙeeX ves keâne nw Fme mebmeej ceW %eeve kesâ meceeve Deewj kegâÚ Yeer megKe keâe keâejCe veneR nw~ %eeve Fme
ueeskeâ ceW hejce Deevevo keâes Øeoeve keâjlee nw Deewj pevce, peje, ce=lÙeg keâes otj keâjlee nw~ %eeve peye ßegle%eeve yeve
peelee nw, kesâJeue%eeve yeve peelee nw, leye Gme %eeve ceW Skeâ meeLe leerveeW keâeue keâer mecemle JemlegSB ohe&Ce kesâ
meceeve Peuekeâ peeleer nQ Deewj kesâJeue%eeve nesves kesâ yeeo hegve: pevce OeejCe keâjvee veneR heÌ[lee~ Ssmeer ceefncee
MeeŒeeW ceW yeleeF& ieF& nw~
pewve meceepe keâer meJeexÛÛe meeOJeer Ûeeefj$eÛeefvõkeâe hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves
<ešdKeC[eiece met$e «ebLe keâer meesueneW hegmlekeâeW hej ‘‘efmeæevleefÛebleeceefCemebmke=âlešerkeâe’’ efueKekeâj nce meYeer kesâ
efueS Deefle ceneve ke=âefle Øeoeve keâer nw SJeb pewve meceepe keâe ceneve Ghekeâej efkeâÙee nw~
efpeme Øekeâej mes ßeeJekeâ kesâ efueS oeve Deewj hetpee DeeJeMÙekeâ nw, Gmeer Øekeâej meeOeg kesâ efueS OÙeeve Deewj
DeOÙeÙeve hejce DeeJeMÙekeâ nw~ Fmekesâ efyevee meeOeg, meeOeg veneR keânueelee~
DeeÛeeÙe& ßeer kegâvokegâvomJeeceer ves jÙeCemeej «ebLe ceW efueKee Yeer nw-
oeCeb hetÙee cegkeäKeb, meeJeÙe Oecces Ce meeJeÙee lesCe efJeCee~
PeeCeepPeÙeÙeb cegkeäKeb, peF Oecces leb efJeCee lene meesefJe~~
hetpÙe ceeleepeer ves ves Skeâ-Skeâ #eCe keâe meogheÙeseie keâjles ngS 250 mes DeefOekeâ «ebLe efueKes, Ketye DeOÙeÙeve
efkeâÙee, keâjeÙee~ uesKeve kesâ meeLe-meeLe leerLeeX keâe peerCeexæej keâjeÙee~ Deheveer ØeeÛeerve mebmke=âefle keâes, ueghle nes
jner leerLeËkeâjeW keâer pevceYetefceÙeeW keâe efJekeâeme keâjeÙee SJeb DevÙe ueesieeW keâes efJekeâeme keâer ØesjCee Yeer Øeoeve keâer~
Deveskeâ pevceeW mes mebefÛele hegCÙekeâce& kesâ GoÙe mes ceveg<Ùepevce, GÛÛekegâue, pewveOece&, meppeeeflelJe keâer Øeeefhle
nesleer nw~ Dele: ceveg<Ùe YeJe keâes Øeehle keâj Deheves peerJeve ceW mJeeOÙeeÙe, mebÙece Deewj lehe keâes ÙeLeeMeefòeâ keâjles
jnvee ÛeeefnS~
‘‘mJeeOÙeeÙe: hejceb lehe:’’ mJeeOÙeeÙe keâes hejce lehe keâne nw~ mJeeOÙeeÙe mes %eeve keâer Je=efæ nesleer nw~ ceve
Skeâe«e neslee nw~ %eeveoeve mes Skeâ efove ßegle%eeve keâer, kesâJeue%eeve keâer Yeer Øeeefhle nes peeleer nw~ ‘keâ<eeÙeheengÌ[’-
met$e «ebLe ceW peÙeOeJeueešerkeâe ceW ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves keâne nw-
CeeCeb heÙeemeDees leJees meesnJees mebÙecees Ùe iegefòeÙejes~
efleCnb efhe meceepeesS ceeskeäKees efpeCemeemeCes YeefCeob~~
DeLee&led %eeve mJehej ØekeâeMekeâ neslee nw, lehe mes DeelceleòJe keâe MeesOeve neslee nw leLee mebÙece mes Deelcee
keâer j#ee nesleer nw SJeb Fve leerveeW kesâ mebÙeseie-SkeâerkeâjCe mes Øeehle DeJemLee keâes efpeveMeemeve ceW cees#e keâer meb%ee
Øeoeve keâer ieF& nw~
Fme hebÛecekeâeue ceW cees#e veneR nw, efheâj Yeer cees#eceeie& Ûeeuet nw~ leYeer lees Deepe ueieYeie 1200 heerÚerOeejer
( 13 )
meeOegDeeW kesâ oMe&ve nes jns nQ~ efpevneWves ceeveg<e pevce keâes heekeâj mebÙece keâes, jlve$eÙe keâes OeejCe keâj efueÙee nw~
Jes efveef§ele ner Skeâ ve Skeâ efove keâceeX keâes ve° keâj cees#eheo keâes Øeehle keâjWies~
hetpÙe ceeleepeer ves 18 Je<e& keâer Gceü mes peerJeve ceW jlve$eÙe keâes OeejCe keâjkesâ Ketye %eeveejeOevee ceW, «ebLe
uesKeve ceW, pecyetÉerhe jÛevee, lesjnÉerhe jÛevee, leerve ueeskeâ jÛevee SJeb DevÙe Deveskeâ jÛeveeDeeW kesâ efvecee&Ce keâer
ØesjCee ceWs Dehevee meceÙe ueieeÙee nw~ MeeŒeeW mes ØeceeCe efvekeâeue-efvekeâeuekeâj Fve jÛeveeDeeW kesâ yeejs ceW yeleeÙee
nw~ hetpÙe ceeleepeer ceW keâesF& DeodYegle Meefòeâ ner efJejepeceeve nw, leYeer DeefÉleerÙe jÛeveeDeeW kesâ oMe&ve nes jns nQ~
pewve meceepe keâe ieewjJe, je°îeewjJe, Meejoceelee, hetpÙe ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kesâ ØeJeÛeve Yeer ueieeleej
keâF& Je<eeX mes DeemLee Ûewveue hej Ûeue jns nQ Deewj Deye heejme Ûewveue hej Øeefleefove ceeleepeer kesâ ØeJeÛeve Dee jns nQ,
efpevnW ueesie Iej yew"s osKe, megvekeâj %eeveece=le keâe ueeYe Øeehle keâj jns nQ~
hetpÙe ceeleepeer oerIee&Ùeg neW, mJemLe jnW Deewj meYeer keâes Dehevee %eeve Øeoeve keâjleer jnW Deewj nce meYeer
ueesie Fve ceneve «ebLeeW keâe mJeeOÙeeÙe keâjkesâ ßegle%eeve keâes Øeehle keâjW, Ùener cebieue YeeJevee nw~
i:i: i:i
DeeYeej
<ešdKeC[eiece pewmes pewveOece& kesâ cetue efmeæevle «ebLe hej hetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâe ßeer %eeveceleer
ceeleepeer Éeje Jele&ceeve ceW mebmke=âle šerkeâe efkeâÙee peevee Fme Ùegie kesâ efueS DeJeMÙe ner Jejoeve nw~ hetpÙe
ceeleepeer <ešdKeC[eiece keâer mecemle 16 hegmlekeâeW keâer efmeæevleefÛebleeceefCe veecekeâ mebmke=âle šerkeâe Deheveer
uesKeveer mes efueKe Ûegkeâer nQ leLee Fve mebmke=âle šerkeâeDeeW keâe efnvoer DevegJeeo hetpÙe DeeefÙe&keâe ßeer Ûevoveeceleer
ceeleepeer Éeje ›eâce-›eâce mes mecheVe efkeâÙee pee jne nw~ Jele&ceeve ceW Øemlegle «ebLe kesâ ceeOÙece mes nce megOeer
hee"keâeW kesâ efueS kesâJeue hetpÙe ieefCeveer ceeleepeer ke=âle efmeæevleefÛebleeceefCe mebmke=âle šerkeâe keâer hegmlekeâ
9-10-11-12 keâe meefcceefuele mebmkeâjCe ØekeâeefMele keâj jns nQ~ nceW ØemeVelee nw efkeâ Fme hegmlekeâ kesâ ØekeâeMeve
ceW efvecve oeveer cenevegYeeJeeW keâe menÙeesie Øeehle ngDee nw~ nce mebmLeeve keâer Deesj mes Deehe oesveeW heefjJeej kesâ Øeefle
DeeYeej %eeefhele keâjles ngS Ùener cebieue keâecevee keâjles nQ efkeâ Deehe Deheves DeLe& keâe Deeies Yeer Fmeer Øekeâej Oece&
keâeÙe& ceW meogheÙeesie keâjles ngS Deheves hegCÙe keâes efove-Øeefleefove Je=eæ
f ib ele keâjles jnsW Deewj Deehekeâe ceveg<Ùe peerJeve
osJe, MeeŒe Je ieg® keâer Yeefòeâ ceW Fmeer Øekeâej meowJe meeLe&keâ neslee jns~ -mecheeokeâ
ØekeâeMeve meewpevÙe
μ ßeerceleer Meeruee yesve Øeceeso kegâceej pewve cesnlee-veeefmekeâ (cene.) heefjJeej
μ mJe. ßeer ueepehelejeÙe pewve meje&heâ (jesnlekeâ Jeeues) SJeb Oe.he. mJe. ßeerceleer Mekegâvleuee osJeer
pewve keâer mce=efle ceW ßeer mechelejeÙe meg<ecee pewve-megheg$e ßeer DeeoerMe pewve-ßeerceleer vesne pewve,
ßeer yeuepeerlejeÙe pewve-ßeerceleer keâceuee pewve-meghegg$e ßeer hebkeâpe pewve-ßeerceleer efmecceer pewve,
ßeer ieewlece pewve-ßeerceleer Deveerlee pewve, ßeer megYee<eÛebo pewve-ßeerceleer meblees<e pewve-megheg$e
ßeer JewYeJe pewve-ßeerceleer vesne pewve heefjJeej, ieesjsieebJe Jesmš, cegcyeF& (cene.)~
( 14 )
DeeÅe JeòeâJÙe
ßeer <ešdKeC[eieceb «evLeb, YekeälÙee Jevos hegve: hegve:~
Oejmesvecegveervõeoerved, efvelÙeb veewefce ßegleehleÙes~~1~~
<ešdKeC[eiece «ebLe kesâ veece keâer meeLe&keâlee Ún KeC[eW mes nw~ Fvekesâ veece nQ-1. peerJemLeeve, 2. #egõkeâyebOe,
3. yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe, 4. JesoveeKeC[, 5. Jeie&CeeKeC[ SJeb 6. ceneyebOe~ Fme <ešdKeC[eiece «ebLe ceW Jele&ceeve ceW
ØeejbYe kesâ heeBÛe KeC[eW hej ßeer JeerjmesveeÛeeÙe&ke=âle OeJeueešerkeâe Øeefmeæ nw~ hegve: Ú"eKeC[ ceneOeJeuee veece mes
Øeefmeæ nw~
Fve OeJeueešerkeâe meefnle heeBÛe KeC[eW keâe Jele&ceeve ceW efnvoer DevegJeeo meefnle meesuen hegmlekeâeW ceW ØekeâeMeve
nes Ûegkeâe nw~ Ùen OeJeueešerkeâe Øeeke=âle Yee<ee ceW nw~ keâneR-keâneR mebmke=âle efceefßele nw~
ceQves FvneR heeBÛe KeC[eW hej OeJeueešerkeâe kesâ DeeOeej mes SJeb ÙeLeemLeeve DevÙe «ebLeeW kesâ Yeer GæjCe keâes
ueskeâj ‘efmeæebleefÛebleeceefCe’ veece mes mebmke=âlešerkeâe efueKeer nw Deewj FmeceW meesuen «ebLe efJeYeòeâ efkeâÙes nQ~ peneB
keâneR Devlej nw Gmes Ûeeš& ceW mhe° efkeâÙee nw~ ‘peerJemLeeve’ veece kesâ ØeLece KeC[ ceW-1. melØe™heCee,
2. õJÙeØeceeCeevegiece, 3. #es$eevegiece, 4. mheMe&veevegiece, 5. keâeueevegiece, 6. Devlejevegiece, 7. YeeJeevegiece Deewj
8. DeuheyenglJeevegiece Ùes Dee" DevegÙeesieÉej nQ~ Deble ceW veJe ÛetefuekeâeSB nQ~
FveceW ØeLece melØe™heCee ceW iegCemLeeve SJeb ceeie&CeeDeeW keâe JeCe&ve nw~
Fve Dee" DevegÙeesieÉej SJeb veJe ÛetefuekeâeDeeW ceW efJeYeòeâ ØeLeceKeb[ ceW Ún hegmlekeWâ nQ~
efÉleerÙeKeC[ ‘‘#egõkeâ yebOe’’ ceW iÙeejn DevegÙeesieÉej nQ-
1. peerJe keâer Dehes#ee mJeeefcelJe, 2. Skeâ peerJe keâer Dehes#ee keâeue, 3. Skeâ peerJe keâer Dehes#ee Devlej, 4.
veevee peerJe keâer Dehes#ee YebieefJeÛeÙe Deeefo~ Fve meyekeâe mebef#ehle JeCe&ve <ešdKeC[eiece meej ceW efoÙee ieÙee nw~ Ùen
efÉleerÙeKeC[ meeleJeeR hegmlekeâ ceW hetCe& nw~
le=leerÙeKeC[ ‘‘yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe’’ ceW-keäÙee yebOe keâer hetJe& ceW JÙegefÛÚefòe nw ? keäÙee GoÙe keâer hetJe& ceW
JÙegefÛÚefòe nesleer nw FlÙeeefo~ Ùen Keb[ Dee"JeeR hegmlekeâ ceW hetCe& nw~ ÙeneB lekeâ leerve KeC[ ngS~
Deeies ÛelegLe& ‘‘JesoveeKeC[’’ keâe mebef#ehle efJe<eÙe keânles nQ~ Ûeewon hetJeeX ceW efÉleerÙe hetJe& ‘De«eeÙeCeerÙehetJe&’ nw~
Fmekesâ Ûeewon DeLee&efOekeâej nQ-1. hetJee&vle, 2. Dehejeble, 3. OeÇgJe, 4. DeOeÇgJe, 5. ÛeÙeveueefyOe, 6. DeOeÇgJemebØeefCeOeeve,
7. keâuhe, 8. DeLe&, 9. YeewceeJeÙeeÅe, 10 keâuheefveÙee&Ce, 11. Deleerlekeâeue, 12. Deveeielekeâeue, 13. efmeæ Deewj
14. yegæ1~
ÙeneB heeBÛeJeeR ‘‘ÛeÙeveueefyOe’’ veece keâe heeBÛeJeeB DeLee&efOekeâej nw~ FmeceW yeerme ØeeYe=le nQ~ FveceW mes
‘keâce&Øeke=âefleØeeYe=le’ ÛelegLe& DeefOekeâej ceevee ieÙee nw2~ ÙeneB ‘‘cenekeâce&Øeke=âefle ØeeYe=le’’ meb«enerle nw~
Fme ÛelegLe& ‘‘keâce&Øeke=âefleØeeYe=le’’ ceW ‘Ûeewyeerme DevegÙeesieÉej’ nQ~ 1. ke=âefle, 2. Jesovee, 3. mheMe&, 4. keâce&,
5. Øeke=âefle, 6. yebOeve, 7. efveyebOeve, 8. Øe›eâce, 9. Ghe›eâce, 10. GoÙe, 11. cees#e, 12. meb›eâce, 13. uesMÙee,
14. uesMÙeekeâce&, 15. uesMÙeeheefjCeece, 16. meeleemeele, 17. oerIe&-ÜmJe, 18. YeJeOeejCeerÙe, 19. hegûueeòe,
20. efveOeòeeefveOeòe, 21. efvekeâeefÛelee-efvekeâeefÛele, 22. keâce&efmLeefle, 23. heef§ecemkebâOe Deewj 24 DeuheyenglJe3~
ÛelegLe& JesoveeKeC[ ceW 4 hegmlekesâ nQ~
1. <ešdKeC[eiece, efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe heg. 9 ~ 2. OeJeuee hegmlekeâ 9, he=. 229~ 3. OeJeuee hegmlekeâ 9, he=. 134~
( 15 )
hegmlekeâ 9 ceW ØeejbYe ceW cebieueeÛejCe ceW ßeerieewlecemJeeceer ke=âle 44 ieCeOejJeueÙe ceb$e nQ~ hegve§e ØeLece-
‘ke=âefle DevegÙeesieÉej’ keâe JeCe&ve nw~
ßeer Yetleyeefue DeeÛeeÙe&osJe ves Fme JesoveevegÙeesieÉej kesâ 16 Yeso efkeâÙes nQ~ FvnW Yeer DevegÙeesieÉej veece efoÙee
nw~ ÙeLee-
‘‘JesoCeeefòe~ lelLe FceeefCe JesÙeCeeS meesuen DeCegÙeesieöejeefCe1 CeeoJJeeefCe YeJebefle-JesoCeeefCekeäKesJes....~
Deeies Jeie&CeeKeC[ veece kesâ heeBÛeJeW KeC[ ceW Mes<e 22 DevegÙeesieÉejeW keâe keâLeve nw~
Fve Ûeewyeerme DevegÙeesieÉejeW kesâ ØeejbYe ceW ceQves ÛeewyeermeleerLeËkeâjmlees$e pees efkeâ ‘keâuÙeeCekeâuhele®mlees$e’
veece mes Øeefmeæ nQ~ Gme mlees$e mes Skeâ-Skeâ leerLeËkeâj YeieJevleeW keâe mlees$e efueÙee nw~ Fmekeâe keâejCe Ùen nw efkeâ
Fve cegKÙe DevegÙeesieÉejeW keâer henÛeeve Deueie mes nesvee ÛeeefnS~
efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉej ceW ner JesoveeKeC[ hetCe& nes ieÙee nw~ FmeceW 10, 11 Deewj 12 Ssmeer leerve hegmlekesâ nQ~
DeLee&led Ùes JesoveevegÙeesieÉej kesâ meesuen DevegÙeesieÉej peeveves ÙeesiÙe nQ~
1. Jesoveeefve#eshe, 2. JesoveeveÙeefJeYee<eCelee, 3. JesoveeveeceefJeOeeve, 4. JesoveeõJÙeefJeOeeve, 5. Jesovee#es$e-
efJeOeeve, 6. JesoveekeâeueefJeOeeve, 7. JesoveeYeeJeefJeOeeve, 8. JesoveeØelÙeÙeefJeOeeve, 9. JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve,
10. JesoveeJesoveeefJeOeeve, 11. JesoveeieefleefJeOeeve, 12. Jesovee-DeveblejefJeOeeve, 13. JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeve,
14. JesoveeheefjceeCeefJeOeeve, 15. JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj 16. JesoveeuheyenglJeefJeOeeve~
FveceW Deeefo kesâ 5 DevegÙeesieÉej oMeceer hegmlekeâ ceW nQ~ hegve: Ú"e Deewj meeleJeeB DevegÙeesieÉej iÙeejnJeeR
hegmlekeâ ceW nQ SJeb Dee"JeW mes ueskeâj 16JeW lekeâ 9 DevegÙeesieÉejeW keâe efJeJesÛeve yeejnJeeR hegmlekeâ ceW nw~ FveceW Yeer
efkeâvneR-efkeâvneR YesoeW kesâ Yeer ØeYeso keâes DevegÙeesieÉej mes keâne nw~ pewmes efkeâ-Jesoveekeâeue efJeOeeve ceW leerve
DevegÙeesieÉej keâns nQ~ Fmekeâer ØeLece Ûetefuekeâe ceW met$e 36 ceW 4 DevegÙeesieÉej keâns nQ Deeefo~ Dele: ØecegKe 24
DevegÙeesieÉejeW keâes Deewj Fve Yeso™he DevegÙeesieÉejeW keâes he=Lekeâd-he=Lekeâd efoKeeves kesâ efueS ner ÛeewyeermeleerLeËkeâj-
mlees$eeW keâes ØecegKe 24 DevegÙeesieÉejeW keâe cebieueeÛejCe yeveeÙee nw~ Fme mlees$e keâer jÛevee ceQves Jeerj efveJee&Ce
mebJeled 2501, F&meJeer meved 1975 ceW nefmleveehegj ceW keâer Leer~ FmeceW YeieJevleeW kesâ keâuÙeeCekeâ keâer efleefLeÙeeB
‘‘GòejhegjeCe’’ «ebLe kesâ DeeOeej mes nQ~ FmeceW 213 heÅe nQ SJeb Skeâe#ejer Úbo mes 30 De#ejer Úbo lekeâ 145
ÚboeW keâe ØeÙeesie nw~
Deeies Yeer Jeie&CeeKeb[ ceW lesjnJeeR hegmlekeâ ceW le=leerÙe mheMee&vegÙeesieÉej, ÛelegLe& keâcee&vegÙeesieÉej Deewj heeBÛeJeeb
Øeke=âefle-DevegÙeesieÉej Ùes cegKÙe DevegÙeesieÉej leerve nQ~ FveceW mheMee&vegÙeesieÉej kesâ Yeer 16 Yeso efkeâÙes nQ~ ßeer
DeeÛeeÙe&osJe ves FvnW Yeer DevegÙeesieÉej veece efoÙee nw leLee keâcee&vegÙeesieÉej kesâ SJeb Øeke=âefle-DevegÙeesieÉej kesâ Yeer
16-16 Yeso efkeâÙes nQ~ GvnW Yeer DevegÙeesieÉej veece mes keâne nw~ ÙeLee-
1. heâemesefòe~ 2. lelLe FceeefCe DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe2 YeJebefle-heâemeefCekeäKesJes heâemeCeÙeefJeYeemeCeoeS
heâemeCeeceefJeOeeCes, heâemeoJJeefJeOeeCes.....FlÙeeefo~
1. mheMe&efve#eshe, 2. mheMe&veÙeefJeYee<eCee, 3. mheMe&veeceefJeOeeve, 4. mheMe&õJÙeefJeOeeve, 5. mheMe&#es$e-
efJeOeeve, 6. mheMe&keâeueefJeOeeve, 7. mheMe&YeeJeefJeOeeve, 8. mheMe&ØelÙeÙeefJeOeeve, 9. mheMe&mJeeefcelJeefJeOeeve,
10. mheMe&mheMe&efJeOeeve, 11. mheMe&ieefleefJeOeeve, 12. mheMe&-DeveblejefJeOeeve, 13. mheMe& meefVekeâ<e&efJeOeeve,
14. mheMe& heefjceeCeefJeOeeve, 15. mheMe&YeeieeYeeieefJeOeeve Deewj 16. mheMee&uheyenglJeefJeOeeve~
1. <ešdKeC[eiece efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâe, heg. 10, met$e 1~ 2. OeJeuee hegmlekeâ 13, he=. 2~

( 16 )
Ssmes ner keâcee&vegÙeesieÉej kesâ Yeer-

1. keâcces efòe~ 2. lelLe FceeefCe meesueme1 DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle-keâcceefCekeäKesJes
keâcceCeÙeefJeYeemeCeoeS keâcceCeeceefJeneCes FlÙeeefo~
1. keâce&efve#eshe, 2. keâce&veÙeefJeYee<eCee, 3. keâce&veeceefJeOeeve, 4. keâce&õJÙeefJeOeeve, 5. keâce&#es$eefJeOeeve
Deeefo~
Fmeer Øekeâej mes Øeke=âlÙevegÙeesieÉej veece keâe pees Ûeewyeerme ceW mes heeBÛeJeeb cegKÙe DevegÙeesieÉej nw~ Gmekesâ Yeer
16 Yeso nQ~ ÙeLee-
‘‘heÙeef[ efòe, lelLe FceeefCe meesueme DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle-heÙeef[efCekeäKesJes heÙeef[CeÙeefJeYeeme-
CeoeS heÙeef[CeeceefJeneCes.....FlÙeeefo~
Øeke=âefle kesâ Yeer 16 DevegÙeesieÉej %eeleJÙe nQ-Øeke=âefleefve#eshe, Øeke=âefleveÙeefJeYee<eCelee, Øeke=âefleveeceefJeOeeve Deeefo~
Deeies ÛeewonJeeR hegmlekeâ ceW Ú"e yebOeveevegÙeesieÉej nw~ GmeceW Deveskeâ Yeso-ØeYeso mes efJemleej nw~
hebõnJeeR hegmlekeâ ceW meeleJeW efveyebOeve DevegÙeesieÉej mes ueskeâj iÙeejnJeW cees#eevegÙeesieÉej lekeâ JeCe&ve nw~
meesuenJeeR hegmlekeâ ceW yeejnJeW meb›eâceevegÙeesieÉej mes ueskeâj ÛeewyeermeJeW DeuheyenglJeevegÙeesieÉej lekeâ
13 DevegÙeesieÉejeW keâe JeCe&ve nw~
ßegleYeefòeâ-ßeer hetpÙeheeo mJeeceer Éeje jefÛele ‘‘ßegleYeefòeâ’’ keâe hee" nce meYeer meeOeg-meeOJeerieCe ncesMee
mes keâjles DeeÙes nQ~ efkeâvleg peye ceQves Fme <ešdKeC[eiece «ebLejepe keâer šerkeâe efueKeer, leye Fme Yeefòeâ ceW keâefLele
efJe<eÙe yengle ner DeÛÚer lejn ùoÙebiece nes ieÙee nw~ Deye Fme Yeefòeâ keâes heÌ{ves ceW Skeâ DehetJe& ner Deevebo keâe
DevegYeJe neslee nw~ ÙeLee-
hetJe&ieleb leg Ûelego&Me-OeesefoleceglheeohetJe&ceeÅecenced ~
Dee«eeÙeCeerÙeceer[s, heg®JeerÙee&vegØeJeeob Ûe ~~10~~
meblelecenceefYeJebos, leLeeefmleveeefmleØeJeeohetJeË Ûe~
%eeveØeJeeomelÙeØeJeeoceelceØeJeeob Ûe~~11~~
keâce&ØeJeeoceer[sÓLe, ØelÙeeKÙeeveveeceOesÙeb Ûe~
oMeceb efJeÅeeOeejb he=LegefJeÅeevegØeJeeob Ûe~~12~~
keâuÙeeCeveeceOesÙeb, ØeeCeeJeeÙeb ef›eâÙeeefJeMeeueb Ûe~
DeLe ueeskeâefJebogmeejb, Jebos ueeskeâe«emeejheob~~13~~
oMe Ûe Ûelego&Me Ûee°e-Je°eoMe Ûe ÉÙeese|É<ešdkebâ Ûe~
<ees[Me Ûe efJebMeefleb Ûe, ef$ebMeleceefhe hebÛeoMe Ûe leLee~~14~~
Jemletefve oMe oMeevÙes<JeveghetJeË Yeeef<eleeefve hetJee&Ceeced~
ØeefleJemleg ØeeYe=lekeâeefve, efJebMeefleb efJebMeefleb veewefce~~15~~
hetJeeËleb ¢ehejeleb OegÇJeceOegÇJeÛÙeJeveueefyOeveeceeefve~
DeOegÇJemebØeefCeefOeb ÛeehÙeLeË YeewceeJeÙeeÅeb Ûe~~16~~
meJee&Le&keâuheveerÙeb, %eeveceleerleb lJeveeieleb keâeueb~
efmeefæcegheeOÙeb Ûe leLee, Ûelego&MeJemletefve efÉleerÙemÙe~~17~~
1. OeJeuee hegmlekeâ 13, he=. 38
( 17 )
hebÛeceJemlegÛelegLe&-ØeeYe=lekeâmÙeevegÙeesieveeceeefve~
ke=âefleJesoves leLewJe, mheMe&vekeâce&Øeke=âeflecesJe~~18~~
yebOeveefveyebOeveØe›eâceeveghe›eâceceLeeYÙegoÙecees#eew ~
meb›eâceuesMÙes Ûe leLee, uesMÙeeÙee: keâce&heefjCeeceew~~19~~
meelecemeeleb oerIeË, ÜmJeb YeJeOeejCeerÙemeb%eb Ûe~
heg®hegodieueelceveece Ûe, efveOeòeceefveOeòeceefYeveewefce~~20~~
meefvekeâeefÛeleceefvekeâeefÛeleceLe keâce&efmLeeflekeâheef§eceMkebâOeew~
DeuheyenglJeb Ûe Ùepes, leodÉejeCeeb ÛelegefJeËMeced ~~21~~
ÛeewonhetJeeX kesâ veece Deewj Gvekeâer JemlegmebKÙee Fme Øekeâej nw-
DeLee&led 1. GlheeohetJe& (JemlegmebKÙee-10), 2. De«eeÙeCeerÙe (JemlegmebKÙee-14), 3. JeerÙee&vegØeJeeo (Jemleg-
mebKÙee-8), 4. DeefmleveeefmleØeJeeo (JemlegmebKÙee-18), 5. %eeveØeJeeo (JemlegmebKÙee-12), 6. melÙeØeJeeo (Jemleg-
mebKÙee-12), 7. DeelceØeJeeo (JemlegmebKÙee-16), 8. keâce&ØeJeeo (JemlegmebKÙee-20), 9. ØelÙeeKÙeeve (Jemleg-
mebKÙee-30), 10. efJeÅeevegØeJeeo (JemlegmebKÙee-15), 11. keâuÙeeCeevegØeJeeo (JemlegmebKÙee-10), 12. ØeeCeeJeeÙe
(JemlegmebKÙee-10), 13. ef›eâÙeeefJeMeeue (JemlegmebKÙee-10)Deewj 14. ueeskeâefyebogmeejhetJe& (JemlegmebKÙee-10)~
FmeceW mes efÉleerÙe De«eeÙeCeerÙehetJe& ceW Ûeewon Jemleg nQ~ FvnW ner <ešdKeC[eiece hegmlekeâ 9 ceW DeLee&efOekeâej
veece mes keâne nw~ Gvekesâ veece-1. hetJee&vle, 2. Dehejeble, 3. OeÇgJe, 4. DeOeÇgJe, 5. ÛeÙeveueefyOe Deeefo veece nQ~
Skeâ-Skeâ Jemleg ceW 20-20 ØeeYe=le ceeves nQ~ Dele; Fme heeBÛeJeeR ‘ÛeÙeveueefyOe’ kesâ Yeer yeerme ØeeYe=le nQ~
Fme ÛeÙeveueefyOe kesâ yeerme ØeeYe=le ceW ÛeewLess ‘keâce&Øeke=âefle’ ØeeYe=le kesâ Ûeewyeerme DevegÙeesieÉej nQ~ efpevekesâ veece
›eâceMe:-1. ke=âefle, 2. Jesovee, 3. mheMe&, 4. keâce&, 5. Øeke=âefle Deeefo nQ~ FveceW mes ØeLeceke=âlÙevegÙeesieÉej Deewj
efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉej ‘JesoveeKeC[’ veece kesâ ÛelegLe&KeC[ ceW nQ Deewj Mes<e mheMee&vegÙeesieÉej mes ueskeâj ÛeewyeermeJeW
DeuheyenglJeevegÙeesieÉej lekeâ ‘Jeie&CeeKeb[’ ceW JeefCe&le nQ~
ØeLeceke=âefleDevegÙeesieÉej kesâ Deveblej efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉej1 kesâ 16 Yeso keâjkesâ Gvekeâe efJemleej mes JeCe&ve
nesves mes Fme ÛelegLe&Keb[ keâe ‘JesoveeKeb[’ veece meeLe&keâ nw~
Jeie&CeeKeC[ ceW Ú"s yebOeveevegÙeesieÉej ceW yebOe, yebOekeâ, yebOeveerÙe Deewj yebOeefJeOeeve Ssmes Ûeej YesoeW ceW mes
‘yebOeveerÙe’ keâe JeCe&ve efJemleej mes nw~2 pees peerJe mes he=LeiYetle heewûefuekeâ keâce& Deewj veeskeâce& mkebâOe nQ Jes ner
yebOeÙeesiÙe hegodieueJeie&CeeSb nQ~ Fve Jeie&CeeDeeW keâe JeCe&ve met$e 68 mes ueskeâj Deeies 118 lekeâ efJeMes<eleÙee nw~ Dele:
Fme heeBÛeJeW Keb[ keâe ‘Jeie&CeeKeb[’ veece meeLe&keâ nw~
ceQves Fme cene«ebLejepe keâer efmeæevleefÛebleeceefCe mebmke=âle šerkeâe efueKeles ngS meceÙemeej, ØeJeÛevemeej keâer
leelheÙe&Je=efòešerkeâe efueKeves Jeeues ßeerpeÙemesveeÛeeÙe& keâe DevegmejCe efkeâÙee nw~ Dele: Fme šerkeâe ceW ØeejbYe ceW
ceneefOekeâej, DeefOekeâej, mLeue Deewj DevlejmLeue Deeefo keâe efJeYeepeve efkeâÙee nw~ Fme keâeÙe& ceW ceQves henues
DeeÅeesheevle «ebLe keâe DeJeueeskeâve keâjkesâ efJe<eÙe kesâ Devegmeej efJeYeepeve efkeâÙee nw~ pewmes efkeâ-
<ešdKeC[eiece keâer ØeLece hegmlekeâ ceW leerve ceneefOekeâej efkeâÙes nQ, ØeLece ceneefOekeâej ceW 7 met$e efueÙes nQ~
FmeceW cebieueeÛejCe SJeb «ebLe keâe ØeefleheeÅe efJe<eÙe yeleueeÙee ieÙee nw~
efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW ‘‘DeesIe’’ DeLee&led 14 iegCemLeeveeW keâe efve™heCe nw~ FmeceW 16 met$e nQ~ le=leerÙe
1. Fme JesoveevegÙeesieÉej kesâ JeCe&ve ceW 10, 11 Deewj 12 Ssmes leerve «ebLe nes ieÙes nQ~ 2. Ùen Jeie&CeeDeeW keâe JeCe&ve
hegmlekeâ ÛeewonJeeR ceW ner efJeMes<e nw~
( 18 )
ceneefOekeâej ceW ‘DeeosMe’ DeLee&led 14 ceeie&CeeDeeW keâe efJemleej mes keâLeve nw~ Ssmes ner DevÙe «ebLeeW ceW mecePevee~
ÙeneB ÛelegLe&KeC[ ceW Ûeej hegmlekeWâ nQ~
hegmlekeâ-9
GveceW mes veJeceeR hegmlekeâ ceW oes ceneefOekeâej nQ~ ØeLece ceneefOekeâej ceW cebieueeÛejCe™he ceW ieCeOejJeueÙe kesâ
44 ceb$e nQ~ Ùes ner met$e nQ~ efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW met$e 45 mes ueskeâj ØeLeceke=âlÙevegÙeesieÉej ceW 76 lekeâ Ssmes 32
met$e nQ~
hegmlekeâ-10
omeJeeR hegmlekeâ ceW leerve ceneefOekeâej nQ-ØeLece ceneefOekeâej ceW efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉej kesâ 16 YesoeW ceW mes
ØeejbYe kesâ leerve Yeso™he-DevegÙeesieÉej kesâ 3 DeefOekeâej nQ~ FveceW 11 met$e nQ~
efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW 213 met$e nQ~ FmeceW JesoveeõJÙeefJeOeeveevegÙeesieÉej veece keâe ÛeewLee Yeso™he ØeLece
DeefOekeâej nw~ hegve: ‘Ûetefuekeâeveece’ kesâ ØekeâjCe keâe efÉleerÙe DeefOekeâej nw~ Ssmes oes DeefOekeâej nQ~
le=leerÙe ceneefOekeâej ceW Jesovee#es$eefJeOeeveevegÙeesieÉej nw~ FmeceW 99 met$e nQ~ Fme «ebLe ceW Ssmes leerve
ceneefOekeâej SJeb heeBÛe DeefOekeâej efJeYeòeâ nQ~
hegmlekeâ-11
iÙeejnJeeR hegmlekeâ ceW efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉej kesâ 16 YesoeW ceW mes JesoveekeâeueefJeOeeve veece keâe Ú"e
DevegÙeesieÉej nQ~ FmeceW oes ceneefOekeâej nQ~ ØeLece ceneefOekeâej ceW 32 met$e nQ~ efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW oes
DeefOekeâej nQ, pees efkeâ oes Ûetefuekeâe veece mes nQ~ FmeceW 244 met$e nQ~ JesoveeYeeJeefJeOeeve veece kesâ meeleJeW
DevegÙeesieÉej ceW Yeer oes ceneefOekeâej nQ~ Ùes le=leerÙe-ÛelegLe& ceneefOekeâej veece mes nQ~ le=leerÙe ceneefOekeâej ceW 74
met$e nQ~ ÛelegLe& ceneefOekeâej ceW 144 met$e nQ~ FmeceW leerve DeefOekeâej nQ~ Ùes leerve Ûetefuekeâe ™he nQ~ Ssmes Fme «ebLe
ceW Ûeej ceneefOekeâej Je heeBÛe DeefOekeâej nQ~
hegmlekeâ-12
Fme «ebLe ceW oes ceneefOekeâej nQ~ met$e mebKÙee kegâue 533 nw~ ØeLece ceneefOekeâej ceW efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉej
kesâ 16 YesoeW ceW mes Dee"JeW mes ueskeâj yeejnJeW lekeâ JesoveeØelÙeÙeevegÙeesieÉej Deeefo heeBÛe DevegÙeesieÉejeW keâes heeBÛe
DeefOekeâej ceW efJeYeòeâ efkeâÙee nw~
hegve§e otmejs ceneefOekeâej ceW Mes<e lesjnJeW mes meesuenJeW lekeâ kesâ DevegÙeesieeW keâes Ûeej DeefOekeâej ceW keâne nw~
Ssmes Fme «ebLe ceW oes ceneefOekeâej Je 9 DeefOekeâej nQ~
Fve ÛeejeW «ebLeeW ceW Deveskeâ mLeue Je DevlejmLeue efJeYeeefpele nQ~ efpevemes met$eeW keâer mebKÙee Je efJe<eÙeeW keâe
mhe°erkeâjCe yengle ner mejuelee mes nes peelee nw~
Fme ‘efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe’ ceW ceQves Fmeer Øekeâej mes meesuen «ebLeeW ceW DeefOekeâej Deeefo keâe efJeYeepeve
efkeâÙee nw~ ÙeÅeefhe FmeceW cegPes ceefmle<keâ keâe JÙeeÙeece (efoceeieer keâmejle) yengle ner ngDee nw, efpememes ceefmle<keâ
keâes Ketye ner ßece ngDee nw~ efheâj Yeer cegPes Lekeâeve veneR cenmetme ngF& nw ØelÙegle met$eeW kesâ efJe<eÙeefJeYeepeve Deeefo ceW
cegPes Skeâ DeYetlehetJe& Deevebo keâe DevegYeJe ngDee nw~
Fme <ešdKeC[eiece ceW cetue ceW Ún Keb[eW keâe ner efJeYeepeve nw~ efheâj Yeer pees heeBÛe Ke[eW ceW meesuen hegmlekeWâ
efJeYeòeâ nQ, Jes efnvoer DevegJeeo ceW ØekeâeefMele «ebLe kesâ Devegmeej efJeÉeveeW Éeje ner efJeYeeefpele keâer ieF& nQ~ Fmeer kesâ
Devegmeej ceQves Yeer meesuen «ebLeeW ceW efJeYeepeve efkeâÙee nw~ efkeâvneR «ebLeeW ceW kegâÚ Deblej efkeâÙee nw~ pewmee efkeâ le=leerÙe-
hegmlekeâ ceW OeJeueešerkeâe ceW ‘õJÙeØeceeCeeveggiece’ ner nw~ ceQves Deheves «ebLe ceW ‘õJÙeØeceeCeevegiece’ Deewj ‘#es$eevegiece’
( 19 )
Ssmes oes DevegÙeesieÉej efueÙes nQ~ Deeies Yeer peneB Devlej nw, Gmes ØemleeJevee ceW ‘Ûeeš&’ ceW os efoÙee nw~
GösMÙe-Fme «ebLe keâer mebmke=âle šerkeâe efueKeves ceW cesje ceveesYeeJe Fme meJeexlke=â° «ebLe kesâ jnmÙe keâes DeÛÚer
lejn mecePeves Je ùoÙebiece keâjves keâe ner jne nw~ efheâj Yeer OeJeueešerkeâe ceW yengle mes Ssmes mewæeefvlekeâ Je ieefCele
kesâ efJe<eÙe nQ, pees efkeâ cesjer yegefæ mes hejs nQ, ceQves Gvekeâes ÚesÌ[ efoÙee nw Deewj ØeeÙe: JeneB efueKe efoÙee nw efkeâ-Fme
efJe<eÙe keâe DeefOekeâ efJemleej ‘OeJeueešerkeâe’ ceW osKevee ÛeeefnS~
Fme mebmke=âle šerkeâe ceW ceQves pees Yeer efJe<eÙe efueÙes nQ, GveceW Yeer kegâÚ Ssmes nQ pees cegPes mecePe ceW veneR DeeÙes,
efheâj Yeer MeyoMe: ‘Øeeke=âle’ keâes mebmke=âle keâj efoÙee nw~
cegPes Skeâ yeele mcejCe ceW ncesMee Deeleer jner nw-
Skeâ yeej DeeÛeeÙe&ßeer Jeerjmeeiej peer cenejepe mes ØeMve efkeâÙee ieÙee efkeâ-‘‘ns ieg®osJe! pees Deehe <ešdKeC[eiece
keâe mJeeOÙeeÙe keâj jns nQ, keäÙee Deehe Fmekeâe meye DeLe& mecePe jns nQ ?
ßeer DeeÛeeÙe&osJe ves Gòej efoÙee-ceQ keâneR-keâneR DeLe& mecePe ueslee ntB Deewj keâneR efyeukegâue veneR~ efheâj Yeer
FmeefueS heÌ{lee jnlee ntB efkeâ-Fme ceneve «ebLe kesâ heÌ{les meceÙe DemebKÙeeleiegCeßesCeer™he mes keâceesX keâer efvepe&je
nesleer nw Dele: Deeies Skeâ ve Skeâ efove lees, Fme YeJe ceW ve mener Deieues YeJe ceW Fve DeLeeX keâe yeesOe DeJeMÙe nesiee~’’
FvneR YeeJeeW keâes ueskeâj Deheves %eeveeJejCe keâce& kesâ #eÙeesheMece keâes yeÌ{eves kesâ efueS, Deelcee keâer efJeMegefæ
Deewj efmeefæ kesâ efueS ner ceQves Ùen šerkeâe efueKeer nw~
nefmleveehegj leerLe& hej Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2521 (F&meJeer meved 1995) ceW ceQves Ùen efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâe
ØeejbYe keâer Leer~ Fme ceOÙe Deveskeâ leerLeeX keâer Ùee$eeSB, Deveskeâ Øeefle‰e Deeefo ceneceneslmeJe keâeÙe& mecheVe ngS nQ~
Gme ceOÙe cesje uesKeve keâeÙe& Ûeuelee jne nw~ hegve: nefmleveehegj ceW ner Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2533 (F&meJeer meved
2007) ceW ceQves Ùen šerkeâe hetCe& keâer nw~ Gme meceÙe JewMeeKe ke=â. 2 keâes ceQves šerkeâe hetCe& keâer Deewj JewMeeKe Meg. 15
keâes lesjnÉerhe kesâ efpeveefyecyeeW keâe hebÛekeâuÙeeCekeâceneslmeJe hetCe& neskeâj lesjnÉerheefpeveeueÙe kesâ efMeKej hej mJeCe&
keâueMeejesnCe ngDee~
leye ceQves Deheves peerJeve ceW cenlJehetCe& oes keâueMeejesnCe ceeves, Skeâ DeeOÙeeeflcekeâ peerJeve ceW meceerÛeerve
%eeve keâe keâueMeejesnCe, otmeje DeefleMeeÙeer lesjnÉerhe jÛevee kesâ efpeveeueÙe kesâ efMeKej hej mJeefCe&ce keâueMeejesnCe~
Fve meYeer keâeÙeeX keâer meheâuelee ceW Skeâ efpevesvõosJe keâer Yeefòeâ ner cetuekeâejCe nw, Ssmee cesje efJeÕeeme nw
leLee cesjs peerJeve ceW efpeveJeeCeer ceelee keâer Yeefòeâ SJeb ieg®Yeefòeâ Yeer yengle yeÌ[e mebyeue nw~
DeleSJe Deehe meYeer mJeeOÙeeÙeer meeOeg-meeOJeerJeie& SJeb efJeÉeveeW kesâ efueS cesjer Ùener ØesjCee nw efkeâ Deehe osJe, MeeŒe
Deewj ieg® keâer Yeefòeâ kesâ Øemeeo mes %eeve kesâ #eÙeesheMece keâes Je=efæbiele keâjles ngS Deheveer Deelcee ceW kesâJeue%eeve keâes
Øeieš keâjves keâer YeeJevee Yeeles jnW, Skeâ ve Skeâ efove-Deieues YeJeeW ceW meheâuelee DeJeMÙe efceuesieer, Ssmee ÂÌ{
efJeÕeeme jKeW, Ùener cebieuekeâecevee nw~
heâeuiegve Meg. le=leerÙee, Jeerj efve. meb. 2537 pecyetÉerhe-nefmleveehegj
efoveeBkeâ-7-3-2011
i:i: i:i
( 20 )
ØemleeJevee
-Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe Ûevoveeceleer
efØeÙe hee"keâeW! <ešdKeC[eiece kesâ ÛelegLe&KeC[ keâer Ùen veJeceeR-oMeJeeR-iÙeejnJeeR Deewj yeejnJeeR Fve Ûeej
hegmlekeâeW keâe Skeâ «ebLe ceW ØekeâeMeve neskeâj Deehekesâ neLeeW ceW hengBÛe jne nw~ JesoveeKeC[ veece kesâ ÛelegLe&KeC[ kesâ
ke=âefleDevegÙeesieÉej Deewj Jesovee DevegÙeesieÉej Fve oes DevegÙeesieÉejeW keâe Fme KeC[ keâer ÛeejeW hegmlekeâeW ceW meceeJesMe
nw~ Gve ÛeejeW hegmlekeâeW keâe efkeâefÃeled heefjÛeÙe ›eâceMe: Fme ØemleeJevee ceW ØeoefMe&le efkeâÙee pee jne nw~ meJe&ØeLece
peevevee nw efkeâ veJeceeR hegmlekeâ ceW cee$e ke=âefleDevegÙeesieÉej keâer Øe™heCee nw~
Dee«eeÙeCeerÙe hetJe& kesâ Ûeewon DeLee&efOekeâejeW ceW mes ‘‘ÛeÙeveueefyOe’’ veecekeâ heeBÛeJeW DeefOekeâej ceW pees yeerme
ØeeYe=le nQ GveceW mes ÛelegLe& ‘‘cenekeâce&Øeke=âefle ØeeYe=le’’ nw~ GmeceW JeefCe&le Ûeewyeerme DevegÙeesieÉejeW cesW mes veJeceeR
hegmlekeâ ceW cee$e ØeLece ‘‘ke=âefle’’ DevegÙeesieÉej ner JeefCe&le nw~ Fme «ebLe kesâ efÚÙeeefuemeJeW met$e ceW ke=âefle kesâ meele
Yeso efkeâÙes nQ-
1. veeceke=âefle 2. mLeeheveeke=âefle 3. õJÙeke=âefle 4. ieCeveke=âefle 5. «ebLeke=âefle 6. keâjCeke=âefle Deewj 7. YeeJeke=âefle~
Fve ke=âefleÙeeW keâe JeCe&ve keâjkesâ Deble ceW keâne nw efkeâ ÙeneB ‘ieCeveke=âefle’ mes ØeÙeespeve nw~ Fme «ebLe ceW
ßeer Yetleyeueer DeeÛeeÙe& ves ‘‘Cecees efpeCeeCeb’’ Deeefo ieCeOejJeueÙe ceb$e efueÙes nQ pees efkeâ YeieJeeve ceneJeerjmJeeceer kesâ
ØecegKe ieCeOej ßeer ieewlecemJeeceer Éeje jefÛele nQb~ ÙeneB ‘‘Cecees efpeCeeCeb’’ mes ueskeâj ‘‘Cecees yeºceeCeyegæefjefmemme’’
lekeâ ÛeJeeefueme ceb$e efueS nQ leLee DevÙe$e cegefveÙeeW kesâ heeef#ekeâ Øeefle›eâceCe SJeb ‘‘Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer’’ šerkeâe «ebLe
leLee Yeòeâecejmlees$e kesâ $e+efæceb$e Deeefo ceW DeÌ[leeefueme ceb$e nQ~
Fme «ebLe ceW kegâue 76 met$e (44 ieCeOejJeueÙe ceb$e meefnle) nQ~ Fve met$eeW hej hetpÙe ieefCeveerØecegKe DeeefÙe&keâe
ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje jefÛele ‘‘efmeæebleefÛebleeceefCe’’ veecekeâer mebmke=âle šerkeâe keâe ØeejbYeerkeâjCe 16 ÚvoeW ceW
efveyeæ 21 MueeskeâeW ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer mlegefle mes ngDee nw hegve: hebÛehejces‰er YeieJevlees kesâ vecemkeâej™he
cebieueeÛejCe ceW meJe&ØeLece efmeæ heo jKee nw~ ÙeLee-
efmeæeVelJeen&le: metjer-vegheeOÙeeÙeeved cegveerveefhe~
meJee&Le&efmeæÙes Ûewles-ÓJeOeeÙe&vles mJecetOe&efve~~1~~
DeLee&led efmeæ hejces‰er keâes veceve keâjkesâ Den&vle, DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe Deewj cegefve-meeOeg hejces‰er keâes
meJee&Le&efmeefæ keâer Øeeefhle nsleg ceQ Deheves cemlekeâ hej OeejCe keâjleer ntB, Ssmee YeeJe JÙeòeâ efkeâÙee nw~ Fmekesâ he§eeled
Deeies kesâ heeBÛe Deveg°ghed ÚboeW ceW ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj YeieJeeve, Gvekeâer efoJÙeOJeefve keâes ùoÙe ceW DeJeleerCe& keâjves keâer
YeeJevee kesâ meeLe ner ieCeOejJeueÙe ceb$eeW kesâ jÛeefÙelee ßeer ieewleceieCeOej mJeeceer keâe mcejCe efkeâÙee nw Deewj
efmeæevle«ebLe kesâ Glke=â° %eelee ßeer OejmesveeÛeeÙe&, ßeer heg<heoble-Yetleyeueer metefjJeÙe& SJeb OeJeueešerkeâe kesâ ceneve
ÙeMemJeer jÛeefÙelee ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& SJeb Gvekeâer šerkeâe keâes hejce ßeæeYeeJe kesâ meeLe veceve efkeâÙee nw~ hegve:
<ešdKeC[eiece «ebLeeW keâes ØekeâeefMele keâjJeekeâj peerJevle mJe™he Øeoeve keâjves Jeeues hejceeshekeâejer, yeermeJeeR meoer kesâ
ØeLeceeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer Meebeflemeeiejpeer cenejepe, Gvekesâ ØeLece heóefMe<Ùe leLee Deheves DeeefÙe&keâeoer#eeieg®,
<ešdKeC[eiece kesâ ceneved mJeeOÙeeÙeer DeeÛeeÙe& ßeerJeerjmeeiejpeer cenejepe keâes vecemkeâej keâjkesâ ÛelegLe&KeC[ keâer
šerkeâe efueKeves keâer Øeefle%ee Øemlegle keâer nw~
«ebLe kesâ efJe<eÙe keâes ØeejbYe keâjves kesâ efueS šerkeâekeâ$eea keâe Skeâ Deueie ner {bie jnlee nw, efpemekeâe ØeÙeesie
GvneWves Deheves meYeer šerkeâe«ebLeeW ceW efkeâÙee nw~ DeLee&led Meg™ keâer Yetefcekeâe heÌ{keâj ner «ebLe kesâ ØeefleheeÅe efJe<eÙe keâe
( 21 )
mebef#ehle meej %eele nes peelee nw~ FmeceW Yeer ØeejbYe ceW ÚneW KeC[eW keâe efJeYeepeve keâjkesâ efyeukegâue mhe° keâj
efoÙee nw efkeâ ‘‘peerJemLeeve veece kesâ ØeLece KeC[ ceW Ún hegmlekeâeW-«ebLeeW ceW melØe™heCee mes ueskeâj DeuheyenglJeevegiece
lekeâ Dee" DevegÙeesieÉej keâns ieÙes nQ~ Fme ØeLece KeC[ keâer ÚneW hegmlekeâeW ceW kegâue met$e mebKÙee 2375 nw~
mehlece «ebLe ceW #egõkeâyebOe veecekeâe hetje efÉleerÙeKeC[ meceeefnle nw efpemeceW 12 ceneefOekeâej SJeb 150
DeefOekeâejeW ceW 1594 met$eeW kesâ Éeje efJe<eÙeJemleg JeefCe&le keâer ieF& nw~ Dee"JeW «ebLe ceW yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe veecekeâe
hetje le=leerÙeKeC[ nw, FmeceW 324 met$eeW ceW cegKÙe™he mes yebOe kesâ cetuekeâejCe, yebOe kesâ mJeeceer Deeefo keâe efJeJesÛeve
keâjkesâ 23 he=ÛÚeDeeW (ØeMveeW) kesâ ceeOÙece mes efJe<eÙe keâe mhe°erkeâjCe nw~ Deeies veJeceer-oMeJeeR-iÙeejnJeeR Deewj
yeejnJeeR Fve Ûeej hegmlekeâeW ceWs (›eâceMe: 76, 323, 593, 533 met$eeW ceW) ÛelegLe& JesoveeKeC[ kesâ efJe<eÙe keâes
efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee nw leLee hebÛece Jeie&CeeKeC[ ceW mheMe& Deeefo mes ueskeâj DeuheyenglJe lekeâ 22 DevegÙeesie-
ÉejeW ceW efveyeæ 13-14-15-16 Ùes Ûeej hegmlekeWâ nQ~ Dele: efJeMes<e yeele Ùen mecePevee nw efkeâ <ešdKeC[eiece kesâ
heeBÛe KeC[eW hej meesuen «ebLe-hegmlekeWâ nQ Deewj Ú"s ceneyebOe veecekesâ KeC[ ceW meele hegmlekeWâ nQ efpemekeâe ÙeneB hej
GuuesKe veneR efkeâÙee nw, keäÙeeWefkeâ ÙeneB šerkeâekeâ$eea ves Jeie&CeeKeC[ lekeâ meesuen «ebLeeW keâes ner Dehevee ØeefleheeÅe
efJe<eÙe yeveeÙee nw~ Jele&ceeve ceW Jener 16 hegmlekeWâ <ešdKeC[eiece veece mes Øeefmeæ nQ Deewj ceneyebOe veece mes 7
hegmlekeWâ Deueie DevÙe mebmLee mes ØekeâeefMele nes Ûegkeâer nQ~
Fme Øekeâej ÚneW KeC[eW keâe efJeYeepeve mecePekeâj mJeeOÙeeÙeer YeJÙeelceeDeeW keâes ÙeneB cegKÙe™he mes
ÛelegLe&KeC[ kesâ Ûeej «ebLe efpevekeâe ØekeâeMeve Skeâ meeLe (kesâJeue mebmke=âle šerkeâe ceW) keâjkesâ Deehekesâ keâjkeâceueeW ceW
GheueyOe keâjeÙee pee jne nw, Fmekesâ ner cetue-cetue efJe<eÙeeW keâes ÙeneB Deefle mebef#ehle™he mes Øemlegle efkeâÙee pee jne
nw leeefkeâ Deehe Fve «ebLeeW keâe mebmke=âle mes Yeer mJeeOÙeeÙe keâjkesâ efJe<eÙeJemleg mecePe mekeWâ~ Fvekeâe DeYeer efnvoer
DevegJeeo ve nes heeves kesâ keâejCe ner kesâJeue mebmke=âle ØekeâeMeve ngDee nw~ Deepe Fme ØemleeJevee kesâ efueKeves lekeâ cesjs
Éeje DeYeer kegâÚ efove hetJe& ner (25 peveJejer 2011 keâes) efÉleerÙe KeC[ (meeleJeeR hegmlekeâ) keâe efnvoer DevegJeeo hetCe&
ngDee nw Deewj ceQves ÛelegLe&KeC[ ceW mes veJeceer hegmlekeâ keâe DevegJeeo ØeejbYe efkeâÙee nw~ Fmekesâ ceOÙe Dee"JeeR hegmlekeâ
(le=leerÙeKeC[) keâe efnvoer DevegJeeo mJeÙeb hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves keâj efoÙee nw, Jen Yeer
ØekeâeefMele nes jne nw~ DeYeer lekeâ <ešdKeC[eiece efmeæevleeEÛeleeceefCešerkeâe keâer Ún hegmlekeWâ ØekeâeefMele nes Ûegkeâer
nQ Deewj meeleJeeR-Dee"JeeR ØekeâeMeveeOeerve nQ~ FveceW mes Ú"er Deewj Dee"JeeR Fve oes hegmlekeâeW keâe efnvoer DevegJeeo
hetpÙe ceeleepeer kesâ Éeje SJeb Ún hegmlekeâeW keâe DevegJeeo cesjs Éeje mecheVe nes Ûegkeâe nw Deeies keâe keâeÙe& efveyee&Oeieefle
mes Ûeue jne nw~ pewmes-pewmes «ebLeeW kesâ DevegJeeo nesles peeSbies lees Jes ØekeâeMeve keâer keâesefš ceW Deeles jnWies efkeâvleg
Jele&ceeve ceW ÛelegLe& Deewj hebÛeceKeC[ keâer mebmke=âle šerkeâe keâe ØekeâeMeve keâjves keâer Øeef›eâÙee (Øetheâ mebMeesOeve Deeefo)
Ûeue jner nw~
Deye ceQ Deheves cetue efJe<eÙe hej Deeleer ntB efkeâ veJeceeR hegmlekeâ ceW hetpÙe ceeleepeer ves ßeer Yetleyeueer DeeÛeeÙe&
Éeje FmeceW efveyeæ efkeâÙes ieÙes 44 ieCeOejJeueÙe ceb$eeW (ßeer ieewleceieCeOej jefÛele) keâer šerkeâe ceW OeJeuee šerkeâe,
efleueesÙeheCCeefòe, jepeJeeefle&keâ, Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer Deeefo «ebLeeW kesâ DeeOeej mes $e+efæÙeeW keâe mebgboj JeCe&ve keâjkesâ
he©ehegjeCe «ebLe mes $e+efæOeejer mehle$e+ef<eÙeeW keâe GoenjCe oskeâj ØeLeceevegÙeesie keâes Yeer FmeceW ØeefJe° keâj efoÙee
nw~ leeefkeâ hee"keâpeve $e+efæÙeeW keâe ceenelcÙe peevekeâj $e+efæOeejer cegefveÙeeW keâer Yeefòeâ mes ueeYe Øeehle keâj mekeWâ~
Fve 44 met$eeW kesâ he§eeled ieewlecemJeeceer ieCeOejosJe keâer leerLeËkeâj ßeer ceneJeerjmJeeceer kesâ Øeefle meceJemejCe
ceW keâer ieF& DeØeeflece Yeefòeâ keâes ØeoefMe&le keâjles ngS henues meceJemejCe keâe megboj JeCe&ve efkeâÙee nw hegve: YeieJeeve
ceneJeerj keâe ieYe&keâeue, kegâceejkeâeue, Ú©emLekeâeue, kesâJeueerkeâeue Deeefo keâe meØeceeCe JeCe&ve efoÙee nw pees efkeâ
( 22 )
hetje he"veerÙe nw Deewj Deheves Éeje ceeleepeer ves mJeÙeb Deveg°ghed Úbo kesâ 41 MueeskeâeW ceW ieCeOejJeueÙe mlegefle jÛeer
nw, Gmekesâ oes Mueeskeâ ÙeneB Øemebieesheeòe Øemlegle nQ-
ßeerYeieJevceneJeerjb, cenebleb veewcÙenb meoe~
JeOe&ceeveb megyegæef<e&, Jevos meJee&Le&efmeæÙes~~40~~
FlLeb ieCeOejsMeeveeb, ceb$eeved he"efle Ùees cegoe~
me ØeehveeslÙeefÛejb efmeefæcen&p%eeveceefleb OeÇgJeeb~~41~~
DeLee&led ieewlecemJeeceer kesâ DeefYeØeeÙe keâes Øeieš keâjves Jeeues ieCeOejJeueÙe ceb$eeW keâe meej yeleeles ngS
JeOe&ceeve YeieJeeve ceneJeerjmJeeceer keâes meJee&Le&efmeefæ-meJe&keâeÙeeX keâer efmeefæ nsleg vecemkeâej keâjkesâ Debeflece Mueeskeâ
ceW šerkeâekeâ$eea ves keâne nw efkeâ ‘‘Fme Øekeâej mes pees Fve ieCeOejeW kesâ $e+efæ ceb$eeW keâes ßeæehetJe&keâ heÌ{les nQ, Jes MeerIeÇ
ner OeÇgJe-DeefJeÛeue %eeve™heer ue#ceer keâes Øeehle keâjkesâ MeeÕele efmeefæ keâes Øeehle keâj uesles nQ~
ieCeOejJeueÙeceb$e meceefvJele ØeLece cebieueeÛejCe DeefOekeâej kesâ he§eeled Deeies FmeceW 32 met$eeW ceW efveyeæ
ke=âefleDevegÙeesieÉej veecekeâe efÉleerÙe DeefOekeâej nw, efpemeceW meele Øekeâej keâer ke=âefle mes meceefvJele keâce&Øeke=âefle-ØeeYe=le
kesâ meeLe-meeLe peÙeOeJeuee SJeb cetueeÛeej «ebLe kesâ DeeOeej mes efoiecyej cegefve-DeeefÙe&keâeDeeW kesâ Denesjeef$e mebyebOeer
28 ke=âeflekeâceeX keâe megboj efJeJesÛeve nw~ ÉeoMeebie ßegle%eeve kesâ Devleie&le Deueie-Deueie Debie Deewj hetJeeX keâe JeCe&ve
efJeMes<e he"veerÙe nw~ Fme veJeceeR hegmlekeâ kesâ 54JeW met$e keâer šerkeâe ceW Deeiece keâe mJe™he yeleueekeâj Gmekeâer JeeÛevee
kesâ efueS õJÙeMegefæ, #es$eMegefæ, keâeueMegefæ Deewj YeeJeMegefæ kesâ JeCe&ve ceW keâeueMegefæ keâe efJe<eÙe efmeæevle«ebLe kesâ
mJeeOÙeeÙeer peveeW kesâ efueS DeJeMÙecesJe Â°JÙe nw, Gmeer kesâ Devegmeej De<šceer, Ûelego&Meer, hetefCe&cee, DeceeJemÙee
efleefLe ceW Deewj De°eefvnkeâe heJe& Deeefo ceW efmeæeble «ebLeeW kesâ mJeeOÙeeÙe keâe efve<esOe efkeâÙee ieÙee nw~ Øeefleefove kesâ
mJeeOÙeeÙe ceW Yeer Ûeej keâeue kesâ mJeeOÙeeÙe ceW mes Jewjeef$ekeâ mJeeOÙeeÙe ceW efmeæeble«ebLe kesâ he"ve keâe efve<esOe nw
Deewj Gve leerve meceÙeeW ceW Yeer mJeeOÙeeÙe keâjves nsleg efokeâdMegefæ Deeefo keâjves keâer peevekeâejer Yeer DeeJeMÙekeâ nesleer
nw pees FmeceW hetpÙe ceeleepeer ves cetueeÛeej-DeeÛeejmeej Deeefo «ebLeeW kesâ DeeOeej mes ØeeceeefCekeâ ™he ceW oer nw~
pewmes-cetueeÛeej kesâ meceeÛeej DeefOekeâej mes GvneWves yeÌ[er cenlJehetCe& ieeLee keâe GuuesKe efkeâÙee nw-
oJJeeefoJeefokeäkeâceCeb, keâjeseof megòelLeefmekeäKeueesnCs e~
DemeceeefncemepPeeÙeb, keâuenb Jeeefnb efJeÙeesieb Ûe~~171~~
DeLee&led õJÙeeefo MegefæÙeeW keâe GuuebIeve keâjkesâ pees %eeve kesâ ueesYe mes met$e «ebLeeW keâe mJeeOÙeeÙe keâjles nQ, Jes
DemeceeefOe, DemJeeOÙeeÙe, heejmheefjkeâ keâuen Deewj efMe<ÙeeW kesâ efJeÙeesie Deeefo og:Ke keâes Øeehle keâjles nQ~
Fmekeâe leelheÙe& GvneWves Deheveer šerkeâe ceW cetueeÛeej keâer šerkeâe kesâ DeeOeej mes ner efoÙee nw efkeâ-
efkebâÛe keâeueMegæŸeeefoefYe: MeeŒeb heef"leb keâce&#eÙeeÙe YeJelÙevÙeLee keâce&yevOeeÙesefle~
‘‘keäÙeeWefkeâ keâeueMegefæ DeeefohetJe&keâ MeeŒe mJeeOÙeeÙe keâce&#eÙe kesâ efueS neslee nw DevÙeLee Jen keâce&yebOe keâe
keâejCe yeve peelee nw’’~ hegve: ØeMveesòej mes efJe<eÙe keâes mhe° keâj efoÙee nw-
keâeveerceeefve MeeŒeeefCe ÙeeefveõJÙeeefoMegefæefYeefJe&vee heef"leb ve MekeäÙevles ?
efmeæevle«evLeevÙesJe ve heef"lebg ÙegpÙevles Mes<eMeeŒeeCeebb he"ve-hee"veÙeesvee&efmle oes<e:~
DeLee&led keâewve mes MeeŒe Ssmes nQ, pees õJÙeeefo keâer Megefæ kesâ efyevee veneR heÌ{s pee mekeâles nQ ?
Gòej-kesâJeue efmeæeble«ebLe ner nQ pees õJÙeeefo keâer Megefæ kesâ efyevee veneR heÌ{vee ÛeeefnS, Mes<e MeeŒeeW kesâ
he"ve-hee"ve ceW keâesF& oes<e veneR nw~
Fme Øekeâej mes efJeefJeOe he"veerÙe efJe<eÙeeW kesâ meeLe Ùen veJeceeR hegmlekeâ mJeeOÙeeÙe kesâ efueS hejce GheÙeesieer
( 23 )
ke=âefle nw, Devle ceW Fmekeâer ØeMeefmle Yeer he"veerÙe nw efpemes heÌ{keâj Deehekeâes DevegYeJe nesiee efkeâ Deveskeâeveskeâ
Oece&ØeYeeJevee kesâ keâeÙeeX keâes mecheVe keâjeles ngS Yeer hetpÙe ieefCeveer ceeleepeer keâe kewâmee DeYeer#Ce%eeveesheÙeesie jne
nw efkeâ GvneWves <ešdKeC[eiece pewmes og™n «ebLe keâer šerkeâe Yeer menpe ceW efueKekeâj Fme Ùegie ceW Yeer DeeÛeeÙe& ßeer
JeerjmesvemJeeceer keâe mcejCe keâje efoÙee nw~
Fme veJeceeR hegmlekeâ keâer šerkeâe hetpÙe ceeleepeer ves meved 1999 ceW keâveešhuesme-efouueer kesâ Ûeelegcee&me kesâ ceOÙe
MejoheteCf e&cee kesâ efove 24 Dekeäšyt ej keâes cebieueeÛejCehetJe&keâ ØeejbYe efkeâÙee Lee Deewj meved 2000 keâer MejoheteCf e&cee keâes
ner keâceue cebeof j-ØeerleefJenej-efouueer ceW Ûeelegcee&me kesâ ceOÙe 13 Dekeäšyt ej keâes hetCe& efkeâÙee Dele: kegâue 354 efove ceW Fme
«ebLe keâe uesKeve (De°ceer-ÛelegoM& eer-heteCf e&cee-DeceeJeme-De°eefvnkeâe-oMeue#eCe kesâ efoJeme Úes[Ì keâj) hetCe& ngDee nw~
Deye Deble ceW veJeceeR hegmlekeâ kesâ met$eeW keâes, Gvekesâ jÛeefÙelee ßeer heg<heobleeÛeeÙe& keâes, OeJeueešerkeâe kesâ
jÛeveekeâej DeeÛeeÙe& ßeer JeerjmesvemJeeceer keâes SJeb Øemlegle efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe keâer jÛeefÙe$eer hetpÙe ieefCeveer
DeeefÙe&keâe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâes efmeæ-ßegle-DeeÛeeÙe&YeefòeâhetJe&keâ veceesÓmleg keâjkesâ Deieues oMece «ebLe keâer
efJe<eÙeJemleg keâer Deesj hee"keâeW keâes ues Ûeueleer ntB~
hegmlekeâ 10 ceW keäÙee nw ?
Fme «ebLe ceW ‘Jesovee’ veece keâe efÉleerÙe DevegÙeesieÉej nw~ Fme JesoveevegÙeesieÉej kesâ 16 Yeso nQ, efpemeceW mes
Fme «ebLe ceW ØeejbYe kesâ 5 DevegÙeesieÉejeW keâe 323 met$eeW ceW leerve ceneefOekeâejeW kesâ Devleie&le JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~
peyeefkeâ OeJeuee šerkeâe ceW ØeejbYe kesâ 4 DevegÙeesieÉejeW keâe JeCe&ve efkeâÙee nw, GvneWves hebÛece DevegÙeesieÉej keâes 11JeeR
hegmlekeâ ceW efueÙee nw~ Fme «ebLe keâe MegYeejbYe hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves meJe&ØeLece 9 MueeskeâeW ceW
8 ÚboeW ceW efveyeæ efÉleerÙe leerLeËkeâj ßeer DeefpeleveeLe keâer mlegefle mes keâjkesâ hegve: ueeskeâe«e hej efJejepeceeve efmeæeW
keâer Jebovee mes efkeâÙee nw~ hegve: <ešdKeC[eiece keâer hetjer efJe<eÙeJemleg meb#eshe ceW oskeâj oMeJeW «ebLe kesâ mecemle met$eeW keâer
mecegoeÙeheeleefvekeâe Øemlegle keâer nw leeefkeâ nj mJeeOÙeeÙeer MeerIeÇlee mes «ebLe keâe mJe™he ØeejbYe ceW ner mecePe mekesâ~
Fme iebÇLe ceW ‘Jesovee’ veece keâe efÉleerÙe DevegÙeesieÉej nw~ Fme JesoveevegÙeesie Éej kesâ 16 Yeso nQ-
1. Jesoveeefve#eshe 2. JesoveeveÙeefJeYee<eCelee 3. JesoveeveeceefJeOeeve 4. JesoveeõJÙeefJeOeeve 5. Jesovee#es$eefJeOeeve
6. Jes o veekeâeueef J eOeeve 7. Jes o veeYeeJeef J eOeeve 8. Jes o veeØelÙeÙeef J eOeeve 9. Jes o veemJeeef c elJeef J eOeeve
10. JesoveeJesoveeefJeOeeve 11. JesoveeieefleefJeOeeve 12. JesoveeDeveblejefJeOeeve 13. JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeve
14. JesoveeheefjceeCeefJeOeeve 15. JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj 16. JesoveeDeuheyenglJeefJeOeeve~
Fme oMeJeeR hegmlekeâ ceW ØeejbYe kesâ 5 DevegÙeesieÉejeW keâe JeCe&ve nw~ met$e mebKÙee 323 nw~ Deeies 11JeeR Deewj
12JeeR hegmlekeâ ceW meYeer JesoveeDeeW keâe JeCe&ve nesves mes Fme le=leerÙe KeC[ keâes JesoveeKeC[ keâne nw~
ÙeneB ØeLece ‘Jesovee efve#eshe’ kesâ Yeer veeceJesovee, mLeeheveeJesovee, õJÙeJesovee Deewj YeeJeJesovee Ssmes efve#eshe
keâer Dehes#ee Ûeej Yeso nQ~
otmejs ‘JesoveeveÙeefJeYee<eCee’ ceW veÙeeW keâer Dehes#ee Jesovee keâes Ieefšle efkeâÙee nw~ leermejs ‘JesoveeveeceefJeOeeve’
kesâ %eeveeJejCe Deeefo Dee" keâceeX keâer Dehes#ee Dee" Yeso keâj efoÙes nQ1~
Jesovee õJÙeefJeOeeve kesâ leerve DeefOekeâej efkeâÙes nQ-heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe~ Fme «ebLe ceW
Fvekeâe efJemleej mes JeCe&ve nw~
Fme «ebLe ceW Jesovee#es$eefJeOeeve kesâ Yeer heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe Ssmes leerve Yeso efkeâÙes nQ~
FmeceW ‘‘JesoveeõJÙeefJeOeeve’’ veecekeâe efÉleerÙe ceneefOekeâej nw~ Fmekesâ heoceerceebmee ØekeâjCe ceW henues
he=ÛÚemet$e oskeâj Gòej ceW 14 met$e nQ, Gmeer keâer šerkeâe ceW efveieesefoÙee peerJeeW keâe JeCe&ve nw Deewj keâceeX keâe Glke=â°-
( 24 )
Deveglke=â° Deeefo ™he mes mhe°erkeâjCe keâjkesâ mJeeefcelJe keâer Dehes#ee Jesovee keâes yeleueeÙee nw~ efmeæevle kesâ keâef"ve
efJe<eÙe keâes Yeer hetpÙe ceeleepeer ves DevÙe «ebLeeW kesâ DeeOeej mes mejue yeveeves keâe pees Ghe›eâce efkeâÙee nw, Jen
efveef§ele ner mejenveerÙe nw~ pewmes 143 met$eeW lekeâ šerkeâe efueKeves kesâ yeeo ‘‘iegCekeâejevegÙeesieÉej ieefYe&le DeuheyenglJeÉej’’
ØekeâjCe keâe meceeheve keâjles ngS GvneWves Deheves leelheÙe& DeLe& ceW efueKee nw-
‘‘Fcee: meJee&: Jesovee: meJe&%ewjsJe iecÙeles ve Ûe DemceeefYe:~ JeÙeb leg Meejerefjkeâ-ceeveefmekeâ-Deeieblegkeâeefo
veeveeefJeOee: Jesovee: DevegYeJeece:~ leeYÙe: keâLeb cegòeâe YeefJe<Ùeece FlÙesJe efÛevleefÙeleJÙeced~ leLee leemeeb Jesoveeveeb
DevegYeJevesve efJecegòeâes YetlJee efveefJe&keâuhes OÙeeves mLeeveb Øeehlegb ÙeeJeled ve Mekeävegce: leeJeled MekeälÙevegmeejsCe osMe›eleeefve
cene›eleeefve Jee ie=nerleJÙeeefve YeJeefvle~ SleefVe§eÙees efJeOeeleJÙe:~’’
DeLee&led Ùes meYeer Øekeâej keâer JesoveeSB meJe&%e YeieJeeve kesâ Éeje ner iecÙe nQ, nce ueesieeW kesâ Éeje FvnW
met#celee mes veneR peevee pee mekeâlee nw~ nce meye lees Meejerefjkeâ-ceeveefmekeâ Deewj Deeievlegkeâ Deeefo veevee Øekeâej
keâer JesoveeDeeW keâe DevegYeJe keâjles nQ~ Gve JesoveeDeeW mes kewâmes cegefòeâ efceuesieer, Ùener nceW efÛebleve keâjvee ÛeeefnS,
leLee Gve JesoveeDeeW-keâ°eW mes Útškeâj Deelcee kesâ efveefJe&keâuhe OÙeeve ceW efmLej nesves ceW peye lekeâ meceLe& ve nes
mekeWâ, leye lekeâ Meefòeâ kesâ Devegmeej osMe›ele DeLeJee cene›eleeW keâes «enCe keâjW, Ssmee efve§eÙe keâjvee ÛeeefnS~
hetpÙe ceeleepeer keâer mebmke=âle šerkeâe ceW MeyoeW keâe mebÙeespeve ØeeÙe: DelÙevle mejue nw~ yeÌ[s-yeÌ[s meceemeheoeW
keâe ØeÙeesie GvneWves veneR efkeâÙee nw Deewj DeefOekeâlece mebefOe efJeÛÚso ™he ner JeekeäÙeeW keâer mebjÛevee nw leeefkeâ Deuhe
mebmke=âle %eelee keâes Yeer efJe<eÙeJemleg mecePeves ceW meceÙe ve ueies~
Deeies 213 met$eesb ceW efÉleerÙe ceneefOekeâej kesâ meceeheve ceW %eeveeJejCe keâce& keâer Glke=â°-Deveglke=â° Jesovee kesâ
mJeeceer keâer Øe™heCee keâjles ngS DebeflecekesâJeueer ßeer pecyetmJeeceer keâer mlegefle oer nQ~ ÛetBefkeâ GvneWves Gvekeâer efveJee&CeYetefce
ceLegje leerLe& hej Fme ØekeâjCe keâes efueKekeâj hetCe& efkeâÙee Lee FmeefueS pecyetmJeeceer kesâ Øeefle Yeefòeâ-efJeMes<e ØeoefMe&le
keâer nw~
Fme oMeJeeR hegmlekeâ kesâ le=leerÙe ceneefOekeâej keâe veece nw-Jesovee#es$eefJeOeeve~ Ùen Fme «ebLe kessâ ØeefleheeÅe
efJe<eÙe keâe Debeflece-hebÛece DevegÙeesieÉej nw~ Fme ceneefOekeâej ceW 99 met$e nQ~ oMemLeueeW cesW efJeYeòeâ Fme
ceneefOekeâej kesâ Deboj Jesovee kesâ Yeso, he=ÛÚe keâer cegKÙelee mes heoceerceebmee, mJeeefcelJe Yeso, mJeeefcelJe mes Glke=â°
heo keâer Dehes#ee %eeveeJejCeerÙe Jesovee #es$e, JesoveerÙe Jesovee keâe #es$e keâer Dehes#ee Glke=â° keâLeve, peIevÙe heo ceW
%eeveeJejCeerÙe Jesovee keâe keâLeve, DeuheyenglJeeefo keâe keâLeve, met#ce SkesâefvõÙe peerJeeW keâer peIevÙe DeJeieenvee,
DeJeieenvee iegCekeâej keâe ØeceeCe Deeefo keâe JeCe&ve hetpÙe ceeleepeer ves OeJeuee šerkeâe mes ØecegKe DebMeeW keâes ueskeâj
leLee DevÙe «ebLeeW kesâ DeeOeej mes efkeâÙee nw~
pewmes-Fme DeefOekeâej kesâ le=leerÙe met$e keâer šerkeâe ceW %eeveeJejCeerÙe Jesovee #es$e keâes Glke=â°-Deveglke=â° Deeefo
veew Øekeâej kesâ ØeMve oskeâj mhe° efkeâÙee nw efkeâ-Deefmceved met$es ‘‘%eeveeJejCe’’ «enCesve Mes<e keâce&Ceeb Øeefle<esOe:
ke=âle:~ õJÙe-keâeue-YeeJeeefoØeefle<esOeeLeË #es$eefveox<e: ke=âle:’’ DeLee&led Fme met$e ceW ‘%eeveeJejCe’ Meyo kesâ «enCe keâjves
mes Mes<e keâceeX keâe Øeefle<esOe nes peelee nw Deewj õJÙe, keâeue, YeeJe Deeefo keâe Øeefle<esOe keâjves nsleg ‘#es$e’ Meyo keâe
efveoxMe efkeâÙee nw~ Fmekeâe celeueye %eeveeJejCeerÙe keâce& keâe #es$e keâer Dehes#ee veew SJeb lesjn Øekeâej mes keâLeve keâjWies~
Fmeer ceW Deeies ÛelegLe& met$e keâer šerkeâe ceW Glke=â°-Deveglke=â° Deewj peIevÙe-DepeIevÙe keâe Skeâ cee$e vecetvee ÙeneB
Øemlegle nw, Mes<e Deeies keâe efJe<eÙe mJeeOÙeeÙe mes mhe° keâerefpeS-
‘‘%eeveeJejCeerÙeJesovee #es$ele: mÙeeoglke=â°e, De°jppetveeb ceejCeeefvlekeâ mecegodIeeleb kegâJe&ved cenecelmÙes
Glke=â°#es$eesheuecYeeled~ mÙeeoveglke=â°e, cenecelmÙeb cegkeälJeevÙe$eeveglke=â°#es$eoMe&veeled~ mÙeeodpeIevÙee,
( 25 )
ef$emeceÙeJelÙee&nejkeâ-ef$emeceÙeJeefle&leodYeJemLe met#ceefveieesopeerJes peIevÙe#es$eesheuebYeeled~ mÙeeopeIevÙee, hetJeexòeâ

met#ceefveieesob cegkeälJee DevÙe$eepeIevÙe#es$eoMe&veeled~.....De$e heÙe&vleb $eÙeesoMehe=ÛÚeCeecegòejeefCe ØeoefMe&leeefve mebefle~’’
DeLee&led %eeveeJejCeerÙe keâer Jesovee #es$e keâer Dehes#ee keâLebefÛeled Glke=â° nw, keäÙeeWefkeâ Dee" jepegDeeW ceW
ceejCeebeflekeâ mecegodIeele keâes keâjves Jeeues cenecelmÙe kesâ Glke=â° #es$e heeÙee peelee nw~ keâLebefÛeled Jen Deveglke=â°
nw, keäÙeeWefkeâ cenecelmÙe keâes ÚesÌ[keâj DevÙe$e Deveglke=â° #es$e osKee peelee nw~ keâLebefÛeled Jen peIevÙe nw, keäÙeeWefkeâ
leerve meceÙeJeleea Deenejkeâ Je leerve meceÙeJeleea leodYeJemLe met#ce efveieeso peerJe kesâ peIevÙe #es$e heeÙee peelee nw~
keâLebefÛeled Jen DepeIevÙe nw, keäÙeeWefkeâ met#ce efveieeso peerJe keâes ÚesÌ[keâj DevÙe$e DepeIevÙe #es$e osKee peelee
nw~......Fme Øekeâej lesjn he=ÛÚemet$eeW keâe Gòej FmeceW efoÙee ieÙee nw~
kegâue efceueekeâj Fme «ebLe keâes meceeheve keâjles ngS šerkeâekeâ$eea ves leelheÙe& Ùen yeleeÙee nw efkeâ Jesovee#es$e-
efJeOeeve veece kesâ DevegÙeesieÉej keâes heÌ{keâj ceveg<ÙeheÙee&Ùe keâes Øeehle keâjkesâ Deheves MejerjØeceeCe DeelceØeosMe jnles nQ~
ÙeÅeefhe Ùes ØeosMe mebkeâesÛe Deewj efJemehe&Ce keâer Dehes#ee Deheves MejerjØeceeCe ner jnles nQ efheâj Yeer õJÙeeefLe&keâ veÙe keâer
Dehes#ee ueeskeâekeâeMeØeceeCe DemebKÙeele nQ~ kesâJeue kesâJeueermecegodIeele kesâ keâeue ceW ner Jes ØeosMe mechetCe&ueeskeâ keâes
Deehetejf le keâjles nQ, efkeâmeer DevÙe keâeue ceW Ssmee veneR keâj mekeâles nQ, Fme Øekeâej efveef§ele keâjkesâ mJeõJÙe-#es$e-keâeue-
YeeJe keâer Dehes#ee MegæefÛevceÙeefÛebleeceefCemJe™he mJeelceleòJe keâe OÙeeve keâjvee ÛeeefnS~
Fme oMece «ebLe keâer šerkeâe keâer hetCe&lee hetpÙe ceeleepeer ves YeieJeeved vesefceveeLe keâer pevceYetefce Meewjerhegj leerLe&
hej efkeâÙee Lee FmeefueS leerLeËkeâj vesefceveeLe YeieJeeve SJeb Meewjerhegjer leerLe& keâe FmeceW GuuesKe keâjles ngS Gvekeâer
efveJee&CeYetefce efiejveej leerLe& keâes Yeer yeejcyeej veceve efkeâÙee nw~ Øemebieesheeble FmeceW ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj YeieJevleeW
keâer 16 pevceYetefceÙeeW kesâ SJeb 5 efveJee&CeYetefceÙeeW kesâ veece Yeer meceeefJe° efkeâÙes ieÙes nQ~ «ebLe keâe Ghemebnej
he"veerÙe nw~ Fme Øekeâej JesoveeKeC[ kesâ Devleie&le heeBÛe DevegÙeesieÉejeW mes meceefvJele Fme oMeJeeR hegmlekeâ keâer šerkeâe
keâes veceve keâjles ngS ßegle%eeve keâer Øeeefhle nsleg mejmJeleer ceelee mes ØeeLe&vee nw~
iÙeejnJeeR hegmlekeâ kesâ efJe<eÙe ceW-
Fme «ebLe ceW 593 met$eeW kesâ Éeje cegKÙe™he mes JesoveekeâeueefJeOeeve Deewj JesoveeYeeJeefJeOeeve keâe JeCe&ve nw~
hetpÙe ceeleepeer ves Meewjerhegj-yešsÕej leerLe& hej efoveeBkeâ 3-5-2002, JewMeeKe ke=â. mehleceer keâes oMeJeeR hegmlekeâ keâer
šerkeâe keâe meceeheve keâjkesâ Gmeer efove Fme iÙeejnJeeR hegmlekeâ keâe MegYeejbYe efkeâÙee Deewj cebieueeÛejCe ceW GvneWves 7
MueeskeâeW ceW ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj, 170 leerLeËkeâj, leerme Ûeewyeermeer kesâ 720 leerLeËkeâj, efJeÅeceeve yeerme leerLeËkeâj keâer
mlegefle keâjkesâeâ hebÛekeâuÙeeCekeâ keâer mlegefle keâer nw hegve: mejmJeleer osJeer keâes vecemkeâej keâjkesâ ieCeOej osJeeefo meYeer
cegefveÙeeW keâes vecemkeâej keâjkesâ meeleJeW Mueeskeâ ceW keâne nw efkeâ-
mejmJelÙee: Øemeeosve, uesKeveer ceW Ûeefue<Ùeefle~
efmeæevleefÛebleeceefCe-šerkeâe cesÓJeleefj<Ùeefle~~
DeLee&led mejmJeleer ceelee kesâ Øeemeeo mes cesjer uesKeveer Ûeuesieer, leye cesjs Éeje efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe
DeJeleefjle nesieer~ Gmekesâ he§eeled heeref"keâeyebOe veece mes «ebLe keâer ØeejbefYekeâ Yetefcekeâe nw~ FmeceW kegâue 4 ceneefOekeâej
nQ, DeLee&led JesoveekeâeueefJeOeeve kesâ oes ceneefOekeâej Deewj JesoveeYeeJeefJeOeeve ceW oes ceneefOekeâej yeveeÙes nQ~
ØeLece JesoveekeâeueefJeOeeve veece kesâ DevegÙeesieÉej ceW henues veecekeâeue, mLeeheveekeâeue, õJÙekeâeue, meceeÛeejkeâeue,
Deæekeâeue, ØeceeCekeâeue Deewj YeeJekeâeue Fme Øekeâej kesâ 7 YesoeW keâe efveoxMe keâjkesâ Fvekesâ Deewj Gòej YesoeWs keâes
yeleueeÙee ieÙee nw~ FmeceW leodJÙeefleefjòeâveesDeeiece õJÙekeâeue kesâ ØeOeeve Deewj DeØeOeeve™he mes oes Yeso yeleeS nQ~
FveceW pees keâeue Mes<e heeBÛeeWs õJÙeeW kesâ heefjCeceve ceW nsleg nw Jen ØeOeevekeâeue ceevee ieÙee nw~ Ùen ØeOeevekeâeue
( 26 )
keâeueeCegmJe™he neskeâj mebKÙee ceW ueeskeâekeâeMeØeosMeeW kesâ yejeyej, jlvejeefMe kesâ meceeve ØeosMeØeÛeÙe mes jefnle,
Decetle& SJeb DeveeefoefveOeve nw~ DeØeOeevekeâeue meefÛeòe, DeefÛeòe Deewj efceße kesâ Yeso mes leerve Øekeâej keâe yeleeÙee nw~
FveceW obMekeâeue ([eBme ceÛÚjeW keâe meceÙe) leLee ceMekeâkeâeue (ceÛÚjeW keâe meceÙe) Deeefo keâes meefÛeòekeâeue keânles
nQ SJeb Oetefuekeâeue, keâo&cekeâeue, Je<ee&keâeue, Meerlekeâeue Je G<Cekeâeue Deeefo DeefÛeòekeâeue leLee meobMe Meerlekeâeue
Deeefo keâes efceßekeâeue mes veeceebefkeâle efkeâÙee ieÙee nw~
Fmeer Øekeâej meceeÛeej keâeue keâes Yeer ueewekf eâkeâ Deewj ueeskeâesòej kesâ Yeso mes oes YeeieeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee nw~ Ùes
meejs efJe<eÙe Fme «ebLe ceW he"veerÙe nw~ Fme JesoveekeâeueefJeOeeve kesâ Devleie&le oes Ûeteuf ekeâeDeeW keâe JeCe&ve efkeâÙee nw~
Deeies JesoveeYeeJeefJeOeeve veecekeâ ØekeâjCe ceW YeeJe kesâ Ûeej Yeso efkeâÙes nQ- veeceYeeJe, mLeeheveeYeeJe,
õJÙeYeeJe Deewj YeeJeYeeJe~ Fve meye YeeJeeW ceW mes JesoveeYeeJe efJeOeeve ceW keâce&leodJÙeefleefjòeâ veesDeeiece õJÙe keâer
heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe Fve leerve DeefOekeâejeW Éeje Øe™heCee keâer ieF& nw~
Fmekesâ Deeies Fmeer JesoveeYeeJeefJeOeeve ceW ›eâce mes ØeLece, efÉleerÙe Deewj le=leerÙe Ùes leerve ÛetefuekeâeSB nQ~ efpeme
ØekeâjCe ceWs efJeJeef#ele DevegÙeesieÉej ceW keâns ieÙes efJe<eÙe keâe DeJeuebyeve ueskeâj pees efJeMes<e JÙeeKÙeeve efkeâÙee peelee
nw Gmes Ûetefuekeâe keânles nQ~ FmeefueS Ûetefuekeâe meJe&Lee mJeleb$e ØekeâjCe ve neskeâj efJeJeef#ele DevegÙeesieÉej keâe ner
Skeâ Debie ceeveer peeleer nw~ ÙeneB Fve leerve ÛetefuekeâeDeeW ceW ›eâceMe: ØeLece ceW iegCeßesCeerefvepe&je kesâ iÙeejn mLeeve
(mecÙekeälJe keâer Glheefòe, ßeeJekeâ, efJejle....Deeefo) ceW efkeâme Øekeâej Gòejesòej iegCeßesCeer™he mes keâce&efvepe&je nesleer
nw, Ùen JeCe&ve nw~ FmeceW efJeMes<e™he mes yeleeÙee nw efkeâ Fve iÙeejn mLeeveeW ceW iegCeßesCeerefvepe&je lees Gòejesòej
DemebKÙeele iegefCele nesleer nw, efkeâvleg Fvekeâe keâeue GòejesòejmebKÙeeleiegCeenerve peevevee ÛeeefnS~ leòJeeLe&met$e «ebLe
ceW Ùes mLeeve 10 keâer mebKÙee ceW ceeves nQ, keäÙeeWefkeâ JeneB efpeve kesâ oes Yeso veneR efkeâÙes nQ~ hegve: efÉleerÙe Ûetefuekeâe ceW
DevegYeeieyebOe DeOÙeJemeeve mLeeve keâe keâLeve 12 DevegÙeesieÉejeW (DeefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCee, mLeeveØe™heCee,
DevlejØe™heCee...Deeefo) ceW efkeâÙee ieÙee nw SJeb Debeflece le=leerÙe Ûetefuekeâe ceW peerJemecegoenjCe keâer efJeÛeejCee kesâ
efueS Dee" DevegÙeesieÉej (Skeâ mLeevepeerJeØeceeCeevegiece, efvejblejmLeevepeerJeØeceeCeevegiece.....Deeefo) nQ~
Fme «ebLe keâer šerkeâekeâ$eea ves JesoveeYeeJeefJeOeeve keâer leerve ÛetefuekeâeDeeW keâes Deueie-Deueie DeefOekeâejeW ceW
efJeYeòeâ efkeâÙee nw leLee ÙeLeemLeeve keâneR-keâneR Deheves uesKevemLeueeW keâe Yeer GveceW GuuesKe keâjkesâ «ebLe keâes
Ssefleneefmekeâ omleeJespe mes heefjhetCe& yevee efoÙee nw~ ÙeLee-ØeLece Ûetefuekeâe kesâ ØeejbYe ceW meccesoefMeKej efmeæ#es$e
keâer Jebovee nw-
efmeæeved meJee&Vecemke=âlÙe, efmeæmLeeveb efpeveseMf eveeced~
hetpÙeb meccesoMewuesvõb, YekeälÙee mebmleewefce efmeæÙes~~1~~
Fme Øekeâej mes 20 ÚboeW ceW efveyeæ Fme Jebovee kesâ he§eeled GvneWves mebmke=âle ieÅe keâer hebeòf eâÙeeW ceW efueKee nw efkeâ-
Deepe ceQ meccesoefMeKej efmeæ#es$e hej heJe&lejepe keâer Jebovee kesâ efveefceòe Deekeâj ÛeesheÌ[ekegâC[ efoiecyej pewve
cebefoj keâer Oece&Meeuee ceW jnkeâj meYeer ketâšeW keâer Jebovee mebIe meefnle keâjkesâ Fme efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâe keâe
uesKeve (Ûew$e ke=â<Cee hebÛeceer, meved 2003 ceW) efkeâÙee nw.... Deeefo~
leerveeW ÛetefuekeâeDeeW keâer meceeefhle kesâ meeLe Fme iÙeejnJeeR hegmlekeâ keâe meceeheve keâjles ngS hetpÙe ceeleepeer ves
leelheÙe& ceW efueKee nw efkeâ-
Fme cene«ebLe keâes heÌ{keâj keâce&yebOe kesâ keâejCeeW mes efJejòeâ neskeâj Deheves DeelceleòJe keâe efÛebleve keâjvee
ÛeeefnS~ cesje Deelcee YeieJeeved Deelcee nw, ceQ jeie-És<e Deewj ›eâesOeeefo keâ<eeÙe SJeb hebÛesefvõÙe efJe<eÙe JÙeeheej mes
Deelcee keâes he=Lekeâd keâjkesâ keâye Deheves hejceelceleòJe keâes Øeehle keâ™Biee, Ssmeer YeeJevee kesâ Éeje YeJÙepeerJe jlve$eÙe
( 27 )
keâer Megefæ Deewj efmeefæ keâes Øeehle keâj uesles nQ~

hetpÙe ceeleepeer ves Fme iÙeejnJeeR hegmlekeâ keâe meceeheve YeieJeeve ceneJeerj keâer efveJee&CeYetefce heeJeehegjer
efmeæ#es$e hej efkeâÙee nw Dele: Fme «ebLe keâer ØeMeefmle ceW GvneWves efueKee nw efkeâ-
ceneJeerjmÙe efveJee&CeYetefce: heeJeehegjer YegefJe~
Øeefmeæemlecenb Jevos, efveJee&CemeewKÙeueyOeÙes~~1~~
DeLee&led YeieJeeve ceneJeerj keâer efveJee&CeYetefce heeJeehegjer mebmeej ceW Øeefmeæ nw, ceQ efveJee&Ce megKe keâer Øeeefhle
nsleg Gme efveJee&CeYetefce keâer Jebovee keâjleer ntB~
iÙeejnJeeR hegmlekeâ kesâ efJe<eÙe keâer Deefle mebef#ehle peevekeâejer kesâ meeLe Deye ceQ hee"keâeW keâes yeejnJeeR hegmlekeâ
keâer Deesj ues Ûeueleer ntB pees ÛelegLe&KeC[ keâer Debeflece hegmlekeâ nw~
yeejnJeeR hegmlekeâ keâe mebef#ehle meej-
JesoveeDevegÙeesieÉej ceW cegKÙe meesuen DeefOekeâej ceeves nQ~ GveceW mes Debeflece veew DeefOekeâej (Dee"JeW mes
meesuenJeW lekeâ) Fme efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe Jeeues <ešdKeC[eiece kesâ 12JeW «ebLe ceW nQ DeLee&led FmeceW Jesovee-
ØelÙeÙeefJeOeeve, JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve, JesoveeJesoveeefJeOeeve, JesoveeieefleefJeOeeve, JesoveeDevevlejefJeOeeve,
JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeve, JesoveeheefjceeCeefJeOeeve, JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj JesoveeDeuheyenglJe efJeOeeve~
hetpÙe ceeleepeer ves cebieueeÛejCe kesâ he§eeled «ebLe keâer Yetefcekeâe ceW yeleeÙee nw efkeâ Fme yeejnJeeR hegmlekeâ
ceW veew DevegÙeesieÉejeW keâe efve™heCe keâjves nsleg heeBÛe meeQ leWleerme (533) met$eeW ceW oes ceneefOekeâejeW keâes
efJeYeeefpele efkeâÙee nw~
FveceW mes heeBÛe DeefOekeâejeW ceW efJeYeòeâ ØeLece ceneefOekeâej ceW heeBÛe JesoveeDeeW keâe JeCe&ve nw SJeb efÉleerÙe
ceneefOekeâej kesâ Devleie&le Ûeej DeefOekeâejeW ceW Mes<e Ûeej JesoveeDeeW keâe keâLeve efkeâÙee nw~ meJe&ØeLece JesoveeØelÙeÙe-
efJeOeeve ceW vewiece Deeefo veÙeeW keâer Dehes#ee %eeveeJejCeeefo Dee"eW keâceeX keâer Jesovee kesâ yebOekeâejCeeW keâe JeCe&ve nw~
FmeceW vewiece, meb«en Deewj JÙeJenejveÙe keâer Dehes#ee meye keâceeX keâer Jesovee kesâ yebOe ceW 28 keâejCe (ØeeCeeefleheele,
ce=<eeJeeo, efceLÙee%eeve, efceLÙeeoMe&ve Deewj ØeÙeesie Deeefo) $e+pegmet$eveÙe keâer Dehes#ee Øeke=âefleyebOe Deewj ØeosMeyebOe
Ùeesie mes leLee efmLeefle Deewj DevegYeeieyebOe keâ<eeÙe mes neslee nw~ MeyoveÙe keâer Dehes#ee efkeâmemes efkeâmekeâe yebOe neslee
nw Ùen keânvee mebYeJe veneR nw, keäÙeeWefkeâ veÙe ceW meceeme keâe DeYeeJe heeÙee peelee nw (15JeW met$e kesâ Devegmeej)~
Deeies JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve veecekeâ ØekeâjCe ceW %eeveeJejCeeefo Dee"eW keâceeX kesâ mJeeceer keâe JeCe&ve nw~
Fmekesâ Deboj veÙeYesoeW mes mJeeceer kesâ YebieeW keâe efJe<eÙe he"veerÙe nw~
hegve: JesoveeJesoveeefJeOeeve veecekesâ DeefOekeâej ceW meJe&ØeLece vewieceveÙe keâer Dehes#ee peerJe, Øeke=âefle Deewj meceÙe
Fvekesâ SkeâlJe Deewj DeveskeâlJe keâe DeJeuecyeve ueskeâj %eeveeJejCe Jesovee kesâ Skeâ mebÙeesieer, efÉmebÙeesieer Deewj
ef$emebÙeesieer YebieeW keâe Øe™heCe efkeâÙee ieÙee nw.......Deeefo~
Deeies JesoveeieefleefJeOeeve ceW %eeveeJejCeeefo keâceeX keâer Dehes#ee Yeso mes keäÙee efmLele nw, keäÙee DeefmLele nw, Ùee
keäÙee efmLeleeefmLele nw, Fme yeele keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~ vewieceeefo veÙeeW keâer Dehes#ee Ieeefle Deewj DeIeeefle keâceeX
keâer Jesovee efmLele, DeefmLele, efmLeleeefmLele keâe efJeÛeej FmeceW efkeâÙee ieÙee nw~
JesoveeDevevlejefJeOeeve veece kesâ DevegÙeesieÉej ceW %eeveeJejCeeefo keâceeX keâe yebOe nesves hej Jes Gmeer meceÙe
heâue osles nQ Ùee keâeueeblej ceW heâue osles nQ Fme efJe<eÙe keâe efJeJesÛeve nw~
JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeve ØekeâjCe ceW Dee"eW keâceeX keâer Jesovee õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJe keâer Dehes#ee Glke=â° Deewj
peIevÙe oesveeW ™he yeleeF& ieF& nw~
( 28 )
JesoveeheefjceeCeefJeOeeve ceW Dee"eW keâceeX kesâ YesoeW keâe efJeJesÛeve keâjles ngS %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe keâer
DemebKÙeeleueeskeâØeceeCe Øeke=âefleÙeeB keäÙeeW nQ Fmekeâe JeCe&ve keâjkesâ DevÙe meYeer keâceeX keâer Øeke=âefleÙeeW keâe heefjceeCe
yeleeÙee ieÙee nw~
JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve ceW Øeke=âlÙeLe&lee, meceÙeØeyeæeLe&lee Deewj #es$eØelÙeeme keâer Dehes#ee Deueie-Deueie
%eeveeJejCeeefo keâceeX keâer Øeke=âefleÙeeW kesâ YeeieeYeeie keâe JeCe&ve nw~
JesoveeDeuheyenglJeefJeOeeve veecekesâ DeefOekeâej ceWs GheÙeg&òeâ leerveeW keâer Dehes#ee %eeveeJejCeeefo keâceeX kesâ
DeuheyenglJe keâe keâLeve efkeâÙee ieÙee nw~
Fme Øekeâej meesueneW DevegÙeesieÉejeW kesâ keâLevehetJe&keâ JesoveeKeC[ veecekeâe ÛelegLe&KeC[ meceehle neslee nw~
Fme yeejnJeW «ebLe keâer šerkeâe efomecyej meved 2003 ceW ceieefmej Meg. $eÙeesoMeer keâes YeieJeeve ceneJeerj keâer
ØeLece osMeveeYetefce jepeie=ner-veeueboe, efyenej ceW efueKekeâj hetCe& efkeâÙee nw~
hetpÙe ceeleepeer ves JeneB jepeie=ner ceW YeieJeeve heeÕe&veeLe le=leerÙe menœeeefyo ceveeves keâer Iees<eCee keâer~
GvneWves yeleeÙee efkeâ efleueesÙeheCCeefòe «ebLe ceW keâne nw-
DeªòeefjDeefOeÙeeS JesmeoheefjceeCeJeemeDeefoefjòes~
heemeefpeCeghheòeeroes Ghheòeer yeºceeCemme~~577~~
DeLee&led YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer Glheefòe kesâ 278 Je<e& yeeo JeOe&ceeve YeieJeeve keâer Glheefòe ngF& nw leLee
YeieJeeve ceneJeerj keâes pevce efueS ngS Úefyyeme meew oes (2602) Je<e& ngS Dele: 278 ceW 2602 keâer mebKÙee peesÌ[ osves
mes 278±2602·2880 Je<e& nes ieÙes~ ceieefmej Megkeäuee ÉeoMeer keâes jepeie=ner leerLe& hej hetpÙe ceeleepeer ves
YeieJeeve cegefvemeg›eleveeLe keâer hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e ceW pevcekeâuÙeeCekeâ kesâ efove Ieesef<ele efkeâÙee efkeâ 6 peveJejer
2005 keâes Deeves Jeeueer heew<e ke=â<Cee SkeâeoMeer efleefLe keâes YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâ 2880JeW pevcekeâuÙeeCekeâ kesâ
DeJemej hej ‘‘heeÕe&veeLe le=leerÙe menœeeefyo ceneslmeJe’’ je°êrÙe mlej hej ceveeÙee peeÙesiee hegve: veJecyej meved
2004 ceW kegâC[uehegj mes memebIe ØemLeeve keâjkesâ efomecyej 2004 ceW JeejeCemeer hengBÛeer peneB Gvekesâ heeJeve meeefVeOÙe
ceW 6 peveJejer 2005, heew<e ke=â<Cee SkeâeoMeer kesâ efove JÙeehekeâ Oece&ØeYeeJevee kesâ meeLe ceneslmeJe keâe GodIeešve
ngDee, pees leerve Je<e& lekeâ efJeefYeVe™he ceW ceveeÙee ieÙee Deewj 4 peveJejer 2008 keâes heeÕe&veeLe keâer kesâJeue%eevekeâuÙeeCekeâ
Yetefce ‘DeefnÛÚ$e’ leerLe& hej cenecemlekeâeefYe<eskeâ keâeÙe&›eâcehetJe&keâ Gmekeâe meceeheve ngDee~
Fme yeejnJeW «ebLe kesâ Ghemebnej ceW hetpÙe ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj keâer hebÛekeâuÙeeCekeâ YetefceÙeeW SJeb
ØeLeceosMeveeYetefce (kegâC[uehegj, pe=befYekeâe, jepeie=ner, heeJeehegjer, iegCeeJeeb) keâe heefjÛeÙe SJeb ieewleceieCeOej mJeeceer
keâe heefjÛeÙe yengle ner megboj™he ceW Øemlegle efkeâÙee nw efpemekesâ Deble ceW leerve Mueeskeâ nQ-
cegefvemeg›eleleerLexMeb, JeerjveeLeb Ûe veewcÙenb~
pevceYetefceb ØeCecÙeeefhe, veceeefce osMeveeOejeced~~1~~
MetvÙeef$ehebÛeÉdÙebkesâÓefmceved, Jeerjeyos ceeie&Meer<e&kesâ~
$eÙeesoMÙeeb efmeles šerkeâe, ceÙee mesÙecehetÙe&le~~2~~
<ešdKeC[eiece«evLeesÓÙeb, legÙe&: KeC[es peÙesled YegeJf e~
ieefCeveer %eevecelÙesÙeb, ke=âlee šerkeâeefhe vebÅeleeced~~3~~
DeLe&-leerLeËkeâj ßeer cegefvemeg›eleveeLe YeieJeeve keâes SJeb ceneJeerj YeieJeeve keâes ceQ vecemkeâej keâjleer ntB leLee
cegefvemeg›eleveeLe YeieJeeve keâer pevceYetefce-osMeveeYetefce SJeb YeieJeeve ceneJeerj keâer ØeLece osMeveeYetefce jepeie=ner
leerLe& keâes veceve keâjleer ntB~~1~~
( 29 )
Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2530 ceW ceieefmej Megkeäuee $eÙeesoMeer (6 efomecyej 2003) kesâ efove cesjs Éeje Ùen
mebmke=âle šerkeâe efueKekeâj hetCe& keâer ieF& nw~~2~~
Ùen <ešdKeC[eiece keâe ÛelegLe& KeC[ Fme Oejeleue hej peÙeMeerue nesJes leLee cegPe ieefCeveer %eeveceleer Éeje
jefÛele Ùen efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe Yeer meYeer kesâ efueS %eeveevebo Øeoeve keâjves Jeeueer nesJes~~3~~
Fme «ebLe kesâ Deble ceW ÛeewyeermeeW leerLeËkeâj YeieJevleeW keâer pevceYetefce Jebovee Yeer yengle cenlJehetCe& nw~
Fve hegCÙeJeefOe&veer YeeJeveeDeeW kesâ meeLe hetpÙe ceeleepeer ves ÛelegLe&KeC[ keâe meceeheve keâjkesâ Deheves ceeveefmekeâ
Deeuneo keâes Øeieš efkeâÙee nw~ Deehe meYeer hegCÙeelcee YeJÙeØeeCeer Fve «ebLeeW keâe mJeeOÙeeÙe keâjkesâ Deheves %eeve keâer
Je=efæ keâjW, Ùener Fmekeâer meeLe&keâlee nesieer~
Fve «ebLeeW keâer mebmke=âle šerkeâe keâe efnvoer DevegJeeo ÛetBefkeâ DeYeer veneR nes mekeâe nw, FmeerefueS FvnW mebmke=âle ceW
ner Úeheves keâe efveCe&Ùe efkeâÙee ieÙee~ hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCeevegmeej ceQ Fve «ebLeeW keâe DevegJeeo ›eâceMe: keâj jner
ntB~ efpeme «ebLe keâe DevegJeeo hetCe& nesiee, Gmekeâe he=Lekeâd mebbmke=âle-efnvoer šerkeâe meefnle ØekeâeMeve neskeâj hee"keâeW kesâ
mece#e Øemlegle nesiee~ mejmJeleer ceelee SJeb hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer kesâ ßeerÛejCeeW ceW Ùener ØeeLe&vee
nw efkeâ cegPes Ssmee %eeveceÙeer DeeMeerJee&o Øeoeve keâjW, leeefkeâ cesjs Éeje MeerIeÇleeefleMeerIeÇ Fve «ebLeeW keâe DevegJeeokeâeÙe&
mecheVe nes mekesâ~
Fme ØemleeJevee keâes efueKeves kesâ efveefceòe mes cegPes Fve ÛeejeW «ebLeeW keâer OeJeueešerkeâe SJeb efmeæevleefÛebleeceefCe-
šerkeâe keâe DeJeueeskeâve-mJeeOÙeeÙe keâjves keâe meewYeeiÙe Øeehle ngDee, cesjer Fme %eeveejeOevee keâe mechetCe& ßesÙe
cesjer ieg®ceeB hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâes nw, efpevneWves cegPes Ssmee %eeveesheÙeesie keâe DeJemej Øeoeve
keâjkesâ cesjs meewYeeiÙe keâes Je=efæbiele efkeâÙee nw~ Ssmeer %eeveejeOevee melele Ûeueleer jns, Ùener ieg® ÛejCeeW ceW
vecevehetJe&keâ DeeMeerJee&o keâer DeefYeuee<ee nw~
pecyetÉerhe-nefmleveehegj 30-1-2011
i:i: i:i
( 30 )
oes Meyo
-DeeefÙe&keâe meg›eleceleer ceeleepeer
ßeer Oejmesve Je heg<heoble, DeeÛeeÙe& Yetleyeefue keâes Jevove,
Jeerjmesve ieg® keâes Jebot Deewj ieefCeveer %eeveceleer keâes veceve~
Fvemes ner ‘Ûevoveeceleer’ Ùen efceuee efpeveeiece meej nw~
<ešdKeC[eiece «ebLejepe keâes Jevove yeejcyeej nw~~
hejcehetpÙe Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer ves <ešdKeC[eiece «ebLe keâer mlegelf e ceW ßeer OejmesveeÛeeÙe&,
ßeer heg<heoble, Yetleyeefue DeeÛeeÙe&, ßeer Jeerjmesve mJeeceer SJeb ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâes veceve efkeâÙee nw~ cesje
Yeer GvnW yeejcyeej veceve nw, efpevekeâer ke=âhee Øemeeo mes efpeveeiece keâe meej ‘‘<ešdKeC[eiece’’ «ebLe nceW Øeehle ngDee nw~
yeermeJeeR meoer kesâ ØeLeceeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛekeâ›eleea DeeÛeeÙe&ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe ves leeÌ[he$e hej efueKes
ngS <ešdKeC[eiece met$e «ebLe keâes leeceüheó hej GlkeâerCe& keâjJeekeâj Gmes megjef#ele efkeâÙee Deewj efJeÉeveeW mes DevegJeeo
keâjekeâj <ešdKeC[eiece «ebLe keâer meesuen hegmlekeWâ meYeer keâes GheueyOe keâjeÙeeR~ DeeÛeeÙe&ßeer Mebeeflemeeiej peer
cenejepe keâe pewve meceepe hej Ùen ceneve Ghekeâej nw~ Deepe mes 1200 Je<e& hetJe& ßeer Jeerjmesve mJeeceer ves Fme
<ešdKeC[eiece met$e hej mebmke=âle ceW ‘OeJeuee šerkeâe’ efueKeer, pees efkeâ keâeheâer efkeäue° nw efpemes heÌ{keâj meYeer mejuelee
mes Gmekeâe DeLe& veneR mecePe mekeâles nQ~
pewve meceepe keâer meJeexÛÛe meeOJeer hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves efJeÉeveJeie&, Je=æJeie&,
ÙegJeeJeie&, yeeueJeie& meYeer keâe OÙeeve jKeles ngS peneB De°menœeer pewmes efkeäue° «ebLe keâe efnvoer DevegJeeo efkeâÙee nw, pewve
ceneYeejle, pewve jeceeÙeCe pewmes mejue GhevÙeeme efueKes nQ, JeneR hej yeeueefJekeâeme pewmes ØeejbeYf ekeâ %eeve kesâ «ebLe Yeer
meYeer keâes Øeoeve efkeâÙes nQ~ DeeÛeeÙe& ßeer JeerjmesvemJeeceer kesâ he§eeled <ešdKeC[eiece pewmes og™n-keâef"ve efJe<eÙe hej
‘OeJeueešerkeâe’ keâe DeeOeej ueskeâj hetpÙe ceeleepeer ves Deepe kesâ efJeÉeveeW kesâ efueS mejue mebmke=âlešerkeâe
‘‘efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe’’ veece mes efueKekeâj pewve meceepe hej ceneve Ghekeâej efkeâÙee nw~ hetpÙe ceeleepeer ves meesueneW
hegmlekeâeW keâer mebmke=âlešerkeâe efueKe oer nw, uesekf eâve DeYeer lekeâ Ún hegmlekeâ ner efnvoer šerkeâe meefnle ØekeâeefMele nes mekeâer
nw~ efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe keâe efnvoer DevegJeeo hetpÙe Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer keâj jner nQ~
Deeies keâer meYeer hegmlekeâeW keâe Øetheâ jere[f ib e keâe keâeÙe& Ûeue jne nw~ efJeÉeveeW keâer ceebie nw efkeâ ceeleepeer Éeje efueefKele
meesueneW hegmlekeWâ MeerIeÇ ØekeâeefMele keâjeF& peeSb, Dele: efpevekeâe DeYeer efnvoer DevegJeeo veneR nes mekeâe nw, Jes cetue-cetue
mebmke=âle ceW ÚheeF& pee jner nQ~ hetpÙe DeeefÙe&keâe ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer ves <ešdKeC[eiece mlegelf e ceW efueKee nw-
ieefCeveer ceelee %eeveceleer ves veJe Fefleneme yeveeÙee nw~
mebmke=âle šerkeâe mejue jÛeer, efmeæevlemeej mecePeeÙee nw~~
efÛevleeceefCe mece efÛeefvleleheâue, osves ceW pees meekeâej nw~
<ešd K eC[eiece «eb L ejepe keâes , Jevove yeejcyeej nw ~ ~
JeemleJe ceW pees efÛebleeceefCe jlve kesâ meceeve efÛebeflele heâue keâes Øeoeve keâjves Jeeuee nw, Ssmes <ešdKeC[eiece
«ebLe keâes cesje yeejcyeej ØeCeece nw~
<ešdKeC[eiece «ebLe Yeues ner efkeäue° nes, mecePe ceW ve DeeÙes, efheâj Yeer Gmes heÌ{ves mes Fme YeJe ceW veneR lees
Deieues YeJe ceW DeJeMÙe %eeve Øeehle nesiee, Ssmee ieg®cegKe mes megvee nw~
DeeÛeeÙe&ßeer kegâvokegâvo mJeeceer ves keâne Yeer nw-
( 31 )
efJeCeÙesCe megoceOeero,b peefo efJe heceeosCe neseof efJemmeefjob~

leb GJeªeefo hejYeJes, kesâJeueCeeCeb Ûe DeenJeefo~~
pees ØeeCeer efJeveÙehetJe&keâ ßegle DeLee&led MeeŒe keâes heÌ{lee nw, Jen heÌ{e ieÙee ßegle Ùeefo Øeceeo mes keâYeer
efJemce=le Yeer nes peeJes, lees Deieues YeJeeW ceW keâYeer ve keâYeer GheueyOe nes peelee nw leLee kesâJeue%eeve keâes Øeehle keâjeves
ceW Yeer efveefceòe yeve peelee nw~ Dele: meYeer keâes MeeŒe mJeeOÙeeÙe DeJeMÙe keâjvee ÛeeefnS~
DeeÛeeÙe&ßeer hetpÙeheeo mJeeceer ves F°esheosMe «ebLe ceW yengle megvoj Mueeskeâ efueKee nw-
De%eeveesheeefmlej%eeveb, %eeveb %eeefve meceeßeÙe:~
ooeefle Ùeòeg ÙemÙeeefmle, megØeefmeæefceob JeÛe:~~
DeLee&led De%eeveer keâer Gheemevee mes De%eeve efceuelee nw Deewj %eeveer keâer Gheemevee mes %eeve Øeehle neslee nw~
efpemekesâ heeme pees nesiee, Jener lees osiee, Ùen metefòeâ peie ceW Øeefmeæ nw~ ceQ Deheves keâes hejce meewYeeiÙeMeeueer
ceeveleer ntB pees efkeâ cegPes %eeve keâer YeC[ej hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer SJeb hetpÙe Ûeboveeceleer
ceeleepeer keâe ÛejCe meeefVeOÙe efceue jne nw~ 22 Je<eeX mes hetpÙe ceeleepeer keâer mesJee, Deenejoeve, JewÙÙeeJe=efòe keâe
meewYeeiÙe efceuee Deewj Deye ieg®ke=âheeØemeeo mes ŒeerheÙee&Ùe keâer Glke=â° DeJemLee DeeefÙe&keâe heo keâes Yeer ceQves Øeehle
keâj efueÙee nw~ ieg® Yeefòeâ mes meye kegâÚ efyevee ceebies ner efceue peelee nw-
ieg® Yeefòeâ YeeJevee peerJeve ceW, JÙeLe& keâYeer ve peeleer nw~
efyeve ceebies meye kegâÚ efceue peelee, efpeve ceefncee Ùen yeleueeleer nw~~
Yeefòeâ keâjles-keâjles peye Yeòeâ YeieJeeve yeve peelee nw, leye ieg® keâer Yeefòeâ keâjles-keâjles efMe<Ùe Yeer ieg® kesâ
meceeve yeve peeS, FmeceW keâesF& Dee§eÙe& keâer yeele veneR nw~ hetpÙe DeeefÙe&keâe ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer ves 40 Je<eeX
mes hetpÙe ceeleepeer keâer Yeefòeâ keâjles-keâjles Deheves keâes Gvekesâ meceeve yevee efueÙee nw~ ceQ Yeer hetpÙe ceeleepeer kesâ
ÛejCeeW keâer Oetefue yevetB, Ùen cebieue YeeJevee keâjleer ntB~
Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe&ßeer Meebeflemeeiej cenejepe ves efpeme Øekeâej mes yeermeJeeR Meleeyoer ceW cegefve hejcheje
keâes peerJevle efkeâÙee~ Gmeer Øekeâej mes Ûeeefj$eÛeefvõkeâe, ÙegieØeJeefle&keâe, leerLeexæeefjkeâe, mejmJeleer keâer Øeeflecetefle&,
je°îeewjJe hejcehetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer ves yeermeJeeR meoer ceW keäJeebjer keâvÙeeDeeW kesâ efueS oer#ee
kesâ ceeie& keâes ØeMemle efkeâÙee nw~ yeermeJeeR meoer keâer ØeLece yeeue yeÇÿeÛeeefjCeer DeeefÙe&keâe hetpÙe %eeveceleer ceeleepeer
nQ, efpevekeâer ke=âhee Øemeeo mes Deepe mewkeâÌ[eW keäJeeBjer keâvÙeeSB DeeefÙe&keâe heo hej Øeefleef‰le nQ~
efpeme Øekeâej mes hetpÙe ceeleepeer ves efpeveOece& keâer ØeYeeJevee ceW, 250 mes DeefOekeâ «ebLeeW kesâ me=peve ceW,
leerLeËkeâjeW keâer hebÛekeâuÙeeCekeâ YetefceÙeeW kesâ efJekeâeme ceW, veF&-veF& jÛeveeDeeW kesâ efvecee&Ce ceW, Deheves peerJeve kesâ Skeâ-
Skeâ #eCe keâe meogheÙeesie keâjles ngS ueieeÙee nw~ Gmeer Øekeâej ceQ Yeer hetpÙe ceeleepeer kesâ GheJeve™heer Je=#e keâer Skeâ
keâueer yevekeâj efJekeâefmele nes meketBâ, Ùener efpevesvõ YeieJeeve mes cebieue ØeeLe&vee nw~
Øetheâ jeref[bie kesâ ceeOÙece mes cegPes Yeer <ešdKeC[eiece keâer veJeceeR, omeJeeR, iÙeejnJeeR, yeejnJeeR hegmlekeâ keâes
heÌ{ves keâe meewYeeiÙe Øeehle ngDee nw~ Ùen «ebLe cesjs peerJeve ceW ßegle%eeve keâes Øeehle keâjeJeW, Ùener hegve: hegve: cebieue
YeeJevee nw Deewj hetpÙe ceeleepeer keâe DeeMeer<e SJeb Jejonmle meoe yevee jnW~ efJeveÙe, meefn<Ceglee, ke=âle%elee iegCe
cesjs ùoÙe ceW meoe efJejepeceeve jnW, Ùener efpevesvõ osJe mes cebieue ØeeLe&vee nw~
ßeer efpeveJej keâer ke=âhee Øeehle nes, Ùener ØeeLe&vee keâjleer ntB~
mejmJeefle ceeB keâer ke=âhee Âef° nes, Ùener ÙeeÛevee keâjleer ntB~~
ieg®ÉÙe keâe jns DeeMeer<e meoe, Ùener keâecevee keâjleer ntB~
mebÙece jlve$eÙe keâer Je=efæ nes, Ùener YeeJevee keâjleer ntB~~
( 32 )
DeeÛeeÙe& Ûeleg°Ùe heefjÛeÙe

Øemlegefle-ieefCeveer DeeefÙe&keâe %eeveceleer
efpevekesâ ßeercegKeejefJevo mes efmeæevle keâe %eeve efMe<ÙeÉÙe keâes Øeehle ngDee Lee, Gme %eeve kesâ heâuemJe™he Gve
oesveeW cenecegefveÙeeW ves <ešdKeC[eiece met$e «ebLeeW keâer jÛevee keâer leLee efpevneWves Gve met$eeW hej OeJeuee šerkeâe jÛekeâj
Øeoeve keâer, Ssmes Gve ÛeejeW ceneve DeeÛeeÙeeX (ßeer OejmesveeÛeeÙe&, ßeerheg<heovleeÛeeÙe&, ßeer Yetleyeueer DeeÛeeÙe&,
ßeer JeerjmesveeÛeeÙe&) kesâ mebef#ehle heefjÛeÙe Øemlegle efkeâÙes pee jns nQ-
ßeer OejmesveeÛeeÙe&-
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ves YeeJeßegle keâe GheosMe efoÙee, Dele: Jes DeLe&keâlee& nQ~ Gmeer keâeue ceW Ûeej %eeve
mes Ùegòeâ ieewlece iees$eerÙe FvõYetefle ves yeejn Debie Deewj Ûeewon hetJe&™he «ebLeeW keâer Skeâ ner cegntòe& ceW ›eâce mes jÛevee
keâer Dele: YeeJeßegle Deewj DeLe&heoeW kesâ keâlee& leerLeËkeâj nQ leLee õJÙeßegle kesâ keâòee& ieewlece ieCeOej nQ~ Gve ieewlece
mJeeceer ves Yeer oesveeW Øekeâej keâe ßegle%eeve ueesneÙe& keâes efoÙee~ ueesneÙe& ves Yeer pecyetmJeeceer keâes efoÙee~ heefjheešer
›eâce mes Ùes leerveeW ner mekeâue ßegle kesâ OeejCe keâjves Jeeues keâns ieÙes nQ Deewj Ùeefo heefjheešer ›eâce keâer Dehes#ee ve keâer
peeÙes lees Gme meceÙe mebKÙeele npeej mekeâueßegle kesâ Oeejer ngS~ ieewlecemJeeceer, ueesneÙe& Deewj pecyetmJeeceer Ùes
leerveeW efveJee&Ce keâes Øeehle ngS~ Fmekesâ yeeo efJe<Ceg, vebefoefce$e, Dehejeefpele, ieesJeOe&ve Deewj Yeõyeeng, Ùes heeBÛeeW ner
DeeÛeeÙe& heefjheešer ›eâce mes Ûeewon hetJe& kesâ Oeejer ngS~
leovevlej efJeMeeKeeÛeeÙe&, Øeesef‰ue, #eef$eÙe, peÙeeÛeeÙe&, veeieeÛeeÙe&, efmeæeLe& Oe=eflemesve, efJepeÙeeÛeeÙe&,
yegefæue, iebieosJe Deewj Oece&mesve Ùes iÙeejn ner ceneheg®<e heefjheešer ›eâce mes iÙeejn Debie, oMehetJe& kesâ Oeejkeâ Deewj
Mes<e Ûeej hetJeeX kesâ SkeâosMe kesâ Oeejkeâ ngS~
Fmekesâ yeeo ve#e$eeÛeeÙe&, peÙeheeue, heeb[gmJeeceer, OeÇgJemesve, kebâmeeÛeeÙe& Ùes heeBÛeeW ner DeeÛeeÙe& heefjheešer ›eâce
mes mechetCe& iÙeejn DebieeW kesâ Deewj Ûeewon hetJeeX kesâ SkeâosMe kesâ Oeejkeâ ngS~
leovevlej megYeõ, ÙeMeesYeõ, ÙeMeesyeeng Deewj ueesneÙe& Ùes ÛeejeW ner DeeÛeeÙe& mechetCe& DeeÛeejebie kesâ Oeejkeâ
Deewj Mes<e Debie leLee hetJeeX kesâ SkeâosMe kesâ Oeejkeâ ngS~ ‘‘Fmekesâ yeeo meYeer Debie Deewj hetJeeX keâe SkeâosMe %eeve
DeeÛeeÙe& hejcheje mes Deelee ngDee Oejmesve DeeÛeeÙe& keâes Øeehle ngDee~’’1
meewje°^ (iegpejele-keâeef"ÙeeJeeÌ[) osMe kesâ efieefjveiej veece kesâ veiej keâer Ûevõiegheâe ceW jnves Jeeues De°ebie
ceneefveefceòe kesâ heejieeceer, ØeJeÛeve Jelmeue Deewj Deeies Debießegle keâe efJeÛÚso nes peeÙesiee, Fme Øekeâej GlheVe nes
ieÙee nw YeÙe efpevekeâes, Ssmes Gve OejmesveeÛeeÙe& mes ceneceefncee (hebÛeJe<eeaÙe meeOeg meccesueve) ceW meefcceefuele ngS
oef#eCeeheLe kesâ (oef#eCe osMe kesâ efveJeemeer) DeeÛeeÙeeX kesâ heeme Skeâ uesKe Yespee~ uesKe ceW efueKes ieÙes OejmesveeÛeeÙe&
kesâ JeÛeveeW keâes DeÛÚer lejn mecePekeâj Gve DeeÛeeÙeeX ves MeeŒe kesâ DeLe& keâes «enCe Deewj OeejCe keâjves ceW meceLe&,
veevee Øekeâej keâer GppJeue Deewj efvece&ue efJeveÙe mes efJeYetef<ele Debie Jeeues, Meerue™heer ceeuee kesâ Oeejkeâ, ieg®DeeW
Éeje Øes<eCe (Yespeves) ™heer Yeespeve mes le=hle ngS, osMe, kegâue Deewj peeefle mes Megæ DeLee&led Gòece kegâue Deewj Gòece
peeefle ceW GlheVe ngS, mecemle keâueeDeeW ceW heejbiele Deewj leerve yeej hetÚe nw DeeÛeeÙeeX keâes GvneWves (DeeÛeeÙeeX mes
leerve yeej Dee%ee ueer nw efpevneWves) Ssmes oes meeOegDeeW keâes DeebOeÇ osMe ceW yenves Jeeueer JesCeeveoer kesâ leš mes Yespee~
ceeie& ceW Gve oesveeW kesâ Deeles meceÙe ßeer Oejmesve Yeóejkeâ ves jeef$e kesâ efheÚues Yeeie ceW mJehve osKee efkeâ
1. leoes meJJesemf ecebie-hegJJeeCeecesie-osmees DeeFefjÙehejchejeS DeeieÛÚceeCees OejmesveeFefjÙeb mebheòees~’’-OeJeuee heg. 1, he=. 68~
( 33 )
mecemle ue#eCeeW mes heefjhetCe&, mehesâo JeCe& Jeeues oes GVele yewue Gvekeâer leerve Øeoef#eCee oskeâj ÛejCeeW ceW heÌ[ ieÙes nQ~
Fme Øekeâej kesâ mJehve keâes osKekeâj mebleg° ngS OejmesveeÛeeÙe& ves ‘‘peÙeG megÙeosJeoe, ßegleosJelee peÙeJevle nes’’ Ssmee
JeekeäÙe GÛÛeejCe efkeâÙee~
Gmeer efove oef#eCeeheLe mes Yespes ngS Jes oesveeW meeOeg OejmesveeÛeeÙe& keâes Øeehle ngS~ Gmekesâ yeeo OejmesveeÛeeÙe&
keâer heeoJevovee Deeefo ke=âeflekeâce& keâjkesâ Deewj oes efove efyeleekeâj leermejs efove Gve oesveeW ves OejmesveeÛeeÙe& mes
efveJesove efkeâÙee efkeâ ‘‘Fme keâeÙe& mes nce oesveeW Deehekesâ heeocetue keâes Øeehle ngS nQ~’’ Gve oesveeW cegefveÙeeW kesâ Fme
Øekeâej efveJesove keâjves hej ‘‘DeÛÚe nw, keâuÙeeCe nes’’ Fme Øekeâej keânkeâj Oejmesve Yeóejkeâ ves Gve oesveeW meeOegDeeW
keâes DeeÕeemeve efoÙee~ Fmekesâ yeeo YeieJeeve Oejmesve ves efJeÛeej efkeâÙee efkeâ-
‘‘MewueIeve, YeiveIeš, mehe&, Ûeeueveer, ceefn<e, ceW{e, peeWkeâ, leeslee, efceóer Deewj ceMekeâ kesâ meceeve ßeesleeDeeW
keâes pees ceesn mes ßegle keâe JÙeeKÙeeve keâjlee nw, Jen cetÌ{ ÂÌ{™he mes $e+efæ Deeefo leerveeW Øekeâej kesâ ieewjJeeW kesâ
DeOeerve neskeâj efJe<eÙeeW keâer ueesueghelee™heer efJe<e kesâ JeMe mes cetefÛÚ&le nes, yeesefOe-jlve$eÙe keâer Øeeefhle mes jefnle
neskeâj YeJeJeve ceW efÛejkeâeue lekeâ heefjYeüceCe keâjlee jnlee nw~’’
Fme JeÛeve kesâ Devegmeej mJeÛÚvoleehetJe&keâ DeeÛejCe keâjves Jeeues ßeesleeDeeW keâes efJeÅee osvee mebmeej Deewj YeÙe
keâes ner yeÌ{eves Jeeuee nw, Ssmee efJeÛeej keâj, MegYe mJehve kesâ osKeves cee$e mes ner ÙeÅeefhe Gve oesveeW meeOegDeeW keâer
efJeMes<elee keâes peeve efueÙee Lee, lees Yeer efheâj mes Gvekeâer hejer#ee uesves keâe efve§eÙe efkeâÙee keäÙeeWefkeâ Gòece Øekeâej mes
ueer ieF& hejer#ee ùoÙe ceW meblees<e keâes GlheVe keâjleer nw~ Devevlej OejmesveeÛeeÙe& ves Gve oesveeW keâes oes efJeÅeeSB oeR~
GveceW mes Skeâ DeefOekeâ De#ej Jeeueer Leer Deewj otmejer nerve De#ej Jeeueer Leer~ Gvekeâes efJeÅeeSB oskeâj Ùen keâne efkeâ
oes efove keâe GheJeeme keâjkesâ Fve efJeÅeeDeeW keâes efmeæ keâjes~ (Fvõvebefo DeeÛeeÙe& ves yeleeÙee efkeâ Gve oesveeW ves ieg®
keâer Dee%ee mes vesefceveeLe keâer efveJee&CemLeueer hej peekeâj efJeÅeeDeeW keâes efmeæ efkeâÙee)~ peye Gvekeâer efJeÅeeSB efmeæ nes
ieFË, lees GvneWves efJeÅee keâer DeefOe‰e$eer osefJekeâeDeeW keâes osKee efkeâ ‘‘Skeâ osJeer kesâ oeBle yeenj efvekeâues ngS nQ Deewj
otmejer keâeveer nw~’’ ‘‘efJeke=âleebie nesvee osJeleeDeeW keâe mJeYeeJe veneR nw~’’ Fme Øekeâej Gve oesveeW ves efJeÛeej keâj ceb$e
mebyebOeer-JÙeekeâjCe MeeŒe ceW kegâMeue Gve oesveeW ves nerve De#ej Jeeueer efJeÅee ceW DeefOekeâ De#ej efceueekeâj Deewj
DeefOekeâ De#ej Jeeueer efJeÅee ceW mes De#ej efvekeâeuekeâj ceb$e keâes efheâj efmeæ efkeâÙee~ efpememes Jes oesveeWs efJeÅee osefJeÙeeB
Deheves mJeYeeJe mes megvoj™he ceW efoKeueeF& heÌ[eR~ GvneWves ‘Dee%ee osJees’ Ssmee keâne, leye Fve cegefveÙeeW ves keâne efkeâ
ceQves lees ieg® keâer Dee%ee cee$e mes ner ceb$e keâe Deveg‰eve efkeâÙee nw, cegPes kegâÚ DeeJeMÙekeâlee veneR nw, leye Jes
osefJekeâeSB Deheves mLeeve keâes Ûeueer ieFË Ssmee ßegleeJeleej ceW JeCe&ve nw~
leovevlej YeieJeeve Oejmesve kesâ mece#e ÙeesiÙe efJeveÙe meefnle Gve oesveeW ves efJeÅeeefmeefæmebyebOeer mecemle
Je=òeevle efveJesefole keâj efoÙee~ ‘‘yengle DeÛÚe’’ Ssmee keânkeâj mebleg° ngS OejmesveeÛeeÙe& ves MegYe efleefLe, MegYe ve#e$e
Deewj MegYe Jeej ceW «ebLe keâes heÌ{evee ØeejbYe efkeâÙee~ Fme lejn ›eâce mes JÙeeKÙeeve keâjles ngS Oejmesve YeieJeeve mes
Gve oesveeW ves Dee<eeÌ{ ceeme kesâ Megkeäue he#e keâer SkeâeoMeer kesâ efove hetJee&vn keâeue ceW efJeveÙehetJe&keâ «ebLe meceehle
efkeâÙee~ efJeveÙehetJe&keâ «ebLe meceehle efkeâÙee FmeefueS mebleg° ngS Yetle peeefle kesâ JÙeblej osJeeW ves Gve oesveeW ceW mes Skeâ
keâer heg<he, yeefue leLee MebKe Deewj metÙe& peeefle kesâ JeeÅe efJeMes<e kesâ veeo mes JÙeehle yeÌ[er Yeejer hetpee keâer~ Gmes
osKekeâj Oejmesve Yeóejkeâ ves Gvekeâe ‘‘Yetleyeefue’’ Ùen veece jKee leLee efpevekeâer YetleeW ves hetpee keâer nw Deewj Demle-
JÙemle ovle-hebefòeâ keâes otj keâjkesâ efpevekesâ oeBle meceeve keâj efoÙes nQ, Ssmes otmejs keâe Yeer ßeer Oejmesve Yešdšejkeâ
ves ‘‘heg<heoble’’ veece jKee~
leovevlej Gmeer efove JeneB mes Yespes ieÙes Gve oesveeW ves ‘‘ieg® keâer Dee%ee DeuebIeveerÙe nesleer nw’’ Ssmee efJeÛeej
( 34 )
keâj Deeles ngS DebkeâuesÕej (iegpejele) ceW Je<ee&keâeue efyeleeÙee~ (ieg® ves Deheveer Deuhe DeeÙeg peevekeâj Gve oesveeW keâes
JeneB mes efJenej keâj DevÙe$e Ûeeleggcee&me keâjves keâer Dee%ee oer Deewj Jes oesveeW cegefve Dee<eeÌ{ megoer 11 keâes efvekeâuekeâj
ßeeJeCe Jeoer 4 keâes DebkeâuesÕej DeeÙes, JeneB hej Je<ee&Ùeesie mLeeefhele efkeâÙee)~
Je<ee&Ùeesie keâes meceehle keâj Deewj efpeveheeefuele keâes meeLe ueskeâj heg<heovleeÛeeÙe& lees JeveJeemeer osMe keâes Ûeues
ieÙes Deewj Yetleyeefue Yeóejkeâ leefceue osMe keâes Ûeues ieÙes~ leovevlej heg<heovleeÛeeÙe& ves efpeveheeefuele keâes oer#ee
oskeâj yeerme Øe™heCee ieefYe&le melØe™heCee kesâ met$e yeveekeâj Deewj efpeveheeefuele cegefve keâes heÌ{ekeâj Devevlej GvnW
Yetleyeefue DeeÛeeÙe& kesâ heeme Yespee~ Yetleyeefue ves efpeveheeefuele kesâ Éeje efoKeeÙes ieÙes met$eeW keâes osKekeâj Deewj
heg<heovleeÛeeÙe& DeuheeÙeg nQ, Ssmee mecePekeâj leLee nce oesveeW kesâ yeeo cenekeâce& Øeke=âefle ØeeYe=le keâe efJeÛÚso nes
peeÙesiee; Fme Øekeâej keâer yegefæ kesâ GlheVe nesves mes YeieJeeve Yetleyeefue ves õJÙeØeceeCeevegiece keâes Deeefo ueskeâj «ebLe
jÛevee keâer~ FmeefueS Fme KeC[ efmeæevle (<ešdKeC[ efmeæevle) keâer Dehes#ee Yetleyeefue Deewj heg<heovle DeeÛeeÙe& Yeer
ßegle kesâ keâlee& keâns peeles nQ~ Deveg«ebLekeâlee& ieewlece mJeeceer nQ Deewj Ghe«ebLekeâlee& jeie, És<e Deewj ceesn mes jefnle
Yetleyeefue, heg<heovle Deeefo Deveskeâ DeeÛeeÙe& nQ~1
OejmesveeÛeeÙe& keâe meceÙe-
vebefomebIe keâer Øeeke=âle heóeJeueer ceW 683 Je<e& kesâ Deboj ner ßeer Oejmesve keâes ceevee nw~ ÙeLee-kesâJeueer keâe
keâeue 62 Je<e&, ßegle kesâJeefueÙeeW keâe 100 Je<e&, oMe hetJe&OeeefjÙeeW keâe 183, iÙeejn DebieOeeefjÙeeW keâe 123 Je<e&, ome
veJe Je Dee" DebieOeejer keâe 97 Je<e& Ssmes 62±100±183±123±97·565 Je<e& ngS, hegve: Skeâ DebieOeeefjÙeeW ceW
Den&leyeefue keâe 28 Je<e&, ceeIevebefo keâe 21 Je<e&, Oejmesve keâe 19 Je<e&, heg<heoble keâe 30 Je<e& Deewj Yetleyeefue keâe
20 Je<e&, Ssmes 118 Je<e& ngS~ kegâue efceueekeâj 565±118·683 Je<e& kesâ Debleie&le ner OejmesveeÛeeÙe& ngS nQ~
Fme Øekeâej Fme heóeJeueer Deewj Fvõveefvo kesâ ßegleeJeleej kesâ DeeOeej hej Yeer ßeer Oejmesve keâe meceÙe Jeerj
efveJee&Ce mebJeled 600 DeLee&led F&. meved 73 kesâ ueieYeie Deelee nw~
OejmesveeÛeeÙe& kesâ ieg®-
GheÙeg&òeâ heóeJeueer kesâ Devegmeej Fvekesâ ieg® ßeer ceeIevebefo DeeÛeeÙe& Les DeLeJee Fvõveefvo DeeÛeeÙe& ves mhe°
keân efoÙee nw efkeâ Fvekeâer ieg® hejcheje keâe nceW %eeve veneR nw~
OejmesveeÛeeÙe& keâer jÛevee-
Ùen lees hetJe& ceW Deeheves heÌ{e nw efkeâ OejmesveeÛeeÙe& ves Deheves heeme ceW heÌ{ves kesâ efueS DeeS ngS oesveeW cegefveÙeeW
keâes ceb$e efmeæ keâjves keâe DeeosMe efoÙee Lee Dele: Ùes ceb$eeW kesâ efJeMes<e %eelee Les~
Dele: Fvekeâe yeveeÙee ngDee ÙeesefveØeeYe=le veece keâe Skeâ «ebLe Deepe Yeer GheueyOe nw~ Ùen «ebLe 800 Mueeskeâ
ØeceeCe Øeeke=âle ieeLeeDeeW ceW nw~ Gmekeâe efJe<eÙe ceb$e-leb$eJeeo nw, ye=nled efšhheefCekeâe veecekeâ metÛeer ceW Gmekeâe GuuesKe
DeeÙee nw~ Fmeer iebÇLe keâer Skeâ heeC[gefueefhe YeC[ejkeâj DeesefjÙevšue efjmeÛe& FbmšeršŸetš, hetvee ceW nw~ Fme Øeefle ceW
«ebLe keâe veece lees ÙeesefveØeeYe=le ner nw efkeâvleg Gmekesâ keâlee& keâe veece heCnmeJeCe cegefve heeÙee peelee nw~ Fve
cenecegefve ves Gmes ketâ<ceeefC[veer ceneosJeer mes Øeehle efkeâÙee Lee Deewj Deheves efMe<Ùe heg<heovle Deewj Yetleyeefue kesâ efueS
efueKee~ Fve oes veeceeW kesâ keâLeve mes Fme «ebLe keâe Oejmesve ke=âle nesvee yengle mebYeJe peBÛelee nw~ Øe%eeßeceCelJe Skeâ
$e+efæ keâe veece nw Gmekesâ OeejCe keâjves Jeeues Øe%eeßeceCe keânueeles Les~ hetvee ceW GheueyOe ‘‘peesefCeheengÌ[’’ keâer Fme
1. OeJeuee hegmlekeâ 1, he=. 66 mes 72~
( 35 )
Øeefle keâe uesKeve keâeue meb. 1582 nw DeLee&led Jen Øeefle Ûeej meew Je<e& mes DeefOekeâ ØeeÛeerve nw~ peesefCeheengÌ[ «ebLe keâe
GuuesKe OeJeuee ceW Yeer DeeÙee nw, pees Fme Øekeâej nw-
peesefCeheeng[s YeefCeo-ceble-leble-meòeerDees heesiieueeCegYeeiees efòe IesòeJJees~1
OeJeuee De Øeefle-he$e~~18~~
Fme Øekeâej mes OejmesveeÛeeÙe& kesâ ceneve GhekeâejmJe™he ner Deepe nceW <ešdKeC[eiece «ebLe keâe mJeeOÙeeÙe
keâjves keâes efceue jne nw~ FvneWves yeejnJeW Âef°Jeeo Debie kesâ Debleie&le hetJeeX kesâ leLee heeBÛeJeW Debie JÙeeKÙeeØe%eefhle kesâ
kegâÚ DebMeeW keâes heg<heovle Deewj Yetleyeefue DeeÛeeÙeeX keâes heÌ{eÙee Lee~ ‘‘efoiecyej mecØeoeÙe keâer ceevÙeleevegmeej
<ešdKeC[eiece Deewj keâ<eeÙeheengÌ[ ner Ssmes «ebLe nQ, efpevekeâe meerOee mebyebOe ceneJeerj mJeeceer keâer ÉeoMeebie JeeCeer mes
ceevee peelee nw~’’
keâne Yeer nw-
‘‘peÙeG OejmesCeCeenes, pesCe cenekeâcceheÙeef[heeng[mesuees~
yegefæefmejsCegæefjDees, meceefhheDees heghheâÙeblemme~~’’ 2
(OeJeuee De 475)
Jes Oejmesve mJeeceer peÙeJevle nesJeW efpevneWves Fme cenekeâce& Øeke=âefle ØeeYe=le™heer heJe&le keâes yegefæ™heer cemlekeâ
mes G"ekeâj ßeer heg<heoble DeeÛeeÙe& keâes meceefhe&le efkeâÙee nw DeLee&led efpevneWves heg<heovle cegefve keâes heÌ{eÙee nw, hegve:
FvneWves «ebLe jÛevee keâer nw~
Fme Øekeâej mes Fme OejmesveeÛeeÙe& kesâ Fefleneme mes nceW Ùen mecePevee nw efkeâ Ùes DeeÛeeÙe& Debie Deewj hetJeeX kesâ
SkeâosMe kesâ %eelee Les, ceb$e MeeŒe kesâ %eelee Les SJeb Skeâ ÙeesefveØeeYe=le «ebLe Yeer jÛee Lee, FvneWves yengle keâeue lekeâ
Ûevõiegheâe ceW efveJeeme efkeâÙee Lee ÙeesiÙe cegefveÙeeWs keâes Dehevee ßegle%eeve heÌ{eÙee Lee~ efMe<ÙeeW keâes ceb$e efmeæ keâjves
keâes Yeer efoÙee Lee~ Fme Øekeâej mes lees nceW DeJeMÙe meesÛevee ÛeeefnS efkeâ Deepe kesâ cegefve Ùee DeeÛeeÙe& efkeâmeer keâes
efceLÙeelJe kesâ ØehebÛe mes nšekeâj Meebefle nsleg Ùee efkeâmeer keâeÙe& efmeefæ nsleg Ùeefo kegâÚ ceb$e os osles nQ, lees osves Jeeues
Ùee ceb$e peheves Jeeues oesveeW ner efceLÙeeÂef° veneR nQ leLee GvneWves ßegle kesâ efJeÛÚso kesâ YeÙe mes pees oes cegefveÙeeW keâes
Dehevee ßegle%eeve oskeâj Gvekesâ efveefceòe mes Deepe ßegle%eeve keâer hejcheje DeefJeefÛÚVe jKeer nw Ùen ceneved Ghekeâej
Gvekeâe Øeefleefove mcejCe keâjvee ÛeeefnS~ efpeme efove <ešdKeC[eiece keâer jÛevee hetjer ngF& nw, Gme efove ÛelegefJe&Oe
mebIe ves efceuekeâj ßegle keâer cenehetpee keâer Leer, Gme efove pÙes‰ megoer hebÛeceer Leer, Dele: Gme hebÛeceer keâes Deepe
ßeglehebÛeceer keânkeâj meJe&$e ßeglehetpee keâjves keâer ØeLee Ûeueer Dee jner nw~ Gmes Yeer efJeMes<e heJe&™he ceW ceveekeâj ßegle
keâer, ieg® OejmesveeÛeeÙe&, heg<heoble leLee Yetleyeefue DeeÛeeÙe& keâer hetpee keâjveer ÛeeefnS~
DeeÛeeÙe& ßeer heg<heovle Deewj Yetleyeefue
heg<heovle Deewj Yetleyeefue keâe veece meeLe-meeLe Øeehle neslee nw~ efheâj Yeer vebefomebIe keâer Øeeke=âle heóeJeueer ceW
heg<heoble keâes Yetleyeefue mes pÙes‰ ceevee ieÙee nw~ OejmesveeÛeeÙe& kesâ yeeo heg<heoble keâe DeeÛeeÙe& keâeue 30 Je<e& keâe
yeleeÙee nw Deewj Fvekesâ yeeo Yetleyeefue keâe 20 Je<e& keâne ieÙee nw Dele: Fvekeâe meceÙe OejmesveeÛeeÙe& kesâ meceÙe kesâ
ueieYeie ner mhe° nw~
Ùen lees efveef§ele ner nw efkeâ ßeer OejmesveeÛeeÙe& ves oes cegefveÙeeW keâes DevÙe$e cegefvemebIe mes yeggueekeâj efJeÅeeOÙeÙeve
1. OeJeuee he=. 1, ØemleeJevee he=. 25-26~ 2. OeJeuee heg. 1, ØemleeJevee he=. 62~
( 36 )
keâjeÙee Lee~ Devevlej MeeŒemeceeefhle kesâ efove Gvekeâer efJeveÙe mes mebleg° ngS Yetlepeeefle kesâ JÙeblej osJeeW ves Gve
oesveeW ceW mes Skeâ cegefve keâer heg<he, yeefue leLee MebKe Deewj metÙe& peeefle kesâ JeeÅe efJeMes<eeW kesâ veeo mes yeÌ[er Yeejer hetpee
keâer, Gmes osKekeâj OejmesveeÛeeÙe& ves Gvekeâe ‘‘Yetleyeefue’’ Ùen veece jKee Deewj otmejs cegefve keâer Demle-JÙemle oble
hebefòeâÙeeW keâes "erkeâ keâjkesâ Gvekesâ oeBle meceeve keâj efoÙes-efpememes ieg® ves Gvekeâe ‘‘heg<heovle’’ Ùen veece jKee~ Fme
OeJeuee šerkeâe kesâ keâLeve mes Ùen yeele mhe° nw efkeâ Fvekeâe hetJe& veece kegâÚ Deewj ner nesvee ÛeeefnS leLee Fvekeâe
ie=nmLeeßece keâe heefjÛeÙe keäÙee nw, Ùen efpe%eemee menpe ner nesleer nw~
efJeyegOe ßeerOej kesâ ßegleeJeleej ceW YeefJe<ÙeJeeCeer kesâ ™he ceW heg<heoble Deewj Yetleyeefue DeeÛeeÙe& kesâ peerJeve hej
DeÛÚe ØekeâeMe osKeves ceW Deelee nw~ ÙeLee-
‘‘Yejle #es$e kesâ JeeefceosMe-yeÇÿeeosMe ceW JemegvOeje veece keâer veiejer nesieer~ JeneB kesâ jepee vejJeenve Deewj
jeveer meg™hee heg$e ve nesves mes KesoefKeVe neWies~ Gme meceÙe megyegefæ veece keâe mes" GvnW he©eeJeleer keâer hetpee keâe
GheosMe osiee~ leovegmeej osJeer keâer hetpee keâjves hej jepee keâes heg$eueeYe nesiee Deewj Gme heg$e keâe veece he©e jKee
peeSiee~ leovevlej jepee menœeketâš ÛewlÙeeueÙe keâe efvecee&Ce keâjeÙesiee Deewj ØeefleJe<e& Ùee$ee keâjsiee~ mes" Yeer
jepee keâer ke=âhee mes mLeeve-mLeeve hej efpevecebefojeW keâe efvecee&Ce keâjeÙesiee~ Fmeer meceÙe yemevle $e+leg ceW mecemle
mebIe ÙeneB Skeâ$e nesiee Deewj jepee mes" kesâ meeLe efpeve hetpee keâjkesâ jLe ÛeueeÙesiee~ Fmeer meceÙe jepee Deheves
efce$e ceieOe meceüeš keâes cegveervõ ngDee osKe megyegefæ mes" kesâ meeLe efJejòeâ nes efoiecyejer oer#ee OeejCe keâjsiee~ Fmeer
meceÙe Skeâ uesKeJeenkeâ JeneB DeeÙesiee Jen efpeveosJe keâes vecemkeâej keâj cegefveÙeeW keâer leLee hejes#e ceW Oejmesve
ieg®osJe keâer Jebovee keâj uesKe meceefhe&le keâjsiee~ Jes cegefve Gmes yeeÛeWies efkeâ ‘‘efieefjveiej kesâ meceerhe iegheâeJeemeer Oejmesve
cegveerÕej De«eeÙeCeerÙe hetJe& keâer hebÛeceJemleg kesâ ÛeewLes ØeeYe=leMeeŒe keâe JÙeeKÙeeve DeejbYe keâjves Jeeues nQ Dele:
ÙeesiÙe oes cegefveÙeeW keâes Yespe oes~ Jes cegefve vejJeenve Deewj megyegefæ cegefve keâes Yespe oWies~ Oejmesve Yeóejkeâ kegâÚ efoveeW
ceW vejJeenve Deewj megyegefæ veece kesâ oes cegefveÙeeW keâes he"ve, ßeJeCe Deewj efÛevleve keâjekeâj Dee<eeÌ{ Megkeäuee
SkeâeoMeer keâes MeeŒe meceehle keâjWies~ GveceW mes Skeâ keâer Yetlepeeefle kesâ osJe yeefueefJeefOe keâjWies Deewj otmejs kesâ Ûeej
oeBleeW keâes megvoj yevee oWies~ DeleSJe Yetleyeefue kesâ ØeYeeJe mes vejJeenve cegefve keâe veece Yetleyeefue Deewj Ûeej oeBle
meceeve nes peeves mes megyegefæ cegefve keâe veece heg<heoble nesiee~’’1
Fvõvebefoke=âle ßegleeJeleej ceW Ùen efueKee nw efkeâ FvneWves «ebLe meceehle keâj ieg® keâer Dee%ee mes JeneB mes efJenej
keâj DebkeâuesÕej ceW Je<ee&Ùeesie efyeleeÙee~ JeneB mes efvekeâuekeâj oef#eCe osMe ceW hengBÛes~ JeneB hej heg<heoble cegefve ves
keâjneškeâ osMe ceW Deheves Yeevepes efpeveheeefuele keâes meeLe efueÙee Deewj efoiecyejer oer#ee oskeâj GvnsW meeLe ueskeâj
JeveJeeme osMe keâes Ûeues ieÙes leLee Yetleyeefue cegefve õefJeÌ[ osMe ceW Ûeues ieÙes~ JeveJeeme osMe ceW heg<heobleeÛeeÙe& ves
‘‘yeermeefo’’ met$eeW keâer jÛevee keâer Deewj efpeveheeefuele keâes heÌ{ekeâj leLee Gve met$eeW keâes Gmes oskeâj Yetleyeefue cegefve keâe
DeefYeØeeÙe peeveves kesâ efueS Gvekesâ heeme Yespee~ GvneWves heg<heobleeÛeeÙe& keâer DeuheeÙeg peevekeâj Deewj Gve met$eeW keâes
osKekeâj yengle ner meblees<e Øeehle efkeâÙee hegve: Deeies ßegle keâe efJeÛÚso ve nes peeÙes, Fme YeeJevee mes õJÙe
ØeceeCeevegiece keâes Deeefo ueskeâj Deeies kesâ met$eeW keâer jÛevee keâer~
Fme Øekeâej mes Yetleyeefue DeeÛeeÙe& ves heg<heobleeÛeeÙe& efJejefÛele met$eeW keâes efceueekeâj heeBÛe Keb[eW kesâ Ún npeej
met$e jÛes Deewj lelhe§eeled ceneyebOe veecekeâ Ú"s KeC[ keâer leerme npeej met$e «ebLe™he jÛevee keâer~ Fme lejn
<ešdKeC[eiece keâer jÛevee keâj Gmes «ebLe ™he ceW efveyeæ efkeâÙee~ hegve: pÙes‰ Megkeäuee hebÛeceer kesâ efove Gme ßegle keâer
ceneved hetpee keâer~ Devevlej Yetleyeefue ves efpeveheeefuele keâes <ešdKeC[eiece met$e oskeâj heg<heoble kesâ heeme Yespee~
1. ßegleeJeleej, ceeefCekeâÛevõ efo. pewve «ebLeceeuee, «ebLeebkeâ 21 efmeæevlemeejeefomeb«en he=. 316-317~
( 37 )
Dehevee meesÛee ngDee keâeÙe& hetCe& ngDee, Ssmee osKekeâj heg<heobleeÛeeÙe& ves Yeer ßegleYeefòeâ kesâ Devegjeie mes hegueefkeâle
neskeâj ßeglehebÛeceer kesâ efove ÛelegefJe&Oe mebIe kesâ mece#e Gvekeâer ceneved hetpee keâer~
Ùen <ešdKeC[eiece «ebLe cenekeâce& Øeke=âefle ØeeYe=le keâe DebMe nw leLee FmeceW Gmekesâ DeLe& kesâ meeLe-meeLe met$e
Yeer meceeefJe° nQ~ Yetleyeefue DeeÛeeÙe& ves ÛelegLe& JesoveeKeb[ ceW pees ‘‘CeceesefpeCeeCeb’’ Deeefo 44 cebieuemet$e efoÙes nQ,
Jes ieewlece mJeeceer kesâ cegKekeâceue mes efvekeâues ngS nQ~ Fmemes ßeer heg<heoble Deewj Yetleyeefue DeeÛeeÙe& Fme ceneved «ebLe
kesâ keâlee& veneR nQ, yeefukeâ Øe™hekeâ nQ Dele: <ešdKeb[eiece keâe ÉeoMeebieJeeCeer kesâ meeLe mee#eeled mebyebOe nw~
<ešdKeC[eiece keâe jnmÙe-
Ùen «ebLe Ún KeC[eW ceW efJeYeòeâ nw, Dele: Fmes <ešdKeC[eiece keânles nQ~ Gvekesâ veece-peerJeªeCe,
KegöeyebOe, yebOemeeefceòeefJeÛeÙe, JesÙeCee, JeiieCee Deewj ceneyebOe nQ~
ßeer OejmesveeÛeeÙe&, heg<heoble Deewj Yetleyeefue kesâ efJe<eÙe ceW OeJeuee ceW Deveskeâ efJeMes<eleeSB GheueyOe nQ~
ÙeLee-
peÙeG OejmesCeCeenes, pesCe cenekeâcceheÙeef[heeng[mesuees~
yegefæefmejsCegæefjDees, meceefhheDees heghheâÙevlemme~~1
Jes Oejmesve mJeeceer peÙeJevle nesJeW, efpevneWves cenekeâce& Øeke=âefle-ØeeYe=le™heer heJe&le keâes Deheves yegefæ™heer
cemlekeâ mes G"ekeâj heg<heoble keâes meceefhe&le efkeâÙee nw~
heCeceeefce heghheâÙebleb, ogkeâÙebleb ogCCeÙebOeÙeejjefJeb~
YeiieefmeJeceiiekebâšÙe-efceefmemeefceFJeFb meÙee obleb~~2
pees heeheeW keâe Devle keâjves Jeeues nQ, kegâveÙe™heer DebOekeâej keâe veeMe keâjves kesâ efueS metÙe&leguÙe nQ, efpevneWves
cees#eceeie& kesâ efJeIveeW keâes ve° keâj efoÙee nw, pees $e+ef<eÙeeW keâer meYee kesâ DeefOeheefle nQ Deewj efvejvlej hebÛesefvõÙeeW keâe
oceve keâjves Jeeues nQ, Ssmes heg<heovleeÛeeÙe& keâes ceQ ØeCeece keâjlee ntB~
ÙeneB hej ‘‘$e+ef<emeefceefleheefle’’ efJeMes<eCe mes Ùes ceneved mebIe kesâ veslee DeeÛeeÙe& efmeæ nesles nQ~
Ssmes ner-
‘‘Ce Ûeemeb y eæb Yet l eyeef u eYe[ejDees he™Jes e f o cenekeâcceheÙeef [ heeng [ -Deef c eÙeJeeCes C e Dees m eeef j oe
Cebmejeieoesmeceesnòeeoes~’’3
Yetleyeefue Yeóejkeâ Demebyeæ keâLeve veneR keâj mekeâles, keäÙeeWefkeâ cenekeâce& Øeke=âefle ØeeYe=le™heer Dece=leheeve mes
Gvekeâe mecemle jeieÉs<e ceesn otj nes ieÙee nw~
Fve ØekeâjCeeW mes Fve heg<heoble Deewj Yetleyeefue DeeÛeeÙeeX keâer cenevelee keâe heefjÛeÙe efceue peelee nw~ Ùes
DeeÛeeÙe& nce Deewj Deehe pewmes meeOeejCe uesKekeâ Ùee Jeòeâe ve neskeâj YeieJeeve ceneJeerj keâer ÉeoMeebie JeeCeer kesâ
DebMeeW kesâ DeemJeeoer Deewj Gme JeeCeer kesâ ner Øe™hekeâ Les leLee jeie, És<e Deewj ceesn mes yengle otj Les~ Gvekesâ
mebpJeueve keâ<eeÙe keâe GoÙe nesles ngS Yeer Jes DemelÙeYee<eCe mes meJe&Lee hejs nesves mes Jeerlejeieer Les, ceneved
heeheYeer™ Les~
yeÌ[s meewYeeiÙe keâer yeele nw efkeâ Gvekesâ Éeje MeeŒe™he mes efveyeæ ngDee hejceeiece Deepe nceW GheueyOe nes jne
nw Deewj nce ueesie Gvekeâer JeeCeer keâe mJeeOÙeeÙe keâjkesâ Deheves DemebKÙeeleiegefCele keâceeX keâer efvepe&je keâj jns nQ
leLee ceneved hegCÙe mebÛeÙe kesâ meeLe-meeLe ner mecÙei%eeve keâes Øeehle keâj Deheves Deehe ceW ke=âleke=âlÙelee keâe DevegYeJe
keâj jns nQ~
1. OeJeuee he=. 1, cebieueieeLee~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâe), heg. 1, he=. 7~ 3. OeJeuee hegmlekeâ 10, he=. 274-275~
( 38 )
DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjmesve

efpeleelcehejueeskeâmÙe, keâJeerveeb Ûe›eâJeefle&ve:~
Jeerjmesveiegjes: keâerefle&jkeâuebkeâeJeYeemeles~~1
efpevneWves mJehe#e Deewj hejhe#e kesâ ueesieeW keâes peerle efueÙee nw leLee pees keâefJeÙeeW kesâ Ûe›eâJeleea nQ, Ssmes
ßeer Jeerjmesve mJeeceer keâer efvece&ue keâerefle& ØekeâeefMele nes jner nw~
Ùes DeeÛeeÙe& Jeerjmesve efkeâvekesâ efMe<Ùe Les? Fvekeâe meceÙe keäÙee Lee? FvneWves keäÙee-keäÙee jÛeveeSb keâeR? Deeefo
mebef#ehle efJeJejCe Fme Øekeâej nw~
peerJeve heefjÛeÙe-DeeÛeeÙe&osJe ves mJeÙeb Deheveer OeJeuee šerkeâe keâer ØeMeefmle ceW Deheves ieg® keâe veece
SueeÛeeÙe& efueKee nw~ hej Fmeer ØeMeefmle keâer ÛeewLeer ieeLee ceW ieg® keâe veece DeeÙe&vebefo Deewj oeoe ieg® keâe veece
Ûevõmesve keâne nw~ [e@. nerjeueeue pewve keâe Devegceeve nw efkeâ SsueeÛeeÙe& Fvekesâ efJeÅeeieg® Deewj DeeÙe&vebefo Fvekesâ
oer#eeieg® Les~
Fme ØeMeefmle mes ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& efmeæevle kesâ ØekeâeC[ efJeÉeve, Úvo, pÙeesefle<e, JÙeekeâjCe Deewj vÙeeÙe
kesâ Jesòee leLee Yeóejkeâ heo mes efJeYetef<ele Les, Ssmee mhe° nw~
pees Yeer nes, SsueeÛeeÙe& ieg® keâe JeelmeuÙe Fve hej Demeerce Lee, Ssmee mhe° nw, Jes efkeâmeer ve efkeâmeer ™he ceW
Fvekesâ ieg® DeJeMÙe Les~ ÙeLee-‘‘SueeFefjÙeJeÛÚDees’’ mJeÙeb Fme JeekeäÙe ceW Deheves keâes SsueeÛeeÙe& keâe ‘‘Jelme’’ keânles
nQ~ Ssmes Deewj Yeer Deveskeâ mLeueeW hej mJeÙeb DeeÛeeÙe& ves Deheves keâes SsueeÛeeÙe& keâe Jelme efueKee nw~
meceÙe efveCe&Ùe-Fvekeâe meceÙe efJeJeeoemheo veneR nw~ Fvekesâ efMe<Ùe efpevemesve ves Fvekeâer DehetCe& peÙeOeJeuee
šerkeâe keâes Mekeâ mebJeled 759 (F&meJeer meved 837) keâer heâeuiegve Megkeäuee oMeceer keâes hetCe& efkeâÙee nw~ Dele: Fme efleefLe kesâ
hetJe& ner JeerjmesveeÛeeÙe& keâe meceÙe nesvee ÛeeefnS~ FmeefueS Fvekeâe meceÙe F&meJeer meved keâer 9JeeR Meleeyoer (816) keâe nw~
Fvekeâer jÛeveeSb-Fvekeâer oes jÛeveeSb Øeefmeæ nQ~ Skeâ OeJeuee šerkeâe Deewj otmejer peÙeOeJeuee šerkeâe~ FveceW
mes efÉleerÙe šerkeâe lees DehetCe& jner nw~
Fvõveefvoke=âle ßegleeJeleej ceW efoÙee nw efkeâ ‘‘<ešdKeC[eiece’’ met$e hej ßeer JehheosJe keâer šerkeâe efueKes peeves kesâ
Ghejevle efkeâleves ner Je<e& yeeo efmeæevleeW kesâ Jesòee SsueeÛeeÙe& ngS, Ùes efÛe$eketâš ceW efveJeeme keâjles Les, ßeer Jeerjmesve
ves Fvekesâ heeme mechetCe& efmeæevle «ebLeeW keâe DeOÙeÙeve efkeâÙee, Devevlej ieg® keâer Deveg%ee ueskeâj Jeeš«eece ceW hengBÛes,
JeneB hej Deevelesvõ Éeje yeveJeeÙes ieÙes efpevecebefoj ceW "njs~ JeneB hej ßeer JehheosJeke=âle šerkeâe heÌ{er~ Devevlej
GvneWves 72000 Mueeskeâ ØeceeCe ceW mecemle <ešdKeC[eiece hej ‘‘OeJeuee’’ veece mes šerkeâe jÛeer~ Ùen šerkeâe Øeeke=âle
Deewj mebmke=âle Yee<ee ceW efceefßele nesves mes ‘‘ceefCeØeJeeuevÙeeÙe’’ mes Øeefmeæ nw~
otmejer jÛevee ‘‘keâmeeÙeheeng[’’ megòe hej ‘‘peÙeOeJeuee’’ veece mes šerkeâe nw~ Fmekeâes Jes kesâJeue 20000 Mueeskeâ
ØeceeCe ner efueKe heeÙes Les efkeâ Jes DemeceÙe ceW mJeie&mLe nes ieÙes~ Fme lejn Skeâ JÙeefòeâ ves Deheves peerJeve ceW 92000
Mueeskeâ ØeceeCe jÛevee efueKeer, Ùen Skeâ Dee§eÙe& keâer yeele nw~ ßeer Jeerjmesve mJeeceer ves Jen keâeÙe& efkeâÙee nw, pees
keâeÙe& ceneYeejle kesâ jÛeefÙelee ves efkeâÙee nw~ ceneYeejle keâe ØeceeCe 100000 Mueeskeâ nw Deewj Fvekeâer šerkeâeSb Yeer
ueieYeie Fleveer ner yeÌ[er nQ~ DeleSJe ‘‘Ùeefoneefmle leovÙeod ÙeVesneefmle ve lelkeäJeefÛeled~’’ pees FmeceW nw mees ner
DevÙe$e nw Deewj pees FmeceW veneR nw mees keâneR hej veneR nw~’’ Ùen Gefòeâ ÙeneB Yeer ÛeefjleeLe& nw~
Fve šerkeâeDeeW mes DeeÛeeÙe& kesâ %eeve keâer efJeMes<elee kesâ meeLe-meeLe mewæeefvlekeâ efJe<eÙeeW keâe efkeâlevee met#ce
1. nefjJebMehegjeCe meie& 1~
( 39 )
leuemheMeea Fvekeâe DeOÙeÙeve Lee, Ùen efoKe peelee nw~

JeerjmesveeÛeeÙe& ves Deheveer šerkeâe ceW efpeve DeeÛeeÙeeX kesâ veece keâe efveoxMe «evLeesuuesKehetJe&keâ efkeâÙee nw, Jes
efvecve Øekeâej nQ-
1. ie=æefheÛÚeÛeeÙe& keâe leòJeeLe&met$e 2. leòJeeLe&Yee<Ùe (leòJeeLe&Jeeefle&keâ Yee<Ùe) 3. mevceefle met$e
4. melkeâce& ØeeYe=le 5. efhebef[Ùee 6. efleueesÙeheCCeefòe 7. JÙeeKÙeeØe%eefhle 8. hebÛeeefmlekeâeÙe ØeeYe=le
9. peerJemeceeme 10. hetpÙeheeo efJejefÛelemeejmeb«en 11. ØeYeeÛevõ Yeóejkeâ («ebLekeâej) 12. mecebleYeõ mJeeceer
(«ebLekeâej) 13. Úbomet$e 14. melkeâce& Øeke=âefle ØeeYe=le 15. cetueleb$e 16. ÙeesefveØeeYe=le Deewj efmeefæefJeefve§eÙe~
Deewj Yeer «ebLeeW kesâ GæjCeeW Ùee veece keâe GuuesKe OeJeuee šerkeâe ceW heeÙee peelee nw~
1. DeeÛeejebie efveÙeg&efòeâ 2. cetueeÛeej 3. ØeJeÛevemeej 4. oMeJewkeâeefuekeâ 5. YeieJeleer DeejeOevee
6. DevegÙeesieÉej 7. Ûeeefj$eØeeYe=le 8. mLeeveebiemet$e 9. MeekeâšeÙevevÙeeme 10. DeeÛeejebiemet$e 11. ueIeerÙeœeÙe
12. Deehleceerceebmee 13. ÙegkeälÙevegMeemeve 14. efJeMes<eeJeMÙekeâ Yee<Ùe 15. meJee&Le&efmeefæ 16. meeQojvevo
17. OevebpeÙeveececeeuee-DeveskeâeLe&veececeeuee 18. YeeJeØeeYe=le 19. ye=nlmJeÙebYetmlees$e 20. vebefomet$e 21. meceJeeÙeebie
22. DeeJeMÙekeâmet$e 23. ØeceeCeJeeefle&keâ 24. meebKÙekeâeefjkeâe 25. keâce&Øeke=âefle~
OeJeuee šerkeâe ceW efpeve ieeLeeDeeW keâes Gæ=le efkeâÙee nw, GveceW mes DeefOekeâebMe ieeLeeSB ieesccešmeej, ef$eueeskeâmeej,
pecyetÉerhe Øe%eefhle Deewj JemegvebefoßeeJekeâeÛeej ceW Yeer heeÙeer peeleer nQ Dele: Ùen Devegceeve neslee nw efkeâ Fve ØeeÛeerve
ieeLeeDeeW keâe œeesle Skeâ ner jne nw, keäÙeeWefkeâ ieesccešmeej Deeefo «ebLe OeJeuee šerkeâe mes yeeo kesâ ner nQ~
peÙeOeJeuee keâer ØeMeefmle ceW keâne nw-
‘‘šerkeâe ßeer JeerjmesveerÙee Mes<ee: heæeflehebefpekeâe~’’1
ßeer Jeerjmesve keâer šerkeâe ner ÙeLeeLe& šerkeâe nw, Mes<e šerkeâeSB lees heæefle Ùee hebefpekeâe nQ~
JeemleJe ceW ßeer Jeerjmesve mJeeceer keâes cenekeâce& Øeke=âefle ØeeYe=le Deewj keâ<eeÙeØeeYe=lemebyebOeer pees Yeer %eeve ieg®
hejcheje mes GheueyOe ngDee, Gmes Fve oesveeW šerkeâeDeeW ceW ÙeLeeJeled efveyeæ efkeâÙee nw~ Deeiece keâer heefjYee<ee ceW Ùes
oesveeW šerkeâeSB Âef°Jeeo kesâ DebieYetle oesveeW ØeeYe=leeW keâe ØeefleefveefOelJe keâjleer nQ~ DeleSJe FvnW Ùeefo mJeleb$e «ebLe
meb%ee oer peeÙes lees Yeer DevegheÙegòeâ veneR nw~ Ùener keâejCe nw efkeâ Deepe ‘‘<ešdKeC[eiece’’ efmeæevle OeJeueefmeæevle
kesâ veece mes Deewj ‘‘hesppeoesmeheengÌ[’’ peÙeOeJeue efmeæevle kesâ veece mes Øeefmeæ nQ~
pÙeesefle<e SJeb ieefCele efJe<eÙe-Fme ceneefmeæevle «ebLe ceW pÙeesefle<e, efveefceòe Deewj ieefCeleefJe<eÙekeâ keâer Yeer
cenlJehetCe& ÛeÛee&ÙeW nQ~ 5JeeR Meleeyoer mes ueskeâj 8JeeR Meleeyoer lekeâ pÙeesefle<eefJe<eÙekeâ Fefleneme efueKeves kesâ efueS
Fvekeâe Ùen «ebLe yengle ner GheÙeesieer nw~ pÙeesefle<emebbyebOeer ÛeÛee&DeeW ceW vevoe, Yeõe, peÙee, efjòeâe Deewj hetCee&
meb%eeDeeW kesâ veece nQ~ efove-jeef$e, cegntle& keâer ÛeÛee& nw~ efveefceòeeW ceW JÙebpeve Deewj efÚVe efveefceòeeW keâer ÛeÛee&ÙeW nQ~
FmeceW ØeOeeve™he mes Skeâ Jeie& meceerkeâjCe, Deveskeâ Jeie& meceerkeâjCe, keâjCeer, keâefuhelejeefMeÙeeB, meceeveevlej,
iegCeesòej, JÙegl›eâce Deeefo yeerpeieefCelemebyebOeer Øeef›eâÙeeÙeW nQ~ OeJeuee ceW De3 keâes De kesâ Ieve keâe ØeLece Jeie&cetue keâne
nw~ De9 keâes De kesâ Ieve keâe Ieve yeleeÙee nw~ De6 keâes De kesâ Jeie& keâe Ieve yeleueeÙee nw, FlÙeeefo~
DeeÛeeÙe& keâer heeheYeer™lee-ßeer Jeerjmesve mJeeceer DeeÛeeÙeeX kesâ JeÛeveeW keâes mee#eeled YeieJeeved keâer JeeCeer
mecePeles Les Deewj hejmhej efJe®æ ØekeâjCe ceW efkeâlevee DeÛÚe meceeOeeve efoÙee nw, Fmemes Fvekeâer heeheYeer™lee
1. peÙe OeJeuee ØeMeefmle, heÅe 39~

( 40 )
menpe ner heefjueef#ele nesleer nw~ GoenjCe osefKeÙes-

‘‘Deeiece keâe Ùen DeLe& ØeeceeefCekeâ ieg® hejcheje kesâ ›eâce mes DeeÙee nw, Ùen kewâmes efve§eÙe efkeâÙee peeÙes?
veneR, keäÙeeWefkeâ........%eeve-efJe%eeve mes Ùegòeâ Fme Ùegie kesâ Deveskeâ DeeÛeeÙeeX kesâ GheosMe mes Gmekeâer ØeceeCelee
peeveveer ÛeeefnS~’’1
ßeer Jeerjmesve mJeeceer peÙeOeJeuee šerkeâe keâjles meceÙe ieeLee met$eeW keâes Deewj ÛetefCe& met$eeW keâes efkeâleveer ßeæe
mes osKeles nQ-
‘‘efJehegueeÛeue kesâ efMeKej hej efJejepeceeve JeOe&ceeve efoJeekeâj mes Øeieš neskeâj ieewlece, ueesneÛeeÙe& Deewj
pecyetmJeeceer Deeefo keâer DeeÛeeÙe& hejcheje mes Deekeâj Deewj iegCeOejeÛeeÙe& keâes Øeehle neskeâj ieeLeemJe™he mes heefjCele
nes hegve: DeeÙe&ceb#eg Deewj veeienefmle kesâ Éeje ÙeefleJe=<eYe keâes Øeehle neskeâj Deewj Gvekesâ cegKekeâceue mes ÛetefCe&met$e kesâ
Deekeâej mes heefjCele efoJÙeOJeefve™he efkeâjCe mes peeveles nQ~’’2
Fme ØekeâjCe mes Ùen mhe° nw efkeâ keâ<eeÙeØeeYe=le «ebLe mee#eeled YeieJeeve keâer efoJÙeOJeefve leguÙe nw~
peye efkeâmeer mLeue hej oes cele DeeÙes nQ, leye kewâmee meceeOeeve nw?
‘‘oesveeW Øekeâej kesâ JeÛeveeW ceW mes efkeâme JeÛeve keâes melÙe ceevee peeÙes?’’
‘‘Fme yeele keâes kesâJeueer Ùee ßeglekesâJeueer peeveles nQ, otmeje keâesF& veneR peevelee~ keäÙeeWefkeâ Fme meceÙe Gmekeâe
efveCe&Ùe veneR nes mekeâlee nw, FmeefueS heeheYeer™ Jele&ceeve kesâ DeeÛeeÙeeX keâes oesveeW keâe ner meb«en keâjvee ÛeeefnS,
DevÙeLee heeheYeer®lee keâe efJeveeMe nes peeJesiee~’’3
Skeâ peien Jevemheefle kesâ efJe<eÙe ceW kegâÚ ØeMve nesves hej lees Jeerjmesve mJeeceer keânles nQ efkeâ-‘‘ieesocees SlLe
hegÛÚsÙeJJees’’ ÙeneB ieewlece mJeeceer mes hetÚvee ÛeeefnS~ DeLee&led nce Fmekeâe Gòej veneR os mekeâles~ Deye yeleeFÙes
Fmemes DeefOekeâ heeheYeer™lee Deewj keäÙee nesieer? JeemleJe ceW Ùes DeeÛeeÙe& Deheveer ieg®hejcheje mes Øeehle peevekeâejer kesâ
Deefleefjòeâ ceve mes kegâÚ efveCe&Ùe osvee heehe ner mecePeles Les~ Fve DeeÛeeÙeeX kesâ Ssmes ØekeâjCeeW mes Deepe kesâ efJeÉeveeW
keâes efMe#ee uesveer ÛeeefnS~ pees efkeâ efkeâmeer Yeer efJe<eÙe ceW efveCe&Ùe ossles meceÙe DeeÛeeÙeeX keâes DeLeJee Gvekesâ iebÇLeeW keâes
Yeer DeØeceeefCekeâ keânves ceW Deeflemeenme keâj peeles nQ~
ÙeneB ØekeâjCe keâes meceehle keâjles ngS cesje Ùener keânvee nw efkeâ Fve hetJee&ÛeeÙeesX kesâ meceeve ner nce meYeer keâes
heeheYeer® yevevee ÛeeefnS~ <ešdKeC[eiece «ebLe kesâ DeJelejCe ceW efveefceòeYetle hejcehetpÙe DeeÛeeÙe&ßeer Oejmesve
mJeeceer, ßeer heg<heovle Deewj Yetleyeueer leLee JeerjmesveeÛeeÙe& kesâ ßeer ÛejCeeW ceW cesje keâesefšMe: veceve nw~
i:i: i:i
1. OeJeuee heg. 1, he=. 197~ 2. Socneoes efyeGueefiejcelLeÙelLeyeºceeCeefoJeeÙejeoes heefjCeo-efoJJepPegeCf eefkeâjCeeoes CeJJeos~

(peÙe Oe.he=. 313, keâmeeÙemegòe keâer ØemleeJevee mes)
3. OeJeuee heg. 1, he=. 222, 223~
( 41 )
yeermeJeeR Meleeyoer kesâ ØeLece DeeÛeeÙe&

Ûeeefj$e Ûe›eâJeleea 108 ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe
mebef#ehle heefjÛeÙe
mJeefmle ßeer cetuemebIe ceW kegâb okegâb oecveeÙe, mejmJeleer ieÛÚ, yeueelkeâej ieCe ceW yeermeJeeR Meleeyoer ceW
ØeLece efoiecyej pewveeÛeeÙe&-Ûeeefj$e Ûe›eâJeleea ßeer Meebelf emeeiej peer cenejepe ngS nQ~ efpevekeâe mebef#ehle
heefjÛeÙe Øemlegle nw-
pevce - Dee<eeÌ{ yeoer 6, meved 1872
efveJeemLeeve - Yeespe«eece (efpeuee-yesueieeBJe) keâvee&škeâ
veece - meeleieeQ[e heeefšue
ceelee-efhelee - ceelee-melÙeJeleer, efhelee-YeerceieeQ[e heeefšue
#eguuekeâ oer#ee - pÙes‰ Meg. 13, meved 1914
«eece-Gòetj (efpe. keâesunehegj) ceneje°^
oer#ee ieg® - cegefve 108 ßeer osJesvõkeâerefle& peer cenejepe
Ssuekeâ oer#ee - meved 1917 efiejveej #es$e, mJeÙeb YeieJeeve kesâ ÛejCe meeefveOÙe ceW
cegefve oer#ee - heâeuiegve Meg. 14, meved 1920
«eece-Ùesjveeue (efpeuee-yesueieebJe) keâvee&škeâ
oer#ee ieg® - cegefve ßeer 108 osJesvõkeâerefle& peer cenejepe
DeeÛeeÙe& heo - DeeefÕeve Meg. 11, meved 1924 «eece-mece[esueer (efpeuee-meebieueer-ceneje°^)
Éeje-ÛelegefJe&Oe mebIe
Ûeeefj$e Ûe›eâJeleea heo- meved 1937 iepehebLee efmeæ#es$e (cene.)
meceeefOecejCe - efÉ. Yeeõheo Meg. 2, meved 1955, kegbâLeueefieefj (efmeæ#es$e)
DeeÛeeÙe& osJe ves Deveskeâ oer#eeSB oskeâj ÛelegeJf e&Oe mebIe meefnle oef#eCe mes Gòej Deewj hetJe& mes heef§ece lekeâ meejs Yeejle
ceW cebieue efJenej keâjkesâ efoiecyej pewve cegevf e hejbheje keâes hegve®ppeereJf ele efkeâÙee~ Deveskeâ leerLeeX hej efpeveØeefleceeSB
mLeeefhele keâjeÙeeR, <ešdKeC[eiece «ebLe keâes leeceüheó hej GlkeâerCe& keâjekeâj efpeveJeeCeer keâes mLeeefÙelJe Øeoeve efkeâÙee~ Ssmes
yengle mes efpeveOece& ØeYeeJevee kesâ keâeÙeeX mes Fme Yetleue hej Deheves ÙeMe keâes efÛejmLeeÙeer keâj efoÙee~
Deeheves Deble ceW kegbâLeueefieefj #es$e hej meuuesKevee ueskeâj Deheves peerJevekeâeue ceW Dehevee DeeÛeeÙe&heo
Deheves ØeLece efMe<Ùe cegefve ßeer Jeerjmeeiej keâes Øeoeve keâj efoÙee Lee~ hegve: Gvekeâer hejcheje ceW efÉleerÙe
heóeÛeeÙe& ßeer efMeJemeeiej cegefvejepe ngS, le=leerÙe heóeÛeeÙe& ßeer Oece&meeiej cenejepe, ÛelegLe& Gmekesâ
he§eeled ßeer Deefpelemeeiej cenejepe, hebÛece heóeÛeeÙe& ßeer ßesÙeebmemeeiej cenejepe ngS nQ leLee
Jele&ceeve ceW DeeÛeeÙe&ßeer DeefYevebovemeeiej cenejepe, Jele&ceeve heóeÛeeÙe& kesâ ™he ceW ÛelegefJe&Oe mebIe keâe
mebÛeeueve keâjles ngS efpeveOece& keâer ØeYeeJevee keâj jns nQ~
( 42 )
Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer MeebeflemeeiejeÛeeÙe& kesâ ØeLece heóefMe<Ùe

Ûeeefj$eefMejesceefCe hetpÙe DeeÛeeÙe&jlve
ßeer Jeerjmeeiej cenejepe keâe heefjÛeÙe-Skeâ Âef° ceW
(mebmke=âle šerkeâekeâ$eea hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer kesâ DeeefÙe&keâe oer#eeieg®)
mJeefmle ßeer cetuemebIe ceW kegâvokegâvoecveeÙe, mejmJeleer ieÛÚ, yeueelkeâejieCe ceW
yeermeJeeR meoer kesâ ØeLece efoiecyej pewveeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer Meebeflemeeiej peer
cenejepe kesâ ØeLece heóefMe<Ùe DeeÛeeÙe&ßeer Jeerjmeeiej cenejepe ngS nQ~ Gvekeâe
mebef#ehle heefjÛeÙe efvecve Øekeâej nw-
pevce -Dee<eeÌ{ Meg. 15, meved 1876, efJe.meb. 1933
«eece -F&j (efpe.-Deewjbieeyeeo, ceneje°^)
veece -nerjeueeue
peeefle SJeb iees$e -KeC[sueJeeue peeefle SJeb iebieJeeue iees$e
efhelee -ßeer jecemegKe pewve
ceelee -ßeerceleer YeeiÙeJeleer pewve (Yeeiet yeeF&)
#eguuekeâ oer#ee -heâeuiegve Meg. 7, meved 1923 (efJe.meb. 1980)
veece -ßeer Jeerjmeeiej cenejepe
cegefveoer#ee -DeeefÕeve Meg. 11, meved 1924 (efJe.meb. 1981)
«eece -mece[esueer-ceneje°^
oer#eeieg® -Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe
DeeÛeeÙe& heo Iees<eCee -kegbâLeueefieefj ceW DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe Éeje
ØeLece Yeeõheo Meg. 7, meved 1955 (efJe.meb. 2012)
DeeÛeeÙe&heoejesnCe -efÉ. Yeeõheo ke=â. 7, meved 1955 (efJe.meb. 2012)
mLeeve -KeeefveÙee-peÙehegj (jepe.)
meceeefOecejCe -DeeefÕeve ke=â. DeceeJemÙee, meved 1957 (efJe.meb. 2014)
mLeeve -KeeefveÙee-peÙehegj (jepe.)
( 43 )
<ešdKeC[eiece keâer efmeæebleefÛebleeceefCe šerkeâekeâ$eea hejcehetpÙe

ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer : Skeâ Âef° ceW
pevcemLeeve :efškewâleveiej (yeejeyebkeâer) G.Øe.
pevceefleefLe :Deemeespe megoer 15 (MejoheteCf e&cee) efJe. meb. 1991 (22 Dekeäštyej meved 1934)
peeefle :De«eJeeue efo. pewve, iees$e-ieesÙeue, veece-kegâ. cewvee
ceelee-efhelee :ßeerceleer ceesefnveer osJeer SJeb ßeer Úesšsueeue pewve
Deepevce yeÇÿeÛeÙe& ›ele :
F&. meved 1952 ceW yeejeyebkeâer ceW MejoheteCf e&cee kesâ efove
#egefuuekeâe oer#ee :
Ûew$e ke=â. 1, F&. meved 1953 keâes ceneJeerjpeer DeefleMeÙe #es$e (jepe.) ceW DeeÛeeÙe&jlve
ßeer osMeYet<eCe peer cenejepe mes~ veece-#egefuuekeâe Jeerjceleer
DeeefÙe&keâe oer#ee : JewMeeKe ke=â. 2, F&. meved 1956 keâes ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Ûeeefj$eÛe›eâJeleea
108 DeeÛeeÙe& ßeer Meebeflemeeiej peer keâer hejcheje kesâ ØeLece heóeOeerMe DeeÛeeÙe&
ßeer Jeerjmeeiej peer cenejepe kesâ keâjkeâceueeW mes~
meeefneflÙekeâ ke=âeflelJe : De°menœeer, meceÙemeej, efveÙecemeej, cetueeÛeej, keâeleb$e-JÙeekeâjCe, <ešdKeC[eiece
Deeefo «ebLeeW kesâ DevegJeeo/šerkeâeSb SJeb 250 efJeefMe° «ebLeeW keâer ueseKf ekeâe~ meved 1995
ceW DeJeOe efJe.efJe. (hewâpeeyeeo) Éeje ‘‘[er.efuešd.’’ keâer ceeveo GheeefOe mes efJeYete<f ele~
leerLe& efvecee&Ce ØesjCee : nefmleveehegj ceW pebyetÉerhe lesjnÉerhe, leerveueeskeâ Deeefo jÛeveeDeeW kesâ efvecee&Ce, MeeÕele
leerLe& DeÙeesOÙee keâe efJekeâeme SJeb peerCeexæej, ØeÙeeie-Fueeneyeeo (G.Øe.) ceW leerLeËkeâj
$e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& keâe efvecee&Ce, leerLeËkeâj pevceYetefceÙeeW keâe efJekeâeme
ÙeLee-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegâC[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW ‘vebÅeeJele&
cenue’ veecekeâ leerLe& efvecee&Ce, YeieJeeve heg<heobleveeLe keâer pevceYetecf e keâekeâvoer leerLe&
(efvekeâš ieesjKehegj-G.Øe.) keâe efJekeâeme, YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâJeue%eeveYetecf e DeefnÛÚ$e
leerLe& hej leerme Ûeewyeermeer cebefoj, nefmleveehegj ceW pecyetÉerhe mLeue hej YeieJeeve
Meebelf eveeLe-kegâb LegveeLe-DejnveeLe keâer 31-31 hegâš Gòegib e Ke[dieemeve Øeeflecee, ceebieerlegib eer
ceW efvecee&CeeOeerve 108 hegâš Gòebibg e YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer efJeMeeue Øeeflecee FlÙeeefo~
ceneslmeJe ØesjCee : hebÛeJe<eeaÙe pecyetÉerhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&°êrÙe efveJee&Ce
ceneceneslmeJe, DeÙeesOÙee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenekegbâYe cemlekeâeefYe<eskeâ,
kegâC[uehegj ceneslmeJe, YeieJeeve heeÕe&veeLe pevcekeâuÙeeCekeâ le=leerÙe menœeeefyo
ceneslmeJe, efouueer ceW keâuheõgce ceneceC[ue efJeOeeve keâe Ssefleneefmekeâ DeeÙeespeve
FlÙeeefo~ efJeMes<e™he mes 21 efomecyej 2008 keâes pecyetÉerhe mLeue hej efJeÕeMeebefle
DeeEnmee meccesueve keâe DeeÙeespeve ngDee, efpemekeâe GodIeešve Yeejle keâer je°^heefle
ßeerceleer ØeefleYee osJeerefmebn heešerue Éeje efkeâÙee ieÙee~
Mew#eefCekeâ ØesjCee : ‘pewve ieefCele Deewj ef$eueeskeâ efJe%eeve’ hej Debleje&°êrÙe mebiees‰er, je°êrÙe kegâueheefle
meccesueve, Feflenemekeâej meccesueve, vÙeeÙeeOeerMe meccesueve SJeb DevÙe Deveskeâ
je°êrÙe-Debleje&°êrÙe mlej kesâ mesefceveej Deeefo~
jLe ØeJele&ve ØesjCee : pecyetÉerhe %eevepÙeesefle (1982 mes 1985), meceJemejCe ßeerefJenej (1998 mes
2002), ceneJeerj pÙeesefle (2003-2004) keâe Yeejle YeüceCe~
Fme Øekeâej efvelÙe vetleve YeeJeveeDeeW keâer peveveer hetpÙe ceeleepeer efÛejkeâeue lekeâ Fme JemegOee keâes megMeesefYele
keâjleer jnW, Ùener cebieue keâecevee nw~
( 44 )
ØeeÛeerve SJeb DeJee&Ûeerve nefmleveehegj

-heer"eOeerMe #eguuekeâ ceesleermeeiej
YeieJeeve DeeefoveeLe keâe heÇLece Deenej-
neqmleveehegj leerLe& leerLeexb keâe jepee nw~ Ùen Oece& heÇÛeej keâe DeeÅe kesâvoÇ jne nw~ ÙeneR mes Oece& keâer hejcheje
keâe MegYeejbYe ngDee~ Ùen Jen ceneleerLe& nw peneB mes oeve keâer heÇsjCee mebmeej ves heÇehle keâer~
YeieJeeve DeeefoveeLe ves peye oer#ee OeejCe keâer Gme meceÙe Gvekesâ osKee-osKeer Ûeej npeej jepeeDeeW ves Yeer
oer#ee OeejCe keâer~ YeieJeeve ves kesâMe}eWÛe efkeâÙee, Gve meyeves Yeer kesâMe}eWÛe efkeâÙee, YeieJeeve ves Jem$eeW keâe lÙeeie
efkeâÙee, Gmeer heÇkeâej mes Gve jepeeDeeW ves Yeer veive efoiecyej DeJemLee OeejCe keâj }er~ YeieJeeve neLe }škeâekeâj
OÙeeve cegoÇe ceW KeÌ[s nes ieÙes, Jes meYeer jepeeieCe Yeer Gmeer heÇkeâej mes OÙeeve keâjves }ies efkeâvleg leerve efove kesâ yeeo
Gve meYeer keâes YetKe-hÙeeme keâer yeeOee meleeves }ieer~ Jes yeej-yeej YeieJeeve keâer lejHeâ osKeles efkeâvleg YeieJeeve lees ceewve
OeejCe keâjkesâ veemeeieÇ o=e„ f efkeâÙes ngS DeÛe} KeÌ[s Les, Skeâ-oes efove kesâ ef}S veneR hetjs Ún ceen kesâ ef}S DeleŠ Gve
jepeeDeeW (cegevf eÙeeW) ves yesÛewve neskeâj pebie} kesâ Heâ} Keevee SJeb PejveeW keâe heeveer heervee heÇejbYe keâj efoÙee~
Gmeer meceÙe Jeve osJelee ves heÇieš neskeâj GvnW jeskeâe efkeâ-‘‘cegefve JesMe ceW Fme heÇkeâej mes Deveie&} heÇJe=efòe cele
keâjes~ Ùeefo YetKe-hÙeeme keâe keâ„ menve veneR nes heelee nw, lees Fme peiele hetpÙe cegefve heo keâes ÚesÌ[ oes~’’ leye
meYeer jepeeDeeW ves cegefve heo keâes ÚesÌ[keâj DevÙe JesMe OeejCe keâj ef}Ùes~ efkeâmeer ves peše yeÌ{e }er, efkeâmeer ves
yeukeâ} OeejCe keâj }er, efkeâmeer ves Yemce }hesš }er, keâesF& kegâšer yeveekeâj jnves }ies FlÙeeefo~
YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe Ún ceen kesâ heMÛeeled OÙeeve efJemee|pele ngDee, Jewmes lees YeieJeeve keâe efyevee Deenej efkeâÙes
Yeer keâece Ûe} mekeâlee Lee efkeâvleg YeefJe<Ùe ceW Yeer cegevf e yeveles jnW, cees#eceeie& Ûe}lee jns, Fmekesâ ef}S Deenej kesâ ef}S
efvekeâ}s efkeâvleg Gvekeâes keâneR hej Yeer efJeefOehetJe&keâ SJeb Megæ heÇemegkeâ Deenej veneR efce} hee jne Lee~ meYeer heÇoMs eeW ceW
YeÇceCe nes jne Lee efkeâvleg keâneR Yeer oeleej veneR efce} jne Lee~ keâejCe Ùen Lee efkeâ Gvemes hetJe& ceW YeesieYetecf e keâer
JÙeJemLee Leer~ }esieeW keâes peerJeveÙeeheve keâer meeceieÇer-Yeespeve, cekeâeve, Jem$e, DeeYet<eCe Deeefo meye keâuheJe=#eeW mes
heÇehle nes peeles Les~ peye YeesieYetecf e keâer JÙeJemLee meceehle ngF,& leye keâce&Yetecf e ceW keâce& keâjkesâ peerJeveesheÙeesieer meeceieÇer
heÇehle keâjves keâer keâ}e YeieJeeve kesâ efhelee veeefYejeÙe ves SJeb mJeÙeb YeieJeeve $e+<eYeosJe ves efmeKeeF&~
Deefme, ceefme, ke=âef<e, mesJee, efMeuhe SJeb JeeefCepÙe keâjkesâ peerJeve peerves keâe ceeie& yele}eÙee~ meye kegâÚ
yele}eÙee efkeâvleg efoiecyej cegefveÙeeW keâes efkeâme efJeefOe mes Deenej efoÙee peeJes, Fme efJeefOe keâes veneR yele}eÙee~ efpeme
FvoÇ ves YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ ieYe& ceW Deeves mes Ún ceen hen}s mes jlveJe=ef„ heÇejbYe keâj oer Leer, heeBÛeeW
keâuÙeeCekeâeW ceW mJeÙeb FvoÇ heÇefle#eCe GheeqmLele jnlee Lee efkeâvleg peye YeieJeeve heÇemegkeâ Deenej heÇehle keâjves kesâ
ef}S YeÇceCe keâj jns Les, leye Jen Yeer veneR Dee heeÙee~
mechetCe& heÇoMs eeW ceW YeÇceCe keâjves kesâ heMÛeeled neqmleveehegj Deeieceve mes hetJe& jeef$e kesâ efheÚ}s heÇnj ceW ÙeneB kesâ
jepee ßesÙeebme keâes meele mJehve efoKeeF& efoÙes, efpemeceW heÇLece mJehve ceW megoMe&ve ces® heJe&le efoKeeF& efoÙee~ heÇeleŠkeâe}
ceW GvneWves pÙeeself e<eer keâes yeg}ekeâj Gve mJehveeW keâe Heâ} hetÚe, leye pÙeeself e<eer ves yeleeÙee efkeâ efpevekeâe ces® heJe&le hej
DeefYe<eskeâ ngDee nw, pees megces® kesâ meceeve ceneved nQ, Ssmes leerLeËkeâj YeieJeeve kesâ oMe&veeW keâe }eYe heÇehle nesiee~
kegâÚ ner osj yeeo YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe neqmleveehegj veiejer ceW cebie} heoehe&Ce ngDee~ YeieJeeve keâe oMe&ve
keâjles ner jepee ßesÙeebme keâes peeeflemcejCe nes ieÙee, GvnWs Dee" YeJehetJe& keâe mecejCe nes DeeÙee~ peye YeieJeeve
$e+<eYeosJe jepee JepeÇpebIe keâer DeJemLee ceW Je mJeÙeb jepee ßesÙeebme JepeÇpebIe keâer helveer jeveer ßeerceleer keâer DeJemLee
ceW Les Deewj GvneWves ÛeejCe $e+efæOeejer cegefveÙeeW keâes veJeOee YeefòeâhetJe&keâ Deenejoeve efoÙee Lee, leYeer jepee
ßesÙeebme mecePe ieÙes efkeâ YeieJeeve Deenej kesâ ef}S efvekeâ}s nQ~
Ùen %eeve nesles ner Jes Deheves jepecen} kesâ ojJeepes hej KeÌ[s neskeâj cebie} JemlegDeeW keâes neLe ceW }skeâj
YeieJeeve keâe heÌ[ieenve keâjves }ies~
( 45 )
ns mJeeceer! veceesmleg veceesmleg veceesmleg De$e efle… efle…........efJeefOe efce}les ner YeieJeeve jepee ßesÙeebme kesâ Deeies
KeÌ[s nes ieÙes~ jepee ßesÙeebme ves hegveŠ efveJesove efkeâÙee-ceve Megeæ f , JeÛeve Megeæ f , keâeÙe Megeæ f , Deenej pe} Megæ nw,
YeespeveMee}e ceW heÇJesMe keâerepf eÙes~ Ûeewkesâ ceW }s peekeâj heeo heÇ#ee} keâjkesâ hetpeve keâer SJeb F#egjme keâe Deenej efoÙee~ Deenej
nesles ner osJeeW ves hebÛeeMÛeÙe& keâer Je=e„
f keâer~ Ûeej heÇkeâej kesâ oeveeW ceW mes kesâJe} Deenej oeve kesâ DeJemej hej ner hebÛeeMÛeÙe&
Je=e„
f nesleer nw~ YeieJeeve pewmes hee$e keâe }eYe efce}ves hej Gme jepee ßesÙeebme keâer YeespeveMee}e ceW Gme efove Yeespeve De#eÙe
nes ieÙee~ Menj kesâ meejs vej-veejer Yeespeve keâj ieÙes, leye Yeer Yeespeve efpelevee Lee Glevee ner yevee jne~
Skeâ Je<e& kesâ GheJeeme kesâ yeeo neqmleveehegj ceW peye YeieJeeve keâe heÇLece Deenej ngDee lees mecemle he=LJeer ceb[}
hej neqmleveehegj kesâ veece keâer Oetce ceÛe ieF&, meJe&$e jepee ßesÙeebme keâer heÇMebmee nesves }ieer~ DeÙeesOÙee mes Yejle
Ûe›eâJeleea ves Deekeâj jepee ßesÙeebme keâe YeJÙe meceejesnhetJe&keâ mecceeve efkeâÙee leLee heÇLece Deenej keâer mce=efle ceW
ÙeneB Skeâ efJeMee} mlethe keâe efvecee&Ce keâjeÙee~
oeve kesâ keâejCe ner YeieJeeve DeeefoveeLe kesâ meeLe jepee ßesÙeebme keâes Yeer Ùeeo keâjles nQ~ efpeme efove ÙeneB
heÇLece Deenej oeve ngDee, Jen efove JewMeeKe megoer leerpe keâe Lee~ leye mes Deepe lekeâ Jen efove heÇefleJe<e& heJe& kesâ ™he
ceW ceveeÙee peelee nw~ Deye Gmes DeeKee leerpe Ùee De#eÙe le=leerÙee keânles nQ~
Fme heÇkeâej oeve keâer hejcheje neqmleveehegj mes heÇejbYe ngF&~ oeve kesâ keâejCe ner Oece& keâer hejcheje Yeer leye
mes Deye lekeâ yejeyej Ûe}er Dee jner nw keäÙeeWefkeâ cebefojeW keâe efvecee&Ce, cete|leÙeeW keâe efvecee&Ce, Meem$eeW keâe heÇkeâeMeve,
cegefve mebIeeW keâe efJenej, oeve mes ner mebYeJe nw Deewj Ùen oeve ßeeJekeâeW kesâ Éeje ner neslee nw~ ßeJeCeyes}iees} ceW Skeâ
npeej mee} mes KeÌ[er YeieJeeve yeengye}er keâer efJeMee} heÇeflecee Yeer ÛeecegC[jeÙe kesâ oeve keâe ner heÇefleHeâ} nw, pees
efkeâ DemebKÙe YeJÙe peerJeeW keâes efoiecyejlJe keâe, DeelceMeebefle keâe heeJeve mebosMe efyevee yees}s ner os jner nw~
ÙeneB yeveer Ùen pecyetÉerhe keâer jÛevee Yeer mebhetCe& YeejleJe<e& kesâ }eKeeW vej-veeefjÙeeW kesâ Éeje Goej YeeJeeW mes
heÇolle oeve kesâ keâejCe cee$e ome Je<e& ceW yevekeâj lewÙeej nes ieF&, pees efkeâ mechetCe& mebmeej kesâ ef}S Deekeâ<e&Ce keâe
kesâvoÇ yeve ieF& nw~ pecyetÉerhe keâer jÛevee meejer ogefveÙee ceW DeYeer kesâJe} ÙeneB neqmleveehegj ceW ner osKeves keâes efce}
mekeâleer nw~ veboerMJej Éerhe keâer jÛevee, meceJemejCe keâer jÛevee lees Deveskeâ mLe}eW hej yeveer nw Deewj yeve jner nw~
Ùen nceeje Je Deehe meyekeâe hejce meewYeeiÙe nw efkeâ nceejs peerJevekeâe} ceW Ssmeer YeJÙe jÛevee yevekeâj lewÙeej nes
ieF& Deewj Gmekesâ oMe&veeW keâe }eYe meYeer keâes heÇehle nes jne nw~
YeieJeeve DeeefoveeLe kesâ heÇLece Deenej kesâ Ghe}#Ùe ceW Jen efleefLe heJe& kesâ ™he ceW ceveeF& peeves }ieer, Jen
efove Flevee ceneve nes ieÙee efkeâ keâesF& Yeer MegYe keâeÙe& Gme efove efyevee efkeâmeer pÙeesefle<eer mes hetÚs keâj ef}Ùee peelee
nw~ efpeleves efJeJeen De#eÙe le=leerÙee kesâ efove nesles nQ Gleves MeeÙeo ner DevÙe efkeâmeer efove nesles neW Deewj lees Deewj
peye mes YeieJeeve keâe heÇLece Deenej F#egjme keâe ngDee, leye mes Fme #es$e ceW ievvee Yeer De#eÙe nes ieÙee, efpeOej
osKeeW GOej ievvee ner ievvee vepej Deelee nw~ meÌ[keâ hej ieeÌ[er ceW Deeles-peeles efyevee KeeÙes cegBn ceer"e nes peelee nw~
keâoce-keâoce hej iegÌ[, Mekeäkeâj yevelee efoKeeF& oslee nw~ neqmleveehegj ceW Deeves Jee}s heÇlÙeskeâ Ùee$eer keâes pecyetÉerhe
heÇJesMe Éej hej YeieJeeve kesâ Deenej kesâ heÇmeeo ™he ceW ÙeneB }ieYeie yeejn cenerves F#egjme heerves keâes efce}lee nw~
YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbâLegveeLe, DejnveeLe kesâ Ûeej-Ûeej keâuÙeeCekeâ-
YeieJeeve DeeefoveeLe kesâ heMÛeeled Deveskeâ ceneheg®<eeW keâe Fme hegCÙe Oeje hej Deeieceve neslee jne nw~
YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbâLegveeLe SJeb DejnveeLe kesâ Ûeej-Ûeej keâuÙeeCekeâ ÙeneB ngS nQ~ leerveeW leerLeËkeâj Ûe›eâJeleea
SJeb keâeceosJe heo kesâ Oeejer Les~ leerveeW leerLe&keâjeW ves ÙeneB mes mecemle Ún KeC[ he=LJeer hej jepÙe efkeâÙee efkeâvleg
GvnW Meebefle keâer heÇeefhle veneR ngF&~ efÚÙeeveJes npeej jeefveÙeeB Yeer GvnW megKe heÇoeve veneR keâj mekeâeR DeleSJe GvneWves
mechetCe& DeejbYe heefjieÇn keâe lÙeeie keâj veive efoiecyej DeJemLee OeejCe keâer, cegefve yeve ieÙes~ pewmee efkeâ Deepe Yeer
JewjeiÙeYeeJevee ceW heÌ{e peelee nw-
ÚesÌ[s Ûeewon jlve veJeeW efveefOe, De® ÚesÌ[s mebie meeLeer~
keâesefš De"ejn IeesÌ[s ÚesÌ[s, Ûeewjemeer }Ke neLeer~~
( 46 )
FlÙeeefokeâ mebheefle yenglesjer peerjCe le=Ce mece lÙeeieer~

veerelf e efJeÛeej efveÙeesieer megle keâes, jepe efoÙees yeÌ[Yeeieer~~
YeieJeeve Meebelf eveeLe, kegâb LegveeLe, DejnveeLe ves ceneve leheMÛeÙee& keâjkesâ efoJÙe kesâJe}%eeve keâer heÇeefhle keâer~ Gvekeâer
%eeve pÙeeself e kesâ heÇkeâeMe mes DeveskeâeWs YeJÙe peerJeeW keâe cees#eceeie& heÇMemle ngDee~ Deble ceW GvneWves meccesoefMeKej mes efveJee&Ce
heÇehle efkeâÙee~ Deepe heÇelf eceen npeejeW }esie Gve leerLeËkeâjeW keâer ÛejCe jpe mes heefJe$e Gme hegCÙeOeje keâer Jebovee keâjves Deeles
nQ~ Gme hegveerle ceešer keâes cemlekeâ hej ÛeÌ{eles nQ~ Gve leerveeW leerLeËkeâj YeieJevleeW keâer 31-31 hegâš efJeMeeue Ke[dieemeve
ØeefleceeSB pecyetÉerhe-nefmleveehegj ceW efJejepeceeve nes peeves mes leerLe& keâe ØeeÛeerve Fefleneme peerJevle nes ieÙee nw~
keâewjJe-heeb[Je keâer jepeOeeveer-ceneYeejle keâer efJeMJe efJeKÙeele Iešvee YeieJeeve vesceerveeLe kesâ meceÙe ceW
ÙeneB Ieefšle ngF&~ Ùen Jener neqmleveehegj nw, peneB keâewjJe heeb[Je ves jepÙe efkeâÙee~ meew keâewjJe Yeer heeBJe heeb[JeeW keâes
nje veneR mekesâ~ keäÙee keâejCe Lee? keâewjJe DeveerefleJeeve Les, DevÙeeÙeer Les, DelÙeeÛeejer Les, F&<Ùee&}g Les, És<eer Les~
GveceW DeefYeceeve yeeuÙekeâe} mes ner ketâš-ketâš keâj Yeje ngDee Lee~ heeb[Je heÇejbYe mes Oeerj-Jeerj-iebYeerj Les~ melÙe
DeeÛejCe keâjves Jee}s Les~ vÙeeÙe-veerefle mes Ûe}les Les~ meefn<Ceg Les~ Fmeef}S heeb[JeeW ves efJepeÙe heÇehle keâer~ ÙeneB
lekeâ efkeâ heeb[Je Yeer meleer meerlee keâer lejn Deefive hejer#ee ceW meHeâ} ngS~ keâewjJeeW kesâ Éeje yeveeÙes ieÙes pe}les ngS
}e#eeie=n mes Yeer Ceceeskeâej ceneceb$e keâe mcejCe keâjles ngS Skeâ megjbie kesâ jemles mes yeÛe efvekeâ}s~
Jes otmejer yeej hegveŠ Deefive hejer#ee ceW meHeâ} ngS, peye Me$egbpeÙe ceW veive efoiecyej cegefve DeJemLee ceW OÙeeve
ceW }erve Les, Gme meceÙe ogÙeexOeve kesâ Yeevepes kegâÙe&gOej ves }esns kesâ DeeYet<eCe yeveJeekeâj iejce keâjkesâ henvee efoÙes~
efpemekesâ Heâ}mJe™he yeenj mes Gvekeâe Mejerj pe} jne Lee Deewj Yeerlej mes keâce& pe} jns Les~ Gmeer meceÙe mechetCe&
keâce& pe}keâj Yemce nes ieÙes Deewj Debleke=âle kesâJe}er yevekeâj leerve heeb[JeeW ves efveJee&Ce heÇehle efkeâÙee Deewj vekegâ},
menosJe GheMece ßesCeer keâe DeejesnjCe keâjkesâ iÙeejnJeW iegCemLeeve ceW cejCe keâes heÇehle keâjkesâ meJee&Le&efmeefæ ieÙes~
keâewjJe-heeb[Je lees Deepe Yeer Iej-Iej ceW osKeves keâes efce}les nQ~ Ùeefo efJepeÙe heÇehle keâjvee nw, lees heeb[JeeW kesâ
ceeie& keâe DevegmejCe keâjvee ÛeeefnS~ meowJe vÙeeÙe-veerefle mes Ûe}vee ÛeeefnS~ leYeer heeb[JeeW keâer lejn ÙeMe keâer
heÇeefhle nesieer~ Oece& keâer meoe peÙe nesleer nw~
j#eeyebOeve heJe&-Skeâ meceÙe neqmleveehegj ceW DekebâheveeÛeeÙe& Deeefo meele meew cegefveÙeeW keâe mebIe DeeÙee ngDee
Lee~ Gme meceÙe ÙeneB ceneheodce Ûe›eâJeleea kesâ heg$e jepee heodce jepÙe keâjles Les~ Gvemes keâejCeJeMe ye}er ceb$eer ves
Jejoeve kesâ ™he ceW meele efove keâe jepÙe ceeBie ef}Ùee~ jepÙe }skeâj ye}er ves Deheves hetJe& Deheceeve keâe yeo}e }sves
kesâ ef}S peneB meele meew cegefve efJejepeceeve Les, JeneB Gvekesâ ÛeejeW Deesj Ùe%e kesâ yeneves Deefive heÇpJeef}le keâj oer~
Ghemeie& mecePekeâj meYeer cegefvejepe Meeble heefjCeece mes OÙeeve ceW }erve nes ieÙes~
otmejer lejHeâ Gppewveer ceW efJejepeceeve efJe<Cegkegâceej cegefvejepe keâes efceefLe}e veiejer ceW Ûeelegcee&me keâj jns
cegefveßeer ßeglemeeiej peer kesâ Éeje Yespes ieÙes #eguuekeâ ßeer heg<heoble mes metÛevee heÇehle ngF& efkeâ neqmleveehegj ceW cegefveÙeeW
hej Ieesj Ghemeie& nes jne nw Deewj Gmes Deehe ner otj keâj mekeâles nQ~
Ùen meceeÛeej megvekeâj hejce keâ®Ceecete|le efJe<Cegkegâceej cegefvejepe kesâ ceve ceW meeOeceea cegefveÙeeW kesâ heÇefle
leerJeÇ JeelmeuÙe keâer YeeJevee peeie=le ngF&~ lehemÙee mes GvnW efJeef›eâÙee $e+efæ Glhevve nes ieF& Leer~ Jes JeelmeuÙe
YeeJevee mes DeesleheÇesle neskeâj Gppewveer mes Ûeelegcee&me keâe} ceW neqmleveehegj Deeles nQ~ Deheveer hetJe& DeJemLee kesâ YeeF&
JeneB kesâ jepee heodce keâes [ebšles nQ~ jepee Gvemes efveJesove keâjles nQ-ns cegefvejepe! Deehe ner Fme Ghemeie& keâes otj
keâjves ceW meceLe& nQ, leye cegefve efJe<Cegkegâceej ves Jeeceve keâe Jes<e yeveekeâj yeef} mes leerve keâoce peceerve oeve ceW
ceebieer~ yeef} ves osves keâe mebkeâuhe efkeâÙee~ cegefvejepe ves efJeef›eâÙee $e+efæ mes efJeMee} Mejerj yeveekeâj oes keâoce ceW
meeje DeÌ{eF& Éerhe veehe ef}Ùee, leermeje hewj jKeves keâer peien veneR efce}er~ ÛeejeW lejHeâ $eeefnceeced nesves }iee~
j#ee keâjes, #ecee keâjes keâer OJeefve ietbpeves }ieer~ yeef} ves Yeer #ecee ceebieer~ cegefvejepe lees #ecee kesâ Yeb[ej nesles ner
( 47 )
nQ, GvneWves yeef} keâes #ecee heÇoevekeâj keâer~ Ghemeie& otj nesves hej efJe<Cegkegâceej ves hegveŠ oer#ee OeejCe keâer~ meYeer ves
efce}keâj efJe<Cegkegâceej keâer yengle Yeejer hetpee keâer~
Deie}s efove ßeeJekeâeW ves Yeefòeâ mes cegefveÙeeW keâes efmeJeFË keâer Keerj keâe Deenej efoÙee Deewj Deeheme ceW Skeâ-otmejs
keâes j#ee met$e yeeBOes~ Ùen efveMÛeÙe efkeâÙee efkeâ efJe<Cegkegâceej cegefvejepe keâer lejn JeelmeuÙe YeeJeveehetJe&keâ Oece& SJeb
Oecee&ÙeleveeW keâer j#ee keâjWies~ leYeer mes Jen efove heÇefleJe<e& j#eeyebOeve heJe& kesâ ™he ceW ßeeJeCe megoer hete|Cecee keâes
ceveeÙee peeves }iee~ Fmeer efove yenveW YeeFÙeeW kesâ neLe ceW jeKeer yeeBOeleer nQ~ Deye Deeies mes j#eeyebOeve kesâ efove
neqmleveehegj keâe mcejCe keâjW~ ossJe-Meem$e-ieg® kesâ heÇefle leve-ceve-Oeve vÙeesÚeJej keâj oW~ meeOeceea kesâ heÇefle
JeelmeuÙe keâer YeeJevee jKeW~ leYeer j#eeyebOeve heJe& ceveevee meeLe&keâ nes mekeâlee nw~
oMe&ve heÇelf e%ee ceW heÇemf eæ ceveesJeleer-iepeceesleer ÛeÌ{ekeâj YeieJeeve kesâ oMe&ve keâj Yeespeve keâjves keâe Deš}
efveÙece efveYeeves Jee}er Fefleneme heÇemf eæ ceefn}e ceveesJeleer Yeer Fmeer neqmleveehegj keâer Leer~ Ùen efveÙece Gmeves efJeJeen kesâ
hetJe& ef}Ùee Lee~ efJeJeen kesâ heMÛeeled peye memegje} ieF&, lees JeneB mebkeâesÛeJeMe keân veneR heeF&~ leerve efove lekeâ GheJeeme
nes ieÙee~ peye Gmekesâ heernj ceW metÛevee hengÛB eer, lees YeeF& DeeÙee, Gmes Skeâeble ceW ceveesJeleer ves meye yeele yelee oer~ Gmekesâ
YeeF& ves ceveesJeleer kesâ mJemegj keâes yeleeÙee, lees Gmekesâ mJemegj ves keâne efkeâ nceejs ÙeneB lees iepeceesleer keâe keâes"ej Yeje
nw~ leYeer ceveesJeleer ves iepeceesleer ÛeÌ{ekeâj YeieJeeve kesâ oMe&ve keâjkesâ Yeespeve efkeâÙee~
Fmekesâ yeeo ceveesJeleer keâes lees Gmekeâe YeeF& Deheves Iej ef}Jee }s ieÙee~ FOej Gve ceesefleÙeeW kesâ ÛeÌ{eves mes Fme
heefjJeej hej jepekeâerÙe Deeheefòe Dee ieF&, efpemekesâ keâejCe ceveesJeleer kesâ heefle yegOemesve kesâ ÚneW YeeFÙeeW ves
efce}keâj Gve oesveeW keâes Iej mes efvekeâe} efoÙee~ Iej mes efvekeâ}ves kesâ yeeo ceveesJeleer ves leye lekeâ Yeespeve veneR
efkeâÙee, peye lekeâ iepeceesleer ÛeÌ{ekeâj YeieJeeve kesâ oMe&veeW keâe }eYe veneR efce}e~ peye Ûe}les-Ûe}les Lekeâ ieÙes, lees
jemles ceW mees ieÙes, efheÚ}s jeef$e ceW GvnW mJehve neslee nw efkeâ legcnejs efvekeâš ner cebefoj nw efMe}e nšekeâj oMe&ve
keâjes~ G"keâj mebkesâle kesâ Devegmeej efMe}e nšeles ner YeieJeeve kesâ oMe&ve ngS~ JeneR hej ÛeÌ{eves kesâ ef}S iepeceesleer
efce} ieÙes~ oMe&ve keâjkesâ Yeespeve efkeâÙee~ Deeies Ûe}keâj hegCÙeÙeesie mes yegOemesve jepee kesâ peceeF& yeve ieÙes~
FOej Jes ÚneW YeeF& DelÙevle oefjoÇ DeJemLee keâes heÇehle nes peeles nQ~ ieeBJe Úes[Ì keâj keâeÙe& keâer le}eMe ceW Ietceles-Ietceles
ÚneW YeeF&, Gvekeâer heeflveÙeeB Je ceelee-efhelee meYeer JeneB hengÛB eles nQ, peneB yegOemesve efpevecebeof j keâe efvecee&Ce keâje jns Les~
}esieeW ves GvnW yeleeÙee efkeâ Deehe yegOemesve kesâ ÙeneB peeDees Deehekeâes Jes keâece hej }iee }Wies~ Jes meYeer JeneB hengÛB es, Gvekeâes keâece
hej }ieeÙee, yegOemesve ceveesJeleer GvnW henÛeeve ieÙes Devle ceW meyekeâe efce}ve ngDee~ meYeer YeeFÙeeW-YeewpeeFÙeesW leLee ceelee-
efhelee ves #eceeÙeeÛevee keâer~ Oece& keâer peÙe ngF~& Fme Iešvee mes Ùener efMe#ee efce}leer nw efkeâ Deeheme ceW meyekeâes efce}keâj
jnvee ÛeeefnS~ ve cee}tce efkeâmekesâ hegCÙeÙeesie mes Iej ceW megKe-Meebelf e Deewj mece=eæ f nesleer nw~
meg}esÛevee peÙekegâceej-cenejepe meesce kesâ heg$e peÙekegâceej Yejle Ûe›eâJeleea kesâ heÇOeeve mesveeheefle ngS~ Gvekeâer Oece&
hejeÙeCeMeer} efMejesceefCe Oece&helveer meg}esÛevee keâer Yeefòeâ kesâ keâejCe iebiee veoer kesâ ceOÙe DeeÙee ngDee Ghemeie& otj ngDee~
jesefnCeer JeÇle keâer keâLee keâe IešveemLe} Yeer Ùener neqmleveehegj leerLe& nw~
pecyetÉerhe mes henÛeeve yeve ieF& nw Fme leerLe& keâer-Deveskeâ IešveeDeesb keâer ße=Kb e}e kesâ ›eâce ceW Skeâ Deewj cepeyetle keâÌ[er
kesâ ™he ceW peg[Ì ieF& pecyetÉerhe keâer jÛevee~ Fme jÛevee ves efJemce=le neqmleveehegj keâes hegveŠ mebmeej kesâ mce=elf e heš} hej Debekf eâle
keâj efoÙee~ ve kesâJe} Yeejle kesâ keâesves-keâesves ceW Deefheleg efJeMJeYej ceW pecyetÉerhe jÛevee kesâ oMe&ve keâer ÛeÛee& jnleer nw~ pewve
peiele ceW ner veneR heÇlÙegòe Jele&ceeve ogevf eÙee ceW hen}er yeej neqmleveehegj ceW pecyetÉerhe jÛevee keâe efJeMee} Keg}s cewoeve hej
YeJÙe efvecee&Ce ngDee nw, pees efkeâ ieefCeveer Deee|Ùekeâe %eeveceleer ceeleepeer kesâ %eeve Je Gvekeâer heÇjs Cee keâe heÇelf eHeâ} nw~
Deveskeâ efvecee&Ceelcekeâ SJeb meeefneflÙekeâ, Ssefleneefmekeâ ke=âefleÙeeW mes meceefvJele Ssmes oeveleerLe& neqmleveehegj
#es$e keâe oMe&ve ceneved hegCÙe Heâ} keâes osves Jee}e nw~ Ùen leerLe&#es$e ÙegieeW-ÙegieeW lekeâ he=LJeer le} hej Oece& keâer Je<ee&
keâjlee jns, Ùener cebie} YeeJevee nw~
( 48 )
Skeâ DeefÉleerÙe pewve kesâvõ

efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve - pecyetÉerhe
-keâce&Ùeesieer yeÇ.jJeervõ kegâceej pewve
GòejøeosMe kesâ efpeuee cesj" eqmLele heewjeefCekeâ leerLe& neqmleveehegj ceW meved 1974 mes ‘pecyetÉerhe’ veece mes Skeâ je„êrÙe
Deewj Debleje&„êrÙe Deekeâ<e&Ce keâe kesâvõ DeJeefmLele nw~ 200 Hegâš kesâ JÙeeme ceW efvee|cele pewve Yetieesue keâer DeefÉleerÙe jÛevee
’pecyetÉerhe’ kesâ Devoj nukesâ iegueeyeer mebiecejcej mes efvee|cele 101 Hegâš TBÛes megces® heJe&le keâer MeesYee Deepe efkeâmekesâ ceve keâes
Deekeâe|<ele veneR keâjleer nw?
øeeÛeerve pewve meeefnlÙe SJeb Yetieesue kesâ heefjÛeeÙekeâ, Jew%eeefvekeâeW kesâ efueS MeesOe kesâvõ, DeeOÙeeeqlcekeâ GVeÙeve kesâ efueS heefJe$e
mLeeve, ceeveefmekeâ Meebefle SJeb efpevesvõ YeieJeeve keâer hetpeve-Yeefòeâ kesâ mechetCe& meeOeveeW leLee mecemle DeeOegefvekeâ megefJeOeeDeeW keâer
GheueyOelee meefnle Fme Deveghece leerLe& keâer pevekeâ mebmLee keâe veece nw-efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve (jefpe.)~ pewve
meceepe keâer meJeexÛÛe meeOJeer hetpÙe ieefCeveerøecegKe Deee|ÙekeâeefMejesceefCe ßeer %eeveceleer ceeleepeer keâer heeJeve øesjCee mes 1972 ceW Fme
mebmLeeve keâe met$eheele efkeâÙee ieÙee~ efoiecyej pewve FbmšeršŸetš Dee@Heâ keâe@mceesieÇeefHeâkeâ efjmeÛe& (Digambar Jain Institute of
Cosmographic Research) kesâ veece mes øeefmeæ Fme mebmLeeve keâe DeeOeejYetle ue#Ùe Lee-pecyetÉerhe keâe efvecee&Ce Deewj Ùen
pecyetÉerhe ner Deblele: mebmLeeve keâe cegKÙe keâeÙee&ueÙe yeve ieÙee~
pebyetÉerhe keâer 30 SkeâÌ[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kesâ Éeje mebÛeeefuele efJeefYeVe ÙeespeveeDeeW/jÛeveeDeeW keâe mebef#ehle efJeJejCe
efvecveebekf eâle nw-
1. pebyetÉerhe jÛevee-efpevesvõ YeieJeeve keâer 207 øeefleceeDeeW mes heeJeve YeejleerÙe efMeuhe Deewj pewve Yetieesue keâe DeefÉleerÙe
GoenjCe, DeeOegefvekeâ Deekeâ<e&CeeW-efyepeueer kesâ HeâewJJeejs, veewkeâe-efJenej FlÙeeefo meefnle~
2. keâceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keâer DeefleMeÙekeâejer Ke[dieemeve øeeflecee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. OÙeeve cebefoj-24 leerLeËkeâj YeieJevleeW keâer øeefleceeDeeW meefnle ‘ÜeR’ jÛevee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ, pees efkeâ ‘OÙeeve’
(Meditation) keâjves nsleg Gòeceesòece ceeOÙece nQ~
4. ef$ecete|le cebefoj-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keâer Ke[dieemeve øeefleceeDeeW mes Fme cebefoj keâe veece meeLe&keâ nw~
keâceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesefceveeLe SJeb heeÕe&veeLe mes Fme cebefoj keâer MeesYee efÉiegefCele nes ieÙeer nw~
5. JeemeghetpÙe cebefoj-Fme cebefoj ceW 12JeW leerLeËkeâj-JeemeghetpÙe mJeeceer keâer Ke[dieemeve øeeflecee efJejepeceeve nQ~
6. Meebelf eveeLe cebeof j-efpeve YeieJevleeW kesâ ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keâuÙeeCekeâeW mes neqmleveehegj keâer Yetecf e hejce-heeJeve ngF&
nw, Gve Meebefle-kegbâLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW keâer Ke[dieemeve øeefleceeSB Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
7. Ô cebefoj-Deefjnble, efmeæ, DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe Deewj meeOeg hejcesef…ÙeeW keâer øeefleceeDeeW meefnle Ô (Deesce) jÛevee Fme
cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJeÅeceeve yeerme leerLeËkeâj cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kesâ efJeÅeceeve 20 leerLeËkeâjeW keâer øeefleceeSB yeerme keâceueeW hej
efJejepeceeve nQ~
9. menœeketâš cebefoj-efpevesvõ YeieJeeve keâer 1008 øeefleceeDeeW meefnle~
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer cetueveeÙekeâ øeeflecee SJeb DevÙe efpeve øeefleceeDeeW
meefnle~
11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keâere|lemlebYe-‘YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<šêrÙe efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e&’ ceW efvee|cele, YeieJeeve
kesâ peerJeve Ûeefj$e keâes øeoe|Mele keâjves Jeeuee, 8 øeefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Hegâš TBÛee keâere|lemlebYe~
12. lesjnÉerhe efpeveeueÙe-Fme cebefoj kesâ Deboj ceOÙeueeskeâ kesâ lesjnÉerheeW keâer Deke=âef$ece jÛevee keâe Deefle megvojlee kesâ meeLe
efoioMe&ve keâjeÙee ieÙee nw, efpemeceW hebÛeces® heJe&leeW kesâ meeLe-meeLe kegâue 2127 ØeefleceeSB efJejepeceeve nQ~
( 49 )
13. De°eheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kesâ Deboj øeLece pewve leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer efveJee&CeYetefce
De°eheo-kewâueeMeheJe&le keâer Deekeâ<e&keâ øeefleke=âefle efJejepeceeve nw~ kewâueeMeheJe&le keâe ner otmeje veece De°eheo nw~ 4 HeâjJejer 2000
keâes ueeue efkeâuee cewoeve, efouueer ceW lelkeâeueerve øeOeeveceb$eer ßeer Dešue efyenejer JeepehesÙeer Éeje Fme øeefleke=âefle kesâ mece#e efveJee&Ceuee[t
ÛeÌ{ekeâj Fmekeâe GodIeešve efkeâÙee ieÙee~
14. veJe«en Meeefvle efpevecebefoj-hetpÙe ceeleepeer keâer heeJeve ØesjCee mes Gòej Yeejle ceW ØeLece yeej efveefce&le Fme
veJe«enMeebefle efpevecebefoj ceW veJe«en Deefj° efveJeejkeâ veJe leerLeËkeâjeW keâer Oeeleg efveefce&le megvoj ØeefleceeSB efJejepeceeve nQ, efpevekesâ
oMe&ve-hetpeve keâjkesâ YeòeâieCe Deheves «eneW keâer Meebefle keâjles ngS osKes peeles nQ~
15. leerLeËkeâj$eÙe keâer efJeMeeue ØeefleceeSB-nefmleveehegj ceW pevces leerLeËkeâj ßeer Meebelf eveeLe-kegâb LegveeLe-DejnveeLe YeieJeeve keâer
31-31 hegâš keâer Ke[dieemeve ØeefleceeSB hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee mes pecyetÉerhe mLeue hej efJejepeceeve ngF& nQ, efpevekeâe efJeMeeue
cebefoj Yeer ØemleeefJele nw~
16. leerveueeskeâ keâer YeJÙe jÛevee-ef$eueeskeâmeej, efleueesÙeheCCeefòe Deeefo keâjCeevegÙeesie «ebLeeW kesâ Devegmeej leerve ueeskeâ keâer
megvoj jÛevee keâe efvecee&Ce Yeer hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee keâe ner megheâue nw~ FmeceW DelÙeeOegefvekeâ megefJeOee kesâ efueS efueheäš ueieeF&
ieF& nw, efpememes meYeer YeòeâieCe efmeæefMeuee lekeâ kesâ oMe&ve Øeehle keâj mekeâles nQ~
17. pecyetÉerhe hegmlekeâeueÙe-øeeÛeerve nmleefueefKele SJeb øekeâeefMele ueieYeie 15000 ieÇbLeeW SJeb hegmlekeâeW kesâ mebieÇn meefnle~
18. pecyetÉerhe Deew<eOeeueÙe
19. %eeveceleer keâuee cebefojced-neqmleveehegj kesâ heewjeefCekeâ Fefleneme keâes øeoe|Mele keâjves Jeeueer PeebefkeâÙeeW meefnle~
20. %eeveceleer nerjkeâ peÙebleer SkeämeØesme-efJeMes<e ke=âef$ece jsue, efpemeceW ÛeewyeermeeW leerLeËkeâjeW keâer 16 pevceYetefceÙeeW keâe
efJeefJeOe PeeBefkeâÙeeW SJeb efÛe$eeJeueer kesâ ceeOÙece mes ceveceesnkeâ ØemlegleerkeâjCe efkeâÙee ieÙee nw~
21. Jeerj %eeveesoÙe ieÇbLeceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme ieÇbLeceeuee Éeje Deye lekeâ ueeKeeW keâer mebKÙee ceW ueieYeie
300 «ebLeeW SJeb hegmlekeâeW kesâ mebmkeâjCeeW keâe øekeâeMeve nes Ûegkeâe nw~
22. mecÙei%eeve ceeefmekeâ heef$ekeâe-Ùen heef$ekeâe meved 1974 mes ueieeleej øekeâeefMele nes jner nw, efpemeceW pewve MeeŒeeW kesâ
meej™he uesKeeW SJeb DevÙe cenlJehetCe& keâeÙe&›eâceeW keâe mebkeâueve Skeâ mLeeve hej øeehle neslee nw~
23. jepee ßesÙeebme YeespeveMeeuee-Deeves Jeeues oMe&veee|LeÙeeW keâes øeefleefove Megæ (pewveÛeÙee& kesâ Deveg™he) Yeespeve GheueyOe
keâjeves Jeeuee Ùen efoiecyej pewve meceepe keâe ØeLece YeespeveeueÙe nw, peneB Skeâ meeLe 500 ueesie yew"keâj Yeespeve keâj mekeâles nQ~
24. Oece&MeeueeSB-200 mes DeefOekeâ heäuewš, yebieues FlÙeeefo, efpeveceW "njves mebyebOeer meYeer DeeOegevf ekeâ megeJf eOeeSB GheueyOe nQ~
25. ceveesjbpeve kesâ meeOeve-lejn-lejn kesâ Petues, yeÛÛeeW keâer jsue, nBmeer kesâ ieesueiehhes, veewkeâe efJenej, HeâewJJeejs, njs-Yejs
uee@ve, hetjs kewâcheme ceW Ietceves kesâ efueS SsjeJele neLeer (ceesšj mes mebÛeeefuele), efyepeueer keâer Deekeâ<e&keâ JÙeJemLee, megvoj øeeke=âeflekeâ
ÂMÙe FlÙeeefo yejyeme ner oMe&veee|LeÙeeW keâes Fme YeJÙe jÛevee keâer leguevee ‘mJeie&’ mes keâjves kesâ efueS øesefjle keâjles nQ~
efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeeve Éeje DeeÙeesefpele meeceeefpekeâ SJeb Mew#eefCekeâ keâeÙe&›eâce
Dekeäštyej 1981-pecyetÉerhe (neqmleveehegj) mLeue hej ’pecyetÉerhe %eevepÙeesefle mesefceveej’~
31 Dekeäštyej 1982-efHeâkeäkeâer Dee@ef[šesefjÙece-efouueer ceW ‘pecyetÉerhe mesefceveej’ efpemekeâe GodIeešve ßeer jepeerJe ieebOeer,
lelkeâeueerve mebmeo meomÙe Éeje efkeâÙee ieÙee~
Deøewue 1985-pecyetÉerhe (neqmleveehegj) mLeue hej ‘pewve ieefCele Deewj ef$eueeskeâ efJe%eeve’ efJe<eÙe hej Debleje&„êrÙe mesefceveej,
efpemekeâe GodIeešve G.øe. kesâ lelkeâeueerve ceb$eer øeesHesâmej JeemegosJe eEmen Éeje efkeâÙee ieÙee~
petve 1982 mes Deøewue 1985-ueeueefkeâuee cewoeve, efouueer mes lelkeâeueerve øeOeeveceb$eer ßeerceleer FbefojeieebOeer Éeje 4 petve,
1982 keâes hetjs osMe ceW YeÇceCe keâjves nsleg ‘pecyetÉerhe %eevepÙeesefle’ jLe keâe GodIeešve efkeâÙee ieÙee~ pevemeeOeejCe ceW DeeEnmee,
Ûeeefj$e-efvecee&Ce leLee efJeÕe yevOeglJe kesâ mebosMe keâe øeÛeej-øemeej keâjles ngS 1045 efove lekeâ osMe Yej ceW YeÇceCe keâjves kesâ he§eeled
Ùen %eeve pÙeesefle lelkeâeueerve j#eeceb$eer ßeer heer.Jeer. vejefmecne jeJe (YetlehetJe& øeOeeveceb$eer) Éeje pecyetÉerhe kesâ cegKÙe Éej kesâ mece#e
meowJe kesâ efueS mLeeefhele keâj oer ieF&~
( 50 )
1992-‘Debleje&pÙeerÙe Ûeefj$e efvecee&Ce mebiees…er’ keâe pebyetÉerhe mLeue hej ßeer vesceerÛebo pewve, efJeOeeÙekeâ (ceOÙeøeosMe) keâer
DeOÙe#elee ceW DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee~
‘pewve ieefCele’ SJeb ‘Ûeeefj$e efvecee&Ce’ Deeefo efJe<eÙeeW hej ngF& mebieesef…ÙeeB cesj" efJeÕeefJeÅeeueÙe SJeb efoiecyej pewve ef$eueeskeâ
MeesOe mebmLeeve kesâ mebÙegòeâ lelJeeJeOeeve ceW DeeÙeesefpele keâer ieFË~
1993-DeÙeesOÙee ceW DeJeOe efJeMJeefJeÅeeueÙe-Hewâpeeyeeo kesâ mebÙegòeâ lelJeeJeOeeve ceW ’YeejleerÙe mebmke=âefle kesâ DeeÅe ØeCeslee
YeieJeeve $e+<eYeosJe’ efJe<eÙe hej mebiees<"er~
Dekeäštyej 1995-cesj" efJeMJeefJeÅeeueÙe kesâ mebÙegòeâ lelJeeJeOeeve ceW hebÛeefoJemeerÙe ‘ieefCeveer Deee|Ùekeâe ßeer %eeveceleer meeefnlÙe
mebiees…er-95’~
ceeÛe&-Deøewue 1998-lelkeâeueerve øeOeeveceb$eer ßeer Dešue efyenejer JeepehesÙeer Éeje 9 Deøewue 1998 keâes leeuekeâšesje mšsef[Ùece,
efouueer mes osMe Yej ceW YeÇceCe keâjves nsleg ‘YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe ßeerefJenej jLe’ keâe GodIeešve~ 3 Je<e& lekeâ osMeYej
ceW leerLeËkeâj YeieJevleeW kesâ meJeexoÙeer efmeæebleeW SJeb pewveOece& keâer øeeÛeervelee keâe øeÛeej-øemeej keâjves kesâ heMÛeeled Ùen meceJemejCe
Fueeneyeeo GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ lelkeâeueerve cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe Éeje leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer øeÙeeie leerLe& (Fueeneyeeo) ceW
mLeeefhele keâj efoÙee ieÙee~
Dekeäštyej 1998-pecyetÉerhe mLeue hej ‘je„êrÙe kegâueheefle meccesueve’, efpemekeâe GodIeešve efkeâÙee ieÙee-mJeieeaÙe ßeer jepesMe
heeÙeueš (lelkeâeueerve mebmeo meomÙe Éeje)~
HeâjJejer 2000-lelkeâeueerve øeOeeveceb$eer ßeer Dešue efyenejer JeepehesÙeer Éeje 4 HeâjJejer 2000 keâes ueeue efkeâuee cewoeve,
efouueer ceW Skeâ Je<e& lekeâ Ûeueves Jeeues ‘YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&„êrÙe efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e&’ keâe GodIeešve efkeâÙee ieÙee~
Fme Ùegie ceW pewveOece& kesâ øeLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebieesef…ÙeeW keâer ëe=bKeuee, YeieJeeve $e+<eYeosJe
keâere|lemlebYeeW keâe efvecee&Ce leLee DevÙe Deveskeâ meeceeefpekeâ SJeb Mew#eefCekeâ keâeÙe&›eâce je„êrÙe SJeb Debleje&„êrÙe mlej hej Fme Je<e& kesâ
Debleie&le DeeÙeesepf ele efkeâÙes ieÙes~
šesjCšes, keâvee[e, vÙetpemeea Deeefo efJeosMe keâer Yetecf eÙeeW hej Yeer FvneR øesjCeeDeeW kesâ ceeOÙece mes 4 HeâjJejer 2000 keâes efveJee&Ce
ceneceneslmeJe ceveeÙee ieÙee~
petve 2000-pecyetÉerhe mLeue hej 11 petve 2000 keâes ‘pewveOece& keâer øeeÛeervelee’ efJe<eÙe hej je„êrÙe mesefceveej DeeÙeesefpele
efkeâÙee ieÙee~
HeâjJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer oer#eeYetefce-øeÙeeie (Fueeneyeeo) ceW ‘leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe&’ keâe
veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kesâ oer#ee keâuÙeeCekeâ kesâ øeleerkeâmJe™he Oeeleg kesâ JešJe=#e kesâ veerÛes OÙeeve ceW ueerve ceneÙeesieer
$e+<eYeosJe keâer meJee heebÛe Hegâš Gòegbie efheÛÚer-keâceC[ueg meefnle Ke[dieemeve øeeflecee, kesâJeue%eeve keâuÙeeCekeâ kesâ øeleerkeâmJe™he
YeieJeeve keâer Ûelegceg&Keer øeeflecee meefnle efoJÙe meceJemejCe jÛevee leLee efveJee&Ce keâuÙeeCekeâ kesâ øeleerkeâ mJe™he 51 Hegâš Gòegbie
‘kewâueeMeheJe&le’ keâer YeJÙe jÛevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer 14 Hegâš Gòegib e DelÙeble ceveesnejer ueeueJeCeea he©eemeve øeeflecee leLee leerve
Ûeewyeermeer kesâ øeleerkeâ mJe™he 72 efpeve øeefleceeSB efJejepeceeve nQ~ ‘$e+<eYeosJe keâere|lemlebYe’ Yeer mLeeefhele nw~ 4 mes 8 HeâjJejer 2001
lekeâ ‘YeieJeeve $e+<eYeosJe hebÛekeâuÙeeCekeâ øeefle…e’ SJeb 1008 cenekegbâYeeW mes kewâueeMeheJe&le hej øeefleef…le YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe
‘cenekegâb YecemlekeâeefYe<eskeâ’ keâeÙe&›eâce~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeerj keâer pevceYetefce kegâC[uehegj (veeueboe) ceW ’vebÅeeJele& cenue leerLe&’ keâe efvecee&Ce~ YeieJeeve
ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeieÇnMeebefle efpevecebefoj, ef$ekeâeue Ûeewyeermeer cebefoj Deewj vebÅeeJele& cenue (YeieJeeve
ceneJeerj keâe pevce cenue) SJeb GmeceW mLeeefhele YeieJeeve MeebefleveeLe efpeveeueÙe Fme leerLe& kesâ cegKÙe Deekeâ<e&Ce nQ~ ceneJeerj keâer
pevceYetefce kesâ øeÛeej-øemeej nsleg YeieJeeve ceneJeerj pÙeesefle jLe mechetCe& YeejleJe<e& ceW øeJele&ve keâj Ûegkeâe nw~
meved 2005-2007-YeieJeeve heeÕe&veeLe pevcekeâuÙeeCekeâ le=leerÙe menœeeefyo ceneslmeJe-6 peveJejer 2005 keâes pevceYetefce
JeejeCemeer mes Fmekeâe YeJÙe GodIeešve neskeâj hetjs Skeâ Je<e& lekeâ (27 efomecyej 2005 lekeâ) Fmes efJeefYeVe DeeÙeespeveeW kesâ meeLe
ceveeÙee ieÙee~
( 51 )
hegve: meved 2006 ceW hetpÙe ceeleepeer ves YeieJeeve heeÕe&veeLe efveJee&CeYetefce ‘‘meccesoefMeKej Je<e&’’ Ieesef<ele efkeâÙee leLee efomecyej
2007 ceW kesâJeue%eeve Yetefce DeefnÛÚ$e leerLe& hej YeieJeeve heeÕe&veeLe menœeeefyo ceneslmeJe keâe je°êrÙe keâeÙe&›eâce DeeÙeesefpele keâjkesâ
4 peveJejer 2008 keâes YeieJeeve heeÕe&veeLe pevcekeâuÙeeCekeâ le=leerÙe menœeeefyo ceneslmeJe keâe meceeheve efkeâÙee~
efJeMes<e™he mes Fme mebmLeeve Éeje 21 efomecyej 2008 keâes pecyetÉerhe-nefmleveehegj ceW ‘efJeÕeMeebelf e Deefnmb ee meccesueve’ keâe
DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee, efpemekeâe GodIeešve hetpÙe ieefCeveer ßeer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kesâ meeefveOÙe ceW Yeejle ieCeleb$e keâer
je°^heefle ceneceefnce ßeerceleer ØeefleYee osJeerefmebn heešerue kesâ keâjkeâceueeW Éeje mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej je°^heefle peer
Deheves heefle [e@. osJeerefmebn MesKeeJele kesâ meeLe meccesueve ceW heOeejeR~ keâeÙe&›eâce ceW GòejØeosMe kesâ jepÙeheeue ßeer šer.Jeer.
jepesÕej leLee mJeemLÙe ceb$eer ßeer Deveble kegâceej efceßee Yeer heOeejs~ Fmeer DeJemej hej hetpÙe ceeleepeer Éeje Je<e& 2009 keâes
‘‘Meebefle Je<e&’’ kesâ ™he ceW ceveeves keâer Iees<eCee keâer ieF&~ Ùen ‘Meebefle Je<e&-2009’ Jele&ceeve ceW mecemle pewve meceepe Éeje Yeejle
kesâ efJeefYeVe ØeevleeW ceW Deveskeâ keâeÙe&›eâceeW kesâ ceeOÙece mes ceveeÙee ieÙee~
Fme mebmLeeve kesâ Éeje meceÙe-meceÙe hej efJeefJeOe hebÛekeâuÙeeCekeâ øeefle<"eSb SJeb Oeee|cekeâ keâeÙe&›eâce mecheVe nesles jnles nQ~
mebmLeeve kesâ DeodYegle keâeÙe&keâueehe keâer ßesCeer ceW nw-Ceceeskeâej ceneceb$e yeQkeâ, peneB øeefleJe<e& ßeæeueg YeòeâeW Éeje ueeKeeW keâer mebKÙee
ceW Ceceeskeâej ceb$e efueKekeâj pecee keâjeS peeles nQ, legceketâj (keâvee&škeâ) mes Skeâ keâjesÌ[ ceb$e SJeb GoÙehegj (jepe.) mes Skeâ keâjesÌ[
ceb$e meved 2006 ceW Fme yeQkeâ ceW pecee ngS Dele: GvnW efJeMes<e ™he mes mecceeefvele efkeâÙee ieÙee~ keâjesÌ[eW ceneceb$e efJeMJeMeebefle keâer
efkeâjCeW øemeeefjle keâjves ceW DeefleMeÙe OejesnjmJe™he nQ~
mebmLeeve Éeje efoÙes peeves Jeeues hegjmkeâej
ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeâej-meved 1995 mes øelÙeskeâ heeBÛe Je<e& ceW Ùen hegjmkeâej pewve Oece& hej GÛÛemlejerÙe MeesOe leLee mebmLeeve
keâer Mew#eefCekeâ ieefleefJeefOeÙeeW ceW menÙeesie nsleg efkeâmeer Yeer pewve efJeÉeve Ùee meceefhe&le keâeÙe&keâlee& keâes 1,00,000/-(Skeâ ueeKe) ®heÙes keâer
veieo jeefMe, øeMeeqmle-he$e FlÙeeefo kesâ meeLe øeoeve efkeâÙee peelee Lee~ DeØewue 2006 ceW ‘‘ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer DeeefÙe&keâe
oer#ee mJeCe& peÙebleer ceneslmeJe’’ kesâ DeJemej hej mebmLeeve Éeje ØeefleJe<e& Fme hegjmkeâej keâes osves keâe efveCe&Ùe efueÙee ieÙee Dele: Deye Ùen
hegjmkeâej ØeefleJe<e& efkeâmeer Jeefj‰ efJeÉeve DeLeJee efJeefMe° meceepemesJeer keâes Øeoeve efkeâÙee peelee nw~
Deee|Ùekeâe jlveceleer hegjmkeâej-meved 1999 ceW mLeeefhele 11,000/- ®heÙes keâer veieo jeefMe meefnle øeefleJe<e& øeoeve efkeâÙee
peeves Jeeuee hegjmkeâej~
pecyetÉerhe hegjmkeâej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- ®heÙes keâer veieo jeefMe meefnle øeefleJe<e& øeoeve efkeâÙee peeves Jeeuee
hegjmkeâej~
ßeer Úesšus eeue pewve hegjmkeâej-meved 2003 ceW mLeeefhele 11,000/-®heÙes keâer veieo jeefMe meefnle øeefleJe<e& øeoeve efkeâÙee peeves
Jeeuee hegjmkeâej~
vebÅeeJele& cenue hegjmkeâej-meved 2004 mes ØeejbYe 25000/-®heÙes keâer veieo jeefMe meefnle ØeefleJe<e& Øeoeve efkeâÙee peeves Jeeuee
hegjmkeâej~
Ghejesòeâ hegjmkeâejeW kesâ Deefleefjòeâ ‘YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<šêÙr e efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e&’ kesâ DeJemej hej Ieese<f ele ‘YeieJeeve
$e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[&’, ‘yeÇeÿeer hegjmkeâej’, ‘YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegâC[uehegj hegjmkeâej’, ‘ieefCeveer %eeveceleer
oer#ee mJeCe& peÙebleer hegjmkeâej’ SJeb ‘nerjkeâ peÙebleer hegjmkeâej’ Yeer mebmLeeve Éeje øeoeve efkeâÙes pee Ûegkesâ nQ~
Fueeneyeeo-G.Øe. ceW leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer ØeÙeeie leerLe& keâe efvecee&Ce
meved 2001 ceW mebmLeeve kesâ Devleie&le YeieJeeve $e+<eYeosJe oer#ee SJeb kesâJeue%eevekeâuÙeeCekeâ Yetecf e ØeÙeeie (G.Øe.) ceW Fme leerLe&
keâe efvecee&Ce Fueeneyeeo-yeveejme neFJes hej efkeâÙee ieÙee nw~ Fme leerLe& heefjmej ceW ‘‘$e+<eYeosJe oer#eekeâuÙeeCekeâ leheesJeve’’ SJeb
meceJemejCe jÛevee cebefoj kesâ meeLe-meeLe YeieJeeve keâer efveJee&CeYetefce kesâ Øeleerkeâ ceW efJeMeeue kewâueeMeheJe&le keâe Yeer efvecee&Ce ngDee~
FmeceW 72 ÛewlÙeeueÙe nQ leLee heJe&le kesâ veerÛes iegheâe cebefoj ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keâer DeefleMeÙekeâejer Oeeleg Øeeflecee (meJee leerve hegâš
he©eemeve) efJejepeceeve nw~ heJe&le kesâ F&Meeve keâesCe ceW efveefce&le 31 hegâš TBÛes keâerefle&mlebYe ceW $e+<eYeosJe-ceneJeerj mJeeceer keâer
( 52 )
8 ØeefleceeSB nQ~ #es$e hej Ùeeef$eÙeeW kesâ DeeJeeme-Yeespeve Deeefo keâer mechetCe& DeeOegefvekeâ JÙeJemLee GheueyOe nw~ Fme leerLe& keâe mebÛeeueve
mebmLeeve kesâ Debleie&le ieef"le Ghemeefceefle kesâ Éeje efkeâÙee pee jne nw~
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegâC[uehegj leerLe& keâe efJekeâeme
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegâC[uehegj (veeueboe-efyenej) keâe efJekeâeme keâjves nsleg mebmLeeve kesâ Devleie&le YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefce kegâC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle veece mes Skeâ Ghemeefceefle yeveeF& ieF&, efpemekesâ ceeOÙece mes JeneB ‘vebÅeeJele& cenue’ leerLe&
heefjmej keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee~ JeneB vebÅeeJele& cenue leerLe& heefjmej ceW YeieJeeve MeebefleveeLe ÛewlÙeeueÙe kesâ Deefleefjòeâ efJeÕeMeebefle
ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJe«enMeebefle cebefoj leLee leerve cebefpeue keâe ef$ekeâeue Ûeewyeermeer cebefoj nw~ JeneB Ùeeef$eÙeeW
kesâ efueS DeeOegefvekeâ megefJeOeeÙegòeâ DeeJeeme SJeb Yeespeve keâer mecegefÛele JÙeJemLee nw~
Ghejesòeâ meYeer efvecee&Ce ÙeespeveeSb, meeceeefpekeâ, Oeee|cekeâ leLee Mew#eefCekeâ keâeÙe&›eâce hetpÙe ieefCeveerøecegKe ßeer %eeveceleer
ceeleepeer keâer heeJeve øesjCee mes Gvekesâ memebIe meeefveOÙe ceW Fme mebmLeeve Éeje DeeÙeesefpele efkeâÙes ieÙes nQ~ mebIemLe øe%eeßeceCeer
Deee|Ùekeâe ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer keâe ceeie&oMe&ve SJeb heer"eOeerMe #eguuekeâjlve ßeer ceesleermeeiej peer cenejepe keâe efveoxMeve Fve
mecemle keâeÙeeX ceW DelÙevle cenlJehetCe& jnlee nw~
YeieJeeve heg<heobleveeLe pevceYetefce keâekebâoer leerLe& keâe efJekeâeme
hetpÙe ceeleepeer keâer ØesjCee mes ieef"le ‘‘DeefKeue YeejleJe<eeaÙe efoiecyej pewve leerLeËkeâj pevceYetefce efJekeâeme keâcesšer’’ Éeje
YeieJeeve heg<heobleveeLe keâer pevceYetefce keâekeâvoer (efvekeâš ieesjKehegj-G.Øe.) keâe efJekeâemekeâeÙe& mecheVe efkeâÙee ieÙee nw~ leerLe& hej
YeieJeeve heg<heobleveeLe keâer meJee 9 hegâš he©eemeve Øeeflecee megvoj efpevecebefoj ceW efJejepeceeve neskeâj hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e mes
Øeefleef‰le nes Ûegkeâer nQ leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe keâerefle&mlebYe leerLe& keâer keâerefle& keâes efoied efoievleJÙeeheer KÙeeefle Øeehle keâjeves ceW
efveefceòeYetle nw~
Fme øekeâej Ùen mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keâeÙe& ÙeespeveeDeeW Éeje meceepe keâer mesJee ceW øeefle#eCe mebueive nw~
ceeveefmekeâ Meebefle, DeeOÙeeeqlcekeâ efJekeâeme, øeeke=âeflekeâ meewvoÙe& SJeb DevÙe Deveskeâ ueeYe Skeâ meeLe øeehle keâjves nsleg Ùen mebmLeeve
pebyetÉerhe oMe&ve kesâ efueS Deehekeâes meeoj Deecebef$ele keâjlee nw~
i:i: i:i
Meebelf e ceb$e
(1)Ô ÜeR ßeer MeebefleveeLeeÙe peieled MeebeflekeâjeÙe meJeexheõJe Meebefleb kegâ®
kegâ® ÜeR vece:~
(2)Ô ÜeR meJe&efmeefækeâjeÙe ßeer MeebefleveeLeeÙe vece:~
mejmJeleer ceb$e
(3)Ô ÜeR ßeer efpevecegKeesodYetlemÙeeÉeoveÙeieefYe&leÉeoMeebie ßegle%eevesYÙees vece:~
(4)Ô ÜeR ßeeR Jeo Jeo JeeiJeeefoefve YeieJeefle mejmJeefle ÜeR vece:~
( 53 )
Jeerj %eeveesoÙe ieÇvLecee}e kesâ menÙeesieer

efoiecyej pewve ef$e}eskeâ MeesOe mebmLeeve kesâ Devleie&le ‘‘Jeerj %eeveesoÙe ieÇvLecee}e’’ keâer mLeehevee meved 1972
ceW ngF&~ leye mes Deye lekeâ }eKeeW keâer mebKÙee ceW ieÇvLeeW keâe heÇkeâeMeve nes Ûegkeâe nw Deewj efvejvlej nes jne nw~
ieÇbLecee}e mes hee"keâeW keâes ieÇvLe keâce keâercele ceW heÇehle nes mekeWâ, Fme o=eq<š mes ieÇvLecee}e ceW Skeâ mebj#ekeâ Ùeespevee
Deiemle meved 1990 mes heÇejbYe keâer ieF& nw~ Fme Ùeespevee kesâ Devleie&le efvecve cenevegYeeJe Deye lekeâ mebj#ekeâ yevekeâj
Dehevee menÙeesie heÇoeve keâj Ûegkesâ nQ~
efMejesceefCe mebj#ekeâ
1. ßeerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. ßeer heÇsceÛevoÇ pewve, lelheg$e heÇoerhe kegâceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
2. ßeerceleer megceve pewve Oe.he. ßeer efoeqiJepeÙe eEmen pewve, Fboewj~
3. ßeer ceneJeerj heÇmeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkeämešsvMeve, veF& efouueer~
4. ßeer censvõ heeue njsvõ kegâceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
5. ßeerceleer ceesnveer pewve Oe.he. ßeer megveer} pewve, heÇerle efJenej, efouueer~
6. ßeer osJesvoÇ kegâceej pewve (Oee™nsÌ[e Jee}s) iegÌ[ieeBJe (nefj.)~
7. ßeerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeÛebo pewve, yeengyeueer SvkeäuesJe, efouueer-92~
8. [e@. osJesvõ kegâceej pewve, Yeesheeue (ce.Øe.)~
9. ßeerceleer mebieerlee pewve Oe.he. ßeer mebpeerJe kegâceej pewve, Mesjkeâesš (efyepeveewj) G.Øe.~
10. ßeer Deefveue kegâceej pewve, oefjÙeeiebpe, efouueer~
11. ßeer yeer.[er. ceoveeFkeâ, cegcyeF&~
12. ßeer Oevekegâceej pewve, yeengyeueer SvkeäuesJe, efouueer~
13. ßeer efpelesvõ kegâceej pewve SJeb ßeerceleer megveerlee pewve keâesšefÌ[Ùee, heäueesefj[e, Ùet.Sme.S.~
14. ßeerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. ßeer DeesceØekeâeMe pewve, mJeeefuekeâ veiej, nefjÉej (GòejeKeb[)~
15. ßeer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e ßeerceleer Deveerlee pewve Oe.he. ßeer cetueÛebo pewve heešveer, efomehegj (keâece™he) Deemeece~
16. ßeerceleer Deefpele kegâceejer pewve Oe.he. ßeer censvõ kegâceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeÙemesve) ce.Øe.~
17. ßeer veeefYekegâceej pewve, pewve yegkeâ ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kesâ heerÚ,s keâvee@š huesme, veF& efouueer~
hejce mebj#ekeâ
1. ßeer ceeBieer}e} yeeyet}e} heneÌ[s, nwojeyeeo (DeevOeÇ heÇosMe)~
2. [e@. heÇkeâeMeÛevoÇ pewve, 792 efJeJeskeâevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.heÇ.)~
3. ßeer megcele heÇkeâeMe pewve, ieppet keâšje, Meenoje, efouueer~
4. ßeer megveer} kegâceej pewve, Éeje-megveer} šwkeämešeF&ume, mejOevee (cesj") G.heÇ.~
5. ßeer heÇkeâeMe Ûebo Decees}keâ Ûebo pewve meje&Heâ, meveeJeo (ce.heÇ.)~
6. ßeer heÇÅegcve kegâceej peJesjer, jeskeâefÌ[Ùee}sve, yeesjerJe}er (Jesmš) cegbyeF&~
7. ßeerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. ßeer keâevleer heÇmeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. ßeerceleer G<ee pewve Oe.he. ßeer efJece} heÇmeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. ßeer Deevevo heÇkeâeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. ßeerceleer meefjlee pewve Oe.he. ßeer jepekegâceej pewve, efkeâoJeF& veiej, keâevehegj~
11. mJe. ßeerceleer kewâ}eMeJeleer Oe.he. ßeer kewâ}eMe Ûevõ pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
( 54 )
12. ßeer Yeevesvõ kegâceej pewve, Éeje-ßeer efJeÅee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peÙehegj~
13. ßeer heÇoerhe kegâceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.heÇ.)~
14. ßeer megjsMeÛebo heJeve kegâceej pewve, yeejeyebkeâer (G.Øe.)~
15. ßeer veLeceue heejmeceue pewve, keâuekeâòee-7~
16. ßeerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. ßeer keâceueÛebo pewve, meveeJeo (ce.Øe.)~
17. ßeer ™heÛebo pewve keâšeefjÙee, efouueer~
18. ßeer DeeMeg pewve, keâeuekeâe peer, veF& efouueer
19. ßeer efpelesvõ kegâceej megveerlee keâesšefÌ[Ùee, heäueesefj[e (Ùet.Sme.S.)
mebj#ekeâ
1. mJe. ßeer DevevleJeerÙe& pewve SJeb mJe. ßeerceleer DeeoMe& pewve kesâ megheg$e ßeer ceveespe kegâceej pewve, cesj"~
2. ßeerceleer jepetyeeF& ceelesMJejer ßeer efMeKej Ûevo YeeF& osJesvoÇ kegâceej }Keceer Ûevo pewve, meveeJeo (ce.heÇ.)~
3. ßeer efÛeceve}e} Ûegvveer}e} oesMeer, keâerkeâe mšêrš, cegcyeF&~
4. ßeerceleer De®Ceeyesve cevvetYeeF& keâesšefÌ[Ùee, meer.heer. šQkeâ jes[, cegcyeF&~
5. ßeerceleer leejeyesve Ûevot}e} oesMeer, HeÇsâvÛe efyeÇpe, cegcyeF&~
6. ßeer jefle}e} Ûegvveer}e} oesMeer, cegcyeF&~
7. mJe. ßeerceleer ceLegjeyeeF& KegMee} ÛevoÇ pewve, Éeje-ßeer jleve Ûevo KegMee} Ûevo ieeBOeer kesâ megheg$e ßeer OevÙe kegâceej, DeMeeskeâ
kegâceej, efMejerMe kegâceej, Oece&jepe ieeBOeer Heâ}šve (cene.)~
8. ßeer Meebefle}e} KegMee} Ûevo ieeBOeer, Heâ}šve (meeleeje) cene.~
9. ßeer Devevle }e} Hetâ}Ûevo HeâÌ[s, Dekeâ}tpe (mees}ehegj) cene.~
10. ßeer nerje}e} ceeefCekeâ}e} ieeBOeer, Dekeâ}tpe (mees}ehegj) cene.~
11. ßeer peÙekegâceej KegMee}Ûebo ieeBOeer, Dekeâ}tpe (mees}ehegj) cene.~
12. ßeerceleer yeoeceer osJeer ceelesMJejer ßeer heoce kegâceej pewve iebieJee}, keâevehegj (G.heÇ.)~
13. ßeerceleer keâce}eosJeer Oe.he. mJe. ßeer censvoÇ kegâceej pewve, IeCšs Jee}s n}JeeF&, oefjÙeeiebpe, veF& efouueer~
14. ßeerceleer G<eeosJeer Oe.he. ßeer ßeJeCe kegâceej pewve, ÛeeJeÌ[er yeepeej, efouueer~
15. ßeer cegkesâMe kegâceej pewve, keâšje MenbMeener, ÛeeBoveer Ûeewkeâ, efouueer~
16. ßeer ngkeâceerÛebo ceebieer}e} Meen, Oeeveceb[er, GoÙehegj (jepe.)
17. ßeer efkeâjCe ÛevoÇ pewve, keâšje Oetef}Ùeeve, ÛeeBoveer Ûeewkeâ, efouueer~
18. ßeerceleer efJece}eosJeer Oe.he. ßeer ceneJeerj heÇmeeo pewve Fbpeer. efJeJeskeâ efJenej, efouueer
19. ßeerceleer G<eeosJeer Oe.he. ßeer DeMeeskeâ kegâceej pewve (KeskeâÌ[e efveJeemeer), yenjeFÛe (G.heÇ.)~
20. ßeerceleer }er}eJeleer Oe.he. ßeer njerMe ÛevoÇ pewve, Mekeâjhegj, efouueer~
21. ßeer og}erÛevo pewve, yeengye}er SvkeâuesJe, efouueer~
22. ßeer jefle}e} kesâJe}Ûevo ieeBOeer keâer hegCÙe mce=efle ceW, heeheg}j heefjJeej, metjle (iegpe.)~
23. ßeerceleer YebJejerosJeer Oe.he. ßeer meoemegKe pewve heeb[dÙee keâer mece=efle ceW Fvoj Ûevo megcesjce} pewve heeb[dÙee efMe}ebie (cesIee}Ùe)~
24. ßeerceleer meesnveerosJeer Oe.he. ßeer levemegKejeÙe mes"er, Hewâvmeer yeepeej, ieewnešer (Deemeece)~
25. ßeerceleer OeehetyeeF& Oe.he. ßeer keâmletj Ûevo pewve, jeceiebpe ceC[er (jepe.)~
26. ßeer efcešd"ve}e} ÛevõYeeve pewve, keâefJeveiej ieeefpeÙeeyeeo (G.heÇ.)~
27. ßeerceleer Mekegâvle}eosJeer Oe.he. ßeer megjsMeÛebo pewve (yele&ve Jee}s), KegÌ[yegÌ[e ceesnuuekeâe, osnjeotve (G.heÇ.)~
28. ßeer osJesvoÇ kegâceej iegCeJevle kegâceej šeWiÙee, yeÌ[veiej (ce.heÇ.)~
29. ßeer efoiecyej pewve meceepe, lenmeer} Heâlesnhegj (yeejeyebkeâer) G.heÇ.~
( 55 )
30. ßeer cevvee}e} jece}e} pewve [tbiejJee}e, Yeevehegje (cevomeewj) ce.heÇ.~

31. ßeer Fvoj Ûevo kewâ}eMe Ûebo ÛeewOejer, meveeJeo (ce.heÇ.)~
32. ßeer heÇkeâeMe Ûevo Decees}keâ Ûevo pewve meje&Heâ, meveeJeo (ce.heÇ.)~
33. mJe. ßeer efJece} Ûevo pewve, jKeyeÛevo omejLe mee, meveeJeo (ce.heÇ.)~
34. ßeer Deepeeo kegâceej pewve Meen (meveeJeo Jee}s), Fvoewj (ce.heÇ.)~
35. ßeerceleer meg<ecee osJeer Oe.he. ßeer jekesâMe kegâceej pewve, ceJeevee (cesj") G.heÇ.~
36. ßeerceleer kegâmegce pewve Oe.he. ßeer jcesMeÛevo pewve, efkeâMevehegjer, yeeiehele jes[, cesj"~
37. ßeerceleer efkeâjCe pewve Oe.he. ßeer heoce heÇmeeo pewve S[Jeeskesâš, cesj" (G.heÇ.)~
38. ßeerceleer efJece}eosJeer Oe.he. ßeer efpevesvoÇheÇmeeo pewve "sskesâoej, šes[jce} jes[, veF& efouueer~
39. ßeerceleer #eceeosJeer pewve, ceOegyeve, efouueer~
40. ßeerceleer keâce}eosJeer Oe.he. ßeer jepesvoÇ kegâceej pewve šes[jkeâe, "eCes (cene.)~
41. ßeer Deefpele heÇmeeo pewve yeyyespeer, ßeer jepekegâceej ßeJeCe kegâceej pewve, }KeveT~
42. ßeer heÇYee Ûevo ieesOee, 45 Yeiele Jeeefškeâe, efmeefJe} }eFve, peÙehegj-6 (jepe.)~
43. ßeer ieesheerÛevo efJeefheve kegâceej pewve, mejOevee šwvš neGme, iebpeceb[er, mejOevee~
44. ßeerceleer jlevemegvojer osJeer Oe.he. ßeer JeerjÛevo pewve (efÛekeâve Jee}s), Ûet[Ì erJee}er ie}er, Ûeewkeâ yeepeej, }KeveT~
45. [e@. megYee<eÛevo pewve, jeleeveeÌ[e keäueerefvekeâ, jeleeveeÌ[e yeepeej, peesOehegj (jepe.)~
46. ßeer heÇceeso kegâceej pewve (cegpeHeäHeâjveiej Jee}s) 35 SÛe.Jeer.jes[, vÙet ceekexâš, Lejhekeâvee, jebÛeer (efyenej)~
47. ßeer efJepesvoÇ kegâceej pewve, kesâ.-1/20 cee@[} šeGve, efouueer~
48. ßeer kewâ}eMe Ûebo pewve, 45 Yeiele Jeeefškeâe, efmeefJe} }eFve, peÙehegj (jepe.)~
49. ßeer megYee<eÛebo pewve, ßeer efo. pewve heeMJe&veeLe ÛewlÙee}Ùe, 405 [e@. cegKepeea veiej, efouueer~
50. ßeer megYee<e Ûevo pewve meje&Heâ, efškewâleveiej (yeejeyebkeâer) G.heÇ.~
51. ßeer ÛevoÇmesve pewve, Éeje-megcesjÛevo, ÛevoÇmesve pewve, meypeer ceC[er, venšewj (efyepeveewj)~
52. ßeer megOeerj kegâceej pewve pes.F&., vevo efkeâMeesj pewve, Meejoe venj KeC[, MeenpeneBhegj~
53. ßeer megkegâcee}Ûebo pewve, ceesleer š^seE[ie keâcheveer, šer.Deej. Hegâkeâve jes[, Hewâvmeer yeepeej, ieewnešer~
54. ßeer Deefve} hegueefkeâle mes"er, yeer 1/122, hesâpe-2, DeMeeskeâ efJenej, efouueer-110052~
55. ßeer ÛevoÇceesnve yebme}, 11, hetmee jes[, keâjes}yeeie, veF& efouueer-5~
56. ßeer efiejOej heÇmeeo Deeceeso heÇmeeo pewve, pewve Jem$ee}Ùe, keâe}er ceekexâš, efmeJeeve (efyenej)~
57. ßeer meleerMe Ûevo pewve, 31 efmeefJe} }eFve, ce.veb.-10, meskeäšj-2, šeFhe-5 Peebmeer~
58. ßeer mJe™he Ûevo keâeme}erJee}, veÙee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
59. ßeer ng}eme Ûevo mes"er, DeÙeesOÙee Megiej efceume, jepee keâe menmehegj, efye}ejer (G.heÇ.)~
60. ßeerceleer efkeâjCe osJeer pewve Oe.he. ßeer vejsvoÇ kegâceej pewve, efmeefJe} }eFve,meerleehegj (G.heÇ.)b~
61. ßeerceleer meblees<e pewve Oe.he. ßeer heÇJeerCe kegâceej pewve, yeejeyebkeâer (G.heÇ.)~
62. ßeer metjpece} heg$e ßeer efJeveerle kegâceej pewve, ceesnuuee iebpekeâšje hetjCešje hetjCepeeš, pewve efJe}e, cegjeoeyeeo (G.heÇ.)~
63. mJe. ßeer efMeKej Ûevo pewve, ‘efšcyej keâceerMeve Spesvš’, Mebkeâjiebpe, nehegÌ[ (G.heÇ.)~
64. ßeerceleer jepesMJejer pewve ceelesMJejer ßeer jekesâMe pewve 31, efmeefJe} }eF&ve, meerleehegj~
65. ßeer jepekegâceej pewve, cewmeme& jefJeolle heÇsceÛevo pewve yeejoeves Jee}s, MÙeeceiebpe, yejs}er~
66. ßeer ye}Jeerj pewve, Éeje-peevekeâer SkeämešWMeve efjHeâeFvejer, ieeBOeeriebpe, MeenpeneBhegj~
67. ßeer hevvee}e} mes"er, [erceehegj (veeiee}Q[)~
68. ßeer JeerjsvoÇ kegâceej pewve, F&oieen keâe}esveer, Deeieje (G.heÇ.)~
( 56 )
69. ßeer heesKehee} pewve, Éeje-veeJesušer cessšue Fbef[Ùee, ceeveeEmen iesš, De}erieÌ{ (G.heÇ.)~
70. ßeerceleer jeqMce pewve Oe.he. ßeer efJepeÙe kegâceej pewve, oefjÙeeiebpe, veF& efouueer~
71. ßeerceleer efJece}e osJeer Oe.he. ßeer heÇceeso kegâceej pewve Fbpeer., MeenpeneBhegj (G.heÇ.)~
72. mJe. ßeerceleer kewâ}eMeJeleer pewve Oe.he. ßeer kewâ}eMe Ûevo pewve Fbpeer., leesheKeevee yeepeej, cesj"~
73. ßeerceleer De®Ce kegâceej veeboÇskeâj Oe.he. YeeT meensye veeboÇskeâj, ceg}gv[ (Jesmš) cegcyeF&~
74. ßeer YeeieÛevo ceveer<e kegâceej "esef}Ùee, Éeje-efkeâjve SpeWmeer, heess. yegjnevehegj, (ce.heÇ.)~
75. ßeer kewâ}eMeÛevo jepekegâceej pewve jeJebkeâe, hees. efyemeJeeb (meerleehegj) G.heÇ.~
76. ßeerceleer efJeÅeeJeleer pewve, jepeewjer iee[&ve, veF& efouueer~
77. ßeer Deevevo heÇkeâeMe pewve (meewjce Jee}s) SJeb megheg$e ßeer ceove kegâceej, heÇoerhe kegâceej SJeb heÇJeerCe kegâceej pewve, Oece&hegje,
ieeBOeerveiej, efouueer~
78. ßeerceleer De®Cee pewve, Oe.he. heÇJeervoÇ kegâceej pewve, heÇerlecehegje, efouueer~
79. ßeerceleer heg<heeosJeer, Oe.he. censvoÇ kegâceej pewve, heg<heebpe}er SvkeäuesJe, efouueer~
80. ßeer yeeyet}e} leesleejece pewve, YegmeeJe} (cene.)~
81. [e@. Deveghece pewve, megoecee veiej, Fboewj (ce.heÇ.)~
82. ßeer efJeveÙe kegâceej pewve, pJew}me&, ojeryeekeâ}eb, efouueer~
83. mJe. ßeer Deevevo heÇkeâeMe pewve ‘MeeeqvleefheÇÙe’, pecyetÉerhe-neqmleveehegj (cesj") G.heÇ.~
84. ßeerceleer jepeg}yeeF& Oe.he. ßeer vesceerÛevo pewve }esneÌ[s, hees. keâeshejieeBJe (cene.)~
85. ßeer Oevvee}e} ieesOee, ceunejiebpe, Fboewj (ce.heÇ.)~
86. ßeer megveer} kegâceej ceveespe kegâceej pewve, efPe}efce} keâe}esveer, efouueer~
87. ßeerceleer DeeMee pewve Oe.he. ßeer jepesMe kegâceej pewve ye®Dee meeiej (G.heÇ.)~
88. ßeer heejmece} [tbiejce} peer heešveer hees. cesÌ[leeefmešer, veeieewj (jepemLeeve)~
89. ßeer Deefve} kegâceej pewve (iegÌ[ieebJe Jee}s) efheÇÙeoMe&veer efJenej, efouueer-92~
90. ßeerceleer ke=â<Cee yeeF& vesceerveeLe pewve, heer. Jee}s, nwojeyeeo (DeevOeÇ heÇosMe)~
91. ßeerceleer cebpet}lee pewve Oe.he. ßeer heÇYeele Ûevo ieesOee, veÙee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
92. ßeer heÇceeso kegâceej pewve, heejme efheÇvšme&, Meenoje-efouueer~
93. ßeer Ûeeboce} Deefve} kegâceej mejeJeieer, efkeâMeveiebpe (efyenej)~
94. kegâceejer Deefoleer megheg$eer ßeer Dehees}es peer pewve meewieeveer, Fboewj~
95. ßeerceleer cebpet}lee Oe.he. heÇYeeÛevo ieesOee-veÙee yeepeej, Depecesj~
96. ßeer megÛesõ kegâceej Mewuesvõ kegâceej pewve, [eušveiebpe (PeejKeb[)~
97. ßeerceleer peleveosJeer ue#ceerÛebo pewve, ÛesVeF& (leefceuevee[g)~
98. ßeerceleer meKeeF& pewve Oe.he. ßeer peerleceue pewve, ceÌ[evee (keâesše) jepe.~
99. ßeer ceesefnle pewve heg$e cegkesâMe pewve, peieVeeLe pewve heneefÌ[Ùee, heâlesnhegj (MesKeeJešer) jepe.~
100. ßeer vejsMe pewve yebmeue, iegÌ[ieeBJee (nefj.)~
101. ßeerceleer jleveyeeF& Oe.he. jepesvõ ØekeâeMe keâesef"Ùee, keâesše (jepe.)~
102. ßeerceleer meblees<e pewve Oe.he. ßeer Depeerle kegâceej pewve, efYeJeeÌ[er (jepe.)~
103. ßeerceleer Øesceuelee pewve Oe.he. ßeer megMeerue kegâceej pewve, ceueeÌ[ (cegcyeF&)~
104. ßeer jepesvõ kegâceej heÛeewefueÙee, Fboewj (ce.Øe.)~
105. mJe. ßeer ceesnveueeue nsceÛebo ieebOeer, meleeje (cene.)~
106. ßeerceleer Deejleer pewve Oe.he. ßeer ØekeâeMeÛebo pewve ‘MeerMes Jeeues’, Fueeneyeeo (G.Øe.)
107. [e@. efJeceuee pewve ‘‘efJeceue’’ Oe.he. ßeer ØekeâeMeÛebo pewve, efheâjespeeyeeo (G.Øe.)
( 57 )
hetpÙe ieefCeveerØecegKe ßeer %eeveceleer ceeleepeer Éeje nmleefueefKele mebmke=âle šerkeâe keâe Skeâ he=‰
( 58 )
<ešdKeb[eiece keâe efJe<eÙe

(«ebLe keâe mJeeOÙeeÙe ØeejbYe keâjves mes hetJe& Fmes DeJeMÙe heÌ{W)
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeæeCeb, Cecees DeeFefjÙeeCeb~
Cecees GJepPeeÙeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1~~
<ešdKeC[eiece keâer ØeLece hegmlekeâ melØe™heCee ceW meJe&ØeLece ‘Ceceeskeâej ceneceb$e’ mes cebieueeÛejCe efkeâÙee nw~
FmeceW 177 met$e nQ~ Fme «ebLe keâer jÛevee ßeercelheg<heoble DeeÛeeÙe& ves keâer nw~ Fmekesâ Deeies kesâ mebhetCe& met$e ßeerceod
Yetleyeefue DeeÛeeÙe& ØeCeerle nQ~
Fme cebieueeÛejCe keâer OeJeuee šerkeâe ceW heebÛeeW hejces‰er kesâ ue#eCe yeleeÙes nQ~
Ùen ceb$e Deveeefo nw Ùee ßeer heg<heovleeÛeeÙe& Éeje jefÛele meeefo nw ?
ceQves ‘efmeæevleefÛevleeceefCe’ šerkeâe ceW Fmekeâe mhe°erkeâjCe efkeâÙee nw~ OeJeuee šerkeâe ceW Fmes ‘efveyeæcebieue’
keânkeâj DeeÛeeÙe&osJe jefÛele ‘meeefo’ mJeerkeâej efkeâÙee nw~ Fmeer cegefõle ØeLece hegmlekeâ kesâ efšhheCe cesW pees hee" keâe
DebMe Gæ=le nw Jen OeJeueešerkeâe keâe ner DebMe ceevee ieÙee nw~ Gmekesâ DeeOeej mes Ùen cebieueeÛejCe ‘Deveeefo’ nw~
DeeÛeeÙe& ßeer heg<heoble Éeje jefÛele veneR nw, Ssmee mhe° neslee nw~ Fme ØekeâjCe keâes ceQves efoÙee nw~ ÙeLee-
DeÙeb ceneceb$e meeefojveeefoJee& ?
DeLeJee <ešdKeC[eiecemÙe ceg Øeleew hee"eblejb~ ÙeLee-(cegefõlecetue«evLemÙe ØeLeceeJe=òeew)
‘‘pees megòemmeeoerS megòekeâòeejsCe efCeyeæosJeoeCeceeskeäkeâejes leb efCeyeæcebieueb~ pees megòemmeeoerS megòekeâòeejsCe
keâÙeosJeoeCeceeskeäkeâejes leceefCeyeæcebieueb’’1~
DemÙeeÙeceLe&:-Ùe: met$emÙeeoew met$ekeâ$ee& efveyeæ:-meb«enerle: ve Ûe «eefLele: osJeleevecemkeâej: me efveyeæ:
cebieueb~ Ùe: met$emÙeeoew met$ekeâ$ee& ke=âle:-«eefLele: osJeleevecemkeâej: me Deefveyeæcebieueb~ Devesve Slep%eeÙeles-DeÙeb
ceneceb$e: cebieueeÛejCe™hesCee$e meb«enerleesÓefhe DeveeefoefveOeve:, ve leg kesâveeefhe jefÛelees «eefLelees Jee~
Gòebâ Ûe Ceceeskeâejceb$ekeâuhes ßeermekeâuekeâerefle&Yeóejkewâ: -
cenehebÛe iegjesvee&ce vecemkeâejmegmecYeJeced~ ceneceb$eb peieppes‰-ceveeefoefmeæceeefooced2~~63~~
cenehebÛeieg™Ceeb hebÛeef$ebMeo#ejØececed~ GÛÚdJeemewefŒeefYejskeâe«e-Ûeslemee YeJeneveÙes3~~68~~
ßeerceogceemJeeefceveeefhe Øeesòeâced-
Ùes kesâÛeveeefhe meg<eceeÅejkeâe Devevlee, Glmeefhe&Ceer-ØeYe=leÙe: ØeÙeÙegefJe&Jelee&:~
les<JehÙeÙeb hejlej: ØeefLeleØeYeeJees, ueyOJeecegcesJe efn ielee: efMeJece$e ueeskeâe:4~~3~~
Ùen ceneceb$e meeefo nw DeLeJee Deveeefo ?
DeLeJee, cegefõlecetue Øeefle ceW (ØeLece DeeJe=efòe ceW) hee"evlej nw~ pewmes-
pees met$e keâer Deeefo ceW met$ekeâòee& kesâ Éeje osJelee vecemkeâej efveyeæ efkeâÙee peelee nw, Jen efveyeæcebieue nw Deewj
pees met$e keâer Deeefo ceW met$ekeâòee& kesâ Éeje osJelee vecemkeâej efkeâÙee peelee nw-jÛee peelee nw, Jen Deefveyeæcebieue nw~
Fmekeâe DeLe& Ùen nw-met$e «ebLe kesâ ØeejbYe ceW «ebLekeâej pees osJelee vecemkeâej™he cebieue keâneR mes meb«enerle
keâjles nQ, mJeÙeb veneR jÛeles nQ Jen lees efveyeæcebieue nw Deewj met$e kesâ ØeejbYe ceW «ebLekeâòee& kesâ Éeje pees
1. <ešdKeC[eiece hegmlekeâ 1, Yeeie 1,he=. 42, efšhheCeew~ 2. Deeefoob-ØeLeceefcelÙeLe&:~ 3-4. Ceceeskeâejceb$ekeâuhes~
( 59 )
osJeleevecemkeâej mJeÙeb jÛee peelee nw, Jen Deefveyeæcebieue nw~ Fmemes Ùen %eele neslee nw efkeâ Ùen Ceceeskeâej
ceneceb$e cebieueeÛejCe™he mes ÙeneB meb«enerle nesles ngS Yeer DeveeefoefveOeve nw, Jen ceb$e efkeâmeer kesâ Éeje jefÛele Ùee
ietBLee ngDee veneR nw~ Øeeke=âeflekeâ ™he mes Deveeefokeâeue mes Ûeuee Dee jne nw~
‘‘Ceceeskeâej ceb$ekeâuhe’’ ceW ßeer mekeâuekeâerefle& Yeóejkeâ ves keâne Yeer nww-
MueeskeâeLe&-vecemkeâej ceb$e ceW jnves Jeeues heeBÛe ceneieg®DeeW kesâ veece mes efve<heVe Ùen ceneceb$e peiele ceW
pÙes‰-meyemes yeÌ[e Deewj ceneve nw, Deveeefoefmeæ nw Deewj Deeefo DeLee&led ØeLece nw~~63~~
heeBÛe ceneieg®DeeW kesâ heQleerme De#ej ØeceeCe ceb$e keâes leerve ÕeemeesÛÚdJeemeeW ceW mebmeej YeüceCe kesâ veeMe nsleg
Skeâe«eefÛeòe neskeâj meYeer YeJÙepeveeW keâes pehevee ÛeeefnS DeLeJee OÙeeve keâjvee ÛeeefnS~~68~~
ßeerceled GceemJeeceer DeeÛeeÙe& ves Yeer keâne nw-
MueeskeâeLe&-Glmeefhe&Ceer, DeJemeefhe&Ceer Deeefo kesâ pees meg<ecee, og:<ecee Deeefo Devevle Ùegie henues JÙeleerle nes
Ûegkesâ nQ GveceW Yeer Ùen Ceceeskeâej ceb$e meyemes DeefOekeâ cenòJeMeeueer Øeefmeæ ngDee nw~ ceQ mebmeej mes yeefnYet&le
(yeenj) cees#e Øeehle keâjves kesâ efueS Gme Ceceeskeâej ceb$e keâes vecemkeâej keâjlee ntB~~3~~
ceQves ‘efmeæevleefÛevleeceefCe šerkeâe’ ceW meJe&$e met$eeW keâe efJeYeepeve SJeb mecegoeÙeheeleefvekeâe Deeefo yeveeF& nQ~
ÙeneB ceQves ‘meceÙemeej’ ‘ØeJeÛevemeej’ ‘hebÛeeefmlekeâeÙe’ «ebLeeW keâer ‘leelheÙe&Je=efòe’ šerkeâe keâe DevegmejCe efkeâÙee nw~
ßeer peÙemesveeÛeeÙe& keâer šerkeâe ceW meJe&$e ieeLeemet$eeW keâer mebKÙee SJeb efJe<eÙeefJeYeepeve mes mLeue-DevlejmLeue yeves
ngS nQ~ Gvekeâer šerkeâe kesâ Devegmeej ner ceQves ÙeneB mLeue-DevlejmLeue efJeYeeefpele efkeâÙes nQ~
meJe&$e cebieueeÛejCe™he ceW ceQves keâneR heÅe, keâneR ieÅe keâe ØeÙeesie efkeâÙee nw~ leerLe& Deewj efJeMes<e mLeeve keâer
Dehes#ee mes ØeeÙe: JeneB-JeneB kesâ leerLeËkeâjeW keâes vecemkeâej efkeâÙee nw~
ÙeneB hej Gvekesâ kegâÚ GoenjCe Øemlegle nQ-
efpevesvõosJecegKekeâceueefJeefveie&le-ieewlecemJeeefcecegKekegâC[eJeleefjle-heg<heobleeÛeeÙee&efoefJemleeefjle-iebieeÙee:
peuemeÂMeb ‘‘veÅee veJeIešs Ye=leb peueefceJe’’ FÙeb šerkeâe meJe&peveceveebefme mebleefhe&<ÙelÙesJesefleceÙee efJeÕemÙeles~
DeLeeOegvee ßeercelheg<heovleeÛeeÙe&osJeefJeefveefce&les iegCemLeeveeefoefJebMeefleØe™heCeevleie&efYe&lemelØe™heCee-veece
«ebLes DeefOekeâejMegefæhetJe&keâlJesve heeleefvekeâe JÙeeKÙeeveb efJeOeerÙeles~ le$eeoew ‘Cecees DeefjnbleeCeb’ Fefle hebÛevecemkeâej-
ieeLeeceeefob ke=âlJee met$ehee"›eâcesCe iegCemLeeveceeie&Cee-ØeefleheeovemetÛekeâlJesve ‘Sòees Fcesefmeb’ FlÙeeefomet$emehlekebâ~
lele: Ûelego&MeiegCemLeeveefve™heCehejlJesve ‘‘meblehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefo-<ees[Memet$eeefCe~ lele: hejb Ûelego&Meceeie&Ceemeg
iegCemLeeveJÙeJemLee-JÙeJemLeeheve-cegKÙelJesve ‘‘DeeosmesCe ieefoÙeeCegJeeosCe’’ FlÙeeefovee Ûeleg:heÃeeMeoefOekeâ-
SkeâMelemet$eeefCe meefvle~ SJeb DeveskeâevlejmLeueieefYe&le-mehle-mehlelÙeefOekeâSkeâMelemet$ew: Sles $eÙees ceneefOekeâeje
YeJevleerefle melØe™heCeeÙee: JÙeeKÙeeves mecegoeÙeheeleefvekeâe YeJeefle~
De$eeefhe ØeLececeneefOekeâejs ‘Cecees’ FlÙeeefo cebieueeÛejCe™hesCe ØeLecemLeues ieeLeemet$eceskebâ~ lelees
iegCemLeeveceeie&Cee-keâLeveØeefle%ee™hesCe efÉleerÙemLeues ‘Sòees’ FlÙeeefo met$eceskeâced~ lele§e Ûelego&Meceeie&Ceeveeb
veeceefve™heCe™hesCe le=leerÙemLeues met$eÉÙeb~ lele: hejb iegCemLeeveØeefleheeoveeLeË De°evegÙeesieveecemetÛevehejlJesve
ÛelegLe&mLeues ‘Sosefmeb’ FlÙeeefomet$e$eÙeb~ SJeb <ešdKeC[eiece«evLejepemÙe, melØe™heCeeÙee: heeref"keâeefOekeâejs
ÛelegefYe&jvlejmLeuew: mehlemet$ew: mecegoeÙeheeleefvekeâe metefÛeleeefmle~
DeLe ßeer c eod Y eieJeod O ejmes v eieg ® ceg K eeog h eueyOe%eeveYeJÙepeveeveeb ef J elejCeeLeË heb Û ecekeâeueevlÙe-
JeerjebiepecegefveheÙeËleb ieceefÙelegkeâecesve hetJee&ÛeeÙe&JÙeJenejhejbhejevegmeejsCe efMe°eÛeejheefjheeueveeLeË efveefJe&Iveefmeæevle-
MeeŒeheefjmeceehlÙeeefonslees: ßeercelheg<heovleeÛeeÙexCe Ceceeskeâejcenecev$ecebieueieeLee-met$eeJeleej: ef›eâÙeles-
( 60 )

Cecees GJepPeeÙeeCeb, Cecees ueesS meJJe-meentCeb~~1~~
efpevesvõosJe kesâ cegKekeâceue mes efvekeâuekeâj pees ieewlecemJeeceer kesâ cegKe™heer kegâC[ ceW DeJeleefjle-efiejer nw
leLee heg<heovle DeeÛeeÙe& Deeefo kesâ Éeje efJemleeefjle iebieepeue kesâ meceeve ‘‘veoer mes Yejs ngS veÙes IeÌ[s kesâ peue
meÂMe’’ Ùen šerkeâe meYeer ØeeefCeÙeeW kesâ ceve keâes meble=hle keâjsieer, Ssmee cesje efJeÕeeme nw~
Deye ÙeneB ßeerceeved heg<heovle DeeÛeeÙe&osJe Éeje jefÛele iegCemLeeve Deeefo yeerme Øe™heCeeDeeW ceW Devleie&efYe&le
Fme melØe™heCee veecekeâ «ebLe ceW DeefOekeâejMegefæhetJe&keâ heeleefvekeâe keâe JÙeeKÙeeve efkeâÙee peelee nw~ GmeceW meyemes
henues ‘‘Cecees DeefjnbleeCeb’’ FlÙeeefo Fme heÃevecemkeâej ieeLee keâes Deeefo ceW keâjkesâ met$e hee" kesâ ›eâce mes
iegCemLeeve, ceeie&Cee kesâ Øeefleheeove keâer metÛevee osves Jeeues ‘‘Sòees Fcesefmeb’’ FlÙeeefo meele met$e nQ~ Gmekesâ yeeo Ûeewon
iegCemLeeveeW kesâ efve™heCe keâer cegKÙelee mes ‘‘DeesIesCe DeeflLe’’ FlÙeeefo meesuen met$e nQ~ hegve: Deeies Ûeewon ceeie&CeeDeeW
ceW iegCemLeeve JÙeJemLee keâer cegKÙelee mes ‘‘DeeosmesCe ieefoÙeeCegJeeosCe’’ FlÙeeefo Skeâ meew ÛeewJJeve (154) met$e nQ~
Fme Øekeâej Deveskeâ Devlem&LeueeW mes ieefYe&le Skeâ meew meleòej (177) met$eeW kesâ Éeje Ùes leerve ceneefOekeâej nes ieS nQ~
melØe™heCee kesâ JÙeeKÙeeve ceW Ùen mecegoeÙeheeleefvekeâe ngF&~
ÙeneB Yeer ØeLece ceneefOekeâej ceW ‘‘Cecees’’ FlÙeeefo cebieueeÛejCe™he mes ØeLece mLeue ceW Skeâ ieeLee met$e nw
hegve: efÉleerÙe mLeue ceW iegCemLeeve-ceeie&Cee kesâ keâLeve keâer Øeefle%ee™he mes ‘‘Sòees’’ FlÙeeefo Skeâ met$e nw Deewj Gmekesâ
yeeo Ûeewon ceeie&CeeDeeW kesâ veece efve™heCe ™he mes le=leerÙe mLeue ceW oes met$e nQ~ Gmekesâ Deeies iegCemLeeveeW kesâ
Øeefleheeove nsleg Dee" DevegÙeesie kesâ veece metÛevee keâer cegKÙelee mes ÛelegLe& mLeue ceW ‘Sosefmeb’’ FlÙeeefo leerve met$e nQ~
Fme Øekeâej <ešdKeC[eiece «ebLejepe keâer melØe™heCee kesâ heeref"keâe DeefOekeâej ceW Ûeej DevlejmLeueeW kesâ Éeje
met$eeW ceW mecegoeÙeheeleefvekeâe metefÛele-ØeoefMe&le keâer ieF& nw~
Deye ßeerceled YeieJeeve OejmesveeÛeeÙe& ieg® kesâ cegKe mes GheueyOe %eeve keâes YeJÙepeveeW ceW efJeleefjle keâjves kesâ
efueS hebÛecekeâeue kesâ Devle ceW Jeerjebiepe cegefveheÙe&vle Fme %eeve keâes ues peeves keâer FÛÚe mes, hetJee&ÛeeÙeeX keâer JÙeJenej
hejcheje kesâ Devegmeej, efMe°eÛeej keâe heefjheeueve keâjves kesâ efueS, efveefJe&Ive efmeæevle MeeŒe keâer heefjmeceeefhle
Deeefo nsleg keâes ue#Ùe ceW jKeles ngS ßeercelheg<heovleeÛeeÙe& kesâ Éeje Ceceeskeâej ceneceb$e cebieue ieeLee met$e keâe
DeJeleej efkeâÙee peelee nw-
Cecees GJepPeeÙeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1~~
DeefleMeÙe #es$e ceneJeerj peer ceW ceQves ‘le=leerÙe ceneefOekeâej’ ØeejbYe efkeâÙee Lee Dele: ßeer ceneJeerj mJeeceer keâes
vecemkeâej efkeâÙee nw~ ÙeLee-
ceneJeerjes peielmJeeceer, meeefleMeeÙeerefle efJeßegle:~
lemcew veceesÓmleg ces YekeälÙee, hetCe&mebÙeceueyOeÙes~~1~~
ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves keâne nw-
‘‘megòeceesefoCCeb DelLeoes eflelLeÙejeoes, iebLeoes ieCenjosJeeoesefòe1~~
Ùes met$e DeLe&Øe™heCee keâer Dehes#ee mes leerLeËkeâj YeieJeeve mes DeJeleerCe& ngS nQ Deewj «ebLe keâer Dehes#ee ßeer
ieCeOej osJe mes DeJeleerCe& ngS nQ~
DeLeJee ‘efpeveheeefuele’ efMe<Ùe keâes efveefceòe keâne nw~
1. <ešdKeC[eiece (efmeæevleefÛevleeceefCešerkeâe meceefvJele) heg. 1, he=. 47~
( 61 )
ßeer heg<heobleeÛeeÙe& ves Deheves Yeevepes ‘efpeveheeefuele’ keâes oer#ee oskeâj ØeejbefYekeâ 177 met$eeW keâer jÛevee keâjkesâ
Yetleyeefue DeeÛeeÙe& kesâ heeme Yespee Lee~ Ssmee ‘OeJeueešerkeâe’ ceW SJeb ßegleeJeleej ceW JeefCe&le nw~
Fme cebieueeÛejCe keâes met$e 1 meb%ee oer nw~ Deeies efÉleerÙe met$e keâe DeJeleej ngDee nw-
Sòees Fcesefmeb ÛeesömeCnb peerJemeceemeeCeb ceiieCeªoeS lelLe FceeefCe Ûeesöme ÛesJeªeCeeefCe CeeoJJeeefCe
YeJebefle~~2~~
Fme õJÙeßegle Deewj YeeJeßegle™he ØeceeCe mes Fve Ûeewon iegCemLeeveeW kesâ DevJes<eCe™he ØeÙeespeve kesâ efueS ÙeneB
mes Ûeewon ner ceeie&CeemLeeve peeveves ÙeesiÙe nQ~
Ssmee keânkeâj henues Ûeewon ceeie&CeeDeeW kesâ veece yeleeS nQ~ ÙeLee-ieefle, FbefõÙe, keâeÙe, Ùeesie, Jeso,
keâ<eeÙe, %eeve, mebÙece, oMe&ve, uesMÙee, YeJÙelJe, mecÙekeälJe, meb%eer Deewj Deenej Ùes Ûeewon ceeie&Cee nQ~
hegve: heebÛeJeW met$e ceW keâne nw-
FvneR Ûeewon iegCemLeeveeW keâe efve™heCe keâjves kesâ efueS Deeies keâns peeves Jeeues Dee" DevegÙeesieÉej peeveves
ÙeesiÙe nQb~~5~~
Fve Dee"eW kesâ veece-1. melØe™heCee 2. õJÙeØeceeCeevegiece 3. #es$eevegiece 4. mheMe&veevegiece 5. keâeueevegiece
6. Devlejevegiece 7. YeeJeevegiece Deewj 8. DeuheyenglJeevegiece~
Deeies ØeLece ‘melØe™heCee’ keâe JeCe&ve keâjles ngS DeesIe Deewj DeeosMe keâer Dehes#ee efve™heCe keâjves keâes keâne nw~
Fmeer ceW DeesIe keâer Dehes#ee Ûeewon iegCemLeeveeW keâe JeCe&ve nw Deewj Deeies Ûeewon ceeie&CeeDeeW keâe JeCe&ve keâjkesâ
GveceW iegCemLeeveeW keâes Yeer Ieefšle efkeâÙee nw~ ceeie&CeeDeeW kesâ veece Thej efueKes ieÙes nQ~ iegCemLeeveeW kesâ veece-
1. efceLÙeelJe 2. meemeeove 3. efceße 4. DemebÙelemecÙeiÂef° 5. osMemebÙele 6. ØeceòemebÙele 7. DeØeceòemebÙele
8. DehetJe&keâjCe 9. DeefveJe=efòekeâjCe 10. met#cemeebhejeÙe 11. GheMeeblekeâ<eeÙe 12. #eerCekeâ<eeÙe 13. meÙeesefiekesâJeueer
Deewj 14. DeÙeesefiekesâJeueer Ùes Ûeewon iegCemLeeve nQ~
Fme «ebLe ceW ceQves leerve ceneefOekeâej efJeYeòeâ efkeâÙes nQ~ ØeLece ceneefOekeâej ceW meele met$e nQ pees efkeâ «ebLe keâer
heeref"keâe-Yetefcekeâe™he nQ~ otmejs ceneefOekeâej melØe™heCee kesâ Debleie&le 16 met$eeW ceW Ûeewon iegCemLeeveeW keâe JeCe&ve
nw SJeb le=leerÙe ceneefOekeâej ceW ceeie&CeeDeeW ceW iegCemLeeveeW keâer JÙeJemLee keâjles ngS efJemleej mes 154 met$e efueS nQ~
Fme ØeLece iebÇLe ceW ØeejbYe ceW hebÛe hejcesef‰ÙeeW kesâ JeCe&ve ceW Skeâ megvoj ØeMveesòej OeJeuee šerkeâe ceW DeeÙee
nw efpemes ceQves pewmes keâe lewmee efueÙee nw~ ÙeLee-
‘‘mebhetCe&jlveeefve osJees ve leoskeâosMe Fefle Ûesled ?
ve, jlvewkeâosMemÙe osJelJeeYeeJes mecemlemÙeeefhe leomeòJeeheòes:......~ FlÙeeefo~
Mebkeâe-mebhetCe&jlve-hetCe&lee keâes Øeehle jlve$eÙe ner osJe nw, jlveeW keâe SkeâosMe osJe veneR nes mekeâlee nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR keânvee, keäÙeeWsefkeâ jlve$eÙe keâs SkeâosMe ceW osJeheves keâe DeYeeJe nesves hej Gmekeâer
mebhetCe&lee ceW Yeer osJehevee veneR yeve mekeâlee nw~
Mebkeâe-DeeÛeeÙe& Deeefo ceW efmLele jlve$eÙe mecemle keâceeX keâe #eÙe keâjves ceW meceLe& veneR nes mekeâles,
keäÙeeWefkeâ GmeceW SkeâosMehevee ner nw, hetCe&lee veneR nw ?
meceeOeeve-Ùen keâLeve mecegefÛele veneR nw, keäÙeeWefkeâ heueeuejeefMe-Ieeme keâer jeefMe keâes peueeves keâe keâeÙe&
Deefive kesâ Skeâ keâCe ceW Yeer osKee peelee nw FmeefueS DeeÛeeÙe&, GheeOÙeeÙe Deewj meeOeg Yeer osJe nQ1~’’
Ùen meceeOeeve ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves yengle ner Gòece yeleeÙee nw~
1. <ešdKeC[eiece, efmeæevleefÛevleeceefCe šerkeâemeceefvJele, heg. 1~
( 62 )
ØeLece hegmlekeâ ‘melØe™heCee«ebLe’ keâer šerkeâe keâes hetCe& keâjles meceÙe ceQves Gme mLeeve keâe efJeJejCe os efoÙee nw~ ÙeLee-
‘‘Jeerjeyos ÉeefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces heâeuiegveMegkeäueemehlecÙeeb ef¡e°êyos <eCCeJelÙeefOe-
kewâkeâesveefJebMeefleMeleleces hebÛeefJeMes efoveebkesâ efÉleerÙeceeefme (25-2-1996) jepemLeeve Øeevles ‘efhe[eJeeveece«eeces’ ßeer
heeÕe&veeLemeceJemejCecebefojefMeueevÙeememÙe cebieueeJemejs SlelmelØe™heCee«evLemÙe ‘efmeæevleefÛevleeceefCešerkeâeb’
hetjÙevlÙee ceÙee ceneved n<eexÓvegYetÙeles~ šerkeâemeefnleesÓÙeb «evLees cece ßegle%eevemÙe hetlÙez YetÙeeled~’’
hegve: Jeerj efveJee&Ce mebJeled heÛÛeerme meew yeeF&meJeW Je<e& ceW ner heâeuiegve Megkeäuee mehleceer efleefLe keâes F&meJeer meved
1996 kesâ efÉleerÙe ceeme keâer 25 leejerKe keâes jepemLeeve Øeevle kesâ efheÌ[eJee «eece ceW ßeerheeÕe&veeLe meceJemejCe
cebefoj kesâ efMeueevÙeeme kesâ cebieue DeJemej hej Fme ‘melØe™heCee’ «ebLe keâer ‘efmeæevleefÛevleeceefCešerkeâe’ keâes hetCe&
keâjles ngS cegPes DelÙeble n<e& keâer DevegYetefle nes jner nw~ šerkeâe meefnle Ùen melØe™heCee veecekeâ ‘<ešdKeC[eiece’ «ebLe
cesjs ßegle%eeve keâer hetefle& kesâ efueS nesJes, Ùener cesjer ØeeLe&vee nw~ FmeceW met$e 177 leLee he=. 164 nQ~
hegmlekeâ 2-Deeueehe DeefOekeâej
Ùen efÉleerÙe «ebLe melØe™heCee kesâ ner Debleie&le nw~ FmeceW met$e veneR nQ~
‘‘mebheefn meble-megòeefJeJejCe-meceòeeCeblejb lesefmeb he®JeCeb YeefCemmeecees~’’
melØe™heCee kesâ met$eeW keâe efJeJejCe meceehle nes peeves hej Deveblej Deye Gvekeâer Øe™heCee keâe JeCe&ve keâjles nQ-
Mebkeâe-Øe™heCee efkeâmes keânles nQ ?
meceeOeeve-meeceevÙe Deewj efJeMes<e keâer Dehes#ee iegCemLeeveeW ceW, peerJemeceemeeW ceW, heÙee&efhleÙeeW ceW, ØeeCeeW ceW,
meb%eeDeeW ceW, ieefleÙeeW ceW, FefvõÙeeW ceW, keâeÙeeW ceW, ÙeesieeW ceW, JesoeW ceW, keâ<eeÙeeW ceW, %eeveeW ceW, mebÙeceeW ceW, oMe&veeW ceW,
uesMÙeeDeeW ceW, YeJÙeeW ceW, DeYeJÙeeW ceW, mebb%eer-Demebef%eÙeeW ceW, Deenejer-DeveeneefjÙeeW ceW Deewj GheÙeesieeW ceW heÙee&hle
Deewj DeheÙee&&hle efJeMes<eCeeW mes efJeMesef<ele keâjkesâ pees peerJeeW keâer hejer#ee keâer peeleer nw, Gmes Øe™heCee keânles nQ~
keâne Yeer nw-
iegCemLeeve, peerJemeceeme, heÙee&efhle, ØeeCe, meb%ee, Ûeewon ceeie&CeeSB Deewj GheÙeesie, Fme Øekeâej ›eâce mes yeerme
Øe™heCeeSB keâner ieF& nQ~
Fvekesâ keâes‰keâ iegCemLeeveeW kesâ SJeb ceeie&CeeDeeW kesâ yeveeÙes ieÙes nQ~
iegCemLeeve 14 nQ, peerJemeceeme 14 nQ-SkesâefvõÙe kesâ yeeoj-met#ce Ssmes 2, ÉerefvõÙe, $eerefvõÙe, ÛelegefjefvõÙe
Ssmes 3, hebÛesefvõÙe kesâ meb%eer-Demeb%eer Ssmes 2, Ùes 7 ngS, FvnW heÙee&hle-DeheÙee&hle mes iegCee keâjves hej 14 ngS~
heÙee&efhle 6-Deenej, Mejerj, FefvõÙe, ÕeemeesÛÚdJeeme, Yee<ee Deewj ceve~ ØeeCe 10 nQ-heeBÛe FefvõÙe, ceveesyeue,
JeÛeveyeue, keâeÙeyeue, DeeÙeg Deewj ÕeemeesÛÚdJeeme~ meb%ee 4 nQ-Deenej, YeÙe, cewLegve Deewj heefj«en~ ieefle 4 nQ-
vejkeâieefle, efleÙeËÛeieefle, ceveg<Ùeieefle Deewj osJeieefle~ FefvõÙeeB 5 nQ-SkesâefvõÙepeeefle, ÉerefvõÙe, $eerefvõÙe, ÛelegefjefvõÙe
Deewj hebÛesefvõÙepeeefle~ keâeÙe 6 nQ-he=LJeer, peue, Deefive, JeeÙeg, Jevemheefle Deewj $emekeâeÙe~ Ùeesie 15 nQ-
melÙeceveesÙeesie, DemelÙeceveesÙeesie, GYeÙeceveesÙeesie, DevegYeÙeceveesÙeesie, melÙeJeÛeveÙeesie, DemelÙeJeÛeveÙeesie,
GYeÙeJeÛeveÙeesie, DevegYeÙeJeÛeveÙeesie, DeewoeefjkeâkeâeÙeÙeesie, Deewoeefjkeâefceße, Jewef›eâefÙekeâ, Jewef›eâefÙekeâefceße, Deenejkeâ,
Deenejkeâefceße Deewj keâece&CekeâeÙe Ùeesie~ Jeso 3 nQ-ŒeerJeso, heg®<eJeso, vehegbmekeâJeso~ keâ<eeÙe 4 nQ-›eâesOe, ceeve,
ceeÙee, ueesYe~ %eeve 8 nQ-ceefle, ßegle, DeJeefOe, ceve:heÙe&Ùe, kesâJeue%eeve, kegâceefle, kegâßegle Deewj efJeYebieeJeefOe~
mebÙece 7 nQ- meeceeefÙekeâ, ÚsoeshemLeehevee, heefjnejefJeMegefæ, met#cemeebhejeÙe, ÙeLeeKÙeele, osMemebÙece Deewj
DemebÙece~ oMe&ve 4 nQ-Ûe#ego&Me&ve, DeÛe#ego&Me&ve, DeJeefOeoMe&ve Deewj kesâJeueoMe&ve~ uesMÙee 6 nQ-ke=â<Ce, veerue,
keâeheesle, heerle, he©e Deewj Megkeäue~ YeJÙe ceeie&Cee 2 nQ-YeJÙelJe Deewj DeYeJÙelJe~ mecÙekeälJe 6 nQ-DeewheMeefcekeâ,
( 63 )
#eeÙeesheMeefcekeâ, #eeefÙekeâ, efceLÙeelJe, meemeeove Deewj efceße~ meb%eer ceeie&Cee kesâ 2 Yeso nQ-meb%eer, Demeb%eer~
Deenej ceeie&Cee 2 nQ-Deenej, Deveenej~ GheÙeesie kesâ 2 Yeso nQ-meekeâej Deewj Deveekeâej~
Fme «ebLe keâes ceQves oes ceneefOekeâejeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee nw~ FmeceW kegâue 545 keâes‰keâ-Ûeeš& nQ~ GoenjCe
kesâ efueS heeBÛeJeW iegCemLeeve keâe Skeâ Ûeeš& efoÙee pee jne nw-
veb. 13 mebÙeleemebÙeleeW kesâ Deeueehe
ieg. peer. he. Øee. meb. ie. Fb. keâe. Ùees. Jes. keâ. %ee. mebÙe. o. ues. Ye. me. mebef%e. Dee. G.
1 1 6 10 4 2 1 1 9 3 4 3 1 3 õ.3 1 3 1 1 2
meb.he. ce. hebÛes. $eme. ce.4 ceefle. kesâ.o. Yee.3 Ye. Deew. meb.
Deveekeâej
meekeâej
mebÙecee.
osMe.
Deenej
efle. Je. 4 ßegle. efJevee. MegYe. #ee.
Deew.1 DeJe. #eeÙees.
FveceW mes mebÙeleemebÙele kesâ keâes‰keâ ceW-

iegCemLeeve 1 nw-heeBÛeJeeb osMemebÙele~ peerJemeceeme 1 nw-meb%eerheÙee&hle~ heÙee&efhleÙeeB ÚneW nQ, DeheÙee&efhleÙeeB
veneR nQ~ ØeeCe 10 nQ~ meb%eeÙeW 4 nQ~ ieefle 2 nQ-ceveg<Ùe, efleÙeËÛe~ FbefõÙe 1 nw-hebÛesefvõÙe~ keâeÙe 1 nw-
$emekeâeÙe~ Ùeesie 9 nQ-4 ceveesÙeesie, 4 JeÛeveÙeesie, 1 Deewoeefjkeâ keâeÙeÙeesie~ Jeso 3 nQ~ keâ<eeÙe 4 nQ~ %eeve
3 nQ-ceefle, ßegle, DeJeefOe~ mebÙece 1 nw-mebÙeceemebÙece~ oMe&ve 3 nQ-kesâJeueoMe&ve kesâ efyevee~ uesMÙee õJÙe mes-
JeCe& mes ÚneW nQ, YeeJeuesMÙee MegYe 3 nQ~ YeJÙelJe 1 nw~ mecÙekeälJe 3 nQ- DeewheMeefcekeâ, #eeefÙekeâ Deewj
#eeÙeesheMeefcekeâ~ meb%eerceeie&Cee 1 nw-meb%eer~ Deenej ceeie&Cee 1 nw-Deenejkeâ~ GheÙeesie 2 nQ-meekeâej Deewj
Deveekeâej~ Ùener meye Ûeeš& ceWs efoKeeÙee ieÙee nw~ cesjs Éeje efueefKele he=. 90 nQ~
Fme Øekeâej Ùen otmejer hegmlekeâ keâe meej Deeflemeb#eshe ceW yeleeÙee ieÙee nw~
hegmlekeâ 3-õJÙeØeceeCeevegiece-#es$eevegiece
Fme iebÇLe ceW ßeer Yetleyeefue DeeÛeeÙe& JeefCe&le met$e nQ Deye ÙeneB mes mebhetCe& ‘<ešdKeC[eiece’ met$eeW keâer jÛevee
FvneR ßeerYetleyeefue DeeÛeeÙe& Éeje efueefKele nw~ keâne Yeer nw-
‘‘mebheefn ÛeesömeCnb peerJemeceemeeCeceeflLeòeceJeieoeCeb efmemmeeCeb lesefmeb ÛesJe heefjceeCeheef[yeesnCeªb
YetoyeefueÙeeFefjÙees megòeceen1-’’
efpevneWves ÛeewoneW iegCemLeeveeW kesâ DeefmlelJe keâes peeve efueÙee nw, Ssmes efMe<ÙeeW keâes Deye GvneR kesâ ÛeewoneW
iegCemLeeveeW kesâ-ÛeewoneW iegCemLeeveJeleea peerJeeW kesâ heefjceeCe-mebKÙee kesâ %eeve keâes keâjeves kesâ efueS ßeerYetleyeefue
DeeÛeeÙe& Deeies keâe met$e keânles nQ-
FmeceW ØeLece met$e-
‘‘oJJeheceeCeeCegiecesCe ogefJenes efCeösmees DeesIesCe DeeosmesCe Ùe~~1~~
õJÙeØeceeCeevegiece keâer Dehes#ee efveoxMe oes Øekeâej keâe nw, DeesIe efveoxMe Deewj DeeosMeefveoxMe~ DeesIe-
iegCemLeeve Deewj DeeosMe-ceeie&Cee Fve oesveeW keâer Dehes#ee mes Gve-Gve ceW peerJeeW keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~
Fme «ebLe ceW Yeer ceQves oes DevegÙeesieÉej efueÙes nQb-õJÙeØeceeCeevegiece Deewj #es$eevegiece~ Dele: Fve oesveeW ceW
Ûeej ceneefOekeâej efkeâÙes nQ~ õJÙeØeceeCeevegiece ceW ØeLece ceneefOekeâej ceW 14 met$e nQ SJeb efÉleerÙe ceW 178 nQ, Ssmes
1. <ešdKeC[eiece, OeJeueešerkeâemeceefvJele, heg. 3, he=. 97~ 2. <ešdKeC[eiece, OeJeueešerkeâemeceefvJele, heg. 3, he=. 92~
( 64 )
kegâue met$e 192 nQ~ #es$eevegiece ceW le=leerÙe ceneefOekeâej ceW 4 met$e SJeb ÛelegLe& ceneefOekeâej ceW 88 met$e nQ, Ssmes kegâue
met$e 92 nQ~ oesveeW DevegÙeesieÉejeW ceW met$e 192±92·284 nQ~ he=. 130 nQ~
Ûeewon iegCemLeeveeW ceW peerJeeW keâer mebKÙee yeleueeles nQ-
ØeLece iegCemLeeve ceW peerJe Devebleeveble nQ~ efÉleerÙe iegCemLeeve ceW 52 keâjesÌ[ nQ~ le=leerÙe iegCemLeeve ceWs
104 keâjesÌ[ nQ~ ÛelegLe& iegCemLeeve ceW meele meew keâjesÌ[ nQb~ heeBÛeJeW iegCemLeeve ceW 13 keâjesÌ[ nQ~
ØeceòemebÙele veece kesâ Ú"s iegCemLeeve mes ueskeâj DeÙeesiekesâJeueer veece kesâ ÛeewonJeW iegCemLeeve kesâ cenecegefve SJeb
Dejnble YeieJeeve ‘mebÙele’ keânueeles nQ~ Gve meyekeâer mebKÙee efceueekeâj ‘leerve keâce veJe keâjesÌ[’ nw~ OeJeuee šerkeâe
ceW keâne nw-
‘‘SJeb he®efJeomeJJemebpeojeefmeceskeâªs keâos Deªkeâes[erDees CeJeCeGefouekeäKee CeJeCeGefomenmme-CeJemeo-
meòeeCeGefocesòees nesefo1~’’
Fmeer le=leerÙe hegmlekeâ ceW otmeje Skeâ Deewj cele Øeehle ngDee nw-
‘‘Sos meJJemebpeos SÙeªs keâos meòejmeo-keâcceYetefceieo-meJJeefjmeDees YeJebefle~ lesefmeb heceeCeb Úkeäkeâes[erDees
CeJeCeGFuekeäKee CeJeCeGefomenmmee CeJemeÙeÚCCeGefocesòeb nJeefo2~’’ meJe&mebÙeleeW keâer mebKÙee Ún keâjesÌ[,
efvevÙeeveJes ueeKe, efvevÙeeveJes npeej, veJe meew ÚdÙeeveJes nw~
Fve oesveeW celeeW keâes ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves Gæ=le efkeâÙee nw~
Jele&ceeve ceW Øeefmeefæ ceW ‘leerve keâce veJe keâjesÌ[’ mebKÙee ner nw~
Fve meJe&cegefveÙeeW keâes vecemkeâej keâjkesâ ÙeneB Fme «ebLe keâe efkebâefÛeled meej efoÙee nw~ Fmekeâer efmeæevleefÛebleeceefCe
šerkeâe ceW ceQves DeefOekeâebMe ieefCele ØekeâjCe ÚesÌ[ efoÙee nw, pees efkeâ OeJeueešerkeâe ceW õ°JÙe nw~
ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves DeekeâeMe keâes #es$e keâne nw~ DeekeâeMe keâe keâesF& mJeeceer veneR nw, Fme #es$e keâer Glheefòe
ceW keâesF& efveefceòe Yeer veneR nw Ùen mJeÙeb ceW ner DeeOeej-DeeOesÙe™he nw~ Ùen #es$e DeveeefoefveOeve nw Deewj Yeso keâer
Dehes#ee ueeskeâekeâeMe-DeueeskeâekeâeMe Ssmes oes Yeso nQ~ Fme Øekeâej efveoxMe, mJeeefcelJe, meeOeve, DeefOekeâjCe, efmLeefle
Deewj efJeOeeve mes #es$e keâe JeCe&ve efkeâÙee nw~
#es$e ceW iegCemLeeveJeleea peerJeeW keâes Ieefšle keâjles ngS keâne nw-
‘‘DeesIesCe efceÛÚeFªer kesâJeef[ Kesòes ? meJJeueesies~~2~~
efceLÙeeÂef° peerJe efkeâleves #es$e ceW nQ ? meJe&ueeskeâ ceWs nQ~~2~~
meemeCemecceeFefªhhengef[ peeJe DepeesefiekesâJeefue efòe kesâJeef[ Kesòes ? ueesiemme DemebKesppeefoYeeS~~3~~
meemeeovemecÙeiÂef° mes ueskeâj DeÙeeseif ekesâJeueerheÙeËle efkeâleves #es$e ceW nQ ? ueeskeâ kesâ DemebKÙeeleJeW Yeeie ceW nQ~~3~~
FmeceW Skeâ ØeMve ngDee nw-
ueeskeâekeâeMe DemebKÙeeleØeosMeer nw, GmeceW Devebleeveble peerJe kewâmes meceeÙeWies ?
ÙeÅeefhe ueeskeâ DemebKÙeele ØeosMeer nw efheâj Yeer GmeceW DeJeieenveMeefòeâ efJeMes<e nw efpememes GmeceW
Devebleeveble peerJe SJeb Devebleeveble hegûue meceeefJe° nQ~ pewmes ceOeg mes Yejs ngS IeÌ[s ceW Glevee ner otOe Yej
oes, Gmeer ceW mecee peeÙesiee2~
Fme DevegÙeesieÉej ceW mJemLeeve, mecegodIeele Deewj Gheheeo Ssmes leerve YesoeW Éeje peerJeeW kesâ #es$e keâe JeCe&ve
efkeâÙee nw~
Fme «ebLe keâer hetefle& ceQves ceebieerlegbieer leerLe& hej ßeeJeCe ke=â. 10 keâes F&meJeer meved 1996 ceW keâer nw~
1. <ešdKeC[eiece, OeJeueešerkeâemeceefvJele, heg. 3, he=. 92~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 4, he=. 23~
( 65 )
hegmlekeâ 4-mheMe&ve-keâeueevegiece
Fme ÛelegLe& «ebLe-hegmlekeâ ceW mheMe&veevegiece SJeb keâeueevegiece Fve oes DevegÙeesieÉejeW keâe JeCe&ve nw~
Fve oesveeW keâer met$e mebKÙee 185±342·527 nw~
mheMe&veevegiece-FmeceW Yeer ceQves iegCemLeeve Deewj ceeie&Cee keâer Dehes#ee oes ceneefOekeâej efkeâÙes nQ~ Ùen mheMe&ve
Yetlekeâeue SJeb Jele&ceevekeâeue kesâ mheMe& keâer Dehes#ee jKelee nw~ hetJe& ceW efpemekeâe mheMe& efkeâÙee Lee Deewj Jele&ceeve ceW
efpemekeâe mheMe& keâj jns nQ, Fve oesveeW keâer Dehes#ee mes mheMe&ve keâe keâLeve efkeâÙee peelee nw~
mheMe&ve ceW Ún Øekeâej kesâ efve#eshe Ieefšle efkeâÙes nQ-veece, mLeehevee, õJÙe, #es$e, keâeue Deewj YeeJemheMe&ve~
‘le$e mheMe&veMeyo:’ veece mheMe&veb efve#eshe:, DeÙeb õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙe:~
meesÓÙeb Fefle yegædÙee DevÙeõJÙesCe men DevÙeõJÙemÙe SkeâlJekeâjCeb mLeeheveemheMe&veb ÙeLee Iešefhe"jeefo<eg
DeÙeb $e+<eYeesÓefpele: mebYeJeesÓefYevebove: Fefle~ S<eesÓefhe õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙe:1~’’
mheMe&ve Meyo veecemheMe&ve nw~ Ùen õJÙeeefLe&keâveÙe keâe efJe<eÙe nw~ Ùen Jener nw, Ssmeer yegefæ mes DevÙe õJÙe
kesâ meeLe DevÙeõJÙe keâe SkeâlJe keâjvee mLeeheveemheMe&ve efve#eshe nw pewmes Ieš Deeefo ceW Ùes $e+<eYeosJe nQ,
DeefpeleveeLe nQ, mebYeJeveeLe nQ, DeefYeveboveveeLe nQ FlÙeeefo~ Ùen Yeer õJÙeeefLe&keâ veÙe keâe efJe<eÙe nw~ FlÙeeefo
efve#esheeW keâe JeCe&ve nw~
heÙee&ÙeeefLe&keâ veÙe keâer Dehes#ee mes Øe™heCee keâjles ngS keâne nw-
mJemLeevemJemLeeve-Jesovee-keâ<eeÙe-ceejCeebeflekeâ-GheheeoieleefceLÙeeÂef°ÙeeW ves Yetlekeâeue SJeb Jele&ceevekeâeue
mes meJe&ueeskeâ keâes mheMe& efkeâÙee nw~
Fmeer Øekeâej iegCemLeeve Deewj ceeie&CeeDeeW ceW peerJeeW kesâ Yetlekeâeueerve, Jele&ceevekeâeueerve mheMe&ve keâe JeCe&ve
efkeâÙee nw~
keâeueevegiece-FmecesW Yeer iegCemLeeve Deewj ceeie&Cee keâer Dehes#ee oes ceneefOekeâej keâns nQ~ keâeue keâes veece,
mLeehevee, õJÙe Deewj YeeJe Ssmes Ûeej Yeso ™he mes keâne nw hegve§e-‘vees DeeieceYeeJekeâeue’ mes Fme «ebLe ceW JeCe&ve
efkeâÙee nw~
Ùen keâeue Deveeefo Deveble nw, Skeâ efJeOe nw, Ùen meeceevÙe keâLeve nw~ keâeue kesâ Yetle, Jele&ceeve Deewj
YeefJe<Ùeled keâer Dehes#ee leerve Yeso nQ~
Skeâ ØeMve DeeÙee nw-
mJeie&ueeskeâ ceW metÙe& kesâ ieefle keâer Dehes#ee veneR nesves mes Jeneb ceeme, Je<e& Deeefo keâe JÙeJenej kewâmes nesiee ?
leye DeeÛeeÙe&osJe ves meceeOeeve efoÙee nw-
ÙeneB kesâ JÙeJenej keâer Dehes#ee ner JeneB hej ‘keâeue’ keâe JÙeJenej nw~ pewmes peye ÙeneB ‘keâeefle&keâ’ Deeefo ceeme
ceW Dee°eefvnkeâ heJe& Deeles nQ, leye osJeieCe veboerÕej Éerhe Deeefo ceW hetpee keâjves hengBÛe peeles nQ FlÙeeefo~
veevee peerJe keâer Dehes#ee efceLÙeeÂef° keâe meJe&keâeue nw~~2~~
SkeâpeerJe keâer Dehes#ee efkeâmeer keâe DeveeefoDeveble nw, efkeâmeer keâe Deveeefomeeble nw, efkeâmeer keâe meeefomeeble nw~
FveceW mes pees meeefo Deewj meeble keâeue nw, Gmekeâe efveoxMe Fme Øekeâej nw~ Skeâ peerJe keâer Dehes#ee efceLÙeeÂef° peerJe
keâe meeefomeeble keâeue peIevÙe mes Debleceg&ntle& nw2~~3~~
Jen Fme Øekeâej nw-
keâesF& mecÙeeficeLÙeeÂef° DeLeJee DemebÙelemecÙeiÂef° DeLeJee mebÙeleemebÙele, DeLeJee ØeceòemebÙelepeerJe, heefjCeeceeW
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 4, he=. 142~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 4, he=. 324~
( 66 )
kesâ efveefceòe mes efceLÙeelJe keâes Øeehle ngDee~ meJe&peIevÙe Debleceg&ntle& keâeue jn keâjkesâ, efheâj Yeer mecÙekeälJeefceLÙeelJe
keâes DeLeJee DemebÙece kesâ meeLe mecÙekeälJe keâes, DeLeJee mebÙeceemebÙece keâes, DeLeJee DeØeceòeYeeJe kesâ meeLe mebÙece
keâes Øeehle ngDee~ Fme Øekeâej mes Øeehle nesves Jeeues peerJe kesâ efceLÙeelJe keâe meJe&peIevÙe keâeue neslee nw1~
Fme Øekeâej Ùen keâeueevegiece keâe mebef#ehle meej efoKeeÙee nw~
Fme iebÇLe keâer šerkeâe ceQves ceebbieerlegbieer #es$e hej Yeeõheo Meg. 3, Jeer.meb. 2522, efoveeBkeâ 15-9-1996 keâes
efueKekeâj hetCe& keâer nw~ FmeceW he=. 190 nQ~
hegmlekeâ 5-Devlej-YeeJe-DeuheyenglJeevegiece
Fme «ebLe ceW Devlejevegiece ceW 397 met$e nQ, YeeJeevegiece ceW 93 met$e nQ SJeb DeuheyenglJeevegiece ceW 382 met$e
nQ~ Fme Øekeâej 397±93±382·872 met$e nQ~
Devlejevegiece-Fme «ebLe keâer efmeæevleefÛevleeceefCe šerkeâe ceW ceQves oes ceneefOekeâej efJeYeòeâ efkeâÙes nQ~ ØeLece
ceneefOekeâej ceW iegCemLeeveeW ceW Deblej keâe efve™heCe nw~ efÉleerÙe ceneefOekeâej ceW ceeie&CeeDeeW ceW Deblej efoKeeÙee ieÙee nw~
veece, mLeehevee, õJÙe, #es$e, keâeue Deewj YeeJe kesâ Yeso mes ÚnefJeOe efve#eshe nQ~ Deblej, GÛÚso, efJejn,
heefjCeeceevlejieceve, veeefmlelJeieceve Deewj DevÙeYeeJeJÙeJeOeeve, Ùes meye SkeâeLe&JeeÛeer nQ~ Fme Øekeâej kesâ Devlej
kesâ Devegiece keâes Devlejevegiece keânles nQ~
Skeâ peerJe keâer Dehes#ee peIevÙe Devlej keâeue Devleceg&ntle& nw~~3~~
pewmes Skeâ efceLÙeeÂef° peerJe, mecÙeeficeLÙeelJe, DeefJejlemecÙekeälJe, mebÙeceemebÙece Deewj mebÙece ceW yengle
yeej heefjJeefle&le neslee ngDee heefjCeeceeW kesâ efveefceòe mes mecÙekeälJe keâes Øeehle ngDee Deewj JeneB hej meJe&ueIeg Debleceg&ntle&
keâeue lekeâ mecÙekeälJe kesâ meeLe jnkeâj efceLÙeelJe keâes Øeehle ngDee~ Fme Øekeâej meJe&peIevÙe Debleceg&ntle& ØeceeCe
efceLÙeelJeiegCemLeeve keâe Deblej Øeehle nes ieÙee~
efceLÙeelJe keâe Glke=â° Deblej kegâÚ keâce oes ÚdÙeeme" meeiejeshece keâeue nw~~4~~
Fve iebÇLeeW kesâ mJeeOÙeeÙe ceW pees Deeuneo GlheVe neslee nw, Jen DemebKÙeele iegCeßesCeer™he mes keâceeX keâer
efvepe&je keâe keâejCe nw~ ÙeneB lees cee$e vecetvee Øemlegle efkeâÙee pee jne nw~
YeeJeevegiece-FmeceW Yeer ceneefOekeâej oes nQ~ veece, mLeehevee, õJÙe Deewj YeeJe Fvekeâer Dehes#ee Ùen YeeJe
Ûeej Øekeâej keâe nw~ FmeceW Yeer YeeJeefve#eshe kesâ DeeieceYeeJe SJeb veesDeeieceYeeJe Ssmes oes Yeso nQ~ veesDeeieceYeeJe
veecekeâ YeeJeefve#eshe kesâ DeewoefÙekeâ, DeewheMeefcekeâ, #eeefÙekeâ, #eeÙeesheMeefcekeâ Deewj heeefjCeeefcekeâ Ùes heeBÛe Yeso nQ~
DemebÙelemecÙeiÂef° ceW keâewve mee YeeJe nw ?
DeewheMeefcekeâYeeJe Yeer nw, #eeefÙekeâYeeJe Yeer nw Deewj #eeÙeesheMeefcekeâ YeeJe Yeer nw~~5~~
ÙeneB mecÙeioMe&ve keâer Dehes#ee mes Ùes YeeJe keâns nQ~ ÙeÅeefhe ÙeneB DeewoefÙekeâ YeeJeeW ceW mes ieefle, keâ<eeÙe Deeefo
Yeer nQ efkeâvleg Gvemes mecÙekeälJe GlheVe veneR neslee FmeefueS Gvekeâer ÙeneB efJeJe#ee veneR nw~
DeuheyenglJeevegiece-Fme DevegÙeesieÉej kesâ ØeejbYe ceW ceQves ieÅe™he ceW ßeer ceneJeerj mJeeceer keâes vecemkeâej
efkeâÙee nw~ FmeceW Yeer oes ceneefOekeâej efJeYeòeâ efkeâÙes nQ~
Fme DeuheyenglJe ceW iegCemLeeve Deewj ceeie&CeeDeeW ceW meyemes Deuhe keâewve nQ ? Deewj DeefOekeâ keâewve nQ ? Ùener
efoKeeÙee ieÙee nw~ ÙeLee-
meeceevÙeleÙee-iegCemLeeve keâer Dehes#ee mes DehetJe&keâjCe Deeefo leerve iegCemLeeveeW ceW GheMeecekeâ peerJe ØeJesMe
keâer Dehes#ee hejmhej leguÙe nQ leLee DevÙe meye iegCemLeeveeW kesâ ØeceeCe mes Deuhe nQ2~~2~~
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 4, he=. 324~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 5, he=. 243-252~
( 67 )
Deewj ‘efceLÙeeÂef° meyemes DeefOekeâ DevebleiegCes nQs1~~14~~

Fme «ebLe ceW Yeer yengle mes cenlJehetCe& efJe<eÙe %eeleJÙe nQ~ pewmes efkeâ-‘‘oMe&ve ceesnveerÙe keâe #eheCe keâjves
Jeeues-#eeefÙekeâ mecÙekeälJe Øeieš keâjves Jeeues peerJe efveÙece mes ceveg<Ùeieefle ceW nesles nQ~’’
efpevneWves henues efleÙeËÛeeÙeg keâe yebOe keâj efueÙee nw Ssmes pees Yeer ceveg<Ùe #eeefÙekeâ mecÙekeälJe kesâ meeLe efleÙeËÛeeW
ceW GlheVe nesles nQ Gvekesâ mebÙeceemebÙece veneR neslee nw, keäÙeeWefkeâ YeesieYetefce keâes ÚesÌ[keâj Gvekeâer DevÙe$e Glheefòe
DemebYeJe nw2~’’
Ùen meYeer meej™he DebMe ceQves ÙeneB efoÙes nQ~ Deheves %eeve kesâ #eÙeesheMece kesâ Devegmeej Fve-Fve iebÇLeeW keâe
mJeeOÙeeÙe ßegle%eeve keâer Je=efæ SJeb Deelcee ceW Deevebo keâer DevegYetefle kesâ efueS keâjvee ÛeeefnS~
Fme «ebLe keâer šerkeâe keâer hetefle& ceQves DebkeâuesÕej-iegpejele ceW ceieefmej ke=â. 7, Jeerj efve. meb. 2523, efoveeBkeâ
2-12-1996 keâes keâer nw~ FmeceW he=. 193 nQ~
hegmlekeâ 6-peerJemLeeve Ûetefuekeâe
Fme «ebLe ceW Ûetefuekeâe kesâ veew Yeso nQ-1. Øeke=âeflemeceglkeâerle&ve, 2. mLeeve meceglkeâerle&ve 3. ØeLece ceneoC[keâ
4. efÉleerÙe ceneoC[keâ 5. le=leerÙe ceneoC[keâ 6. Glke=â°efmLeefle 7. peIevÙeefmLeefle 8. mecÙekeälJeeslheefòe SJeb
9. ielÙeeieleer Ûetefuekeâe~
FmeceW ›eâceMe: met$eeW keâer mebbKÙee-46±117±2±2±2±44±43±16±243·515 nw~ he=. 187 nQ~
Ûetefuekeâe-hetJeexòeâ Dee"eW DevegÙeesieÉejeW kesâ efJe<eÙe-mLeueeW kesâ efJeJejCe kesâ efueS Ùen Ûetefuekeâe veecekeâ
DeefOekeâej DeeÙee nw~
1. Øeke=âeflemeceglkeâerle&&ve-Fme Ûetefuekeâe ceW %eeveeJejCeerÙe Deeefo Dee" Øeke=âefleÙeeW keâe JeCe&ve keâjkesâ Gvekesâ
148 YesoeW keâe Yeer efve™heCe efkeâÙee nw~
2. mLeevemeceglkeâerle&ve-mLeeve, efmLeefle Deewj DeJemLeeve Ùes leerveeW SkeâeLe&keâ nQ~ meceglkeâerle&ve, JeCe&ve Deewj
Øe™heCe Fvekeâe Yeer DeLe& Skeâ ner nw~ mLeeve keâer meceglkeâerle&vee-mLeeve meceglkeâerle&ve nw~
henues Øeke=âefle meceglkeâerle&ve ceW efpeve Øeke=âefleÙeeW keâe efve™heCe keâj DeeÙes nQ, Gve Øeke=âefleÙeeW keâe keäÙee Skeâ
meeLe yebOe neslee nw ? DeLeJee ›eâce mes neslee nw ? Ssmee hetÚves hej Fme Øekeâej neslee nw~ Ùen yeele yeleueeves kesâ
efueS Ùen mLeeve meceglkeâerle&ve nw~
Jen Øeke=âeflemLeeve efceLÙeeÂef° kesâ DeLeJee meemeeove kesâ, mecÙeeficeLÙeeÂef° kesâ, DemebÙelemecÙeiÂef° kesâ,
mebÙeleemebÙele kesâ Deewj mebÙele kesâ neslee nw~ Ssmes ÙeneB Ún mLeeve ner efJeJeef#ele nQ~ keäÙeeWefkeâ ‘mebÙele’ heo mes Ú"s,
meeleJeW, Dee"JeW, veJeceW, oMeJeW, iÙeejnJeW, yeejnJeW Deewj lesjnJeW iegCemLeeveJeleea mebÙeleeW keâes efueÙee nw~ DeÙeesiekesâJeueer
iegCemLeeve ceW yebOe keâe ner DeYeeJe nw Dele: GvnW veneR efueÙee nw~
pewmes %eeveeJejCe keâer heeBÛeeW Øeke=âefleÙeeW keâe yebOe ÚneW mLeeveeW ceW DeLee&led oMeJeW iegCemLeeve lekeâ mebÙeleeW ceW
yebOe neslee nw FlÙeeefo~
3. ØeLece ceneoC[keâ-ØeLeceesheMece mecÙekeälJe keâes «enCe keâjves kesâ efueS DeefYecegKe efceLÙeeÂef° peerJeeW kesâ
Éeje yebOeves Jeeueer Øeke=âefleÙeeW keâe %eeve keâjeves kesâ efueS ÙeneB leerve ceneoC[keâeW keâer Øe™heCee DeeF& nw~
FmeceW ØeLece ceneoC[keâ keâe keâLeve mecÙekeälJe kesâ DeefYecegKe peerJeeW kesâ Éeje yeOÙeceeve Øeke=âefleÙeeW keâer
meceglkeâerle&vee keâjves kesâ efueS ngDee nw~ efJeMes<elee Ùen nw efkeâ-
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 5, he=. 243-252~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 5, he=. 256~
( 68 )
‘‘SommeJeiecesCe ceneheeJekeäKeÙemmegJeuebYeeoes1~’’
keäÙeeWefkeâ Fmekesâ %eeve mes ceneheehe keâe #eÙe heeÙee peelee nw~
4. efÉleerÙe ceneoC[keâ-Øeke=âefleÙeeW kesâ Yeso mes Deewj mJeeefcelJe kesâ Yeso mes Fve oesveeW oC[keâeW ceW Yeso keâne
ieÙee nw~
5. le=leerÙe ceneoC[keâ-ØeLeceesheMece mecÙekeälJe kesâ DeefYecegKe Ssmee veerÛes meeleJeeR he=LJeer keâe veejkeâer
efceLÙeeÂef° peerJe, heeBÛeeW %eeveeJejCe, veJeeW oMe&veeJejCe, meelee JesoveerÙe, efceLÙeelJe, DevebleevegyebOeer Deeefo
16 keâ<eeÙe, heg®<eJeso, nemÙe, jefle, YeÙe, pegieghmee Fve Øeke=âefleÙeeW keâes yeebOelee nw FlÙeeefo~
6. Glke=â° keâce&efmLeefle-keâceeX keâer Glke=â° efmLeefle keâes yeebOeves Jeeuee peerJe ØeLeceesheMecemecÙekeälJe keâes
veneR Øeehle keâjlee nw, Fme yeele keâe %eeve keâjeves kesâ efueS keâceeX keâer Glke=â° efmLeefle keâe efve™heCe efkeâÙee pee jne nw~
7. peIevÙeefmLeefle-Glke=â° efJeMegefæ kesâ Éeje pees efmLeefle yebOeleer nw, Jen peIevÙe nesleer nw~ FlÙeeefo keâe
efJemleej mes keâLeve nw~
8. mecÙekeälJeeslheefòe Ûetefuekeâe-efpeve Øeke=âefle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj ØeosMeeW keâes yeeBOelee ngDee, efpeve
Øeke=âefle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj ØeosMeeW kesâ Éeje meòJemJe™he nesles ngS Deewj GoerjCee keâes Øeehle nesles ngS Ùen
peerJe mecÙekeälJe keâes Øeehle keâjlee nw, Gvekeâer Øe™heCee keâer ieF& nw~
‘‘ØeLeceesheMece mecÙekeälJe keâes Øeehle keâjves Jeeuee peerJe hebÛesefvõÙe, meb%eer, efceLÙeeÂef°, heÙee&hle Deewj
meJe&efJeMegæ neslee nw2~~4~~’’
Deeies-‘‘oMe&veceesnveerÙe keâce& keâe #eheCe keâjves kesâ efueS DeejbYe keâjlee ngDee Ùen peerJe keâneB hej DeejbYe
keâjlee nw ? DeÌ{eF& Éerhe mecegõeW ceW efmLele hebõn keâce&YetefceÙeeW ceW peneB efpeme keâeue ceW efpevekesâJeueer Deewj leerLeËkeâj
nesles nQ, JeneB Gme keâeue ceW DeejbYe keâjlee nw3~~11~~’’
Ssmes oes vecetves Øemlegle efkeâÙes nQ~
9. ielÙeeieleer Ûetefuekeâe-FmeceW mecÙekeälJeeslheefòe kesâ yee¢e keâejCeeW keâes efJeMes<e™he mes JeefCe&le efkeâÙee nw-
ØeMve ngDee-‘‘efleÙeËÛe efceLÙeeÂef° efkeâleves keâejCeeW mes mecÙekeälJe GlheVe keâjles nQ ?~~21~~
leerve keâejCeeW mes-keâesF& peeeflemcejCe mes, efkeâleves ner OeceexheosMe megvekeâj, efkeâleves ner efpeveefyebyeeW kesâ oMe&ve
mes~~22~~
hegve: ØeMve neslee nw-efpeveefyebye oMe&ve ØeLeceesheMecemecÙekeälJeeslheefòe ceW keâejCe kewâmes nw ? Gòej osles nQ-
‘‘efpeCeefyebyeobmeCesCe efCeOeòeefCekeâeefÛeomme efJe efceÛÚòeeefokeâccekeâueeJemme KeÙeobmeCeeoes~ leLee Ûeesòebâ-
oMe&vesve efpevesvõeCeeb heehemebIeelekegbâpejced~ MeleOee YesoceeÙeeefle efieefjJe&»enlees ÙeLee4~~1~~’’
efpeveØeefleceeDeeW kesâ oMe&ve mes efveOeòe Deewj efvekeâeefÛele™he Yeer efceLÙeelJeeefo keâce&keâueehe keâe #eÙe osKee
peelee nw, efpememes efpeveefyebye keâe oMe&ve ØeLece mecÙekeälJe keâer Glheefòe ceW keâejCe osKee peelee nw~ keâne Yeer nw-
efpevesvõosJeeW kesâ oMe&ve mes heehemebIeele™heer kegbâpejheJe&le kesâ meew-meew šgkeâÌ[s nes peeles nQ, efpeme Øekeâej Je»e kesâ efiejves
mes heJe&le kesâ meew-meew šgkeâÌ[s nes peeles nQ~
216 met$e keâer šerkeâe ceW DevÙe «ebLeeW kesâ GæjCe Yeer efoÙes ieÙes nQ~ vecetves kesâ efueS Øemlegle nQ-
Deelce%eele=leÙee %eeveb, mecÙekeälJeb Ûeefjleb efn me:~ mJemLees oMe&veÛeeefj$eceesneYÙeeceveghehuegle:5~~
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 6, he=.133~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 6, he=. 206~

3. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 6, he=.242~ 4. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 6, he=.428~
5. leòJeeLe&meej keâe GæjCe~
( 69 )
Fme ØeLeceKeC[ ‘peerJemLeeve’ keâer Ú"er hegmlekeâ keâer šerkeâe ceQves Deheveer oer#eeYetefce ‘‘ceeOeesjepehegje’’
jepemLeeve ceW hetCe& keâer nw~ GmeceW ceQves meb#eshe ceW leerve Mueeskeâ efoÙes nQ-
osJeMeeŒeieg®ved velJee, efvelÙe YekeälÙee ef$eMegefæle:~ <ešdKeC[eiece«ebLeesÓÙeb, JevÅeles %eeveJe=æÙes~~1~~
efÉef$ehebÛeefÉJeerjeyos, heâeuiegvesÓefmelehe#ekesâ~ ceeOeesjepehegje«eeces, $eÙeesoMÙeeb efpeveeueÙes~~2~~
vece: ßeerMeebefleveeLeeÙe, meJe&efmeefæØeoeefÙeves~ ÙemÙe heeoØemeeosve, šerkesâÙeb heÙe&hetÙe&le~~3~~
ceQves MejohetefCe&cee keâes Jeer.meb.2521 ceW nefmleveehegj ceW Ùen šerkeâe efueKevee ØeejbYe efkeâÙee Lee~ cegPes
ØemeVelee nw efkeâ heâeuiegve ke=â<Cee 13, Jeer. efve. meb. 2523, efo. 7-3-1997 keâes ceeOeesjepehegje ceW ceQves Ùen ØeLece
Keb[ keâer šerkeâe hetCe& keâer nw~ Ùen šerkeâe ceebieerlebgieer Ùee$ee efJenej kesâ ceOÙe Deeles-peeles ueieYeie 36 meew efkeâceer. kesâ
ceOÙe ceW ceeie& ceW DeefOekeâ™he ceW efueKeer ieF& nw~
ceQves Fmes mejmJeleer osJeer keâer Devegkebâhee SJeb ceenelcÙe ner ceevee nw~ FmeceW mJeÙeb ceW cegPes ‘Dee§eÙe&’ ngDee nw~
pewmee efkeâ ceQves efueKee nw-
‘‘hegve§e nefmleveehegjleerLe&#es$es efJeefveefce&leke=âef$ecepebyetÉerhemÙe megoMe&vecesJee&efoheJe&leecegheefj efJejepeceeve-
meJe&efpeveefyebyeeefve cegngceg&ng: ØeCecÙe Ùeled efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeuesKevekeâeÙeË SkeâefJebMelÙegòejhebÛeefJebMeefleMeleleces
ceÙee ØeejyOeb, leoOegvee ceebieerlegbieer efmeæ#es$emÙe Ùee$eeÙee: cebieueefJenejkeâeues $eÙeesefJebMelÙegòejhebÛeefJebMeefleMeleleces
Jeerjeyos ceeiex SJe efveefJe&IveleÙee efpeveosJeke=âheeØemeeosve cenodn<eexuueemesve meceehÙeles~ Sleled mejmJelÙee osJÙe:
DevegkebâheeceenelcÙecesJe efJe%eeÙeles, ceÙewJe cenoe§eÙeË ØeleerÙeles1~’’
Fme Keb[ ceW kegâue met$e mebKÙee 177±284±527±872±515·2375 nw~
cesjs Éeje efueefKele hespeeW keâer mebKÙee 164±90±131±190±193±187·955 nw~
Fme Øekeâej ‘peerJemLeeve’ veecekeâ ØeLece KeC[ (Debleie&le Ún hegmlekeâeW) keâe Ùen mebe#f ehle meej ceQves efueKee nw~
efÉleerÙe KeC[-#egõkeâyebOe
Fmes Øeeke=âle Yee<ee ceW ‘KegöeyebOe’ keânles nQ SJeb mebmke=âle Yee<ee ceW ‘#egõkeâyebOe’ veece nw~
Fmes #egõkeâ yebOe keânves keâe DeefYeØeeÙe Ùen nw efkeâ-
Deeies mJeÙeb Yetleyeefue DeeÛeeÙe& ves ‘leerme npeej’ met$eeW ceW ‘ceneyebOe’ veece mes Ú"e KeC[ mJeleb$e yeveeÙee nw~
FmeerefueS 1594 met$eeW ceW jefÛele Ùen «ebLe ‘#egõkeâyebOe’ veece mes meeLe&keâ nw~
Fme «ebLe keâer šerkeâe keâes ceQves ‘he©ehegje’ leerLe& hej ØeejbYe efkeâÙee Lee Dele: cebieueeÛejCe ceW ßeerhe©eØeYe
YeieJeeve keâes vecemkeâej efkeâÙee nw~ ÙeLee-
ßeerhe©eØeYeosJemÙe, efJeÕeeefleMeÙekeâeefjCes~
veceesÓYeerefhmeleefmeæŸeLeË, les Ûe efoJÙeOJeefveb vegce:~~1~~
Fme KeC[ ceW peerJeeW keâer Øe™heCee mJeeefcelJeeefo iÙeejn DevegÙeesieeW Éeje iegCemLeeve efJeMes<eCe keâes ÚesÌ[keâj
ceeie&Cee mLeeveeW ceW keâer ieF& nw~ Fve iÙeejn DevegÙeesieÉejeW kesâ veece-1. Skeâ peerJe keâer Dehes#ee mJeeefcelJe 2. Skeâ
peerJe keâer Dehes#ee keâeue 3. Skeâ peerJe keâer Dehes#ee Devlej 4. veevee peerJeeW keâer Dehes#ee YebieefJeÛeÙe 5. õJÙeØeceeCeevegiece
6. #es$eevegiece 7. mheMe&veevegiece 8. veevee peerJeeW keâer Dehes#ee keâeue 9. veevee peerJeeW keâer Dehes#ee Devlej
10. YeeieeYeeieevegiece Deewj 11. DeuheyenglJeevegiece~ Deble ceW iÙeejneW DevegÙeesieÉejeW keâer Ûetefuekeâe ™he mes ‘ceneoC[keâ’
efoÙee ieÙee nw~ ÙeÅeefhe FmeceW DevegÙeesieÉejeW keâer Dehes#ee 11 DeefOekeâej ner nQ efheâj Yeer ØeejbYe ceW ØemleeJevee™he ceW
1. <ešdKeC[eiece (efmeæebleefÛevleeceefCe šerkeâe) heg. 6, Debeflece ØekeâjCe~
( 70 )
‘yebOekeâ meòJeØe™heCee’ Deewj Deble ceW Ûetefuekeâe™he ceW ceneoC[keâ Ssmes 13 DeefOekeâej Yeer keâns pee mekeâles nQ~
yebOekeâ meòJeØe™heCee-FmeceW 43 met$e nQ~ efpeveceW Ûeewon ceeie&CeeDeeW kesâ Yeerlej keâewve peerJe keâce&yebOe keâjles
nQ Deewj keâewve veneR keâjles, Ùen yeleueeÙee ieÙee nw~
1. Skeâ peerJe keâer Dehes#ee mJeeefcelJe-Fme DeefOekeâej ceW ceeie&CeeDeeWmebyebOeer iegCe Je heÙee&Ùe keâewve mes YeeJeeW
mes Øeieš nesles nQ, FlÙeeefo efJeJesÛeve nw~
2. Skeâ peerJe keâer Dehes#ee keâeue-Fme DevegÙeesieÉej ceW ØelÙeskeâieefle Deeefo ceeie&Cee ceW peerJe keâer peIevÙe
Deewj Glke=â° keâeueefmLeefle keâe efve™heCe efkeâÙee ieÙee nw~
3. Skeâ peerJe keâer Dehes#ee Deblej-Skeâ peerJe keâe ieefle Deeefo ceeie&CeeDeeW kesâ ØelÙeskeâ DeJeevlej Yeso mes
peIevÙe Deewj Glke=â° Devlejkeâeue-efJejnkeâeue efkeâleves meceÙe keâe neslee nw ?
4. veevee peerJeeW keâer Dehes#ee YebieefJeÛeÙe-Yebie-ØeYeso, efJeÛeÙe-efJeÛeejCee, Fme DeefOekeâej ceW efYeVe-efYeVe
ceeie&CeeDeeW ceW peerJe efveÙece mes jnles nQ Ùee keâYeer jnles nQ Ùee keâYeer veneR Yeer jnles nQ, FlÙeeefo efJeJesÛevee nw~
5. õJÙeØeceeCeevegiece-efYeVe-efYeVe ceeie&CeeDeeW ceW peerJeeW keâe mebKÙeele, DemebKÙeele Deewj Deveble™he mes
DeJemeefhe&Ceer-Glmeefhe&Ceer Deeefo keâeue ØeceeCeeW keâer Dehes#ee JeCe&ve nw~
6. #es$eevegiece-meeceevÙeueeskeâ, DeOeesueeskeâ, TOJe&ueeskeâ, efleÙe&keâdueeskeâ Deewj ceveg<Ùeueeskeâ, Fve heeBÛeeW
ueeskeâeW kesâ DeeßeÙe mes mJemLeevemJemLeeve, efJenejJelmJemLeeve, meele mecegodIeele Deewj Gheheeo keâer Dehes#ee Jele&ceeve
#es$e keâer Øe™heCee keâer ieF& nw~
7. mheMe&veevegiece-Ûeewon ceeie&CeeDeeW ceW meeceevÙe Deeefo heeBÛeeW ueeskeâeW keâer Dehes#ee Jele&ceeve Deewj Deleerlekeâeue
kesâ efveJeeme keâes efoKeeÙee nw~
8. veevee peerJeeW keâer Dehes#ee keâeueevegiece-veevee peerJeesW keâer Dehes#ee Deveeefo Deveble, Deveeefomeeble, meeefo
Deveble Deewj meeefo meevle keâeue YesoeW keâes ue#Ùe keâjkesâ peerJeeW keâer keâeue Øe™heCee keâer ieF& nw~
9. veevee peerJeeW keâer Dehes#ee Devlejevegiece-ceeie&CeeDeeW ceW veevee peerJeeW keâer Dehes#ee yebOekeâeW kesâ peIevÙe
Deewj Glke=â° Devlejkeâeue keâe efve™heCe efkeâÙee ieÙee nw~
10. YeeieeYeeieevegiece-FmeceW ceeie&CeeDeeW kesâ Devegmeej meJe&peerJeeW keâer Dehes#ee yebOekeâeW kesâ YeeieeYeeie keâe JeCe&ve nw~
11. DeuheyenglJeevegiece-Ûeewon ceeie&CeeDeeW kesâ DeeßeÙe mes peerJemeceemeeW keâe legueveelcekeâ ØeceeCe Øe™efhele efkeâÙee nw~
Devevlej Ûetefuekeâe™he ‘ceneoC[keâ’ DeefOekeâej ceW ieYeexhe›eâebeflekeâ ceveg<Ùe heÙee&hle mes ueskeâj efveieeso peerJeeW
lekeâ kesâ peerJemeceemeeW keâe ‘DeuheyenglJe’ efve™efhele nw~
Fme Øekeâej ›eâceMe: Fme efÉleerÙe KeC[ ceW met$eeW keâer mebKÙee-
43±91±216±151±23±171±124±274±55±68±88±205±79·1594 nw~
cesjs Éeje efmeæebleefÛebleeceefCe šerkeâe ceW he=‰ mebKÙee-285 nw~
cenlJehetCe& efJe<eÙe-Fme «ebLe ceW Skeâ cenlJehetCe& efJe<eÙe DeeÙee nw, efpemes ÙeneB Gæ=le efkeâÙee pee jne nw-
‘‘yeeojefCeieesoheefoefªoDeheefoefªoeCeceslLe megòes JeCehheâefomeCCee efkeâCCe efCeeföªe ?
ieesocees SlLe hegÛÚsÙelJees~ Decnsefn ieesocees yeeojefCeieesoheefoefªoeCeb JeCehheâefomeCCeb CesÛÚefo efòe lemme
DeefnhheeDees keâefnDees1~’’
Mebkeâe-Jevemheefle veecekeâce& kesâ GoÙe mes mebÙegòeâ peerJeeW kesâ Jevemheefle meb%ee osKeer peeleer nw~ yeeojefveieeso
Øeefleef‰le Deewj DeØeefleef‰le peerJeeW keâes ÙeneB met$e ceW ‘Jevemheeflemeb%ee’ keäÙeeW veneR efveefo&° keâer ?
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 7, he=. 541~
( 71 )
meceeOeeve-‘ieewlece ieCeOej mes hetÚvee ÛeeefnS~’ ieewlece ieCeOejosJe yeeoj efveieeso Øeefleef‰le peerJeeW keâer
Jevemheefle meb%ee veneR ceeveles~ nceves ÙeneB Gvekeâe DeefYeØeeÙe JÙeòeâ efkeâÙee nw~
Fmemes Ùen mhe° nes peelee nw efkeâ peneB met$eeW ceW pewve «ebLeeW ceW oes cele DeeÙes nQ, JeneB šerkeâekeâejeW ves Dehevee
DeefYecele ve oskeâj oesveeW ner jKe efoÙes nQ~
Fme «ebLe keâer šerkeâe keâe meceeheve ceQves nefmleveehegj ceW ‘jlve$eÙeefveueÙeJemeeflekeâe’ ceW ceieefmej Megkeäuee
$eÙeesoMeer, Jeerj efve. mebJeled 2524, efoveeBkeâ-12-12-1997 keâes hetCe& keâer nw~
Gmekeâer mebef#ehle ØeMeefmle Fme Øekeâej nw-
Jeerjeyos efoiedefÉKeÉÙebkesâ, MeebefleveeLemÙe mevcegKes~ jlve$eÙeefveueÙesÓefmceved, nefmleveeiehegjeefYeOes~~1~~
<ešdKeC[eiece«ebLesÓefmceved, KeC[efÉleerÙekeâmÙe efn~ #egõkeâyebOeveecveesÓmÙe, šerkesâÙeb heÙe&hetÙe&le~~2~~
ieefCevÙee %eevecelÙesÙeb, šerkeâe«evLe§e Yetleues~ peerÙeeled %eeveæ&Ùes YetÙeeled YeJÙeeveeb ces Ûe mebleleced~~3~~
le=leerÙe KeC[-yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe
hegmlekeâ 8-
Fme le=leerÙe KeC[ ceW veece kesâ Devegmeej ner yebOe kesâ mJeeceer kesâ yeejs ceW efJeÛeej efkeâÙee ieÙee nw~ ÙeLee-
‘‘peerJekeâcceeCeb efceÛÚòeemebpecekeâmeeÙepeesiesefn SÙeòeheefjCeecees yebOees1~’’
peerJe Deewj keâceeX keâe efceLÙeelJe, DemebÙece, keâ<eeÙe Deewj ÙeesieeW mes pees SkeâlJe heefjCeece neslee nw, Jen yebOe
nw Deewj yebOe kesâ efJeÙeesie keâes cees#e keânles nQ~
yebOe kesâ mJeeefcelJe kesâ efJeÛeÙe-efJeÛeejCee, ceerceebmee Deewj hejer#ee Ùes SkeâeLe&keâ Meyo nQ~
Jele&ceeve ceW pees meeOeg Ùee efJeÉeved efceLÙeelJe keâes yebOe ceW ‘DeefkebâefÛelkeâj’ keânles nQ GvnW Fve <ešdKeC[eiece
keâer hebefòeâÙeeW hej OÙeeve osvee ÛeeefnS~ Deveskeâ mLeueeW hej DeeÛeeÙeeX ves keâne nw-‘‘efceÛÚòeemebpecekeâmeeÙepeesieYesosCe
Ûeòeeefj cetueheÛÛeÙee2~’’ efceLÙeelJe, DemebÙece keâ<eeÙe Deewj Ùeesie Ùes Ûeej yebOe kesâ cetueØelÙeÙe-cetuekeâejCe nQ~
ÙeneB Yeer iegCemLeeveeW ceW yebOe kesâ mJeeceer keâe efJeÛeej keâjkesâ ceeie&CeeDeeW ceW JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~
met$eeW ceW yebOe-DeyebOe keâe ØeMve keâjkesâ Gòej efoÙee nw~ ÙeLee-‘‘heeBÛe %eeveeJejCeerÙe, Ûeej oMe&veeJejCeerÙe,
ÙeMe:keâerefle&, GÛÛeiees$e Deewj heeBÛe DeblejeÙe Fvekeâe keâewve yebOekeâ nw Deewj keâewve DeyebOekeâ nw ?3~~5~~
met$e ceW ner Gòej efoÙee nw-
‘‘efceLÙeeÂef° mes ueskeâj met#cemeebhejeefÙekeâ MegæmebÙele GheMecekeâ Je #ehekeâ lekeâ hetJeexòeâ %eeveeJejCeeefo
Øeke=âefleÙeeW kesâ yebOekeâ nQ~ met#cemeebhejeefÙekeâ keâeue kesâ Debeflece meceÙe ceW peekeâj Fve Øeke=âefleÙeeW keâe yebOe JÙegefÛÚVe
neslee nw~ Ùes yebOekeâ nQ, Mes<e DeyebOekeâ nQ4~~6~~
ÙeneB heeBÛeJeW ØeMveJeeÛekeâ met$e ceW šerkeâekeâej ves Fme met$e keâes osMeeceMe&keâ ceevekeâj lesF&me he=ÛÚeÙeW keâer nQ-
1. ÙeneB keäÙee yebOe keâer hetJe& ceW JÙegefÛÚefòe nesleer nw ? 2. keäÙee GoÙe keâer hetJe& ceW JÙegefÛÚefòe nesleer nw ?
3. Ùee keäÙee oesveeW keâer meeLe ceW JÙegefÛÚefòe nesleer nw ? 4. keäÙee Deheves GoÙe keâs meeLe Fvekeâe yebOe neslee nw ?
5. keäÙee hej Øeke=âefleÙeeW kesâ GoÙe kesâ meeLe Fvekeâe yebOe neslee nw ? 6. keäÙee Deheves Deewj hej oesveeW kesâ GoÙe kesâ
meeLe Fvekeâe yebOe neslee nw ? 7. keäÙee meeblej yebOe neslee nw ? 8. keäÙee efvejblej yebOe neslee nw ? 9. Ùee keäÙee
meeblej-efvejblej yebOe neslee nw ? 10. keäÙee meefveefceòekeâ yebOe neslee nw ? 11. Ùee keäÙee Deefveefceòekeâ yebOe neslee nw
? 12. keäÙee ieefle mebÙegòeâyebOe nesleer nw ? 13. Ùee keäÙee ieefle mebÙeesie mes jefnle yebOe neslee nw ? 14. efkeâleveer ieefle
1-2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 8, he=. 2-161~ 3-4. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 8, he=. 7-13~
( 72 )
Jeeues peerJe mJeeceer nQ ? 15. Deewj efkeâleveer ieefle Jeeues mJeeceer veneR nQ ? 16. yebOeeOJeeve efkeâlevee nw-yebOe keâer
meercee efkeâme iegCemLeeve mes efkeâme iegCemLeeve lekeâ nw ? 17. keäÙee Debeflece meceÙe ceW yebOe keâer JÙegefÛÚefòe nesleer nw
? 18. keäÙee ØeLece meceÙe ceW yebOe keâer JÙegefÛÚefòe nesleer nw ? 19. Ùee DeØeLece DeÛeefjce meceÙe ceW yebOe keâer
JÙegefÛÚefòe nesleer nw ? 20. keäÙee yebOe meeefo nw? 21. Ùee keäÙee Deveeefo nw ? 22. keäÙee yebOe OeÇgJe ner neslee nw ?
23. Ùee keäÙee DeOeÇgJe neslee nw ?
Fme Øekeâej Ùes 23 he=ÛÚeÙeW hetÚer ieFË Fme he=ÛÚe ceW DebleYet&le nQ, Ssmee peevevee ÛeeefnS~
hegve: Fvekeâe Gòej efoÙee ieÙee nw~
Fme Øekeâej Fme iebÇLe ceW kegâue 324 met$e nQ~
Fme «ebLe keâer mebmke=âle šerkeâe ceQves ceeie&Meer<e& ke=â. 13 keâes (efoveeBkeâ 12-12-97) nefmleveehegj ceW ØeejbYe keâer
Leer~ Gme meceÙe ‘ßeer $e+<eYeosJe meceJemejCe ßeerefJenej’ keâer Ùeespevee yeveeF& Leer~ YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe Oeeleg keâe
Skeâ megboj 8’²8’ hegâš keâe meceJemejCe yeveJeeÙee ieÙee Lee~ Fmekesâ GodIeešve keâer lewÙeeefjÙeeB Ûeue jner LeeR~ Fmeer
meboYe& ceW ceQves cebieueeÛejCe ceW leerve Mueeskeâ efueKes Les~ ÙeLee-
efmeæeved ve°e°keâcee&jerved, velJee mJekeâce&neveÙes~ yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙees, «ebLe: mebkeâerlÙe&les ceÙee~~1~~
ßeerceled-$e+<eYeosJemÙe, ßeerefJenejesÓefmle meewKÙeke=âled~ peielÙeeb meJe&peerJeevee-celees osJe! peÙeeflJen~~2~~
ÙeemlÙevevleeLe&ieYe&mLee, õJÙeYeeJeßegleeefvJelee~ meeefhe met$eeLe&Ùeg*dceevÙes! ßegleosefJe! Øemeero ve:~~3~~
hegve: efouueer ceW ceQves efÉ. pÙes‰ Meg. 5 ßeglehebÛeceer Jeerj efve.meb. 2525 keâes (efo. 18-6-1999 keâes) [sÌ{ Je<e&
ceW ØeerleefJenej ceW ßeer$e+<eYeosJe keâceuecebefoj ceW hetCe& efkeâÙee nw~ FmeceW cesjs efueKes he=. 230 nQ~
Fme iebLÇ e kesâ Deble ceW ceQves OÙeeve keâjves kesâ efueS 148 keâce&Øeke=âefleÙeeW mes efJejefnle 148 met$e yeveeÙes nQ~ ÙeLee-
‘‘ceefle%eeveeJejCeerÙekeâce&jefnleesÓnb MegæefÛevceÙeefÛevleeceefCemJe™heesÓnced ~~1~~
hetCe&lee keâe Debeflece Mueeskeâ-
«evLeesÓÙeb yebOemJeeefcelJe-efJeÛeÙees cebieueb ef›eâÙeeled~
ßeer MeebefleveeLeleerLexMe:, kegâÙee&led meJe&$e cebieueced ~~8~~
Fme Øekeâej meb#eshe ceW Fme le=leerÙe KeC[ keâe meej efoÙee nw~
ÛelegLe&-Jesovee KeC[
hegmlekeâ 9-
Fme ÛelegLe& Deewj hebÛece KeC[ ceW pees efJe<eÙe efJeYeeefpele nQ, Gvekeâe efJeJejCe Fme Øekeâej nw-
De«eeÙeCeerÙe hetJe& kesâ DeLee&efOekeâej Ûeewon nQ-1. hetJeeËle 2. Dehejevle 3. OeÇgJe 4. DeOegÇJe 5. ÛeÙeveueefyOe
6. DeOeÇgJemebØeefCeOeeve 7. keâuhe 8. DeLe& 9. YeewceeJeÙeeÅe, 10. keâuheefveÙee&Ce 11. Deleerlekeâeue 12. Deveeielekeâeue
13. efmeæ Deewj 14. yegæ1~
ÙeneB ‘ÛeÙeveueefyOe’ veece kesâ heeBÛeJeW DeefOekeâej ceW ‘cenekeâce& Øeke=âefleØeeYe=le’ mebie=nerle nw~ GmeceW Ùes Ûeewyeerme
DevegÙeesieÉej %eeleJÙe nQ~ 1. ke=âefle 2. Jesovee 3. mheMe& 4. keâce& 5. Øeke=âefle 6. yebOeve 7. efveyebOeve 8. Øe›eâce
9. Ghe›eâce 10. GoÙe 11. cees#e 12. meb›eâce 13. uesMÙee 14. uesMÙeekeâce& 15. uesMÙee heefjCeece
16. meeleemeele 17. oerIe&-ÜmJe 18. YeJeOeejCeerÙe 19. hegûueeòe 20. efveOeòeeefveOeòe 21. efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele
22. keâce&efmLeefle 23. heef§ecemkebâOe Deewj 24. DeuheyenglJe2~
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 9, he=. 226~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 9, met$e 45, he=. 134~
( 73 )
Fve Ûeewyeerme DevegÙeesieÉejeW keâes <ešdKeC[eiece keâer cegefõle veJeceer hegmlekeâ mes ueskeâj meesuenJeeR lekeâ ceW
‘Jesovee’ Deewj ‘Jeie&Cee’ veece kesâ oes Keb[eW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee nw~ Jesovee KeC[ ceW 9, 10, 11 Deewj 12 Ssmes Ûeej «ebLe nQ~
Fme veJeceer hegmlekeâ ceW cee$e ØeLece ‘ke=âefle’ DevegÙeesie Éej ner JeefCe&le nw~ ÚdÙeeefuemeJeW met$e ceW ke=âefle kesâ meele
Yeso efkeâÙes nQ-
1. veeceke=âefle 2. mLeeheveeke=âefle 3. õJÙeke=âefle 4. ieCeveke=âefle 5. «evLeke=âefle 6. keâjCeke=âefle Deewj
7. YeeJeke=âefle~
Fve ke=âefleÙeeW keâe efJemleej mes JeCe&ve keâjkesâ Deble ceW keâne nw efkeâ-ÙeneB ‘ieCeveke=âefle’ mes ØeÙeespeve nw1~
Fme iebÇLe ceW ßeerYetleyeefue DeeÛeeÙe& ves ‘Cecees efpeCeeCeb’ Deeefo ieCeOejJeueÙe ceb$e efueS nQ pees efkeâ ßeer
ieewlecemJeeceer Éeje jefÛele nQ~ ÙeneB ‘‘Cecees efpeCeeCeb’’ mes ueskeâj ‘‘Cecees JeºceeCeyegæefjefmemme’’ ÛeJeeueerme ceb$e
efueS nQ~ DevÙe$e ‘heeef#ekeâ Øeefle›eâceCe’ SJeb ‘Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeer’ šerkeâeiebÇLe leLee Yeòeâecej mlees$e $e+efæceb$e
Deeefo ceW DeÌ[leeueerme ceb$e efueÙes ieÙes nQ~
Fve 48 ceb$eeW keâes ‘ßeerieewlecemJeeceer’ Éeje jefÛele ke=âefleÙeeW ceW Fmeer «ebLe ceW efoÙee ieÙee nw~
Fme veJeceer hegmlekeâ ceW šerkeâekeâej ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves yengle ner efJemleej mes Fve ceb$eeW keâe DeLe& mhe°
efkeâÙee nw~ Deveblej ‘efmeæevle «ebLeeW’ kesâ mJeeOÙeeÙe kesâ efueS õJÙeMegefæ, #es$eMegefæ, keâeueMegefæ Deewj YeeJeMegefæ keâe
efJeJesÛeve efJemleej mes efkeâÙee nw~
Fme «ebLe keâer ‘efmeæevleefÛevleeceefCe’ šerkeâe ceQves MejohetefCe&cee Jeer.efve.meb. 2525 keâes (24-10-99 keâes)
efouueer ceW jepeeyeepeej kesâ efoiecyej pewve cebefoj ceW ØeejbYe keâer Leer~
ßeer ieewlecemJeeceer kesâ cegKekeâceue mes efJeefveie&le ieCeOejJeueÙe ceb$eeW keâer šerkeâe efueKeles meceÙe cegPes Skeâ
DehetJe& ner Deeuneo Øeehle ngDee nw~ Fmekeâer hetCe&lee ceQves DeeefÕeve Meg.15-MejohetefCe&cee Jeerj.efve.meb. 2526 keâes
(13-10-2000 keâes) efouueer ceW ner ØeerleefJenej-ßeer$e+<eYeosJe keâceuecebefoj ceW keâer nw~ efpemekeâe Debeflece Mueeskeâ
efvecveefueefKele nw-
Deefnbmee hejcees Oeceex, ÙeeJeod peieefle JelmÙe&les~
ÙeeJevces®§e šerkesâÙeb, leeJeVebÅeeÛÛe ve: efßeÙew~~9~~
FmeceW 76 met$e nQ SJeb cesjs Éeje efueefKele he=. 140 nQ~
Fme Øekeâej veJeceer hegmlekeâ keâe efkebâefÛeled meej efueKee ieÙee nw~
hegmlekeâ 10-
Fme iebÇLe ceW ‘Jesovee’ veece keâe efÉleerÙe DevegÙeesieÉej nw~ Fme JesoveevegÙeesie Éej kesâ 16 Yeso nQ-
1. Jesoveeefve#eshe 2. JesoveeveÙeefJeYee<eCelee 3. JesoveeveeceefJeOeeve 4. JesoveeõJÙeefJeOeeve 5. Jesovee#es$eefJeOeeve
6. Jes o veekeâeueef J eOeeve 7. Jes o veeYeeJeef J eOeeve 8. Jes o veeØelÙeÙeef J eOeeve 9. Jes o veemJeeef c elJeef J eOeeve
10. JesoveeJesoveeefJeOeeve 11. JesoveeieefleefJeOeeve 12. JesoveeDeveblejefJeOeeve 13. JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeve
14. JesoveeheefjceeCeefJeOeeve 15. JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj 16. JesoveeDeuheyenglJeefJeOeeve2~
Fme oMeJeeR hegmlekeâ ceW ØeejbYe kesâ 5 DevegÙeesieÉejeW keâe JeCe&ve nw~ met$e mebKÙee 323 nw~ Deeies 11JeeR Deewj
12JeeR hegmlekeâ ceW meYeer JesoveeDeeW keâe JeCe&ve nesves mes Fme le=leerÙe KeC[ keâes JesoveeKeC[ keâne nw~
ÙeneB ØeLece ‘Jesovee efve#eshe’ kesâ Yeer veeceJesovee, mLeeheveeJesovee, õJÙeJesovee Deewj YeeJeJesovee Ssmes efve#eshe
keâer Dehes#ee Ûeej Yeso nQ~
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 9, he=. 452~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 10, met$e 1~
( 74 )
otmejs ‘JesoveeveÙeefJeYee<eCelee’ ceW veÙeeW keâer Dehes#ee Jesovee keâes Ieefšle efkeâÙee nw~ leermejs ‘JesoveeveeceefJeOeeve’
kesâ %eeveeJejCe Deeefo Dee" keâceeX keâer Dehes#ee Dee" Yeso keâj efoÙes nQ1~
Jesovee õJÙeefJeOeeve kesâ leerve DeefOekeâej efkeâÙes nQ-heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe~ Fme «ebLe ceW
Fvekeâe efJemleej mes JeCe&ve nw~
Fme «ebLe ceW Jesovee#es$eefJeOeeve kesâ Yeer heoceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe Ssmes leerve Yeso efkeâÙes nQ~
DeeefÕeve Meg. 15-MejohetefCe&cee (13-10-2000) keâes efouueer ceW ceQves šerkeâe efueKevee ØeejbYe efkeâÙee Lee
hegve: Fme «ebLe keâer šerkeâe keâe meceeheve Meewjerhegj YeieJeeve vesefceveeLe keâer pevceYetefce ceW JewMeeKe ke=â. 7, Jeer.meb.
2528, efoveeBkeâ 3-5-2002 keâes efkeâÙee nw~ cesjs Éeje efueefKele he=. mebKÙee 118 nQ~
Fme Øekeâej mebef#ehle meej efoÙee ieÙee nw~
hegmlekeâ veb. 11-
Fme hegmlekeâ keâer šerkeâe keâe ØeejbYe Meewjerhegj ceW efkeâÙee nw~ Fme 11JeW «ebLe ceW Jesoveekeâeue efJeOeeve Deewj
JesoveeYeeJe efJeOeeve keâe JeCe&ve nw~ met$e FmeceW 593 nQ Deewj he=. mebKÙee 212 nw~ Fmekesâ hetJee&æ& keâer hetCe&lee
‘‘leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer ØeÙeeie’’ ßeer $e+<eYeosJe oer#ee leerLe& hej keâer nw SJeb GæjeOe& keâes DeLee&led hetjs «ebLe
keâe meceeheve heeJeehegjer-YeieJeeve ceneJeerj keâer efveJee&CeYetefce hej ßeeJeCe Meg. 7, Jeer.meb. 2529, efoveeBkeâ 4-8-
2003 keâes efkeâÙee nw~
hegmlekeâ 12-
Fme 12JeeR hegmlekeâ keâer šerkeâe uesKeve keâe ØeejbYe ceQves ßeeJeCe ke=â. 10, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2529 (efoveeBkeâ-
24-7-2003) keâes kegâC[uehegj ceW ØeejbYe keâer~
Fme «evLe ceW JesoveeDevegÙeesieÉej kesâ 16 YesoeW ceW mes 8JeW mes ueskeâj 16JeW lekeâ Yeso JeefCe&le nQ-8. JesoveeØelÙeÙeefJeOeeve
9. JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve 10. JesoveeJesoveeefJeOeeve 11. JesoveeieefleefJeOeeve 12. JesoveeDeveblejefJeOeeve 13. Jesovee-
meefVekeâ<e&eJf eOeeve 14. JesoveeheefjceeCeefJeOeeve 15. JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve Deewj 16. JesoveeDeuheyenglJeefJeOeeve~
Fve veJe Jesovee DevegÙeesieÉejeW keâe Fme iebÇLe ceW efJemleej mes JeCe&ve nw~ FmeceW met$e mebKÙee 533 nw~
‘JesoveeØelÙeÙeefJeOeeve’ ceW peerJeefnbmee, DemelÙe Deeefo ØelÙeÙe-efveefceòe mes %eeveeJejCe Deeefo keâceeX keâer
Jesovee nesleer nw~ pewmes efkeâ-
cegmeeJeeoheÛÛeS~~3~~
......efceLÙeelJe, DemebÙece, keâ<eeÙe Deewj Øeceeo mes GlheVe JeÛevemecetn Demeled JeÛeve nw FlÙeeefo~
Ssmes mebhetCe& JesoveeDeeW keâe JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~
FmeceW met$e 533 nQ, he=. 175 nQ~
Fme «ebLe keâer šerkeâe jepeie=ner ceW ceeie&Meer<e& Meg. 13, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2530 ceW hetCe& keâer~ ceQves jepeie=ner efmeæ#es$e
hej ‘‘YeieJeeve heeÕe&veeLe le=leerÙe menœeeefyo ceneslmeJe’’ ceveeves kesâ efueS ØesjCee oer~ Fme meboYe& ceW ceQves efueKee nw-
heew<eke=â<CewkeâeoMÙeeb efleLeew keâeMeerosMes JeejeCemÙeeb veieÙeeË ceneve=heles: DeÕemesvemÙe ceneje%Ùe: JeeceeosJÙees
ieYee&led YeieJeeved heeÕe&veeLees pe%es~ G«eJebMeefMejesceefCe: cejkeâleceefCemeefVeYe: $eÙeefŒebMeòecemleerLeËkeâjesÓÙeb Demceeled
JeerjefveJee&CemebJelmejeled efÉmenœe-De°MeleeMeerefleJe<e&hetJeË DeJeleleej~
Gòebâ Ûe efleueesÙeheCCeefòe«ebLes- DeªòeefjDeefOeÙeeS JesmeoheefjceeCeJeemeDeefoefjòes~
heemeefpeCeghheòeeroes GhheòeerJeºceeCemme ~~577~~
( 75 )
YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer Glheefòe kesâ 278 Je<e& yeeo JeOe&ceeve YeieJeeve keâer Glheefòe ngF& nw leLee YeieJeeve
ceneJeerj keâes pevce efueÙes 2602 Je<e& ngS Dele: 278 ceW Jen mebKÙee peesÌ[ osves mes 278±2602·2880 Je<e& nes ieÙes
Dele: ceQves Ùen Iees<eCee keâer Leer efkeâ Deeies Deeves Jeeues heew<e ke=â. 11 (6-1-2005) keâes YeieJeeve heeÕe&veeLe keâe ‘le=leerÙe
menœeeefyo ceneslmeJe’ ØeejbYe keâjW hegve: Skeâ Je<e& lekeâ meejs Yeejle ceW YeieJeeve heeÕe&veeLe keâe iegCeieeve keâjW~
Fme Øekeâej Fme yeejnJeeR hegmlekeâ keâe efJe<eÙe meb#eshe ceW efueKee nw~
hebÛece KeC[-Jeie&CeeKeC[
hegmlekeâ 13-
veJeceeR hegmlekeâ ceW ÛeÙeveueefyOe kesâ ‘cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=le’ kesâ ‘ke=âefle, Jesovee, mheMe&, keâce&, Øeke=âefle Deeefo
Ûeewyeerme DevegÙeesieÉej keâns ieÙes nQ~ Jesovee KeC[ ceW cee$e ‘ke=âefle Deewj Jesovee’ Ùes oes DevegÙeesieÉej DeeÙes nQ~ Mes<e
22 DevegÙeesieÉej Fme ‘Jeie&CeeKeC[’ veece kesâ heebÛeJeW KeC[ ceW JeefCe&le nQ~ Fme KeC[ ceW Yeer 13JeeR, 14JeeR, 15JeeR
SJeb 16JeeR Ssmeer Ûeej hegmlekeWâ nQ~ Fme KeC[ ceW ‘yebOeveerÙe’ keâe Deeuebyeve ueskeâj Jeie&CeeDeeW keâe meefJemleej JeCe&ve
efkeâÙee ieÙee nw Dele: Fmes ‘Jeie&CeeKeC[’ veece efoÙee nw~
Fme «ebLe keâer šerkeâe keâes ceQves Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2530, heew<e ke=â. 11 (efoveeBkeâ-19-12-2003) keâes
YeieJeeve ceneJeerj keâer pevceYetefce kegâC[uehegj ceW ØeejbYe keâer~
Fme lesjnJeeR hegmlekeâ ceW ‘mheMe&, keâce& Deewj Øeke=âefle’ Fve leerve DevegÙeesieÉejeW keâe JeCe&ve nw~ met$e mebKÙee 206 nw~
FmeceW ‘mheMe& DevegÙeesieÉej’ kesâ meesuen DevegÙeesieÉej %eeleJÙe nQ-mheMe&efve#eshe, mheMe&veÙeefJeYee<eCelee,
mheMe&veeceefJeOeeve, mheMe&õJÙeefJeOeeve, mheMe&#es$eefJeOeeve, mheMe&keâeueefJeOeeve, mheMe&YeeJeefJeOeeve, mheMe&ØelÙeÙeefJeOeeve,
mheMe&mJeeefcelJeefJeOeeve, mheMe&mheMe&efJeOeeve, mheMe&ieefleefJeOeeve, mheMe&DeveblejefJeOeeve, mheMe&meefVekeâ<e&efJeOeeve,
mheMe&heefjceeCeefJeOeeve, mheMe&YeeieeYeeieefJeOeeve Deewj mheMe&DeuheyenglJe~2
hegve§e ØeLece Yeso ‘mheMe&efve#eshe’ kesâ 13 Yeso efkeâÙes nQ-veecemheMe&, mLeeheveemheMe&, õJÙemheMe&, Skeâ#es$emheMe&,
Deveblej#es$emheMe&, osMemheMe&, lJekeâdmheMe&, meJe&mheMe&, mheMe&mheMe&, keâce&mheMe&, yebOemheMe&, YeJÙemheMe& Deewj YeeJemheMe&3~
Fme lesjnJeW iebÇLe ceW met$e keâer šerkeâe kesâ Deveblej ceQves ØeeÙe: ‘leelheÙee&Le&’ efoÙee nw~ pewmes efkeâ-mheMe&
DevegÙeesieÉej ceW met$e 26 ceW šerkeâe kesâ Deveblej efueKee nw~
‘‘De$e leelheÙe&cesleled-De°meg keâce&meg ceesnveerÙekeâce& SJe mebmeejmÙe cetuekeâejCeceefmle~ oMe&veceesnveerÙe-
efveefceòesve peerJee efceLÙeelJemÙe JeMebielee: mevle: Deveeefomebmeejs heefjYeüceefvle~ Ûeeefj$eceesnveerÙeyeuesve leg DemebÙelee:
mevle: keâcee&efCe yeOveefvle~
Gòebâ Ûe ßeer hetpÙeheeomJeeefcevee-
yeOÙeles cegÛÙeles peerJe: mecece: efvece&ce: ›eâceeled~
lemceeled meJe&ØeÙelvesve efvece&celJeb efJeefÛevleÙesled~~
Slep%eelJee keâce&mheMe&keâejCeYetleceesnjeieÉs<eeefoefJeYeeJeYeeJeeved JÙekeälJee mJeefmceved mJeYeeJes efmLejerYetÙe
mJemLees YeJeved mJeelceeslLehejceeveboece=leb megKecevegYeJeveerÙeefceefle~’’
keâce& DevegÙeesieÉej ceW Yeer ØeLece ner 16 DevegÙeesieÉej™he Yeso keâns nQ-keâce&efve#eshe, keâce&veÙeefJeYee<eCelee,
keâce&veece efJeOeeve Deeefo~ hegve§e keâce&efve#eshe kesâ oMe Yeso efkeâÙes nQ-veecekeâce&, mLeeheveekeâce&, õJÙekeâce&, ØeÙeesiekeâce&,
meceJeoevekeâce&, DeJÙe:keâce&, F&Ùee&heLekeâce&, lehe:keâce&, ef›eâÙeekeâce& Deewj YeeJekeâce&~
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 12, he=. 279~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 13, met$e 2~
3. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 13, met$e 4~
( 76 )
FmeceW ‘lehe:keâce&’ kesâ yeejn YesoeW keâe efJemleej mes JeCe&ve efkeâÙee ieÙee nw~ Fmeer Øekeâej ‘ef›eâÙeekeâce&’ ceW-
‘‘leceeoenerCeb heoenerCeb eflekeäKegòeb efleÙeesCeob, Ûeogefmejb yeejmeeJeòeb leb meJJeb efkeâefjÙeekeâcceb Ceece1~~28~~’’
Ùen ef›eâÙeekeâce& efJeefOeJeled meeceeefÙekeâ-osJeJebovee ceW Ieefšle neslee nw~ Fmeer met$e keâes Gæ=le keâjkesâ
DeveieejOecee&ce=le, Ûeeefj$emeej Deeefo «ebLeeW ceW meeOegDeeW keâer meeceeefÙekeâ keâes ‘osJeJebovee’ ™he ceW efmeæ efkeâÙee nw~ Fmekeâe
mhe°erkeâjCe cetueeÛeej, DeeÛeejmeej Deeefo «ebLeeW ceW Yeer nw~ ‘ef›eâÙeekeâueehe’ efpemekeâe mebheeove heb. heVeeueeue meesveer
yÙeeJej JeeueeW ves efkeâÙee Lee GmeceW leLee cesjs Éeje mebkeâefuele (efueefKele) ‘cegevf eÛeÙee&’ ceW Yeer Ùen efJeefOe meefJemleej
JeefCe&le nw~ Fve ØekeâjCeeW keâes efueKeles ngS, heÌ{les ngS cegPes Skeâ DeodYegle ner Deevebo keâe DevegYeJe ngDee nw~
le=leerÙe ‘Øeke=âefle’ DevegÙeesieÉej ceW Yeer meesuen DeefOekeâej keâns nQ-Øeke=âefleefve#eshe, Øeke=âefleveÙeefJeYee<eCelee,
Øeke=âefleveeceefJeOeeve, Øeke=âefleõJÙeefJeOeeve Deeefo~
FmeceW ØeLece Øeke=âefleefve#eshe kesâ Ûeej Yeso efkeâÙes nQ-veeceØeke=âefle, mLeeheveeØeke=âefle, õJÙeØeke=âefle Deewj YeeJeØeke=âefle~
FmeceW õJÙeØeke=âefle kesâ oes Yeso nQ-DeeieceõJÙeØeke=âefle Deewj veesDeeieceõJÙeØeke=âefle~ veesDeeieceõJÙeØeke=âefle kesâ
Yeer oes Yeso nQ-keâce&Øeke=âefle Deewj veeskeâce& Øeke=âefle~
keâce&Øeke=âefle kesâ %eeveeJejCeerÙe, oMe&veeJejCeerÙe, JesoveerÙe, ceesnveerÙe, DeeÙeg, veece, iees$e Deewj DeblejeÙe
keâce& Øeke=âefle~
Fme lesjnJeeR hegmlekeâ ceW Øeke=âefle DevegÙeesieÉej ceW JÙebpeveeJe«eneJejCeerÙe kesâ 4 Yeso efkeâÙes nQ~ OeJeuee šerkeâe
ceW ßeer JeerjmesvemJeeceer ves ßees$esefvõÙe kesâ efJe<eÙeYetle MeyoeW kesâ Deveskeâ Yeso keâjkesâ keâne nw-
‘‘meöheesiieuee meieghheefòeheosmeeoes GÛÚefueÙe omeefomeemeg ieÛÚceeCee GkeäkeâmmesCe peeJe ueesiebleb leeJe ieÛÚbefle~
kegâoes Sob CeJJeos ?
megòeeefJe®æeFefjÙeJeÙeCeeoes~ les efkebâ meJJes meöheesiieuee ueesiebleb ieÛÚbefle Deenes Ce meJJes Fefle hegefÛÚos meJJes
Ce ieÛÚbefle, LeesJee ÛesJe ieÛÚbefle~......
penCCesCe DebleescegngòekeâeuesCe ueesiebleheòeer nesefo efòe GJeosmeeoes2~’’
Meyo hegodieue Deheves Glheefòe ØeosMe mes GÚuekeâj oMeeW efoMeeDeeW ceW peeles ngS Glke=â°™he mes ueeskeâ kesâ
DebleYeeie lekeâ peeles nQ~
Ùen efkeâme ØeceeCe mes peevee peelee nw ?
Ùen met$e kesâ DeefJe®æ JÙeeKÙeeve keâjves Jeeues DeeÛeeÙeeX kesâ JeÛeve mes peevee peelee nw~
keäÙee Jes meye Meyohegodieue ueeskeâ kesâ Deble lekeâ peeles nQ Ùee meye veneR peeles ?
meye veneR peeles nQ, LeesÌ[s ner peeles nQ~ ÙeLee-Meyo heÙee&Ùe mes heefjCele ngS ØeosMe ceW Deveble hegodieue
DeJeefmLele jnles nQ~ otmejs DeekeâeMe ØeosMe ceW Gvemes DevebleiegCes nerve hegodieue DeJeefmLele jnles nQ~
Fme lejn Jes DeveblejesheefveOee keâer Dehes#ee JeeleJeueÙeheÙeËle meye efoMeeDeeW ceW Gòejesòej Skeâ-Skeâ ØeosMe kesâ
Øeefle DevebleiegCes nerve nesles ngS peeles nQ~
Deeies keäÙeeW veneR peeles ?
Oecee&efmlekeâeÙe keâe DeYeeJe nesves mes Jes JeeleJeueÙe kesâ Deeies veneR peeles nQ~ Ùes meye Meyo hegodieue Skeâ meceÙe
ceW ner ueeskeâ kesâ Deble lekeâ peeles nQ, Ssmee keâesF& efveÙece veneR nw~ efkeâvleg Ssmee GheosMe nw efkeâ efkeâleves ner Meyo
hegodieue keâce mes keâce oes meceÙe mes ueskeâj Debleceg&ntle& keâeue kesâ Éeje ueeskeâ kesâ Deble keâes Øeehle nesles nQ~
De°menœeer «ebLe ceW Yeer Meyo hegodieueeW keâe Deevee, hekeâÌ[vee, škeâjevee Deeefo efmeæ efkeâÙee nw keäÙeeWefkeâ Ùes
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 13, met$e 28, he=. 88 ~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 13, he=. 222~
( 77 )
heewodieefuekeâ nQ-hegodieue keâer heÙee&Ùe nQ~

Fve meYeer ØekeâjCeeW kesâ DeOÙeÙeve mes Ùen mhe° nw efkeâ-
Deepe pees Meyo šsueerefJepeve-otjoMe&ve, jsef[Ùees-DeekeâeMeJeeCeer, šsueerheâesve-otjYee<e Deeefo kesâ Éeje
npeejeW efkeâceer. otj mes megves peeles nQ, šsueerheâesve mes keâF& npeej efkeâceer. otj mes Jeelee&ueehe efkeâÙee peelee nw,
šshejskeâe[&, Jeer.[er.Dees. Deeefo ceW Yejs peeles nQ, cenerveeW, Je<eeX lekeâ pÙeeW keâer lÙeeW megves peeles nQ, Ùen meye
heewodieefuekeâ Ûecelkeâej nw~
JeemleJe ceW Ùes Meyo cegKe mes efvekeâueves kesâ yeeo ueeskeâ kesâ Deble lekeâ hewâue peeles nQ FmeerefueS Fvekeâe hekeâÌ[vee,
otj lekeâ hengBÛeevee, Yespevee, Ùeb$eeW ceW Yej uesvee Deeefo mebYeJe nw~
FvneR YeeJeveeDeeW kesâ Devegmeej ceQves 30 Je<e& hetJe& YeieJeeve ‘Meebelf eveeLe mlegelf e’ ceW Ùen Godieej efueKes Les~ ÙeLee-
megYeefòeâJejÙeb$ele: mhegâšjJee OJeefve#eshekeâeled~ megotjefpeveheeÕe&iee YeieJele:mhe=Meefvle #eCeeled~
hegve: heleveMeerueleesÓJeheeflelee veg les mheMe&veeled~ YeJevlÙeefYeceleeLe&oe: mlegefleheâueb lele§eehÙeles1~~20~~
ns YeieJeved! Deehekeâer ßes‰ Yeefòeâ Jees ner ngDee OJeefveefJe#esheCe Ùeb$e, (jsef[Ùees Deeefo) Gmemes mhegâš-Øeieš ngFË
Meyo Jeie&CeeSb yengle ner otj efmeæeueÙe ceW-ueeskeâ kesâ De«eYeeie ceW efJejepeceeve Deehekesâ heeme peeleer nQ Deewj JeneB
Deehekeâe mheMe& keâjleer nQ~ hegve: hegûueceÙeer MeyoJeie&CeeÙeW heleveMeerue nesves mes ÙeneB Deekeâj-Yeòeâ kesâ heeme
Deekeâj Deehemes mheefMe&le nesves mes ner YeJÙepeerJeeW kesâ ceveesjLe keâes meheâue keâj osleer nQ, Ùener keâejCe nw efkeâ Fme
ueeskeâ ceW mlegefle keâe heâue heeÙee peelee nw DevÙeLee veneR heeÙee pee mekeâlee Lee~
FmeceW %eeveeJejCe kesâ Debleie&le ßegle%eeveeJejCe kesâ efJe<eÙe ceW keânles ngS ‘ßegle%eeve’ kesâ efJe<eÙe ceW yengle ner
efJemle=le JeCe&ve efkeâÙee nw~
ØeMve ngDee nw-‘‘ßegle%eeveeJejCeerÙe keâce& keâer efkeâleveer Øeke=âefleÙeeB nQ ?
Gòej efoÙee nw-ßegle%eeveeJejCeerÙe keâce& keâer mebKÙeele Øeke=âefleÙeeB nQ~
efpeleves De#ej nQ Deewj efpeleves De#ej mebÙeesie nQ Gleveer Øeke=âefleÙeeb nQ~2’’
hegve§e-ßegle%eeveeJejCeerÙekeâce& kesâ yeerme Yeso efkeâÙes nQ- heÙee&ÙeeJejCeerÙe, heÙee&ÙemeceemeeJejCeerÙe,
De#ejeJejCeerÙe, De#ejmeceemeeJejCeerÙe, heoeJejCeerÙe, heomeceemeeJejCeerÙe, Deeefo mes hetJe&meceemeeJejCeerÙe heÙeËle
Ùes yeerme Yeso nQ~3 Fvemes henues ßegle%eeve kesâ yeerme Yeso nQ, efpevekesâ Ùes DeeJejCe nQ~
Gve ßegle%eeve kesâ veece-heÙee&Ùe, heÙee&Ùemeceeme, De#ej, De#ejmeceeme, heo, heomeceeme, mebIeele, mebIeelemeceeme,
Øeefleheefòe, Øeefleheefòemeceeme, DevegÙeesieÉej, DevegÙeesieÉejmeceeme, ØeeYe=leØeeYe=le, ØeeYe=leØeeYe=lemeceeme, ØeeYe=le,
ØeeYe=lemeceeme, Jemleg, Jemlegmeceeme, hetJe& Deewj hetJe&meceeme, Ùes ßegle%eeve kesâ yeerme Yeso nQ~
Fme «ebLe keâer šerkeâe kesâ uesKeve ceW ceQves pees hejce Deeuneo Øeehle efkeâÙee nw, Jen cesjs peerJeve ceW DeefÛevlÙe ner
jne nw~
Skeâ lees <ešdKeC[eiece™heer hejce «ebLejepe, otmejs ßeerYetleyeefue ceneve DeeÛeeÙe& kesâ met$e, leermejs ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&
keâer OeJeuee šerkeâe Deewj ÛeewLee YeieJeeve ceneJeerj leerLe& ef$eJesCeer keâe mebiece~ Ùener keâejCe nw efkeâ Ùen «ebLe cesje
ÙeneB YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegâC[uehegj, osMeveeYetefce jepeie=ner SJeb efveJee&CeYetefce heeJeehegjer Ssmes-‘leerLe&
ef$eJesCeer mebiece’ ceW DeefleMeerIeÇ cee$e veJe ceen ceW hetCe& ngDee nw~
Fme «ebLe ceW ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves DeieefCele jlve Yej efoÙes nQ~ ÙeLee-‘ßegle%eevecevlejsCe Ûeeefj$eeveglheòes:~’’
1. efpevemlees$emeb«en (Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee mes ØekeâeefMele) he=. 151~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 13, met$e
43-44-45, he=. 245 mes~ 3. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 13, met$e 48, he=. 261~
( 78 )
‘‘ÉeoMeebiemÙe mecÙeioMe&ve%eeveÛeeefj$eeefJeveeYeeefJevees cees#eceeie&lJesveeYÙegheieceeled~

ßegle%eeve kesâ efyevee Ûeeefj$e keâer Glheefòe veneR nesleer nw FmeefueS Ûeeefj$e keâer Dehes#ee ßegle keâer ØeOeevelee nw~
mecÙeioMe&ve, mecÙei%eeve Deewj mecÙekeâdÛeeefj$e kesâ DeefJeveeYeeJeer ÉeoMeebie keâes cees#eceeie&™he mes mJeerkeâej
efkeâÙee ieÙee nw~
ÙeneB hej 50JeW met$e ceW ßegle%eeve kesâ Fkeâleeueerme (41) heÙee&Ùe Meyo yeleeÙes nQ~ pewmes-ØeeJeÛeve, ØeJeÛeveerÙe Deeefo~
Fme «ebLe ceW ßegle%eeve kesâ heÙee&Ùe, heÙee&Ùemeceeme Deeefo yeerme Yeso efkeâÙes nQ Deewj GvneR keâe efJemleej efkeâÙee nw~
leye ØeMve Ùen ngDee nw efkeâ-GVeermeJeeb ‘hetJe&’ Deewj yeermeJeeb ‘hetJe&meceeme’ Yeso lees Fve yeerme YesoeW ceW Dee ieÙee
nw hegve:-
Debieyee¢e Ûeewon ØekeâerCe&keâeOÙeeÙe, DeeÛeejebie Deeefo iÙeejn Debie, heefjkeâce&, met$e, ØeLeceevegÙeesie Deewj
Ûetefuekeâe, Fvekeâe efkeâme ßegle%eeve ceW DevleYee&Je nesiee ?
leye ßeerJeerjmesvemJeeceer ves meceeOeeve efoÙee nw efkeâ-
Fvekeâe DevegÙeesieÉej Deewj DevegÙeesieÉejmeceeme ceW DebleYee&Je neslee nw DeLeJee Øeefleheefòemeceeme ßegle%eeve ceW
Fvekeâe DebleYee&Je keânvee ÛeeefnS hejbleg he§eeoeveghetJeea keâer efJeJe#ee keâjves hej Fvekeâe ‘hetJe&meceeme’ ßegle%eeve ceW
DebleYee&Je neslee nw, Ssmee keânvee ÛeeefnS1~
Fme Øekeâej Fme «ebLe ceW ceefle, ßegle, DeJeefOe, ceve:heÙe&Ùe Deewj kesâJeue%eeve keâe yengle ner megvoj efJeJesÛeve nw~
Deveblej meJe& keâceeX keâe JeCe&ve keâjkesâ Deble ceW keâne nw efkeâ ÙeneB ‘keâce& Øeke=âefle’ mes ner ØeÙeespeve nw~
ÙeneB lekeâ Fve 13 «ebLeeW ceW 5630 met$eeW keâer cesjs Éeje efueefKele mebmke=âle šerkeâe kesâ he=‰eW keâer mebKÙee-
281±191±140±83±124±287±257·1356±948·2304 nw~
Fme «ebLe keâer šerkeâe ceQves efÉ. ßeeJeCe Meg. 7, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2530(efoveeBkeâ 22-8-2004) jefJeJeej
keâes kegâC[uehegj ceW keâer nw~
Fme Øekeâej meb#eshe ceW Fme iebÇLe keâe meej efoÙee nw~
hegmlekeâ 14-
Fme «ebLe keâer šerkeâe ceQves DeeefÕeve Meg. 15, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2530 (efoveeBkeâ 28-10-2004) keâes
kegâC[uehegj ceW keâer nw~
Fme «ebLe ceW ‘ke=âefle, Jesovee’ Deeefo 24 DevegÙeesieÉejeW ceW mes Ú"s yebOeve DevegÙeesieÉej keâe efve™heCe nw~ met$e
mebKÙee 797 nw~ FmeceW yebOe, yebOekeâ, yebOeveerÙe Deewj yebOeefJeOeeve Ùes Yeso efkeâÙes nQ~ hegve§e yebOe kesâ veeceyebOe,
mLeeheveeyebOe, õJÙeyebOe Deewj YeeJeyebOe Ùes Ûeej Yeso keâns nQ~
YeeJeyebOe kesâ DeeieceYeeJeyebOe Deewj veesDeeieceYeeJeyebOe oes Yeso nQ~
Deeiece YeeJeyebOe kesâ efmLele, efpele, heefjefpele, JeeÛeveesheiele, met$emece, DeLe&mece, «ebLemece, veecemece Deewj
Iees<emece Ùes veJe Yeso nQ~ Fvekesâ efJe<eÙe ceW JeeÛevee, he=ÛÚvee, ØeleerÛÚvee, heefjJele&vee, DeveghesÇ#eCee, mleJe, mlegefle,
Oece&keâLee leLee Fvemes ueskeâj pees DevÙe GheÙeesie nQ GveceW YeeJe™he mes efpeleves GheÙegòeâ YeeJe nQ, Jes meye
DeeieceYeeJeyebOe nQ~2
veesDeeieceYeeJeyebOe kesâ Yeer oes Yeso nQ-peerJe YeeJeyebOe Deewj DepeerJe YeeJeyebOe~
FveceW mes peerJeYeeJeyebOe kesâ 3 Yeso nQ-efJeheekeâØelÙeefÙekeâ peerJeYeeJeyebOe, DeefJeheekeâØelÙeefÙekeâpeerJeYeeJeyebOe
Deewj leogYeÙeØelÙeefÙekeâpeerJeYeeJeyebOe~
( 79 )
FveceWs osJeYeeJe, ceveg<ÙeYeeJe Deeefo efJeheekeâØelÙeefÙekeâ peerJe YeeJeyebOe nQ~

DeefJeheekeâØelÙeefÙekeâ peerJeYeeJeyebOe kesâ DeewheMeefcekeâ DeefJeheekeâØelÙeefÙekeâpeerJeYeeJeyebOe Deewj #eeefÙekeâDeefJeheekeâ-
ØelÙeefÙekeâpeerJeYeeJeyebOe, Ssmes oes Yeso nQ~
DeewheMeefcekeâ kesâ GheMeeble ›eâesOe, GheMeeble ceeve Deeefo Yeso nQ~
#eeefÙekeâ kesâ #eerCe›eâesOe, #eerCeceeve Deeefo Yeso nQ~
leogYeÙeØelÙeefÙekeâ peerJeYeeJeyebOe kesâ #eeÙeesheMeefcekeâ SkesâefvõÙeueefyOe, #eeÙeesheMeefcekeâ ÉerefvõÙeueefyOe Deeefo
yengle Yeso nQ~
Fme Øekeâej met$e 13 mes 19 lekeâ Fve meyekeâe efJemleej nw~
Ssmes ner DepeerJe YeeJeyebOe kesâ Yeer leerve Yeso nQ-efJeheekeâØelÙeefÙekeâ, DeefJeheekeâØelÙeefÙekeâ Deewj leogYeÙeØelÙeefÙekeâ
DepeerJeYeeJeyebOe~ efJeheekeâØelÙeefÙekeâ DepeerJe YeeJeyebOe kesâ ØeÙeesieheefjCeleJeCe&, ØeÙeesieheefjCeleMeyo Deeefo Yeso nQ~
DeefJeheekeâØelÙeefÙekeâ DepeerJe YeeJeyebOe kesâ efJeœemeeheefjCeleJeCe& Deeefo Yeso nQ~
leLee leogYeÙeØelÙeefÙekeâ DepeerJe YeeJeyebOe kesâ ØeÙeesie heefjCele JeCe& Deewj efJeœemeeheefjCeleJeCe& Deeefo Yeso nQ~
Fmekesâ Deveblej õJÙeyebOe kesâ Deeiece, veesDeeiece Deeefo Yeso-ØeYeso efkeâÙes nQ~
Fme Øekeâej ‘yebOe’ Yeso keâe Øe™heCe efkeâÙee ieÙee nw~
Deveblej ‘yebOekeâ’ DeefOekeâej ceW ceeie&CeeDeeW ceW yebOekeâ-DeyebOekeâ keâes efJeÛeej keâjves keâe keâLeve nw~
Deveblej-
yebOeveerÙe kesâ ØekeâjCe ceW-JesovemJe™he hegodieue nw, hegodieue mkebâOemJe™he nQ Deewj mkebâOe Jeie&CeemJe™he nQ1,
Ssmee keâne nw~
Jeie&CeeDeeW keâe Devegieceve keâjles ngS Dee" DevegÙeesieÉej %eeleJÙe nQ-
Jeie&Cee, Jeie&CeeõJÙe mecegoenej, DeveblejesheefveOee, hejbhejesheefveOee, DeJenej, ÙeJeceOÙe, heoceerceebmee Deewj DeuheyenglJe~
Jeie&Cee kesâ ØekeâjCe nesves mes Ùeneb Jeie&Cee kesâ 16 DevegÙeesieÉej yeleeÙes nQ-1. Jeie&Cee efve#eshe 2. Jeie&CeeveÙe-
efJeYee<eCelee 3. Jeie&CeeØe™heCee 4. Jeie&Ceeefve™heCee 5. Jeie&CeeOegÇJeeOegÇJeevegiece 6. Jeie&Ceemeeblejefvejblejevegiece
7. Jeie&CeeDeespeÙegiceevegiece 8. Jeie&Cee#es$eevegiece 9. Jeie&CeemheMe&veevegiece 10. Jeie&Ceekeâeueevegiece 11. Jeie&CeeDeveblejevegiece
12. Jeie&CeeYeeJeevegiece 13. Jeie&CeeGheveÙeveevegiece 14. Jeie&CeeheefjceeCeevegiece 15. Jeie&CeeYeeieeYeeieevegiece Deewj
16. Jeie&Cee DeuheyenglJeevegiece~
Deeies Fme «ebLe ceW ‘yebOeveDevegÙeesieÉej’ met$e 580 nQ SJeb Fmekeâer Ûetefuekeâe nw efpemeceW met$e 217 nQ~ kegâue met$e
797 nQ~
yebOeve DevegÙeesieÉej keâer Ûetefuekeâe kesâ Deble ceW 797JeW met$e ceW ‘yebOe efJeOeeve’ kesâ Ûeej Yeso efkeâÙes nQ-
Øeke=âefleyebOe, efmLeefleyebOe, DevegYeeieyebOe Deewj ØeosMeyebOe~~797~~
Fme met$e keâer šerkeâe ceW ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves keân efoÙee nw efkeâ-‘ßeer YetleyeefueYeóejkeâ’ ves ‘ceneyebOe’ KeC[
ceW Fve ÛeejeW YesoeW keâes efJemleej mes efueKee nw Dele: ceQves ÙeneB veneR efueKee nw~ ÙeLee-
ÙeneB ‘Yeóejkeâ’ heo mes ceneve hetpÙe DeLe& efJeJeef#ele nw~ Ùes Yetleyeefue DeeÛeeÙe& ceneve efoiecyej DeeÛeeÙe& Les,
Ssmee mecePevee~
‘‘Sosefmeb ÛeogCCeb yebOeeCeb efJeneCeb YetoyeefueYe[ejSCe ceneyebOes mehheJebÛesCe efueefnob efòe Deccesefnb SlLe Ce
efueefnob~ leoes meÙeues ceneyebOes SlLe he™efJeos yebOeefJeneCeb mecehheefo2~’’
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) met$e 70, he=. 51~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 14, met$e 797 he=. 564~
( 80 )
Fme «ebLe keâer šerkeâe keâer hetCe&lee ceQves heâeuiegve ke=â<Cee 11, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2532, YeieJeeve $e+<eYeosJe
kesâ osMeveeefoJeme (efoveeBkeâ 24-2-2006) keâes nefmleveehegj ceW keâer nw~
hegmlekeâ 15-
Fme «ebLe keâer šerkeâe ceQves nefmleveehegj ceW heâeuiegve ke=â. 11, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2532 (efoveeBkeâ 24-2-
2006) kesâ efove ØeejbYe keâer nw~ Fme «ebLe ceW Ûeewyeerme DevegÙeesieÉejeW ceW mes 7JeeB efveyebOeve, 8JeeB Øe›eâce, 9JeeB
Ghe›eâce, 10JeeB GoÙe Deewj 12JeeB cees#e Fve 5 DevegÙeesieÉejeW keâe keâLeve nw~ met$e mebKÙee ‘efveyebOeve’ DevegÙeesieÉej
lekeâ nw~ kegâue met$e 20 nQ~
Deeies Øe›eâce, Ghe›eâce, GoÙe Deewj cees#e DevegÙeesieÉejeW ceW met$emebKÙee veneR nw~
FmeceW cebieueeÛejCe ceW ßeerJeerjmesveeÛeeÙe& ves ØeLece efveyebOeve DevegÙeesieÉej ceW ‘ßeer Deefj°vesefce’ YeieJeeve keâes
vecemkeâej efkeâÙee nw~
efÉleerÙe ‘Øe›eâce’ DevegÙeesieÉej ceW ßeer MeebefleveeLe YeieJeeve keâes, le=leerÙe ‘Ghe›eâce’ DevegÙeesieÉej ceW ßeer
DeefYevebove YeieJeeve keâes SJeb ÛeewLes ‘GoÙe’ DevegÙeesieÉej ceW hegvejefhe ßeerMeebelf eveeLe YeieJeeve keâes vecemkeâej efkeâÙee nw~
efveyebOeve-‘efveyeOÙeles leoefmceefVeefle efveyebOeveced’ Fme efve™efòeâ kesâ Devegmeej pees õJÙe efpemeceW mebyeæ nw, Gmes
‘efveyebOeve’ keâne peelee nw~ Gmekesâ veece efveyebOeve, mLeehevee, õJÙe, #es$e, keâeue Deewj YeeJeefveyebOeve Ssmes Ún Yeso nQ~b
FveceW mes veece, mLeehevee keâes ÚesÌ[keâj Mes<e meye efveyebOeve Øeke=âle nQ~ Ùen efveyebOeve DevegÙeesieÉej ÙeÅeefhe
ÚneW õJÙeeW kesâ efveyebOeve keâer Øe®heCee keâjlee nw lees Yeer ÙeneB Gmes ÚesÌ[keâj keâce&efveyebOeve keâes ner «enCe keâjvee
ÛeeefnS, keäÙeeWefkeâ ÙeneB DeOÙeelce efJeÅee keâe DeefOekeâej1 nw~
ØeMve-efveyebOeveevegÙeesieÉej efkeâmeefueS DeeÙee nw ?
Gòej-õJÙe, #es$e, keâeue Deewj Ùeesie™he ØelÙeÙeeW keâer Yeer Øe™heCee keâer pee Ûegkeâer nw, Gvekesâ efceLÙeelJe,
DemebÙece, keâ<eeÙe Deewj Ùeesie™he ØelÙeÙeeW keâer Yeer Øe™heCee keâer pee Ûegkeâer nw leLee Gve keâceeX kesâ ÙeesiÙe hegodieueeW
keâer Yeer Øe™heCee keâer pee Ûegkeâer nw~ DeelceueeYe keâes Øeehle ngS Gve keâceeX kesâ JÙeeheej keâe keâLeve keâjves kesâ efueS
efveyebOeveevegÙeesie Éej DeeÙee nw2~
GveceW cetuekeâce& Dee" nQ, Gvekesâ efveyebOeve keâe GoenjCe osefKeÙes-‘‘GveceW %eeveeJejCe keâce& meye õJÙeeW ceW
efveyeæ nw Deewj vees keâce& meJe&heÙee&ÙeeW ceW DeLee&led DemeJe&heÙee&ÙeeW ceW-kegâÚ heÙee&ÙeeW ceW Jen efveyeæ nw1~~1~~’’
ÙeneB ‘meye õJÙeeW ceW efveyeæ nw’ Ùen kesâJeue %eeveeJejCe keâe DeeßeÙe keâjkesâ keâne ieÙee nw keäÙeeWefkeâ Jen leerveeW
keâeueeW keâes efJe<eÙe keâjves Jeeueer Deveble heÙee&ÙeeW mes heefjhetCe& Ssmes Ún õJÙeeW keâes efJe<eÙe keâjves Jeeues kesâJeue%eeve keâe
efJejesOe keâjves Jeeueer Øeke=âefle nw~ ‘DemeJe&-kegâÚ heÙee&ÙeeW ceW efveyeæ nw’ Ùen keâLeve Mes<e Ûeej %eeveeJejCeerÙe
Øeke=âefleÙeeW keâer Dehes#ee keâne ieÙee nw~
FlÙeeefo efJe<eÙeeW keâe Fme DevegÙeesie ceW efJemleej nw~
2. Øe›eâce DevegÙeesieÉej kesâ Yeer veece, mLeehevee Deeefo keâer Dehes#ee Ún Yeso nQ~ õJÙe Øe›eâce kesâ ØeYesoeW ceW
keâce&- Øe›eâce Dee" Øekeâej keâe nw~ veeskeâce& Øe›eâce meefÛeòe, DeefÛeòe Deewj efceße kesâ Yeso mes leerve Øekeâej keâe nw~
#es$eØe›eâce TOJe&ueeskeâ, DeOeesueeskeâ Deewj efleÙe&iueeskeâØe›eâce kesâ Yeso mes leerve Øekeâej keâe nw~ FlÙeeefo efJemleej
keâes OeJeuee šerkeâe mes mecePevee ÛeeefnS~
3. Ghe›eâce DevegÙeesieÉej ceW Yeer henues veece, mLeehevee Deeefo mes Ún Yeso efkeâÙes nQ hegve: õJÙe Ghe›eâce kesâ
( 81 )
Yeso ceW keâceexhe›eâce kesâ Dee" Yeso, vees keâceexhe›eâce kesâ meefÛeòe, DeefÛeòe Deewj efceße keâer Dehes#ee leerve Yeso nQ hegve:
#es$eeshe›eâce-pewmes TOJe&ueeskeâ Ghe›eâeble ngDee, «eece Ghe›eâeble ngDee Je veiej Ghe›eâeble ngDee Deeefo~
keâeue Ghe›eâce ceW-yemeble Ghe›eâeble ngDee, nsceble Ghe›eâeble ngDee Deeefo~ ÙeneB «ebLe ceW keâceexhe›eâce Øeke=âle nesves
mes Gmekesâ Ûeej Yeso nQ-yebOeve Ghe›eâce, GoerjCee Ghe›eâce, GheMeecevee Ghe›eâce Deewj efJeheefjCeece Ghe›eâce~
Fmeer Øekeâej Fve meyekeâe Fme DevegÙeesieÉej ceW efJemleej nw~
4. GoÙe DevegÙeesieÉej ceW veeceeefo Ún efve#eshe Ieefšle keâjkesâ ‘veesDeeiecekeâce&õJÙe GoÙe’ Øeke=âle nw, Ssmee
mecePevee ÛeeefnS~
Jen keâce&õJÙe GoÙe Ûeej Øekeâej keâe nw-Øeke=âefle GoÙe, efmLeefleGoÙe, DevegYeeie GoÙe Deewj ØeosMe GoÙe~
Fve meYeer ceW mJeeefcelJe keâer Øe™heCee keâjles ngS keânles nQ~ pewmes-
ØeMve-heebÛe %eeveeJejCe, Ûeej oMe&veeJejCe Deewj heeBÛe DeblejeÙe Fvekesâ Jesokeâ keâewve nQ ?
Gòej-Fvekesâ Jesokeâ meYeer Ú©emLe peerJe nesles nQ,1 FlÙeeefo~ Fme Øekeâej mes ÙeneB meb#eshe ceW Fve DevegÙeesieÉejeW
kesâ vecetves Øemlegle efkeâÙes nQ~
5. cees#e-FmeceW ßeer ceefuueveeLe YeieJeeve keâes vecemkeâej keâjkesâ šerkeâekeâej ves cees#e kesâ Ûeej efve#eshe
keânkeâj veesDeeiece õJÙecees#e kesâ leerve Yeso efkeâÙes nQ-cees#e, cees#ekeâejCe Deewj cegòeâ~
peerJe Deewj keâceeX keâe he=Lekeâd nesvee cees#e nw~ %eeve, oMe&ve Deewj Ûeeefj$e Ùes cees#e kesâ keâejCe nQ~ mecemle
keâceeX mes jefnle Deveble oMe&ve, %eeve Deeefo iegCeeW mes heefjhetCe&, ke=âleke=âlÙe peerJe keâes cegòeâ keâne ieÙee nw~2
Fme 15JeW «ebLe keâer šerkeâe keâes ceQves DeeefÕeve Meg. 15, Jeer.meb. 2532 (efoveeBkeâ 6-10-2006) keâes nefmleveehegj
ceW hetCe& efkeâÙee nw~
hegmlekeâ 16-
Fme «ebLe keâer šerkeâe ceQves nefmleveehegj ceW keâeefle&keâ Meg. 1, veJemebJelmej kesâ ØeLece efoJeme Jeerj efveJee&Ce mebJeled
2533 (efoveeBkeâ 23-10-2006) keâes ØeejbYe keâer nw~
‘ke=âefle, Jesovee, mheMe&, keâce&, Øeke=âefle, yebOeve, efveyebOeve, Øe›eâce, Ghe›eâce, GoÙe Deewj cees#e Ùes iÙeejn
DevegÙeesieÉej veJeceer hegmlekeâ mes hebõnJeeR hegmlekeâ lekeâ Dee Ûegkesâ nQ~ Deye Deeies kesâ 12. meb›eâce, 13. uesMÙee,
14. uesMÙee keâce& 15. uesMÙee heefjCeece 16. meeleemeele 17. oerIe&-ÜmJe, 18. YeJeOeejCeerÙe, 19. hegûueeòe
20. efveOeòeeefveOeòe 21. efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele 22. keâce&efmLeefle 23. heef§ecemkebâOe Deewj 24. DeuheyenglJe Ùes
13 DevegÙeesieÉej Mes<e nQ~ Fme meesuenJeeR hegmlekeâ ceW Fve meyekeâe JeCe&ve nw~
Fme «ebLe ceW met$e veneR nQ, cee$e OeJeuee šerkeâe ceW ner Fve DevegÙeesieÉejeW keâe efJemleej nw~
1. meb›eâce-DevegÙeesie Éej kesâ Yeer Ún Yeso keâjkesâ hegve: keâce&meb›eâce kesâ Øeke=âefle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj
ØeosMe meb›eâce Yeso efkeâÙes nQ~
efJemle=le JeCe&ve keâjles ngS keâne nw efkeâ-Ûeej DeeÙeg keâceeX keâe meb›eâce veneR neslee nw, keäÙeeWefkeâ Ssmee mJeYeeJe
nw, Deeefo~
2. uesMÙee-Fmekesâ Yeer veeceuesMÙee, mLeeheveeuesMÙee, õJÙeuesMÙee Deewj YeeJeuesMÙee Yeso efkeâÙes nQ~
keâce& hegodieueeW kesâ «enCe ceW keâejCeYetle pees efceLÙeelJe, DemebÙece Deewj keâ<eeÙe mes Devegjbefpele Ùeesie ØeJe=efòe
nesleer nw Gmes vees DeeieceYeeJe uesMÙee keânles nQ~3
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 15, he=. 285~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 16 ~
( 82 )
YeeJeuesMÙee kesâ ke=â<Ce, veerue, keâeheesle, heerle, he©e, Megkeäue Ùes Ún Yeso nQ~
3. uesMÙeekeâce&-FmeceW ÚneW uesMÙeeDeeW kesâ ue#eCe-‘Ûeb[es Ce cegJeF Jesjb’ FlÙeeefo yeleeÙes ieÙes nQ~
4. uesMÙeeheefjCeece-keâewve uesMÙeeSb efkeâme mJe™he mes Deewj efkeâme Je=efæ DeLeJee neefve kesâ Éeje heefjCeceve
keâjleer nQ, Fme yeele kesâ %eeheveeLe& ‘uesMÙee heefjCeece’ DevegÙeesieÉej Øeehle ngDee nw~
FmeceWs ‘<ešdmLeeve heeflele’ keâe mJe™he keâne ieÙee nw~
5. meeleemeele DevegÙeesieÉej-Fmekesâ meceglkeâerle&vee, DeLe&heo, hejceerceebmee, mJeeefcelJe Deewj DeuheyenglJe,
Ssmes heebÛe DeJeevlej DevegÙeesieÉej nQ~ meceglkeâerle&vee ceW-Skeâeble meele, Deveskeâeble meele, Skeâeble Demeele Deewj
Deveskeâeble Demeele~
DeLe& heo ceW-meeleemJe™he mes yeebOee ieÙee pees keâce& meb#eshe Je Øeefle#eshe mes jefnle neskeâj meeleemJe™he mes
Jesoe peelee nw Jen Skeâeblemeele nw~ Fmemes efJehejerle Deveskeâeble meele nw1 FlÙeeefo~
6. oerIe&-ÜmJe-Fve DevegÙeesieÉej kesâ Yeer Ûeej Yeso nQ-Øeke=âefleoerIe&, efmLeefleoerIe&, DevegYeeieoerIe& Deewj
ØeosMeoerIe&~
Dee" Øeke=âefleÙeeW keâe yebOe nesves hej Øeke=âefle oerIe& Deewj Gvemes keâce keâe yebOe nesves hej vees Øeke=âefleoerIe& neslee nw2~
Ssmes ner ÜmJe ceW Øeke=âefle ÜmJe, efmLeefle ÜmJe Deeefo Ûeej Yeso nQ~
Skeâ-Skeâ Øeke=âefle keâes yeebOeves Jeeues kesâ Øeke=âefle ÜmJe nw FlÙeeefo~
7. YeJeOeejCeerÙe-Fme DevegÙeesieÉej ceW YeJe kesâ leerve Yeso nQ-DeesIeYeJe, DeeosMeYeJe Deewj YeJe«enCe YeJe~
Dee" keâce&peefvele peerJe kesâ heefjCeece keâe veece DeesIeYeJe nw~ Ûeejieefle veecekeâceeX keâe Ùee Gvemes GlheVe peerJe
heefjCeeceeW keâes DeeosMe YeJe keânles nQ~
YegpÙeceeve DeeÙeg keâes efvepeer&Ce keâjkesâ efpememes DehetJe& DeeÙeg keâce& GoÙe keâes Øeehle ngDee nw, Gmekesâ ØeLece
meceÙe ceW GlheVe ‘JÙebpeve’ meb%ee Jeeues peerJe heefjCeece keâes DeLeJee hetJe& Mejerj kesâ heefjlÙeeiehetJe&keâ GòejMejerj kesâ
«enCe keâjves keâes ‘YeJe«enCeYeJe’ keâne peelee nw~ GveceW ÙeneB YeJe«enCe YeJe ØekeâjCe Øeehle nw~3
8. hegûueeòe-Fme DevegÙeesieÉej ceW veecehegodieue, mLeeheveehegodieue, õJÙehegodieue Deewj YeeJehegodieue Ssmes Ûeej
Yeso nQ~
ÙeneB Deeòe-Meyo keâe DeLe& ie=nerle nw Dele: ÙeneB ‘hegodieueeòe’ heo mes Deelcemeeled efkeâÙes ieÙes hegodieueeW keâe
«enCe nw~ Jes hegodieue Ún Øekeâej mes «enCe efkeâÙes peeles nQ-«enCe mes, heefjCeece mes, GheYeesie mes, Deenej mes,
cecelJe mes Deewj heefj«en mes~ FlÙeeefo~
9. efveOeòeeefveOeòe-Fme DevegÙeesieÉej ceW Yeer Øeke=âefleefveOeòe, efmLeefleefveOeòe, DevegYeeieefveOeòe Deewj ØeosMeefveOeòe
Ssmes Ûeej Yeso nQ~
pees ØeosMee«e efveOeòeerke=âle nQ-DeLee&led GoÙe ceW osves kesâ efueS MekeäÙe veneR nw, DevÙe Øeke=âefle ceW meb›eâceCe
keâjves kesâ efueS MekeäÙe veneR nw, efkeâvleg Dehekeâ<e&Ce Je Glkeâ<e&Ce keâjves kesâ efueS MekeäÙe nQ Ssmes ØeosMee«e keâer efveOeòe
meb%ee nw~ DeefveJe=efòekeâjCe iegCemLeeve ceW ØeefJe° cegefve kesâ meye keâce& DeefveOeòe nQ, FlÙeeefo~
10. efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele-Fme DevegÙeesieÉej ceW Øeke=âefle efvekeâeefÛele Deeefo Ûeej Yeso nQ~ pees ØeosMee«e,
Dehekeâ<e&Ce, Glkeâ<e&Ce, meb›eâceCe Deewj GoÙe ceW osves kesâ efueS Yeer MekeäÙe veneR nQ, Jes efvekeâeefÛele nQ~ DeefveJe=efòekeâjCeJeleea
cegefve kesâ meJe&keâce& DeefvekeâeefÛele nQ, FlÙeeefo~
( 83 )
11. keâce&efmLeefle-Fme DevegÙeesie ceW peIevÙe Deewj Glke=â° efmLeefleÙeeW kesâ ØeceeCe keâer Øe™heCee keâce&efmLeefle
‘Øe™heCee nw, Ssmee ßeer ‘veeienmleerßeceCe’ keânles nQ efkeâvleg DeeÙe&ceb#eg #eceeßeceCe keâe keânvee nw efkeâ-‘keâce&efmLeefle
mebefÛele melkeâce& keâer Øe™heCee keâe veece ‘keâce&efmLeefle’ Øe™heCee nw~ ÙeneB oesveeW GheosMeeW kesâ Éeje Øe™heCee keâjvee
ÛeeefnS, Ssmee ßeer JeerjmesvemJeeceer ves keâne1 nw~
12. heef§ecemkebâOe-Fme DevegÙeesieÉej ceW DeesIeYeJe, DeeosMeYeJe Deewj YeJe«enCeYeJe Ssmes leerve Yeso keâjkesâ
ÙeneB YeJe«enCe YeJe ØekeâjCe Øeehle nw~ pees Debeflece YeJe nw GmeceW Gme peerJe kesâ meye keâceeX keâer yebOeceeie&Cee,
GoÙeceeie&Cee, GoerjCeeceeie&Cee, meb›eâceceeie&Cee Deewj melkeâce&ceeie&Cee Ùes heeBÛe ceeie&CeeSb heef§ece mkebâOe DevegÙeesieÉej
ceW keâer peeleer nQ~
Øeke=âefle, efmLeefle, DevegYeeie Deewj ØeosMee«e keâe DeeßeÙe keâjkesâ Fve heebÛe ceeie&CeeDeeW keâer Øe™heCee keâj Ûegkeâves
hej lelhe§eeled heef§ece YeJe «enCe ceW efmeefæ keâes Øeehle nesves Jeeues peerJe keâer Ùen DevÙe Øe™heCee keâjvee ÛeeefnS2
FlÙeeefo~
13. DeuheyenglJe-Fme DevegÙeesieÉej ceW ‘veeienefmlecenecegefve’ melkeâce& keâer ceeie&Cee keâjles nQ Deewj Ùen
GheosMe ØeJeenmJe™he mes DeeÙee ngDee hejbhejeiele nw~ melkeâce& Ûeej Øekeâej keâe nw-Øeke=âeflemelkeâce&, efmLeefle
melkeâce&, DevegYeeie melkeâce& Deewj ØeosMe melkeâce&~ FveceW mes Øeke=âefle melkeâce& kesâ cetue Deewj Gòej keâer Dehes#ee oes Yeso
keâjkesâ cetue Øeke=âefleÙeeW kesâ mJeeceer keâes ueskeâj keânles nQ-‘‘heeBÛe %eeveeJejCeerÙe, Ûeej oMe&veeJejCeerÙe Deewj heebÛe
DeblejeÙe Øeke=âefleÙeeW kesâ melkeâce& keâe mJeeceer keâewve nw ? Fvekesâ melkeâce& kesâ mJeeceer meye Ú©emLe peerJe nQ~ FlÙeeefo
™he mes DeuheyenglJe keâe efJemleej mes keâLeve efkeâÙee ieÙee nw~3
Fme Øekeâej ÙeneB meesuenJeW «ebLe ceW Fve GheÙeg&òeâ keâefLele Mes<e 13 DevegÙeesieÉejeW keâes hetCe& efkeâÙee nw~
Ghemebnej Ùen nw efkeâ-ke=âefle, Jesovee, mheMe& Deeefo Ûeewyeerme DevegÙeesieÉejeW ceW mes ‘ke=âefle Deewj Jesovee’ veece kesâ
cee$e oes DevegÙeesieÉejeW ceW ‘JesoveeKeC[’ veece mes ÛeewLee KeC[ efJeYeòeâ nw~ hegve§e ‘mheMe&’ Deeefo mes ueskeâj
DeuheyenglJe lekeâ 22 DevegÙeesieÉejeW ceW ‘Jeie&CeeKeC[’ veece mes heebÛeJeeb KeC[ efueÙee ieÙee nw~ ÙeneB lekeâ heeBÛe Keb[eW
keâes meesuen hegmlekeâeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee nw~ Ú"s ceneyebOe KeC[ ceW meele hegmlekeWâ efJeYeòeâ nQ pees efkeâ efnvoer
DevegJeeo neskeâj Úhe Ûegkeâer nQ~
hetJee&ÛeeÙeeX Éeje jefÛele <ešdKeC[eiece keâer šerkeâeÙeW
Fme ‘<ešdKeC[eiece’ «ebLejepe hej Ún šerkeâeÙeW efueKeer ieF& nQ, Ssmee Deeiece ceW GuuesKe nw~ Gvekesâ veece-
1. ßeer kegâvokegâvoosJe ves leerve KeC[eW hej ‘heefjkeâce&’ veece mes šerkeâe efueKeer nw pees efkeâ 12 npeej
MueeskeâØeceeCe Leer~
2. ßeer Meecekegbâ[eÛeeÙe& ves ‘heæefle’ veece mes šerkeâe efueKeer nw pees efkeâ mebmke=âle, Øeeke=âle Deewj keâVeÌ[ efceße Leer,
Ùes heebÛe KeC[eW hej Leer Deewj 12 npeej MueeskeâØeceeCe Leer~
3. ßeer legbyeguetj DeeÛeeÙe& ves ‘ÛetÌ[eceefCe’ veece mes šerkeâe efueKeer~ Ú"e KeC[ ÚesÌ[keâj <ešdKeC[eiece Deewj
keâ<eeÙeØeeYe=le oesveeW efmeæevle «ebLeeW hej Ùen 84 npeej MueeskeâØeceeCe Leer~
4. ßeer mecebleYeõmJeeceer ves mebmke=âle ceW heebÛe KeC[eW hej 48 npeej MueeskeâØeceeCe šerkeâe efueKeer~
5. ßeer JehheosJemetefj ves ‘JÙeeKÙeeØe%eefhle’ veece mes šerkeâe efueKeer, Ùen heebÛe KeC[eW hej Deewj keâ<eeÙeØeeYe=le
hej Leer SJeb 60 npeej MueeskeâØeceeCe Øeeke=âle Yee<ee ceW Leer~
( 84 )
6. ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ves ÚneW KeC[eW hej Øeeke=âle-mebmke=âle efceße šerkeâe efueKeer, Ùen ‘OeJeuee’ veece mes šerkeâe
nw SJeb 72 npeej MueeskeâØeceeCe nw~
Jele&ceeve ceW Thej keâner ngF& heebÛe šerkeâeSb GheueyOe veneR nQ, cee$e ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& ke=âle ‘OeJeuee’ šerkeâe ner
GheueyOe nw efpemekeâe efnboer DevegJeeo neskeâj Úhe Ûegkeâe nw~ Fme «ebLe keâes leeÌ[he$e mes efueKeekeâj Deewj efnboer DevegJeeo
keâjekeâj ÚheJeeves keâe ßesÙe Fme yeermeJeeR meoer kesâ ØeLeceeÛeeÙe& Ûeeefj$e Ûe›eâJeleea ßeer Meebeflemeeiej peer cenejepe keâes
nw~ Gvekeâer ke=âheeØemeeo mes nce meYeer Fve «ebLeeW kesâ cece& keâes mecePeves ceW meheâue ngÙes nQ~
Ùen ‘<ešdKeC[eiece’ efkeâlevee ØeeceeefCekeâ nw, osefKeS ßeerJeerjmesvemJeeceer kesâ MeyoeW ceW-
ueesneFefjÙes meiieueesieb ieos DeeÙeej-efoJeeÙejes DelLeefceDees~ SJeb yeejmemeg efoCeÙejsmeg YejnKesòeefcce DelLeefceSmeg
mesmeeFefjÙee meJJesefmecebiehegJJeeCecesieosmeYeto-hesppeoesme-cenekeâcceheÙeef[heeng[eoerCeb OeejÙee peeoe~ SJeb
heceeCeerYetoceneefjefmeheCeeuesCe DeeiebletCe cenekeâcceheÙeef[heeng[eefceÙepeueheJeenes OejmesCeYe[ejÙeb mebheòees~ lesCe
efJe efieefjCeÙejÛeboiegneS Yetoyeefue-heghheâobleeCeb cenekeâcceheÙeef[heeng[b meÙeueb meceefhheob~ leoes YetoyeefueYe[ejSCe
megoCeF&heJeenJeesÛÚsoYeerSCe YeefJeÙeueesieeCegiienªb cenekeâcceheÙeef[heeng[cegJemebnefjTCe ÚKeb[eefCe keâÙeeefCe~ leoes
eflekeâeueieesÙejemesmeheÙelLeefJe-meÙeheÛÛekeäKeeCeblekesâJeueCeeCehheYeeJeeoes heceeCeerYetoDeeFefjÙeheCeeuesCeeieoòeeoes
efoefªªefJejesneYeeJeeoes heceeCecesmees iebLees~ lecne ceeskeäKekebâefKeCee YeefJeÙeueesSCe DeyYemesÙeJJees~ Ce Smees iebLees
LeesJees efòe ceeskeäKekeâppepeCeCeb heef[ DemecelLees, DeefceÙeIe[meÙeJeeCeheâuemme ÛeguegJeeefceÙeJeeCes efJe GJeuebYeeoes1~
ueesneÛeeÙe& kesâ mJeie&ueeskeâ keâes Øeehle nesves hej DeeÛeejebie™heer metÙe& Demle nes ieÙee~ Fme Øekeâej Yejle#es$e ceW
yeejn metÙeeX kesâ Demleefcele nes peeves hej Mes<e DeeÛeeÙe& meye Debie-hetJeeX kesâ SkeâosMeYetle ‘hesppeoesme’ Deewj
‘cenekeâcceheÙeef[heeng[’ DeeefokeâeW kesâ Oeejkeâ ngS~ Fme Øekeâej ØeceeCeerYetle, cenef<e&™he ØeCeeueer mes Deekeâj
cenekeâcceheÙeef[heeng[™he Dece=le peue-ØeJeen Oejmesve Yeóejkeâ keâes Øeehle ngDee~ GvneWves Yeer efieefjveiej keâer Ûevõ
iegheâe ceW mechetCe& cenekeâcceheÙeef[heeng[ Yetleyeefue Deewj heg<heovle keâes Deefhe&le efkeâÙee~ he§eeled ßegle™heer veoer ØeJeen
kesâ JÙegÛÚso mes YeÙeYeerle ngS Yetleyeefue Yeóejkeâ ves YeJÙepeveeW kesâ Deveg«eneLe& cenekeâcceheÙeef[heeng[ keâe Ghemebnej
keâj Ún KeC[ (<ešdKeC[eiece) efkeâÙes~ DeleSJe ef$ekeâeueefJe<eÙekeâ mecemle heoeLeeX keâes efJe<eÙe keâjves Jeeues ØelÙe#e
Devevle kesâJeue%eeve kesâ ØeYeeJe mes ØeceeCeerYetle DeeÛeeÙe&™he ØeCeeueer mes Deeves kesâ keâejCe ØelÙe#e Je Devegceeve mes
ÛetBefkeâ efJejesOe mes jefnle nw Dele: Ùen ieÇbLe ØeceeCe nw~ Fme keâejCe cees#eeefYeuee<eer YeJÙe peerJeeW keâes Fmekeâe
DeYÙeeme keâjvee ÛeeefnS~ ÛetBefkeâ Ùen «ebLe mleeskeâ nw Dele: Jen cees#e™he keâeÙe& keâes GlheVe keâjves kesâ efueS DemeceLe&
nw, Ssmee efJeÛeej veneR keâjvee ÛeeefnS; keäÙeeWefkeâ Dece=le kesâ meew IeÌ[eW kesâ heerves keâe heâue ÛeguuetØeceeCe Dece=le kesâ heerves
ceW Yeer heeÙee peelee nw~
Dele: Ùen «ebLejepe yengle ner ceneve nw, Fmekeâe meerOee mebyebOe YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keâer JeeCeer mes SJeb
ßeer ieewlece mJeeceer kesâ cegKekeâceue mes efvekeâues ‘ieCeOejJeueÙe’ Deeefo ceb$eeW mes nw~ Fme «ebLe ceW Skeâ-Skeâ met$e Deveble
DeLeeX keâes Deheves ceW ieefYe&le efkeâÙes ngS nQ Dele: nce pewmes Deuhe%e Fve met$eeW kesâ jnmÙe keâes, cece& keâes mecePeves ceW
De#ece ner nQ~ efheâj Yeer ßeerJeerjmesveeÛeeÙe& ves ‘OeJeuee’ šerkeâe keâes efueKekeâj nce pewmes Deuhe%eeW hej ceneve Ghekeâej
efkeâÙee nw~
Fme OeJeuee šerkeâe keâes DeeOeej yeveekeâj ceQves šerkeâe efueKeer nw~ FmeceW keâneR-keâneR OeJeuee šerkeâe keâer
hebefòeâÙeeW keâes pÙeeW keâe lÙeeW ues efueÙee nw~ keâneR hej Gvekeâer mebmke=âle (ÚeÙee) keâj oer nw~ keâneR-keâneR Gve ØekeâjCeeW
mes mebyebefOele DevÙe «ebLeeW kesâ GæjCe Yeer efoÙes nQ~ ßeerJeerjmesveeÛeeÙe& kesâ Éeje jefÛele šerkeâe ceW pees DeleerJe ietÌ{ SJeb
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 9, he=. 133-134~
( 85 )
efkeäue° mewæebeflekeâ efJe<eÙe nQ DeLeJee pees ieefCele kesâ efJe<eÙe nQ Gvekeâes ceQves ÚesÌ[ efoÙee nw SJeb ‘OeJeuee šerkeâeÙeeb
Â°JÙeb’ OeJeuee šerkeâe ceW osKevee ÛeeefnS, Ssmee efueKe efoÙee nw~ DeLee&led Fme OeJeuee šerkeâe kesâ mejue SJeb meejYetle
DebMe keâes ner ceQves efueÙee nw~ ÛetBefkeâ Ùen ßegle%eeve ner ‘kesâJeue%eeve’ keâer Øeeefhle kesâ efueS ‘yeerpeYetle’ nw~
pees šerkeâeSb GheueyOe veneR nQ Gvekesâ jÛeefÙelee meYeer šerkeâekeâejeW keâes cesje keâesefš-keâesefš veceve nw efkeâ
efpevekesâ Øemeeo mes ßeerJeerjmesvemJeeceer ves %eeve Øeehle efkeâÙee nesiee~ hegve§e-
ßeer JeerjmesvemJeeceer kesâ nce meYeer hej Deepe Deveble Ghekeâej nQ efkeâ efpevekeâer Fme OeJeue-MegYeü-GppJeue-
OeJeueešerkeâe kesâ efkebâefÛeled cee$e DebMe keâes ceQves mecePee nw~
FmeceW hetJe&pevce kesâ mebmkeâej, Jele&ceeve ceW mejmJeleer keâer cenleer ke=âhee, ØeLece #egefuuekeâe oer#eeieg® ßeer
DeeÛeeÙe& osMeYet<eCe peer SJeb DeeefÙe&keâe oer#ee kesâ ieg® kesâ ieg® Fme yeermeJeeR meoer kesâ ØeLeceeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer
MeebeflemeeiejeÛeeÙe& SJeb Gvekesâ ØeLece efMe<Ùe heóeÛeeÙe& ßeer Jeerjmeeiej peer cenejepe (DeeefÙe&keâe oer#ee kesâ ieg®) keâe
cebieue DeeMeerJee&o ner cesjs Fme ßegle%eeve ceW efveefceòe nw, Ssmee ceQ ceeveleer ntB~
Fme «ebLe keâer šerkeâe-efmeæevleefÛebleeceefCe keâes ceQves JewMeeKe ke=â. 2, Jeer.efve.meb. 2533, efoveeBkeâ 4-4-2007
keâes hetCe& keâer nw~ Fme <ešdKeC[eiece kesâ ØeLece KeC[ ceW 2375, efÉleerÙe KeC[ ceW 1594, le=leerÙe KeC[ ceW 324,
ÛelegLe& KeC[ ceW 1525 Deewj heeBÛeJesb KeC[ ceW 1023 Ssmes 16 «ebLeeW ceW kegâue 6841 met$e nQ Deewj cesjs Éeje efueefKele
efmeæebleefÛebleeceefCe šerkeâe kesâ he=‰ ueieYeie 3125 nQ~ Deepe (JewMeeKe ke=â. 2 keâes) ceQves Deheveer DeeefÙe&keâe oer#ee kesâ
51 Je<e& hetCe& keâj Fme efÛebleeceefCe šerkeâe keâes hetCe& keâjkesâ Deheves DeeOÙeeeflcekeâ peerJeve hej keâueMeejesnCe efkeâÙee nw~
YeieJeeve Meebelf eveeLe keâer ke=âhee Øemeeo mes meeÌ{s iÙeejn Je<e& ceW Fme šerkeâe keâes hetCe&keâj Deevebo keâe DevegYeJe keâjles ngS
YeeJeßegle keâer Øeeefhle kesâ efueS ‘cene«ebLejepe <ešdKeC[eiece’ keâes Deveble-Deveble yeej vecemkeâej keâjleer nt~B
MeeefvlekegâbLJejleerLexMeeb, nefmleveeiehegjeR mlegce:~
ieYe&pevcelehees%eevew:, hetleeb leeb§e efJeMegæÙes~~1~~
JewMeeKe ke=â. otpe, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2533
4 DeØewue meved 2007
i:i: i:i
( 86 )
<ešdKeC[eiece keâer efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe keâe

uesKeve keâeue : Skeâ Âef° ceW
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kesâ Meemeve ceW efoiecyej pewve cenecegefve ßeer OejmesveeÛeeÙe& mes %eeve Øeehlekeâj
ßeer heg<heobleeÛeeÙe& SJeb ßeerYetleyeefue DeeÛeeÙe& ves ‘‘<ešdKeC[eiece’’ «ebLe keâer jÛevee keâer nw~ FmeceW Ún KeC[ nQb-
1. peerJemLeeve 2. #egõkeâyebOe 3. yebOemJeeefcelJe 4. JesoveeKeC[ 5. Jeie&CeeKeC[ SJeb 6. ceneyebOe~
peerJemLeeve-ØeLece KeC[
ßeer JeerjmesveeÛeeÙe& Éeje jefÛele Gve «ebLeeW keâer Øeeke=âle-mebmke=âle efceße ‘‘OeJeuee’’ veece keâer šerkeâe kesâ DeeOeej mes ceQves
nefmleveehegj leerLe& hej Jeerj efve. mebJeled 2521 DeeefÕeve Megkeäuee heteCf e&cee-Mejled heteCf e&cee keâes 8 Dekeäšyt ej meved 1995 ceW-
efmeæeved efmeædÙeLe&ceevecÙe, meJeeËŒewueeskeäÙecetOe&ieeved~
F°: meJe&ef›eâÙeevlesÓmeew, MeevleerMees ùefo OeeÙe&les~~1~~
Fme Øekeâej cebieueeÛejCe efueKekeâj ‘efmeæevleefÛebleeceefCe’’ veece mes mebmke=âle šerkeâe efueKevee ØeejbYe efkeâÙee~
ØeLece KeC[ keâer šerkeâe keâes ceQves ceebieerlegbieer Ùee$ee kesâ ceOÙe efueKeles ngS ceeOeesjepehegje (jepemLeeve) ceW
Jeerj efve. meb. 2523, heâeuiegve ke=â. 13 (efoveeBkeâ 7-3-1997) keâes hetCe& efkeâÙee~ Fme ØeLece KeC[ ceW Ún «ebLe nQ
Deewj met$e mebKÙee 2375 nw~
#egõkeâyebOe-efÉleerÙe KeC[
Fme #egõkeâyebOe keâer šerkeâe ceQves he©ehegje-DeefleMeÙe #es$e hej Jeerj efve. meb. 2523, heâeuiegve Meg. Øeefleheoe
keâes (efoveeBkeâ 10-3-1997) keâes ØeejbYe keâjkesâ Jeerj efve. meb. 2524, ceeie&Meer<e& Meg. 13 (efoveeBkeâ 12-12-1997)
keâes nefmleveehegj ceW hetCe& efkeâÙee~ FmeceW Skeâ «ebLe nw, met$e mebKÙee 1594 nw~
yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe-le=leerÙe KeC[
Fmekeâer šerkeâe ceQves nefmleveehegj ceW ceeie&Meer<e& Meg. 13 (efo. 12-12-1997) keâes ØeejbYe keâer~ hegve: $e+<eYeosJe
keâceue cebefoj ØeerleefJenej, efouueer ceW Jeerj efve. meb. 2525, efÉ. pÙes‰ Meg. 5, ßeglehebÛeceer kesâ efove efoveeBkeâ
18-6-1999 keâes hetCe& keâer nw~ FmeceW Skeâ «ebLe nw SJeb met$e mebKÙee 324 nw~
Jesovee KeC[-ÛelegLe& KeC[
ceQves peÙeefmebnhegje, veF& efouueer, De«eJeeue efo. pewve cebefoj ceW Jeerj efve. meb. 2525, DeeefÕeve Meg.
15-Mejled hetefCe&cee (efoveeBkeâ 24-10-1999) keâes ØeejbYe keâer~ hegve: ØeÙeeie, Meewjerhegj, kegâC[uehegj, heeJeehegjer,
meccesoefMeKej Deeefo leerLeeX keâer Ùee$ee Je leerLe& efJekeâeme Deeefo keâeÙeeX kesâ ceOÙe Jeerj efve. meb. 2530, ceeie&Meer<e& Meg.
13 (efoveeBkeâ 6-12-2003) ceW jepeie=ner leerLe& hej hetCe& keâer nw~ FmeceW Ûeej «ebLe nQ SJeb met$e mebKÙee 1525 nw~
Jeie&Cee KeC[-hebÛece KeC[
Fme «ebLe keâer šerkeâe keâes ceQves Jeerj efve. meb. 2530, heew<e ke=â. 11 (efo. 19-12-2003) keâes kegâC[uehegj
(efpe.-veeueboe) ceW ØeejbYe efkeâÙee~ hegve: heeJeehegjer, JeejeCemeer, DeÙeesOÙee, DeefnÛÚ$e Deeefo Ùee$ee keâjles ngS
nefmleveehegj Deekeâj Jeerj efve. meb. 2533, JewMeeKe ke=â. 2 (efoveeBkeâ 4-4-2007) ceW YeieJeeve heeÕe&veeLe kesâ
ieYe&keâuÙeeCekeâ kesâ heefJe$e efove SJeb Deheveer DeeefÙe&keâe oer#ee efleefLe kesâ efove hetCe& efkeâÙee nw~ FmeceW Ûeej iebÇLe nQ SJeb
met$e mebKÙee 1023 nw~
( 87 )
Jele&ceeve ceW ‘OeJeuee’ veece mes Øeefmeæ Fve <ešdKeC[eiece kesâ heeBÛe KeC[eW ceW efnvoer DevegJeeo meefnle 16
hegmlekeWâ ØekeâeefMele nQ~ ceQves Yeer FvnW 16 hegmlekeâeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee nw~ Fve iebÇLeeW ceW kegâue met$e 6841 nQ~ cesjs
Éeje efueefKele hespe 3115 nQ~
ef$eef$ehebÛeefÉJeerjeyos, JewMeeKes efÉleÙesÓefmeles~
nefmleveeiehegjs leerLe&s, šerkesâÙeb heefjhetÙe&les~~7~~
ßeerMeeefvleveeLeleerLexMeb, velJeelÙeefvlekeâMeevleÙes~
JevÅevles meJe&emf eæe§ee-hÙevles MegæelceefmeæÙes~~10~~
Fme šerkeâe kesâ ØeejbYe ceW ceQves efmeæeW keâer Jebovee keâjkesâ YeieJeeve MeebefleveeLe keâes ùoÙe ceW efJejepeceeve efkeâÙee
Lee~ hegve: šerkeâe kesâ meceeheve ceW YeieJeeve MeebefleveeLe keâes vecemkeâej keâjkesâ Deveble efmeæeW keâer Jebovee keâer nw~
Fme iebÇLe keâer hetCe&lee kesâ yeeo Jeerj efve. meb. 2533, JewMeeKe Meg. 11 mes hetefCe&cee lekeâ ye=nled mlej hej
lesjnÉerhe efpeveeueÙe kesâ efpeveefyecyeeW keâer hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e kesâ ceOÙe JewMeeKe Megkeäuee 14, efoveeBkeâ
1-5-2007 keâes ‘<ešdKeC[eiece ßegle ceneslmeJe’’ ceveekeâj Fve meesueneW «ebLeeW keâer meYeer YeòeâeW ves hetpee keâer nw~
ßeer $e+<eYeosJe Ûeefjleced
FvneR 11 Je<eeX kesâ ceOÙe Jeer.efve.meb. 2524, ceeie&Meer<e& Meg. 12 (11-12-1997) keâes nefmleveehegj ceW
‘ßeer$e+<eYeosJeÛeefjle’ keâes mebmke=âle ceW efueKevee ØeejbYe efkeâÙee SJeb Jeer.efve.meb. 2526, MejodheteCf e&cee (24-10-1999) keâes
peÙeefmebnhegje, veF& efouueer ceW hetCe& efkeâÙee~
eqJeÕeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve
YeieJeeve ceneJeerj kesâ 2600JeW pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe kesâ DeJemej hej Jeer. efve.meb. 2526 keâes keâeefle&keâ ke=â.
DeceeJemÙee keâes ceQves ØeerleefJenej, efouueer ceW ‘‘efJeÕeMeebelf e ceneJeerj efJeOeeve’’ efueKevee ØeejbYe efkeâÙee~ hegve: ØeÙeeie keâer
Deesj cebieue efJenej keâjkesâ ceeie& ceW ner efueKeles ngS 2600 ceb$eeW meefnle Fme efJeOeeve keâes ØeÙeeie (Fueeneyeeo) hengÛB ekeâj
Gmeer efove Jeer. efve. meb. 2527, heew<e Meg. 6, efoveeBkeâ 1-1-2001 keâes cee$e 66 efove ceW hetCe& efkeâÙee nw~
Fme Øekeâej <ešdKeC[eiece šerkeâe uesKeve kesâ ceOÙe Ùes oes Deewj cenlJehetCe& «ebLe efueKes ieÙes nQ~
De°eoMeceneYee<ee, ueIegmehleMeleeefvJelee~
ÉeoMeebieceÙeer osJeer, mee efÛeòeeypesÓJeleeÙe&les~~
leerLe&Ùee$ee kesâ ceOÙe šerkeâe uesKeve
(27 veJecyej 1995 mes 4 DeØewue 2007 lekeâ)
nefmleveehegj leerLe& hej pecyetÉerhe ceneceneslmeJe kesâ meceÙe MejodhetefCe&cee 1995 keâes <ešdKeC[eiece «ebLe keâer
mebmke=âle šerkeâe ØeejbYe keâj ceebieerlegbieer leerLe& hej efmLele DeeefÙe&keâejlve ßeer ßesÙeebmeceleer ceeleepeer keâer DelÙeefOekeâ
ØesjCee SJeb #es$e kesâ keâeÙe&keâlee&DeeW kesâ DeleerJe Dee«en mes ceieefmej Meg. hebÛeceer, (27 vecyej 1995) keâes nefmleveehegj
mes ceebieerlegbieer keâer Deesj ceQves cebieue efJenej efkeâÙee~
ceeie& ceW Deveskeâ leerLe& Jebovee, Oece&ØeYeeJevee keâjles ngS JewMeeKe Meg. 9, MeefveJeej (27 DeØewue 1996) keâes
ceebieerlegbieer #es$e hej cesje cebieue ØeJesMe ngDee~
pÙes‰ Meg. 2 mes <e‰er, (efoveeBkeâ 19 ceF& mes 23 ceF&) lekeâ cegevf e ßeer jÙeCemeeiejpeer cenejepe memebIe, DeeefÙe&keâe
ßeer ßesÙeebmeceleer ceeleepeer memebIe SJeb cesjs memebIe meeefveOÙe ceW 20 hegâš Gòegib e YeieJeeve ßeer cegevf emeg›eleveeLe, Ûeewyeerme leerLeËkeâj
Øeeflecee, menœeketâš Øeeflecee Deeefo keâe hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e ceneslmeJe meevebo mecheVe ngDee~ JeneR 1996 kesâ Ûeelegcee&me kesâ
( 88 )
ceOÙe ceebieerlegib eer heJe&le hej ßeer $e+<eYeosJe keâer 108 hegâš Gòegib e Øeeflecee efvecee&Ce keâer ceQves Iees<eCee keâer~
JeneB mes keâeefle&keâ Meg. hebÛeceer, (15 veJecyej 1996) keâes cebieue efJenej keâj Denceoeyeeo, GoÙehegj Deeefo nesles ngS
Ûew$e ke=â. 6 (30 ceeÛe& 1997) keâes cesje efouueer ceW Deeieceve ngDee~ ÙeneB YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeÙebleer Je<e& Ieese<f ele keâjkesâ
ceQves 1997 kesâ Ûeelegcee&me ceW Ûeewyeerme keâuheõgce ceneceC[ue efJeOeeve Deeefo Deveskeâ Oecee&veg‰eve mecheVe keâjeS nQ~
hegve: keâeefle&keâ Meg. 5, (5 veJecyej) keâes efouueer mes efJenej keâj ceQ nefmleveehegj Dee ieF&, ÙeneB 1998 kesâ
Ûeelegcee&me ceW kegâueheefle meccesueve Deeefo Deveskeâ keâeÙe&›eâce ngS nQ~
Deveblej efouueer Deekeâj meved 1999 keâe Ûeelegcee&me keâveeš huesme, veF& efouueer SJeb meved 2000 keâe Ûeelegcee&me
ØeerleefJenej-efouueer ceW ngDee nw~ Fvekesâ ceOÙe ßeer $e+<eYeosJe Debleje&°êrÙe efveJee&Ce ceneceneslmeJe Deeefo Deveskeâ
Oece&ØeYeeJevee kesâ keâeÙe& mecheVe ngS nQ~
hegve: efouueer mes keâeefle&keâ Meg. 5, (1 veJecyej meved 2000) keâes YeieJeeve $e+<eYeosJe oer#ee Yetecf e ØeÙeeie keâer Deesj
efJenej keâjkesâ 1 peveJejer 2001 keâes veJeleerLe& ‘‘leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer’’ hej ceQ hengÛBb eer~ JeneB veJe leerLe& efvecee&Ce,
Øeefle‰e, cenekegâb Ye cemlekeâeefYe<eskeâ Deeefo keâeÙe&›eâce Je keâewMeecyeer-ØeYeemeefiejer ceW hebÛekeâuÙeeCekeâ mecheVe ngS~
JeneB mes hegvejefhe efJenej keâj efouueer Deekeâj cesjs meeefveOÙe ceW 2001 kesâ Ûeelegcee&me ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kesâ
Úyyeerme- meewJeW pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe kesâ Devleie&le ‘‘Úyyeerme efJeÕe Meebelf e ceneJeerj efJeOeeve’’ Deeefo Deveg‰eve ngS nQ~
Deveblej ceeIe Meg. 8 (20 heâjJejer 2002) keâes efouueer mes YeieJeeve ceneJeerj keâer pevceYetefce kegâC[uehegj
(efpe.-veeueboe) keâer Deesj cesje cebieue efJenej ngDee~ ceOÙe ceW leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer ØeÙeeie ceW 2002 keâe
Ûeelegcee&me keâjkesâ keâeefle&keâ Meg. 6, (10 veJecyej) keâes JeneB mes efJenejkeâj JeejeCemeer, Deeje, hešvee nesles ngS heew<e
ke=â. 10, jefJeJeej (29 efomecyej 2002) keâes kegâC[uehegj hengBÛeer, JeneB hej ‘‘vebÅeeJele& cenue’’ veJeleerLe& keâe
efvecee&Ce SJeb efJeMeeue hebÛekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe mecheVe ngDee~
hegve: heeJeehegjer, jepeie=ner, meccesoefMeKej Deeefo keâer Ùee$ee keâjkesâ 2003 Je 2004 kesâ Ûeelegcee&me kegâC[uehegj
ceW mecheVe efkeâÙes~
lelhe§eeled JeneB mes efJenej keâj YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer pevceYetefce JeejeCemeer (Yesuethegj) ceW YeieJeeve
heeÕe&veeLe kesâ 2881JeW pevcepeÙebleer ceneslmeJe Je<e& keâe GodIeešve keâjekeâj meejveeLe (efmebnhegjer) ceW YeieJeeve
ßesÙeebmeveeLe keâe hebÛekeâuÙeeCekeâ, DeÙeesOÙee ceW ØeYeg $e+<eYeosJe keâe cenecemlekeâeefYe<eskeâ, efškewâleveiej (efpe.-
yeejeyebkeâer, G.Øe.) ceW hebÛekeâuÙeeCekeâ, DeefnÛÚ$e leerLe& kesâ oMe&ve, ceneefYe<eskeâ Deeefo Oece&ØeYeeJevee kesâ meeLe-meeLe
pÙes<" ke=â. otpe, 25 ceF& 2005 keâes nefmleveehegj leerLe& hej ceQves cebieue ØeJesMe efkeâÙee nw~
ÙeneB F&mJeer meved 2005 SJeb 2006 kesâ Ûeelegcee&me ceW Deveskeâ Oece&ØeYeeJevee kesâ keâeÙe& mecheVe ngS nQ~ Fme
ceOÙe mebmke=âle šerkeâe uesKeve keâjles ngS meved 2007 ceW JewMeeKe ke=â. efÉleerÙee (4 DeØewue 2007) keâes šerkeâe hetCe&
keâjkesâ Deheves peerJeve ceW DeeOÙeeeflcekeâ keâueMeejesnCe efkeâÙee SJeb JewMeeKe Megkeäuee hetefCe&cee keâes lesjnÉerhe efpeveeueÙe
kesâ efpeveefyecyeeW keâer je°êrÙe mlej hej hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e hetCe& neskeâj efpeveeueÙe kesâ efMeKej hej mJeefCe&ce
keâueMeejesnCe, Ssmes oes keâueMeejesnCe ngS nQ~
leerLe&Ùee$ee kesâ ceOÙe efJeefYeVe leerLe& oMe&ve SJeb
Devesskeâ ceneslmeJeeW keâe meb#eshe ceW efJeJejCe
27 veJecyej 1995 mes 25 ceF& 2005 lekeâ Ùee$ee kesâ ceOÙe 1. GòejØeosMe, 2. efouueer, 3. nefjÙeeCee,
4. jepemLeeve, 5. ceOÙeØeosMe, 6. ceneje°^, 7. iegpejele mes Jeehemeer efouueer-nefmleveehegj Deekeâj hegve§e ØeÙeeie-
( 89 )
Fueeneyeeo peekeâj Jeeheme Deekeâj efouueer mes hegve: 8. efyenej ØeosMe Deewj 9. PeejKeC[ Ssmes veJe ØeosMeeW kesâ
efJenej-YeüceCe ceW ueieYeie ome npeej efkeâueesceeršj keâer Ùee$ee ngF& nw~
efmeæ#es$e keâer Ùee$ee
Fme ceOÙe 1. efmeæJejketâš, 2. Tve (heeJeeefiejer), 3. ceebieerlegbieer, 4. heeJeeieÌ{, 5. leejbiee, 6. ceLegje,
7. ieguepeejyeeie (hešvee), 8. heeJeehegjer, 9. jepeie=ner, 10. iegCeeJeeb, 11. meccesoefMeKej Ssmes 11 efmeæ#es$eeW keâer
Jebovee ngF& nw~ efMeKejpeer ceW ÛeesheÌ[ekegâC[ hej yew"keâj Yeer ceQves šerkeâe efueKeer nw~
leerLeËkeâj pevceYetefce Ùee$ee
Ssmes ner 1. keâewMeecyeer, 2. kebâefheueepeer, 3. Meewjerhegj, 4. JeejeCemeer, 5. efmebnhegj (meejveeLe),
6. Ûevõhegjer, 7. kegâC[uehegjer, 8. jepeie=ner, 9. DeÙeesOÙee, 10. jlvehegjer (jewveener) Deewj 11. nefmleveehegj Ssmes
11 pevceYetefceÙeeW keâer JeboveeSB keâer nQ~
ØeÙeeie-oer#ee Yetefce, kesâJeue%eeveYetefce leLee DeefnÛÚ$e-kesâJeue%eeve Yetefce kesâ oMe&ve efkeâS nQ~
Fve leerLeeX hej yew"keâj šerkeâe efueKeles ngS cegPes Ssmee ueielee Lee efkeâ ceevees YeieJeeve keâer JeeCeer kesâ kegâÚ
Dece=le-keâCe ner FmeceW Dee jns nQ~ Gve #eCeeW ceW cegPes Skeâ DeodYegle Deevebo keâe DevegYeJe neslee Lee~ JeemleJe ceW
YeieJevleeW keâer (Meewjerhegj, kegâC[uehegj ÚesÌ[keâj) meYeer pevceYetefceÙeeW ceW Gvekesâ kesâJeue%eeve keâuÙeeCekeâ ceW meceJemejCe
keâer jÛevee ngF& nw Deewj YeieJeeve keâer efoJÙeOJeefve mes DemebKÙe peerJeeW ves Oecee&ce=le keâe heeve efkeâÙee nw~ Gve leerLeeX
keâer Jebovee Deewj JeneB-JeneB yew"keâj šerkeâe uesKeve Skeâ megKeo mebÙeesie ner jne nw~ Fmeer Øekeâej efouueer, peÙehegj,
Fboewj, Denceoeyeeo, GoÙehegj, cesj" Deeefo MenjeW ceW Deveskeâ ØeYeeJevee kesâ keâeÙe&›eâce ngS nQ~
DeefleMeÙe #es$e oMe&ve
1. eflepeeje, 2. he©ehegjer, 3. ceneJeerjpeer, 4. kesâMeJejeÙeheešve, 5. ÛeeboKesÌ[er, 6. Ûecelkeâejpeer
(meJeeF&ceeOeeshegj), 7. peÙehegj-KeeefveÙee ceW Ûetueefieefj, 8. DebkeâuesÕej (iegpejele), 9. cengDee, 10. DeefCeboe
heeÕe&veeLe, 11. ef$eueeskeâhegj (efpeuee-yeejeyebkeâer, G.Øe.)Deeefo DeefleMeÙe #es$eeW kesâ oMe&ve efkeâS nw~
ye=nled hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e ceneslmeJe
meved 1996 ceW ceebieerleggbieer efmeæ#es$e, meved 1997 ceW ØeerleefJenej, efouueer, meved 1998 ceW keâceueeveiej-cesj"
(G.Øe.), meved 2000 ceW ueeueefkeâuee cewoeve-efouueer SJeb meleIeje cebefoj-efouueer, meved 2001 ceW ØeÙeeie-Fueeneyeeo
SJeb ØeYeemeefiejer (keâewMeecyeer) ceW, meved 2003 ceW kegâC[uehegj (efpeuee-veeueboe), heeJeehegjer SJeb jepeie=ner, meved
2005 ceW meejveeLe (efmebnhegjer, keâeMeer), meved 2005 ceW ner efškewâleveiej (efpeuee yeejeyebkeâer-G.Øe.), hegve: meved
2007 ceW nefmleveehegj ceW pecyetÉerhe mLeue hej lesjnÉerhe efpeveefyecye hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e Ssmeer 14 Øeefle‰eSB
mecheVe ngF& nQ~ Fmeer ceOÙe ueIeg hebÛekeâuÙeeCekeâ Deveskeâ ngS nQ~
Ûeewyeerme keâuheõgce ceneceb[ue efJeOeeve keâe Deveg‰eve
Dekeäštyej 1997 ceW efouueer ceW efjbie jes[ hej efJeMeeue heeb[eue ceW Skeâ meeLe Ûeewyeerme keâuheõgce
ceneceC[ue yeveeÙes ieÙes~ 3000 mes DeefOekeâ ßeeJekeâ-ßeeefJekeâeDeeW ves kesâMeefjÙee heefjOeeve cesW hetpeve
efJeOeeve keâe Deveg‰eve efkeâÙee~
meceÙe-meceÙe hej leerve ueeskeâ, pecyetÉerhe, FvõOJepe, efmeæÛe›eâ, meJe&leesYeõ, keâuheõgce Deeefo Deveskeâ
efJeOeeve Deeefo nesles jns nQ leLee MeebefleefJeOeeve, ieCeOejJeueÙe efJeOeeve Deeefo menœeeW ueIeg efJeOeeve ngS nQ~
( 90 )
YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe ßeerefJenej

meved 1998 ceW Yeejle keâer jepeOeeveer efouueer mes ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe ßeerefJenej’’ keâe ØeJele&ve
Yeejle kesâ ØeOeeveceb$eer ßeer Dešue efyenejer JeepehesÙeer kesâ keâjkeâceueeW mes ngDee~ efpemekeâe meejs Yeejle ceW YeÇceCe
neskeâj Ùen meceJemejCe ‘‘leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer’’ ØeÙeeie pewve leerLe& hej mLeeefhele efkeâÙee ieÙee nw~ meved
2003 ceW kegâC[uehegj mes YeieJeeve ceneJeerj pÙeesefle jLe keâe YeüceCe keâjeÙee ieÙee nw~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kegâueheefle meccesueve
Dekeäštyej 1998 ceW nefmleveehegj ceW ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe kegâueheefle meccesueve’’ ngDee~ FmeceW Yeejle kesâ
efJeÕeefJeÅeeueÙeeW kesâ kegâueheefle cenesoÙeeW ves Deekeâj pewveOece& kesâ ØeLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe kesâ iegCeieeve
efkeâÙes~ heÛeeme mes DeefOekeâ Øeeshesâmej, efJeÉledieCe Deeefo DeeÙes~
JewMeeKe ceW cesjer DeeefÙe&keâe oer#ee mJeCe& peÙebleer kesâ meceÙe meved 2006 ceW pecyetÉerhe mLeue hej ‘‘Yeóejkeâ
meccesueve’’ mecheVe ngDee nw~ JeejeCemeer, hewâpeeyeeo (DeÙeesOÙee), cesj" Deeefo ceW efJeÕeefJeÅeeueÙeeW ceW ØeJeÛeve SJeb
Deveskeâ MenjeW ceW, pesue ceW Yeer ØeJeÛeve Deeefo ngS nQ~ meceÙe-meceÙe hej Deveskeâ efJeÉeveeW keâer mebiees‰er, efMe#eCe-
ØeefMe#eCe efMeefJej Deeefo ngS nQ~
Debleje&°êrÙe efveJee&Ce ceneceneslmeJe
4 heâjJejer 2000 ceW efouueer ceW ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&°êrÙe efveJee&Ce ceneslmeJe’’ ceveeÙee ieÙee~ FmeceW
De°eheo-kewâueeMeheJe&le keâer jÛevee keâjkeâs 1008 efveJee&Ceuee[t ÛeÌ{eÙes ieÙes SJeb ef$ekeâeue Ûeewyeermeer kesâ 72 jlveeW kesâ
efpeveefyecyeeW keâer SJeb ßeer $e+<eYeosJe keâer hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e mecheVe ngF&~
Fme efveJee&Ce ceneslmeJe keâe GodIeešve lelkeâeueerve ØeOeeveceb$eer ßeer Dešueefyenejer JeepehesÙeer ves efkeâÙee nw~
kewâueeMe ceevemejesJej Ùee$ee
Dekeäštyej 2000 ceW Je<ee&Ùeesie kesâ ceOÙe ØeerleefJenej-efouueer keâer pewve meceepe ves efJeMeeue kewâueeMe ceevemejesJej
heJe&le yeveJeekeâj ef$ekeâeue Ûeewyeermeer YeieJevleeW keâes efJejepeceeve keâjeÙee, ueeKeeW YeòeâeW ves kewâueeMe ceevemejesJej
Ùee$ee keâjkesâ YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe peÙeIees<e efkeâÙee nw~
cenekegbâYe cemlekeâeefYe<eskeâ ceneslmeJe
meve 2001 ceW ØeÙeeie-Fueeneyeeo ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe 1008 kegbâYeeW mes cenekegbâYe cemlekeâeefYe<eskeâ
ceneslmeJe mecheVe ngDee nw~ ØeÙeeie ceW cenekegbâYeveiej ceW efJeÕe efnvot heefj<eo Éeje DeeÙeesefpele ‘‘veJece mebmeo’’ ceW
ßeer jeceÛebõ keâer pevceYetefce DeÙeesOÙee kesâ ØeLece leerLeËkeâj YeieJeeve $e+<eYeosJe hej cesjs Éeje ØeJeÛeve ngS~ hegve§e
kegbâ[uehegj, DeÙeesOÙee, nefmleveehegj ceW Yeer cenekegbâYe cemlekeâeefYe<eskeâ ngS nQ~
efJeÕeMeeefvle ceneJeerj efJeOeeveeveg‰eve
meved 2001 ceW efouueer ceW efheâjespeMeen keâesšuee cewoeve ceW efJeMeeue hebe[eue ceW Skeâ meeLe 26 ceb[ue efJeOeeve yeveeÙes ieS~
ØelÙeskeâ ceb[ue hej 2600 ceb$ehetJe&keâ jlve ÛeÌ{eÙes ieÙes~ Ùen efJeMeeue hetpeeveg‰eve YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kesâ Úyyeerme meewJeW
pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe kesâ Gheue#Ùe ceW keâjeÙee ieÙee nw~ FmeceW mechetCe& efJeÕe keâer Meebelf e keâer keâecevee keâer ieF&~
ceneceneslmeJe
meved 1996 ceW ieesccešefieefj leerLe& keâe oMeeyoer ceneslmeJe ceveeÙee ieÙee~ meved 2001 ceW ØeÙeeie-cenekegbâYe
veiej ceW ßeer $e+<eYeosJe heeb[eue ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keâe efveJee&Ceuee[t ÛeÌ{ekeâj efveJee&Ce ceneceneslmeJe ceveeÙee
ieÙee~ meved 2005 ceW YeieJeeve heeÕe&veeLe keâer pevceYetefce JeejeCemeer Yesuethegj ceW heew<e ke=â.11 keâes YeieJeeve
( 91 )
heeÕe&veeLe keâe 2881 Jeeb pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe keâe GodIeešve efkeâÙee ieÙee~ Ùen ceneslmeJe leerve Je<e& lekeâ
efouueer Deeefo meejs Yeejle ceW ceveeÙee ieÙee hegveŠ meved 2008 ceWs DeefnÛÚ$e ceW Fmekeâe meceeheve efkeâÙee ieÙee~
2005 Dekeäšyt ej ceW nefmleveehegj ceW ÛelegLe& pebyetÉerhe ceneceneslmeJe, 2006 ceW JewMeeKe ke=â<Cee otpe keâes cesje (ieefCeveer
%eeveceleer ceelee peer keâe) DeeefÙe&keâe oer#ee mJeCe&peÙebleer ceneslmeJe Deeefo keâeÙe&›eâce efJeMeeue mlej hej mebheVe ngS nQ~
veJeleerLe& efvecee&Ce
Fme ceOÙe ceebieerlegbieer ceW menœeketâš keâceue cebefoj, 108 hegâš Gòegbie ßeer $e+<eYeosJe Øeeflecee efvecee&Ce Iees<eCee,
efouueer ceW ØeerleefJenej ceW keâceue cebefoj, cesj" ceW keâceueeW hej 24 leerLeËkeâj, 20 leerLeËkeâj, ØeÙeeie ceW leerLeËkeâj
$e+<eYeosJe lehemLeueer veJeleerLe& efvecee&Ce, kegâC[uehegj ceW vebÅeeJele& cenue veJeleerLe& efvecee&Ce, meveeJeo (ce.Øe.) ceW
Ceceeskeâej Oeece, DeefnÛÚ$e ceW 72-72 heebKegefÌ[ÙeeW kesâ ome keâceueeW hej leerme Ûeewyeermeer Øeeflecee efJejepeceeve,
KesjJeeÌ[e ceW (kesâMeefjÙee peer kesâ efvekeâš) kewâueeMe heJe&le keâer jÛevee, meccesoefMeKej, heeJeehegjer, iegCeeJeeb, jepeie=ner
ceW veJecebefoj efvecee&Ce Je ceevemlebYe efvecee&Ce, efheÌ[eJee (jepemLeeve) ceW meceJemejCe jÛevee, ceeOeesjepehegje
(jepe.) DeeefÙe&keâe oer#ee Yetefce ceW vetleve leerLe& jÛevee Deeefo Deveskeâ YeJÙe efvecee&Ce Yeer mecheVe ngS nQ~
jepeveslee Deeefo kesâ Deeieceve
Fme ceOÙe Øeefle‰e ceneslmeJe, ceneÙe%eefJeOeeveeveg‰eve Deeefo keâeÙe&›eâceeW ceW Deveskeâ jepeveslee DeeÙes nQ~ efouueer
ceW 1997 ceW Yeejle ieCeleb$e Meemeve kesâ hetJe& je°^heefle ßeer MebkeâjoÙeeue Mecee&, heeJeehegjer (efyenej Øeeble) ceW ceF& 2003
ceW ceneceefnce je°^heefle ßeer S.heer.pes. Deyoguekeâueece, efouueer ceW meved 1998 ceW SJeb 2000 ceW lelkeâeueerve ØeOeeveceb$eer
ßeer Dešueefyenejer JeepehesÙeer, Denceoeyeeo cesW iegpejele kesâ jepÙeheeue ßeer ke=â<Ceheeue efmebn, ØeÙeeie ceW jepÙeheeue
DeeÛeeÙe& ßeer efJe<Cegkeâeble peer MeeŒeer, kegâC[uehegj (efpeuee-veeueboe) ceW jepÙeheeue ßeer efJeveesoÛebo heeC[sÙe SJeb ßeer
Sce.jecee peeseÙf eme DeeS nQ~ ceebieerlegib eer ceW 1996 ceW ceneje°^ kesâ cegKÙeceb$eer ßeer ceveesnj peesMeer, Denceoeyeeo ceW
1997 ceW iegpejele kesâ cegKÙeceb$eer ßeer Mebkeâjefmebn JeeIesuee, efouueer ceW 1997 ceW efouueer kesâ cegKÙeceb$eer ßeer meeefnye
efmebnJecee&, ceOÙeØeosMe kesâ cegKÙeceb$eer ßeer efoefiJepeÙe efmebn, meved 2000 ceW cegKÙeceb$eer ßeerceleer Meeruee oeref#ele,
efškewâleveiej (efpe.-yeejeyebkeâer) G.Øe. ceW GòejØeosMe kesâ cegKÙeceb$eer ßeer cegueeÙece efmebn ÙeeoJe DeeÙes nQ~ Fmeer Øekeâej
meceÙe-meceÙe hej jsueceb$eer, ceeveJe mebmeeOeve efJekeâeme ceb$eer Deeefo Deveskeâ vesleeieCe Yeer Deeles jns nQ~
Fueeneyeeo GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe ßeer MÙeeceue kegâceej mesve, vÙeeÙecetefle& ßeer megOeerj
veejeÙeCe, vÙeeÙecetelf e& ßeer Sce.meer. pewve (Fueeneyeeo), vÙeeÙecetelf e& ßeer efceueeheÛebo pewve (ueeskeâeÙegòeâ-jepemLeeve)
Deeefo DeeÙes nQ~ yeveejme efnvot efJeÕeefJeÅeeueÙe kesâ kegâueheefle Øees. ßeer heer.jeceÛebõjeJe, jececeveesnj ueesenf Ùee DeJeOe
efJeÕeefJeÅeeueÙe-hewâpeeyeeo kesâ kegâueheefle [e@. Sme.Jeer. efmebn, efouueer kesâ ueeueyeneogj MeeŒeer mebmke=âle efJeÅeeheer" kesâ
kegâueheefle Øees. JeeÛemheefle GheeOÙeeÙe Deeefo Yeer meceÙe-meceÙe hej Deekeâj Oece&ÛeÛee& keâjles ngS ueeYeeefvJele ngS nQ~
meved 1998 ceW kegâueheefle meccesueve ceW yeeF&me kegâueheefle DeeÙes nQ SJeb Deveskeâ Øeesshesâmej, efJeÉodieCe DeeÙes nQ~
Fmeer Øekeâej Debleje&°e^ Ùr e keâeÙee&OÙe#e-efJeÕeefnvot heefj<eo-ßeerÙegle DeMeeskeâ efmebIeue, meebmeo SJeb efJeefOeJesòee ßeer Sue.Sce.
efmebIeJeer, efJeòe jepÙeceb$eer ßeer Jeer. OevebpeÙe kegâceej pewve, ßeer Jeerjvs õ nsieÌ[,s ßeer keâuuehhee DeeJeeÌ[,s meent ßeer DeMeeskeâ kegâceej pewve,
ßeer osJekegâceej efmebn keâemeueerJeeue Deeefo cenevegYeeJe Deekeâj Oece&ØeYeeJevee ceW Yeeie ueskeâj ØemeVe ngS nQ~
Ùee$ee kesâ ceOÙe efJenej Deeefo JÙeJemLee
Fme Ùee$ee ceW Øe%eeßeceCeer DeeefÙe&keâe ßeer Ûeboveeceleer ceeleepeer SJeb pecyetÉerhe kesâ heer"eOeerMe #eguuekeâjlve
ceesleermeeiej cenejepe ves Deeies-Deeies kesâ ceeie& keâe efveOee&jCe Je meJe&$e meYee mebÛeeueve Deeefo keâeÙe& JÙeJemLee keâes
( 92 )
mebYeeuee nw, meeLe ner heoefJenej keâe keâef"ve ßece efkeâÙee nw~ keâce&Ùeesieer yeÇÿeÛeejer jJeervõ kegâceej pewve keâe leerLe&
efvecee&Ce, efJekeâeme, peerCeexæej leLee ceneceneslmeJe Deeefo keâjeves ceW DeLekeâ heefjßece jne nw~ Ùes leerveeW ner
efMe<Ùejlve Fmeer Øekeâej Oece&ØeYeeJevee kesâ keâeÙeeX ceW meef›eâÙe jnW, Fvekesâ efueS Ùener cesjer ØesjCee, cebieuekeâecevee SJeb
cebieue DeeMeerJee&o nw~
mebIemLe yeÇÿeÛeeefjCeer kegâ. yeervee, kegâ. DeemLee Deeefo yeÇ. yenveeW ves mebIe kesâ Deenej-efJenej Deeefo JÙeJemLee
keâe mebÛeeueve hetCe& Yeefòeâ SJeb kegâMeuelee mes efkeâÙee nw leLee ØelÙeskeâ ceneslmeJe Deeefo keâeÙeesX ceW menÙeesie efkeâÙee nw~
meceÙe-meceÙe hej Fve meYeer efMe<ÙeeW keâer Devegketâuelee mes ner cesje uesKevekeâeÙe& efvejeyeeOe Ûeuelee jne nw~ Fve
meyekeâes jlve$eÙeJe=efæ kesâ efueS cesje yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o nw~
ßeer ceneJeerj Øemeeo pewve, Gvekeâer Oece&helveer ßeerceleer kegâmegceuelee pewve-yebieeueer mJeerš-efouueer, mebIeYeòeâ
efMejesceefCe (mebIeheefle) keâe mebIe efJenej SJeb ØelÙeskeâ efvecee&Ce Deeefo ceW cenlJehetCe& Ùeesieoeve Fvekesâ meeLe ner
ØesceÛebo pewve-ßeerceleer efvece&uee pewve, KeejeryeeJeueer-efouueer SJeb Deevebo kegâceej pewve, pewve ceeye&ue, cesj" keâe
Ùeesieoeve, Fve-Fvekesâ DeefleMeÙe hegCÙe mebheeove kesâ efueS ner ngDee nw~ hegve§e leerLe& efvecee&Ce Deeefo ceW Yeejle keâer
mebhetCe& efoiecyej pewve meceepe kesâ YeòeâeW keâer DeLee&Àeefue ves Yeer Deveskeâ leerLeeX keâes DeefleMeeÙeer ™he Øeoeve efkeâÙee
nw~ Fve meYeer kesâ efueS cesje yengle-yengle MegYeeMeerJee&o nw~
Fme Øekeâej Dekeäštyej 1995 mes DeØewue 2007 lekeâ 9 ØeosMeeW kesâ YeüceCe ceW oMe npeej efkeâceer. keâer Ùee$ee kesâ
ceOÙe Deveskeâ leerLeeX keâer Ùee$ee, hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e, efJeOeeveeveg‰eve Deeefo meYeer ceneceneslmeJeeW ceW cesjer
ØesjCee SJeb cesje memebIe meeefveOÙe jnles ngS Yeer cesje mebmke=âle šerkeâe keâe uesKevekeâeÙe& efveefJe&IveleÙee neslee jne nw~
efpevesvõ Yeefòeâ keâe Dee§eÙe&keâejer ØeYeeJe
FmeceW cegPes mJeÙeb ner Dee§eÙe& Øeleerle neslee nw DeLeJee efpevesvõosJe keâer Yeefòeâ, hejes#e mes Yeer ieg®JeÙe& keâe
Jejonmle SJeb efpeveJeeCeer ceelee mejmJeleer keâer cenleer Devegkebâhee ner cesjer efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe uesKeve ceW
Jejoeve yeveer nw, Ssmee ceQ ceeveleer ntB~
Fme šerkeâe uesKeve ceW <ešdKeC[eiece kesâ heeBÛe KeC[eW keâe mJeeOÙeeÙe, efÛebleve, ceveve keâjles ngS ceve mes-
ceeveme ceefle%eeve Je efoJÙeßegle%eeve mes leerveeW ueeskeâeW keâer Ùee$ee keâjles ngS ceQves ceve mes keâYeer megces®heJe&le hej
peekeâj, keâYeer YeieJeeve kesâ meceJemejCe ceW yew"keâj Deheveer efÛeÛÛewlevÙe mJe™he Deelcee keâe efÛebleve keâjles ngS
Demeerce-DeveJeefOe Deevebo DevegYeJe Øeehle efkeâÙee nw~ Ssmes kesâJeue%eeve kesâ efueS yeerpemJe™he ßegle%eeve keâes cesje
Deveble-Deveble vecemkeâej nesJes~
Devebleeveble leerLeËkeâj hejcheje ceW Jele&ceeve ceW Debeflece leerLeËkeâj YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kesâ Meemeve ceW
cetuemebIe ceW ßeer kegbâokegbâoecveeÙe ceW yeermeJeeR Meleeyoer kesâ ØeLeceeÛeeÙe& Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer Meebeflemeeiejpeer cenecegefvejepe,
Gvekesâ ØeLece efMe<Ùe Je ØeLece heóeOeerMe, cene›ele kesâ Øeoelee oer#eeieg® ßeer JeerjmeeiejeÛeeÙe& cenecegefvejepe keâes
cesje keâesefš-keâesefš veceesÓmleg veceesÓmleg veceesÓmleg~
-FvõJe»ee Úbo:-
efmeæevle efÛevleeceefCeveeceOesÙee, efmeæevleyeesOeece=leoeveo#ee~
šerkeâe YeJeslmJeelcehejelceveesefn&, kewâJeuÙeueyOÙew Keueg yeerpeYetlee~~1~~
i:i: i:i
( 93 )
OeJeuee šerkeâe SJeb efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe kesâ «ebLeeW ceW Deblej

OeJeuee šerkeâe efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe
(ØeLece KeC[) (ØeLece KeC[)
hegmlekeâ 1 - melØe™heCee hegmlekeâ 1 - melØe™heCee
met$e - 177 met$e - 177, he=. 164
ØeejbYe - DeeefÕeve Meg. 15, MejohetefCe&cee,
Jeer.efve.meb. 2521
efoveeBkeâ-8-10-1995, Øeele: 11.25
meceeheve - heâeuiegve Meg.7, Jeer.efve.meb. 2522,
efheÌ[eJee (jepe.)
hegmlekeâ 2 - Deeueehe DeefOekeâej hegmlekeâ 2 - Deeueehe DeefOekeâej

(met$e veneR nw) (met$e veneR nw), he=. 90
ØeejbYe - Ûew$e ke=â.1, Jeer.efve.meb. 2522,
Gppewve-peÙeefmebnhegje cebefoj ceW,
meceeheve - ceeIe Meg. 5, Jeer.efve.meb. 2525,
nefmleveehegj, efoveeBkeâ-22-1-1999
hegmlekeâ 3 - õJÙeØeceeCeevegiece hegmlekeâ 3 - õJÙeØeceeCeevegiece-#es$eevegiece

met$e - 192 met$e - 284 (192±92·284), he=. 131
ØeejbYe - JewMeeKe Meg. 12, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBkeâ-30-4-1996
meceeheve - ßeeJeCe ke=â. 10, Jeer.efve.meb. 2522,
hegmlekeâ 4 - #es$e-mheMe&ve-keâeueevegiece hegmlekeâ 4 - mheMe&veevegiece-keâeueevegiece

met$e - 619 met$e - 527 (185±342·527), he=. 190
ØeejbYe - ßeeJeCe ke=â. 10, Jeer.efve.meb. 2522,
meceeheve - Yeeõ Meg. 3, Jeer.efve.meb. 2522,
( 94 )
OeJeuee šerkeâe (ØeLece KeC[) efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe (ØeLece KeC[)

hegmlekeâ 5 - Deblejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegiece hegmlekeâ 5 - Deblejevegiece-YeeJeevegiece-Deuhe-
met$e - 872 yenglJeevegiece
met$e - 872, he=. 193
ØeejbYe - Yeeõheo Meg. 3, Jeer.efve.meb. 2522,
ceebieerlegbieer, efoveeBkeâ-15-9-1996,
DehejeCn 5,8 yepes
meceeheve - ceeie&Meer<e& ke=â. 7, Jeer.efve.meb. 2523,
DebkeâuesÕej (iegpe.)
efoveeBkeâ-2-12-1996, meesceJeej
hegmlekeâ 6 - peerJemLeeve Ûetefuekeâe hegmlekeâ 6 - peerJemLeeve Ûetefuekeâe

met$e - 515 met$e - 515, he=. 187
ØeejbYe - ceieefmej ke=â. 7, Jeer.efve.meb. 2523,
DebkeâuesÕej (iegpe.)
meceeheve - heâeuiegve ke=â. 13, Jeer.efve.meb. 2523,
ceeOeesjepehegje (jepe.)
(efÉleerÙe KeC[) (efÉleerÙe KeC[)

hegmlekeâ 7 - #egõkeâyebOe hegmlekeâ 7 - #egõkeâyebOe
met$e - 1594 met$e - 1594, he=. 285
ØeejbYe - heâeuiegve Meg. 1, Jeer.efve.meb. 2523,
he©ehegje DeefleMeÙe #es$e
meceeheve - ceeie&Meer<e& Meg. 13, Jeer.efve.meb. 2524,
(le=leerÙe KeC[) (le=leerÙe KeC[)

hegmlekeâ 8 - yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe hegmlekeâ 8 - yebOemJeeefcelJe efJeÛeÙe
met$e - 324 met$e - 324, he=. 230
ØeejbYe - ceeie&Meer<e& Meg. 13, Jeer.efve.meb. 2524,
nefmleveehegj
meceeheve - efÉ. pÙes‰ Meg. 5, ßeglehebÛeceer,
Jeer.efve.meb. 2525, $e+<eYeosJe keâceue
cebefoj, ØeerleefJenej, efouueer,
( 95 )
OeJeuee šerkeâe (ÛelegLe& KeC[) efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe (ÛelegLe& KeC[)

(ÛelegLe& KeC[) (ÛelegLe& KeC[)
hegmlekeâ 9 - ke=âefle1 DevegÙeesieÉej hegmlekeâ 9 - ke=âefle DevegÙeesieÉej
met$e - 76 met$e - 76, he=. 140
ØeejbYe - Mejod hetefCe&cee, Jeer.efve.meb. 2525,
peÙeefmebnhegje, veF& efouueer
meceeheve - Mejod hetefCe&cee, Jeer.efve.meb. 2526,
$e+<eYeosJe keâceue cebeof j, ØeerleefJenej,
efouueer,efoveeBkeâ-13-10-2000
hegmlekeâ 10 - Jesovee2 efve#eshe, JesoveeveÙe, Jesoveeveece, hegmlekeâ 10 - Jesoveeefve#eshe, JesoveeveÙe, Jesoveeveece,

Jesovee õJÙeefJeOeeve Jesovee õJÙeefJeOeeve, Jesovee#es$e
met$e 213±11·224 met$e - 323 (he=‰ 120)
ØeejbYe - DeeefÕeve Meg.15, keâceue cebefoj,
ØeerleefJenej, efouueer
meceeheve - JewMeeKe ke=â. 7, Jeer.efve.meb. 2528,
Meewjerhegj-yešsÕej, efo.-3-5-2002
hegmlekeâ 11 - Jesovee#es$e, Jesovee keâeue hegmlekeâ 11 - Jesoveekeâeue, JesoveeYeeJe, leerve Ûeteuf ekeâe
met$e - 378 met$e - 593, he=. 225
ØeejbYe - JewMeeKe ke=â. 7, Jeer.efve.meb. 2528,
Meewjerhegj-yešsMJej, efo. -3-5-2002
meceeheve - ßeeJeCe Meg. 7, Jeer. efve. meb. 2529
efoveeBkeâ-4-8-2003, heeJeehegjer (efyenej)
hegmlekeâ 12 - JesoveeYeeJe mes Mes<e 10 Yeso hegmlekeâ 12 - JesoveeØelÙeÙe, JesoveemJeeefcelJe Deeefo

met$e - 847 9 Yeso nQ~
met$e - 533, he=. 175
ØeejbYe - ßeeJeCe ke=â. 10, Jeer.efve.meb. 2529,
kegâC[uehegj, efoveeBkeâ-24-7-2003
meceeheve - ceieefMej Meg. 13, Jeer.efve.meb. 2530,
jepeie=ner, efoveeBkeâ-6-12-2003
( 96 )
OeJeuee šerkeâe (hebÛece KeC[) efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe (hebÛece KeC[)

(hebÛece KeC[) (hebÛece KeC[)
hegmlekeâ 13 - mheMe&3, keâce&4, Øeke=âefle5 DevegÙeesieÉej hegmlekeâ 13 - mheMe&3, keâce&4, Øeke=âefle5 DevegÙeesieÉej
met$e - 206 met$e - 206 (he=‰ 257)
ØeejbYe - heew<e ke=â. 11, Jeer.efve.meb. 2530,
kegâC[uehegj, efoveeBkeâ 19-12-2003
meceeheve - efÉ. ßeeJeCe Meg. 7, Jeer.efve.meb. 2530
kegâC[uehegj (veeueboe) efyenej
hegmlekeâ 14 - yebOeve6 DevegÙeesieÉej hegmlekeâ 14 - yebOeve6 DevegÙeesieÉej~
met$e - 797 met$e - 797 (he=‰ 351)
ØeejbYe - DeeefÕeve Meg. 15, Jeer.efve.meb. 2530,
kegâC[uehegj, efoveeBkeâ-28-10-2004
meceeheve - heâeuiegve ke=â. 11, Jeer.efve.meb. 2532,
hegmlekeâ 15 - efveyebOeve7, Øe›eâce8, Ghe›eâce9, GoÙe10 hegmlekeâ 15 - eqveyebOeve7, Øe›eâce8, Ghe›eâce9, GoÙe10,
DevegÙeesieÉej cees#e11 DevegÙeesieÉej~
met$e - 20 efveyebOeve kesâ 20 met$e, he=. 195
ØeejbYe - heâeuiegve ke=â. 11, Jeer.efve.meb. 2532,
meceeheve - DeeefÕeve Meg. 15-Mejod hetefCe&cee
Jeer.efve.meb. 2532,
hegmlekeâ 16 - cees # e 11 , meb › eâce 12 , ues M Ùee 13 , hegmlekeâ 16 - meb›eâce12 mes ueskeâj DeuheyenglJe24
uesMÙee-keâce&14, uesMÙeeheefjCeece15, meelee-meele16, oerIe&- lekeâ 13 DevegÙeesieÉej nQ~
ÜmJe17, YeJeOeejCeerÙe18, hegûueeòe19, efveOeòeeefveOeòe20, (met$e veneR nw) kegâue hespe 225 nQ~
efvekeâe-efÛeleeefvekeâeefÛele21, keâce&efmLeefle22, heef§ece- ØeejbYe - keâeefle&keâ Meg. 1, Jeer.efve.meb. 2533,
mkebâOe23, DeuheyenglJe24~ nefmleveehegj, efoveeBkeâ-23-10-2006
Fme Øekeâej 16JeeR hegmlekeâ ceW cees#e meceeheve - JewMeeKe ke=â. 2, Jeer.efve.meb. 2533,
mes ueskeâj DeuheyenglJe lekeâ 14 DevegÙeesieÉej nQ~ FmeceW nefmleveehegj, efoveeBkeâ-4-4-2007
met$e veneR nQ leLee ke=âefle, Jesovee, mheMe& Deeefo mes
ueskeâj DeuheyenglJe lekeâ 24 DevegÙeesieÉej nQ~ Ùes meYeer
DevegÙeesieÉej hegmlekeâ 9JeeR mes 16JeeR lekeâ efJeYeòeâ nQ~
<ešdKeC[eiece kesâ met$eeW keâer mebKÙee-
ØeLece KeC[ - 2375, efÉleerÙe KeC[ - 1594, le=leerÙe KeC[ - 324, ÛelegLe& KeC[ - 1525, hebÛece KeC[ - 1023~
kegâue met$e - 6841
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 JesoveeKeC[ / 1
Ô veceŠ efmeæsYÙeŠ
ßeerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefuemetefjØeCeerle:
<ešdKeC[eiece:
ßeerceodYetleyeefuemetejf JeÙe&eJf ejefÛele:
ÛelegLeex JesoveeKeC[:
DeLe ØeLece ke=âefle-DevegÙeesieÉejced
veJecees «evLe:
efmeæevleefÛevleeceefCešerkeâe
(ieefCeveer%eeveceleerefJejefÛelee)
ßeer$e+<eYeosJemlees$eced
ßeerÚvo:-(1 De#ejer)
Ô, ceeb~ meesÓ-JÙeeled~~1~~
ŒeerÚvo:-(2 De#ejer)
pewveer, JeeCeer~ efmeefæb, oÅeeled~~2~~
kesâmeeÚvo:-(3 De#ejer)
ieCeervõ!, lJeobefIeÇb~ veceeefce, ef$ekeâeueb~~3~~
2 / JesoveeKeC[ cebieueeÛejCe Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
ce=ieerÚvo:-(3 De#ejer)
ßeer-efpevew:, mebleleb~ cevceve:, hetÙeleeced~~4~~
veejerÚvo:-(3 De#ejer)
ßeer-osJees, veeYesÙe:~ JebosÓnb, leb cetIvee&~~5~~
keâvÙeeÚvo:-(4 De#ejer)
het: meekesâlee, hetlee peelee~ lJelmetles: mee, meWõwcee&vÙee~~6~~
›eer[eÚvo:-(4 De#ejer)
cenemelÙeeb, ce®osJÙeeb~ megleesÓYetmlJeb, peielhetpÙe:~~7~~
ueeefmeveerÚvo:-(4 De#ejer)
Ùegieeefopees, efpevesÕej:~ ooeleg ces, efMeJeefßeÙeb~~8~~
megcegKeerÚvo:-(4 De#ejer)
veeefYeve=he:, lesÓefmle efhelee~ Deeefoefpeve:, heeleg cece~~9~~
megceefleÚvo:-(4 De#ejer)
megKekeâejer, YeJenejer~ heg®osJees, Jeme cesÓvle:~~10~~
mece=efæÚvo:-(4 De#ejer)
%eeveefmebOegb, meJe&yebOegb~ meJe& efmeæŸew, veewefce efvelÙeb~~11~~
hebefòeâÚvo:-(5 De#ejer)
neškeâJeCeË, meodiegCe-hetCe&ced~ efmeefæJeOetmlJeeb, mee mce Je=Ceerles~~12~~
MeefMeJeoveeÚvo:-(6 De#ejer)
cegefvevegleheeo:, ef$eYegJeveveeLe:~
efJeieefueleceesn:, efvepemegKeceehveesled~~13~~
ceouesKeeÚbo:-(7 De#ejer)
osJesvõw: heefjhetpÙees, ÙeesieervõwjvegefÛevlÙe:~
Ûe›esâMewjefYeJebÅees, Jebos leb Je=<eYesMeced~~14~~
Deveg°ghedÚvo:-(8 De#ejer)
Dee<ee{sÓefmelehe#es mÙeeod, efÉleerÙee efleefLe®òecee~
meJee&Le&efmeefæleMÛÙeglJee, ceelegie&Yex meceeiele:~~15~~
veJecÙeeb Ûew$eke=â<Ces lJeb, pevce ØeehÙe Øepeeheefle:~
yeÇÿee me=°e efJeOeeleeYetod, Ùegieeoew leerLe&veeÙekeâ:~~16~~
Ûew$eke=â<Ces veJecÙeeb efn, mJeÙebYetoeaef#eleesÓYeJeled~
heâeuiegvesÓefmelehe#esÓYet-oskeâeoMÙeeb megkesâJeueer~~17~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 cebieueeÛejCe JesoveeKeC[ / 3
ceeIeke=â<Ces Ûelego&MÙeeb, kewâueeMes efieefjcemlekesâ~

efveJe=&efleb hejceeb ueyOJee, efmeefækeâebleeheefle-ye&Yeew~~18~~
DeeÙeg§elegjMeerlÙeecee, ue#ehetJe&-ØeceeCekeâ:~
F#JeekegâJebMeYeemJeeved Ùees, heg®osJees hegveeleg ces~~19~~
efÉmenœekeâjesòegbiees, Je=<eYees Je=<euee_Úve:~
peerÙeeled $ewueeskeäÙeveeLeesÓmeew, mÙeeÉeoece=leMeemeve:~~20~~
Meeot&ueefJe›eâeref[leÚvo:-(19 De#ejer)
Ùe: ›eâesOeeefoefjhetved efJeefpelÙe menmee, mJeelceeslLe-meewKÙeece=leb~
heeÙeb heeÙecenefve&Meb YeJeYeÙeeled, mJeelceevecegæ=lÙe Jew~~
$ewueeskeäÙee«eheos Oe=le§e, efveJemelÙeÅeehÙevebleeJeefOe~
efoMÙeeled ßeer$e+<eYees me S<e YeieJeeved, ces %eevecelÙew efßeÙeb~~21~~
cebieueeÛejCeced
efmeæevvelJeen&le: metjer-vegheeOÙeeÙeeved cegveerveefhe~
meJee&Le&efmeæÙes Ûewles-ÓJeOeeÙe&vles mJecetOe&efve~~1~~
DeeefoosJeeefoJeerjevleeved, veceecemleerLe&veeÙekeâeved~
leerLeËkeâjOJeefve§eeefhe, ùoÙeeypesÓJeleeÙe&les~~2~~
ßeerieewleceieCeeOeerMeb, mlegcees efJeIveØeneCeÙes~
ieCeYe=oJd eueÙee cev$ee:, mebmceÙe&vles mJeyeesOeÙes~~3~~
Oejmesve - heg<heovle - Yetleyeefueieg™veefhe~
Jeerjmesveieg®b velJee, OeJeueešerkeâeb mebmlegce:~~4~~
Ûeeefj$eÛeef›eâCeb metefjb, ØeLeceb Meeefvlemeeiejced~
heómetefjceefhe $esOee, vegce: ßeerJeerjmeeiejced~~5~~
<ešdKeC[eieceMeeŒes<eg, ÛelegLe&KeC[veecele:~
JesoveeKeC[«evLemÙe, šerkeâe ØeejYÙeles ceÙee~~6~~
YeieJeleeceeefoyeÇÿeCeeb ßeer$e+<eYeosJeeveeb ØeÙeeie#es$es JešJe=#emÙeeOeesOÙeeveefmLeleeveeb efoJÙekesâJeue%eeveeslheefòeye&YetJe~
lel#eCes SJe meewOecexvõe%eÙee ieieveebieCes OeveheeflejefÛelee meceJemejCejÛevee mebpeelee~ heâeuiegveke=â<CewkeâeoMÙeeb YeieJeleeb
heg®osJeeveeb Ùegieeoew efoJÙeOJeefveefvepe&ieeo DeleSJe ØeLecele: mewJe efleefLe: ØeLeceb ßeer $e+<eYeosJeosMeveeefleefLe: ßeer$e+<eYeosJe-
MeemevepeÙebleer heJe& yeYetJe~ ØeYetCeeb ØeLeceieCeOejßeer$e+<eYemesve«eefLeleÉeoMee”jÛevee DeeefJeye&YetJe~
keâce&Yetcesjeoew Oece&leerLe&mÙeeslheefòeye&YetJe, lele: ØeYe=elf e DeÅeeJeefOe Fob Oece&leerLeË pewveMeemeveb Jele&les, hegve§e hebÛekeâeueevlÙeb
ßeerJeerje”pecegefveheÙeËleb Jeefle&<Ùeles~
ÙeÅeefhe ßeerheg<heobleleerLeËkeâjeled ßeerOece&veeLeleerLeËkeâjheÙeËleb ceOÙes-ceOÙes Oece&leerLe&mÙe JÙegefÛÚeflejYeJeled, leLeeefhe
YeieJele: <ees[MeleerLeËkeâjßeerMeebefleveeLeeoÅeeJeefOe Oece&leerLe&ceJÙegefÛÚVecesJe Ûeueefle~
4 / JesoveeKeC[ cebieueeÛejCe Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
mebØeefle DeefvleceleerLeËkeâjmÙe ßeerceneJeerjmJeeefceve: Meemeveb Jele&les~ Ùee efoJÙeosMevee ßeer$e+<eYeosJeYeieJeleeb mewJe

osMevee ßeerDeefpeleveeLeeefoÉeefJebMeefleleerLeËkeâjeCeeb, lele§e mewJe efoJÙeosMevee ßeerceneJeerjmJeeefceveesÓefmle~ ßeeJeCe-
ke=â<CeeØeefleheefòeLeew jepeie=nerleerLex efJehegueeÛeueheJe&lemÙeesheefj ØeLeceosMeveeÓYeJeled~ mee efleefLe: JeerjMeemevepeÙebleerheJe&
mebpeeleced~ S<ee <ešdKeC[eiece«ebLeeveeb mee#eelmebyebOe: ßeerceneJeerjmJeeefcevees efoJÙeOJevesjefmle~
Øeesòebâ Ûe ßeerOeJeueešerkeâekeâejsCe ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙexCe DeefmceVesJe JesoveeKeC[veeefcve «evLes-
‘‘leoes YetoyeefueYe[ejSCe megoCeF&heJeenJeesÛÚoYeerSCe YeefJeÙeueesieeCegiienªb cenekeâcceheÙeef[heeng[cegJemebnefjTCe
ÚKeb[eefCe keâÙeeefCe~ leoes eflekeâeueieesÙejemesmeheÙelLeefJemeÙeheÛÛekeäKeeCeblekesâJeueCeeCehheYeeJeeoes heceeCeerYeto-
DeeFefjÙeheCeeuesCeeieoòeeoes efoefªªefJejesneYeeJeeoes heceeCecesmees iebLees~ lecne ceeskeäKekebâefKeCee YeefJeÙeueesSCe
DeyYemesoJJees~ Ce Smees LeesJees efòe ceeskeäKekeâppepeCeCeb heef[ DemecelLees, DeefceÙeIe[meÙeJeeCeheâuemme ÛeguegJeeefmeÙeJeeCes
efJe GJeuebYeeoes~1’’
DeleSJe S<e <ešdKeb[eiecees «ebLees YeieJevceneJeerjosMeveeÙee: DebMe SJesefle efve§esleJÙeb DemceeefYe:~
De$e <ešdKeC[eiece«evLekeâlee& ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙe&: $eÙeKeC[«evLejÛeveevevlejb Jesoveeveeefcve
ÛelegLe&KeC[s ØeeiesJe ßeerceodieewleceieCeOejjefÛele-Cecees efpeCeeCeefcelÙeeefo ieCeOejJeueÙeceb$eeCeeb Ûeleg§elJeeefjbMeled-
cebieuemet$ewceËieueeÛejCeb efJeOeeÙe hebÛeÛelJeeefjbMeòeces met$es De«eeÙeCeerÙehetJe&veeceefÉleerÙehetJe&mÙeevleie&lehebÛeceJemlegve:
ÛelegLe&ØeeYe=lekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leevleie&le-ke=âefle-Jesovee-mheMe&-keâce&-Øeke=âlÙeeefo-ÛelegefJeËMeefle-DevegÙeesieÉejeefCe
keâLeefÙe<Ùeefvle~
S<eg DevegÙeesieÉejs<eg ke=âefle-Jesoveeveeceveer És DevegÙeesieÉejs JesoveeKeC[s mle:, Mes<eÉeefJebMeefle-DevegÙeesieÉejeefCe
Jeie&CeeKeC[s keâLeefÙe<Ùebefle~
Denceefhe DeOegvee JesoveeKeC[mÙe efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb ØeLeceke=âefle-DevegÙeesieÉejmÙe ØeejcYes
ßeer$e+<eYeosJemleJeveb Dekeâe<e&ced~
De«es-De«es ØelÙeskeâevegÙeesieÉejeCeeceejcYes ›eâceMe: ßeerDeefpeleveeLeeefo$eÙeeseJf ebMeefleleerLeËkeâjeCeeb mleJevesve cebieueeÛejCeb
efJeOeemÙeeefce Fefle YeeJeveeefmle~ Dele SJe ÛelegefJeËMelÙevegÙeesieÉejs<eg ÛelegefJeËMeefleleerLeËkeâjeCeeb mleJeveb YeefJe<Ùeefle, Sles<eeb
YeieJeleeb YeefòeâjsJe cece Fceeb ieerJee&CeeršerkeâehetefleË keâefj<Ùeleerefle ces efJeÕeemeesÓefmle~
DemÙeeb mleJevejÛeveeÙeeb cenehegjeCeesòejhegjeCeeOeejsCewJe YeieJeleeb efhe$eesvee&ceeefve pevcemLeeveb efveJee&CemLeeveb
hebÛekeâuÙeeCekeâefleLÙeeoÙe§e meefvle Fefle %eeleJÙeced~
Jeerjeyos De°eoMeesòejhebÛeefJebMeefleMeleleces keâeefle&keâke=â<Cee$eÙeesoMÙeeb YeieJeleeb DeeefoyeÇÿeCeeb MeemeveØeÛeejkeâjCeeLeË
YeeJevee mebpeelee, lele: ØeYe=elf e DeÅeeJeefOe meJe&$e Yeejles efJeÕeefmceb§e ØeÛeueefle~ DeÅelJes ‘‘ßeer$e+<eYeosJemeceJemejCeßeereJf enej:’’
iegpe&jØeosMes efJenjved meved pewveMeemevemÙe-meeJe&Yeewce-DeveeefoefveOevelJeb Iees<eÙeefle2~
ßeer $e+<eYeosJeeefoceneJeerjheÙeËleb pewveMeemeveb meJe&$e meowJe peÙeleg Fefle YeeJeÙeecens~
1. OeJeuee hegmlekeâ 9, he=. 133-134~ 2. 23 Dekeäštyej 1992, Oevelesjme kesâ efove Øeele: yeÇeÿecegntle& ceW cegPes OÙeeve ceW
DeÙeesOÙee ceW efJejepeceeve ßeer $e+<eYeosJe kesâ oMe&ve ngS leLee OÙeeve kesâ Devevlej YeieJeeve kesâ cenecemlekeâeefYe<eskeâ keâer YeeJevee
pee«ele ngF&~ Gmeer efove mes ueskeâj Deepe lekeâ ØeYeg $e+<eYeosJe kesâ veece keâe SJeb Gvekesâ Meemeve keâe ØeÛeej-Øemeej Deepe lekeâ nes
jne nw~ cee$e Yeejle ceW ner veneR, meejs efJeÕe ceW pewveOece& ceW ØeLece leerLeËkeâj ßeer $e+<eYeosJe ngS nQ~ YeieJeeve ceneJeerj Debeflece
leerLeËkeâj nQ Deeefo......~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 cebieueeÛejCe JesoveeKeC[ / 5
DeLe <ešdKeC[eiecemÙe efJe<eÙe: ØeefleheeÅeles-

De$eeieces peerJemLeeve-#egõkeâyebOe-yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe-JesoveeKeC[-Jeie&CeeKeC[-ceneyebOee§eself e <ešdKeb[e meefvle~
les<eg ØeLeces peerJemLeeveKeC[s melØe™heCee-õJÙeØeceeCeevegiece-#es$eevegiece-mheMe&veevegiece-keâeueevegiece-Devlejevegiece-
YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegieceveeceeefve De°ew DevegÙeesieÉejeefCe veJeÛetefuekeâe§e Øe™efhelee:~
Deefmceved ØeLeceKeC[s <ešd«evLee: meefvle~
mehleces «evLes #egõkeâyebOeveece efÉleerÙeKeC[ceefmle~
De°ces «evLes yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙeveece le=leerÙeKeC[ceefmle~
mebØeefle JesoveeKeC[-Jeie&CeeKeC[ÙeesefJe&<eÙee: efveOee&Ùe&vles-
efÉleerÙemÙe De«eeÙeCeerÙe hetJe&mÙe Ûelego&MeeefOekeâeje:1 meefvle~ hetJee&vle1-Dehejevle2-OeÇgJe3-DeOeÇgJe4-ÛeÙeveueefyOe5-
DeOeÇJg emebØeefCeOeeve6-keâuhe7-DeLe&8-YeewceeJeÙeeÅe9-meJee&Le&10-keâuheefveÙee&Ce11-Deleerlekeâeueefmeæ12-Deveeielekeâeueefmeæ13-
yegæe§esefle~
SYÙe§elego&MeeefOekeâejsYÙe: ‘ÛeÙeveueefyOe’ veecve: hebÛeceJemlegve: efJebMeefleØeeYe=lee: meefvle~ les<eg ØeeYe=les<eg ÛelegLeË
‘cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leb’ veece keâLÙeles~
DemÙe cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lemÙe ÛelegeJf eËMeefle DeLee&eOf ekeâeje: met$eefveyeæe: meefvle~2 Fceeefve ÛelegeJf eËMelÙevegÙeesieÉejeefCe
Deefhe keâLÙevles~ les<eeb veeceeefve-ke=âefle-Jesovee-mheMe&-keâce&-Øeke=âefle-yebOeve-efveyebOeve-Øe›eâce-Ghe›eâce-GoÙe-cees#e-
meb›eâce-uesMÙee-uesMÙeekeâce&-uesMÙeeheefjCeece-meeleemeele-oerIe&ÜmJe-YeJeOeejCeerÙe-hegûueeòe-efveOeòeeefveOeòe-
efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele-keâce&efmLeefle-heef§ecemkebâOe-DeuheyenglJeeefve Ûesefle~
Sles<eeb mebef#ehleue#eCeeefve De«esÓefmceVesJe «evLes hebÛeÛelJeeefjbMeledleces met$es efÉleerÙeceneefOekeâejs ßeerJeerjmesveeÛeeÙez:
keâLeefÙe<Ùevles3~
De$e Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s veJece«evLes ke=âefle-DevegÙeesieÉejceefmle~ oMece«evLes SkeâeoMe«evLes ÉeoMe«evLes
Ûe JesoveevegÙeesieÉejb Je#Ùeles~ Sles<eg veJece-oMece-SkeâeoMe-ÉeoMe«evLes<eg-Ûeleg:<eg«evLes<eg JesoveevegÙeesieÉejehes#eÙee
JesoveeKeC[veece ÛelegLe&KeC[esÓefmle~
hegve§ee«es-$eÙeesoMe«evLeeoejYÙe <ees[MeheÙeËleb Ûeleg:<eg «evLes<eg mheMe&-keâce&-Øeke=âefle-yebOeveeefo-DeuheyenglJeheÙe&vleeefve
ÉeefJebMelÙevegÙeesieÉejeefCe JeCe&efÙe<Ùevles~
DeleSJe DeÙeb Jeie&CeeKeC[: keâLÙeles~
Deefmceved Jeie&CeeKeC[s $eÙeesoMe-Ûelego&Me-hebÛeoMe-<ees[Me«evLee: YeefJe<Ùeefvle Fefle %eeleJÙeb YeJeodefYe:~
mebØeefle «evLemÙe heeleefvekeâe keâLÙeles-
DeLe <ešdKeb[eieces JesoveeveeceOesÙes ÛelegLe&KeC[s ke=âefle-DeefveÙeesieÉejs Éew ceneefOekeâejew mle:~ le$eeoew ØeLeces
ceneefOekeâejs ieewlecemJeeefcecegKe-keâceueefJeefveie&leieCeOejJeueÙeceb$eveeceeefve Cecees efpeCeeCeefcelÙeeefo cebieueeÛejCe™heeefCe
Ûeleg§elJeeefjbMeled met$eeefCe meefvle~ lele: hejb efÉleerÙeceneefOekeâejs DemÙe «evLemÙe ØeefleheeÅeefJe<eÙeØeefleheeovehejeefCe
‘‘DeiiesefCeÙemme hegJJemme’’ FlÙeeoerefve Éeef$ebMeledmet$eeefCe mevleerefle~ SJeb DeveskeâevlejmLeueieefYe&le<ešdmehleeflemet^$ew: Sleew
Éew ceneefOekeâejew YeJele Fefle ke=âefleDeefveÙeesieÉejmÙe JÙeeKÙeeves mecegoeÙeheeleefvekeâe YeJeefle~
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele, heg. 9, he=. 226~ 2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe heg. 9, he=. 231~
3. <ešdKeC[eiece OeJeuee hegmlekeâ heg. 9, he=. 231 mes 236~
6 / JesoveeKeC[ ieCeOejJeueÙe ceb$e / met$e 1 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
De$eeefhe hebÛeoMemLeuew: Ûeleg§elJeeefjbMelmet$ew: ØeLececeneefOekeâejesÓefmle le$e ØeLecemLeues õJÙeeefLe&keâveÙeØeOeevesve

cebieueeÛejCe™hesCe efpeveveecvee mebÙeleeveeb vecemkeâjCeeLeË ‘Cecees’ FlÙeeefo ieeLeemet$eceskebâ~ lele: heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeØecegKelJesve
efÉleerÙemLeues cenecegveerveeceJeefOe%eeveefJeefMe°eveeced JeboveekeâjCeeLeË ‘Cecees Deesefn’ FlÙeeefovee $eerefCe met$eeefCe keâLeefÙe<Ùevles~
leoveg le=leerÙemLeues ‘DevevleeJeefOeveecvee kesâJeue%eeefve ceneØeYetveeb vecemkeâjCeeLeË ‘Cecees DeCebleesefn’ FlÙeeefovee Skebâ
met$eb~b lele§e ÛelegLe&mLeues ceefle%eeveefæm& eefnleeveeb cenecegveerveeb JeboveeLeË ‘Cecees keâesª’ FlÙeeefoÛeleg:met$eeefCe~ hegve: hebÛecemLeues
ceve:heÙe&Ùe%eeveefæ&cegveerveeb vecemkeâjCeeLeË ‘Cecees GpegceoerCeb’ FlÙeeefomet$eÉÙeb~ lelhe§eeled <e‰mLeues ßegle%eeveefæ&meefnle-
hetJe&OejeCeeb JeboveeLeË ‘Cecees ome’ FlÙeeefovee met$eÉÙeb~ leoveblejb mehlecemLeues efveefceòe efJeef›eâÙeeÅeveskeâefæm& eceefvJelecenemeeOetveeb
YeefòeâheÇoMe&veeLeË ‘Cecees Deªbie-’ FlÙeeefovee De°ew met$eeefCe~ lele§ee°cemLeues G«eleheesoerhle Deeefolehe:$e+efæ
efJeMes<eOeejkeâeveeb cen<eeaCeeb lehe:Megefæ nsleg JeboveekeâjCeeLeË ‘Cecees Giie-’ FlÙeeefo hebÛe met$eeefCe~ lelhe§eeled
veJecemLeues Ieesjheje›eâceeefo-iegCeefæ&meceefvJeleceneleheefmJeveeb veeveeYeÙeefveJeejCenslegJeboveeYekeälÙeLeË ‘Cecees Ieesj-’
FlÙeeefomet$e$eÙeb~ leoveg oMecemLeues Deew<eOeefæ&mecheVecen<eeaCeeb hejceejesiÙeØeeefhlensleJes JeboveeLeË ‘Cecees Deeceesmeefn-
’ FlÙeeefo met$eheÃekebâ~ lele§ewkeâeoMecemLeues DeelceyeueJe=efækeâejkeâeveeb ef$eefJeOeyeueefæ&ØeehleceneleheefmJeveeb
vecemkeâejkeâjCeeLeË ‘Cecees ceCe’-FlÙeeefovee met$e$eÙeb~ lelhe§eeod ÉeoMecemLeues jmeefæ&Oeejkeâcenecegveerveeb JeboveeLeË
‘Cecees Keerj’ FlÙeeefomet$eÛeleg°Ùeb~ leoveblejb $eÙeesoMecemLeues YeespÙeJemleg-DeeJeemee#eerCekeâjCemeceLe&-De#eerCeefæ&-
meefnleeveeb meeOetveeb YekeälÙeLeË ‘Cecees DekeäKeerCe-’ FlÙeeefomet$eceskebâ~ hegve§e Ûelego&MecemLeues efmeæeÙelevemJe™he
ke=âef$eceeke=âef$eceefpevecebefoj efveJee&CeYetcÙeeoerveeb vecevekeâjCeeLe ‘Cecees efmeæe-’ FlÙeeefomet$eceskebâ~ lelhe§eeled hebÛeoMecemLeues
Jele&ceevekeâeues efpeveMeemevemJeeefceßeerceodYeieJeodJeOe&ceeveveeceeefvleceleerLeËkeâj ØeCeceveeLeË ke=âle%elee%eehevenslees§e
ßeerceodieewlecemJeeefceieCeOejosJesve vecemkeâejemÙeeefvlecemet$es ‘Cecees JeºceeCe’ FlÙeeefomet$eceskeâefceefle heÃeoMeemLeuew:
ØeLececeneefOekeâejs FÙeb mecegoeÙeheeleefvekeâe metefÛelee YeJeefle~
DeOegvee efpeveMeemevemÙeeefvleceleerLe&keâjJeOe&ceevemevceefleJeerjeefleJeerjceneJeerjheÃeveecemeceefvJeleevlejbieevevleÛeleg°Ùe
yeefnjbiemeceJemejCeefJeYetefleefJeYetef<eleosJeeefOeosJemÙe ØeLeceefMe<Ùe-FvõYetefleveeceØeLeceieCeOejosJesve ßeerceodieewleceYeóejkesâCe
cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lemÙeeoew ke=âleeved ieCeOejJeueÙecev$eeved meb«enerlegkeâecesve ßeerceodYetleyeefuemetefjCee õJÙeeefLe&keâveÙeeefßele-
peveeveeceveg«eneLeË vecemkeâejmet$e™heesÓÙeb ØeLecees cev$eesÓJeleeÙe&les-
Cecees efpeCeeCeb~~1~~
efmeæeleefÛevleeceefCešerkeâe-‘efpevesYÙees vece:’ Slesve cev$esCe heÃeieg™Ceeb les<eeb mLeeheveeveeb Ûe vecemkeâej:
ke=âle:, meJex<eece$e mebYeJeeled~
keâLÙeles Ûe ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe-‘‘SosCe hebÛeieg™Ceb leªJeCeeCeb Ûe Ceceeskeäkeâejes keâoes, meJJesefmeceslLe mebYeJeeoes~
leb pene-efpeCee ogefJene meÙeue-osmeefpeCeYesSCe~ KeefJeÙeIeeFkeâccee meÙeueefpeCee~ kesâ les ? Dejnble-efmeæe~ DeJejs
DeeFefjÙe-GJepPeeÙe-meent osmeefpeCee, efleJJekeâmeeFbefoÙe-ceesnefJepeÙeeoes~1’’
efkeâceLe&efceob vecemkeâejmet$ecegÛÙeles ?
cebieueeLeË keâLÙeles~
efkebâ cebieueced ?
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele hegmlekeâ 9, he=. 10~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 cebieueeÛejCe/met$e 1 JesoveeKeC[ / 7
hetJe&meefÃelekeâce&Ceeb efJeveeMees cebieueced~

keâef§eled leke&âMeerue: efMe<Ùe: Øeen-
ÙeÅesJeb leefn& efpeveJeÛeveefJeefveie&leeLee&led DeefJemebJeeosve kesâJeue%eevemeceeveeled Je=<eYemesveeefoieCeOejosJewefJe&jefÛele-
MeyojÛevee™heõJÙemet$eeled lelhe"veceveveef›eâÙeeÙeeb JÙeehe=leeveeb meJe&peerJeeveeb ØeeflemeceÙecemebKÙeeleiegCeßesCeer™hesCe
hetJe&meefÃelekeâce&efvepe&je YeJeleerefle efve<heâueefceob met$eb~ DeLeJee meheâueefceob, leefn& efve<heâueb met$eeOÙeÙeveb, efkebâ Ûe lemceeled
meceglheÅeceevekeâce&#eÙemÙee$ewJeesheuecYees YeJesefoefle ?
DemÙe meceeOeevemÙe efÛekeâer<e&ÙeeÛeeÙe&osJesve GÛÙeles-
vew<e oes<e:, met$eeOÙeÙevesve meeceevÙekeâce&efvepe&je ef›eâÙeles, Slesve cev$esCe hegve: met$eeOÙeÙevemÙe efJeIveheâue-
keâejkeâce&efJeveeMe: ef›eâÙele Fefle efYeVeefJe<eÙelJeeled vewlevcebieuemet$eb efve<heâueced~
hegve: efMe<Ùe DeeMebkeâles-
met$eeOÙeÙeves efJeIveheâuekeâeefjkeâce&eJf eveeMe: meeceevÙekeâce&eJf ejeseOf emet$eeYÙeemeeÛÛewJe YeJeleerelf e cebieuemet$eejbYeesÓveLe&keâ:
efkebâ ve peeÙeles ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeòes-
ve peeÙeles, met$eeLee&JeieceeYÙeemeÙeesefJe&Iveeslheeokeâkeâcee&efCe ÙeeJeVe efJeveMÙeefvle leeJeòeoJeieceeYÙeemeew ve mebYeJele:~
ve Ûe keâejCehetJe&keâeueYeeefJe keâeÙe&ceefmle, DevegheuebYeeled~
hegvejefhe keâef§eoeMebkeâles-
Ùeefo efpevesvõvecemkeâej: met$eeOÙeÙeveefJeIveheâuekeâce&cee$eefJeveeMekeâmleefn& veemeew peerefJeleeJemeeves keâle&JÙemlemÙe
le$e heâueeYeeJeeled ?
metefjJeÙe&: meceeOeòes-
vew<e oes<e:, SleeJevcee$ecesJe met$eeOÙeÙeveefJeIvekeâeefjkeâcee&efCe efJeveeMeÙeleerefle efveÙeceeYeeJeeled~
hegvejhÙeen-S<e efpevesvõvecemkeâej: hegve: Skeâ§ewJe meved keâLeb DeveskeâkeâeÙe&keâejkeâ: ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleodJeòeâJÙeb, DeveskeâefJeOe%eeveÛeeefj$emeneÙeleeÙegòeâmÙeeveskeâkeâeÙeexlheeoves efJejesOeeYeeJeeled~
Gòebâ Ûe-
Smees hebÛe Ceceeskeäkeâejes, meJJeheeJehheCeemeDees~
cebieuesmeg De meJJesmeg, he{ceb nesefo cebieueb~~1
ve Ûew<e Skeâekeâer SJe meJe&keâce&#eÙekeâejCemeceLeex, %eeveÛeeefj$eeYÙeemeÙeesefJe&heâuelJeØemebieeled~ lele: meJe&keâeÙee&jbYes<eg
efpevesvõvecemkeâej: keâle&JÙe:, DevÙeLee ØeejyOekeâeÙe&efve<heòesjvegheheòes:~
Gòebâ Ûe-
Deeoer cebieuekeâjCeb, efmemmee ueng heejÙee nJebleg efòe~
cepPes DeJJeesefÛÚòeer, efJeppee efJeppeeheâueb Ûeefjces~~2
cebieueb ke=âlJee ØeejyOekeâeÙee&Ceeb kegâ$eefÛeoefhe efJeIveesheuebYeeled leceke=âlJee ØeejyOekeâeÙee&Ceeceefhe keäJeeefhe efJeIveeYeeJeoMe&veeod
efpevesvõvecemkeâejes ve efJeIveefJeveeMekeâ Fefle ?
1-2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meefnle heg. 9, he=. 4~
8 / JesoveeKeC[ ieCeOejJeueÙe ceb$e /met$e 1 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
vew<e oes<e:, ke=âleew<eOeerveeb JÙeeOeerveeceefJeveeMeoMe&vesveeke=âleew<eOeerveeb JÙeeOeerveeb efJeveeMeoMe&vesve efJe%eeleJÙeefYeÛeejmÙeeefhe

ceejerÛeeefoieCemÙe Yew<epelJeesheuebYeeled~
Deew<eOeerveeceew<eefOelJeb ve efJeveMÙeefle, DemeeOÙeJÙeeefOeJÙeefleefjòeâmeeOÙeJÙeeefOeefJe<eÙes ÛewJe les<eeb Yew<epeeveeb
JÙeeheejeYÙegheieceeled Fefle Ûesled ?
ÙeÅesJeb leefn& efpevesvõvecemkeâejesÓefhe efJeIveefJeveeMekeâ:, DemeeOÙeefJeIveheâuekeâcee&CÙegefpPelJee meeOÙeefJeIveheâue-
keâce&efJeveeMes JÙeeheejoMe&veeled~ DevÙeÛÛe-ve Ûe Yew<epesve meceevees efpevesvõvecemkeâejes, %eeveOÙeevemeneÙemÙe melees
efveefJe&Iveeivesjo¢esvOeveeveeefceJeemeeOÙeefJeIveheâuekeâce&CeeceYeeJeeled~ Delees %eeveOÙeeveelcekeâes vecemkeâej: mebhetCe&:-Glke=â°es,
cevoßeæevegefJeæes peIevÙe§e yeesOeJÙe:, Mes<eemebKÙeeleueeskeâØeceeCeYesoefYeVee ceOÙecee:~ ve Ûe les meJex meceeveheâuee:,
DeefleØemebieeled~ lemceeod ve hetJeexòeâoes<eeCeece$e mebYeJe Fefle efmeæced~
DeLeJee cees#eeLeË met$eeYÙeeme: ef›eâÙeles~ cees#eesÓefhe keâce&efvepe&jele:, meeefhe %eeveeefJeveeYeeefJeOÙeeveefÛebleeYÙe:,
lee Deefhe mecÙekeälJeeled~ ve Ûe mecÙekeälJesve efJejefnleÙees%ee&veOÙeeveÙeesjmebKÙeeleiegCeßesCeerkeâce&efvepe&jeÙee
DeefveefceòeÙees%ee&veOÙeeve-JÙeheosMe: heejceeefLe&keâesÓefmle, efkebâÛe-DeLe&ßeæevejefnle%eevesÓcees#eeLeexÅeces Ûe
leodJÙeheosMeeYÙegheieces meefle DeefleØemebieeled~ lemceeled mecÙeiÂef°ceneheg®<esCe mecÙeiÂ°erveecesJe met$eb JÙeeKÙeeleJÙeefceefle
%eeheveeLeË efpevevecemkeâej: ke=âle:~
DeOegvee DeØeke=âleefveJeejCecegKesve Øeke=âleeLe&Øe™heCeeLeË efve#eshe: ef›eâÙeles~ leÅeLee-veecemLeeheveeõJÙeYeeJeYesovs e ÛelegeJf e&Oee
efpevee:~ efpeveMeyoes veeceefpeve:~ mLeeheveeefpeve: meodYeeJeemeodYeeJemLeeheveeYesosve efÉefJeOe:~ efpeveYeieJeoekeâejmebefmLeleb
õJÙeb meodYeeJemLeeheveeefpeve:~ efpeveekeâejefJejefnleceefhe efpeve™hesCe keâefuheleb õJÙeb DemeodYeeJemLeeheveeefpeve:~ õJÙeefpeve:
DeeieceveesDeeieceYesosve efÉefJeOe:-
efpeveØeeYe=le%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâesÓefJeve°mebmkeâej DeeieceõJÙeefpeve:~ veesDeeieceõJÙeefpevees %eeÙekeâMejerj-YeeefJe-
leodJÙeefleefjòeâYesosve ef$eefJeOe:~ le$e %eeÙekeâMejerjveesDeeieceõJÙeefpevees YeJÙe-Jele&ceeve-mecegefpPeleYesosve ef$eefJeOe:~
Sles<eeb $eÙeeCeeb MejerjeCeeb efve§esleveeveeb keâLeb efpeveJÙeheosMe: ?
vewleodJeòeâJÙeb, Oeveg:menÛeejheÙee&ÙesCeeleerleeveeieleJele&ceeveceveg<ÙeeCeeb Oeveg:JÙeheosMe FJe efpeveekeâejheÙee&ÙesCee-
leerleeveeieleJele&ceeveMejerjeCeeb õJÙeefpevelJeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~ YeefJe<Ùelkeâeues efpeveheÙee&ÙesCe heefjCeceved YeJÙeõJÙeefpeve:~
leodJÙeefleefjòeâ õJÙeefpeve:meefÛeòeeefÛeòeleogYeÙeYesosve ef$eefJeOe:~ keâjYenÙenefmleveeb efJepesleej: meefÛeòeõJÙeefpevee:,
efnjCÙemegJeCe&ceefCecegòeâeoerveeb pesleejesÓefÛeòeõJÙeefpevee:, memegJeCe&keâvÙeeoerveeb pesleej: meefÛeòeemeefÛeòeõJÙeefpevee:~
DeeieceveesDeeieceYesosve efÉefJeOees YeeJeefpeve:~ efpeveØeeYe=le%eeÙekeâ GheÙegòeâ DeeieceYeeJeefpeve:~ veesDeeieceYeeJeefpeve:-
GheÙegòeâmlelheefjCele§esefle efÉefJeOe:~ efpevemJe™heheefjÛÚsefo%eeveheefjCele GheÙegòeâYeeJeefpeve:~ efpeveheÙee&ÙeheefjCele-
mlelheefjCeleYeeJeefpeve:~
Sles<eg efpeves<eg S<e vecemkeâej: keâmÙe ke=âle: ?
lelheefjCeleYeeJeefpevemÙe mLeeheveeefpevemÙe Ûe~
Devevle%eeve-oMe&ve-JeerÙe&-efJejefle-#eeefÙekeâmecÙekeälJeeefoiegCeheefjCeleefpevemÙe vecemkeâejb keâleg&cegefÛele SJe,
le$eosJelJeesheuebYeeled~ efkeâvleg efpeveiegCeefJejefnleeÙee DeÛesleveeÙee: mLeeheveeÙee vecemkeâejes ve ÙegpÙeles, le$e
efJeIveheâuekeâce&efJeveeMeveMeòesâjYeeJeeefoefle ?
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 cebieueeÛejCe / met$e 1 JesoveeKeC[ / 9
le$esob leeJeoghemebnej: ef›eâÙeles-

ve leeJeod efpeve: mJekeâJeboveeÙeeb heefjCeleeveeb ÛewJe peerJeeveeb heehemÙe ØeCeeMekeâes, JeerlejeielJemÙeeYeeJeØemebieeled~ ve
meJex<eeb heehecehenjefle, efpevevecemkeâejmÙe efJeheâuelJeØemebieeled~ heeefjMes<evÙeeÙesve efpeveheefjCeleYeeJees efpeveiegCeheefjCeece§e
heeheØeCeeMekeâ FlÙese<f eleJÙe:, DevÙeLee keâce&#eÙeevegheheòes:~ meesÓefhe efpeveiegCeheefjCeeceYeeJees efpevesvõeefoJeeOÙeejesehf eleevevle%eeve-
oMe&ve-JeerÙe&-efJejefle-mecÙekeälJeeefoiegCeeÙee DeOÙeenejyeuesvewJe efpevesve men SkeâlJecegheieleeÙee: mLeeheveeÙee Deefhe meceglheÅeles
Fefle efpevesvõvecemkeâej FJe efpevemLeeheveevecemkeâejesÓefhe heeheØeCeeMekeâ Fefle mJeerkeâle&JÙecesJe efJeMes<eeYeeJeeled~ DemÙeeÙeceLe&:-
Devevle%eeveeefoiegCeheefjCeleeveeb mee#eelkesâJeefueveYeieJeleeb efpeveeveeb efpeveØeefleceeveeb Ûee$e vecemkeâejes efJeefnle:~
keâef§eoeMebkeâles-veeceefpeve-õJÙeefpeve-veesDeeieceesheÙegòeâYeeJeefpeveeveeb vecemkeâej: efkeâVe ef›eâÙeles ?
DeeÛeeÙe&: meceeoOeeefle-ve ef›eâÙeles, efkebâ Ûe les<eeb efpevelJe-efpevemLeeheveelJeeYeeJeeled~
kegâle Sleled ?
ve leeJeod efpevelJeb, Devevle%eeveeefoefpeveefveyebOeveiegCeefJejefnleeveeb efpevelJeefJejesOeeled~ ve les<eeb mLeeheveeYeeJeesÓefhe
le$e efpevelJeejesheeYeeJeeled~ Ùeefo Jee les<eeceOÙeejeshe: mJeere›f eâÙeles leefn& ve les veeceeoÙees efpevee:, mLeeheveeÙeeb les<eecevleYee&Jeeled~
ve ÛeesYeÙeJeefpe&les<eg vecemkeâej: heeheØeCeeMekeâesÓefleØemebieeled~1
ÙeÅesJeb leefn& ef$ekeâeueefJeMesef<elecegefveMejerj-efpeveMejerj-Tpe&Ùeble-ÛebheeheeJeeveiejeefovecemkeâejes efve<heâuees YeJeefle ?
FlÙeefhe veeMebkeâveerÙeb, les<eeb meodYeeJeemeodYeeJemLeeheveevleYet&leeveeb vecemkeâejmÙe efve<heâuelJeefJejesOeeled~ SJeb
meodYeeJemLeeheveeÓmeodYeeJemLeeheveevecemkeâejs heâueJeefle meefle meJex<eeb efpevemLeeheveelJeceeheVeeveeb vecemkeâej: heâueJeeved peeÙeles~
Gòebâ Ûe-
DeeuebyeCesenf YeefjDees ueesiees, PeeFogceCemme KeJeÙemme~
peb peb ceCemee hemmeF, leb leb DeeuebyeCeb nesF&~~2
yegæŸee peues mLeues DeekeâeMes Jee mebkeâefuhelees efpeve§elegefJe&Oes<eg efve#eshes<eg kegâ$e efveheleles ?
veesDeeieceYeeJeefve#eshesÓvleYe&Jeefle GheÙeesiemJe™heeled~ ve Ûew<ee mLeehevee YeJeefle, DevÙeefmceved õJÙes efpeveiegCeejesheeYeeJeeled~
lemceeoslemÙeeefhe vecemkeâej: heâueJeeved YeJeleerefle efmeæced~
SlesveesheÙeg&òeâkeâLevesve heÃehejcesef‰veeb les<eeb Øeefleceeveeb Ûe vecemkeâej: ke=âlees YeJeefle, mekeâueefpeveosMeefpeveYesosvesefle~
De$e keâef§eoeMe¿les-
YeJeleg veece mekeâueefpevevecemkeâej: heeheØeCeeMekeâmle$e meJe&iegCeeveecegheuebYeeled ve osMeefpeveeveecesles<eg
DeeÛeeÙeexheeOÙeeÙemeeOeg<eg leovegheuebYeeled Fefle ?
DeeÛeeÙe&: meceeOeòes-
vewleod JeòeâJÙeb, mekeâueefpevese<f JeJe osMeefpeves<eg $eÙeeCeeb jlveeveecegheuebYeeled~ ve Ûe ef$ejlveJÙeefleefjòeâe osJelJeefveyebOevee:
mekeâueefpeves<eg kesâefÛeod iegCee: meefvle, DevegheuebYeeled~ lele: mekeâueefpevevecemkeâej FJe osMeefpevevecemkeâejesÓefhe
mekeâuekeâce&#eÙekeâejkeâ Fefle õ°JÙe:~
hegvejhÙeeMebkeâles-
mekeâueemekeâueefpeveefmLeleef$ejlveeveeb ve meceevelJeb mebhetCee&mebhetCee&veeb meceevelJeefJejesOeeled~ efkebâÛe mebhetCe&ef$ejlve-
keâeÙe&cemebhetCe& ef$ejlveeefve ve kegâJe&vleerefle Ûesled ?
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meefnle heg. 9, he=. 8-9~ 2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meefnle heg. 9, he=. 11~
10 / JesoveeKeC[ ieCeOejJeueÙe ceb$e /met$e 1 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeeÛeeÙe&osJe: heefjnjefle-
vewleled, %eeveoMe&veÛeeefj$eeCeeceglheVeb meceevelJeb le$eeefhe mebYeJeeled~ leLee Ûe, Demeceeveeveeb keâeÙe&cemeceevecesJesefle
efveÙecees veeefmle, mebhetCee&efivevee ef›eâÙeceeCeoenkeâeÙe&mÙe leoJeÙeJesÓhÙegheuebYeeled, DeLeJeece=leIešMelesve ef›eâÙeceeCeefveefJe&<eer-
keâjCeeefokeâeÙe&mÙeece=lemÙe ÛeguegkesâÓhÙegheuebYeeled~ DeJeueeskeâveerÙee Fcee: hebkeäleÙe: ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&mÙe-
‘‘Ce Ûe DemeceeCeeCeb keâppeb DemeceeCecesJe efòe efCeÙecees DeeflLe, mebhegCCeefiieCee keâerjceeCeoenkeâppemme leoJeÙeJes
efJe GJeuebYeeoes, DeefceÙeIe[meSCe keâerjceeCeefCeefJJemeerkeâjCeeefokeâppemme DeefceÙemme ÛeguegJes efJe GJeuebYeeoes Jee1~’’
DeleSJe ef$ejlveeveeb osMeefpeveefmLeleeveeb mekeâueefpeveefmLelesYÙees ve Yeso:, yee¢eevlejbieeMes<eeLe&ØeefleyeælJesve
meceevelJecegheueYÙeles~ ve ÛeeefJeYee&JeeveeefJeYee&Jeke=âlees efJeMes<emles<eeb mJe™hesCe meceevelJeefJeveeMekeâ:, DeeefJeYetl& emetÙe&ceC[ue-
mÙeeveeefJeYet&lemetÙe&ceC[mÙe metÙe&ceC[uelJesve meceevelJeesheuebYeeled~
DevÙe$e Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeer<eg efpeveMeyomÙe JÙeglheefòeefJe&OeerÙeles-
‘‘DeveskeâYeJeienveefJe<eceJÙemeveØeeheCensletved keâcee&jeleerÀeÙevleerefle efpevee: meekeâuÙesve Ieeeflekeâce&#eÙeelØeehle-
kesâJeue%eeveeefoÛeleg°Ùee Den&vle:~ les<eeb vecees vecemkeâejesÓmleg~ veveg vece:MeyoÙeesies ‘vece: mJemleerlÙeeefovee’ ÛelegLeea
Øeehveesefle, leoÙegòebâ Øeeke=âles ÛelegLÙee& efJeOeeveemebYeJeeled~ Dele: mebyebOecee$eefJeJe#eeÙeeb <e‰dÙesJe YeJeefle~’’2
ßeerhetpÙeheeomJeeefceveehÙegòeâceerÙee&heLeMegefæYeòeâew-
efpeleceon<e&É<s ee, efpeleceesnhejer<ene efpelekeâ<eeÙee:~
efpelepevcecejCejesiee, efpeleceelmeÙee& peÙevleg efpevee:~~3
leelheÙe&cesleled-ÙeÅeefhe efpeveMeyosve meeceevÙesve Den&vlees YeieJevle: kesâJeefueve: ie=¢evles leLeeefhe OeJeueešerkeâeÙeeb
ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe heÃehejcesef‰vemles<eeb Øeeflecee§e ie=nerlee:~ jlve$eÙemeceefvJeleeveeceeÛeeÙeexheeOÙeeÙemeeOetveeb Ûe osJelJeb
keâLeefÙelJee les<eeb hetpÙelJecegodIeesef<eleb, Sles<eeb Øeefleceeveeb Ûeeefhe mLeeheveeefve#eshesCe ceb$emÙeeOÙeejesheCesve efpeveYeieJeleeefceJe
JebÅeb KÙeeefheleb~ SJeb meodYeeJeemeodYeeJemLeeheveevleie&leleerLe&keâjeefoefveJee&CeYetefcekewâueeMeefieefj-Ûebheehegj-heeJeehegjespe&Ùeble-
meccesoefieÙee&efo #es$eeCeeceefhe hetpÙelJeb keâefLeleb~ DeleSJeeÙeb ‘Cecees efpeCeeCeb’ ceb$e: meJex<eeb vecemkeâejÙeesiÙeeveeb meb«eenkeâes
Jele&les meb«enveÙeehes#eÙee õJÙeeefLe&keâveÙeehes#eÙee Jee~
Demceeled keâejCeeod JeÙeceefhe ØeeLe&Ùeecens-
efpeveheleÙemlelØeefleceemleoeueÙeemleefVe<eÅekeâemLeeveeefve~
les lee§e les Ûe leeefve Ûe YeJevleg YeJeIeelensleJees YeJÙeeveeced4~~36~~
SleeÂMemÙe efpevemÙe ceefncee keâeJÙe«evLes<Jeefhe ieerÙeles~ leLeeefn-
keâesÓÙeb veeLe! efpevees YeJesòeJeJeMeer ngB ngB Øeleeheer efØeÙes!
ngB ngB leefn& efJecegÃe keâelejceles! MeewÙee&Jeuesheef›eâÙeeced~~
ceesnesÓvesve efJeefveefpe&le: ØeYegjmeew leeflkebâkeâje kesâ JeÙeced~
FlÙesJeb jeflekeâecepeuheefJe<eÙe: heeÕe&ØeYeg: heeleg ve:5~~
SJeb ØeLecemLeues cebieueeÛejCekeâLevelJesve ØeLeceb Skebâ met$eb ieleced~
1. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele hegmlekeâ 9, he=. 11~ 2. Øeefle›eâceCe «evLe$eÙeer he=. 89 (Ûeeefj$eÛe›eâJeleea DeeÛeeÙe&
Meebeflemeeiej efoiecyej pewve efpeveJeeCeer peerCeexæejkeâ mebmLee mes ØekeâeefMele heâuešCe mes) 3. F&Ùee&heLeMegefæ Yeefòeâ~ 4. veboerÕej
Yeefòeâ heÅe 36~ 5. heeÕee&YÙegoÙe keâeJÙe~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 cebieueeÛejCe / met$e 2, 3 JesoveeKeC[ / 11
mebØeefle heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeehes#eÙee vecemkeâej met$eceJeleeÙe&les-

Cecees DeesefnefpeCeeCeb~~2~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-DeJeefOeMeyo Deelceefve Jele&les, Øeeke=âleYee<eeÙeeb ‘Deesefn efòe Deen, FlÙe$eelceefve
ØeJe=efòeoMe&veeled~ meodYeeJeemeodYeeJemLeeheveÙeesjefhe Jele&les ‘Smees mees Deesefn’ FlÙeejesefheleyeuesveeJeefOevee SkeâlJeb
ieleõJÙeeCeecegheuecYeeled~ kegâ$eeefhe ceÙee&oeÙeeb Jele&les, ÙeLee ‘ceeCegmeKesòeesner ceeCegmegòejmesuees’ ‘ueesieesner leCegJeeÙehesjblees’
efòe~ keäJeefÛeoefhe %eeves Jele&les ‘DeesefnCee peeCeefo’ efòe~ DeJeefOevee peeveeleerefle~ De$e «evLes ßeerieewlecemJeeefcejefÛeleieCeOej-
JeueÙemet$es<eg DeJeefOe%eeefveveeb mebÙeefceveeb cenecegveerveeb vecemkeâejes Jele&les~
ÙeÅeefhe ceÙee&oeÙeeb ™{esÓJeefOeMeyoesÓefmle leLeehÙegheÛeejsCe %eeves ie=nerleJÙeb~ DeLeJee DeJeeiOeeveeoJeefOeefjefle
JÙeglheòes%ee&vemÙeeJeefOelJeb Iešles~ Slesve JÙeeKÙeevesve ceefleßegle%eeveÙeesjJeefOelJecehemeeefjleb~
DeJeefOe%eevesÓJeefOeJÙeJenej: efkeâVe ØemepÙeles ?
DeJeefOe%eeveeoOemlevemeJe&%eeveeefve meeJeefOekeâeefve,GheefjcekesâJeue%eeveb efvejJeefOekeâefceefle %eeheveeLe&ceJeefOeJÙeJenej:
ke=âle:~ S<e õJÙeeefLe&keâveÙeefveoxMees ve YeJeefle, heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeeefOekeâejeled~ De$e hejcemeJee&vebleeJeOeerveeceefhe «enCeb ve
YeJeefle, Gheefj les<eeb he=Lekeâdmet$eoMe&veeled~ DeleSJe osMeeJeOes: S<e efveoxMe Fefle õ„JÙe:~
keâLeceJeefOeefjefle veecewkeâosMesve osMeeJeefOejJeiecÙeles ?
ve, melÙeYeecee Yeecee, Yeercemesve: mesve:, yeueosJees osJe FlÙeeefo<eg veecewkeâosMeeoefhe veeceJeodefJe<eÙeeveglheefòeoMe&veeled~
mee Ûe osMeeJeefOeefŒeefJeOee-peIevÙee Glke=â°e DepeIevÙeeveglke=â°e Ûesefle~
leÅeLee-efJe<eÙe§elegefJe&Oees õJÙe#es$ekeâeueYeeJeYesosve~ S<e efJeMes<ees OeJeueešerkeâelees %eeleJÙe:~
DeJeOeÙe§e les efpevee§e DeJeefOeefpevee:~
efkeâceLe&ceJeefOevee efpevee efJeMes<Ùevles ?
DevÙeeJeefOeefpeveØeefle<esOeeLeË~
kesâÓJeefOeefpevee: ?
jlve$eÙemeefnleeJeefOe%eeefveve:~ lesYÙees vecees vecemkeâejes YeJeleerefle Øeesòebâ YeJeefle~
cene›eleefJejefnleefÉjlveOejeCeeb DeJeefOe%eeefveveeceJeefOe%eevejefnleeveeb Ûe efkeâceLeË vecemkeâejes ve ef›eâÙeles ?
ieejJeie®kesâ<eg peerJes<eg ÛejCeeÛeejØeJe=efòekeâjCeeLeË ØeJe=efòeceeie&efJe<eÙeYeefòeâØekeâeMeveeLeË Ûe ve ef›eâÙeles~
leelheÙe&cesleled-Ùes kesâefÛeled YeJeØelÙeÙeeJeefOe%eeefvevees ceveg<Ùee:, osJeveejkeâe§e iegCeØelÙeÙeeJeefOe%eeefvevees osMe›eefleve:
mecÙekeälJemeefnlee De›eeflevees Jee ceveg<ÙeeefmleÙe&Ãe§e les<eeb veemlÙe$eeefOekeâejes efpeveefJeMes<eCelJeeled Delees osMeeJeefOemebÙeefceveecesJe
vecemkeâejes %eeleJÙe:~
DeOegvee hejceeJeefOeefpeveeveeb vecemkeâjCeeLe&cegòejmet$eb YeCÙeles ßeerceod YeieJeodieewlecemJeeefcevee ieCeOejosJesve-
Cecees hejceesefnefpeCeeCeb~~3~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-hejcees pÙes‰:, hejce§eemeew DeJeefOe§e hejceeJeefOe:~
keâLecemÙeeJeefOe%eevemÙe pÙes‰lee ?
osMeeJeefOecehes#Ùe ceneefJe<eÙelJeeled, ceve:heÙe&Ùe%eeveefceJe mebÙeles<JesJe meceglheòes:, mJekeâeslheVeYeJes ÛewJe
kesâJeue%eeveeslheefòekeâejCelJeeled, DeØeefleheeeflelJeeÉe pÙes‰lee~ hejceeJeOeÙe§e les efpevee§e hejceeJeefOeefpevee: lesYÙees vece:~
12 / JesoveeKeC[ ieCeOejJeueÙe ceb$e / met$e 4, 5 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Ùeefo osMeeJeefOe%eeveeled hejceeJeefOe%eeveb pÙes‰b YeJeefle leefn& SlemÙewJe hetJeË vecemkeâej: efkeâVe ke=âle: ?
vewleod JeòeâJÙeb, osMeeJeefOe%eeveeosJe hejceeJeefOemJe™heeJeiecees peeÙeles veevÙeLesefle %eeheveeLeË osMeeJeOes: hetJeË
vecemkeâejkeâjCeeled, hejceeJeefOemJe™heeJeieceefveefceòelJesve hejceeJeefOecehes#Ùe cenòJeeÉe~
keâLeb osMeeJeefOe%eeveeled hejceeJeefOemJe™heceJeiecÙeles ?
GÛÙeles De$e met$eieeLee-
hejceesefn DemebKesppeeefCe, ueesiecesòeeefCe meceÙekeâeuees og~
™Jeieo uenF oJJeb, KesòeesJece DeieefCepeerJesefnb~~
leelheÙe&ce$e-hejceeJeefOejmebKÙesÙeeefve ueeskeâcee$eeefCe ueeskeâØeceeCeeefve ueYeles peeveeleerlÙeLe&:~
mebØeefle meJee&JeefOemebÙelevecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerceodYeóejkeâieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb~~4~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-meJeË efJeÕeb ke=âlmveceJeefOece&Ùee&oe ÙemÙe yeesOemÙe me yeesOe: meJee&JeefOe:~ De$e
meJe&Meyo: mekeâueõJÙeJeeÛekeâes ve ie=nerleJÙe:, hejleesÓefJeÅeceeveõJÙemÙeeJeefOelJeevegheheòes:~ efkeâvleg meJe&Meyo: meJezkeâosMes
™efheõJÙes Jele&ceevees ie=nerleJÙe:~ lesve meJe&™heieleb DeJeefOeÙe&mÙesefle mebyebOe: keâle&JÙe:~ DeLeJee, mejefle ieÛÚefle
DeekebgbâÛeveefJeefmehe&Ceeoerveerefle hegûueõJÙeb meJeË, leoJeefOece&Ùee&oe ÙemÙe mee meJee&JeefOe:~
hejceeJeefOekeâeueceefhe lelØeeÙeesiÙeemebKÙeele™hew: iegefCeles meJee&JeOes: Glke=â°keâeuees YeJeefle~
ueeskeâesÓÙeb Skeâ SJe, hegve: hejceeJeefOemeJee&JeefOe%eeves DemebKÙeeleueeskeâeved peeveerle Fefle keâLeb Iešles ?
vew<e oes<e:, meJe&: hegûuejeefMeÙe&efo DemebKÙeeleueeskeâeveehetÙee&Jeefòe‰efle le¢e&efhe les %eeves peeveerle Fefle leÙees%ee&veÙees:
MeefòeâØeoMe&veb ke=âleb~1
keâef§eoen-hejceeJeefOe-meJee&JeefOe%eeefvevees efpevelJeeefJeveeYeeefJelJeb Jele&les hegve: efkeâceLe&ceveÙees: efpeveefJeMes<eCeb ef›eâÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-melÙecesleled, efkeâvlJe$e meJee&JeefOehejceeJeefOe efJeMes<eCeb efpevee efJeMes<Ùeb, DeveskeâØekeâejeCeeceeOeejlJeeled~
lesve ve oes<e Fefle efmeæced~ meJee&JeOeÙe§e les efpevee§e meJee&JeefOeefpevee:, lesYÙees vece:~
SJeb efÉleerÙemLeues heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeceeefßelÙe vecemkeâejhejlJesve $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle DevevleeJeefOeØeefleheeoveeLeË ßeerceodieewleceYeóejkesâCe met$eceJeleeÙe&les-
Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb~~5~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Devevle Fefle keâLevesve Glke=â°evevlemÙe «enCeb, õJÙeeefLe&keâveÙeeJeuebyeveeled~ me
Glke=â°evevleesÓJeefOeÙe&mÙeemeew DevevleeJeefOe:~
DeJeefOevee&ceJemlegefveyebOevee~ ve Ûee$eeslke=â°evevleeod yee¢eb efkeâcehÙeefmle, lemceeoglke=â°evevlemÙeeJeefOelJeb ve ÙegpÙeles?
vewleod JeòeâJÙeb, DeJeefOeefjJe DeJeefOeefjefle GheÛeejsCeeslke=â°evevlemÙeeJeefOelJeefJejesOeeYeeJeeled~ Devle§eeJeefOe§eevleeJeOeer,
ve efJeÅeles leew ÙemÙe me DevevleeJeefOe:~ DeYesoeppeerJemÙeeheerÙeb meb%ee~ DevevleeJeOeÙe§e les efpevee§e DevevleeJeefOeefpeveemlesYÙees vece:~
De$eevevleeJeefOeefpeveeveeb keâLevesve kesâJeue%eeefvevees ie=¢evles~
keâef§eoeMebkeâles-DevevleeJeefOeefpevee veece kesâJeefueefpeveemlelemles meJe&efpevesYÙees cenevle:, les<eeb vecemkeâej: hetJeË
efkeâVe ke=âle:?
DeeÛeeÙe&: Øeen-vewleod JeòeâJÙeb, kesâJeue%eevecenlJeb%eeheveiegCesve kesâJeue%eeveeled meJee&JeefOe%eeveb cenlJehetCeË

lele: hetJe&cesJe meJee&JeefOeefpeveeveeb vecemkeâejkeâjCes efJejesOeeYeeJeeled~
hegvejefhe keâef§eoen-
YeJeleeb Devesve keâLevesve efceLÙeelJeeled mecÙekeälJemÙe ceenelcÙeb %eeÙeles Fefle mecÙekeälJeYeòeâew efceLÙeelJemÙe
vecemkeâej: efkeâVe ke=âle: ?
vew<e oes<e:, ÙeLee ceefleßegleeJeefOeYÙe: kesâJeue%eeveceenelcÙeceJeiecÙeles leLee efceLÙeelJeeled mecÙekeälJeceenelcÙee-
JeieceeYeeJeeled~
GÛÙeles Ûe ßeerJeerjmesvemJeeefcevee-‘‘Ce Ûe pees pemme Yeòees efceòees Jee mees leefJJejesnerCeb Yeefòeb kegâCeF,
efJejesneoes~’’1 DeLeJee he§eeoeveghetefJe&›eâceØeoMe&veeLeË osMeeJeefOeefpeveeoerveeb hetJeË vecemkeâej: ke=âle:~
mebØeefle ßegle%eeveceve:heÙe&Ùelehe§ejCeeoerevf e ceefle%eevehetJee&eCf e Fefle ke=âlJee ceefle%eeves meceglheVeßeæ: ßeerceodieewleceYeóejkeâ
Gòejmet$ewce&efle%eeefveveeb vecemkeâejb keâjesefle~ Fces ceefle%eeefveveesÓefhe mebÙeefcevees efJeMes<eleheesyeuesve veeveeefJeOeefæ&OeeefjCe SJesefle
%eeleJÙeced~
SJeb le=leerÙemLeues DevebleeJeefOeveecvee kesâJeue%eeefvevecemkeâejlJesve Skebâ met$eb ieleced~
DeOegvee ßeerceefovõYetefleieCeOejosJe: keâes‰yegefæOeeefjCeeb vecemkeâjCeeLeË met$eceJeleejÙeefle-
Cecees keâesªyegæerCeb~~6~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-keâes‰: Meeefue-yeÇerefn-ÙeJe-ieesOetceeoerveeceeOeejYetle: kegâmLeueer heuÙeeefo:~ mee
ÛeeMes<eõJÙeheÙee&ÙeOeejCeiegCesve keâes<"meceevee yegeæ f : keâes‰:, keâes‰e Ûe mee yegeæ
f MÛe keâes‰yegeæ
f :~ SlemÙee DeLe&OeejCekeâeuees
peIevÙesve mebKÙeeleeefve Glke=â°sveemebKÙeeleeefve Je<ee&efCe~ ‘keâeuecemebKeb mebKeb Ûe OeejCee’ Fefle met$eesheuebYeeled~
kegâle Sleod YeJeefle ?
OeejCeeJejCeerÙemÙe keâce&Cemleer›e#eÙeesheMeceeled~ Gòeâyegefæceleeceefhe keâes‰yegefæÇ: meb%ee, iegCeiegefCeveesYexoeYeeJeeled~
efpeveMeyomÙe ØeJeenmJe™hesCeesheefj meJe&$eevegJe=efòe%ee&leJÙee, DevÙeLee met$eeLee&vegheheòes:~ lele: keâes‰yegefæOeeefjCeeb efpeveeveeb
mebÙeefceveeb vecemkeâejesÓefmle~
OeejCeeceefle%eeefveveeb efpeveeveeb vecemkeâej: efkeâVe ke=âle: ?
vewleled JeòeâJÙeb, keâes‰yegæew DeJeieeefnleeMes<eOeejCee%eeveefJekeâuheeÙeeb vecemkeâejs ke=âles meJe&OeejCeeveeb vecemkeâejefmeæs:~
ceefle%eeveeled DeJeefOekesâJeue%eeveÙeesefJe&<eÙeefJeMes<eeJeieceeled leoglheefòekeâejCeeÛÛe hetJe&cesJe ceefle%eeefveveeb vecemkeâej:
efkeâVe ef›eâÙeles ?
ve ef›eâÙeles, ßeerceodieewlecemLeefJejeCeece$e SJebefJeOeYeeJeeYeeJeeled~
leoYeeJe: kegâleessÓJeiecÙeles ?
ceefle%eeefveveeb hetJeË ke=âeflekeâcee&keâjCeeosJeeJeiecÙeles~
Gòebâ Ûe ßeerceodJeerjmesvemJeeefcevee-
‘‘hejeskeäKeb ceefoCeeCeb, Deesefn-kesâJeueeefCe heÛÛekeäKeeefCe, FbefoÙepeb ceefoCeeCeb, Deesefn-kesâJeueCeeCeeefCe DeefCebefoÙeeefCe
efòe ceefoCeeCeeoes Deesefn-kesâJeueCeeCeceenhheb hesefkeäKeÙe lesefmeceiiehetpee keâoe~’’2
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 53~ 2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 55~
ßeerceodieewlecemLeefJejmÙe S<eesÓefYeØeeÙe Fefle keâLeb %eeÙeles ?

DeefYeØeeÙeeefJeveeYeeefJeJeÛevekeâeÙee&osJe %eeÙeles~
yeerpeyegæŸeeoerveece«ehetpee efkeâVe ke=âlee ?
ve ke=âlee, lemceeled yeerpeyegædÙeeÅehes#eÙee OeejCeeÙee iegCeieefjceesheuebYeeled~ efkeâÃe OeejCeÙee efJevee yeerpeyegæŸeeoerveeb
efJeheâuelJeesheuebYeeled~
leelheÙe&cesleled-OeejCeeJejCeerÙeceefle%eevemÙe #eÙeesheMeceefJeMes<esCe yee¢elehe§eÙee&ceenelcÙesve Ûe keâes‰yegæŸeeoÙe:
$e+æÙe GlheÅevles Fefle efJe%eeÙe mecÙekeâdØekeâejsCe yee¢eceefhe lehe§ejCeb ÙeLeeMeefòeâ efJeOeeleJÙeced DeOÙeelce%eeefveefYeeffjefle~
DeOegvee yeerpeyegefæefpeveeveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerceodieCeOejosJesve-
Cecees yeerpeyegæerCeb~~7~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-efpeCeeCeefcelÙevegJele&les~ lelees ‘Cecees yeerpeyegæerCeb efpeCeeCeb’ FlÙesleeJelmet$eb ie=nerleJÙeb~
yeerpeefceJe yeerpeb~ ÙeLee yeerpeb cetueebkegâj-he$e-heJe&-mkebâOe-ØemeJe-leg<e-kegâmegce-#eerj-leboug eeoerveeceeOeejb leLee ÉeoMeebieeLee&Oeejb
Ùelheob leodyeerpeleguÙelJeeod yeerpeb~ yeerpeheoefJe<eÙeceefle%eeveceefhe yeerpeb, keâeÙex keâejCeesheÛeejeled~ mebKÙeele-
MeyoevevleeLe&Øeefleyeæevevleefuebiew: men yeerpeheob peevevleer yeerpeyegefæefjefle YeefCeleb YeJeefle~
keâef§eoeMebkeâles-ve yeerpeyegefæjvevleØeefleyeæevevleefuebieyeerpeheoceJeieÛÚefle, #eeÙeesheMeefcekeâlJeeefoefle ?
DeeÛeeÙeex Jeefòeâ-vewleod JeòeâJÙeb, #eeÙeesheMeefcekesâve hejes#esCe ßegle%eevesve kesâJeue%eeveefJe<eÙeerke=âleevevleeLee&veeb
ÙeLee heefjÛÚso: ef›eâÙeles hejes#emJe™hesCe, leLee ceefle%eevesveeefhe DevevleeLe&heefjÛÚso: meeceevÙemJe™hesCe ef›eâÙeles,
efJejesOeeYeeJeeled~
Ùeefo ßegle%eeefvevees efJe<eÙeesÓvevlemebKÙee YeJeefle leefn& ‘‘pecegkeäkeâmmemebKesppeb efJemeDees ÛeesömehegefJJemme’’ Fefle
heefjkeâce&efCe Gòebâ lelkeâLeb Iešles ?
vew<e oes<e:, ßegle%eeveer Glke=â°mebKÙeelecesJe peeveeleerefle le$e efveÙeceeYeeJeeled~
veeMes<eheoeLee&: ßegle%eevesve heefjefÛÚÅevles~ ieeLeeÙeecehÙegòebâ-
heCCeJeefCeppee YeeJee, DeCebleYeeiees og DeCeefYeuehheeCeb~
heCCeJeefCeppeeCeb hegCe, DeCebleYeeiees megoefCeyeæes~~1
Fefle JeÛeveeled ?
DemÙeeceeMe¿eÙeecegÛÙeles-
YeJeleg veece mekeâueheoeLee&veeceveefvleceYeeiees õJÙeßegle%eeveefJe<eÙe:, YeeJeßegle%eeveefJe<eÙe: hegve: mekeâueheoeLee&:,
DevÙeLee leerLe&keâjeCeeb JeeieefleMeÙelJeeYeeJeØemebieeled~ lelees yeerpeheoheefjÛÚsokeâeefjCeer yeerpeyegefæefjefle efmeæb~
yeerpeØeefleef‰leØeosMeeled DeOemleveßegle%eeveeslheòes: keâejCeb YetlJee he§eeogheefjceßegle%eeveeslheefòeefveefceòee yeerpeyegefæefjefle
kesâÓhÙeeÛeeÙee&YeCeefvle~ leVe Iešles, SlevcevÙeceeves keâes‰yegæŸeeefoÛelegCeeË %eeveeveece›eâcesCewkeâefmceved peerJes
meJe&oeveglheefòeØemebieeled~
lelkeâLeb ?
yeerpeyegefæmeefnlepeerJes ve leeJeovegmeejer Øeeflemeejer Jee mebYeJeefle, GYeÙeefoMeeefJe<eÙeßegle%eevepeveve#eceyeerpe-
yegefæceefOeef‰lepeerJes yeerpeyegefæefJe®æÙeesjvegmeeefjØeeflemeeefjyegædÙeesjJemLeeveefJejesOeeled~ GYeÙemeeefjyegefæjefhe ve mebYeJeefle,
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 57~
DeOemleveßegle%eeveeslheòes: keâejCeb YetlJee Gheefjceßegle%eeveeslheòes: keâejCeb YeJeleerelf e efveÙeceØeefleyeæyeerpemeefnlepeerJesÓefveÙeces-

veesYeÙeefoMeeefJe<eÙeßegle%eeveeslheeovemJeYeeJeesYeÙemeeefjyegæsjJemLeeveefJejesOeeled~ ve Ûewkeâefmceved peerJes meJe&oe Ûeleme¸Ceeb
yegæerveece›eâcesCeeveglheefòe§ewJe~
yegeæ
f leJees efJe Ùe ueæer, efJeGJJeCeueæer lensJe DeesmeefnÙee~
jme yeue DekeäKeerCee efJe Ùe, ueæerDees meòe heCCeòee~~1
Fefle ieeLeeÙee JÙeeKÙeeves ieCeOejosJeeveeb Ûelegjceueyegæerveeb oMe&veeled~ efkebâÛe meefvle ieCeOejosJes<eg Ûeleœees yegæÙe:,
DevÙeLee ÉeoMeeÁeveeceveglheefòeØemebieeled~
SlelkeâLeced ?
leosJeesÛÙeles, ve leeJeòe$e ieCeOejosJes<eg keâes‰yegæsjYeeJe: GlheVeßegle%eevemÙeeJemLeevesve efJevee efJeveeMeØemebieeled~
ve yeerpeyegæsjYeeJe:, leÙee efJeveeveJeieleleerLe&keâjJeÛeveefJeefveie&lee#ejeve#ejelcekeâefuebieeefuebefiekeâyeerpeheoeveeb ieCeOejosJeeveeb
ÉeoMeebieeYeeJeØemebieeled~
yeerpeheomJe™heeJeiecees yeerpeyegeæ f :, leòees ÉeoMeebieeslheefòe:~ ve Ûe leÙee efJevee leodÉeoMeebie%eeveceglheÅeles, DeefleØemebieeled~
ve Ûe le$e heoevegmeeefjmebef%ele%eeveeYeeJe:, yeerpeyegæsjJeielemJe™hesYÙe: keâes‰yegæs: ØeehleeJemLeevesYÙees yeerpeheosYÙe:
F&neJeeÙeeYÙeeb efJevee yeerpeheoesYeÙeefoMeeefJe<eÙeßegle%eevee#ej-heo-JeekeäÙe-leoLe&efJe<eÙekeâ-ßegle%eeveeslheòesjvegheheòes:~ ve
mebefYeVeßeeslegjYeeJemlesve efJevee De#ejeve#ejelcekeâmehleMeleueIegYee<ee-De°eoMeceneYee<eemJe™heeÙee veeveeYesoefYeVeyeerpe-
heomJe™heeÙee: Øeefle#eCecevÙeevÙeYeeJecegheieÛÚvlÙee efoJÙeOJeves«e&nCeeYeeJeeled ÉeoMeeÁeslheòesjYeeJeØemebieesÓefmle~ lemceeled
yeerpeheomJe™heeJeiecees yeerpeyegefæefjefle efmeæced~ leod yegæsYexoeYeeJeeod peerJeeÓefhe yeerpeyegefæ:~ lesYÙees yeerpeyegefæYÙees
efpevesYÙees vece: FlÙegòebâ YeJeefle~
S<ee yeerpeyegefæ: kegâlees YeJeefle ?
FÙece=efæ: efJeefMe°eJe«eneJejCeerÙe#eÙeesheMeceeod YeJeleerefle %eeleJÙeced~
DemÙee: $e+æs: JeCe&veb efleueesÙeheCCeefòe«ebLes SJeb Jele&les-
CeesFbefoÙemegoCeeCeeJejCeeCeb JeerjDeblejeÙeeS~
efleefJeneCeb heieoerCeb GkeäkeâmmeKeGJemeceefJemegæmme~~975~~
mebKesppeme™JeeCeb meöeCeb lelLe efuebiemebpegòeb~
Skeäkebâ efÛeÙe yeerpeheob ueæÒCe hejesheosmesCeb~~976~~
leefcce heos DeeOeejs meÙeuemegob efÛebelf eTCe iesCnseof ~
keâmme efJe censemf eCees pee yegæer mee yeerpeyegeæ f efòe2~~977~~
DevÙe$eeefhe keâefLeleb-
‘‘Skeâyeerpee#ejeled Mes<eMeeŒe%eeveb yeerpeyegefæ:3~’’
leLewJeesòebâ Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeer«evLes-
‘‘efJeefMe°#es$es keâeueeefomeneÙeceskeâcehÙeghleb yeerpeceveskeâyeerpeØeob ÙeLee YeJeefle, leLewkeâyeerpeheo«enCeeoveskeâheoeLe&-
ØeefleheefòeÙe&mÙeeb yegæew mee yeerpeyegefæ:4’’
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 9, he=. 58~ 2. efleueesÙeheCCeefòe De. 4, he=. 272~ 3. leòJeeLe&Je=efòe De.
4, met$e 36 kesâ Devleie&le~ 3. Øeefle›eâceCe «evLe$eÙeer~
16 / JesoveeKeC[ ieCeOejJeueÙe ceb$e / met$e 8, 9 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeOegvee heoevegmeeefj-$e+efæOeeefjCeeb vecemkeâlegË ßeerceodieewlecemJeeefceieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-

Cecees heoeCegmeejerCeb~~8~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-De$e efpeveMeyoesÓvegJele&les, lesve ‘‘Cecees heoeCegmeejerCeb efpeCeeCeb’’ Fefle JeòeâJÙeb~
ØeceeCe-ceOÙeceeefoheow: De$e ØeÙeespeveeYeeJeeod yeerpeheomÙe «enCeb Deefmle~ leLeeefn-‘‘heocevegmejefle Devegkegâ®les Fefle
heoevegmeejer yegefæ:~1’’ yeerpeyegæs: yeerpeheoceJeiecÙee$e Fob Sles<eece#ejeCeeb efuebieb YeJeefle ve YeJeleerefle F&efnlJee
mekeâueßeglee#ejheoevÙeJeieÛÚvleer heoevegmeejer~ lesYÙe: heosYÙe: meceglheÅeceeveb %eeveb ßegle%eeveb ve De#ejheoefJe<eÙeb,
les<eece#ejoeveeb yeerpeheoevleYee&Jeeled~ mee Ûe heoevegmeejer yegæefæ&: DevegmeeefjØeeflemeeefj-leogYeÙemeeefj Yesosve ef$eefJeOee~ Ùee
yeerpeheoeoOemleveheoeefve ÛewJe yeerpeheoefmLeleefuebiesve peevevleer mee Øeeflemeejer veece~ GheefjceeefCe Ûe heoeefve peevevleer
meevegmeejer veece~ efÉheeÕe&emf Leleheoeefve efveÙecesve efJevee efveÙecesve Jee peevevleer mee GYeÙemeejer veece~ Sles<eeb heoevegmeeefjefpeveeveeb
Yetceew heeflelJee ke=âeflekeâce&efJeefOehetJe&kebâ vecemkeâjesefce Fefle YeefCeleb YeJeefle~
FÙece=efæ: kegâlees YeJeefle ?
F&neJeeÙeeJejCeerÙeeveeb leer›e#eÙeesheMecesve YeJeleerefle %eeleJÙeced~
Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeerveeefcve «evLes Jele&les-
‘‘DeeoeJevles Ùe$e le$e Ûewkeâheo«enCeelmecemle«evLeeLe&mÙeeJeOeejCeb ÙemÙeeb yegæew mee heoevegmeeefjCeer yegefæ:2~’’
ßeerceodÙeefleJe=<eYeeÛeeÙexCe keâLÙeles-
‘‘yegæer efJeÙekeäKeCeeCeb, heoeCegmeejer nJeseof efleefJenhhee~
DeCegmeejer heef[meejer, penlLeCeecee GYeÙemeejer~~980~~
DeeefoDeJemeeCecepPes, ieg™JeosmesCe Skeäkeâyeerpeheob~
ieseCf nÙe GJeefjce iebLeb, pe efieCnefo mee ceoer ng DeCegmeejer 3~~981~~
leLewJe ÙeeOemleve«evLeb yegædÙeefle mee Øeeflemeejer~ efveÙecesveeefveÙecesve Ûe ÙegieheoskeâmÙe yeerpeheomÙe GheefjceeOemleve-
«evLeeveefhe Ùee yegædÙeefle mee GYeÙemeejer heoevegmeejer yegefæ: $e+efæJe&le&les S<e DeefYeØeeÙe: ßeerceodÙeefleJe=<eYemetefjJeÙe&mÙe~
mebØeefle mebefYeVeßeesle=yegæŸeefæ&vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerceod ieewleceieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb~~9~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-‘efpeCeeCeb’ Fefle DevegJele&les~ mecÙekeâd ßees$esevf õÙeeJejCe#eÙeesheMecesve efYeVee: DevegeJf eæe:
mebefYeVee:, mebefYeVee§e les ßeesleej§e mebefYeVeßeesleej:~ DeveskeâMeyoeveece#ejeve#ejmJe™heeCeeb keâLebefÛeled Ùegieheod ØeJe=òeeveeb
ßeesleej: mebefYeVeßeesleej Fefle efveefo&°e:~
SkeâmÙee De#eewefnCeermesveeÙee: ØeceeCece$e keâLÙeles-
veJeveeiemenœeeefCe, veeies veeies Meleb jLee:~
jLes jLes Meleb legiee&:, legiex legiex Meleb veje:~~4
SleeÂMÙe§eleœeesÓ#eewefnCeermesvee: mJekeâ-mJekeâYee<eeefYej#ejeve#ejmJe™heeefYej›eâcesCe Ùeefo YeCeefvle le¢e&efhe
mebefYeVeßeesleejes cegveÙe: De›eâcesCe meJe&Yee<ee: ie=nerlJee ØelÙegòejb ooefle~ SlesYÙe: mebKÙeeleiegCeYee<eemebYe=leleerLe&keâj-
JeÛeveefJeefveie&leOJeefvemecetnce›eâcesCe «enCe#eces mebefYeVeßeesleefj ve Ûesocee§eÙe&ced~
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 9, he=. 60~ 2. Øeefle›eâceCe «ebLe$eÙeer~ 3. efleueesÙeheCCeefòe De. 4, he=. 272~
4. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâe) heg. 9, he=. 61~
kegâle S<ee $e+efæpee&Ùeles ?

yeng-yengefJeOe-ef#eØeceefle%eeveeJejCeerÙeeCeeb #eÙeesheMecesve peeÙeles~ Sles<eeb mebefYeVeßeesle=Ceeb efpeveeveeb vecemkeâejesÓmleg
Fefle Gòebâ YeJeefle~ mebØeefle DeJe«en-F&ne-DeJeeÙe-OeejCeefpeveeveecesles<JesJeevleYee&Jees YeJeleerelf e he=Lekeâd vecemkeâejes ve ke=âle:~
Gòebâ ÛeevÙe$e-
‘‘meb mecÙekeâd mebkeâjJÙeeflekeâjJÙeeflejskesâCe efYeVeb efJeefJeòebâ MeyomJe™heb ëe=Ceesleerefle mebefYeVeßees$eer $e+efæ:
ÉeoMeÙeespeveeÙeece-veJeÙeespeveefJemleejÛe›eâJeefle&mkebâOeeJeejeslheVevejkeâjYeeÅe#ejeve#ejelcekeâ MeyomeboesnmÙeevÙeesvÙeb
efJeefYeVemÙeeefhe ÙegiehelØeefleYeemees ÙemÙeece=æew melÙeeb YeJeefle memebefYeVeßees$eerlÙeLe&:~ mee lehe:ØeYeeJeeefÉÅeles Ùes<eeb les
mebefYeVe ßeesleej:1,’’ lesYÙees veceesÓmleg~
ßeerÙeefleJe=<eYeeÛeeÙexCe keâLÙeles-
meesefobefoÙemegoCeeCeeJejCeeCeb JeerefjÙeblejeÙeeS~
GkeäkeâmmekeäKeGJemeces GefoobieesJebieCeecekeâcceefcce~~
meesogkeäkeâmmeefKeoeroes Jeeefnb mebKesppepeesÙeCeheosmes~
mebef"ÙeCejefleefjÙeeCeb, yengefJenmeös mecegªbles~~
DekeäKejDeCekeäKejceS meesoCt eb omeefomeemeg heòeskeäkebâ~
peb efoppeefo heef[JeÙeCeb, leb efÛeÙe mebeYf eCCemeeseof òeb~~2
leelheÙe&ce$e-Sles<eeb $e+efæmeceefvJeleeveeb vecemkeâejsCe ceceeefhe yegefæefJe&Megæe YeJesefoefle YeeJeÙesÓnced~
De$e efJeMes<e:-
DemÙe veJecemet$emÙeevevlejb $eerefCe met$eeCÙeefhe Jele&vles DevÙe$e heeef#ekeâØeefle›eâceCemet$e«evLes~ leLeeefn-
‘‘Cecees meÙebyegæeCeb’’ JewjeiÙekeâejCeb efkeâefÃeod Â°dJee hejesheosMeb Ûeevehes#Ùe mJeÙecesJe Ùes JewjeiÙeb ieleemles
mJeÙebyegæe:, les<eeb vece:~
‘‘Cecees heòesÙeyegæeCeb’’ ØelÙeskeâeefVeefceòeeod yegæe: ØelÙeskeâyegæe ÙeLee veerueeÀeveeefJeueÙeeod Je=<eYeeoÙe:, les<eeb vece:~
‘‘Cecees yeesefnÙeyegæeCeb’’ Ùes Yeesieemeòeâe: Mejerjeefo<JeMeeÕeeleeefo™heb ØeoMÙe& JewjeiÙeb veerleemles yeesefOeleyegæe:,
les<eeb vece:~3
leelheÙe&ce$e-Sles<eeb veecemcejCesve cece JewjeiÙeb Â{erYeJesefoefle Dee cees#eheÙeËleefceefle ÙeeÛÙeles ceÙee~
SJeb ÛelegLe&mLeues ceefle%eeveefæ&meceefvJeleeveeb cenecegveerveeb vecemkeâejlJesve ÛelJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee $e+pegceeflecegveerveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerieewleceYeóejkesâCe met$eceJeleeÙe&les-
Cecees GpegceoerCeb~~10~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-hejkeâerÙeceefleieleesÓLe&: GheÛeejsCe ceefle:~ $e+pJeer DeJe›eâe~
keâLece=peglJeced ?
ÙeLeeLe&celÙeejesnCeeled ÙeLeeLe&ceefYeOeeveielelJeeled ÙeLeeLe&ceefYeveÙeielelJeeÛÛe~ $e+pJeer ceefleÙe&mÙe me: $e+pegceefle:~
$e+pegkesâve ceveesieleb $e+pegkesâve JeÛeve-keâeÙeieleceLe&ce=pegkebâ peeveved leefÉhejerleceve=pekeâceLe&cepeeveved ceve:heÙe&Ùe%eeveer
$e+pegceefleefjefle YeCÙeles~
1. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer he=. 91~ 2. efleueesÙeheCCeefòe De. 4, he=. 273~ 3. Øeefle›eâceCeiebÇLe$eÙeer he=. 91~
$e+pegceeflece&ve:heÙe&Ùe%eeveer cevemeeÓefÛebefleleb JeÛevesveevegòebâ keâeÙesveeveefYeveerleceLeË efkeâefceefle ve peeveeefle ?

ve %eeÙeles, efJeefMe°#eÙeesheMeceeYeeJeeled~
ceefle%eevesve Jee ßegle%eevesve Jee ceveesJeÛevekeâeÙeYesob %eelJee he§eeòe$eefmLeleceLeË ØelÙe#esCe peevelees ceve:heÙe&Ùe%eevemÙe
õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJeYesosve efJe<eÙe§elegefJe&Oe:~
õJÙesCe le$e $e+pegceeflejskeâmeceefÙekeâceewoeefjkeâMejerjmÙe efvepe&jeõJÙeb peIevÙesve peeveeefle~ Glkeâ<exCe SkeâmeceefÙekeâ-
efceefvõÙeefvepe&jeõJÙeb peeveeefle~ peIevÙeeslke=â°õJÙeeCeeb ceOÙeceõJÙeefJekeâuheeved leodJÙeefleefjòeâe $e+pegceeflepee&veeefle~
#es$esCe peIevÙeb ieJÙeteflehe=LekeälJeb Glkeâ<exCe Ùeespevehe=LekeälJeb, peIevÙeeslke=â°#es$eeCeeb ceOÙeceefJekeâuheeved leodJÙeefleefjòeâe
$e+pegceeflepee&veeefle~
keâeueehes#eÙee peIevÙesve Éew YeJeew peeveeefle~ Deleerleeveeieleew ÉeJesJe YeJeew ie=Cneefle, Jele&ceeveYeJesve men $eerved
YeJeeved peeveeefle~ efkeâvleg Jele&ceeveYeJe«enCeb meg‰g ve peeveeefle, DeleerleeveeieleeÙeg:-mebheomebheod-Yegòeâ-ke=âle-ØeeflemeseJf elee-
efoveeveemet#ceeLee&keâerCe&mÙe meg%eelelJeefJejesOeeled~ Glkeâ<exCe mehlee°YeJeeved peeveeefle~ Deleerleeveeieleeved mehle, Jele&ceevesve mene°ew
YeJeeved peeveeefle~ peIevÙeeslke=â°keâeueeveeb ceOÙeceefJekeâuheb leodJÙeefleefjòeâ-$e+pegceeflece&ve:heÙe&Ùe%eeveer peeveeefle~ YeeJesve
peIevÙeeslke=â°õJÙes<eg lelØeeÙeesiÙeeved DemebKÙeeleeved YeeJeeved peIevÙeeslke=â°-$e+pegceefleceve:heÙe&Ùe%eeefvevees peeveefvle~
SlesYÙe: $e+pegceefleefpevesYÙees vece:~
DeOegvee efJehegueceefle%eeefveveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerceodieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
Cecees efJeGueceoerCeb~~11~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-hejkeâerÙeceefleieleesÓLeex ceefle:~ efJeheguee efJemleerCee&~
kegâlees JewheguÙeced ?
ÙeLeeLeË ceveesieceveeled DeÙeLeeLeË ceveesieceveeled GYeÙeLeeefhe leoJeieceveeled~ ÙeLeeLeË JeÛeesieceveeled DeÙeLeeLeË JeÛeesieceveeled
GYeÙeLeeefhe le$e ieceveeled~ ÙeLeeLeË keâeÙeieceveeled DeÙeLeeLeË keâeÙeieceveeled leeYÙeeb le$e ieceveeled JewheguÙeced~ efJeheguee ceefleÙe&mÙe
me: efJehegueceefle:~ leodÙeesieeefppeveesÓefhe efJehegueceefle:~ $e+peg Deve=peg Jee ceveesJeÛevekeâeÙeieleb lewÉe&YÙeeb Deefhe Øekeâejw:
les<eeceØeehleceæ&Øeehleb Ûe Jemleg peevelees efJeheguecelespe&IevÙeeslke=â° leodJÙeefleefjòeâõJÙe-#es$e-keâeue-YeeJeeveeb Øe™heCee ef›eâÙeles-
õJÙelees peIevÙesve SkeâmeceÙeefceefvõÙeefvepe&jeb peeveeefle~
Glke=â°õJÙe%eeheveeLeË lelØeeÙeesiÙeemebKÙeeleeveeb keâuheeveeb meceÙeeved MeueekeâeYetleeved mLeeheefÙelJee ceveesõJÙeJeie&CeeÙee
DevebefleceYeeieb efJejueÙÙe DepeIevÙeeslke=â°ceskeâmeceÙeØeyeæb efJeœemeesheÛeÙeefJejefnlece°keâce&Øeefleyeæb meceKeC[b ke=âlJee
oòes le$ewkeâKeC[b efÉleerÙeefJekeâuhees YeJeefle~ MeueekeâejeefMele: Skeâ™hecehevesleJÙeb~ SJecevesve efJeOeevesve vesleJÙeb
ÙeeJeledMeueekeâejeefMe: meceehle Fefle~ De$eeheef§eceõJÙeefJekeâuheceglke=â°efJehegueceeflepee&veeefle~ peIevÙeeslke=â°õJÙeeCeeb
ceOÙeceefJekeâuheeved leodJÙeefleefjòeâefJehegueceeflepee&veeefle~
#es$esCe peIevÙeb Ùeespevehe=LekeälJeced~ ve Ûe $e+pegcelÙeglke=â°#es$esCe efJehegueceeflepeIevÙe#es$eb meceeveb~ Ùeespeve-
he=LekeälJesÓveskeâYesooMe&veeled~
Glkeâ<exCe ceeveg<eesòejMewuemÙeeYÙevlejlees ve yee¢es~ hebÛeÛelJeeefjbMeodÙeespeveue#eIeveØelejb peeveeleerlÙegòebâ YeJeefle~
Gòebâ Ûe ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙexCe-‘‘leoes ceeCegmegòejmesueyYeblejJeÙeCeb Ce KesòeefCeÙeeceÙeb, efkeâvleg ceeCegmegòejmes-
ueyYeblejheCeoeueermepeesÙeCeuekeäKeefCeÙeeceÙeb, efJeGueceefoceCeheppeJeCeeCegppeesÙemeefnoKesòeb IeCeeieejsCe "Fos
heCeoeueermeuekeäKecesòeb ÛesJe nesefo efòe~ DeOeJee GJeosmeb ueæÒCe JeòeJJeb~
keâeuelees peIevÙesve mehlee°YeJe«enCeeefve, Glkeâ<exCeemebKÙeeleeefve YeJe«enCeeefve peeveeefle~
YeeJesve Ùeod Ùeod Â°b õJÙeb lemÙe lemÙeemebKÙeeleheÙee&Ùeeved peeveeefle~ SJebefJeOesYÙees efJehegueceefleYÙees vece:~
De$eeefhe efJehegueceefleefpeveeveeb cenecegveerveeb vecemkeâejes %eeleJÙe:~
Flees efJemlej:-‘‘le$e efJeMegædÙee leeJeÂpegcelesefJe&hegueceefleõ&JÙe#es$ekeâeueYeeJewefJe&Megælej:~ Øeke=â°#eÙeesheMece-
efJeMegefæYeeJeÙeesieeoØeefleheelesveeefhe efJehegueceefleefJe&efMe°e, mJeeefceveeb ØeJeOe&ceeveÛeeefj$eesoÙelJeeled~ $e+pegceefle: hegve: Øeefleheeleer
mJeeefceveeb keâ<eeÙeesõskeâeod nerÙeceeveÛeeefj$eesoÙelJeeled~1’’
Devesvewleod %eeleJÙeb-efJehegueceefleceve:heÙe&Ùe%eeveer efveÙecesve leodYeJesvewJe cees#eb Øeehveesefle ve Ûe $e+pegceefleceve:heÙe&Ùe-
%eeefveveeb efveÙece:~ Fefle %eelJee kesâJeueb kesâJeue%eeveØeehlÙeLe&cesJe ØeÙelvees efJeOeeleJÙe:~
SJeb hebÛecemLeues ceve:heÙe&Ùe%eeveYesomJe™he keâLevelJesve met$eÉÙeb ieleced~
DeOegvee oMehetefJe&cegveerveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerceodieewleceieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees omehegefJJeÙeeCeb~~12~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-De$e oMehetefJe&Ceew efYeVeeefYeVeYesosve efÉefJeOeew YeJele:~ le$e SkeâeoMeebieeefve heef"lJee
hegve: heefjkeâce&-met$e-ØeLeceevegÙeesie-hetJe&iele-Ûetefuekeâe Fefle heÃeeefOekeâej efveyeæÂef°Jeeos he"Ÿeceeves GlheeohetJe&ceeefob
ke=âlJee he"lees oMecehetJe&veeefcve efJeÅeevegØeJeeos meceehles mehleMeleueIegefJeÅeeefYejvegielee jesefnCÙeeefoheÃeMeleceneefJeÅee:
DeeielÙe ‘‘YeieJeved! efkebâ Dee%eeheÙeefme~’’ Fefle he=ÛÚefvle~ SJeb GheefmLeleeveeb meJe&efJeÅeeosJeleeveeb Ùees cenecegefveueexYeb
ieÛÚefle me: DeefYeVeoMehetJeea veece~ le$e DeefYeVeoMehetefJe&efpeveeveeb vecemkeâejb keâjesceerefle keâefLeleb YeJeefle~
Deefmceved met$es efYeVeoMehetefJe&Ceeb ØeefleefveJe=efòe: keâLeb YeJeefle ?
efpeveMeyoevegJe=efòelJeeled JÙeeJe=efòepee&Ùeles~
Gòebâ Ûe ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe-‘‘Ce Ûe lesefmeb efpeCeòeceeflLe, YeiiecenJJeSmeg efpeCeòeeCegJeJeòeeroes2~’’
keâef§eoen-DeeÛeejebieeÅeOemleveebie-hetJe&OejeCeeb vecemkeâej: efkebâ ve ke=âle: ?
DeeÛeeÙe&:Øeen-vewleod JeòeâJÙeb, les<eeceefhe vecemkeâej: ke=âle§ewJe, efkebâÛe les<eece$eesheuebYeeled~
Ûelego&MehetJe&OejeCeeb hetJeË vecemkeâej: efkebâ ve ke=âle: ?
ve, efpeveJeÛeveØelÙeÙemLeeveeslheeoveÉejsCe oMehetefJe&Ceeb lÙeeiecenlJeØeoMe&veeLeË hetJeË leVecemkeâejkeâjCeeled~
ßegleheefjheešŸee Jee hetJeË oMehetefJe&Ceeb vecemkeâej: ke=âle:~
Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeer<eg ‘DeefYeCCeomehegJJeerCeb3, Fefle met$eb Jele&les~ DevÙe$eeefhe oMeheteJf e&Ceeb ue#eCeb-‘‘cenejesenf CÙeeefo-
efYeefŒejeieleeefYe: ØelÙeskeâceelceerÙe™hemeeceLÙee&efJe<keâjCekeâLevekegâMeueeefYeJexieJeleerefYeefJe&ÅeeosJeleeefYejefJeÛeefueleÛeeefj$emÙe
oMehetJe&ogmlejmecegõesòejCeb oMehetefJe&lJeced4~’’
SlesYÙees cenecegefveYÙees vecees vece:~
DeOegvee Ûelego&MehetefJe&cenemeeOetveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerceodieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
Cecees ÛeesömehegefJJeÙeeCeb~~13~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-efpeveeveeefceefle De$eevegJele&les~ mekeâueßegle%eeveOeeefjCe§elego&MehetefJe&Ce:~ les<eeb
Ûelego&MehetefJe&Ceeb efpeveeveeb vece: FlÙegòebâ YeJeefle~
Mes<eeOemlevehetefJe&Ceeb vecemkeâej: efkeâVe ke=âle: ?
ve, les<eeceefhe ke=âle SJe, lewefJe&vee Ûelego&MehetJee&vegheheòes:~
1. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 1, met$e 24~ 2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 70~ 3. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer he=. 91~
4. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, he=. 202~
Ûelego&MehetefJe&CeecesJe veeceefveoxMeb ke=âlJee efkeâceLeË vecemkeâej: ef›eâÙeles ?

efJeÅeevegØeJeeomÙe meceehlesefjJe Ûelego&MehetJe&meceehleeJeefhe efpeveJeÛeveØelÙeÙeoMe&veeled~
Ûelego&MehetJe&meceehleew keâ: ØelÙeÙe: ?
GÛÙeles ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe-
‘‘ÛeesömehegJJeeefCe meceeefCeÙe jefòeb keâeDeesmeiiesCe efªomme heneomeceS YeJeCeJeeefmeÙe-JeeCeJeWlej-peesefoefmeÙe-
keâhheJeeefmeÙeosJesenf keâÙecenehetpee mebKe-keâenuee-letjjJemebkegâuee neso~g Sosmeg oesmeg ªeCesmeg efpeCeJeÙeCeheÛÛeDeesJeuebYees~1’’
keâef§eoeMebkeâles-efpeveJeÛevelJeb Øeefle meJee&ÁhetJee&efCe meceeveeveerefle les<eeb meJex<eeb veeceefveoxMeb ke=âlJee vecemkeâej:
efkeâVe ke=âle: ?
DeeÛeeÙe&osJe: Øeen-vewleod JeòeâJÙeb, efpeveJeÛevelJesve meJee&ÁhetJez: meÂMelJes melÙeefhe efJeÅeevegØeJeeo-ueeskeâefyevog-
meejÙeesce&nòJeceefmle, De$ewJe osJehetpeesheuebYeeled~ Ûelego&MehetJe&Oejes cenecegefveefce&LÙeelJeb ve ieÛÚefle, leefmceved YeJesÓmebÙeceb
Ûe ve ØeefleheÅeles, S<e SlemÙe efJeMes<ees %eeleJÙe:~
leelheÙe&cesleled-Ûelego&MehetJe&OeeefjCees cenecegveÙees ÉeoMee”mekeâueßegleOeje: ßeglekesâJeefuevees YeJeefvle~ Sles<eeb
ßegle%eeves hetCex mebpeeles ÛelegefJe&OeosJee JeeÅeeefoefYeceg&veerveeb cenehetpeeb kegâJe&efvle, Sles efveÙecesve lemceeod YeJeeosJe cees#eb
ØeehvegJeefvle Fefle les<eeb efJeMes<esCe ceenelcÙeb %eeleJÙeced~
Deefmceved JesoveeKeC[s ‘‘ome hegefJJeÙeeCeb, ÛeesömehegefJJeÙeeCeb’’ hee"esÓefmle, DevÙeefmceved «evLes ‘‘omehegJJeerCeb,
ÛeesömehegJJeerCeb’’ Fefle hee"es Jele&les~
SYÙees oMehetefJe&YÙe: Ûelego&MehetefJe&YÙe§e vecees vece:~
SJeb <e‰mLeues oMeÛelego&MehetefJe& ßegle%eeveefæ& cenecegefve vecemkeâejlJesve met$eÉÙeb ieleced~
DeOegvee De°ebieceneefveefceòe%eeefvemeeOetveeb YeefòeâkeâjCeeLeË ßeerieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees DeªbieceneefCeefceòekegâmeueeCeb~~14~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-De°e”ceneefveefceòekegâMeuecenecegefveYÙees vece:~ De”-mJej-JÙebpeve-ue#eCe-
efÚVe-Yeewce-mJehve-Devleefj#eveeceeefve ceneefveefceòeeveece°eÁeefve~
le$eebieieleceneefveefceòeb veece-ceveg<Ùeeflej§ees: meòJe-mJeYeeJe-Jeele-efheòe-Mues<ce-jme-®efOej-ceebme-cesoe-DeefmLe-
ceppee-Meg›eâeefCe-MejerjJeCe&-iebOe-jme-mheMe&efvecveesVeleeefve efJeueeskeäÙe peerefJele-cejCe-megKe-og:Ke-ueeYe-DeueeYe-
ØeJeemeeefoefJe<eÙeeJeiecees Ùes<eeb les Debieefveefceòe%ee:~
Kej-efhebieue-Guetkeâ-JeeÙeme-efMeJee-ëe=ieeue-vej-veejermJejb ßeglJee ueeYeeueeYe-megKe-og:Ke-peereJf elecejCeeoer-
veeceJeiece: mJejceneefveefceòe veece~
efleue-DeevegDe-ceMekeâeefokebâ Â°dJee les<eeb megKeog:KeeoerveeceJeiecees JÙebpeve veece ceneefveefceòeced~
mJeefmlekeâ-vebÅeeJele&-ßeerJe=#e-MebKe-Ûe›eâ-DebkegâMe-Ûevõ-metÙe&-jlveekeâjeefoue#eCeeefve Gjes-ueueeš-nmle-
heeoleueeefo<eg ÙeLee›eâcesCe De°esòejMele-Ûeleg:<eef°-Éeef$ebMeled ØeceeCeeefve Â°dJee leerLe&keâj-Ûe›eâJeefle&-yeueosJe-
JeemegosJelJeeJeiecees ue#eCeb veece ceneefveefceòeced~
DebieÛÚeÙeefJeheÙee&me-JeŒeeuebkeâejefÚõb ceveg<Ùeeflej§eeoerveeb Ûes°e-mebmLeeveeefve Â°dJee MegYeeMegYeeJeiece: efÚVeb
veece ceneefveefceòeb~
Yetecf eieleue#eCeeefve efJeueeskeäÙe «eece-veiej-Kesš-KeJe&š-ie=n-hegjeoerveeb Je=eæ f neefveØeefleheeoveb Yeewceb veece ceneefveefceòeced~

efÚVe-ceeueemJehveeveeb mJe™heb efJeueeskeäÙe YeeefJekeâeÙee&Jeiece: mJehveb veece ceneefveefceòeced~ le$e Je=<eYe-ceelebie-
efmebn-meeiej-Ûevõ-DeeefolÙe-peuekeâefuelekeâueMe-he©eeefYe<eskeâ-Deefive-he©eekeâj-osJeefJeceeve-veeiesvõYeJeve-jlvejeefMe-
efmebnemeve-›eâer[odcelmÙe-ØehegâuueoeceÙegieueeveeb DevÙeesvÙemebyebOeefJejefnleeveeb meghleleerLe&keâjceeleg: <ees[MemJehveeveeb oMe&veb
efÚVemJehveveece~ hetJee&hej mebyebOemeefnle YeeJeeveeb mJehveevlejsCe oMe&veb ceeueemJehveveece ceneefveefceòeb~
ÛevõmetÙe&«eneCeecegoÙemleceve-peÙe-hejepeÙe-«enIe<e&Ce-efJeÅegoOd Jeefve-keâkeËâOeeÙegOe-ÛevõeefolÙeheefjJes<e-Ghejeie-
efyebyeYesoeoerefve Â°dJee MegYeeMegYeeJeieceesÓvleefj#eb veece ceneefveefceòeb~
DevÙe$eeefhe efJemlejsCe keâefLeleceefmle, leLeeefn-
‘‘le$e jefJeMeefMe«enve#e$eYeieCeesoÙeemleceÙeeefoefYejleerleeveeieleheâueØeefJeYeeieØeoMe&vecevleefj#eced~ YegJees
IeveMege<f ejefmveiOe™#eeefo efJeYeeJevesve hetJee&eof efokeâdmet$eefveJeemesve Jee Je=eæf neefvepeÙehejepeÙeeefoefJe%eeveb Yetcesjvleefve&enf lemegJeCe&-
jpeleeefomebmetÛeveb Ûe Yeewceced~ DebieØelÙebieoMe&vemheMe&veeefoefYeefŒekeâeueYeeefJemegKeog:KeeefoefJeYeeJevecebieb~ De#ejeve#ejMegYee-
MegYeMeyoßeJeCesves°eefve°heâueeefJeYee&Jeveb ceneefveefceòeb mJejced~ efMejescegKe«eerJeeefo<eg efleuekeâceMekeâue#ce›eCeeefoJeer#eCesve
ef$ekeâeueefnleeefnleJesoveb JÙebpeveb~ ßeerJe=#e-mJeefmlekeâ-Yeb=ieej-keâueMeeefoue#eCeJeer#eCeeled $ewkeâeefuekeâmLeeveceevewÕeÙee&efo-
efJeMes<e%eeveb ue#eCeced~ JeŒe-MeŒe-Ú$eesheeveoemeveMeÙeveeefo<eg osJeceeveg<eje#emeeefoefJeYeeiew: MeŒekeâCškeâcetef<ekeâeefoke=âle-
ÚsoveoMe&veeled keâeue$eÙeefJe<eÙeueeYeeueeYemegKeog:KeeefometÛeveb efÚVeced~ JeeleefheòeMues<ceoes<eesoÙejefnlemÙe heef§ecejeef$eYeeies
ÛevõmetÙe&OejeefõmecegõcegKeØeJesMevemekeâuecenerceC[ueesheietnveeefo MegYe-Ie=lelewueeòeâelceerÙe osnKej-keâjYee™{eheeiedeof iie-
ceveeÅeMegYemJehveoMe&veeled DeeieeefcepeerefJelecejCemegKeog:KeeÅeeefJeYee&Jekeâ: mJehve:~ Sles<eg ceneefveefceòes<eg keâewMeuece°ebie-
ceneefveefceòe%elee1~’’
Sles<eg ceneefveefceòekegâMeueeveeb efpeveeveeb vecemkeâejesÓmleg FlÙegòebâ YeJeefle~ De$e met$es efpeveMeyoevegJe=òesvee&mebÙele-
mebÙeleemebÙeleÙees«e&nCeced~
%eevesve efJeMesef<eleefpeveeveeb hetJe&cesJe vecemkeâej: efkeâceLeË ke=âleŠ ?
Ûeeefj$eeod %eevemÙe ØeOeevelJeØeefleheeoveeLeË ke=âle:~
kegâlemlemceeled lemÙe ØeOeevelJeced ?
%eevesve efJevee Ûeeefj$eevegheheòes:~
leelheÙe&cesleled-Ùes kesâefÛeled cenecegveÙemlehe§ejCeØeYeeJeeled ceneefveefceòe%eeves kegâMeuee: YeJeefvle lesYÙees vece:~
DemebÙele-mebÙeleemebÙeleeveeb vecemkeâejes veemlÙe$esefle %eeleJÙeced~
DeOegvee Ûeeefj$eheâueefJeMese<f ele efJeef›eâÙeefæØ& eehlecenecegveerveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
Cecees efJeGJJeCeheòeeCeb~~15~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-DeefCecee-ceefncee-ueefIecee-Øeeefhle-ØeekeâecÙe-F&eMf elJe-JeefMelJe-keâece™efhelJeefceefle
efJeef›eâÙeefæ&-De°efJeOee:~ le$e ceneheefjceeCeb Mejerjb mebkegâefÛeleb ke=âlJee hejceeCegØeceeCeMejerjsCeeJemLeeveceefCecee veece~
hejceeCegØeceeCeosnmÙe ces®efieefjmeÂMe-MejerjkeâjCeb ceefncee veece~ ces®ØeceeCeMejerjCs e ceke&âšlebleg<eg ÛeueveefveefceòeMeefòeâue&eIf ecee
veece~ Yetecf eefmLelemÙe keâjsCe ÛevõeefolÙeefyecyemheMe&veMeefòeâ: Øeeefhlevee&ce~ kegâue-Mewue-ces®-cenerOej-Yetceerveeb yeeOeeceke=âlJee
1. leòJeeLe&jepeJeeefle&keâ, DeOÙeeÙe 3, met$e 36 keâer šerkeâe mes~
leemeg ieceveMeefòeâmlehe§ejCeyeuesveeslheVee ØeekeâecÙeefæ&vee&ce~ meJex<eeb peerJeeveeb «eeceveiejKesšeoerveeb YegbpeveMeefòeâ: meceglheVee

F&efMelJeb veece~ ceeveg<e-ceelebie-nefj-legjieeoerveeb mJekesâÛÚeÙee efJeef›eâÙeeMeefòeâJe&efMelJeb veece~ ve Ûe JeefMelJemÙe F&efMelJes
ØeJesMe:, DeJeMeeveeceefhe nleekeâejsCe F&efMelJekeâjCeesheuebYeeled~ FefÛÚle™he«enCeMeefòeâ: keâece™efhelJeb veece~
F&efMelJeJeefMelJeÙees: keâLeb Jewef›eâÙelJeced ?
ve, efJeefJeOeiegCeefæ&Ùegòebâ Jewef›eâefÙekeâefceefle leÙeesJezef›eâÙelJeeefJejesOeeled~ De$e SkeâmebÙeesieeefovee efÉMeleheÃeheÃeeMeled
efJeef›eâÙeeYesoe GlheeoefÙeleJÙee: lelkeâejCemÙe efJeefÛe$elJeeled~ Slewj°efYeefJe&ef›eâÙeeMeefòeâ: meefnleeveeb vecemkeâej: ef›eâÙeles
efpeveeveecesJe veevÙes<eeefceefle~
De°iegCeefæ&Ùegòeâeveeb S<e vecemkeâej: efkeâVe ØeehÙeles ?
vew<e oes<e:, efpeveMeyoevegJele&vesve leefVejekeâjCeeledd~ ve Ûe osJeeveeb efpevelJeceefmle, le$e mebÙeceeYeeJeeled~
SlesYÙe Gheefj ÙeLeeleLeeveghetefJe&›eâcees Â°JÙe:, efkebâÛe cenòJeheefjheešŸee DevegheuebYeeled~
Flees efJemlej:-leòJeeLe&Jeeefle&keâ«evLes ieefjcee-DeØeefleIeele-DevleOee&veveeceefYe:efleœees efJeef›eâÙeæ&ÙeesÓefhe mebie=nerlee:
meefvle le$e SkeâeoMeYesoe: keâefLelee:~ leLeeefn-‘‘Je»eeoefhe ieg®lejosnlee ieefjcee~ DeefõceOÙes efJeÙeleerJe ieceveeieceveceØeefleIeele:~
DeÂMÙe™heMeefòeâleevleOee&veced’’1~ FlÙeeefo~
De$e OeJeueešerkeâevegmeejsCe SkeâmebÙeesefieveeb Yebiee De°ew, efÉmebÙeesefieveeb ( 8²7
1²2
·28 ) De°eefJebMeefle:, ef$emebÙeesefieveeb
( ) <ešdheÃeeMeled, Ûeleg:mebÙeeseif eveeb ( ) mehleefle:, hebÛemebÙeeseif eveeb ( )
<ešdheÃeeMeled, <ešdmebÙeesefieveeb ( ) De°eefJebMeefle:, mehlemebÙeesefieveeb ( )
De°ew, Sles<eeb mecemleeveeb cesueves meefle (8±28±56±70±56±28±8±1·255) efÉMelehebÛehebÛeeMeled Yebiee YeJeefvle~
Sles<eeb De°efJeef›eâÙeefæ&Ùegòeâefpeveeveeb vecemkeâej: ke=âleesÓ$e šerkeâekeâejeÛeeÙe&osJesve2~
DeOegvee efJeÅeeOejefpeveeveeb ØeCeceveeLeË ßeerceodieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
Cecees efJeppeenjeCeb~~16~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-peeefle-kegâue-leheesefJeÅeeYesosve ef$eefJeOee efJeÅee:~
Gòebâ Ûe-
peeoermeg nesF efJeppee, kegâueefJeppee len Ùe nesF leJeefJeppee~
efJeppeenjsmeg Soe, leJeefJeppee nesF meentCeb3~~
mJekeâceele=he#eeod ueyOeefJeÅee peeefleefJeÅee veece~ efhele=he#eueyOee: kegâueefJeÅee:~ <e‰e°ceeÅegheJeemeefJeOeevew:
meeefOeleemleheeseJf eÅee:~ SJeceslee: ef$eefJeOee efJeÅee YeJeefvle efJeÅeeOejeCeeb~ lesve Jewlee[ŸeheJe&leefveJeeefmeceveg<Ùee Deefhe efJeÅeeOeje:,
mekeâueefJeÅee: meblÙepÙe ie=nerlemebÙeceefJeÅeeOeje: Deefhe efJeÅeeOeje:, efJeÅeeefJe<eÙeefJe%eeveesheuebYeeled~
kesâ<eece$e «enCeb ?
ve leeJeod Jewlee[dÙeheJe&leeslheVeemebÙeleeveeb «enCeb, les<eeb efpevelJeeYeeJeeled~ heefjMes<eeled Mes<eefÉefJeOeefJeÅeeOeje De$e ie=nerleJÙee:~
keâef§eoen-oMehetJe&OejeCeece$e ve «enCeb, hegve®efòeâoes<elJeeled ?
1. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36 keâer šerkeâe keâe DebMe he=. 563~ 2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 76~
DeeÛeeÙe&: Øeen-ve, le$e oMehetJe&efJe<eÙe%eeveesheueef#eleefpeveeveeb vecemkeâejkeâjCeeled, efmeæeMes<eefJeÅeeØes<eCe-

heefjlÙeeiesveesheueef#eleefpeveeveeb efJeÅeeOejlJeeYÙegheieceeled Fefle~ efmeæefJeÅeeOejsYÙe: keâeÙeË Ùes vesÛÚefvle kesâJeueb OeejÙeefvle
ÛewJe De%eeveefveJe=òeÙes les efJeÅeeOejefpevee veece~ lesYÙees vece:~
leelheÙe&cesleled-leheesceenelcÙeeled Ùes kesâefÛevcenecegveÙe efJeÅee: mebØeehÙe leeYÙe: efkeâceefhe ueewekf eâkeâkeâeÙeË ve Jee_Úefvle kesâJeueb
efJeÅee: mebOeeÙe& mJemÙee%eeveceheeke=âlÙe YesoeYesojlve$eÙecesJe meeOeÙeefvle le SJe efJeÅeeOejefpeveemlesYÙees ces efvelÙeb veceesÓmleg~
DeOegvee ÛeejCeef<e&cenecegveerveeb ØeCeceveeLeË ßeerieewleceYeóejkesâCe met$eceJeleeÙe&les-
Cecees ÛeejCeeCeb~~17~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-peue-pebIee-levleg-heâue-heg<he-yeerpe-DeekeâeMe-ßesCeerYesovs e-De°efJeOee§eejCee YeJeefvle~
le$e YetceeefJeJe peuekeâeefÙekeâpeerJeeveeb heer[eceke=âlJee peuecemhe=Mevlees ÙeLesÛÚÙee peueiecevemeceLee&: $e+<eÙees
peueÛeejCee veece~
heef©eveerhe$eefceJe peuemheMexCe efJevee peueceOÙeieeefcevees peueÛeejCee: Fefle efkeâVeesÛÙeles ?
vew<e oes<e:, leLewJe F<ÙeceeCelJeeled~
peueÛeejCe-ØeekeâecÙeefæ&ØeehleÙeesÉ&Ùees: keâes efJeMes<e: ?
Ievehe=eLf eJeer-ces®-meeiejeYÙevlejs meJe&MejerjCs e ØeJesMeMeefòeâ: ØeekeâecÙeb veece~ le$e peerJeheefjnjCekegâMeuelJeb ÛeejCelJeb~
levleg-heâue-heg<he-yeerpeÛeejCeeveeb Deefhe peueÛeejCeeveeefceJe JeòeâJÙeced~ Yetceew he=efLeJeerkeâeefÙekeâpeerJeeveeb
yeeOeeceke=âlJeeveskeâÙeespeveMeleieeefcevees pebIeeÛeejCee veece~
Oetceeefive-efieefj-le®-levlegmebleeves<eg TOJee&jesnCeMeefòeâmebÙegòeâe: ßesCeerÛeejCee veece~
ÛelegYÙeeXÓieguesYÙeesÓefOekeâØeceeCesve Yetceerle Gheefj DeekeâeMes ieÛÚvle DeekeâeMeÛeejCee veece~
keâef§eoen-DeekeâeMeÛeejCeeveecegheefj GÛÙeceeveekeâeMeieeefceveeb Ûe keâes efJeMes<e: ?
DeeÛeeÙe&osJesve GÛÙeles-peerJeheer[eÙee efJevee heeoesl#eshesCeekeâeMeieekeâeMeieeefceve DeekeâeMeÛeejCee veece~ heuÙebkeâ-
keâeÙeeslmeie&MeÙeveemeveeheeoesl#esheeefoØekeâejw: DeekeâeMes mebÛejCemeceLee& DeekeâeMeieeefcevees YeJeefvle~ SleÙeesjÙecesJeevlejb %eeleJÙeced~
ÛeejCeeveece$e SkeâmebÙeesieeefo›eâcesCe efÉMeleheÃeheÃeeMeod Yebiee GlheeoefÙeleJÙee:~
keâLeceskebâ Ûeeefj$eb efJeefÛe$eMeefòeâmeceglheeokeâced ?
ve, heefjCeeceYesosve %eeveYesoefYeVeÛeeefj$eeled ÛeejCeyenglJeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
keâLeb hegve: ÛeejCee De°efJeOee FlÙegÛÙeles ?
vew<e oes<e:, efveÙeceeYeeJeeled~ efÉMeleheÃeheÃeeMeÛÛeejCeeveeb De°efJeOeÛeejCesYÙe Skeâevlesve he=LekeälJeeYeeJeeÛÛe~
SlesYÙe§eejCesYÙees vece: FlÙegòebâ YeJeefle~
keâLeb ÛeejCeeveeb De°mebKÙeeefveÙece: ?
ve, Flejs<eeb ÛeejCeeveece$eevleYee&Jeeled~ leÅeLee-
hebkeâ-Yemce-ieesceÙe-YegmeeefoÛeejCeeveeb pebIeeÛeejCes<JevleYee&Je:, Yetceerle: hebkeâeoerveeb keâLebeÛf eod YesoeYeeJeeled~ kegâb Leg-
osnpe-celkegâCe-efheheereuf ekeâeefoÛeejCeeveeb heâueÛeejCes<JevleYee&Je:, $emepeerJeheefjnjCekegâMeuelJeb Øeefle YesoeYeeJeeled~ he$eebkegâj-
le=Ce-ØeJeeueeefoÛeejCeeveeb heg<heÛeejCes<JevleYee&Je:, nefjlekeâeÙeheefjnjCekegâMeuelJesve meeOecÙee&led~ DeesmeefJebog-keâjJeeme-
Oetcejer-efnceeefoÛeejCeeveeb peueÛeejCes<JevleYee&Je:, DehkeâeefÙekeâpeerJeheefjnjCekegâMeuelJeb Øeefle meeOecÙe&oMe&veeled~
OetceeefiveJeelecesIeeefoÛeejCeeveeb levlegßeseCf eÛeejCes<JevleYee&Je:, Devegueesce-efJeueesceieceves<eg peerJeheer[eÓkeâjCeMeefòeâmebÙegòeâlJeeled~
SJecevÙes<eeceefhe ÛeejCeeveece$ewJeevleYee&Jees Â°JÙe:~

Flees efJemlej:-‘‘ef›eâÙeeefJe<eÙee $e+efæefÉ&efJeOee-ÛeejCelJeceekeâeMeieeefcelJeb Ûesefle~ le$e ÛeejCee DeveskeâefJeOee:
peuepebIeelevlegheg<hehe$eßesCÙeefiveefMeKeeÅeeuebyeveiecevee:~ peuecegheeoeÙe JeehÙeeefo<JehkeâeÙeeved peerJeeveefJejeOeÙevle: YetceeefJeJe
heeoesæejefve#eshekegâMeuee peueÛeejCee:~ YegJe: GheÙee&keâeMes ÛelegjbiegueØeceeCes pebIeesl#esheefve#esheMeerIeÇkeâjCehešJees
yengÙeespeveMeleeMeg-ieceveØeJeCee pebIeeÛeejCee:~ SJeefcelejs Ûe JesefoleJÙee:~ heÙeËkeâeJemLeeefve<eCCee Jee keâeÙeeslmeie&Mejerje
Jee heeoesæejefve#esheCeefJeefOecevlejsCe DeekeâeMeiecevekegâMeuee DeekeâeMeieeefceve:1~’’
leelheÙe&cesleled-De$e ÛeejCeefæ&Øeehle<eeaCeecesJe «enCeb keâle&JÙeb, De«es ‘DeekeâeMeieeefceveeb’ met$eb he=LeiesJe Jele&les~
Ùes cenemeeOeJemlehe§ejCeØeYeeJeeÛÛeejCeefæË mebØeehÙeekeâeMes efJenjefvle, peerJeeveeb efJejeOeveecevlejsCe peueeÅegheÙe&efhe ieÛÚefvle
lesYÙees cenecegefveYÙees efvejvlejcemceekebâ veceesÓmleg~
mebØeefle Øe%eeßeceCecegveerveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerceodieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
Cecees heCCemeceCeeCeb~~18~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Deewlheefòekeâer JewveefÙekeâer keâce&pee heeefjCeeefcekeâer Ûesefle ÛelegefJe&Oee Øe%ee~ le$e
pevceevlejs ÛelegefJe&Oeefvece&ueceefleyeuesve efJeveÙesveeJeOeeefjle ÉeoMeebiemÙe osJes<etlheÅe ceveg<Ùes<eg DeefJeve°mebmkeâejsCeeslheVemÙee$e
YeJes he"ve-ßeJeCe-he=ÛÚveJÙeeheejefJejefnlemÙe Øe%ee Deewlheefòekeâe veece~
Gòebâ Ûe- efJeCeSCe megoceOeero,b efkeân efJe heceeosCe neseof efJemmeefjob~
lecegJeªeefo hejYeJes, kesâJeueCeeCeb Ûe DeenJeefo2~~
S<e GlheefòeØe%eeßeceCe: <eCceemeesheJeemeiueeveesÓefhe leodyegefæceenelcÙe%eeheveeLeË he=ÛÚeJÙeehe=leÛelego&MehetefJe&CeesÓefhe
GòejJeenkeâes YeJeefle~
efJeveÙesve ÉeoMeebieeefve he"lmeg GlheVee JewveefÙekeâe veece, DeLeJee hejesheosMesve peeleØe%ee Deefhe JewveefÙekeâe keâLÙeles~
lehe§ejCeyeuesve ieg®heosMeefvejhes#esCeeslheVeØe%ee keâce&pee veece, Deew<eOemesJeeyeuesveeslheVeØe%ee Jee~
mJekeâ-mJekeâpeeefleefJeMes<esCe meceglheVeØe%ee heeefjCeeefcekeâe veece~
keâef§eoeMebkeâles-
leerLe&keâjJeÛeveefJeefveie&leyeerpeheoeLee&JeOeejCeeveeb Je=<eYemesveeoerveeb Øe%eeÙee: keäJeevleYee&Jees YeJeefle ?
heeefjCeeefcekeâeÙeeb Øe%eeÙeecevleYe&Jeefle, efkebâ Ûe efJeveÙeeslheefòekeâce&efYeefJe&vee Glheòes:~
heeefjCeeefcekeâeslheefòekeâØe%eÙees: keâes efJeMes<e: ?
peeefleefJeMes<epeefvelekeâce&#eÙeesheMecemeceglheVee heeefjCeeefcekeâe, pevceevlejefJeveÙepeefvelemebmkeâejmeceglheVee Deewlheefòekesâefle
Deefmle efJeMes<e:~
Sles<eg Øe%eßeceCes<eg kesâ<eece$e «enCeb ?
ÛelegCee&ceefhe «enCeb Jele&les~
ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe keâLÙeles-‘Øe%ee SJe ßeJeCeb Ùes<eeb les Øe%eeßeJeCee:3~’
lelees ve JewveefÙekeâ Øe%eeßeceCeeveeb «enCeefceefle Ûesled ?
1. leòJeeLe&Jeeefle&keâ, DeOÙeeÙe 3, he=. 562~ 2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 82~ 3. <ešdKeC[eiece
OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 83~
vewleod JeòeâJÙeb, DeÂ°eßegleÙeesjLe&Ùees%ee&veeslheeoveÙeesiÙelJeb Øe%eeveece, lemÙee: Øe%eeÙee: meJe&$eesheuebYeeled~

ieg™heosMesveeJeieleÛelego&MehetJee&Ceeb Øe%eeßeceCeeveeb keâLeceßegleeLee&Jeiece: ?
vewleod JeòeâJÙeb, DeveefYeuehÙeeLe& efJe<eÙe%eeveeslheeoveMeòesâmle$eeYeeJes mekeâueßegle%eeveeslheefòeefJejesOeeled~ De$eemebÙeleeveeb
Øe%eeßeceCeeveeb «enCeb ve keâle&JÙeb, efpeveMeyoevegJe=òes:~ SlesYÙe: Øe%eeßeceCeefpevesYÙees vece:~
Øe%eeÙee %eevemÙe Ûe keâes efJeMes<e: ?
%eevenslegpeerJeMeefòeâieg&®heosMeefvejhes#ee Øe%ee keâLÙeles, lelkeâeÙeË Ûe %eeveb, leleesÓefmle Yeso Fefle %eeleJÙeced~
DevÙe$e efYeVecesJe ue#eCeced~ leLeeefn-‘‘efJeÅeeOeje efn mevlees Ùes lehees ie=Cnefvle les<eeb Øe%eeefleMeÙemleowJeeslheÅele
Fefle les Øe%eeßeceCee FlÙegÛÙevles1~’’
ßeerceodYeóekeâuebkeâosJesve keâLÙeles-‘‘Deeflemet#ceeLe&leòJeefJeÛeejienves ÛelegoM& eheteJf e&Ce SJe efJe<eÙesÓvegÙegòesâ DeveOeerle-
ÉeoMeebieÛelego&MehetJe&mÙe Øeke=â°ßegleeJejCeJeerÙee&vlejeÙe#eÙeesheMeceeefJeYet&leemeeOeejCeØe%eeMeefòeâueeYeeefVe:mebMeÙeb efve™heCeb
Øe%eeßeJeCelJeced2~’’
leelheÙe&cesleled-Sles<eeb Øe%eeßeceCeeveeb vecemkeâejØeYeeJesCe ceÙÙeeefhe SleeÂMeer Øe%eeslheÅesle Ùesveenb MeerIeÇcesJe
mJeelce%eeveb kesâJeue%eeveb keâlegË #ecees YeJesÙeefceefle ÙeeÛesÓnb efvejvlejced3~
DeOegvee DeekeâeMeieeefcecegveerveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerceodieewleceYeóejkesâCe met$eceJeleeÙe&les-
Cecees DeeieemeieeceerCeb~~19~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-DeekeâeMes ÙeLesÛÚÙee FefÛÚleØeosMeb ceeveg<eesòejheJe&leeJe®æb ieÛÚvle DeekeâeMeieeefceve
Fefle ie=nerleJÙee:~
De$e osJeefJeÅeeOejeCeeb ve «enCeb keâle&JÙeb, efpeveMeyoevegJe=òes:~
keâef§eoeMebkeâles-DeekeâeMeÛeejCeeveeceekeâeMeieeefceveeb Ûe keâes efJeMes<e: ?
heefjnej GÛÙeles, ÛejCeb Ûeeefj$eb mebÙece: heeheef›eâÙeeefvejesOe: FlÙeskeâeLe&:, leefmceved kegâMeuees efvehegCe§eejCe:~
leheesefJeMes<esCe peefveleekeâeMeefmLelepeerJeJeOeheefjnjCe-kegâMeuelJesve meefnle DeekeâeMeÛeejCe:~ DeekeâeMeiecevecee$eÙegòeâ
DeekeâeMeieeceer~ DeekeâeMeieeefcelJeeled peerJeJeOeheefjnjCe-kegâMeuelJesve efJeMesef<eleekeâeMeieeefcelJemÙe efJeMes<eesheuebYeeoefmle
efJeMes<e:~ SlesYÙemleheesyeuesveekeâeMeieeefceYÙees efpevesYÙees vece: FlÙegòebâ YeJeefle~
DevÙe$e keâLÙeles-heÙe&¿eJemLeeefve<eCCee Jee keâeÙeeslmeie&Mejerje Jee heeoesæejefve#esheCeefJeefOecevlejsCeekeâeMe-
iecevekegâMeuee DeekeâeMeieeefceve:~4’’
leelheÙe&cesleled-leheesceenelcÙesve Ùes kesâefÛevceneleheefmJeve: DeekeâeMeieceveefæË GlheeÅe peerJeJeOecevlejsCe ieieves
ieÛÚvle: mJehejeshekeâeefjCees YeJeefvle le SJe YeJÙepeerJeeveeb MejCÙeemles<eeb heeoheÙees®neefCe vecemke=âlÙe JeÙeceefhe
Deefnbmeecene›elemÙe MegædÙeLeË efmeædÙeLeË Ûeeefj$eYeeJeveeb YeeJeÙeecens~
mebØeefle Dee<eerefJe&<eefæ&mebÙeleeved vecemkeâlegË ßeerceodieewleceieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees DeemeerefJemeeCeb~~20~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-DeefJeÅeceevemÙeeLe&mÙeeMebmeveceeMeer:, DeeMeerefJe&<eb S<eeb les DeeMeerefJe&<ee:~ Ùes<eeb
1. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer he=. 92~ 2. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36 keâer šerkeâe~ 3. efJeMes<e-Jeerj efve. meb. 2526, ceeIe Meg.
otpe, 8-2-2000 keâes efouueer ceW $e+<eYeosJe heeb[eue ceW Ùen ØekeâjCe efueKee~ Fme efove Debleje&°êrÙeefveJee&CeceneslmeJe ceW
hebÛekeâuÙeeCekeâ ceW oer#eekeâuÙeeCekeâ nw~ 4. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36~
Ùeb Øeefle ‘efceüÙemJe’ Fefle JeÛeveb efveie&leb leb ceejÙeefle, ‘efYe#eeLeË Yeüce’ Fefle JeÛeveb efYe#eeLeË YeüeceÙeefle, ‘efMej: efÚÅesle’ Fefle
JeÛeveb efMej: efÚveefòe, les DeeMeerefJe&<ee veece ßeceCee:~
keâLeb JeÛevemÙe efJe<emeb%ee ?
efJe<eefceJe efJe<eefcelÙegheÛeejeled~
DeeMeer: DeefJe<eb Dece=leb Ùes<eeb les DeeMeerefJe&<ee:~ Ùes<eeb JeÛeveb mLeeJej-pebiece-efJe<ehetefjlepeerJeeved ØeleerlÙe ‘efveefJe&<ee
YeJevleg’ Fefle efve:me=leb leeved peerJeÙeefle~ JÙeeefOe-Jesovee-oeefjõdÙeeefoefJeueÙeb ØeleerlÙe efveie&leb meod JeÛeveb leòelkeâeÙeË
keâjesefle lesÓefhe DeeMeerefJe&<ee FlÙegòebâ YeJeefle~ leheesyeuesve SJebefJeOeMeefòeâ mebÙegòeâJeÛevee YetlJee Ùes cenemeeOeJees peerJeeveeb
efve«eneveg«enb ve kegâJe&efvle, les DeeMeerefJe&<ee Fefle ie=nerleJÙee:~
kegâle: ?
efpeveMeyoevegJe=òes:~ ve Ûe efve«eneveg«eneYÙeeb meboefMelejes<elees<eeCeeb cegveerveeb efpevelJeceefmle, efJejesOeeled~
ßeerJeerjmesveeÛeeÙeex yeÇJeerelf e-‘‘Sosemf eb megnemegnueefæmeefnÙeeCeceemeereJf emeeCeb efpeCeeCeb efCemege{f Ùe ceefnJeer{efCeJeefooes
efkeâefoÙekeâcceb keâjsefce efòe Gòeb nesefo1~’’
leelheÙe&cesleled-Sles<eecee<eerefJe&<eeCeeb efpeveeveeb mee°ebieb vecemkeâejb ke=âlJee ÛewlÙeYekeälÙeeefokebâ he"vlees ieg™Ceeb
Yeefòebâ kegâce&:~
DevÙe$e keâLÙeles-‘‘DeeefMejeMebmeveb leosJe efJe<eb Ùes<eeb~ efceüÙemJeslÙegòesâ efn efveÙecesve efceüÙeles~ Gheue#eCebÛewleled~
lesveeefMejce=leeveeefcelÙeefhe iecÙeles~ Meeheeveg«enmeceLee&veeefcelÙeLe&:~ Ùeefo efn les hejmÙeehekeâejceeMeemeles leoehekeâejes YeJeefle~
ÙeoeshekeâejceeMeemeles leoeshekeâejes YeJeleerefle~2’’ leLeeheerces mecÙeijlve$eÙeOeeefjCees cenecegveÙe: meecÙejmeheefjCelee:
jeieÉs<eefJenervee: mevle: mJeelceleòJecesJe meeOeÙeefvle lesYÙees efvelÙeb veceesÓmleg Demceekeâefceefle~
mebØeefle Âef°efJe<eefæ&OeeefjCeeb mebÙeleeveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerceodieewleceYeóejkesâCe met$eceJeleeÙe&les-
Cecees efoefªefJemeeCeb~~21~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-De$e Âef°Meyosve Ûe#egce&vemees«e&nCeb, GYeÙe$e Âef°MeyoØeJe=efòeoMe&veeled~ lelmeen-
ÛeÙee&lkeâce&CeesÓefhe~ ®°es Ùeefo DeJeueeskeâÙeefle efÛevleÙeefle ef›eâÙeeb keâjesefle Jee ‘ceejÙeeceerefle’ leefn& ceejÙeefle, DevÙeoefhe
DeMegYekeâce& mebjcYehetJee&ueeskeâvesve ef›eâÙeceeCees Âef°efJe<ees veece~ SJeb Â°Ÿece=leeveeceefhe %eelJee ue#eCeb JeòeâJÙeb~ ‘efpeCeeCeb’
FlÙevegJele&les, DevÙeLee Âef°efJe<eeCeeb mehee&Ceeceefhe vecemkeâejØemebieeled~ Sles<eeb MegYeeMegYeueefyOeÙegòeâeveeb lees<e-jes<eesvcegòeâeveeb
<e[defJeOeeveeceefhe Âef°efJe<eeCeeb efpeveeveeb vecemkeâejes YeJesefolÙegòebâ YeJeefle~
DevÙe$eeefhe-‘‘efoefªefJemeeCeb’’ FocehÙegheue#eCeeLeË~ lesve Â°dÙece=leeveeefceefle iecÙeles~ Ùeefo efn lesÓØemeVeÂ°Ÿee
hejceJeueeskebâles leoe leod YemcekeâjCes les<eeb meeceLÙeË~ DeLe ØemeVeÂ°Ÿee leceJeueeskeâvles leefæ&Je=efæveerjesieleeefokeâjCes les<eeb
meeceLÙe&ced~ lehe:ØeYeeJeeod$e+efæefJeMes<e SJe efn les<eeb leeÂMees, ve hegve®hekeâejcehekeâejb Jee les keâmÙeefÛelkegâJe&efvle, Me$eew
efce$es Ûe les<eeb hejceesoemeerveleesheslelJeeled~3’’
leelheÙe&cesleled-efpevecegõeOeeefjCees cenecegveÙe: ›egâæerYetÙe keâmÙeefÛeoefhe Dehekeâejb ve kegâJe&efvle keâoeefÛeoghekeâejb
Ûe kegâJe&vlÙeefhe DelemlesYÙees $e+efæmeceefvJelesYÙees cenemeeOegYÙees vecees vece:~
SJeb mehlecemLeues efveefceòe-efJeef›eâÙeeÅeveskeâefæ& meceefvJele cegefvevecemkeâejlJesve De°ew met$eeefCe ieleeefve~
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 86~ 2-3. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer he=. 93~
mebØeefle G«eleheesOeeefjCeeb cenemeeOetveeb ØeCeceveeLeË ßeerceodieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-

Cecees GiieleJeeCeb~~22~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-G«elehemees efÉefJeOee G«ees«eleheme: DeJeefmLelees«eleheme§esefle~ le$e Ùe SkeâesheJeemeb
ke=âlJeenejb ie=nerlJee Éew GheJeemeew keâjeself e, hegvejefhe heejCeeb ke=âlJee $eervegheJeemeeved keâjeself e~ SJeceskeâesòejJe=æÙd ee ÙeeJeppeereJf eleevleb
ef$eiegefhleieghlees YetlJee GheJeemeeved kegâJe&ved G«ees«elehee veece~
SlemÙeesheJeeme-heejCeeveÙeves met$eb-
GòejiegefCeles leg Oeves hegvejhÙe‰eefhelesÓ$e iegCeceeefoced~
GòejefJeMes<eleb Jeefie&leb Ûe ÙeespÙeeveÙesvcetueced~~1~~
Deeefob ef$eiegCeb cetueeoheemÙe Mes<eb ÛeSve ùleueyOeced~
mewkebâ oefueleb Ûe heob Mes<eb leg Oeveb efJeefveefo&°ced~~2~~
efceßeOeves De°iegCees ef$e™heJeiexCe mebÙegles cetueced~
cetueesæË Ûe heobMes Mes<eb leg Oeveb efJeefveefo&°ced~~3~~1
SleeYÙeeb ÉeYÙeeb met$eeYÙeeb heoceeveerÙe Oeves MeesefOeles GheJeemeefoJemee:~ heocee$ee: heejCee:~ SJeb meefle <eCceemesYÙees
JeOe&ceevee GheJeemee YeJeefvle~
lelees vesob Iešles Fefle ?
vew<e oes<e:, IeeleeÙeg<keâeCeeb cegveerveeb <eCceemeesheJeemeefveÙeceeYÙegheieceeled, veeIeeleeÙeg<keâeCeeb, les<eecekeâeues cejCeeYeeJeeled~
keâef§eoen-
DeIeeleeÙeg<keâe Deefhe <eCceemeesheJeemee§ewJe YeJeefvle, leogheefj mebkeäuesMeesheheòes: Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-YeJeleg veece, S<e efveÙece: memebkeäuesMeeveeb meeshe›eâceeÙeg<keâeveeb Ûe, ve mebkeäuesMeefJejefnle-
efve®he›eâceeÙeg<keâeveeb leheesyeuesveeslheVe-JeerÙee&vlejeÙe #eÙeesheMeceeveeb leodyeuesve cevoerke=âleemeeleeJesoveerÙeesoÙeeveeces<e efveÙece:,
le$e leefÉjesOeeled~
SleeÂMeer Meefòeâ: cenlmeg peves<eg-cenecegefve<eg GlheÅeles Fefle keâLeb %eeÙeles ?
SlemceeosJe met$eeod %eeÙeles~
kegâle: ?
<eCceemesYÙe Gheefj GheJeemeeYeeJes G«ees«eleheesÓvegheheòes:~
le$e oer#eeLe&ceskeâesheJeemeb ke=âlJee heejCeeb kegâÙee&led hegve: SkeâefoJemeevevlejsCe SJebefJeefOeb kegâJe&le: efkeâefÃeefVeefceòesCe
<e‰esheJeemees peele:~ hegvemlesve <e‰esheJeemesve efJenjleesÓ°ceesheJeemees peele:~ SJeb oMeceÉeoMeeefo›eâcesCeeOees ve helelees
ÙeeJeppeerefJeleebleb Ùees efJenjefle lemÙeeJeefmLelees«elehees veece~ Sleoefhe leheesefJeOeeveb JeerÙee&vlejeÙe#eÙeesheMecesve YeJeefle~
ÉÙeesjefhe lehemees®lke=â°heâueb efveJe=&efòe:, Dehejceveglke=â°heâueb~ SlesYÙe G«eleheesYÙees efpevesYÙees vece:, FlÙegòebâ YeJeefle~
DevÙe$eeefhe keâefLeleb-
‘‘Ùes efn hebÛecÙeece°cÙeeb Ûelego&MÙeeb Ûe Øeefle%eeleesheJeemee DeueeYeÉÙes $eÙes Jee leLewJe efveJee&nÙeefvle le SJeb Øekeâeje
G«eleheme:2~’’
1. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 88~ 2. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer he=. 93~
28 / JesoveeKeC[ ieCeOejJeueÙe ceb$e / met$e 23,24,25 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DevÙeÛÛe-‘‘ÛelegLe&<e‰e°ceoMeceÉeoMehe#eceemeeÅeveMeveÙeesies<JevÙeleceÙeesieceejYÙe DeecejCeeefoefveJele&keâe
G«eleheme:~1’’
leelheÙe&cesleled-Ùes cenecegveÙe G«eleheesOeeefjCemles GheJeemeeved JeOe&Ùevle SJe peerefJeleevleb lehemÙeeb kegâJe&efvle les
efveÙecesve mJeelceefmeefæb kegâJe&vle: hejbhejÙee efveJee&Ceb ØeehvegJeefvle lesYÙees efvelÙeb veceesÓmleg~
mebØeefle oerhlelehe:meefnleeveeb cegveerveeb YekeälÙeLeË ßeerceodieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
Cecees efoòeleJeeCeb~~23~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-oerehf lensleglJeeod oerhleb lehe:, oerhleb lehees Ùes<eeb les oerhleleheme:~ ÛelegLe&<e‰eÅegheJeemes<eg
ef›eâÙeceeCes<eg Ùes<eeb leheespeefveleueefyOeceenelcÙesve Mejerjlespe: Øeefleefoveb JeOe&les OeJeuehe#eÛevõmÙesJe les $e+<eÙees oerhleleheme:~
les<eeb ve kesâJeueb oerefhlejsJe JeOe&les, efkeâvleg yeueesÓefhe JeOe&les~ Mejerjyeue-ceebme-®efOejesheÛeÙewefJe&vee MejerjoerefhleJe=æsjvegheheòes:~
lesve ve les<eeb Yegefòeâjefhe, lelkeâejCeeYeeJeeled~
Gòebâ Ûe-‘‘lesCe Ce lesefmeb Yegòeer efJe, lekeäkeâejCeeYeeJeeoes~ Ce Ûe YegkeäKeeogkeäKegJemeceCeªb Yegbpebefle, leoYeeJeeoes~
leoYeeJees kegâoes Jeiiecceos ? efoefòe-yeuemejerjesJeÛeÙeeoes2~’’
SlelkeâLevesve SJeceJeiecÙeles Ùeled oerhle lehe:$e+efæmeceefvJelees ieCeOejosJee Deenejb ve kegâJe&evf le, leLeeefhe lehe:ØeYeeJesCe
Mejerjyeueb oerefhle§e les<eeb JeOe&les~
lesYÙees oerhleleheesYÙees ceveesJeÛevekeâeÙewve&cees vece:~
DevÙe$e keâLeveceefmle-
‘‘cenesheJeemekeâjCesÓefhe ØeJeOe&ceevekeâeÙeJee*dceevemeyeuee: efJeiebOejefnleJeovee: he©eeslheueeefo megjefYeefveÕeemee:
DeØeÛÙegleceneoerefhleMejerje oerefhleleheme:3~’’
Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeerMeeŒes Jele&les-‘‘Ùes osnoerhlÙee ØenleevOekeâeje oerhleleheme:4~ les<eeb vecemkeâejesÓmleg~
DeOegvee lehlelehe:$e+efæmeceefvJeleeved vecemkeâlegË met$eceJeleeÙe&les ßeerceodJeerjØeYegØeLeceieCeOejosJesve-
Cecees leòeleJeeCeb~~24~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-lehleb oiOeb efJeveeefMeleb cet$e-hegjer<e-Meg›eâeefo Ùesve lehemee leogheÛeejsCe lehlelehe:~
Ùes<eeb YegòeâÛelegefJe&OeenejmÙe lehleueesnefheb[ekeâef<e&leheeveerÙemÙes$e veernejes ve meefvle les lehleleheme:~ SleÙee $e+ædÙee
meefnlesYÙees efpevesYÙees vece: FlÙegòebâ YeJeefle~
ßeerceodYeóekeâuebkeâosJesve keâLÙeles-
‘‘lehleeÙemekeâšen heeflelepeuekeâCeJeoeMegMeg<keâeuheenejleÙee ceue®efOejeefo YeeJeheefjCeeceefJejefnleeYÙeJeneje: lehleleheme:~5’’
leelheÙe&cesleled-Sleeved $e+efæmeceefvJeleeved vecemkeâlegË YeeJeveÙeeefhe lehe§ejCekeâjCeeLeË MeefòeâJe&Oe&les Dele: efvelÙeb
ieCeOejosJeeved ØeCecÙe mJeelceMegefæb ÙeeÛesÓnb Sles<eeb ieg™Ceeb heeoheÙees®ns<eg efvejvlejced~
DeOegvee cenelehe:$e+efæmeceefvJeleeveeb vecemkeâjCeeLeË ceneJeerjØeYees: ØeLeceieCeYe=odosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees ceneleJeeCeb~~25~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-DeefCeceeÅe°iegCeesheslees peueÛeejCeeÅe]°efJeOeÛeejCeeiegCeeuebke=âle: mhegâjledMejerjØeYees
1. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36 keâer šerkeâe~ 2. <ešdKeC[eiece, OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 90~
3. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36, šerkeâebMe~ 4. Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeer he=. 93~ 5. leòJeeLe&Jeeefle&k& eâ De. 3, met$e 36, šerkeâebMe~
efÉefJeOee#eerCeefæ&Ùegòeâ: meJeez<eefOemJe™he: heeefCehee$e efveheeflelemeJee&nejeved Dece=lemJeeomJe™hesCe heefjJele&vemeceLe&:

mekeâuesvõsYÙeesÓefhe Devebleyeue: DeeMeerÂe& °f efJe<eueefyOemeceefvJelemlehlelehee: mekeâueefJeÅeeOejes ceefleßegleeJeefOeceve:heÙe&Ùe%eevew:
%eeleef$eYegJeveJÙeeheej: cegefve: cenelehee: veece~
keâmceeled ?
cenòJenslegmleheesefJeMes<ees cenevegÛÙeles GheÛeejsCe, me Ùes<eeb les ceneleheme: Fefle efmeælJeeled~ DeLeJee cenmeeb
nslegmlehe GheÛeejsCe cene Fefle YeJeefle~ Mes<eb megieceb~ Sles<eeb cenelehemeeb ceveesJeÛevekeâeÙewve&cemkeâejb keâjesefce~
ßeerÙeefleJe=<eYeeÛeeÙexCe keâefLeleb-
‘‘cebojhebelf ehhecegns cenesJeJeemes keâjseof meJJes efJe~
ÛeGmeCCeeCeyeuesCeb peerS mee ceneleJee efjæer1~~
ßeerceodYeóekeâuebkeâosJesveeefhe SJecesJe Øeesòebâ-
‘‘efmebnefve:›eâeref[leeefocenesheJeemeeveg‰evehejeÙeCeÙeleÙees ceneleheme:2~’’
leelheÙe&cesleled-lehe§eÙee&yeuesvewJe cenelehe:$e+efæb meceglheeÅe Ùes ÙeleÙe: hegvejefhe efmebnefve:›eâeref[leeefoceneleheebefme
kegâJe&vleesÓefhe ve ßeecÙeefvle efkeâvleg Denesje$eb mJeelceMekeälÙee men MejerjMeefòeâceefhe JeOe&Ùeefvle, le SJe cenelehe:$e+efæmeceefvJelee:
meefvle lesYÙees efvelÙeb veceesmleg~
DeOegvee Ieesjlehe:$e+efæOeeefjCeeb vecemkeâleg&keâecesve ßeerceodieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
Cecees IeesjleJeeCeb~~26~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-GheJeemes<eg <eCceemeesheJeeme: DeJeceewoÙex<eg SkeâkeâJeue:, Je=efòeheefjmebKÙeemeg ÛelJejs
ieesÛejeefYe«en:, jmeheefjlÙeeies<eg G<CepeueÙegleewoveYeespeveb, efJeefJeòeâMeÙeveemeves<eg Je=keâ-JÙeeIeÇ-lej#e-ÚJeuueeefo-
ÕeeheopeerJemeseJf eleemeg me¢eefJebOÙeeÅešJeer<eg efveJeeme:, keâeÙekeäuesMes<eg leer›eefnceJeemeeefoefvepe&veØeosMes<eg DeYeüeJekeâeMe-Je=#ecetue-
Deeleeheve-Ùeesie«enCeb~SJeceYÙevlejlehe:mJeefhe Glke=â°lehe:Øe™heCee keâle&JÙee~ S<e ÉeoMeefJeOeesÓefhe lehe: keâeÙejpeveeveeb
YeÙeeslheeokeâ: Fefle Ieesjlehe:~
leod Ùes<eeb les Ieesjleheme:~ ÉeoMeefJeOelehemeeceglke=â°eJemLeeÙeeb Jele&ceevee Ieesjleheme: Fefle YeefCeleb YeJeefle~ S<eeefhe
leheespeefveleefæ&§ewJe, DevÙeLee SJebefJeOeeÛeejCeevegheheòes:~ SlesYÙees IeesjleheesYÙees vece: FlÙegòebâ YeJeefle~
‘‘peuemetuehhecegneCeb, jesiesCeÛÛebleheere[ f Debiee efJe~
meenbefle ogæjleJeb, peerS mee IeesjleJeefjæer~~3
DemÙewJe efJemlej: ßeerceodYeóekeâuebkeâosJeeefYeØeeÙesCe ÂMÙeles-
‘‘JeeleefheòeMues<ce meefVeheelemecegodYetle-pJej-keâeme-Õeemeeef#e-Metue-kegâ‰-ØecesneefoefJeefJeOejesiemebleeefheleosne
DehÙeØeÛÙegleeveMevekeâeÙekeäuesMeeefolehemees YeercemceMeeveeefõcemlekeâiegne-ojer-kebâoj-MetvÙe«eeceeefo<eg Øeog°Ùe#e-je#eme-
efheMeeÛeØeJe=òeJesleeue™heefJekeâejs<eg he®<eefMeJee™leeveghejefmebn-JÙeeIeÇeefo-JÙeeue-ce=ieYeer<eCemJeve-heewjÛeewjeefoØeÛeefjles<JeefYe-
™efÛeleeJeemee§e Ieesjleheme:4~’’
Ùes cenecegveÙees Ieesjeshemeie&menvekegâMeuee Gòecemebnvevemeefnleemle SJe mebmeejmecegõesòejCe#ecee: mJeÙeb lejvleesÓhÙehejeved
1. efleueesÙeheCCeefòe De.4~ 2. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36, šerkeâebMe~ 3. efleueesÙeheCCeefòe, De. 4~ 4. leòJeeLe&Jeeefle&keâ
De. 3, met$e 36 šerkeâebMe~
30 / JesoveeKeC[ ieCeOejJeueÙe ceb$e / met$e 27,28,29 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
leejefÙelegb ØeJeCeemlesYÙees vecees vece:~

SJeb De°cemLeues G«elehe:$e+efæØeYe=efleIeesjlehe:$e+efæmeceefvJelecegveerveeb vecemkeâejkeâjCelJesve hebÛemet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee Ieesjheje›eâceefæm& eceefvJeleeveeb ØeCeceveeLeË ßeercelmevceefleØeYegØeLeceefMe<ÙeieewleceieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees IeesjhejkeäkeâceeCeb~~27~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-ef$eYegJeveeshemebnjCe-cenerheer"«emeve-mekeâuemeeiejpeueMees<eCe-peueeefive-
efMeueeheJe&leeefoJe<e&Ce MeefòeâIeexjheje›eâcees veece~ Ieesjes heje›eâcees Ùes<eeb efpeveeveeb les Ieesjheje›eâcee:~ lesYÙees vece Fefle YeefCeleb
YeJeefle~
De$e ve ›etâjkeâcee&CeecemegjeCeeb vecemkeâej: ØemepÙeles, efpeveMeyoevegJe=òes:~
DevÙe$e Øeesòebâ-‘‘heje›eâcees ogOe&j›eleOeejCes meeceLÙeË~ IeesjesÓefÛevlÙe: heje›eâcees Ùes<eeb les leLeesòeâe:1~’’
leelheÙe&cesleled-lehe§ejCeØeYeeJesCe SleeÂMeeR Meefòebâ meceglheeÅe Ùes Ieesj heje›eâceb keâlegË #ecee YetlJeeefhe ve
efkeâcehÙeIeefšlekeâeÙeË kegâJe&efvle kesâJeueb efveoex<eÛeÙee&ceeÛejvle: mJeelceefmeefæb meeOeÙeefvle lesYÙees vecees vece:~
mebØeefle IeesjiegCeefæ&meceefvJelemeeOetveeb ØeCeceveeLeË ßeerceodieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
CeceesIeesjiegCeeCeb~~28~~
efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâe-Ieesje jewõe iegCee Ùes<eeb les IeesjiegCee:~ ÛelegjMeerefleue#eiegCee Fefle ÙeeJeled~
keâLeb ÛelegjMeerefleue#eiegCeeveeb IeesjlJeced ?
IeesjkeâeÙe&keâeefjMeefòeâpeveveeled~ les<eeb IeesjiegCeeveeb vecemkeâejes YeJesled FlÙegòebâ YeJeefle~ De$e veeefleØemebiees, efpeveMeyoevegJe=òes:~
ve iegCe-heje›eâceÙeesjskeâlJeb, iegCepeefveleMeòesâ: heje›eâceJÙeheosMeeled~
Gòebâ Ûe leòJeeLe&Jeeefle&kesâ-‘‘le SJe ie=nerleleheesÙeesieJeOe&veheje Ieesjheje›eâcee:2~’’
DevÙe$eeefhe-‘‘Ieesje DeodYeglee cenevlees iegCee Ùes<eeb les IeesjiegCee:3~’’
DeOegvee DeesjiegCeyeÇÿeÛeeefjcen<eeaCeeb veceveeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerieCeOejosJesve-
CceesÓIeesjiegCeyebYeÛeejerCeb~~29~~
efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâe-yeÇÿe-Ûeeefj$eb hebÛe›ele-meefceefle-ef$eieghlÙeelcekebâ, Meeefvlehegef°nsleglJeeled~ DeIeesje:
Meevlee iegCee Ùeefmceved leoIeesjiegCeb, DeIeesjiegCeb yeÇÿe Ûejvleerefle DeIeesjiegCeyeÇÿeÛeeefjCe:~ Ùes<eeb leheesceenelcÙesve [cejeefo-
ceeefj-ogefYe&#e-Jewj-keâuen-JeOe-yevOeve-jesOeeefoØeMeceveMeefòeâ: meceglheVee les DeIeesjiegCeyeÇÿeÛeeefjCe: FlÙegòebâ YeJeefle~
lesYÙeesÓIeesjiegCeyeÇÿeÛeeefjYÙees vece: Fefle YeefCeleceefmle~
De$e met$es ‘DeIeesjMeyos’ Dekeâej: efkeâVe ßetÙeles ?
meefvOeefveoxMeeVe ßetÙeles~
hegve: keâef§eoen-
Â°dÙece=leeveeceIeesjyeÇÿeÛeeefjCeeb Ûe keâes efJeMes<e: ?
DeeÛeeÙeex yeÇJeerefle-
1. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer, he=. 98~ 2. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De.3, met$e 36~ 3. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer he=. 93~
GheÙeesiemeeneÙÙeÂ°ew efmLeefleueefyOeÙegòeâe Âef°efJe<ee cegveÙees veece~ DeIeesjyeÇÿeÛeeefjCeeb hegve: ueyOeÙeesÓmebKÙeelee:

meJeeËieielee: Sles<eecebieueiveJeelesÓefhe mekeâueesheõJeefJeveeMeveMeefòeâoMe&veeled~ leleesÓefmle Yeso:~ efJeMes<esCe leg DeMegYeueyOeerveeb
ØeJe=efòeue&efyOeceleeefceÛÚeJeMeJeefle&veer~ MegYeeveeb ueyOeerveeb ØeJe=efòe: hegve: ÉeYÙeeceefhe ØekeâejeYÙeeb mebYeJeefle, leefoÛÚeÙee
efJeveeefhe ØeJe=efòeoMe&veeled~
ßeerÙeefleJe=<eYeeÛeeÙexCe keâLÙeles-
peerS Ce neWelf e cegeCf eCees, Kesòeefcce efJe Ûeesjhengeof yeeOeeDees~
keâeuecenepegæeoer, efjæer meeIeesjyecnÛeeefjòee~~
GkeäkeâmmekeäKeGJemeces, ÛeeefjòeeJejCeceesnkeâccemme~
pee ogefmmeceCeb CeemeF, efjæer meeIeesjyecnÛeeefjòee~~
DenJee- meJJeiegCesefnb DeIeesjb, censefmeCees yecn meöÛeeefjòeb~
efJehhegâefjoeS peerS, efjæer meeIeesjyeÿeÛeeefjòee~~1
leòJeeLe&Jeeefle&kesâÓefhe efueKÙeles-
‘‘efÛejesef<eleemKeefueleyeÇÿeÛeÙe&Jeemee: Øeke=â°Ûeeefj$eceesnveerÙe#eÙeesheMeceeled ØeCe°og:mJehvee: IeesjyeÇÿeÛeeefjCe:~2’’
ßeerceodieewlecemJeeefceefJejefÛele Ùeefleheeef#ekeâØeefle›eâceCešerkeâeÙeeb ieCeOejJeueÙeceb$eeCeeb ceOÙes ‘Cecees IeesjiegCeyebYeÛeejerCeb’
šerkeâe efJejÛÙeles ßeer ØeYeeÛevõeÛeeÙexCe~ leLeeefn-‘‘Ieesjes ogOe&jes iegCees efvejefleÛeejleeue#eCees ÙemÙe leodIeesjiegCeb
efoJÙeebieveeefuebieveeefoefYejhÙe#egefYeleefÛeòeced~ DeLeJee Ieesje DelÙeodYeglee iegCee ÙemceelØeeefCeveeb YeJeefvle leodIeesjiegCeced~
leÛÛe leodyeÇÿe Ûe yeÇÿeÛeÙe&ced~ leÛÛejvlÙevegefle‰vleerefle SJeb Meeruee IeesjiegCeyeÇÿeÛeeefjCe:~ les<eeb~’’3
leelheÙe&cesleled-Sles<eeb cenecegveerveeb vecemkeâejsCe Ghemeie&menveMeefòeâYe&efJe<Ùeleerefle efveef§elÙe meowJe SYÙees vecees
vece: keâle&JÙe:~
SJeb veJecemLeues Ieesjheje›eâceeefo$e+efæmeceefvJelecenecegefvevecemkeâejkeâjCelJesve $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle Deece<eez<eefOeØeehlecen<eeaCeeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerceodieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees DeeceesmeefnheòeeCeb~~30~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Deece<e&: Deew<eOelJeb Øeehlees Ùes<eeb les Deece<eez<eOeØeehlee:~
met$es mekeâej: efkeâVe ßetÙeles ?
ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe keâLÙeles-‘‘DeeF&-cepPebleJeCCe-mejueesJees’’ efòe uekeäKeCeeoes~
Deew<eefOeMeyos Fkeâej: kegâle: meceeiele: ?
‘S S ÚÛÛes meceeCee’ efòe uekeäKeCeeoes~4’’
DemÙeeÙeceLe&:-Øeeke=âleJÙeekeâjCeevegmeejeled kesâ<eebefÛeled heoeveeb DeeefoceOÙeevleJeCee&veeb mJejeCeeb Jee ueeshees ÂMÙeles~
DevesvewJe JÙeekeâjCesve mekeâejmÙe ueeshees peele: DeleSJe ve ßetÙeles~ ÙeÅeefhe mebmke=âleYee<eeÙeeb Deew<eefOe: Deew<eOeb Ûe ÉeJeefhe
Meyoew ÂMÙesles leLeeefhe De$e kesâJeueb Deew<eefOemecetn™hesCe Deew<eOeMeyoeefYeØeeÙesCe GheÙeg&òeâmeceeOeeveb Jele&les~
leheesceenelcÙesve Ùes<eeb mheMe&: mekeâueew<eOemJe™helJeb Øeehlemles<eeb Deeceew<eefOeØeehlee Fefle meb%ee~ SJebefJeOeeveeceew<eefOe-
1. efleueesÙeheCCeefòe De. 4 (ieeLee veb 1058-59-60)~ 2. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36 šerkeâebMe~ 3. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer
he=. 94~ 4. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâemeceefvJele heg. 9, he=. 95~
32 / JesoveeKeC[ ieCeOejJeueÙe ceb$e / met$e 31,32 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Øeehleeveeb vecemkeâejesÓmleg Fefle YeefCeleb YeJeefle~ ve Ûewles<eeb Deece<eez<eefOeØeehleeveeb cegveerveeb DeIeesjiegCe-yeÇÿeÛeeefjCeecevleYee&Je:,

Sles<eeb JÙeeefOeefJeveeMeves ÛewJe MeefòeâoMe&veeled~
efleueesÙeheCCeefòe«evLes keâLÙeles-
efjefmekeâjÛejCeeoerCeb, DeefuueÙecesòeefcce peerS heemeefcce~
peerJee neWefle efCejesiee, meeDecceefjmeesmener efjæer~~1
ßeerceodYeóekeâuebkeâosJesveeefhe efveieefoleb-
DeeceMe&ve: mebmheMe&:, ÙeoerÙenmle-heeoeÅeeceMe& Deew<eefOeØeehlees Ùewmles DeeceMeez<eefOeØeehlee:~2
ØeJeÛevemeejesæejs keâefLeleceefmle-
‘‘mebheâefjmeCeceemeesmees-mebmheMe&veceeceMe&: me SJeew<eefOeÙe&mÙeemeeJeeceMeez<eefOe:~ keâjeefomebmheMe&cee$eeosJe efJeefJeOe-
JÙeeefOeJÙeheveÙevemeceLeex ueefyOe-ueefyOeceleesjYesoesheÛeejeled meeOegjsJeeceMeez<eefOeefjlÙeLe&:~ Foce$e leelheÙe&ced ÙelØeYeeJeeled
mJenmle-heeoeÅeJeÙeJehejeceMe&cee$esCewJeelceve: hejmÙe Jee meJexÓefhe jesiee: ØeCeMÙeefvle mee Deece<eez<eefOe:~3’’
leelheÙe&cesleled-MejerjmJeemLÙeceefhe Oece&ef›eâÙeeÙeeb JÙeJenejmeeOeveceefmle~ DeleSJe SlesYÙees cegefveYÙees vecemke=âlÙe
MejerjmJeemLÙeb ceve:mJeemLÙeb Deelceve: mJeemLÙeceefhe keâeceÙeecens~ Deece<eez<eefOeØeehleefæ&YÙe: $e+ef<eYÙees vecees vece:~
mebØeefle #Jesueew<eefOeØeehleefæ&cegveerveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerceodieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
Cecees KesueesmeefnheòeeCeb~~31~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Mues<ce-ueeuee-efmebneCe-efJehegÇ<eeoerveeb Kesuemeb%ee Jele&les~ S<e: Kesue: Deew<eefOelJeb
Øeehlees Ùes<eeb les Kesuees<eefOeØeehleemlesYÙe: Kesuees<eefOeØeehlesYÙees efpevesYÙees veceesÓmleg~
peerS ueeueemesceÛÚerceueefmebneCe DeeefoDee efmeiIeb~
peerJeeCe jesienjCee me efÛÛeÙe Kesueesmener efjæer~~4
leòJeeLe&Jeeefle&kesâÓefhe-‘‘#esuees efve‰erJeveceew<eefOeÙex<eeb les #esueew<eefOeØeehlee:~5
DevÙe$eeefhe-‘‘Kesue: Mues<cee, peuuees ceue: keâCe&-Jeove-veeefmekeâe-veÙeve-efpe£e-mecegodYeJe: MejerjmebYeJe§e,
leew Kesuepeuueew ÙelØeYeeJele: meJe&jesieehenejkeâew megjYeer Ûe YeJele: mee ›eâcesCe Kesueew<eefOepe&uueew<eefOe§e~6’’
mebØeefle peuueew<eefOeØeehlecegveerveeb ØeCeceveeLeË ßeerieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees peuueesmeefnheòeeCeb~~32~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-
peuueeWÓieceue: yee¢e:~ me: Deew<eefOelJeb Øeehlees Ùes<eeb leheesyeuesve les peuueew<eefOeØeehleemlesYÙees efpevesYÙees vece:~
mesÙepeuees DebiejÙeb, peuueb YeCCeseòf e peerS lesCeeefJe~
peerJeeCe jesienjCeb, efjæer peuueesmener Ceecee~~7
‘‘mJesoeuebyevees jpeesefveÛeÙees peuue:, me Deew<eefOeb Øeehlees Ùes<eeb les peuueew<eefOeØeehlee:~8’’
1. efleueesÙeheCCeefòe De. 4 ~ 2. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36 šerkeâebMe~ 3. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele heg. 9,
he=. 96 efšhheCeer ceW~ 4. efleueesÙeheCCeefòe De. 4, he=. 283~ 5. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36~ 6. ØeJeÛevemeejesæej~
7. efleueesÙeheCCeefòe De. 4~ 8. jepeJeeefle&keâ De. 3, met$e 36~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 cebieueeÛejCe / met$e 33,34 JesoveeKeC[ / 33
DeOegvee efJe‰ew<eefOeØeehle<eeaCeeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerieCeOejieg®JeÙexCe met$eceJeleeÙe&les-

Cecees efJeªesmeefnheòeeCeb~~33~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-efJe‰eMeyoes Ùesve osMeeceMe&keâmlesve cet$e-efJe‰e-Meg›eâeCeeb «enCeb~ Sles Deew<eefOelJeb
Øeehlee Ùes<eeb les efJe‰ew<eefOeØeehleemlesYÙees efJe‰ew<eefOeØeehlesYÙees efpevesYÙees vece:~
efleueesÙeheCCeefòe«ebLes peuueew<eefOeØeehleefæ&-Devevlejb ceueew<eefOevee&ceeefhe $e+efæ: he=Leied Jele&les~ hegve§e ‘efJehheesmeefn’
veecvee Jele&les~ leLeeefn-
peernesªobleCeemeemeesòeeefoceueb efhe peerS meòeerS~
peerJeeCe jesienjCeb ceueesmener Ceece mee efjæer~~1069~~
cegòehegjermees efJe heg{b oe®CeyengpeerJeJeeÙemebnjCee~
peerS cenecegCeerCeb efJehheesmeefn Ceece mee efjæer~~1072~~1
leòJeeLe&Jeeefle&kesâ keâefLeleceefmle-‘‘efJe[gÛÛeej Deew<eefOeÙex<eeb les efJe[ew<eefOeØeehlee:~2’’
Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeerMeeŒes hee"evlejb Jele&les~ leLeeefn-
‘‘Cecees efJehheesmeefnheòeeCeb’’-efJeØeg<ees yeÇÿeefyevoJe:~ me Deew<eefOe:~ leeb Øeehleeveeb mee Jee Øeehlee Ùeswmles<eeced~3’’
Flees efJemlej:-efleueesÙeheCCeefòe «evLes Deew<eefOeveeceæeaveece°ew Yesoe: keâefLelee: meefvle-DeeceMeez<eefOe-#esueew<eefOe-
peuueew<eefOe-ceueew<eefOe-efJeØeew<eefOe-meJeez<eefOe-cegKeefveefJe&<e-Âef°efveefJe&<ee§e4~ <ešdKeC[eiecemÙe JesoveeKeC[s ‘Cecees
efJeªessmeefnheòeeCeb’ hee"es Jele&les~ efleueesÙeheCCeefòe «evLes ‘efJehheesmeefnheòeeCeb’ leLewJe Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeerMeeŒesÓefhe SJecesJe
hee"esÓefmle~
DeOegvee meJeez<eefOeØeehleeveeb cegveerveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
Cecees meJJeesmeefnheòeeCeb~~34~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-jme-®efOej-ceebme-cesoeefmLe-ceppee-Meg›eâ-hegâhhegâme-Kejer<e-keâeuesÙe-cet$e-
efheòeevleg-GÛÛeejeoÙe: meJex Deew<eefOelJeb Øeehlee Ùes<eeb les meJeez<eefOeØeehlee:~ lesYÙe: meJeez<eefOeØeehlesYÙees vece:~ ÙeeJevlÙees
JÙeeOeÙees ueeskesâ meefvle lee: meJee&: mLeeheefÙelJee Deece<eez<eefOe-Kesuees<eefOe-peuueew<eefOe-efJe‰ew<eefOe-meJeez<eOeerveeceskeâ-
mebÙeesieeefoYebiee veeveekeâeueefpeveeveeefßelÙe Øe™heefÙeleJÙee: efJeefÛe$eÛeeefj$esCe ueyOeerveeb JewefÛe$ÙeeefJejesOeeled~
DevÙe$e Ûe-
peerS hemmepeueeefCeuejesceCeneoereCf e JeeefnnjCeeefCe~
ogkeäkeâjleJepegòeeCeb efjæer meJJeesmener Ceecee~~1073~~5
leLewJe-‘‘meJeË cet$ehegjer<eveKekesâMeeefokeâceew<eefOe:~ leeb Øeehleeveeb mee Jee Øeehlee Ùewmles<eeb~6’’
‘‘leLee ÙevceenelcÙelees efJeCcet$ekesâMe-veKeeoÙe§e meJexÓJeÙeJee: mecegefolee: meJe&$e Yes<epeerYeeJeb meewjYeb Ûe
Yepevles mee meJeez<eefOeefjefle~7’’
‘‘Debie-ØelÙebie-veKe-oble-kesâMeeefojJeÙeJe: lelmebmheMeea JeeÙJeeefommeJe&: Deew<eefOeØeehlees Ùes<eeb les meJeez<eefOeØeehlee:~8’’
1. efleueesÙeheCCeefòe, De. 4, he=. 283~ 2. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36~ 3. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer he=. 94~
4. efleueesÙeheCCeefòe, De. 4, he=. 283~ 5. efleueesÙeheCCeefòe De. 4, he=. 283~ 6. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer he=. 94~
7. ØeJeÛevemeejesæejJe=efòe:~ 8. leòJeeLe&Jeeefle&keâ, De. 3, met$e 36~
Flees efJemlej:-ceneleheefmJeveeb ÛeejCeefæ&meceefvJeleeveeb lehe:ØeYeeJesCe ceneceejerefJeve°eÓYeJeled~ lemÙe keâLeevekebâ

Jele&les-‘‘ßeerjeceÛebõmÙe Yeüelee Me$egIvees Ùeoe ceLegjeb veiejeR efJeefpelÙe Metuejlveb nmleielecekeâjesled leoeveeR Ûecejsvõ:
kegâefhelees YetlJee cenejesieØekeâeshesve ceLegjeefveJeeefmevees oiOegb mecegÅele:~
Gòebâ Ûe-
‘‘Ùe$ewJe Ùe: efmLele: mLeeves, efveefJe°: MeefÙeleesÓefhe Jee~
DeÛeuemle$e le$ewJe, oerIe&efveõecemeeefJele:~1’’
SleeÂMÙeeceJemLeeÙeeb veiejJeeefmevees ceneceejer-GheõJesCeeefleMeeefÙeheeref[lee yeYetJeg:~ leefmceved keâeues mehle<e&Ùees
cenecegveÙemle$eeielÙe Je<ee&ÙeesieceOeejÙeved~
leLewJeesòebâ-
efJenjvleesÓvÙeoe Øeehlee, efve«eËLee ceLegjeb hegjerced~
ieieveÙeeefÙeve: mehle, mehlemeefhlemeceeflJe<e:~~1~~
megjcevÙegefÉ&leerÙe§e, ßeercevÙegefjefle keâerefle&le:~
DevÙe: ßeerefveÛeÙees veece, legjerÙe: meJe&megboj:~~2~~
hebÛecees peÙeJeeved %esÙe:, <e‰es efJeveÙeueeueme:~
Ûejcees peÙeefce$eeKÙe:, meJex Ûeeefj$emegboje:~~3~~
Fces cegveÙe: veieÙee&: meceerhes GÅeeves JešJe=#emÙeeOees Je<ee&Ùeesieb meceeefßelee:~
les<eeb lehe:ØeYeeJesve Ûecejemegjefveefce&lee~
ceejer ÕeMegjÂ°sJe veejer efJešieleeÓveMeled~~9~~
jesiesefleheefjefveceg&òeâe ceLegjeveiejer MegYee~
efhele=oMe&veleg°sJe jjepe veefJekeâe JeOet:2~~11~~
Slew%ee&Ùeles Sles<eeb mehle<eeaCeeb meJeez<eOeefæØ& eYeeJesCe S<eeb MejerjmheefMe&JeeÙegeYf e: ceLegjeefveJeeefmeceveg<ÙeeCeeb ceneceeÙee&oÙees
jesiee: efJeve°e yeYetJeg:~
SJecesJe ceÙeveececegvesjhÙegoenjCeb ßetÙeles-
DemÙe cegves: mheMeË ke=âlJee efJe<eJÙeehleMejerjmÙe efJe<ees efveie&le:3~
Gòebâ Ûe-
cenesjiesCe mevo°mleb osJeer heefjosefJeveer~
ke=âlJee mkeâvOes heefjØeehlee osMeb Ùe$e ceÙe: efmLele:~~180~~
Je»emlecYemeceevemÙe ØeefleceemLeeveceerÙeg<e:~
ceuueeueyOes: meceerhemÙe heeoÙeesmleceefleef‰heled~~181~~
heeoew cegves: hejece=<Ùe helÙegiee&$eb meYeemhe=Meled~
osJeer lele: heefjØeehle: efmebnsvogpeeaefJeleb hegve:~~182~~
ÛewlÙemÙe Jevoveeb ke=âlJee YekeälÙee kesâmeefj Ûevõcee:~
ØeCeveece cegefve YetÙees YetÙees oefÙeleÙee mececed~~183~~
1. he©ehegjeCe Yeeie 3, he=. 169~ 2. he©ehegjeCe, Yeeie-3, he=. 176~ 3. he©ehegjeCe Yeeie 3, he=. 105-106~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 cebieueeÛejCe / met$e 35,36,37 JesoveeKeC[ / 35
leelheÙe&ce$e-meJe&jesieMeevlÙeLeË Sles<eeb cegveerveeb ceb$ee peehÙee: meefvle~ Jele&ceevekeâeuesÓefhe SefYe: ceb$ew: jesiee:
MeecÙeefvle mce Fefle ßetÙevles~ DeleSJe Sleeved meJeez<eefOe$e+efæØeehlecenecegveerved vecemke=âlÙe MejerjejesiÙesCe meeOeË ceve:mJemLeleeb
Deelceve: mJemLeleeceefhe ÙeeÛesÓnced~
SJeb oMecemLeues Deew<eefOeefæ&mebheVecegveerveeb vecemkeâejkeâjCelJesve met$ehe_Ûekebâ ieleced~
DeOegvee ceveesyeefuecegveerveeb ØeCeceveeLeË ßeerieewlecemJeeefcevee met$eceJeleeÙe&les-
Cecees ceCeyeueerCeb~~35~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-ÉeoMeebies<eteöf °ef$ekeâeueieesÛejevevleeLe&-JÙebpeve-heÙee&ÙeekeâerCe&<e[dõJÙeeefCe efvejvlejb
efÛeefvlelesÓefhe KesoeYeeJees ceveesyeue:~ S<e: ceveesyeuees Ùes<eeceefmle les ceveesyeefueve:~ S<eesÓefhe ceveesyeuees ueefyOe:, efJeefMe°leheesye-
uesveeslheÅeceevelJeeled~ DevÙeLee ÉeoMeebieeLeex cegntlexvewkesâve yengefYe: Je<ezyeg&efæieesÛejceeheVeef§eòeKesob keâLeb ve kegâÙee&led ?
DeÙecemÙeeefYeØeeÙe:-ceveesyeueefæ&yeuesvewJe cen<e&Ùe: SkesâvewJe cegntlexve meJeË ÉeoMeebieb efÛevleefÙelegb #ecee YeJeefvle,
lesYÙees ceveesyeefueYÙees vece:~
‘le$e ceve:ßegleeJejCe-JeerÙee&vlejeÙe#eÙeesheMeceØekeâ<ex melÙevleceg&ntlex mekeâueßegleeLe&efÛevlevesÓJeoelee ceveesyeefueve:~1’’
mebØeefle JeÛeveyeefuecenemeeOetveeb vecemkeâjCeeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerceodieewlecemJeeefcevee-
Cecees JeefÛeyeueerCeb~~36~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-ÉeoMeebieeveeb yengJeejb ØeefleJeeÛeveeb ke=âlJeeefhe Ùe: Kesob ve ieÛÚefle me: JeÛeveyeue:,
leheesceenelcÙesveeslheeefoleJeÛeveyeuees JeÛeveyeueerefle Gòebâ YeJeefle~ lesYÙees efJeMegæceveesJeÛevekeâeÙewve&ce:~
efpeefyYebeof ÙeCeesFeb of ÙemegoCeeCeeJejCeefJeefjÙeefJeiIeeCeb~
GkeäkeâmmeKeDeesJemeces, cegngòecesòeblejefcce cegCeer~~1063~~
meÙeueb efhe megob peeCeF GÛÛeejF peerS efJehhegâjbleerS~
Demecees Deefnkebâ"es mee efjæerG CesÙee JeÙeCeyeueCeecee~~1064~~2
‘‘ceveesefpe£e-ßegleeJejCe-JeerÙee&vlejeÙe#eÙeesheMeceeefleMeÙes melÙevleceg&ntlex mekeâueßegleesÛÛeejCemeceLee&:
melelecegÛÛew®ÛÛeejCes melÙeefhe ßeceefJejefnlee Denervekebâ"e§e Jeeiyeefueve:~3’’
DeOegvee keâeÙeyeefuecegveerveeb ØeCeceveeLeË ßeerieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees keâeÙeyeueerCeb~~37~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-ef$eYegJeveb keâjebiegefuevee Gheefj GæeÙee&vÙe$e mLeehevee#ecees keâeÙeyeueer veece~ S<eeefhe
keâeÙeMeefòeâ§eeefj$eefJeMes<eeosJeeslheÅeles, DevÙeLeevegheuebYeeled~ SlesYÙe: keâeÙeyeefueYÙees vece:~
GkeäkeâmmekeäKeGJemeces heefJeJesmes efJeefjÙeefJeiIeheie[erS~
ceemeÛeGceemeheceg n s keâeGmeiies ef J e mecener C ee~~1065~~
GÛÛeefªÙe lesuueeskeäkebâ Peefòe keâefCeªbiegueerS DeCCelLeb~
LeefJeogb peerS mecelLee mee efjæer keâeÙeyeueCeecee~~1066~~4
‘‘JeerÙee&vlejeÙe#eÙeesheMeceeefJeYetl& eemeeOeejCekeâeÙeyeuelJeevceeefmekeâ-Ûeelegcee&emf ekeâ-meebJelmeefjkeâeefoØeefleceeÙeesieOeejCesÓefhe
1. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36~ 2. efleueesÙeheCCeefòe De. 4, he=. 282~ 3. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36~
4. efleueesÙeheCCeefòe De. 4, he=. 283~
ßece-keäueceefJejefnlee: keâeÙeyeefueve:1~’’
Flees efJemlej:-ØeLeceleerLe&keâjßeer$e+<eYeosJemÙe efÉleerÙeheg$ees yeengyeueer pewvesÕejeroer#eeceeoeÙe DeeJe<eË
ØeefleceeÙeesieceelemLes~ leoeveeR lemÙe Ùeeseif eve§ejCeÙeesjOe: mehezye&uceerkeâjvOeÇb ke=âleb, ueleeefYe§e me cenecegevf e: Jese°f lees peele:~
kesâefÛeod yeÇgJeefvle-yeengyeefuecegvesce&veefme MeuÙeceemeerled efkeâvleg vewleled mebYeJeefle efkeâ_Ûe lemÙe meeOeesvee&veeefJeOeæ&Ùe:
mebpeelee Fefle cenehegjeCes ßetÙeles ve Ûe MeuÙemeefnlemÙe cegves: $e+æÙees YeJeefvle, ceve:heÙe&Ùe%eeveeoÙeesÓefhe jlve$eÙeOeeefjCeeb
cenecegveerveeb YeeJeefuebefieveecesJe~ DemÙe ceneÙeesefieveesÓveskeâefæ&ceOÙesÓefhe keâeÙeyeueefæ&jsJe efJeMes<esCe ØeleerÙeles~ leLeeefhe
cenehegjeCemÙe Mueeskeâe: he"veerÙee: meefvle~ leLeeefn-
Ùeesiepee§eæ&ÙemlemÙe Øeeogjemebmleheesyeueeled~ ÙeleesÓmÙeeefJejYetÛÚefòeâŒewueeskeäÙe #eesYeCeb Øeefle~~144~~
ceefle%eevemeceglkeâ<ee&led keâes‰yegæŸeeoÙeesÓYeJeved~ ßegle%eevesve efJe<Jeebie hetJe&efJeòJeeefoefJemlej:~~146~~
hejceeJeefOeceguuebIÙe me meJee&JeefOeceemeoled~ ceve:heÙe&ÙeyeesOes Ûe mebØeeheod efJehegueeb ceefleced~~147~~
%eeveMegædÙee lehe:MegefæjmÙeemeeroeflejsefkeâCeer~ %eeveb efn lehemees cetueb ÙeÉvcetueb cenelejes:~~148~~
lehemeesÓ«esCe Ûees«ees«elehemee ÛeeeflekeâefMe&le:~ me oerhlelehemeeÓlÙevleb efooerhes oerefhleceeefveJe~~149~~
meesÓlehÙele lehemlehleb lehees Ieesjb cenÛÛe Ùeled~ leLeesòejeCÙeefhe Øeehle-meceglkeâ<ee&hÙeveg›eâceeled~~150~~
leheesefYejke=âMewjsefYe: me yeYeew cegefvemeòece:~ IeveeshejesOeefveceg&òeâ: keâjwefjJe ieYeefmleceeved~~151~~
efJeef›eâÙeeÓ°leÙeer efÛe$eb Øeeogjemeeròeheesyeueeled~ efJeef›eâÙeeb efveefKeueeb efnlJee leer›ecemÙe lehemÙele:~~152~~
Øeehleew<eOeæxjmÙeemeerled mebefveefOepe&ieles efnle:~ DeeceMe&#Jesue peuueeÅew: ØeeefCeveeceghekeâeefjCe:~~153~~
DeveeMeg<eesÓefhe lemÙeemeerod jmeefæ&: Meefòeâcee$ele:~ leheesyeuemecegodYetlee yeueefæ&jefhe heØeLes~~154~~
De#eerCeeJemeLe: meesÓYetòeLeeÓ#eerCeceneMeve:~ (veme:) metles efn heâuece#eerCeb leheesÓ#etCecegheeefmeleced~~155~~
efveÉËÉJe=efòejOÙeelceefceefle efveefpe&lÙe efpelJej:~ OÙeeveeYÙeemes ceve§e›esâ Ùeesieer ÙeesieefJeoeb Jej:2~~156~~
DemÙe Ùeesefievemlehe:ØeYeeJeeled hejmhejefJejesefOevees pevleJeesÓefhe cew$eerYeeJeb meceemeeÅe lemÙe ÛejCeejefJevoYeefòebâ
Øehesefojs~ leÅeLee-
efJejesefOeveesÓhÙeceer cegòeâefJejesOemJewjceeefmelee:~ lemÙeeshee*dIeÇerYeerefmebneÅee: MeMebmegJezYeJeb cegves:~~165~~
pejppebyetkeâceeIeÇeÙe cemlekesâ JÙeeIeÇOesvegkeâe~ mJeMeeJeefveefJe&Mes<eb leeceheerhÙeled mlevÙeceelceve:~~166~~
keâefjCees nefjCeejeleervevJeerÙeg: men ÙetLehew:~ mleveheeveeslmegkeâe Yespeg: keâefjCeer: efmebnheeslekeâe:~~167~~
keâueYeeved keâueYeebkeâejcegKejeved veKejw Kejw:~ keâC"erjJe: mhe=Meved keâC"s veeYÙevebeof ve ÙetLehew:~~168~~
keâefjCÙees efJeefmeveerhe$ehegšw: heeveerÙeceeveÙeled~ leÅeesieheer"heÙe&vleYegJe: mecceepe&vesÛÚÙee~~169~~
heg<keâjw: heg<keâjesomlewvÙe&mlewjefOeheoÉÙeced~ mlecyesjcee cegefveb Yespegjnes Mecekeâjb lehe:~~170~~
GheebefIeÇ Yeesefieveeb YeesiewefJe&veeruewJÙe&®Ûevcegefve:~ efJevÙemlewjÛe&veeÙesJe veeruew®lheueoecekewâ:~~171~~
heâCecee$eesoid elee jvOeÇeled heâefCeve: efMeleÙeesÓÅegleved~ ke=âlee: kegâJeueÙewjIee& cegvesejf Je heoeefvlekesâ3~~172~~
Devesve ØekeâejsCe DeefleMeÙeMeevlecegefveJejmÙe ØeYeeJeeled Jeveceefhe hetCe&leÙee Meevleb peeleb~
efJeÅeeOeÙe&: keâoeefÛeÛÛe ›eâer[enslees®heeielee:~ Jeuueer®És°Ùeeceemegceg&ves: meJeeËiemebefieveer:~~183~~
FlÙeghee™{meædÙeeveyeueesoYd etleleheesyeue:~ me uesMÙeeMegeæ f ceemkebâoved MegkeäueOÙeeveesvcegKeesÓYeJeled~~184~~
JelmejeveMevemÙeevles YejlesMesve hetefpele:~ me Yespes hejcepÙeesefle: kesâJeueeKÙeb Ùeo#ejced~~185~~
1. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36~ 2-3. DeeefohegjeCe Yeeie-2, heJe& 36 (he=. 213 mes 216 lekeâ~
mebekf eäue°es YejleeOeerMe: meesÓmceòe Fefle Ùeeflkeâue~ ùÅemÙe neoË lesveemeerled lelhetpeehese#f e kesâJeueced1~~186~~
DeÙeb YeieJeeved yeengyeueer keâeÙeyeueefæ&ØeYeeJesCewJe SkeâJe<e&heÙe&vleb OÙeeveb Ûekeâej Fefle %eeleJÙeb~
SJecesJe yeeefuecegvesjhÙegoenjCeb Â°JÙeb~
keâoeefÛeled oMeevevees OÙeevemLeb yeeefuecegefveb kewâueeMeheJe&lemÙeesheefj DeJeueeskeäÙe lemÙe cegves®heefj GhemeieË efJeOeelegcevee:
kewâueeMeheJe&lecesJeesvcetueefÙelegcegÅele:~ leoveg lesve mJeefmeæmecemleefJeÅeeveeb OÙeeveb ke=âleb lelemleeefYemlel#eCeeomeew Je=le:
oMecegKe: megjsvõ FJe Yeer<eCeb cenod™heb efJeke=âlÙe OejCeeR efYeòJee heeleeueb ØeefJe°:~
Gòebâ Ûe-
heeleeueeogeflLelew: ›etâjwjónemewjvevlejw:~ oMeJekeä$ew: meceb efoefiYe: hegmheâesšs Ûe veYemleueced~~144~~
lele: mebJele&keâeefYeKÙe-JeeÙegvesJeekegâueerke=âles~ YegJeves YeieJeeved yeeefuejJeefOe%eeleje#eme:~~145~~
DeØeehle: heer[veb mJemÙe Oeerj: keâesheefJeJeefpe&le:~ leLeeJeefmLelemeJeeËie§eslemeerob vÙeJesMeÙeled~~146~~
keâeefjleb Yejlesvesob efpeveeÙeleveefceocegòececed~ meJe&jlveceÙeb legbieb yeng™heefJejeefpeleced~~147~~
ØelÙenb YeefòeâmebÙegòewâ: ke=âlehetpeb megjemegjw:~ cee efJeveeefMe ÛeuelÙeefmceved heJe&les efYeVeheJe&efCe~~148~~
OÙeelJesefle ÛejCeebieg‰heeref[leb efieefjcemlekeâced~ Ûekeâej MeesYeveOÙeeveeootjerke=âleÛesleve:~~149~~
lelees ceneYeje›eâevle YeiveyeengJevees Ye=Meced~ og:Keekegâue§eueodjòeâmhe°cebpegueueesÛeve:~~150~~
YeiveceewefueefMejesiee{efveefJe° OejCeerOej:~ efveceppeodYetleuevÙemlepeevegefve&Yeg&ivepebIekeâ:~~151~~
meÅe: Øeieefuele mJeso-OeejeOeewlejmeeleue:~ yeYetJe mebkegâÛeodiee$e: ketâcee&keâejes oMeeveve:~~152~~
Keb Ûe meJe&Ùelvesve ke=âlJee jeefJeleJeeved peieled~ Ùelemlelees iele: he§eeod jeJeCeeKÙeeb mecemleieeced~~153~~
ßeglJee leb oerveYeejeJeb mJeeefceve: hetJe&ceßegleced~ efJeÅeeOejJeOetueeskeâes efJeueueehe meceekegâue:~~154~~
cet{e meVeægceejyOee: mebYeüevlee: meefÛeJee Je=Lee~ hegve: hegve: mKeueodJeeÛees ie=nerleieueoeÙegOee:~~155~~
cegefveJeerÙe&ØeYeeJesCe megjogbogYeÙeesÓveoved~ heheele megceveesJe=ef°: KeceeÛÚeÅe me<ešdheoe~~156~~
veve=legie&ieves ›eâer[eMeeruee osJekegâceejkeâe:~ ieerleOJeefve: megjŒeerCeeb JebMeevegielecegÅeÙeew~~157~~
lelees cevoesojer oervee ÙeÙeeÛesefle cegveerÕejced~ ØeCecÙe Yele=&efYe#eeb ces ØeÙeÛÚeodYegleefJe›eâce~~158~~
leleesÓvegkebâheÙeebieg‰b cenecegefvejMeMueLeled~ jeJeCeesÓefhe efJecegÛÙeeefõb keäuesMekeâebleejlees efvejwled~~159~~
ielJee Ûe ØeCeefleb ke=âlJee #eceefÙelJee hegve: hegve:~ ÙeesiesMeb mleeslegceejyOe: heefj%eeleleheesyeue:~~160~~
efpevesvõÛejCeew cegkeälJee keâjesefce ve vecemke=âefleced~ DevÙemÙeself e lJeÙeesòebâ ÙelmeeceLÙe&mÙeemÙe lelheâueced~~161~~
Denes efve§eÙemebheVeb lehememles cenodyeueced~ YeieJeved! Ùesve MeòeâesÓefme $ewueeskeäÙeb keâlegc& evÙeLee~~162~~
FvõeCeeceefhe meeceLÙe&ceerÂMeb veeLe! ves#Ùeles~ ÙeeÂkeâd lehe:mece=æeveeb cegveerveeceuheÙelvepeced2~~163~~
Devevlejb yeeefuecegefvejefhe iegjes: meceerhes ØeeÙeef§eòeceeoeÙe ceneÛeeefj$eb DeeÛejved MegkeäueOÙeeveyeuesve kesâJeue%eeveb
mebØeehÙe DeeÙegjvlesÓIeeeflekeâcee&efCe nlJee $ewueeskeäÙecemlekebâ ÙeÙeew~
Slesve %eeÙelesÓmÙe cenecegves: keâeÙeyeueefæ&jefhe Deemeerled~
DemÙe kewâueeMeheJe&lemÙeesheefj efmLeleeveeb jlveceÙeefpeveceefvojeCeeb ve=heefleoMejLesve peerCeexæejb ke=âleefceefle he©ehegjeCes
JeefCe&leceefmle~ leLeeefn-
1. DeeefohegjeCe Yeeie-2, heJe& 36, he=. 217~ 2. he©ehegjeCe Yeeie-1, he=. 217-219~
38 / JesoveeKeC[ ieCeOejJeueÙe ceb$e / met$e 38,39 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Ùes YejleeÅewve=&heefleefYe®æe:, keâeefjlehetJee&efpeveJejJeemee:~

Yeiveceghesleeved keäJeefÛeoefhe jcÙeeved, meesÓveÙeosleeveefYeveJeYeeJeeved~~179~~
Fvõvegleeveeb mJeÙeceefhe jcÙeeved, leerLe&keâjeCeeb hejceefveJeemeeved~
jlvemecetnw: mhegâjog®Yeeme:, meblelehetpeeceIešÙeos<e:1~~180~~
leelheÙe&ce$e-ceveseJeÛevekeâeÙeyeueJe=æŸeLeË ßes‰lehe§ejCekeâjCeeLeË Ûe SYÙees ceveesyeefue-JeÛeveyeefue-keâeÙeyeefueYÙees
vecees vece:~
SJeb SkeâeoMemLeues mJeelceyeueJe=eæ f keâejCeYetle yeueefæm& eceefvJelecegevf e vecemkeâejhejlJesve $eereCf e met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee #eerjœeeefJecegveerveeb ØeCeceveeLeË ßeerceodieewleceieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees KeerjmeJeerCeb~~38~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-#eerjb ogiOeb, efJe<emeefnleJemlegve: #eerjmÙe œeJeer #eerjœeJeer~ heeefCehee$eefveheeflelee-
Mes<eenejeCeeb #eerjmJeeoeslheeoveMeefòeâjefhe keâejCes keâeÙeexheÛeejeled #eerjœeJeer veece~
keâef§eoen-
keâLeb jmeevlejs<eg efmLeleõJÙeeCeeb lel#eCeeosJe #eerjemJeeomJe™hesCe heefjCeece: ?
vewleod JeòeâJÙeb, Dece=lemecegõs efveheefleleefJe<emÙesJe hebÛecene›ele-meefceefle-ef$eiegefhlekeâueeheIeefšleebpeefuehegš
efveheefleleeveeceenejeCeeb #eerjmJe™heheefjCecevekeâjCes DeefJejesOeeled~ mee Ùes<eeceefmle les #eerjœeefJeCemlesYÙees vece:~
keâjÙeueefCeefkeäKeòeeefCeb ®keäKeenejeefoÙeeefCe lekeäkeâeueb~
heeJebefle KeerjYeeJeb peerS KeerjesmeJeer efjæer~~
DenJee ogkeäKehhengoer peerS cegeCf eJeÙeCemeJeCecesòeCeb~
hemeceefo CejefleefjÙeeCeb me efÛÛeÙe KeerjesmeJeer efjæer~~2
‘‘efJejmecehÙeMeveb Ùes<eeb heeefCehegšefveef#ehleb #eerjjmeiegCeheefjCeeefce peeÙeles, Ùes<eeb Jee JeÛeveeefve #eerjJel#eerCeeveeb
meblehe&keâeefCe YeJeefvle les #eerjeœeefJeCe:3~’’
mebØeefle meefhe&:œeefJecegveerveeb vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees meefhhemeJeerCeb~~39~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-meefhe&Ie=&leb~ Ùes<eeb leheesceenelcÙesveebpeefuehegšefveheefleleeMes<eeneje Ie=leemJeeomJe™hesCe
heefjCeceefvle les meefhhe&:œeefJeCees efpeveemlesYÙees vece:~
efjefmeheeefCeleueefCeefKeòeb ®keäKeenejeefoÙeb efhe KeCecesòes~
heeJesefo meefhhe™Jeb peerS mee meefhheÙeemeJeer efjæer~~
DenJee ogkeäKehhecegnb meJeCesCe cegefCeboefoJJeJeÙeCemme~
GJemeeceefo peerJeeCeb Smee meefhheÙeemeJeer efjæer4~~
‘‘Ùes<eeb heeefCehee$eieleceVeb ®#eceefhe meheeajmeJeerÙe&efJeheekeâeveehveesefle meefhe&efjJe Jee Ùes<eeb Yeeef<eleeefve ØeeefCeveeb meblehe&keâeefCe
1. he©ehegjeCe heJe& 32, he=. 471~ 2. efleueesÙeheCCeefòe De. 4, he=. 283~ 3. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36~
4. efleueesÙeheCCeefòe De. 4 he=. 283~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 cebieueeÛejCe / met$e 40,41,42 JesoveeKeC[ / 39
YeJeefvle les meefhe&jeœeefJeCe:~1’’

DeOegvee ceOegœeefJeCeeb cegveerveeb ØeCeceveeLeË ßeerieewleceosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees cengmeJeerCeb~~40~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-‘ceOeg’ JeÛevesve ieg[KeC[Meke&âjeoerveeb «enCeb, ceOegjmJeeob Øeefle Sles<eeb
meeOecÙeexheuebYeeled~ nmleef#ehleeMes<eenejeCeeb ceOeg-ieg[-KeC[-Meke&âjemJeeo-mJe™hesCe heefjCeceve#ecee ceOegœeefJeCees
efpevee:~ lesYÙees cevees-JeÛeve-keâeÙewve&ce:~
cegeCf ekeâjefCeefkeäKeòeeefCeb uegkeäKeenejeefoÙeeefCe neWelf e KeCes~
peerS cengjjmeeFb me efÛÛeÙe cengJeesmeJeer efjæer~~
DenJee ogkeäKehhengoer peerS cegefCeJeÙeCemeJeCecesòesCeb~
Ceemeefo CejefleefjÙeeCeb me efÛÛeÙe cengJeemeJeer efjæer2~~
‘‘Ùes<eeb heeefCehegšheeflele-Deenejes veerjmeesÓefhe ceOegjjmeJeerÙe&heefjCeecees YeJeefle, Ùes<eeb JeÛeebemf e ßeesle¸Ceeb og:Keeefol& eeveeceefhe
ceOegiegCeb heg<Ceefvle les ceOJeeœeefJeCe:~3’’
keäJeefÛeled hee"evlejes Jele&les-
‘‘Cecees cengjmeJeerCeb~’’ ceOegjMeyosvesn ceOegjes jmees ie=¢eles~ ceOegjjmeœeeefJeCeeb ceOegjjmemJeeefoveeb JeslÙeLe&:~4
DeOegvee Dece=leœeefJeCeeb cegveerveeb ØeCeceveeLeË ßeerceodieewleceosJecegKekeâceueefJeefveie&le met$eceJeleeÙe&les ßeerYetleyeefuemetejf JeÙexCe-
Cecees Dece[meJeerCeb~~41~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Ùes<eeb nmleb ØeehleenejesÓce=lemJeeomJe™hesCe heefjCeceefle lesÓce=leœeefJeCees efpevee:~
De$eeJeefmLelee: mevlees Ùes osJeenejYeesefpevemles<eecece=leœeefJeYÙees vece:~ FlÙegòebâ YeJeefle~
cegeCf eheeefCemebe"f ÙeeefCeb ®keäKeenejeefoÙeeefCe peerÙe KeCes~
heeJebefle DeefceÙeYeeJeb Smee DeefceÙeemeJeer efjæer~~
DenJee ogkeäKeeoerCeb censefmeJeÙeCemme meJeCekeâeueefcce~
Ceemebefle peerS efmeiIeb mee efjæer DeefceÙeemeJeer Ceecee~~5
‘‘Ùes<eeb heeefCehegšØeevleb Yeespeveb ÙeeflkebâefÛeoce=leleeceemkebâoefle Ùes<eeb Jee JÙeentleeefve ØeeefCeveeb Dece=leJeoveg«eenkeâeefCe
YeJeefvle lesÓce=leeœeefJeCe:6~’’
De$eeefhe hee"evlejes Jele&les-
‘‘Cecees DeceÙemeJeerCeb~’’ Dece=leœeeefJeCeecece=lemJeeefoveeb Jee~7’’
SlesYÙe: #eerjœeefJe-meefhe&:œeefJe-ceOegœeefJe-Dece=leœeefJeYÙees vecees veceesÓvevleMe:~
SJeb ÉeoMemLeues jmeefæ&Oeejkeâcegveerveeb vecemkeâejhejlJesve met$eÛeleg°Ÿeb ieleced~
DeOegvee De#eerCecenevemeefæe& Jf eYete<f eleceneÙeleerveeb YekeälÙeLeË ßeerceodieewlecemJeeefceke=âle met$eceJeleeÙe&les ßeerYetleyeefuemetejf JeÙexCe-
Cecees DekeäKeerCeceneCemeeCeb~~42~~
1. leòJeeLe&Jeeefle&&keâ De. 3, met$e 36~ 2. efleueesÙeheCCeefòe De. 4~ 3. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36~ 4. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer
he=. 95~ 5. eqleueesÙeheCCeefòe De. 4, ieeLee 1089-1091~ 6. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36~ 7. Øeefle›eâceCe-
«evLe$eÙeer he=. 95~
efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâe-De$ee#eerCecenevemeMeyoes Ùesve osMeeceMe&keâmlesve JemelÙe#eerCeeveeb efpeveeveeceefhe

«enCeb keâle&JÙeced~ ›etâjes Ie=leb eflecceeVeb Jee ÙemÙe heefjJes<Ùe he§eeled Ûe›eâJeefle&mkebâOeeJeejs YeespeefÙe<ÙeceevesÓefhe ve efve‰ehÙeles
me De#eerCecenevemees veece~ Ùeefmceved Ûelegn&mleØeceeCeeÙeeceefhe iegheâeÙeeb efmLeles meefle Ûe›eâJeefle&mkebâOeeJeejceefhe mee iegheâe
DeJeiee¢eles me De#eerCeeJeemees veece~ lesYÙeesÓ#eerCecenevemesYÙees vece:~
keâLecesleemeeb MeòeâerveeceefmlelJeceJeiecÙeles ?
SlemceeosJe met$eeod %eeÙeles, efpeves<eg DevÙeLeeJeeefolJeeYeeJeeled~
ueeYeblejeÙekeâccekeäKeGJemecemebpegoeS peerS hegâ[b~
cegefCeYegòemesmeceCCeb OeecelLeb efheÙeb peb kebâ efhe~~
leeföJemes Keppebleb KebOeeJeejsCe ÛekeäkeâJeefómme~
efPeppeF Ce ueJesCe efJe mee DekeäKeerCeceneCemee efjæer~~
peerS ÛeGOeCegceeCes meceÛeGjmeeueÙeefcce Cej efleefjÙee~
cebefle Ùe mebKesppee mee DekeäKeerCe ceneueÙee efjæer1~~
‘‘ueeYeevlejeÙe#eÙeesheMeceØekeâ<e&ØeehlesYÙees ÙeefleYÙees Ùelees efYe#ee oerÙeles lelees YeepeveeÛÛe›eâOejmkebâOeeJeejesÓefhe
Ùeefo Yegbpeerle leeföJemes veeVeb #eerÙeles les De#eerCecenevemee:~ De#eerCeceneueÙeueefyOeØeehlee ÙeleÙees Ùe$e Jemeefvle osJe-
ceveg<Ùe-lewÙe&iÙeesvee Ùeefo meJexÓefhe le$e efveJemesÙeg: hejmhejceyeeOeceevee: megKeceemeles~2’’
ÙeefleØeefle›eâceCemet$es ‘Cecees JeºceeCeeCeb~’’ FlÙeslelmet$eceefOekebâ Jele&les~
leelheÙe&ce$e-SlesYÙeesÓ#eerCeefæ&meceefvJele cegefveYÙees vecees vece:~ Devesve ceb$esCe ie=nmLeeveeb OeveJe=efæpee&Ùeles~
meeOetveeb Ûe mJeelceiegCemebheefòeJe&Oe&les~
SJeb $eÙeesoMemLeues De#eerCeefæ&cegefvevecemkeâejhejlJesve Skebâ met$eb ieleced~
mebØeefle meJe&emf eæeÙeleveeveeb vecemkeâejeLeË ßeerceodYeieJeodieewlecemJeeefce jefÛele met$eceJeleeÙe&les ßeerYetleyeefuemetejf JeÙexCe-
Cecees ueesS meJJeefmeæeÙeoCeeCeb~~43~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-meJe&emf eæJeÛevesve hetJeË Øe™efheleeMes<eefpeveeveeb «enCeb keâle&JÙeced~ efpevesYÙe: he=LeiYetleosMeefmeæ-
meJe&emf eæeveecevegheuebYeeled~ meJe&e& mf eæeveeceeÙeleveeefve meJe&emf eæeÙeleveeefve~ Slesve ke=âef$eceeke=âef$eceefpeveie=neCeeb efpeveØeefleceeveeb F&<elØeeiYeej-
Tpe&Ùevle-Ûebhee-heeJeeveiejeefoefJe<eÙe-efve<eereOf ekeâeveeb Ûe «enCeb YeJeefle~ lesYÙees efpeveeÙelevesYÙees vece:~
Flees efJemlej:-De$e efpeveeÙeleves<eg ‘efve<eerefOekeâe’ Meyoes Jele&les~ Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeer<eg efve<eerefOekeâeMeyomÙe
mehleoMeeLee&: keâLÙevles~ ßeerØeYeeÛevõeÛeeÙexCe ‘efCemeerefnÙeeS’-efve<eerefOekeâeMeyoesÓveskeâeLee&efYeOeeÙeer~ leLeeefn-
(1) efpeveefmeæØeefleefyebyeeefve ke=âef$eceeke=âef$eceeefCe~ (2) leLee leoeueÙee:~ (3) yegædÙeeefoueefyOemebheVee cegveÙe:~
(4) lewjeefßeleeefve #es$eeefCe~ (5) DeJeefOeceve:heÙe&ÙekesâJeue%eeefveve:~ (6) %eeveeslheefòeØeosMee:~ (7) lewjeefßele#es$eeefCe~
(8) efmeæpeerJee:~ (9) leefVeJee&Ce#es$eeefCe~ (10) lewjeefßeleekeâeMeØeosMee:~ (11) mecÙekeälJeeefoÛelegiegC& eÙegòeâemleheefmJeve:~
(12) lewjeefßele#es$eced~ (13) leòÙeòeâMejerjeefßeleØeosMee:~ (14) ÙeesieefmLeleemleheefmJeve:~ (15) lewjeefßeleb #es$eced~
(16) levcegòeâMejerjeefßeleØeosMee:~ (17) ef$eefJeOehebef[lecejCeefmLelee cegveÙe:~ FlÙeeefo~’’
Gòebâ Ûe- efpeCeefmeæefyebyeefCeueÙee efkeâoieeefkeâefoiee Ùe efjefæpegomeent~
CeeCepegoe cegefCeheJeje CeeCeghheòeer Ùe CeeefCepegoKesòeb~~1~~
1. efleueesÙeheCCeefòe De., ieeLee 1089-1091~ 2. leòJeeLe&Jeeefle&keâ De. 3, met$e 36~
efmeæe Ùe efmeæYetceer efmeæeCe meceeefmeDees Cenesosmees~

mecceòeeefoÛeGkeäkebâ GhheCCeb pesmeg lesefnb efmeoKesòeb~~2~~
Ûeòeb lesefnb Ùe osnb leªefJeÙeb pes meg lee efCemeernerDees~
pesmeg efJemegæe peesiee peesieOeje lesmeg mebef"Dee mecceb~~3~~
peesefieheefjcegkeäkeâosne hebef[lecejCeefªoe efCemeernerDees~
efleefJens hebef[ocejCes efÛeªbefle cenecegCeer meceenerS~~4~~
SÙeeDees DeCCeeDees efCemeerefnÙeeDees meÙee Jebos~~
DevÙes leg ‘efCemeereOf eS’ FlÙemÙeeLe&ecf elLeb JÙeeKÙeeveÙebelf e-
‘efCe’ efòe efCeÙecesenf b pegòees, ‘efme’ efòe Ùe efmeefæb lene Deefniieeefce~
‘efOe’ efòe Ùe efOeefoJeækeâDees, ‘S’ efòe Ùe efpeCemeemeCes Yeòees~~1’’
DevÙe$e-‘Cecees efmeæeÙeoCeeCeb’2 Fefle hee"evlejb Jele&les~
mebØeefle JeOe&ceeveefpevesvõmÙe vecemkeâejkeâjCeeLeË ßeerceodieewleceieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-
Cecees JeæceeCeyegæefjefmemme~~44~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-DeJe mecebleeled Je=æes ceeve: hetpeeefleMeÙees %eeveeÅeefleMeÙees Jee Ùemceeefoefle JeOe&ceeve:~
JeOe&ceeve§eemeeJeefvleceleerLe&keâjosJe:~ yegæ§e mJensÙeesheeosÙeefJeJeskeâmecheVe:~ $e+ef<e§e ØelÙe#eJesoer~ YeieJelees efn ieYee&Jeleejeoew
efhe$eesefjvõeefoefJeefveefce&leeb efJeefMe°eb hetpeeb jlveJe=ef°b mJemÙe Ûeefæ&Je=ædÙeeefokebâ Â°dJee JeOe&ceeve Fefle veece ke=âleced~
JeOe&ceeveYeieJele: hetJeË ke=âlevecemkeâejmÙe efkeâceLeË hegvejefhe De$e vecemkeâej: ke=âle: ?
DemÙe meceeOeeveb ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙexve oerÙeles-
pemmebefleÙeb Oeccehenb efCeieÛÚs, lemmebefleÙeb JesCeefÙeÙeb heGbpes~
keâeÙesCe JeeÛee ceCemee efJe efCeÛÛeb, mekeäkeâejS leb efmejhebÛecesCe~~
S<ee ieeLee ßeerceodieewlecemJeeefcecegKekeâceueefJeefveie&lewJeeefmle~ FlÙeslemÙe efveÙecemÙe DeeÛeeÙe&hejchejeielemÙe
ØeefleheeoveeLe&cesJe hegvejefhe De$e JeOe&ceeveYeieJelees vecemkeâej: ke=âleesÓefmle~
DemÙee ieeLeeÙee DeLe&: ßeerØeYeeÛebõeÛeeÙexCe efJeefnleb~ leLeeefn-
veveg ÛelegefJeËMeefleleerLe&ke=âleeb meJex<eeceefhe mleglÙelJeeeflkeâceLe&ce$e «evLeke=âlee JeOe&ceevemJeeefceve SJe mlegefle:
ke=âleslÙeeMebkeâeÙeeceen-
pemme-ÙemÙe YeieJele:~ Debefleieb-Devles meceerhes YeJeceefvlekebâ~ Oeccehenb-Oece&ceeieË~ efCeieÛÚs-
efve§eÙesve efveÙecesve Jee ieÛÚs ieÛÚeefce ØeefleheÅes~ ØeehveesceerlÙeLe&:~ lemmebefleÙeb-lemÙe YeieJeleesÓefvlekebâ meceerheb ÙeLee
YeJelÙesJeb~
JesCeefÙeÙeb-JewveefÙekebâ efJeveÙeb, efJeveÙe SJe JewveefÙekebâ~ efJeveÙeeefolJeelmJeeLex "Ced~ heGbpes-ØeÙegbpes kegâJexÓnb~
Deefvlekeâefceefle Oece&heLeb JewveefÙekeâefcelÙeveÙees®YeÙees: ef›eâÙeeefJeMes<eCecesleled~ kesâve JewveefÙekebâ ØeÙegbpes ? keâeÙesve JeeÛee
cevemeeefhe~ efkebâ keâoeefÛeòeb ØeÙegbpes ? efCeÛÛeb-efvelÙeb meJe&keâeueb~ ve kesâJeueb JewveefÙekeâcesJe ØeÙegbpes, Deefhe leg mekeäkeâejS-
vecemkeâjesefce leb YeieJevleb~ kesâve ? efmejhebÛecesCe-efMej: hebÛeceb Ùe$e peevegÉÙekeâjÉÙeÙees:~3’’
1. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer he=. 20-21~ 2. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer-ÙeefleØeefle›eâceCemet$e~ 3. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer he=. 97~
Flees efJemlej:-Deefmceved JesoveeKeC[s Foceefvlecemet$eb Ûeleg§elJeeefjMb eòececesJe~ DevÙe$e «evLesÓ°ÛelJeeefjMb elmet$eeefCe

Jele&vles~ Slelmet$ecebefleceb hee"evlejsCe ÂMÙeles~ leLeeefn-
‘‘Cecees YeÙeJeoes cenefoceneJeerjJeºceeCeyegæefjefmeCees Ûesefo~1’’
YeieJele: menpeefJeefMe°celÙeeefo%eeve$eÙeJele: hetpeeefleMeÙeJelees Jee~ cenefleceneJeerj§eemeew JeOe&ceeve§eemeeJeefvlece-
leerLe&keâjosJe:~ yegæ§e $e+ef<e§e vecees YeieJeles cenefleceneJeerjJeOe&ceeveyegæ<e&Ùes Ûesefle~
Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeerMeeŒes ÛelJeeefj met$eeefCe keâevÙeefOekeâeeveerefle he=°s meefle-
‘Cecees meÙebyegæeCeb~~10~~ Cecees heòesÙeyegæeCeb~~11~~ Cecees yeesenf ÙeyegæeCeb~~12~~ hegve§e ‘Cecees JeºceeCeeCeb~~42~~
Sleeefve vecemkeâej met$eeefCe JesoveeKeC[s «evLes ve meefvle Fefle efJeMes<ees %eeleJÙe:~
šerkeâeÙeeb-JewjeiÙekeâejCeb efkebâefÛeod Â°dJee hejesheosMeb Ûeevehes#Ùe mJeÙecesJe Ùes JewjeiÙeb ieleemles mJeÙebyegæemles<eeb
vece:~ ØelÙeskeâeefVeefceòeeod yegæe: ØelÙeskeâyegæe: ÙeLee veerueebpeveeefJeueÙeeod Je=<eYeeoÙemles<eeb vece:~ Ùes Yeesieemeòeâe:
Mejerjeefo<JeMeeÕeleeefo™heb ØeoMÙe& JewjeiÙeb veerleemles yeesefOeleyegæemles<eeb vece:~2
Deefmceved met$emÙe OeJeueešerkeâeÙeeb «evLekeâle=&Ceeb ßeer ceneJeerjmJeecÙeeoerveeb efJeMes<esCe heefjÛeÙe: oerÙeles~
Fces cebieue met$eceb$ee: efveyeæe Deefveyeæe Jee?
DeeÛeeÙe& ßeer JeerjmesveosJe: meceeOeòes-
efveyeæeefveyeæ Yesosve efÉefJeOeb cebieueced~
le$esob efkebâ efveyeæceenes Deefveyeæefceefle ?
ve leeJeefVeyeæcebieueefceob, cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lemÙe ke=âlÙeeefoÛelegefJeËMeefle-DeefveÙeesieeJeÙeJemÙeeoew ieewlecemJeeefcevee
Øe™efhelemÙe YetleyeefueYeóejkesâCe JesoveeKeC[mÙeeoew cebieueeLeË leòe: DeeveerÙe mLeeefhelemÙe efveyeælJeefJejesOeeled~
ve Ûe JesoveeKeC[b cenekeâce&Øeke=âefleØeeke=âleb, DeJeÙeJemÙe DeJeÙeefJelJeefJejesOeeled~ ve Ûe Yetleyeueer ieewlecees,
efJekeâueßegleOeejkeâmÙe OejmesveeÛeeÙe&efMe<ÙemÙe YetleyeefuemetefjCe: mekeâueßegleOeejkeâJeOe&ceeveevlesJeeefmeieewlecelJeefJejesOeeled~
ve ÛeevÙe: Øekeâejes efveyeæcebieuelJemÙe nslegYetleesÓefmle~ lemceeoefveyeæcebieueefceoced~ DeLeJee YeJeleg efveyeæcebieueced~
keâLeb JesoveeKeC[eefo™heKeC[«evLemÙe cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lelJeced ?
ve, ke=âlÙeeefo-ÛelegefJeËMelÙeefveÙeesieÉejsYÙe: Skeâevlesve he=LeiYetlecenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leeYeeJeeled~
Sles<eeceefveÙeesieÉejeCeeb keâce&Øeke=âefleØeeYe=lelJes meefle ØeeYe=leyenglJeb ØemepÙeles ?
vew<e oes<e:, keâLebefÛeled F<ÙeceeCelJeeled~
keâLeb JesoveeÙee ceneheefjCeeceeÙee GhemebnejmÙe SlemÙe JesoveeKeC[mÙe JesoveeYeeJe: ?
vewleled, DeJeÙeJesYÙe: Skeâevlesve he=LeiYetleeJeÙeefJeveesÓvegheuebYeeled~ ve Ûe JesoveeÙee yenglJeceefve°efce<ÙeceevelJeeled~
keâLeb Yetleyeefuevees ieewlecelJeced ?
ØelÙeeMebkeâles hegve: keâef§eled-
lemÙe ieewlecelJesve efkebâ ØeÙeespeveced ?
ØelÙeeMebkeâeÙee: meceeOeeveb ef›eâÙeles-
1-2. Øeefle›eâceCe«ebLe$eÙeer he=. 91~
Yetleyeefueveb ieewlecelJesve mJeerkeâjCecevlejsCe cebieuemÙe efveyeælJeb keâLeb YeJesled ?

De$e MebkeâeÙee meceeOeeveb ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&JeekeäÙesve õ°JÙeb~ leLeeefn-
‘Ce, Yetoyeefuemme Keb[b iebLeb heef[ keâòeejòeeYeeJeeoes~ Ce Ûe DeCCesCe keâÙeiebLeeefnÙeejeCeb Sieosmemme hegefJJeuue-
meölLemeboyYemme he™JeDees keâòeejes nesefo, DeFhhemebieeoes~ DeOeJee Yetoyeueer ieesocees ÛesJe, SieeefnhheeÙeòeeoes~ leoes
efmeæb efCeyeæcebieueòeb efhe~1’’
leelheÙe&cesleled-De$e ßeerceodYetleyeefuemetefjCeb ieewleceieCeOejosJemÙe meecÙekeâjCesve ßeerYetleyeuÙeeÛeeÙeË Øeefle
ßeæeefJeMes<ees ÂMÙeles ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&mÙe, SleogoenjCesve hetJee&ÛeeÙeË Øeefle meowJe ßeæe JeOe&efÙeleJÙee SJe~
keâef§eoen-Gheefj GÛÙeceeves<eg ef$e<eg KeC[s<eg keâmÙesob cebieueced ?
DeeÛeeÙe&: keâLeÙeefle-De«es keâLÙeceeveeveeb $eÙeeCeeceefhe KeC[eveecesleod cebieueb~ efkebâÛe-Jeie&CeeceneyebOeÙeesÉ&Ùees:
KeC[Ùeesjeoew cebieueekeâjCeeled~ ve Ûe cebieuesve efyevee YetleyeefueYeóejkeâes «evLeb ØeejYeles, lemÙeeveeÛeeÙe&lJeØemebieeled~
keâLeb JesoveeKeC[mÙeeoew Øeesòebâ cebieueb Mes<eefÉKeC[ÙeesceËbieueb YeJeefle ?
vewleod JeòeâJÙeb, ke=âefle-DeefveÙeesieÉejmÙeeoew keâLÙeceevemÙewlemÙewJe cebieuemÙe Mes<e$eÙeesefJebMelÙeefveÙeesieÉejs<eg
ØeJe=efòeoMe&veeled~
cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lelJesve ÛelegefJeËMelÙeefveÙeesieÉejeCeeb YesoeYeeJeeoskeâlJeb~ lele SkeâmÙe Skebâ cebieueb le$e ve
efJe®OÙeles~ ve Ûewles<eeb $eÙeeCeeb KeC[eveeceskeâlJeceskeâKeC[Øemebieeled~
vew<e oes<e:, cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lelJesve Sles<eeceefhe SkeâlJeoMe&veeled~
ke=âefle-mheMe&-keâce&-Øeke=âlÙeefveÙeesieÉejeCÙeefhe De$e Øe™efheleeefve~ les<eeb KeC[«evLemeb%eeceke=âlJee $eerCÙesJe KeC[eveerelf e
efkeâceLe&cegÛÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, les<eeb ØeOeevelJeeYeeJeeled~
leoefhe kegâlees %eeÙeles ?
meb#eshesCe Øe™heCeeosJe %eeÙeles~
S<e: meJeexÓefhe cebieueoC[keâes osMeeceMe&keâ:, efveefceòeeoerveeb metÛekeâlJeeled~ leleesÓ$e cebieuemÙesJe efveefceòeeoerveeb
Øe™heCee keâle&JÙee~ leÅeLee-«evLeeJeleejmÙe efMe<Ùee efveefceòeb, JeÛeveØeJe=òes: hejeLeË ÛewJe oMe&veeled~
kesâve nslegvee MeeŒeb he"dÙeles ?
cees#eeLeË he"dÙeles~
mJeiee&oÙe: efkeâVe ceeiÙe&vles ?
ve, le$eelÙevleog:KeeYeeJeeled mebmeejkeâejCemegKelJeeled jeieb cegkeälJee le$e megKeeYeeJeeÛÛe~
heefjceeCecegÛÙeles-«ebLeeLe&heefjceeCeYesovs e efÉefJeOeb heefjceeCeb~ le$e «evLeleesÓ#ej-heo-mebIeele-ØeefleheòÙeefveÙeesieÉejw:
mebKÙeeleb~ DeLe&leesÓvebleb~ DeLeJee KeC[«evLeb ØeleerlÙe JesoveeÙee: <ees[MeheomenœeeefCe~ leeefve Ûe %eelJee JeòeâJÙeeefve~
Jesovee Fefle iegCeveece~
keâlee&jew efÉefJeOeew DeLe&keâlee& «evLekeâlee& Ûesefle~ le$e DeLe&keâlee& YeieJeeved ceneJeerj:~ lemÙe õJÙe-#es$e-keâeue-
YeeJew: Øe™heCee ef›eâÙeles, «evLemÙe ØeceeCelJeØeefleheeoveeLeË~
keâerÂMeb ßeer ceneJeerjMejerjced ?
meceÛelegjœemebmLeeveb Je»e<e&YeJe»eveejeÛeMejerjmebnveveb memegiebOeiebOesve Deeceesefoleef$eYegJeveb mJelespe:heefjJes<esCe

efJeÛÚeefÙeke=âlemetÙe&mebIeeleb mekeâueoes<eJeefpe&leefceefle~
keâLeceslemceeled Mejerjeled «evLemÙe ØeceeCelJeceJeiecÙeles ?
GÛÙeles- efvejeÙegOelJeeod %eeefhele›eâesOe-ceeve-ceeÙee-ueesYe-peeefle-peje-cejCe-YeÙe-efnbmeeveeceYeeJeb,
efve<heboves$eÂef°lJeeod %eeefheleef$eJesoesoÙeeYeeJeb, efvejeYejCelJeeod %eeefhelejeieeYeeJeb, Ye=kegâefšefJejneled mebmetefÛele›eâesOeeYeeJeb,
ieceve-vele&ve-nmeve-mheâesšve-De#emet$epešecegkegâš-vejcegC[ceeueeOejCeefJejnevceesneYeeJeefuebieb, efvejcyejlJeeod
ueesYeeYeeJeefuebieb~
ve efleÙe&efiYeJÙe&efYeÛeej:, JewOecÙee&led~ ve oeefjõdÙepevewJÙe&efYeÛeej: De°esòejMeleue#eCewjJeieleoeefjõŸeeYeeJeeled~
ve ie=nmKeefuelewJÙe&efYeÛeej:, De°esòejMeleue#eCewjJeieleef$eYegJeveeefOeheeflelJemÙe ie=nÛÚueveeYeeJeeled~ ØeYeesce&neJeerj-
mJeeefceve: Mejerjb efveefJe&<eÙelJeeled efveMMes<eoes<eeYeeJeefuebieb~ Deefive-efJe<e-DeMeefve-Je»e-DeeÙegOeeefoefYeyee&OeeYeeJeeod
Ieeeflekeâcee&YeeJeefuebieb~ ve efJeÅeeJeeefoefYe&JÙeefYeÛeej:, meewOecexvõeefoosJewjheùleefJeÅeeMeòeâew leodyeeOeevegheuebYeeled
meefveyebOeveeefveyebOeveÙees:meeOecÙee&YeeJeeod Jee~
ve osJewJÙe&efYeÛeej:, efvejeÙegOeeefoefJeMes<eCeefJeefMe°mÙe Deefive-efJe<e-DeMeefve-Je»eeÙegOeeefoyeeOeeYeeJeeefoefle
meefJeMes<eCemeeOeveØeÙeesieeled~ DeLeJee hetJeexòeâefuebiew%ee&efheleceesneYeeJesve DeJeieefceleIeeeflekeâcee&YeeJeb~ JeefueleeJeueeskeâ-
veeYeeJeeled mJekeâeMes<epeerJeØeosMeefmLele%eeve-oMe&veeJejCeÙeesefve&:Mes<eeYeeJeefuebieb~ meJee&JeÙeJew: ØelÙe#eeJeieceeo-
efveefvõÙepeefvele%eevelJeefuebieb~ DeekeâeMeiecevesve ØeYeeheefjJes<esCe ef$eYegJeveYeJeveefJemleeefjCee memegjefYeiebOesve Ûe mebmeteÛf eleeceeveg<eYeeJeb~
DeLeJee ve Fces ØelÙeskeânsleJe:, efkeâvleg Sles<eeb mecetn Skeâes nslegefjefle ie=nerleJÙe:~ lele SleÛÚjerjb jeie-És<e-
ceesneYeeJeb %eeheÙeefle, leoYeeJeesÓefhe ceneJeerjs YeieJeefle ce=<eeJeeoeYeeJeb %eeheÙeefle, keâejCeeYeeJes keâeÙe&mÙeeefmlelJeefJejesOeeled~
levce=<eeJeeoYeeJeesÓefhe DeeiecemÙe ØeceeCelJeb %eeheÙeefle~ lesve õJÙeØe™heCee keâle&JÙee~
leerLeexlheefòe: keâefmceved #es$es mebpeelee ?
jefJeceb[ueefceJe meceJe=òes,ÉeoMeÙeespeveefJe<kebâYeeÙeeces, SkesâvõveerueceefCeefMeueeIeefšles, hebÛejlvekeâvekeâefJeefveefce&le
mhegâjòespe§eleg®òegbieieeshegjØeekeâejsCe heefjJesef°leheÙe&vles meceJemejCes leerLe&mÙeeslheefòeye&YetJe~
meceJemejCemÙe ÉeoMeÙeespeveeÙeeceefJe<kebâYeefJe<eÙesÓvÙe$e efueefKeleb Jele&les-
jefJeceb[ueJJe Jeóe meÙeuee efJe Ùe KebOeFboCeerueceF&~
meeceCCeefKeoer Jeejme peesÙeCecesòeb efce Gmenmme~~716~~
leòees yeskeâesmetCees heòeskeäkebâ CesefceCeenheppebleb~
ÛeGYeeiesCe efJejefnoe heememme Ùe JeºceeCemme~~717~~
DeJemeefhheefCeS Sob YeefCeob GmmeefhheCeerS efJeJejerob~
yeejmepeesÙeCecesòee mee meÙeueefJeosnkeâòeeCeb1~~718~~
Deefmceved efJe<eÙes hee"evlejceefhe-
Fn kesâF& DeeFefjÙee heCCeejme keâcceYetefcepeeoeCeb~
eflelLeÙejeCeb JeejmepeesÙeCeheefjceeCeefceÛÚbefle2~~719~~
GheÙeg&òeâØeceeCesve leg YeieJelees ceneJeerjmÙe meceJemejCeceeveceskeâÙeespevecee$eb Jele&les~ leLee Ûe ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙe&-
1-2. efleueesÙeheCCeefòe De. 4, he=. 232-233~
keâLevesve ‘Fn kesâF& DeeFefjÙee’ FlÙeeefo efleueesÙeheCCeefòe«evLemÙe hee"evlejsCe ÉeoMeÙeespeveefJe<kebâYeeÙeeceØeceeCecemleerelf e %eeÙeles~

lemÙe meceJemejCemÙeevle: ef$eØeekeâejJesef°le-ef$ecesKeueeheer"esheefjefmLele-ceefCeceÙeoerhleoerIe&Ûelegcee&vemlebYeefJeefMe°-
efJekeâefmeleeslheue-kebâoesª-DejefJeboeefoheg<heekeâerCe&-veboesòejeefoJeeheerefveJenehetefjleOetueerØeekeâejeYÙevlejs, veJeefveefOemeefnle-
De°esòejMelemebKÙeesheueef#elee°cebieueehetefjleÛelegieexhegjevleefjlemJeÛÚpeuekeâefuele-KeeeflekeâeheefjJesef°les, lele: hejb
veeveeefJeOekegâmegceYejsCeesVeleJeuueerJevesve ÛelegJeeaLÙevleefjlesve heefjJesef°les, lele: hejb meglehlemegJeCe&efJeefveefce&lesve De°esòej-
Melee°cebieueõJÙe-veJeefveefOe-mekeâueeYejCemeefnleOeJeuelegbieÛelegieexhegjØeekeâejsCe MeesefYeles, lele: hejb ÛelegCeeË
ieeshegjÉejeCeeceYÙevlejYeeies ÉÙees: heeÕe&YeeieÙees: efmLeleeYÙeeb o¢eceevemegiebOeõJÙeeCeeb iebOeeceesefoleYegJeveeYÙeeb ÉeYÙeeb-
ÉeYÙeeb OetheIešeYÙeeb mebÙegòesâ,lele: hejb ef$eYetecf emeefnlew: DeefleOeJeue™hÙejeefMeefJeefveefce&lew: mJekeâerÙeebieIeefšlemegjueeskeâmeejceefCe-
mebIeeleyengJeCe&efkeâjCe ØeefleÛÚeefolew:, OJevevce=obiemebIeelejJe-yeefOeefjlepeerJeueeskewâ:, Éeef$ebMeohmejeØeefleyeæÉe-
ef$ebMelØes#eCekeâmeefnle-efÉ-efÉØeemeeowYet&ef<eles meceJemejCes ßeerYeieJelees ceneJeerjmJeeefceve: leerLeexlheefòe: mebpeelee~
Ûelegce&neheLeevlejefmLelewce=&ogmegiebOeveÙevenj-JeCe&megjueeskeâjlveIeefšlemecegòegbieJe=#ew: efJeefJeOeJejmegjefYeiebOeemeòeâce-
òeceOegkeâj-ceOegjjJeefJejeefpelew: veeveeefJeOeefieefj-meefjled-mejesJej-ceb[he<eC[ceefC[lew§eleg:heeÕe&emf LeleefpevesvõÛevõØeefleefyebye-
mebyebOesve ØeehleeÛe&veÛewlÙeJe=#ewjMeeskeâ-mehleÛÚo-ÛebheeceüJevewjefleMeesefYelesÓefvleceefpevesÕejesJÙejepele~ lele: hejb ™hÙeÛelegieex-
hegjmebyeæmegJeCe&efveefce&leJeveJesefokeâeJesef°les, lele: hejb Ûeleme=Ceeb ceneJeerLeerveecevlejs<eg efmLelew: efmLejmLetuemegj-ueeskeâ-
ceefCemlebYew:ØelÙeskeâce°esòejMelemebKÙew: SkewâkeâefoMeemeg oMeiegeCf elee°eefOekeâMelekewâcee&uÙeecyejeOJeyeefn-& ie®[-iepe-kesâmeefj-
Je=<eYe-nbme-Ûe›eâefÛevnefveJenw: heefjJesef°les, lele: hejb DehejsCe De°esòejMelee°efJeOecebieueõJÙe-veJeefveefOeOej-
ÛelegieexhegjceefC[lesve efJeefJeOeceefCe-jlveefJeefÛe$eebiesve DeeYejCe-leesjCeMelemeefnleÉejsCe megJeCe&ØeekeâejsCe mebÙegòesâ, lemÙeevle:
hetJe&ecf eJe efÉ-efÉo¢eceevemegiebOeõJÙeieefYe&-OetheIešÙegòeâ-cegjJeceOegjjJeefJejeefpeleef$eYetecf e OeJeueie=nmecegòegib es, le$ewJe Ûeleme¸<eg
JeerLeer<eg mebkeâefuheleveeveeefJeOeheâueoevemeceLez: iegÀeeÙeceeveceOegkeâj keâueieuekeâuekegâC"erkegâuemebkegâuew: mJekeâefkeâjCe-
efveJenÛÚeefoleecyejw: efJeefJeOehegjefieefj-meefjled-mejesJej-efnb[esueueleeie=nw: ÛelegieexhegjmebyeæmegJeCe&JeveJesefokeâe-
™heceÙee&oemeefnlew: efmeæØeefleceeefmLele osoerhÙeceeve efmeæeLe&heeoheheefJe$eerke=âlekeâuheJe=#eJevewefJe&Yetef<eles, lele: hejb
he©ejeieceefCeceÙe osnmeefnlemJekeâebieefveie&lelespemleeceüerke=âleecyejw: mJekeâmeJeeËiew: mebOeeefjleefpevesvõÛevõefyebyeOe=lew:
ceefCeleesjCeevleefjleÛelegJeeaLeer<eg efmLeleOeJeueeceueØeemeeoefJeYete<f ele-JeerLeerceOÙeefmLeleveJe-veJemlethewjefÃeles, lelees ieievemheâefškeâ-
ceefCeIeefšlesve De°esòejMelee°cebieueõJÙe-veJeefveefOemeveeLehe©ejeieceefCeefJeefveefce&leieeshegjCs e ØeekeâejsCeeefYeveefvoles, meceJemejCes
YeieJelemleerLeexlheefòeye&YetJe~
heer"mÙe ØeLececesKeueeÙeeb mheâefškeâceefCeØeekeâejs Ûe efJeueiveeefYe: mheâefškeâceefCeIeefšleebieeefYe: <ees[MeefYeefòeefYe:
ke=âleÉeoMekeâes‰kewâce&efCemlebYeesæefjlewkeâekeâeMemheâefškeâIeefšleceb[heÛÚeefolew: megjueeskeâmeejmegiebOeiebOeieefYe&lew:
ÛelegefJe&OemebIekeâuheJeeefme-ceveg<Ùe-pÙeesefle<keâ-JeeveJÙevlej-YeJeveJeeefmeÙegJeleerefYe: YeJeveJeeefmeJeeveJÙevlej-pÙeesefle<keâ-
keâuheJeeefme-ceveg<Ùe-efleÙe&eif Ye§eeveg›eâcesCe mebÙegòewâefJe&jeefpeles ef$ecesKeueeheer"mÙe cemlekeâmÙeesheefj JeOe&ceeveefoJeekeâjes JÙejepele~
Ùe$e YeieJeeved efJejepeles lemÙe mLeevemÙe iebOekegâšerefle veece Jele&les~
DemÙe heer"mÙe efÉleerÙecesKeueeÙeeb De°ceneOJepee cebieueõJÙeeefCe Ûe MeesYevles~ ØeLece cesKeueeÙeeb ceefCeceÙelespe:-
mebÙegòeâcemlekeâesheefjOeeefjleOece&Ûe›eâÙe#eosJeeefmle‰efvle mce~
leerLeËkeâjeCeeb kesâJeue%eeveeslheòeew melÙeeb De°ceneØeeefleneÙee&efCe YeJeefvle~ les<eeb veeceeefve keâLÙevles-
1 2
ceefCeceÙeb mecegòegbieJeOe&ceeveefpeveØeYeeceC[uelespeesÓvOekeâejb veveeMe~ efvehelele megjkegâmegceJe=ef°efve&jvlejke=âlecebieuees-
1-2-3-4-5-6-7-8. Ùes ›eâce mes Dee" ØeeefleneÙeeX kesâ vecyej nQ~
3
henejeYeJeled~ yengkeâesšekeâesefš ceOegjmegjletjjJeb yeefOeefjleef$eYegJeveYeJeveb~ cejkeâleceefCeIeefšlemkebâOeeshemkebâOesCe
he©ejeieceefCeceÙeØeJeeueebkegâjsCe veeveeefJeOeheâuesve Yeücej-keâesekf eâue-ceOegkeâjceOegjmJejsCe efpeveMeemeveeMeeskeâefÛevnmJe™heesÓ-
4
Meeskeâheeohees efvevee&eMf elemekeâuepeveMeeskeâmebIe: MegMegYes~ MeefMejefMcemeceOeJeue-ÙeespeveevlejefJemle=le-mJeÛÚOeJeuemLetuecegòeâe-
5
heâueoecekeâueeheMeesYeceeve heÙe&vleYeeie-ieieveefmLeleÚ$el$eÙeeefCe JeOe&ceeveefpevemÙe ef$eYegJeveeefOeheeflelJeb metÛeÙeeceemeg:~
hebÛeMewuehegjvew$e+lÙeefoMeeYeeiesÓefleefJehegueefJehegueeÛeuecemlekesâ iebieeØeJeen FJe ÛelegefYe&: megjefJejefÛeleÉejw: ØeefJeMevlees
osJe-efJeÅeeOej-ceveg<Ùepeveeveeb ceesefnlekeâejkesâ meceJemejCeceC[ues efpeveheeflelevegceÙetKe-#eerjesoefOeefveceefppeleeMes<eosns
6
Ùe#esvõkeâjefvekeâjw: JeerpÙeceeveevesskeâ-ÛeecejeÛÚeefolee°efoMeeefJe<eÙes efoJÙeeceesoiebOemegjmeejeveskeâceefCeefveJenIeefšles
7 8
iebOekegâšerØeemeeos efmLeleefmebnemevee™{sCe ßeerceodJeOe&ceeveYeóejkesâCe leerLe&ceglheeefoleced~
Gòebâ ÛeevÙe$e-
DeMeeskeâJe=#e: megjheg<heJe=ef°-efo&JÙeOJeefve§eecejceemeveb Ûe~
YeeceC[ueb ogob eg Yf ejelehe$eb, melØeeefleneÙee&eCf e efpevesÕejeCeeced~~1
efleueesÙeheCCeefòe«evLesÓ°ceneØeeefleneÙex<eg efoJÙeOJeefveveeceØeeefleneÙeË veeefmle efkeâvleg lemÙe mLeeves ÉeoMeieCeefmLelee
YeJÙee nmlekeâceuecegkegâueerke=âlÙe efmLelJee efoJÙeOJeefveb ße=CJeefvle leosJe ØeeefleneÙe&cemleerefle keâefLeleb Jele&les~ leLeeefn-
‘‘efCeyYejYeefòehemeòee DebpeefuenlLee hehegâuuecegnkeâceuee~
Ûesªbefle ieCee meJJes Skeäkesâkeäkebâ Jesef{TCe efpeCeb~~2’’
YeieJeleeb ßeerceneJeerjmJeeefceveeb ØeLeceosMeveemLeueb Øe™efheleb ßeerJeerjmesveeÛeeÙez: OeJeueešerkeâeÙeeb~ leeb šerkeâeceJeuecyÙe
ceÙee$e ieerJee&CÙeeb efve™efheleefceefle~
#es$emÙe Øe™heCee keâLeb leerLe&mÙe ØeceeCelJeb %eeheÙeefle ?
Jeæ&ceeveYeieJele: meJe&%elJeefuebielJeeled~
Jeæ&ceeveYeieJeeved meJe&%e Deemeerefoefle keâLeb %eeÙeles ?
meewOecexvõsCe lemÙe ke=âlehetpeevÙeLeevegheheòes:~ DeveskeâefJeMes<eCew: meewOecexvõmÙe efJeMes<elJeb keâLÙeles~ leÅeLee-
DeÙeb meewOecexvõ: Ûelego&MeefJeÅeeyeuesve Â°eMes<eYegJeve:, DeJeefOe%eevesve ØelÙe#eerke=âlemJekeâerÙeeJeefOe#es$eeYÙeblej efmLele
mekeâuepeerJekeâce&mkebâOe:, IeeefleÛeleg<keâefJeveeMesveeslheVee veJekesâJeueueyOeÙees ÙemÙe DeIeeeflekeâce&mebyebOesve Ûe ØeehlecegòeâYeeJee
efpeveosJeefmLeleemlee DeJeueeskeäÙeceeveesÓmeeefJevõejepees YeieJelees ceneJeerjmJeeefcevees cenleer hetpee ke=âlee Dele SJeemÙe
ØeYees: meJe&%elJeb efve§eerÙeles~
ve Ûe efJeÅeeJeeefoveeb hetpeeÙee JÙeefYeÛeej:, Deuheefæ&-%eeveJÙevlejke=âleeÙee cenefæ&-%eeveÙegòeâosJesvõke=âlehetpeÙee
men meeOecÙee&YeeJeeled~ osJeefæ&ÛÚeÙeeÙeeb efJeÛÚeÙeb ieÛÚvlÙeeb JÙevlejhetpeeÙeeb Fvõke=âleefpevehetpeeÙeeefceJe OeÇgJelJeeYeeJesve
JewOecÙee&Ée~
keâef§eoen-efpeveosnceefncee Â°e, SefYe: osJesvõmJe™heeJeieÛÚodefYe: meewOecexvõeefoefYemlew: efpevemeJe&%elJeefuebieb
YeJeleg veece, ve Mes<eeCeeb, efuebieefJe<eÙeeJeieceeYeeJeeled~ ve ÛeeveJeieleefuebiemÙe efuebeb if eefJe<eÙeesÓJeiece: GlheÅeles, DeefleØemebieeled ?
Fefle keâefLeles DeeÛeeÙe&osJe: Øeen-
Devesve ØekeâejsCe efpeveYeeJe%eeheveeLeË YeeJeØe™heCee ef›eâÙeles~
leÅeLee-ve peerJees pe[mJeYeeJe:, DeefJemebJeeomJeYeeJesve mJemebJesoveØelÙe#esCeeÓpe[mJeYeeJepeerJeesheuebYeeled~ ve Ûe
1. MeebefleYeefòeâ~ 2. efleueesÙeheCCeefòe De. 4, he=. 265~
efve§eslevees peerJe: ÛesleveeiegCemebyebOesve ÛeslevemJeYeeJees YeJeefle, mJe™heneefveØemebieeled~ efkebâ Ûe ve efve§eslevees peerJe:, lemÙeeYeeJeØemebieeled~
hegve§e ve leeJeefoefvõÙe%eevesveelcee ie=¢eles, lemÙe yee¢eeLex JÙeeheejesheuebYeeled~ ve mJemebJesove%eevesve ie=¢eles, ÛeslevemJe™hemÙe
lemÙe pe[peerJesÓmebYeJeeled~ ve Ûeevegceevesveeefhe ie=¢eles, efÉefJeOeØelÙe#eÙeesjefJe<eÙesve peerJesveeefJeveeYeeefJeefuebie«enCeevegheheòes:~ ve
Ûeeiecesveeefhe ie=¢eles, Deheew®<esÙeeieceeYeeJeeled~ veslejsCeeefhe, meJe&%esve efyevee lemÙeeYeeJeeled FlejslejeßeÙeoes<eØemebieeÛÛe~ lelees
veeefmle peerJe:, mekeâueØeceeCeieesÛejeefle›eâevlelJeeefoefle ØemebieØeehlepeerJeeYeeJees cee YeJeseof efle ‘‘peerJe: meÛesleve:’’ FlLeb mJeerkeâle&JÙeced~
SJecesJeeMes<eõJÙe-heÙee&Ùe%eeve-oMe&vemJeYeeJees peerJeesÓmleerelf e efmeæŸeefle~
hegve: keâ<eeÙee %eeveefJejesefOeve: keâ<eeÙeJe=efæneefveYÙeeb %eevemÙe neefve-Je=æŸees®heuebYeeled~ ve Ûe keâ<eeÙee peerJeiegCee:,
ÙeeJeodõJÙeYeeefJevee %eevesve men efJejesOeevÙeLeevegheheòes:~ ØeceeoemebÙecee Deefhe ve peerJeiegCee:, keâ<eeÙekeâeÙe&lJeeled~ vee%eeveceefhe,
%eeveØeeflehe#elJeeled~ ve efceLÙeelJeceefhe, mecÙekeälJeØeeflehe#elJeeo%eevekeâeÙe&lJeeÉe~ lelees %eeve-oMe&ve-mebÙece-mecÙekeälJe-
#eeefvle-ceeo&Je-Deepe&Je-meblees<e-efJejeieeefomJeYeeJees peerJeesÓmleerefle cevleJÙeced1~
Ùeefo keâef§eled keâcee&efCe efvelÙeeefve cevÙesle leefn& metefjJeÙe&: meceeOeòes-ve efvelÙeeefve keâcee&efCe, lelheâueeveeb peeefle-
peje-cejCe-leveg-keâjCeeoerveeceefvelÙelJeevÙeLeevegheheòes:~ ve Ûe efve<keâejCeeefve, keâejCesve efyevee keâeÙee&CeeceglheefòeefJejesOeeled~
ve %eeve-oMe&veeoerefve keâce&Ceeb keâejCeeefve, keâce&peefvelekeâ<eeÙew: men efJejesOeevÙeLeevegheheòes:~ ve Ûe keâejCeeefJejesefOeveeb
leledkeâeÙez: efJejesOees ÙegpÙeles, keâejCeefJejesOeÉejsCewJe meJe&$e keâeÙex<eg efJejesOeesheuebYeeled~ lelees efceLÙeelJeemebÙecekeâ<eeÙekeâejCeeefve
keâcee&Ceerefle efmeæb~ Gòebâ Ûe-‘‘leoes efceÛÚleemebpece-keâmeeÙekeâejCeeefCe keâcceeefCe efòe efmeæb~ mecceòe-mebpece-
keâmeeÙeeYeeJee keâccekeäKeÙekeâejCeeefCe, efceÛÚòeeoerCeb heef[JekeäKeòeeoes~2’’
ve Ûe keâejCeeefve keâeÙeË ve peveÙeefvle ÛewJesefle efveÙeceesÓefmle, leLeevegheuebYeeled~ lemceeled kegâ$eeefhe keâeues keâefmcebef§eoefhe
peerJes keâejCekeâueehemeece«edÙee efve§eÙesve YeefJeleJÙeefceefle keâmÙeeefhe mekeâuemJeYeeJeesheueyOÙee YeefJeleJÙeced, mJeYeeJe-
Je=æsmleejlecÙeesheuebYeeled, Deekeâjkeâvekeâhee<eeCeefmLelemegJeCe&mÙesJe Megkeäuehe#eÛevõceC[uemÙesJe Jee~
keâ<eeÙemÙeeefhe efve:Mes<e#eÙe: keâmÙeeefhe peerJes YeJeefle, neefveleejlecÙeesheuebYeeled, Deekeâjkeâvekesâ nerÙeceeveceuekeâuebkeâmÙesJe~
De$e keâef§eoeMebkeâles-keâcee&efCe efveMMes<eb %eeveb DeeJe=CJeefvle, DeeJejCeleejlecÙeesheuebYeeled, ÙeLee ÛevõceC[ueb jengceC[ueb
DeeJe=Ceesefle Sleoefhe De$e Jeòegbâ MekeäÙeles ?
DeeÛeeÙe&: meceeOeòes-vewleovegceeveb ÙeesiÙeb, efkebâÛe ÙeeJeodõJÙeYeeefJevees%ee&veoMe&veÙeesjYeeJesve peerJeõJÙemÙeeefhe
DeYeeJeØemebieeled~ lele: hetCe&%eevemÙeeJejCeb ve Iešles Fefle %eeleJÙeced~ lemceeled-
kesâJeue%eeveeJejCe#eÙesCe kesâJeue%eeveer, kesâJeueoMe&veeJejCe#eÙesCe kesâJeueoMe&veer, ceesnveerÙemÙe #eÙesCe Jeerlejeie:,
DevlejeÙe#eÙesCeevevleyeuees efJeIveefJeJeefpe&le: efkeâefÃeodoiOeeIeeeflekeâcee& peerJe: kegâ$eehÙeefmle Fefle efmeæced~ ve Ûe #eerCeeJejCe:
heefjefcelecesJe peeveeefle efve<ØeefleyebOemÙe mekeâueeLee&JeiecemJeYeeJemÙe heefjefceleeLee&JeieceefJejesOeeled~
De$eesheÙeesieer Mueeskeâ: he"veerÙeesÓefmle-
%ees %esÙes keâLece%e: mÙeeomeefle ØeefleyebOeefj~
oe¢esÓefiveoe&nkeâes ve mÙeeomeefle ØeefleyebOeefj~~3
S<eesÓefhe SJebefJeOees Jeæ&ceeveYeóejkeâ§ewJe, ÙegefòeâMeeŒeeefJe®æJeÛevelJeeled~
Gòebâ Ûe- KeerCes obmeCeceesns Ûeefjòeceesns lensJe IeeFefleS~
mecceòeefJeefjÙeCeeCeer KeFS les neWefle peerJeeCeb~~
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 117~ 2-3. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 118-119~
GhheCCeefcce DeCebles Ceªefcce Ùe ÚeogceeflLeS CeeCes~

osefJebo-oeCeefJeboe keâjWefle ceefnceb efpeCeJejmme~~1
SJebefJeOeYeeJesve ßeerceodJeæ&ceeveYeóejkesâCe leerLe&mÙeeslheefòe: ke=âlee~
DeOegvee õJÙe-#es$e-YeeJeØe™heCeeveeb mebmkeâejeLeË keâeueØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-efÉefJeOe: keâeue:
DeJemeefhe&CÙeglmeefhe&CeerYesovs e~ Ùe$e yeueeÙeg®lmesOeeveeceglmehe&Ceb Je=eæ f Ye&Jeefle me: keâeue Glmeefhe&Ceer, Ùe$e neefve: meesÓJemeefhe&Ceer~
le$e Skewâkeâ: meg<ece-meg<eceeefoYesovs e <e[deJf eOe:~ le$ewlemÙe Yejle#es$emÙe DeJemeefhe&CÙee§elegLex og:<ecemeg<ecekeâeues veJeefYeefoJ& emew:
<e[defYecee&mew§eeefOekeâ$eÙeefŒebMeodJe<ee&JeMes<es leerLeexlheefòepee&lee~
Gòebâ Ûe-
Fefccemmes JemeefhheCeerS ÛeGlLekeâeuemme heefÛÚces YeeS~
Ûees ò eer m eJeememes m es ef k eb â ef Û eef J emes m et C ekeâeueef c ce~~ 2
leÅeLee-heÃeoMeefoJemewj°efYecee&mew§eeefOekebâ heÃemehleefleJe<ee&JeMes<es ÛelegLe&keâeues heg<heesòejefJeceeveeoe<ee{mÙe
Megkeäuehe#es <e‰Ÿeeb ceneJeerjes ÉemehleefleJe<ee&Ùeg<keâ: ef$e%eeveOejes, ieYe&ceJeleerCe&:~ le$e ef$ebMeodJe<ee&efCe kegâceejkeâeue:, lemÙe
ÉeoMeJe<ee&efCe Ú©emLekeâeue:, kesâJeefuekeâeueesÓefhe ef$ebMeod Je<ee&efCe, Sles<eeb $eÙeeCeeb keâeueeveeb meceemees ÉemehleefleJe<ee&efCe~
Sleeefve hebÛemehleefleJe<ex<eg MeesefOeles Jeæ&ceeveefpevesvõs efveJee&Ceieles meefle Ùe: Mes<e§elegLe&keâeuemlemÙe ØeceeCeb YeJeefle~
Sleefmceved <ešd<eef°efoJemeesvekesâJeuekeâeues Øeef#ehles veJeefoJeme<eCceemeeefOekeâ$eÙeefŒebMeodJe<ee&efCe ÛelegLe&keâeuesÓJeMes<eeefCe
YeJeefvle~
<ešd<eef°efoJemeeheveÙeveb kesâJeuekeâeues efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
kesâJeue%eeves meceglheVesÓefhe le$e leerLee&veglheòes:~
efoJÙeOJeves: efkeâceLeË le$eeØeJe=efòe: ?
ieCeervõeYeeJeeled~
meewOecexvõsCe lel#eCes ÛewJe ieCeervõ: efkeâVe GheefmLele: ke=âle: ?
keâeueueyOÙee efJeveeÓmeneÙemÙe osJesvõmÙe leogheefmLelekeâjCeMeòesâjYeeJeeled~
mJekeâheeocetues ØeefleheVecene›eleb cegkeälJeevÙecegeföMÙe efoJÙeOJeefve: efkeâVe ØeJele&les ?
mJeeYeeefJekeâeled~ ve Ûe mJeYeeJe: hejheÙe&vegÙeesieen&: DeJÙeJemLeeheòes:~ lemceeled ÛelegefŒebMeodJe<e&Mes<es efkebâefÛeled
Mes<eesveÛelegLe&keâeues leerLeexlheefòepee&lesefle efmeæced~
DevÙes kesâhÙeeÛeeÙee&: hebÛeefYe: efoJemewj°efYecee&mew§e vÙetveeefve ÉemehleefleJe<ee&efCe Jeæ&ceeveefpevesvõeÙeg<kebâ Øe™heÙeefvle~
les<eeceefYeØeeÙesCe ieYe&mLe-kegâceej-Ú©emLe-kesâJeuekeâeueeveeb Øe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-Dee<ee{ceemes Megkeäuehe#e<e‰Ÿeeb
kegbâ[uehegjveiejeefOehe-veeLeJebMeefmeæeLe&vejsvõmÙe ef$eMeueeosJÙee ieYe&ceeielÙe le$ee°efoJemeeefOekeâveJeceemeeved efmLelJee
Ûew$eMegkeäuehe#e$eÙeesoMÙeeb Gòejeheâeuiegveerve#e$es ieYee&od efve<›eâevle:~ De$ee<ee{Megkeäuehe#es <e‰erceeefob keâ=lJee ÙeeJelhetefCe&cesefle
oMe efoJemee YeJeefvle (10)~ hegve: ßeeJeCeceemeceeefob ke=âlJee°ceemeeved ieYex ieceefÙelJee Ûew$eceemes Megkeäuehe#es $eÙeesoMÙeeceglheVe
FlÙe°eefJebMeefleefoJemeemle$e ueYevles~ Sles<eg hetJeexòeâoMeefoJemes<eg Øeef#ehles<eg De°efoJemeeefOekeâveJeceemee ieYe&mLekeâeuees
YeJeefle (8 ± 28 · 38 efoveeefOekeâ 8 ceeme · 9 ceeme, 8 efove)~
1-2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 118-119~
De$eesheÙeesefievÙees ieeLee: meefvle-

megjceefnoes ÛÙegokeâhhes Yeesieb efoJJeeCeg YeeieceCegYetoes~
heghhegâòejCeeceeoes efJeceeCeoes pees Ûegoes meblees~~1~~
yeenòeefjJeemeeefCe Ùe LeesJeefJentCeeefCe ueæhejceeT~
Deemee{peesCCehekeäKes ÚªerS peesefCecegJeÙeeoes~~2~~
kegâb [hegjhegjJeefjmmej1-efmeælLekeäKeefòeÙemme Ceenkegâues~
eflemeueeS osJeerS osJeermeomesJeceeCeeS~~3~~
DeefÛÚòee CeJeceemes Deª Ùe efoJemes ÛeFòeefmeÙehekeäKes~
lesjefmeS jòeerS peeogòejheâiiegCeerS og2~~4~~
SJeb ieYe&efmLelekeâeueØe™heCee ke=âlee~
mebØeefle kegâceejkeâeue GÛÙeles-
Ûew$eceememÙe Éew efoJemeew, JewMeeKeceemeceeefob ke=âlJee°eefJebMeefleJe<ee&efCe, hegve: JewMeeKeceeefob ke=âlJee ÙeeJelkeâeefle&keâceeme
Fefle mehleceemeeved Ûe kegâceejlJesve ieceefÙelJee lelees ceeie&Meer<ex ke=â<Cehe#es oMecÙeeb oer#eeLeË efve<›eâevle Fefle SlemÙe
keâeuemÙe ØeceeCeb ÉeoMeefoJeme-mehleceemeeefOekeâe°eefJebMeefleJe<e&cee$eb YeJeefle~ (2 efoves ± 28 Je<ee&efCe ± 7 ceemee ± 10
efoveeefve · 28 Je<e&, 7 ceeme, 12 efove)~
ceCegJeòeCemegnceGueb osJekeâÙeb mesefJeTCe JeemeeFb~
DeªeJeermeb meòe Ùe ceemes efoJemes Ùe yeejmeÙeb~~5~~
DeeefnefCeyeesenf Ùeyegæes ÚªsCe Ùe ceiiemeermeyengues og~
omeceerS efCekeäKeblees megjceefnoes efCekeäKeceCehegppees3~~6~~
SJeb kegâceejkeâeueØe™heCee ke=âlee~
mebØeefle Ú©emLekeâeue GÛÙeles~ leÅeLee-
ceeie&Meer<e&ke=â<Cehe#ewkeâeoMeerceeefob ke=âlJee ÙeeJevceeie&Meer<e&hetefCe&cesefle efJebMeefleefoJemeeved, hegve: heew<eceemeceeefob ke=âlJee
ÉeoMeJe<ee&efCe, hegvemlecesJe ceemeceeefob ke=âlJee Ûelegcee&meeb§e JewMeeKeceemeMegkeäuehe#ehebÛeefJebMeefleefoJemeeb§e Ú©emLelJesve
ieceefÙelJee JewMeeKeMegkeäuehe#eoMecÙeeb $e+pegketâueeveoerleerjs pe=befYekeâe«eecemÙe yee¢es <e‰esheJeemesve efMeueeheós
DeeleeheveÙeesiesveehejeCns heeoÛÚeÙeeÙeeb kesâJeue%eeveceglheeefoleced~ lesvewlemÙe keâeuemÙe ØeceeCeb he_ÛeoMeefoJeme-
hebÛeceemeeefOekeâÉeoMeJe<e&cee$eb YeJeefle~
ieceFÙe ÚogcelLeòeb yeejmeJeemeeefCe hebÛe ceemes Ùe~
hebÛejmeeefCe efoCeeefCe Ùe eflejÙeCemegæes ceneJeerjes~~7~~
GpegketâueCeoerleerjs pebefYeÙeieeces yeefnb efmeueeJeós~
ÚªsCeeoeJeWlees DeJejCns heeÙeÚeÙeeS~~8~~
1. kegâC[uehegjhegjJejsÕej Fefle ÚeÙee~ 2. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele, heg.9, he=. 122~ 3. <ešdKeC[eiece
OeJeueešerkeâe meceefvJele, heg.9, he=. 123-125~
JeFmeenpeesCCehekeäKes omeceerS KeJeiemesef{cee™{es~

nbletCe IeeFkeâcceb kesâJeueCeeCeb meceeJeCCees 1~~9~~
SJeb Ú©emLekeâeueØe™heCee ke=âlee~
mebØeefle kesâJeefuekeâeue GÛÙeles~ leÅeLee-
JewMeeKeMegkeäuehe#ewkeâeoMeerceeefob ke=âlJee ÙeeJelhetefCe&cesefle heÃeefoJemeeved, hegvees pÙes‰ØeYe=efle Skeâesveef$ebMeodJe<ee&efCe,
leb ÛewJe ceemeceeefob ke=âlJee ÙeeJeoeefÕeveceeme Fefle heÃeceemeeved, hegve: keâeefle&keâceemeke=â<Cehe#eÛelego&MeefoJemeeved Ûe
kesâJeue%eevesve mene$e ieceefÙelJee efveJe=le:~ DeceeJemÙeeÙeeb heefjefveJee&Cehetpee mekeâueosJesvõw: ke=âlesefle leb efhe efoJemece$ewJe
Øeef#ehles heÃeoMe efoJemee YeJeefvle~ lesvewlemÙe ØeceeCeb efJebMeefleefoJeme-heÃeceemeeefOekeâ-Skeâesveef$ebMeodJe<e&cee$eb YeJeefle~
De$eesheÙeesefievÙees ieeLee:-
JeemeeCetCeòeermeb hebÛe Ùe ceemes Ùe JeermeefoJemes Ùe~
ÛeGefJenDeCeieejsefnb yeejnefn ieCesefn efJenjblees~~10~~
heÛÚeheeJeeCeÙejs keâefòeÙeceemes Ùe efkeâCnÛeesöefmeS~
meeoerS jòeerS mesmejÙeb Úsòeg efCeJJeeDees2~~11~~
SJeb kesâJeuekeâeue: Øe™efhele:~
YeieJelees ceneJeerjmÙe efveJee&Ceieles ÛelegLe&keâeues efkeâÙelkeâeueesÓJeMes<e: Fefle keâLÙeles-
heefjefCeJJegos efpeefCebos ÛeGlLekeâeuemme peb YeJes mesmeb~
JeemeeefCe efleefCCe ceemee Deª Ùe efoJemee efJe heCCejmee3~~12~~
mebØeefle Jeæ&ceeveefpevesvõmÙe efveJee&CeØeehleefoJemeeled keâeefle&keâceemes Megkeäuehe#es hebÛeoMeefoJemes<eg ceeie&Meer<ee&efoef$eJe<ex<eg
De°ceemes<eg Ûe ieles<eg ßeeJeCeceemeØeefleheefòeLeew og:<ecekeâeueesÓJeleerCe&:~ Slelkeâeueb JeOe&ceeveefpevesvõeÙegef<e Øeef#ehles
oMeefoJemeeefOekeâhebÛemehleefleJe<e&cee$eeJeMes<es ÛelegLe&keâeues mJeiee&od Jeæ&ceeveefpevesvõmÙeeJeleerCe&keâeuees YeJeefle~
De$e ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙexCe keâLÙeles-
‘‘oesmeg efJe GJeSmesmeg keâes SlLe mecebpemees, SlLe Ce yeenF efpeyYecesueeFefjÙeJeÛÚDees, DeueæesJeosmeòeeoes
oesCCeceskeäkeâmme yeeneCegJeuebYeeoes~ efkeâvleg oesmeg SkeäkesâCe nesoJJeb~ leb peeefCeÙe JeòeJJeb~4’’
DeLeJee Sleod %eeleJÙeb-ØeYees:, ßeerJeæ&ceeveefpevesvõmÙe ÉemehleefleJe<ee&ÙegYe&Jeefle Fefle meeceevÙekeâLeveb Jele&les~
hegve§e SkeâmehleefleJe<e&-ef$eceeme-hebÛeefJebMeefleefoJemecee$eceeÙegefjefle efJeMes<ekeâLeveb yeesæJÙeced~
SJeb YeieJeeved ceneJeerjmJeeceer DeLe&keâlee& keâLÙeles Fefle efve§esleJÙeced YeJeefÆ:~
DeOegvee «evLekeâleg&: Øe™heCee ef›eâÙeles-
De$e keâef§eoen-
«evLekeâleg&: Øe™heCeekeâjCemÙeeJeMÙekeâlee veeefmle, efkebâÛe-
JeÛevesve efJeveeLe&Øeefleheeoveb ve mebYeJeefle, met#ceeLee&Ceeb meb%eeÙee: Øe™heCeevegheheòes:~ ve Ûeeve#ejelcekeâ
OJeefveefYejLe&Øeefleheeoveb ÙegpÙeles, Deve#ejYee<eeÙegòeâeflej§ees cegkeälJeeÓvÙes<eeb leòeesÓLee&JeieceeYeeJeeled~ ve Ûe efoJÙeOJeefvej-
ve#ejelcekewâJe, De°eoMeceneYee<ee-mehleMeleueIegYee<eelcekeâlJeeled~ leleesÓLe&Øe™hekeâ§ewJe «evLeØe™hekeâ Fefle
«evLekeâle=&Øe™heCee ve keâle&JÙee ?
1-2-3-4. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele, heg.9, he=. 123-125~
vew<e oes<e:, mebe#f ehleMeyojÛeveemeefnle-cevebleeLee&JeiecenslegYetleeveskeâefuebiemebieleb yeerpeheob veece~ les<eeceveskeâeveeb yeerpeheoeveeb
ÉeoMeebieelcekeâeveece°eoMeceneYee<ee-mehleoMeueIegYee<eemJe™heeCeeb Øe™hekeâesÓLe&keâlee& veece, yeerpeheoefveueerveeLe&Øe™hekeâeveeb
ÉeoMeebieeveeb keâejkeâes ieCeOejYeóejkeâes «evLekeâòexefle DeYÙegheieceeled~ DeefYeØeeÙecesleled-yeerpeheoeveeb JÙeeKÙeelee Ùe: me
SJeeLe&keâlee& YeJeleerefle keâLÙeles~
efkeâceLeË lemÙe Øe™heCee ef›eâÙeles ?
«evLemÙe ØeceeCelJeØeefleheeoveeLeË~ ve Ûe jeie-És<e-ceesnesheÙegòeâes ÙeLeesòeâeLe&Øe™hekeâ:, le$e melÙeJeÛeveefveÙeceeYeeJeeled~
lemceeled lelØe™heCee ef›eâÙeles~
leÅeLee-hebÛecene›eleOeejkeâ: ef$eiegefhleieghle: hebÛemeefcele: ve°e°ceoes cegòeâmehleYeÙees yeerpe-keâes‰-heoevegmeeefj-
mebeYf eVeßeesle=lJeesheueef#ele: Glke=â°eJeefOe%eevesveeÓmebKÙeeleueeskeâcee$ekeâeuesÓleerleeveeieleJele&ceeveeMes<ehejceeCeg cetle&õJÙeheÙee&ÙeeCeeb
Ûe ØelÙe#esCe peeveved lehleleheesueyOes: veernejefJeJeefpe&lees oerhleleheesueefyOeiegCesve meJe&keâeueesheJeemeesÓefhe meved Mejerjlespe-
meesÅeesefleleoMeefoMe: meJeez<eefOeueefyOeiegCesve meJeez<eOemJe™heesÓvebleyeueeled keâjebieguÙee ef$eYegJeveÛeeueve-#eceesÓce=leeœee-
efJeueefyOeyeuesveebpeefuehegšefveheeflelemekeâueenejeved Dece=lelJesve heefjCeceve#ecees ceneleheesiegCesve keâuheJe=#eeshece: cenevemee#eerCe-
ueefyOeyeuesve mJekeânmleefveheefleleenejeCeece#eÙeYeeJeeslheeokeâ: DeIeesjleheesceenelcÙesve peerJeeveeb cevees-JeÛeve-
keâeÙeieleeMes<eog:efmLelelJeefveJeejkeâ: mekeâueefJeÅeeefYe: mesefJeleheeocetue: DeekeâeMeÛeejCeiegCesve jef#eleeMes<epeerJeefveJenes
JeeÛee cevemee Ûe mekeâueeLe&mebheeove#ece: DeefCeceeÅe°iegCewefpe&leeMes<eosJeefveJenefŒeYegJevepevepÙes‰: hejesheosMesve efJevee
De#ejeve#ejmJe™heeMes<eYee<eevlejkegâMeue: meceJemejCepevecee$e™heOeeefjlJesveemceekeâcemceekebâ Yee<eeefYejmceevemceevesJe
keâLeÙeleerefle meJex<eeb ØelÙeÙeeslheeokeâ: meceJemejCepeveßees$esefvõÙes<eg mJekeâcegKeefJeefveie&leeveskeâYee<eeveeb mebkeâjsCe ØeJesMemÙe
efJeefveJeejkeâes ieCeOejosJees «evLekeâlee&, DevÙeLee «evLemÙe ØeceeCelJeefJejesOeeled Oece&jmeeÙevesve meceJemejCepevehees<eCeevegheheòes:~
yegeæ
f -leJe-efJeGJeCeesmen-jme-yeue-DekeäKeerCe-megmmejòeeoer~
Deesefn-ceCeheppeJesefn Ùe nJebefle ieCeJeeueÙee meefnÙee~~1
mebØeefle Jeæ&ceeveefpevemÙe leerLex «evLekeâlee& GÛÙeles-
hebÛesJe DeeflLekeâeÙee ÚppeerJeefCekeâeÙee cenJJeÙee hebÛe~
Deª Ùe heJeÙeCeceeoe mensGDees yebOe-ceeskeäKees Ùe~~2
‘hebÛeeefmlekeâeÙeeoÙe: kesâ mevleerefle’ meewOecexvõØeMveJeMeeod peelemebosnsve hebÛe-hebÛeMeleevlesJeeefmemeefnle-
Yeüele=e$f eleÙeheefjJe=lesve ceevemlebYeoMe&vesvewJe ØeCe°ceevesve Je=eæ f ib eleefJeMegeæ
f ceevesve Jeæ&ceeveefpevesvõoMe&ves meefle efJeve°emebKÙeele-
YeJeeefpe&leie®keâkeâcexCe efpevesvõmÙe ef$eØeoef#eCeeb ke=âlJee hebÛecegef°efYe:-hebÛeebiesve JeefvolJee ùoÙesve efpeveossJeb OÙeelJee
ØeefleheVemebÙecesve efJeMegeæ f yeuesveevlecegn& lt e&mÙe GlheVeeMes<eieCeervõue#eCesve GheueæefpeveJeÛeveefJeefveie&leyeerpeheosve ieewleceiees$s esCe
yeÇeÿeCesve FvõYeteflevee «evLejÛevee ke=âlee~
DeOegvee DeeÛeejeÅebie-Debieyee¢eeveeb veeceeefve keâLÙevles-
DeeÛeej-met$eke=âle-mLeeve-meceJeeÙe-JÙeeKÙeeØe%eefhle-veeLeOece&keâLee-GheemekeâeOÙeÙeve-Devleke=âleoMe-
DevegòejewheheeefokeâoMe-ØeMveJÙeekeâjCe-efJeheekeâmet$e-Âef°Jeeoeveeb ÉeoMeebieeveeb, meeceeefÙekeâ-ÛelegefJeËMeeflemleJe-Jebovee-
1-2. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele, heg.9, he=. 128-129~
Øeefle›eâceCe-JewveefÙekeâ-ke=âeflekeâce&-oMeJewkeâeefuekeâ-GòejeOÙeÙeve-keâuheJÙeJenej-keâuheekeâuhe-cenekeâuhe-hegC[jerkeâ-
cenehegb[jerkeâ-efveef<eefækeâeveeb Ûelego&MeØekeâerCe&keâeveecebieyee¢eeveeb Ûe jÛevee ke=âlee~
keâmÙeeb efleLeew jÛevee ke=âlee ?
leosJe keâLÙeles-ßeeJeCeceemes ke=â<Cehe#es ÙegieeefoØeefleheefo hetJe&efoJemes Ùesve jÛevee ke=âlee lesvesvõYetefleYeóejkeâes
Jeæ&ceeveefpevemÙe leerLex «evLekeâlee& yeYetJe~
Gòebâ Ûe-
Jeememme he{ceceemes he{ces hekeäKeefcce meeJeCes yengues~
heeef[JeohegJJeefoJemes eflelLeghheòeer og DeefYeefpeefcce~~1
SJeb Gòejleb$ekeâle=&Øe™heCee ke=âlee~
mebØeefle Gòejesòejlev$ekeâle¸&Ceeb Øe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
keâeefle&keâceemes ke=â<Cehe#es ÛelegoM& eerje$es: heef§eceYeeies, cenefleceneJeerjs efveJe=l& es meefle kesâJeue%eevemebleeveOejes, ieewlecemJeeceer
peele:~ ÉeoMeJe<ee&efCe kesâJeueefJenejsCe efJeùlÙe ieewlecemJeeefceefve efveJee&Ceieles meefle ueesneÙee&ÛeeÙe&: kesâJeue%eevemebleeveOejes
peele:~ ÉeoMeJe<ee&efCe kesâJeue%eeveefJenejsCe efJeùlÙe ueesneÙe&Yeóejkesâ cees#eØeehles meefle pebyetYeóejkeâ: kesâJeue%eevemebleeveOej:
mebpeele:~ De°eefJebMeeflemebJelmejeefCe kesâJeueefJenejsCe efJeùlÙe pebyetmJeeefceefve heefjefveJee&Ceieles meefle kesâJeue%eevemebleevemÙe
JÙegÛÚsoes peelees Yejle#es$es~ SJeb ceneJeerjmJeeefceefve efveJee&Cebieles efÉ<eef°Je<ez: kesâJeue%eeveefoJeekeâjes Yejle#es$esÓmleb
peeleefceefle~ (62/3)
efJeMes<esCe-lelkeâeues mekeâueßegle%eevemebleeveOejes efJe<CegveeceeÛeeÙeex peele:~ leleesÓ$egšŸeled mebleeve™hesCe
veefvoveeceOesÙeeÛeeÙeexÓhejeefpele-ieesJeæ&ve-YeõyeengveeceeÛeeÙee&: Sles mekeâueßegleOeejkeâe: ßeglekesâJeefueve: mebpeelee:~ Sles<eeb
heÃeeveeceefhe ßeglekesâJeefueveeb keâeuemeceemees Je<e&Meleb~ (100/5)~ lelees YeõyeengYeóejkesâ mJeieË ieles meefle ßegle%eeve-
hetCe&Ûevõcee: Demleefcele:, leoe Yejle#es$eceehetefjlece%eeveevOekeâejsCe~
efJeMes<eleÙee hegve: SkeâeoMeeveecebieeveeb efJeÅeevegØeJeeoheÙe&vleÂef°JeeomÙe Ûe Oeejkeâes efJeMeeKeeÛeeÙeex peele:~ leovevlejb
GheefjceÛelJeeÙe&efhe hetJee&efCe JÙegefÛÚVeeefve leoskeâosMeOeejCeeled~ hegve: leod efJekeâueßegle%eeveb Øeesef‰ue-#eef$eÙe-peÙeveeie-
efmeæeLe&-Oe=efle<esCe-efJepeÙe-yegefæuue-iebieosJe-Oece&mesveeÛeeÙe&hejchejeÙeeb SkeâMele$ÙeMeerefleJe<e&heÙe&vleceeielÙe JÙegefÛÚVeb~
(183/11)
lele: Oece&mesveYeóejkesâ mJeieË ieles ve°s Âef°JeeoesÅeesles SkeâeoMeebieeveeb Âef°JeeowkeâosMemÙe Ûe Oeejkeâes ve#e$eeÛeeÙeex
peele:~ he§eeled leoskeâeoMeebieb ßegle%eeveb peÙeheeue-heeb[g-OeÇgJemesve-kebâmeveeceOesÙeeveecesles<eeceeÛeeÙee&Ceeb hejcheje
efJebMelÙegòejefÉMeleJe<e&heÙe&vleceeielÙe JÙegefÛÚVeced~ (220/5)
leoveg kebâmeeÛeeÙex mJeieË ieles JÙegefÛÚVes SkeâeoMeebieesÅeesles megYeõeÛeeÙe&: DeeÛeejebiemÙe Mes<eebie-hetJee&CeeceskeâosMemÙe
Ûe Oeejkeâes peele:~ lelhe§eeled leoeÛeejebieceefhe ÙeMeesYeõ-ÙeMeesyeeng-ueesneÛeeÙe&hejchejeÙeeb De°eoMeesòejMeleJe<e&heÙe&vleceeielÙe
JÙegefÛÚVeced (118/4)~ Sles<eeb meJe&keâeuemeceeme: $ÙeMeerlÙeefOekeâ<ešdMeleJe<e&cee$eesÓYeJeled~ (683)
hegve§ee$e mehleceemeeefOekeâmehlemehleefleJe<ex<eg Deheveerles<eg hebÛeceemeeefOekeâheÃeesòej<ešdMeleJe<ee&efCe YeJeefvle~ S<ees
JeerjefpevesvõefveJee&CeieleefoJemeeled ÙeeJeled MekeâkeâeuemÙeeefoYe&Jeefle leeJeefoÙelkeâeue:~ (605/5)
1. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele, heg.9, he=. 130-132~

kegâle: ?
Sleefmceved keâeues Mekeâvejsvõkeâeues Øeef#ehles Jeæ&ceeveefpeveefveJee&Cekeâeueeieceveeled~
Gòebâ Ûe-
hebÛe Ùe ceemee hebÛe Ùe Jeemee ÚÛÛesJe neWefle JeememeÙee~
meiekeâeuesCe Ùe meefnÙee LeeJesÙeJJees leoes jemeer~~1
DevÙes kesâÓhÙeeÛeeÙee&: Ûelego&Memenœe-mehleMele-ef$eveJeefleJe<ex<eg efpeveefveJee&Ceefoveeoefle›eâevles<eg Mekeâvejsvõeslheefòeb
YeCeefvle~ (14793)
Øeesòebâ Ûe-
iegeòf e-heÙelLe-YeÙeeFb ÛeesömejÙeCeeF meceFkebâleeFb~
heefjefCeJJegos efpeefCebos lees jppeb meieCeefjbommme2~~
DevÙes kesâefÛeoeÛeeÙee& SJeb YeCeefvle~ leÅeLee-mehlemenœe-veJeMele-hebÛeveJeefleJe<ex<eg hebÛeceemeeefOekesâ<eg
Jeæ&ceeveefpeveefveJee&Ceefoveeled Deefle›eâevles<eg Mekeâvejsvõeslheefòepee&le:~ (7995/5)
De$e ieeLee-
meòemenmmee CeJemeo hebÛeeCeGoer mehebÛeceemee Ùe~
DeFkebâlee JeemeeCeb peFÙee leFÙee meieghheòeer~~3
Sles<eg ef$e<eg Skesâve YeefJeleJÙeced~ ve $eÙeeCeecegheosMeeveeb melÙelJeced, DevÙeesvÙeefJejesOeeled~ lelees %eelJee JeòeâJÙeced~
De$e efJeMes<e: keâLÙeles-
Ùe$e Ùe$e Éew $eÙees Jee celee: DeeieÛÚefvle, le$e le$e «evLekeâeje: šerkeâekeâlee&jew Jee mJeefveCe&Ùeb ve ooefle, ØelÙegle
SJecesJe keâLeÙeefvle-
‘‘Ùeled Jele&ceevekeâeues ßeglekesâJeefueve: kesâJeefuevees Jee mevlÙele: efveCe&ÙeeYeeJes Éew $eÙees Jee celee: cevleJÙee: ve Ûe
mJemÙe efve§eÙees efveCe&Ùees Jee oeleJÙe:~
OeJeueešerkeâeÙeecesJe õ°JÙeced-
‘‘oesCnb JeÙeCeeCeb cepPes kebâ JeÙeCeb meÛÛeefceefo Ûes? kesâJeueer megokesâJeueer Jee peeCeeefo Ce DeCCees lene efCeCCeÙeeYeeJeeoes~
JeóceeCe keâeueeFefjSefn JeppeYeer®efn oesCnb efhe mebienes keâeÙeJJees De®Cene JeppeYeer®òe efJeCeemeeoes efòe~4
Skeâefmceved mLeeves DeeMebkeâe peelee-
yeeojefveieesopeerJesYÙe: Øeefleef‰leeØeefleef‰lepeerJeeveeb met$es Jevemheefle meb%ee keâLeb ve ke=âlee?
leoeveeR ßeer JeerjmesveeÛeeÙez: keâefLeleb-
‘‘ieesocees SlLe hegÛÚsÙeJJees~5’’
cetueeÛeejs šerkeâekeâle=&efYe: ßeerJemegveefvoefmeæevleÛe›eâJeefle&efYe: keâLÙeles-
‘‘ÉewJeefhe GheosMeew «ee¢eew met$eÉÙeesheosMeeled ÉÙeesce&OÙes Skesâve melÙesve YeefJeleJÙeb, vee$e mebosn efceLÙeelJeb,
Ùeon&lØeCeerleb lelmelÙeefceefle mebosneYeeJeeled~ Ú©emLewmleg efJeJeskeâ: keâlegË ve MekeäÙelesÓlees efceLÙeelJeYeÙeeosJe ÉÙees«e&nCeefceefle~6
1. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele, heg.9, he=. 130-132~ 2-3. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele, heg.9,
he=. 132-133~ 4. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele, heg.1, He=. 222~ 5. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele,
heg.7, He=. 541~ 6. cetueeÛeej Yeeie-2, heÙee&hlÙeefOekeâej ieeLee 79, šerkeâebMee:~
DeleSJe DemÙeeefYejefhe Devesve DeeÛeeÙexCe SlelkeâefLeleb, Devesve Sleefoefle keâLeefÙelJee meblees<ees efJeOeeleJÙe:~ Ùeoe
kesâJeefueveeb ßeglekesâJeefueveeb Jee oMe&ve YeefJe<Ùeefle leoeveeR meJee&meeb Mebkeâeveeb meceeOeeveb ØeehmÙeefle~
Slemceeogheefj Øeke=âleb Øe™hÙeles ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙexCe-
ueesneÛeeÙex mJeie&ueeskebâ ieles DeeÛeejeefoJeekeâjesÓmleefcele:~ SJeb ÉeoMeebies<eg efovekeâjs<eg Yejle#es$esÓmleefceles<eg
Mes<eeÛeeÙee&: meJex<eecebie-hetJee&CeceskeâosMeYetle ‘hesppeoesmeheeng[’-‘cenekeâcceheÙeef[heeng[’ Deeoerveeb Oeejkeâe peelee:~
SJeb ØeceeCeerYetlecenef<e&ØeCeeueerefYejeielÙe cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leece=lepeueØeJeenes OejmesveYeóejkebâ mebØeehle:~ lesveehÙeeÛeeÙexCe
efieefjveiejÛevõiegheâeÙeeb Yetleyeefue-heg<heovleeYÙeeb cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leb mekeâueb meceefhe&leced~ lelees YetleyeefueYeóejkesâCe
ßegleveoerØeJeenJÙegÛÚsoYeerlesve YeJÙeueeskeâeveg«eneLeË cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leceghemebùlÙe <ešdKeC[eefve ke=âleeefve~ lele:
ef$ekeâeueieesÛejeMes<eheoeLe&eJf e<eÙe ØelÙe#eeveblekesâJeue%eeveØeYeeJeeled ØeceeCeerYetleeÛeeÙe&ØeCeeueereYf ejeielelJeeled Â°s°efJejesOeeYeeJeeled
ØeceeCeces<ees«evLe:~ lemceevcees#eebkeâeef#eCee YeJÙeueeskesâve DeYÙemeveerÙe:~ vew<e «evLe: mleeskeâ Fefle cees#ekeâeÙe&peveveb ØelÙemeceLe&:,
Dece=leIešMeleheeves Ùelheâueb leosJe ÛeguegkeâØeceeCeDece=leheevesÓefhe ueYÙeles~
leosJe keâLÙeles ßeerOeJeueešerkeâeÙeeb-
‘‘Ce Smees iebLees LeesJees efòe ceeskeäKekeâppepeCeCeb heef[ DemecelLees, DeefceÙeIe[meÙeJeeCeheâuemme ÛeguegJeeefceÙeJeeCes
efJe GJeuebYeeoes~’’
SJeb cebieue-efveefceòe-nsleg-veece-ØeceeCe-keâle¸&Ceeb <eCCeeb efJeMes<esCe efJemle==leefJeJesÛeveb ke=âleb ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙexCe
OeJeueešerkeâeÙeeb~ De$e leg OeJeueešerkeâeceJeuecyÙe efmeæevleefÛevleeceefCešerkeâeÙeeb ceÙee mebef#ehleerke=âlÙe efueefKeleced~
Flees efJeMes<e:-
De$e Jesoveeveece ÛelegLe&KeC[mÙe ØeejcYes ßeerceodYetleyeefueYeóejkewâ: ßeerceodieewlecemJeeefceke=âle ieCeOejJeueÙeceb$ee:
cebieueeÛejCe™hesve DeJeleeefjlee:~ ßeerJeerjmesveeÛeeÙez Oe&JeueešerkeâeÙeeb les<eeb ceb$eeCeeb DeLeex efJeMeoerke=âleesÓefmle~ Sles
ceb$ee§eleg§elJeeefjbMeled Jele&vles~ ßeerceodieewlecemJeeefceke=âleheeef#ekeâØeefle›eâceCes Fces ceb$ee De°ÛelJeeefjbMeled meefvle~ ceÙee
mLeeves-mLeeves metefÛeleemles ceb$ee:~
DemÙeeb efmeæevleefÛevleeceefCešerkeâeÙeeb ceÙee meb#esshesCe efJeefMe°eLee&: meb«enerlee: meefvle~ efJemlejmleg OeJeueešerkeâeÙeecesJe
õ°JÙeesÓefmle~
JeÙeb leg ØelÙenb yeÇeÿecegntlex GlLeeÙe Jewjeef$ekeâmJeeOÙeeÙe Øeefle‰ehÙe Sles ceb$ee: he"ece: YeJevleesÓefhe he"vleg Fefle
ØesjCeeb keâjescÙenced~
SJeb hebÛeoMemLeues Jele&ceeveMeemeveheefle-ßeerceneJeerjmJeeefce vecemkeâejhejlJesve les<eeb «evLekeâle¸&Ceeb
peerJeveheefjÛeÙekeâLevelJesve ke=âle%elee%eehevehejlJesve Ûe Skebâ met$eb ieleced~
ieCeOejJeueÙemlegefle:
(Deveg°ghedÚvo:)
efpevesYÙe: meJe&efmeæsYÙe:, vecees osMeefpevee§e Ùes~
metefjhee"keâÙeesieervõe-mlesYÙeesÓefhe meleleb vece:~~1~~
osMeeJeefOeefpevee: meJee&-JeefOeßes‰efæ&Yetef<elee:~
hejceeJeefOeÙegòeâe§e, meJexYÙees ces vecees vece:~~2~~
DevebleeJeefOeÙegòesâYÙe:, kesâJeefueYÙees vecees vece:~

meJe&efæ&Yetef<elesYÙee§ee-veblemeewKÙeb efoMebleg ces~~3~~
keâes‰yegefæÙeglee: $e+efæ-Oeje: meJex cegveerÕeje:~
lesYÙees vecees vece: mebleg, cece yegefæefJeMegæÙes~~4~~
yeerpeyegefæÙegleeved meeOetved, mechetCe&ßegleOeejkeâeved~
Jebos yeerpeefæ&mebØeehlÙew, meJee&ved ieCeOejeved ieg™ved~~5~~
heoevegmeeefjyegefæYÙees, ÙegleebefŒeYesoYetef<eleeved~
$e+efæØeehleÙeleerved Jebos, efvelÙeb meJee&Le&efmeæÙes~~6~~
De#ejeve#ejeYee<ee:, mebKÙeelee: ëe=CegÙeg:meke=âled~
lesYÙe: mebefYeVeßeesle=efæ&mebÙelesYÙees vecees vece:~~7~~
mJeÙebyegæcegveervõe§e, ØelÙeskeâyegæmebÙelee:~
yeesefOeleyegæÙeesieerMeemlesYÙe§e ef$eefJeOeb vece:~~8~~
$e+pegceefleOejeved Jebos,efJehegueceeflemebÙegleeved~
ceve:heÙe&ÙeyeesOeefæ&-Yetef<eleeb§e mleJeercÙenb~~9~~
oMehetJe&%e-ÙeesieerMeeved, Ûelego&MemeghetJe&ieeved~
ßegleheejiemeJeeË§e mleewefce hetCe&ßegleehleÙes~~10~~
veewcÙe°ebieefveefceòe%eeved, cenekegâMeueÙeesefieve:~
kegâMeueekegâMeue%eeb§e, mebleg ces kegâMeueehleÙes~~11~~
DeefCeceeceefnceeÅewÙex, efJe›eâÙeefæ&Ùeglee§e leeved~
veceeefce mJeelceueeYeeÙe, YeJeog:KeefJeneveÙes~~12~~
leheesefYe:efmeæefJeÅeeefYeÙeg&leeefJeÅeeOej<e&Ùe:~
efJeÅe]evegJeeohetJe&%eemlesYÙees efvelÙeb veceesÓmleg ces~~13~~
pebIeekeâeMepeueeÅe°-ÛeejCeefæ&efJeYetef<elee:~
lesYÙees veceesÓmleg meeOegYÙe:, $e+efæb efmeefæb efoMebleg ces~~14~~
Øe%eeßeceCeÙeesieervõe:, Ûeleg:Øe%eeÙeglee meoe~
vecemlesYÙees ieCesMesYÙees, cece Øe%eeefJeMegæÙes~~15~~
DeekeâeMeieeefcevees efvelÙeb, leheesceenelcÙele: mJeÙeb~
lesYÙees veceesmleg ces kegâÙeg&-™OJe&ieefleceveÕejeR~~16~~
DeeMeerefJe&<eeved cegveerved Jebos, jeieÉs<eefJeJeefpe&leeved~
Âef°efJe<eeb§e leeved meeOetve=efæØeehleeved meoe mlegJes~~17~~
G«eleheesßegleeved meeOetved, cenes«ees«eesheJeeefmeve:~

lehe:$e+æŸee ceneblemleeved, veewefce lehe:ØeJe=æÙes~~18~~
oerhleleheescenæŸee& Ùes, levegoerhlÙee Ûe JeefOe&lee:~
efvejeneje peielhetpÙeemleeved veceeefce mJeefmeæÙes~~19~~
lehleleheesÙegleeved meeOetved, velJeeYÙeblejMegæÙes~
ceneleheesÙegleeved Jebos, leeved meJe&æd&Ùee meceefvJeleeved~~20~~
leer›eIeesjleheesÙegòeâeved, keâeÙekeäuesMeeefoefYeÙeg&leeved~
efveYeeakeâeved cegefòeâkeâeceebmleeved, lehe:efmeæŸew veceecÙenb~~21~~
vecees IeesjiegCeefæ&YÙees, efpevesYÙe: leodiegCeehleÙes~
ÛelegjMeerefleue#ew§e iegCewÙeg&òeâeved mlegJes cegoe~~22~~
Ieesjheje›eâcewÙeg&òeâeved, lehe:$e+ædÙee efJeYetef<eleeved~
veceeefce Ieesjkeâcee&efj-neveÙes mJeelceefmeæÙes~~23~~
IeesjiegCeÙeglee yeÇÿeÛeeefjCe: $e+efæMeeefueve:~
meJeexheõJeveeMeeÙe, leeved cegveerved mebmleJeercÙenb~~24~~
Ùes<eeb mebmheMe&veeled meJex, jesiee veMÙebefle osefnveeb~
Deece<eez<eefOeÙegòeâebmleeved Jebos meJee&efòe&neveÙes~~25~~
Ùes<eeb #JesueceueeÅee: mÙeg:, jesieeheveÙeves #ecee:~
mebÙeleebmleeved ØeJebosnb, #Jesueew<eefOeÙegleeved ieg™ved~~26~~
Ùes<eeb mJesojpeesueivee:, ceuee jesieeved vegobefle leeved~
Jebos peuueew<eefOeØeehleeved, YeJeJÙeeefOeefJeneveÙes~~27~~
Ùes<eeb GÛÛeejcet$eeÅee:, meJe&jesieeheneefjCe:~
efJeØeg<eew<eefOeÙegòeâebmleeved, Jebos meJee&efòe&MeebleÙes~~28~~
Ùes meJeez<eefOemebØeehlee:, meJe&peerJeeshekeâeefjCe:~
meJe&JÙeeefOeefJeveeMeeÙe, lesYÙees efvelÙeb vecees vece:~~29~~
cegntle&cee$ekeâeuesve, ÉeoMeebießegleb cegoe~
efÛebleÙebefle veceecÙesleeved, ceveesyeueÙegleeve=<eerved~~30~~
cegntle&cee$ekeâeuesve, ÉeoMeebieb he"befle Ùes~
GÛÛew:mJejwve& efKeÅebles, leeved JeÛeesyeefueve: mlegJes~~31~~
leheesceenelcÙele: ueeskebâ, mecegæòegË #ecee§e Ùes~
keâeÙeMeefòeâÙegleeved veewefce, keâeÙeyeefuecegveerÕejeved~~32~~
keâjhee$eieleb Ùes<eeb, efJe<eb ogiOeb YeJesled meoe~

#eerjJeledJeÛeveb Ûeeefhe, leeved #eerjœeefJe<ee: mlegJes~~33~~
Ùes<eeb lehe:ØeYeeJesCe, veerjmeb keâjhee$eieb~
Ie=leb peeÙesle lelmeJeË, leeved meefhe&:œeefJeCe: mlegJes~~34~~
Ùes<eeb nmleieleenejb, peeÙeles ceOegjb leLee~
JeeÛeesÓefhe Ùeebefle ceeOegÙeË, leeved ceOegœeefJeCe: mlegJes~~35~~
keâjhee$eieleb Ùes<ee-ceenejcece=leb YeJesled~
heerÙet<eb JeÛeveb Ûeeefhe, leeved megOeeœeefJeCe: mlegJes~~36~~
Ùes<eeceenejcevJeVe-ce#eerCeb leeföveb leLee~
De#eerCee JemeefleYet&Ùeeled, leeved #eerCeefæ&ieeved mlegJes~~37~~
JeOe&ceeveiegCewÙeg&òeâeved, Jeæ&ceeveefpeveeved mlegJes~
$e+efæefmeefæmecesleeved leeved, $e+efæefmeefæØeJe=æÙes~~38~~
ueeskesâ meJe&efve<eÅee: mÙeg:, efpeveefyecyeefpeveeueÙeeved~
ÛebheeheeJeeefo#es$eb Ûe, meJee&ved efmeæeueÙeeved mlegJes~~39~~
ßeerYeieJevceneJeerjb, cenebleb veewcÙenb meoe~
JeOe&ceeveb megyegæef<e&, Jebos meJee&Le&efmeæÙes~~40~~
FlLeb ieCeOejsMeeveeb, ceb$eeved he"efle Ùees cegoe~
me ØeehveeslÙeefÛejb efmeefæ-cen&p%eeveceefleb OeÇgJeeb~~41~~
~~Fefle ieCeOejJeueÙemlegefle:~~
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefueØeCeerle<ešdKeC[eiece«evLemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s
ßeerYetleyeefuemetejf JeÙe&ke=âle-JesoveeKeC[evleie&leØeLeceke=âefle-DevegÙeesieÉejmÙe ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&-
efJejefÛele-OeJeueešerkeâeefoveevee«evLeeOeejsCe efJejefÛeleeÙeeb efJebMeefleleces Meleeyoew
ØeLeceeÛeeÙe&§eeefj$eÛe›eâJeleea ßeerMeebeflemeeiejmlemÙe ØeLeceheóeOeerMe:
ßeer JeerjmeeiejeÛeeÙe&mlemÙe efMe<Ùee pecyetÉerhejÛevee-ßeer$e+<eYeosJeevle-
je&°e^ Ùr eefveJee&CeceneceneslmeJeØesefjkeâe-ieefCeveer%eeveceleerke=âle-
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb ieCeOejJeueÙe-
ceb$emeceefvJelecebieueeÛejCeØe™hekeâesÓÙeb
meceehle:~
i:i: i:i
58 / JesoveeKeC[ ke=âlÙevegÙeesieÉejced Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeLe ke=âefle-DevegÙeesieÉejced
cebieueeÛejCeced
megoMe&veces®Jebovee
leerLeËkeâj-mveheveveerj-heefJe$e peele:, legib eesÓefmle ÙeefŒeYegJeves efveefKeueeefõleesÓefhe~
osJesvõ-oeveJe-vejsvõ-KeiesvõJebÅe:, leb ßeermegoMe&veefieeEj meleleb veceeefce~~1~~
Ùees YeõmeeueJeve-vebove meewcevemÙew:, Yeeleern heeb[gkeâJevesve Ûe MeeÕeleesÓefhe~
ÛewlÙeeueÙeeved ØeefleJeveb Ûelegjes efJeOeòes, leb ßeermegoMe&veefieeEj meleleb veceeefce~~2~~
pevceeefYe<eskeâefJeOeÙes efpeveyeeuekeâeveeced, JebÅee: meoe ÙeefleJejwjefhe heeb[kg eâeÅee:~
Oeòes efJeefo#eg cenveerÙeefMeueeM-Ûeleme¸:, leb ßeermegoMe&veefieeEj meleleb veceeefce~~3~~
ÙeesieerÕeje: Øeefleefoveb efJenjefvle Ùe$e, MeevlÙewef<eCe: mecejmewkeâ-efheheemeJe§e~
les ÛeejCeefæ&-meheâueb Keueg kegâJe&lesÓ$e, leb ßeermegoMe&veefieeEj meleleb veceeefce1~~4~~
μμμ
Den&odefoJÙeOJeefveb Jevos, ÉeoMeebieeR mejmJeleerced~
De«eeÙeCeerÙehetJeË Ûe <ešdKeC[eefYeOeceeiececed~~1~~
efpeveeieceeOÙeÙevesve efÛeòee¥eob efJeJeOe&les~
Dee¥eosve ceve: Meebefle-Yee&JeMegefæ§e peeÙeles~~2~~
leÙee Ûe MegkeäueOÙeeveeefhle:, MegkeäueOÙeevesve kesâJeueced~
lele§e Jee*dceÙeb pewveb, meJeË YekeälÙee ØeCetÙeles~~3~~
DeLe ßeerceodYetleyeefuemetejf JeÙee&: ÛelegeJf eËMeefle-DevegÙeesieÉej-efve™heCeeLeË ieCeOejJeueÙecev$ew ye=nod™hesCe cebieueeÛejCeb
DeOegvee DevegÙeesieÉejmÙeeslheefòeveeceeefo efve™heCeb ke=âlJee ke=âlÙevegÙeesieÉejveecvee ØeLeceevegÙeesieÉejb Deefmceved «evLes Øe™heÙeefvle~
DeLe leeJeled oMeefYe:mLeuewÉe&ef$ebMeledmet$es<eg efÉleerÙees ceneefOekeâej: metÛÙeles~ le$e leeJeled ØeLecemLeues Sleod«evLemLe
GlheefòeYetleefÉleerÙehetJe&mÙeevleie&leÛelegefJeËMeefle-DeefveÙeesieÉejeCeeb veeceefve™heCeeLeË ‘DeiiesefCeÙemÙe’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb
Deefmle~ leoveg efÉleerÙemLeues ke=âles: mehleefJeOelJeb ØeefleheeÅe veÙeehes#eÙee Sleemeeb ke=âleerveeb Øe™heCeeLeË ‘keâefo efòe’
FlÙeeefovee hebÛemet$eeefCe meefvle~ leoveblejb le=leerÙemLeues veeceke=âefleØeefleheeoveeLeË ‘pee mee Ceecekeâoer’ FlÙeeefomet$eceskebâ~
lele: ÛelegLe&mLeues mLeeheveeke=âefleue#eCeYesokeâLeveeLeË ‘pee mee "JeCekeâoer’ FlÙeeefo met$eceskebâ~ lele§e hebÛecemLeues
õJÙeke=âles: Yeso-ØeYeso-ØeefleheeovehejeefCe ‘pee mee oJJekeâoer’ FlÙeeefovee $eÙeesoMe met$eeefCe efve™heefÙe<Ùevles~ hegve:
<e‰mLeues ieCeveeke=âefle ue#eCeYeso-ØeYeso Øeefleheeokeâ ceskebâ met$eb keâLeefÙe<Ùeles~ hegve§e mehlecemLeues «evLeke=âeflekeâLevehejb
‘pee mee «ebLekeâoer’ FlÙeeefomet$eceskebâ~ hegvejefhe De°cemLeues keâjCeke=âefleue#eCeYeso-ØeYeso metÛeveeLeË ‘pee mee keâjCekeâoer’
1. JewMeeKeke=â<CeeheÃecÙeeb nefmleveehegjleerLex pecyetÉerhemLeues le=leerÙepecyetÉerheceneceneslmeJeeJemejs DemÙe megoMe&vecesjes: efpeveØeefleceeveeb
De°esòejmenœekeâueMewcene&cemlekeâeefYe<eskeâes YeefJe<Ùeefle~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 ke=âlÙevegÙeesieÉejced / met$e 45 JesoveeKeC[ / 59
FlÙeeefovee <ešdmet$eeefCe ØeefleheeoefÙe<Ùevles~ leledhe§eeled veJecemLeues ‘YeeJeke=âefleØeefleheeoveeLeË ‘pee mee YeeJekeâoer’

FlÙeeefomet$eÉÙeb~ leoveblejb oMecemLeues Deefmceved «evLes keâefleleceÙee ke=âlÙee ØeÙeespeveefceefle ØeMveesòejØeefleheeovehejb
‘Soeefmeb’ FlÙeeefomet$eceskeâefceefle oMeefYe:mLeuew: mecegoeÙe heeleefvekeâe Øeefleheeefolee YeJeefle~
DeOegvee Øeke=âleJesoveeKeC[«evLemÙe mebyebOeØeefleheeoveeLe&cegòejmet$eb YeCÙeles ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe-
DeiiesefCeÙemme hegJJemme hebÛecemme JelLegmme ÛeGlLees heeng[es keâcceheÙe[er
Ceece~~45~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-De«eeÙeCeerÙemÙe efÉleerÙehetJe&mÙe heÃecemÙe Jemlegve: Ùe§elegLe&: ØeeYe=lemlemÙe
keâce&Øeke=âefleefjefle veece YeJeefle~ le$esceeefve ÛelegeJf eËMelÙeefveÙeesieÉejeefCe YeJeefvle-ke=âefle-Jesovee-mheMe&-keâce&-Øeke=âefle-yevOeve-
efveyevOeve-Øe›eâce-Ghe›eâce-GoÙe-cees#e-meb›eâce-uesMÙee-uesMÙeekeâce&-uesMÙeeheefjCeece-meeleemeele-oerIe&ÜmJe-
YeJeOeejCeerÙe-hegoid eueeòe-efveOeòeeefveOeòe-efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele-keâce&emf Leefle-heef§ecemkebâOe-DeuheyenglJeveeceeefve YeJeefvle~
meJe&$e meJex<eeb «evLeeveeb Ghe›eâcees efve#esheesÓvegiecees veÙe§esefle ÛelegefJe&OeexÓJeleejes YeJeefle~ les<eg ‘Ghe›eâcÙeles Devesvesefle
Ghe›eâce:, Fefle efve®keälÙee Ùesve keâjCeYetlesve veece-ØeceeCeeefoefYe«e&vLeesÓJeiecÙeles me Ghe›eâcees veece~ DeeveghetefJe&-veece-
ØeceeCe-JeòeâJÙelee-DeLee&efOekeâejYesosve Ghe›eâce: heÃeefJeOe:~ le$eeveghetefJe&-Ghe›eâceefŒeefJeOe:-hetJee&veghetJeea he§eeòeeveghetJeea
ÙeLeeleLeeveghetJeea Ûesefle~ Gefö°›eâcesCeeLee&efOekeâej Øe™heCee hetJee&veghetJeea veece~ efJeueescesve Øe™heCee he§eeoeveghetJeea veece~
DevegueesceefJeueesceeYÙeeb efJevee Øe™heCee ÙeLeeleLeeveghetJeea~ ve Ûe Øe™heCeeÙee§elegLe&: ØekeâejesÓefmle, DevegheuebYeeled~
veeceeshe›eâcees oMeefJeOe:-ieewCÙe-veesieewCÙe-Deeoeve-Øeeflehe#e-ØeeOeevÙe-veece-ØeceeCe-DeJeÙeJe-mebÙeesie-
DeveeefoefmeæevleYesosve~ iegCesve efve<heVeb-efmeæb ieewCÙeb~ ÙeLee metÙe&mÙe leheve-Yeemkeâj-efovekeâj meb%ee, Jeæ&ceeveefpevesvõmÙe
meJe&%e-Jeerlejeie-Den&led-efpeveeefomeb%ee:~ ÛevõmJeeceer-metÙe&mJeeceer-Fvõieeshe FlÙeeefoveeceeefve veesieewCÙeheoeefve, veeceÙegòesâ
heg®<es MeyoeLee&vegheuebYeeled~ Ú$eer ceewueer ieefYe&Ceer efJeOeJee FlÙeeefo Deeoeveheoveeceeefve~ DeieefYe&Ceer DecegkegâšerlÙeeefo-
Øeeflehe#eheoeefve~ DevÙewjefhe Je=#ew: meefnleeveeb keâobye-efvebye-DeeceüJe=#eeCeeb yenglJeb Â°dJee Ùeeefve keâobye-efvecye-DeeceüJeveveeceeefve
leeefve ØeeOeevÙeheoeefve~ DejefJeboMeyomÙeejefJebomeb%ee veeceheob~ Meleb menœeefcelÙeeoerefve ØeceeCe heoeefve~ DeJeÙeJees
efÉefJeOe:-meceJesleesÓmeceJesle§e~ Mueerheoes ieueieb[es oerIe&veemees uebyekeâCe& Fefle GheefÛeleeJeÙeJeefveyebOeveeefve~ efÚVekeâjes
efÚVeveeme: keâeCe FlÙeeoerefve DeheefÛeleefveyebOeveeefve~ mebÙeesiees õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJeYesosve-ÛelegefJe&Oe:~ le$e
OevegjefmehejÕeeefoõJÙemebÙeesieheoeefve~ Yeejle-SsjeJele-ceeLegj-ceeieOeeefo-#es$emebÙeesieheoeefve~ Meejo-Jeemeblekeâkeâeue-
mebÙeesieheoeefve~ veejkeâefmleÙe&keâd ›eâesOeer ceeveer yeeuees ÙegJee FlÙeeoerefve YeeJemebÙeesieheoeefve~ Oecee&efmlekeâeÙeesÓOecee&efmlekeâeÙe:
keâeue: he=efLeJeerDeehe: lespe FlÙeeoerefve Deveeefokeâefmeæevleheoeefve~
SJeb veeceeshe›eâce Øe™heCee ielee~
veece-mLeehevee-õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJeØeceeCeYesovs e ØeceeCeb <e[deJf eOeb~ le$eelceefve yee¢eeLex Ûe Jele&ceeve: ØeceeCeMeyoes
veeceØeceeCeb~
keâLeb veecve: ØeceeCelJeced ?
ve, ØeceerÙelesÓvesvesefle ØeceeCelJeefmeæs:~
meodYeeJeemeodYeeJemLeehevee mLeeheveeØeceeCeb DevÙemJe™heheefjefÛÚefòekeâejCelJeeled~ mebKÙeelecemebKÙeelecevebleefceefle
õJÙeØeceeCeb, heuelegueekeâ<ee&oerefve Jee, DevÙeõJÙeheefjÛÚsokeâejCelJeeled~ Debiegue-efJeleefmleefkeâ<kegâFlÙeeefo #es$e ØeceeCeb~
60 / JesoveeKeC[ ke=âlÙevegÙeesieÉejced / met$e 45 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
meceÙeeJeefuekeâeefokeâeueØeceeCeb~ peerJeepeerJeYeeJeØeceeCeYesosve YeeJeØeceeCeb efÉefJeOeb~ le$e DepeerJeYeeJeØeceeCeb mebKÙeelee-

mebKÙeeleevebleYesosve ef$eefJeOeb~ peerJeYeeJeØeceeCeb DeeefYeefveyeesefOekeâßegleeJeefOeceve:heÙe&ÙekesâJeue%eeveYesosve hebÛeefJeOeb~
SJeb ØeceeCeeshe›eâcemJe™heØe™heCee ke=âlee~
mJemeceÙe-hejmeceÙe-leogYeÙeJeòeâJÙeleeYesosve JeòeâJÙelee ef$eefJeOee~ Ùeefo mJemeceÙe SJe Øe™hÙeles mee
mJemeceÙeJeòeâJÙelee~ Ùeefo hejmeceÙe SJe Øe™hÙeles mee hejmeceÙeJeòeâJÙelee~ Ùeefo ÉeJeefhe Øe™hÙesles mee
leogYeÙeJeòeâJÙelee~
SJeb JeòeâJÙelee-Ghe›eâcemJe™heØe™heCee ke=âlee~
DeLee&efOekeâejesÓveskeâefJeOe: le$e mebKÙeeefveÙeceeYeeJeeled~
SJeb DeLee&efOekeâeshe›eâcemJe™heØe™heCee ke=âlee~
Gòebâ Ûe-
efleefJene Ùe DeeCeghegJJeer omeOee Ceeceb Ûe Úefyyenb ceeCeb~
JeòeJJeoe Ùe efleefJene efJeefJenes DelLeeefnÙeejes Ùe1~~
SJeb Ghe›eâcemJe™heØe™heCee ke=âlee~
mebØeefle efve#eshemJe™heØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-yee¢eeLe&efJekeâuheØe™heCeeefve#eshees veece, DeLeJee DeveefOeieleeLe&-
efvejekeâjCeÉejsCeeefOeieleeLe&Øe™heCee efve#eshe: keâLÙeles~
efve#eshesCe efyevee Øe™heCee efkeâVe ef›eâÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâÛe lesve efyevee Øe™heCeevegheheòes:~ me ÛeeveskeâefJeOe:-
pelLe yengb peeCesppees DeJeefjefceÙeb lelLe efCeefkeäKeJes efCeÙecee~
pelLe Ùe yengb Ce peeCeefo ÛeGªÙeb lelLe efCeefkeäKeJeG~~2
Fefle JeÛeveeled~
SJeb efve#eshemJe™heØe™heCee ke=âlee~
mebØeefle DevegieceeLeË keâLÙeles-Ùeefmceved Ùesve Jee JeòeâJÙeb Øe™hÙeles meesÓvegiece:~ DeefOekeâejmebe%f eleeveeceefveÙeesieÉejeCeeb
ÙesÓefOekeâejemles<eecevegiece: meb%ee YeJeefle, ÙeLee JesoveevegÙeesieÉejmÙe heoceerceebmeeefojvegiece:~ me ÛeevegieceesÓveskeâefJeOe:,
mebKÙeeefveÙeceeYeeJeeled~ DeLeJee, DevegiecÙebles peerJeeoÙe: heoeLee&: DevesveslÙegveiece:~
efkebâØeceeCeced ?
efveyee&OeyeesOeefJeefMe°: Deelcee ØeceeCeced~ mebMeÙeefJeheÙe&ÙeeveOÙeJemeeÙeyeesOeefJeefMe°mÙeelceve: ve ØeeceeCÙeb, mebMeÙe-
efJeheÙe&ÙeesmmeyeeOeÙeesefve&yee&OeefJeMes<eCemÙeemeòJeeled~ DeveOÙeJemeeÙemÙe ÛeeLee&vegiecemÙeeYeeJeeled~
%eevemÙewJe ØeeceeCÙeb efkeâefceefle ves<Ùeles ?
ves<Ùeles, efkebâ Ûe-peeveeefle heefjefÛÚveefòe peerJeeefoheoeLee&efveefle %eeveceelcee, lemÙewJe ØeeceeCÙeeYÙegheieceeled~ ve
%eeveheÙee&ÙemÙe efmLeeflejefnlemÙe GlheeoefJeveeMeue#eCemÙe ØeeceeCÙeb, le$e ef$eue#eCeeYeeJele: DeJemlegefve heefjÛÚso
ue#eCeeLe&ef›eâÙeeYeeJeeled, mce=efle-ØelÙeefYe%eevegmebOeeveØelÙeÙeeoerveeceYeeJeØemebieeÛÛe~
1-2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 140-141~ efJeMes<e-Jeerj efve. meb. 2526, JewMeeKe ke=â. 2,
efoveeBkeâ 21-8-2000 nefmleveehegj ceW Ùen ØekeâjCe efueKee~ Ùen cesjer DeeefÙe&keâeoer#ee efleefLe nw~ nefmleveehegj le=leerÙepecyetÉerhe-
ceneceneslmeJe ceW hebÛekeâuÙeeCekeâ ceW Deepe $e+<eYeosJe hebÛekeâuÙeeCekeâ keâe pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe nw~
leÛÛe ØeceeCeb efÉefJeOeb-ØelÙe#e-hejes#eØeceeCeYesoeled~ le$e ØelÙe#eb efÉefJeOeb, mekeâueefJekeâueØelÙe#eYesoeled~

mekeâueØelÙe#eb kesâJeue%eeveced efJe<eÙeerke=âleef$ekeâeueieesÛejeMes<eeLe&lJeeled DeleerefvõÙelJeeled De›eâceJe=efòelJeeled efveJÙe&JeOeeveeled
DeelceeLe&meefVeOeevecee$eØeJele&veeled~
Gòebâ Ûe-
#eeefÙekeâceskeâcevevleb ef$ekeâeuemeJee&Le&Ùegieheod efJeYeemeced~
efvejefleMeÙecelÙeÙeÛÙegleceJÙeJeOeeveb efpeve%eeveced~~1
DeJeefOe-ceve:heÙe&Ùe%eeves efJekeâueØelÙe#eced, le$e meekeâuÙesve ØelÙe#eue#eCeeYeeJeeled~
leoefhe kegâleesÓJeiecÙeles ?
cetòe&õJÙes<JesJe ØeJe=efòeoMe&veeled me#eÙelJeeled cetòex<JehÙeLex<eg ef$ekeâeueieesÛejevevleheÙee&Ùes<eg meekeâuÙesve ØeJe=òesjoMe&veeled~
FefvõÙeehes#eejefnleeceJeefOe-ceve:heÙe&Ùe-kesâJeue%eeveeveeb keâLeb ØelÙe#elee ?
vew<e oes<e:, De#e Deelcee, De#ece#eb ØeefleJele&le Fefle ØelÙe#eceJeefOeceve:heÙe&Ùe-kesâJeueeveerefle les<eeb ØelÙe#elJeefmeæs:~
hejes#eb efÉefJeOeb-ceefleßegleYesosve~
hejes#eefceefle efkeâced ?
GheeòeevegheeòehejØeeOeevÙeeoJeiece: hejes#eced~ Gheeòeeveerevf õÙeeefCe ceve§e, Devegheeòeb ØekeâeMeesheosMeeefo, lelØeeOeevÙeeoJeiece:
hejes#eced~ ÙeLee ieefleMekeälÙegheslemÙeeefhe mJeÙeb ievlegcemeceLe&mÙe Ùe°dÙeeÅeeuebyeveØeeOeevÙeb ieceveced, leLee ceefle-ßegleeJejCe#eÙeesheMeces
meefle %emJeYeeJemÙeelceve: mJeÙeceLee&vegheueyOegcemeceLe&mÙe hetJeexòeâØelÙeÙeØeOeeveb %eeveb hejeÙeòelJeelhejes#eced~
le$e celÙeeKÙeb ØeceeCeb ÛelegefJe&Oeced-DeJe«en F&ne DeJeeÙees OeejCee Ûesefle~ efJe<eÙeefJe<eefÙemeefVeheeleevevlejceeÅeb
«enCeceJe«en:~ heg®<e FlÙeJe«enerles Yee<eeJeÙees™heeefoefJeMes<ewjekeâeb#eCeceerne~ F&efnlemÙeeLe&mÙe efJeMes<eefJe%eeveeled
ÙeeLeelcÙeeJeieceveceJeeÙe:~ efveCeealeeLee&efJemce=efleÙe&lemmee OeejCee~
DeJe«enes efÉefJeOe:-efJeMeoeefJeMeoeJe«enYesosve~ le$e efJeMeoes efveCe&Ùe™he: DeefveÙecesvesneJeeÙe-OeejCeeØelÙeÙees-
lheefòeefveyevOeve:~ efveCe&Ùe™heesÓefhe veeÙeceJeeÙemeb%ekeâ:, F&neØelÙeÙehe=‰YeeefJevees efveCe&ÙemÙe DeJeeÙeJÙeheosMeeled~ le$e
DeefJeMeoeJe«enes veece Deie=nerleYee<ee-JeÙees™heeefoefJeMes<e: ie=nerleJÙeJenejefveyebOeveheg®<ecee$emeòJeeefoefJeMes<e:
DeefveÙecesvesneÅeglheefòensleg:~
Fces DeJe«ensneJeeÙeOeejCeeYeso™hee yeng-yengeJf eOe-ef#eØeeefve:me=leevegòeâOeÇJg eslejYesovs e ÉeoMeOee YeJeefvle~ le$e yengMeyoes
efn mebKÙeeJeeÛeer JewheguÙeJeeÛeer Ûe~ mebKÙeeÙeeceskeâ: Éew yenJe:, JewheguÙes yengjesove: yeng: methe: FlÙeslemÙeesYeÙemÙeeefhe
«enCeced~ SkeâeefYeOeeve-JÙeJenejefveyevOeveØelÙeÙe Skeâ:~
efJeOe«enCeb ØekeâejeLeË, yengefJeOeb yengØekeâejefcelÙeLe&&:~ peeefleieleYetÙe:mebKÙeeefJe<eÙe: ØelÙeÙees yengefJeOe:~ iees-
ceveg<Ùe-nÙe-nmlÙeeefopeeefleielee-›eâceØelÙeÙe§e#egpe&:~ ßees$epemlele-efJelele-Ieve-megef<ejeefopeeefleefJe<eÙeesÓ›eâceØelÙeÙe:~
IeÇeCepe: keâhet&jeieg®-leg®<keâ-ÛevoveeefoievOeielee›eâceJe=efòe: ØelÙeÙe:~ mheMe&pe: efmveiOe-ce=og-keâef"vees<ce-ieg®-ueIeg-
MeerleeefomheMex<Je›eâceJe=efòe: ØelÙeÙe§e yengefJeOe:~ SkeâpeeefleefJe<eÙelJeeoslelØeeflehe#e: ØelÙeÙe SkeâefJeOe:~ ve
ÛewkeâØelÙeÙesÓmÙeevleYee&JemlemÙe JÙeefòeâielewkeâlJeJeefle&lJeeled~
ef#eØe-Je=efòe: ØelÙeÙe: ef#eØe:~ DeefYeveJeMejeJeieleesokeâJeled Mevew: heefjeEÛÚoeve: Deef#eØe-ØelÙeÙe:~
JemlJeskeâosMeceJeuecyÙe meekeâuÙesve Jemleg«enCeb JemlJeskeâosMeb mecemleb JeeJeuecyÙe le$eemeefVeefnleJemlJeblej-
efJe<eÙeesÓhÙeefve:me=leØelÙeÙe:~ Sleled Øeeflehe#ees efve:me=leØelÙeÙe:, leLee keäJeefÛelkeâoeefÛeogheueYÙeles Ûe JemlJeskeâosMes

DeeuecyeveerYetles ØelÙeÙemÙe Je=efòe:~
FefvõÙeØeefleefveÙeleiegCeefJeefMe°JemletheuebYekeâeue SJe leefoefvõÙeeefveÙeleiegCeefJeefMe°mÙe lemÙeesheueefyOeÙe&le:
meesÓvegòeâØelÙeÙe:~ SlelØeeflehe#e: Gòeâ ØelÙeÙe:~
me SJeeÙecencesJe me Fefle ØelÙeÙees OeÇgJe:~ lelØeeflehe#e: ØelÙeÙeesÓOeÇgJe:~
keâef§eoen-cevemeesÓvegòeâmÙe keâes efJe<eÙe§esled ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-DeÂ°ceßegleb Ûe~ ve Ûe lemÙe le$e Je=efòejefmeæe, GheosMecevlejsCe ÉeoMeebießegleeJeieceevÙeLeeveghe-
heefòelemlemÙe leeflmeæs:~
Foeveercesles Yesoe GÛÛeeÙe& ØeoMÙe&vles~ leÅeLee-
Ûe#eg<ee yengceJeie=Cneefle, Ûe#eg<ee SkeâceJeie=Cneefle, Ûe#eg<ee yengefJeOeceJeie=Cneefle, Ûe#eg<ee SkeâefJeOeceJeie=Cneefle,
Ûe#eg<ee ef#eØeceJeie=Cneefle, Ûe#eg<ee Deef#eØeceJeie=Cneefle, Ûe#eg<ee Deefve:me=leceJeie=Cneefle, Ûe#eg<ee efve:me=leceJeie=Cneefle,
Ûe#eg<ee DevegòeâceJeie=Cneefle, Ûe#eg<ee GòeâceJeie=Cneefle, Ûe#eg<ee OeÇgJeceJeie=Cneefle, Ûe#eg<ee DeOeÇgJeceJeie=Cneefle~ SJeb-
Ûe#egefjefvõÙeeJe«enes ÉeoMeefJeOe:~ F&neJeeÙeOeejCee§e ØelÙeskebâ Ûe#eg<ees ÉeoMeefJeOee YeJeefvle~ leÅeLee-
yengceernles, Skeâceernles, yengeJf eOeceernles, SkeâefJeOeceernles, ef#eØeceernles, Deef#eØeceernles, efve:me=leceernles, Deefve:me=leceernles,
Gòeâceernles, Devegòeâceernles, OeÇgJeceernles, DeOeÇgJeceernles~ SJeceerneYesoe:~
yengceJewelf e, SkeâceJewelf e, yengeJf eOeceJewelf e, SkeâefJeOeceJewelf e, ef#eØeceJewelf e, Deef#eØeceJewelf e, efve:me=leceJewelf e, Deefve:me=leceJewelf e,
GòeâceJewefle, DevegòeâceJewefle, OeÇgJeceJewefle, DeOeÇgJeceJewefle~ Fefle DeJeeÙeYesoe:~
yengb OeejÙeefle, Skebâ OeejÙeefle, yengefJeOeb OeejÙeefle, SkeâefJeOeb OeejÙeefle, ef#eØeb OeejÙeefle, Deef#eØeb OeejÙeefle,
efve:me=leb OeejÙeefle, Deefve:me=leb OeejÙeefle, Gòebâ OeejÙeefle, Devegòebâ OeejÙeefle, OeÇgJeb OeejÙeefle, DeOeÇgJeb OeejÙeefle~ SJeb
Ûe#egefjefvõÙemÙee°ÛelJeeefjbMevceefle%eeveYesoe:~ cevemeesÓhÙesleeJevle SJe, DeveÙees§e#egce&vemeesJÙe&ÀeveeJe«eneYeeJeeled~
Mes<esefvõÙeeCeeb ØelÙeskebâ <eef°Yebiee:, les<eeb JÙeÀeveeJe«enmÙe meòJeeled~ le Sles meJexÓhÙeskeâOÙecegheveerlee: $eerefCe
Meleeefve <ešdef$ebMeoefOekeâeefve YeJeefvle1~
keâesÓLee&Je«enes JÙeÀeveeJe«enes Jee ?
DeØeehleeLe&«enCeceLee&Je«en:, ØeehleeLe&«enCeb JÙeÀeveeJe«en:~
ve mhe°emhe°«enCes DeLe&JÙeÀeveeJe«enew, leÙees§e#egce&vemeesjefhe meòJelemle$e JÙeÀeveeJe«enmÙe meòJeØemebieeled~
Demleg Ûesled ?
ve, ‘‘ve Ûe#egjefveefvõÙeeYÙeeced’’ Fefle le$e JÙebpeveeJe«enmÙe Øeefle<esOeeled~
ve ßees$eeoerefvõÙeÛeleg°ÙesÓLee&Je«en:, le$e ØeehlemÙewJeeLe&mÙe «enCeesheuecYeeled Fefle Ûesled ?
ve, Jevemheefle<JeØeehleeLe&«enCemÙeesheuebYeeled~
leoefhe kegâleesÓJeiecÙeles ?
otjmLeefveefOecegeföMÙe ØeejesncegkeälÙevÙeLeevegheheòes:~2
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 155-156~ 2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9,
he=. 157-160~
DevÙeÛÛe-
Ûeòeeefj OeCegmeÙeeFb ÛeGmeª meÙeb Ûe len Ùe OeCegneCeb~
heemes jmes Ùe iebOes ogiegCee ogiegCee DemeefCCe efòe~~1~~
GCeleermepeesÙeCemeÙee ÛeGJeCCee len Ùe neWelf e CeeÙeJJee~
ÛeGefjbefoÙemme efCeÙecee ÛekeäKegheäheâemees megefCeÙecesCe~~2~~
GCemeefªpeesÙeCemeÙee Deª Ùe len peesÙeCee cegCesÙeJJee~
hebefÛeefoÙemeCCeerCeb ÛekeäKeghheâemees cegCesÙeJJees~~3~~
DeªsJe OeCegmenmmee efJemeDees meesomme len DemeefCCemme~
FÙe Sos CeeoJJee heesiieueheefjCeecepeesÙesCe~~4~~
heemes jmes Ùe iebOes efJemeDees CeJe peesÙeCee cegCesÙeJJee~
yeejnpeesÙeCe meesos ÛekeäKegmmegºb heJekeäKeeefce~~5~~
meòesleeuemenmmee yes ÛesJe meÙee nJebefle lesJeªe~
ÛeefkeäKebefoÙemme efJemeDees Gkeäkeâmmees nesefo Deefleefjòees1~~6~~
FlÙeeieceeÉe les<eeceØeehleeLe&«enCeceJeiecÙeles~
kesâefÛeoeÛe#eles-
veJeÙeespeveevlejefmLelehegûueõJÙemkebâOewkeâosMeceeiecÙesefvõÙemebyeæb peeveefvle ?
DeeÛeeÙee&: Øeeng:-leVe Iešles, DeOJeeveØe™heCeeÙee JewHeâuÙeØemebieeled~ ve ÛeeOJeeveb õJÙeeuheerÙemlJemÙe keâejCeb,
mJecenòJeeheefjlÙeeiesve YetÙees Ùeespeveeefve mebÛejppeercetle›eeleesheuebYeleesÓveskeâevleeled~ efkebâ Ûe Ùeefo ØeehleeLe&«eeefnCÙesJesevf õÙeeCÙe-
OJeeveefve™heCecevlejsCe õJÙeØeceeCeØe™heCececesJeekeâefj<Ùeled~ ve ÛewJeb, leLeevegheuebYeeled~ efkebâ Ûe veJeÙeespeveevlejefmLeleeefive-
efJe<eeYÙeeb leer›emheMe&jme#eÙeesheMeceeveeb oen-cejCes mÙeeleeced, ØeehleeLe&«enCeeled~ leeJevcee$eeOJeeveefmLeleeMegefÛe Ye#eCe-
leodievOepeefveleog:Kes Ûe lele SJe mÙeeleeced~ efkeâvleg ve Ûewleeefve mebYeJeefvle~
hegªb megCesF meöb Dehhegªb ÛesÙe hemmeos ™Jeb~
iebOeb jmeb Ûe heâemeb yeæb hegªb Ûe peeCeeefo~~2
FlÙemceelmet$eelØeehleeLe&«eeefnlJeefceefvõÙeeCeeceJeiecÙeles Fefle ?
vewleod JeòeâJÙeb, DeLee&Je«enmÙe ue#eCeeYeeJele: KejefJe<eeCemÙesJeeb YeeJeØemebieeled~
keâLeb hegve: DemÙee ieeLeeÙee DeLeex JÙeeKÙeeÙeles ?
GÛÙeles-™hecemhe=°cesJe Ûe#egie=&Cneefle~ Ûe Meyoevceve§e~ iebOeb jmeb mheMeË Ûe yeæb mJekeâ-mJekesâefvõÙes<eg
efveÙeefceleb ‘hegªb’ mhe=°b ÛeMeyoeomhe=°b Ûe Mes<esefvõÙeeefCe ie=Cnefvle~ ‘hegªb megCesF meöb’ FlÙe$eeefhe yeæ-Ûe-Meyoew
ÙeespÙeew, DevÙeLee ogJÙee&KÙeeveleeheòes:~ SJeb ceefle%eeveb meb#eshesCe Øe™efheleced~
FoeveeR ßeglemJe™hecegÛÙeles-
ßegle%eeveb ceeflehetJeË, ceeflekeâejCeefceefle ÙeeJeled, keâeÙeË heeueÙeefle hetjÙeefle Fefle Jee hetJe&Meyoefve<heòes:~ lele: mee#eevceeflehetJeË
hejchejeceeflehetJe&ceefhe hetJe&Meyosve ie=¢eles~ leoefhe efÉefJeOeb Debiecebieyee¢eefceefle~ DebießegleceeÛeejeefoYesosve ÉeoMeefJeOeb,
Flej§e meeceeefÙekeâeefoYesosve Ûelego&MeefJeOeced, DeLeJee DeveskeâYesoced, Ûe#egjeefoYÙe: meceglheVemÙe heefjieCeveeYeeJeeled~

Sleled ßegle%eevemJe™heb efJemlejsCe OeJeueešerkeâeÙeeb õ°JÙeced~
DeOegvee Devegiece: keâLÙeles-
DevegiecÙevles heefjefÚÅevle Fefle Devegiecee: <e[dõJÙeeefCe ef$ekeâesefšheefjCeeceelcekeâhee<eb[ŸeefJe<eÙeeefJeYeüe[dYeeJe™heeefCe
ØeehlepeelÙevlejeefCe ØeceeCeefJe<eÙeleÙee Dehemeeefjleogve&Ùeeefve meefJeÕe™heevevleheÙee&ÙemeØeeflehe#eefJeefOeefveÙele
YebieelcekeâmeòeemJe™heeefCe Fefle ØeefleheòeJÙeb~
SJecevegieceØe™heCee ielee~
mebØeefle veÙemJe™heØe™heCee ef›eâÙeles-
%eelegjefYeØeeÙees veÙe:~ ØeceeCeheefjie=nerleeLezkeâosMeJemlJeOÙeJemeeÙe: DeefYeØeeÙe:~ Ùegefòeâle: ØeceeCeeoLe&heefj«en:
õJÙeheÙee&ÙeÙeesjvÙelejmÙe DeLe& Fefle heefj«enes Jee veÙe:~ ØeceeCesve heefjefÛÚVemÙe Jemlegve: õJÙes heÙee&Ùes Jee JemlJeOÙeJemeeÙees
veÙe: Fefle ÙeeJeled~
kesâefÛeoeÛe#eles-ØeceeCecesJe veÙe: Fefle~
DeeÛeeÙee&: Øeeng:-leVe Iešles veÙeeveeceYeeJeØemebieeled~ efkebâ Ûe ve ØeceeCeb veÙe:, lemÙeeveskeâevleefJe<eÙelJeeled~ ve
veÙe: ØeceeCeb lemÙewkeâevleefJe<eÙelJeeled~ ve Ûe %eeveceskeâevleefJe<eÙeceefmle, SkeâevlemÙe veer™helJeleesÓJemlegve:
keâce&™helJeeYeeJeeled~ ve ÛeeveskeâevleefJe<eÙees veÙeesÓefmle, DeJemlegefve JemlJehhe&CeeYeeJeeled~ lele: ØeceeCeb ve veÙe:, efkeâvleg
ØeceeCeheefjefÛÚVeJemlegve: SkeâosMes JemleglJeehe&Cee veÙe Fefle efmeæced~
DeLeJee ØeOeeveerke=âleyeesOe: heg®<e: ØeceeCeb, DeØeOeeveerke=âleyeesOees veÙe:~
DeLeJee mekeâueeosMe: ØeceeCeeOeervees efJekeâueeosMees veÙeeOeerve: Fefle~
keâ: mekeâueeosMe: ?
mÙeeomleerlÙeeefo ØeceeCeefveyebOevelJeeled mÙeeÛÚyosve metefÛeleeMes<eeØeOeeveerYetleOece&lJeeled~ keâes efJekeâueeosMe: ?
DemleerlÙeeefo, veÙeeslheVelJeeled~
leLee hetpÙeheeoYeóejkewâjhÙeYeeefCe1 meeceevÙeveÙeue#eCeefceocesJe~
leÅeLee-ØeceeCeØekeâeefMeleeLe&efJeMes<eØe™hekeâes veÙe:~
leLee ØeYeeÛevõYeóejkewâjhÙeYeeefCe-ØeceeCeJÙeheeßeÙeheefjCeeceefJekeâuhe JeMeerke=âleeLe& efJeMes<eØe™heCeØeJeCe: ØeefCeefOeÙe&:
me veÙe:~2
leLee meejmeb«ensÓhÙegòebâ hetpÙeheeow:-DevevleheÙee&ÙeelcekeâmÙe JemlegveesÓvÙeleceheÙee&ÙeeefOeieces keâle&JÙes
peelÙenslJehes#ees efvejJeÅe ØeÙeesiees veÙe:~
leLee mecevleYeõmJeeefceveehÙegòeâced-
‘mÙeeÉeoØeefJeYeòeâeLe&efJeMes<eJÙeÀekeâes veÙe:~3’
me SJebefJeOees veÙees efÉefJeOe:-õJÙeeefLe&keâ: heÙee&ÙeeefLe&keâ§esefle~ le$e ÙeesÓmeew õJÙeeefLe&keâveÙe: me ef$eefJeOe:-
vewiecemeb«enJÙeJenejYesosve~ heÙee&ÙeeefLe&keâesveÙe§elegefJe&Oe:-$e+pegmet$e-Meyo-meceefYe™{wJebYetleYesosve~
Sles meJexÓefhe veÙee: DeveJeOe=lemJe™hee: mecÙeiÂ°Ùe:, Øeeflehe#eeefvejekeâjCeeled~ lele SJe ogjJeOeeefjlee: efceLÙeeÂ°Ùe:
Øeeflehe#eefvejekeâjCecegKesve ØeJe=òelJeeled~4
1-2-3. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 165-167~ 4. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg.
9, he=. 182~
‘‘SkeâevleyegæŸeJeefmele: meJeex yee¢eeLe&: efceLÙeeefJejefleØeceeokeâ<eeÙeÙeesiee§e yebOekeâejCeced~

DeveskeâevleyegæŸeJeefmele: meJeex yee¢eeLe&: mecÙekeälJeefJejlÙeØeceeoekeâ<eeÙeeÙeesiee§e cees#ekeâejCeced~1’’
mÙeeoefmle, mÙeeVeeefmle, mÙeeoJeòeâJÙeb, mÙeeoefmle Ûe veeefmle Ûe, mÙeeoefmle ÛeeJeòeâJÙeb Ûe, mÙeeVeeefmle
ÛeeJeòeâJÙeb Ûe, mÙeeoefmle Ûe veeefmle ÛeeJeòeâJÙeb Ûe Fefle Sleeefve mehle megveÙeJeekeäÙeeefve ØeOeeveerke=âlewkeâOece&lJeeled~
ve Ûewles<eg mehlemJeefhe JeekeäÙes<eg mÙeeÛÚyoØeÙeesieefveÙece: leLee Øeefle%eeMeÙeeoØeÙeesieesheuebYeeled~ meeJeOeejCeeefve
JeekeäÙeeefve ogCe&Ùee:~2
Sles<eeb veÙeesheveÙeeveeb efJemlejJÙeeKÙeeveb OeJeueešerkeâeÙeeb õ°JÙeb~
SJeb veÙeØe™heCee ielee~
De$e keâce&Øeke=âefleØeeYe=lemÙe Ghe›eâce-efve#eshe-Devegiece-veÙeeKÙee Sles ÛelJeejesÓefhe DeJeleeje Slesve
heÃeÛelJeeefjbMeòecesve osMeeceMe&keâmet$esCe Øe™efhelee:~ leÅeLee-‘‘DeiiesefCeÙemme hegJJemme hebÛecemme JelLegmme ÛeGlLees
heeng[es keâcceheÙe[er Ceece~~45~~’’ lelLe FceeefCe ÛeGJeermeDeefCeÙeesieÉejeefCe YeJebefle~’ FlÙeslesve meJexCeeefhe met$esCe
Ghe›eâce: heÃeefJeOe: Øe™efhele:~ S<e Ghe›eâce: Mes<eeCeeb $eÙeeCeeceJeleejeCeecegheue#eCe:, lesve lesÓefhe De$e Â°JÙee-
%eeleJÙee:, SlemÙe leoefJeveeYeeJeeled~ Foce«eeÙeCeerÙeb veece hetJeË %eeve-ßegle-Debie-Âef°Jeeo-hetJe&efceefle <ešdØekeâejb,
%eeveeefoYÙe: he=LeiYetlee«eeÙeCeerÙeeYeeJeeled~ lesve efMe<Ùeceefle efJekeâefmeleeLeË <eCCeeceefhe ÛelegefJe&OeesÓJeleej GÛÙeles~ leÅeLee-
veece-mLeehevee-õJÙe-YeeJeYesosve ÛelegefJe&Oeb %eeveb~ DeeÅee: $eÙeesÓefhe efve#eshee õJÙeeefLe&keâveÙemebefmLelee:, $eÙeeCee-
cevJeÙeoMe&veeled~ YeeJe: heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeefveyebOeve:, Jele&ceeveheÙee&ÙesCeesheueef#eleõJÙelJemÙe YeeJelJeeYÙegheieceeled~
mebØeefle efve#esheeLe& GÛÙeles-veece%eeveb %eeveMeyo: mJeelceefve Jele&ceeve:~ mLeehevee%eeveb me S<e FlÙeYesosve
mebkeâefuhele: meodYeeJeemeodYeeJeeLe&:~ õJÙe%eeveb efÉefJeOeb-DeeieceveesDeeieceYesovs e~ %eeveØeeYe=le%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâ DeeieceõJÙe%eeveb,
vewieceveÙeeJeuebyeveeled~ veesDeeieceõJÙe%eeveb ef$eefJeOeb-%eeÙekeâ-Mejerj-YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâvees-DeeieceõJÙe%eeveYesosve~
%eeÙekeâMejerjYeeefJeefÉkebâ megieceb, yengMe: Øe™efhelelJeeled~ leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙe %eeveb %eevensleghegmlekeâeefoõJÙeeefCe~
%eeveØeeYe=le%eeÙekeâ GheÙegòeâes YeeJeeiece%eeveb~ De$e YeeJeeiece%eeveb Øeke=âleb, Mes<eeCeecemebYeJeeled~
Slesve veÙe-efve#esheew Éew Deefhe Øe™efheleew YeJele:~ DevegieceesÓefhe Øe™efhele§ewJe, leceefOeke=âlÙe veÙe-efve#esheÙees: Øe™efhelelJeeled~
De$eeshe›eâce DeeveghetJeea-veece-ØeceeCe-JeòeâJÙelee-DeLee&efOekeâej-Yesosve-heÃeefJeOe GÛÙeles-
le$eeveghetJÙee&: De$e veeefmle mebYeJe:, %eevewkeâlJeefJeJeef#elelJeeled~ %eeÙevles Slesve peerJeeefoheoeLee& Fefle %eeveefceefle
iegCeveece~ ØeceeCeceskeâcesJe, meb«enveÙeeJeuebyeveeled~ DeLeJee ØeceeCecevevleb, %eevemÙe %esÙeØeceeCelJeeled~ JeòeâJÙeceslemÙe
mJemeceÙe-hejmeceÙee:~ ceefle-ßegle-DeJeefOe-ceve:heÙe&ÙekesâJeue%eeveYesosve heÃeeefOekeâeje:, ve Jeefæ&cee ve Ûe vÙetvee:,
JÙeJenejveÙeeJeuecyeveeled~
DeOegvee ßegle%eevecegKesve ÛelegeJf e&OeesÓJeleej GÛÙeles-veece-mLeehevee-õJÙe-YeeJeßegle%eeveYesovs e ÛelegeJf e&Oeb ßegle%eeveb~
DeeÅeeŒeÙeesÓefhe efve#eshee õJÙeeefLe&keâmÙe~
keâLecesles $eÙees õJÙeeefLe&keâmÙe ?
vewleod JeòeâJÙeb, heÙee&ÙeeefLe&keâveÙes #eCe#eÙesCe MeyoeLe&eJf eMes<e YeeJesve mebkesâlekeâjCeevegheheòes: JeeÛÙeJeeÛekeâYesoeYeeJeeled~
keâLeb MeyoveÙes<eg ef$e<Jeefhe MeyoJÙeJenej: ?
Deveefhe&leeLe&ieleYesoeveeceefhe&leMeyoefveyebOeveYesoeveeb les<eeb veÙeeveeb leoefJejesOeeled~
1-2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 168, 183~
keâLeb mLeehevee õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙe: ?

ve, DeLex leod«ens meefle mLeeheveesheheòes:~ õJÙeßegle%eeveceefhe õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙe:, DeeOeejeOesÙeÙeesjks eâlJekeâuheveeÙee
õJÙeßegle«enCeeled~
YeeJeefve#eshe: heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙe:, Jele&ceeveheÙee&ÙesCeesheueef#eleõJÙe«enCeeled~
efve#esheeLe& GÛÙeles-veece-mLeehevee-Deeiece-veesDeeieceõJÙeßegle%eeveeefve megieceeefve~ efJeMes<esCe-ßegle%eevenslegYetlt eieg®-
keâJeefueÙeeoerefve1 leod JÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙeßegle%eeveefceefle JeòeâJÙeced~ ßegleesheÙegòeâ: heg®<ees YeeJeßegle%eeveced~
SJeb efve#esheveÙeØe™heCee ielee~
ßegle%eeveb ØeceeCeb, ve ØecesÙe:, lesvee$eeveefOekeâejeled~
Devegiecees iele:~
hetJee&veghetJÙee& Fob ßegle%eeveb efÉleerÙeb, he§eeoeveghetJÙee& ÛelegLeË, ÙeLeeleLeeveghetJÙee& ØeLeceb efÉleerÙeb le=leerÙeb Jee~ ßegle%eeveefceob
veece veesieesCÙeb, ßees$eeoerefvõÙesYÙeesÓveglheVemÙe %eevemÙe ßegle%eevemeb%eeÙeeb ieesCÙelJeeYeeJeeled~ ØeceeCeceskebâ ÛewJe,
ßeglelJecee$eefJeJeef#elJeeled~ De#ej-heo-mebIeele-Øeefleheefòe-DeefveÙeesieÉejefJeJe#eele: mebKÙeeleb, DeLeJee Devevleb,
ØecesÙemÙeevevlÙeeled~ JeòeâJÙeb-mJemeceÙe-hejmeceÙee, megveÙe-ogCe&Ùe mJe™heØe™heCeeled~
DeLee&efOekeâejes efÉefJeOeb-Debiecevebieefceefle~ meeceeefÙekebâ ÛelegefJeËMeeflemleJe: Jebovee Øeefle›eâceCeb JewveefÙekebâ ke=âeflekeâce&
oMeJewkeâeefuekebâ GòejeOÙeÙeveb keâuhÙeJÙeJenej: keâuhÙeekeâuhÙeb cenekeâuhÙeb hegC[jerkebâ cenehegC[jerkebâ efveef<eefækeâe Fefle
Ûelego&MeefJeOecevebießegleced~
le$e meeceeefÙekebâ õJÙe-#es$e-keâeueeveeefßelÙe heg®<epeeleb efJeÛeeÙe& heefjefceleeheefjefcelekeâeuemeeceeefÙekebâ Øe™heÙeefle~
ÛelegefJeËMeeflemleJe: Je=<eYeeefoefpevesvõeCeeb leÛÛewlÙe-ÛewlÙeOejeCeeb Ûe ke=âef$eceeke=âef$eceeCeeb õJÙe-#es$e-keâeue-
YeeJeØeceeCeeefoJeCe&veb keâjesefle~
Jebovee Sles<eeb Je=<eYeeefoefpevesvõeCeeb ÛewlÙeeoerveeb Ûe JeboveefJeOeeveb õJÙeeefLe&keâveÙeceJeuecyÙe Øe™heÙeefle~
Øeefle›eâceCeb owJeefmekeâ-jeef$ekeâ-SsÙee&heefLekeâ-heeef#ekeâ-Ûeelegcee&emf ekeâ-meebJelmeefjkeâ-GòeceeLe&ecf eefle mehleØeefle›eâceCeeefve
Yejleeefo#es$eeefCe og:<eceeefokeâeueeved-<ešdmebnvevemeceefvJeleheg®<eeved Ûeehe&efÙelJee Øe™heÙeefle~
JewveefÙekebâ YejlewjeJeleefJeosnmeeOeveb õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJeeved ØeleerlÙe %eeve-oMe&ve-Ûeeefj$e-lehe-DeewheÛeeefjkeâefJeveÙeb
JeCe&Ùeefle~
ke=âeflekeâce& Den&eflmeæeÛeeÙeexheeOÙeeÙeieCeefÛeblekeâieCeJe=<eYeeoerveeb ef›eâÙeceeCehetpeeefJeOeeveb JeCe&Ùeefle~
De$eesheÙeesefieveer ieeLee-
ogDeesCeob penepeeob yeejmeeJeòecesJe Jee~
ÛeGmeermeb eflemegæb Ûe efkeâefoÙecceb heGbpeS~~2
cetueeÛeejs SleeÂMeer ieeLee Jele&les~ šerkeâeÙeeb Ûe ‘‘ke=âlÙeles efÚÅeles De°efJeOeb keâce& Ùesvee#ejkeâocyekesâve heefjCeecesve
ef›eâÙeÙee Jee leled ke=âeflekeâce& heeheefJeveeMeesheeÙe:3~
peÙeOeJeueešerkeâeÙeeb Ûe-‘‘efpeCeefmeæeFefjÙe-yengmegoms eg Jebeof ppeceeCesmeg peb keâerjF keâcceb leb efkeâefoÙecceb Ceece~
1. ‘keâJeefueÙeeoerefCe’ DemÙeeLeex veeJeiecÙeles~ <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 187~ 2. <ešdKeC[eiece
OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 189~ 3. cetueeÛeej Yeeie 1, he=. 441-442~
lemme DeeoenerCe-eflekeäKegòe-heoeefnCe-efleDeesCeo-Ûeogemf mej-yeejmeeJeòeeefouekeäKeCeb efJeneCeb heâueb Ûe efkeâefoÙecceb JeCCeseof ~1’’

cetueeÛeej«evLes meeOetveeb De°eefJebMeefleke=âeflekeâcee&efCe keâefLeleeefve meefvle~
Gòebâ Ûe-
Ûeòeeefj heef[keäkeâceCes efkeâefoÙeccee efleefCCe neWefle mepPeeS~
hegJJeCns DeJejCns efkeâefoÙeccee Ûeesodomee neWefle~~602~~
meeceeefÙekeâmleJehetJe&keâkeâeÙeeslmeie&§elegefJeËMeefleleerLe&keâjmleJeheÙe&vle: ke=âeflekeâcexlÙegÛÙeles~ Øeefle›eâceCekeâeues ÛelJeeefj
ef›eâÙeekeâcee&efCe mJeeOÙeeÙekeâeues Ûe $eerefCe ef›eâÙeekeâcee&efCe YeJelÙesJeb hetJee&Cns ef›eâÙeekeâcee&efCe mehle leLeeÓhejeCns Ûe
ef›eâÙeekeâcee&efCe, mehlewJeb hetJee&CnsÓhejeCns Ûe ef›eâÙeekeâcee&efCe Ûelego&Me YeJevleerefle~ keâLeb Øeefle›eâceCes ÛelJeeefj ef›eâÙeekeâcee&efCe,
DeeueesÛeveeYeefòeâkeâjCes keâeÙeeslmeie& Skebâ ef›eâÙeekeâce& leLee Øeefle›eâceCeYeefòeâkeâjCes keâeÙeeslmeie&: efÉleerÙeb ef›eâÙeekeâce& leLee
JeerjYeefòeâkeâjCes keâeÙeeslmeie&mle=leerÙeb ef›eâÙeekeâce& leLee ÛelegeJf eËMeefleleerLe&keâjYeefòeâkeâjCes Meebelf enslees: keâeÙeeslmeie&§elegLeË ef›eâÙeekeâce&~
keâLeb Ûe mJeeOÙeeÙes $eerefCe ef›eâÙeekeâcee&efCe, ßegleYeefòeâkeâjCes keâeÙeeslmeie& Skebâ ef›eâÙeekeâce& leLeeÓÓÛeeÙe&Yeefòeâef›eâÙeekeâjCes
efÉleerÙeb ef›eâÙeekeâce& leLee mJeeOÙeeÙeeshemebnejs ßegleYeefòeâkeâjCes keâeÙeeslmeie&mle=leerÙeb ef›eâÙeekeâcewJeb peeeflecehes#Ùe $eerefCe
ef›eâÙeekeâcee&efCe YeJebefle mJeeOÙeeÙes Mes<eeCeeb Jeboveeefoef›eâÙeekeâce&Ceece$ewJeevleYee&Jees õ„JÙe:~ ØeOeeveheoesÛÛeejCeb ke=âleb
Ùele: hetJee&Cns efoJeme Fefle SJecehejeCns je$eeJeefhe õJšJÙeb YesoeYeeJeeled DeLeJee heef§eceje$eew Øeefle›eâceCes ef›eâÙeekeâcee&efCe
ÛelJeeefj mJeeOÙeeÙes $eerefCe JeboveeÙeeb És, meefJeleÙeg&efoles mJeeOÙeeÙes $eerefCe ceOÙeevnJeboveeÙeeb És SJeb hetJee&Cnef›eâÙeekeâcee&efCe
Ûelego&Me YeJeefvle, leLeeÓhejeCnJesueeÙeeb mJeeOÙeeÙes $eerefCe ef›eâÙeekeâcee&efCe Øeefle›eâceCes ÛelJeeefj JeboveeÙeeb És
ÙeesieYeefòeâ«enCeeshemebnejkeâeueÙees: És je$eew ØeLecemJeeOÙeeÙes $eerefCe~ SJecehejeCnef›eâÙeekeâcee&efCe Ûelego&Me YeJebefle
Øeefle›eâceCemJeeOÙeeÙekeâeueÙees™heue#eCelJeeefoefle, DevÙeevÙeefhe ef›eâÙeekeâcee&CÙe$ewJeevleYe&Jeefvle veeJÙeehekeâlJeefceefle mebyevOe:~
hetJee&Cnmeceerhekeâeue: hetJee&Cn FlÙegÛÙelesÓhejeCnmeceerhekeâeueesÓhejeCn FÛÙegÛÙeles lemceeVe oes<e Fefle~2
oMeJewkeâeefuekeâb õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJeeveeefßelÙe cegveerveeceeÛeej-ieesÛejefJeefOeb JeCe&Ùeefle~
GòejeOÙeÙevecevebießegleb cegveerveecegodiece-Glheeovew<eCeoes<eiele ØeeÙeef§eòeefJeOeeveb keâeueeefoefJeMesef<eleb Øe™heÙeefle~
keâuhÙeJÙeJenej: meeOetveeb Ùeefmceved keâeues Ùeled keâuhÙeles leled efheÛÚ-keâceC[ueg-keâJeueer-hegmlekeâeoerevf e Øe™heÙeefle,
DekeâuhÙemesJeveeÙeeb keâuhÙemÙeemesJeveeÙeeb Ûe ØeeÙeef§eòeb Øe™heÙeefle~
keâuhÙeekeâuhÙeb meeOetveeb ÙelkeâuhÙeles ÙeÛÛe ve keâuhÙeles leodefÉefJeOeb Deefhe õJÙe-#es$ekeâeueeveeefßelÙe Øe™heÙeefle~
cenekeâuhÙeb Devebießegleb YejlewjeJeleefJeosneveeb le$eleveefleÙe&iceveg<ÙeeCeeb osJeeveecevÙes<eeb õJÙeeCeeb Ûe mJe™heb
<ešdkeâeueeveeefßelÙe Øe™heÙeefle~
peÙeOeJeueešerkeâeÙeeb keâLÙeles-‘‘meentCeb ienCe-efmekeäKee-ieCeheesmeCehhemebmekeâjCe-meuuesnCegòeceªeCeieÙeeCeb
peb keâhheF lemme ÛesJe oJJe-Kesòe-keâeue-YeeJes DeefmmeotCe he™JeCeb kegâCeF cenekeâefhheÙeb~3’
DevÙe$eeefhe-‘cenleeb keâuhÙeceefmceefVeefle cenekeâuhÙeb MeeŒeb~ leÛÛe efpevekeâuhemeeOetveeceglke=â°mebnve-
veeefoefJeefMe°õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJeJeefle&veeb ÙeesiÙeb ef$ekeâeueÙeesiÙeeÅeveg‰eveb mLeefJejkeâuheeveeb oer#ee-efMe#ee-
ieCehees<eCeelcemebmkeâej-meuuesKeveesòeceeLe&mLeeveieleeslke=â°ejeOevee efJeMes<eb Ûe JeCe&Ùeefle~4’
hegC[jerkeâcevebießegleb osJes<eg Demegjs<eg veejkesâ<eg Ûe efleÙe&*dceveg<ÙeeCeeceglheeob <ešdkeâeueefJeMesef<eleb Øe™heÙeefle~ Sleefmceved
1. keâmeeÙeheengÌ[ šerkeâe peÙeOeJeuee ceW heg. 1, he=. 118~ 2. cetueeÛeej he=. 441-442~ 3. keâmeeÙeheeng[Ì šerkeâe peÙeOeJeuee
heg. 1, he=. 121~ 4. ieesccešmeej peerJekeâeb[ peerJeØeyeesOeveer šerkeâe, he=. 368~
keâeues efleÙeËÛees ceveg<Ùee§e Sles<eg keâuhes<eg Sleemeg he=efLeJeer<eg GlheÅevle Fefle Øe™heÙeefle~
DevÙe$e Ûe-‘YeJeCeJeeefmeÙe-JeeCeJeWlej-peesFefmeÙe-keâhheJeeefmeÙe-JesceeefCeÙe-osefJebo-meceeefCeÙeeefomeg Ghheefòe-
keâejCeoeCe-hetpee-meerue-leJeesJeJeeme-mecceòe-DekeâeceefCeppejeDees lesemf ecegJeJeeoYeJeCeme™JeeefCe Ûe JeCCeseof heg[b jerÙeb~1’
cenehegC[jerkebâ osJesvõs<eg Ûe›eâJeefle&-yeueosJe-JeemegosJes<eg Ûe keâeueceeefßelÙeesheheeob JeCe&Ùeefle~
DevÙeÛÛe-‘cenÛÛe lelhegC[jerkebâ cenehegC[jerkebâ MeeŒeb~ leÛÛe cenefæ&kesâ<eg Fvõ-Øeleervõeefo<eg
GlheefòekeâejCelehees-efJeMes<eeÅeeÛejCeb JeCe&Ùeefle~2
efveef<eefækeâevebießegleb ØeeÙeef§eòeefJeOeevecevÙeoefhe DeeÛeejCeefJeOeeveb keâeueceeefßelÙe Øe™heÙeefle~
DeOegvee Debießegleb JeCÙe&les-leobießegle%eeveb ÛelegefJe&Oeb-veece-mLeehevee-õJÙe-YeeJeebießegleYesosve~ DeeÅeeŒeÙeesÓefhe
efve#eshee õJÙeeefLe&keâveÙeØeYeJee:, YeeJeefve#eshe:, heÙee&ÙeeefLe&keâveÙemecegodYetle:~ le$e efve#esheeLe& GÛÙeles-DebieMeyo: Deelceefve
Jele&ceevees veeceebieb-leefooefceefle yegæew DevÙe$e meceejesefheleb mLeeheveebieb~ DebießegleheejieesÓvegheÙegòeâes Yeü°eYeü°mebmkeâej
DeeieceõJÙeebieb~ %eeÙekeâMejerjb YeeefJe-Jele&ceevelÙeòeâYesosve veesDeeieceõJÙeebieb~
keâLecesles<eecebiemeb%ee ?
DeeOeejs DeeOesÙeesheÛeejeled~
ÙeÅesJeb leefn& veesDeeiecelJeb ve Iešles, De” DeeieceÙeesjYesoeled ?
ve, peerJeõJÙemÙe mJeleesÓefYeVeeieceYeeJemÙe Yeü°eYeü°mebmkeâejmÙeeiece mebef%elemÙe Øeefle<esOeheâuelJeeled~
YeJeleg veece, MejerjmÙe veesDeeiecelJecebießeglelJeb Ûe,ve YeefJe<Ùelkeâeues DebießegleheejiemÙe veesDeeiecelJeb, GheÛeejsCeeiece-
mebef%elemÙe peerJeõJÙemÙe le$eesheuebYeeled ?
vew<e oes<e:, SlemÙe peerJemÙeebießeglemeb%ee ÛewJe, DeveeieleebießegleheÙee&ÙesCe YeefJe<ÙeceeCelJeeled~ GheÛeejsCeeiecemeb%ee
veeefmle, Jele&ceeveeleerleeveeieleeieceeOeejOecee&CeeceYeeJeeled~
leodJÙeefleefjòeâveesDeeiece-DebießeglecebießegleMeyojÛevee lemÙe nslegYetleõJÙeeefCe Jee~
Debießegleheejie GheÙegòeâ DeeieceYeeJeebießegleb~ kesâJeue%eeveer DeeieceebießegleefveefceòeYetlees veesDeeieceebießegleb~
keâLeb heÙee&ÙeveÙes GheÛeejes ÙegpÙeles ?
ve, vewieceveÙeeJeuebyevesve oes<eeYeeJeeled~
SJeb efve#eshe-veÙeØe™heCee ke=âlee~
ÉÙeesjvegieceÙees: keâmÙee$e «enCeced ?
De$e ØeceeCemÙe «enCeb Jele&les ve leg ØecesÙemÙe lesvee$eeefOekeâejeYeeJeeled~ DeOegvee Debießegle-DevebießegleÙeesjeveghetJeea
oMÙe&les-hetJee&veghetJÙee& ØeLeceb, he§eeoeveghetJÙee& efÉleerÙeb, veesDebießeglecehes#Ùe Debies efÉYeeJeesheuebYeeled~ Ùe$e le$eeveghetJeea
De$e ve mebYeJeefle, efÉYeeJeeled~
Debießegleefceefle iegCeveece-meeLe&keâveece, Debieefle ieÛÚefle JÙeehveesefle ef$ekeâeueieesÛejeMes<e õJÙe-heÙee&Ùeeved Fefle
‘Debie’ Meyoefve<heòes:~
õJÙeeefLe&keâveÙesÓJeueefcyeles ØeceeCeceskeâcesJe, DebielJeb ØeleerlÙe YesoeYeeJeeled~ JÙeJenejveÙeb ØeleerlÙe YeCÙeceeves
Ûeleg:<eef°: DebießegleØeceeCeb YeJeefle~
1. peÙeOeJeuee heg. 1, he=. 121~ 2. ieesccešmeej peerJekeâeb[-peerJeØeyeesOeveer šerkeâe~
kegâle: ?
Ûeleg<<eef°-De#ejw: efve<heVelJeeled~
keâeefve Ûeleg<<eef°-De#ejeefCe ?
GÛÙeles-keâeefo-nkeâejevlee: $eÙeefŒebMeod JeCee&: efJemepe&veerÙe-efpe£ecetueerÙe-DevegmJeejesheOceeveerÙee§elJeej:,
mJeje:, mehleefJebMeefle:, ÜmJe-oerIe&huegleYesosve Skewâkeâefmceved mJejs $eÙeeCeeb mJejeCeecegheuebYeeled~ Sles meJexÓefhe
JeCee&§eÛeleg<<eef°: YeJeefvle~
mebØeefle DebießegleØeceeCeb keâLÙeles-
De#ejmebÙeesieb ØeleerlÙe Skeâue#e-ÛelegjMeereflemenœe-Ûeleg:Mele-mehle<eef°keâesšekeâesšŸe: Ûeleg§elJeeefjbMeuue#e-
ef$emehleefleMele-mehleeflekeâesšŸe: hebÛeveJeefleue#e-SkeâhebÛeeMelmenœe-<ešdMele-heÃeoMeØeceeCeb Ûe DebießegleØeceeCeb YeJeefle~
18446744073709551615~ Ûeleg:<eef°-De#ejeCeeceskeâ-efÉmebÙeesieeefoYÙe: SleeJevcee$emebÙeesiee#ejeCeeceglheefòe-
oMe&veeled~ heob ØeleerlÙe ÉeoMeesòejMelekeâesefš-$ÙeMeerefleue#e-heÃeesòeje°heÃeeMeled menœecee$ecebießegleb~ 1128358005~
keâLecesles<eeb heoeveeceglheefòe: ?
<ees[MeMeleÛelegefŒebMelkeâesefš-$ÙeMeerefleue#e-De°mehleefleMelee°eMeereflemebÙeesiee#ejw: ceOÙeceheoceskebâ YeJeefle~
16348307888~ SlewjskeâceOÙeceheomebÙeesiee#ejw: hetJeexòeâmeJe&mebÙeesiee#ejs<eg efJeYeòesâ<eg hetJeexòeâebieheoeveeceglheefòeYe&Jeefle~
Sles<eecebieheoeveeb vecemkeâej: ef›eâÙeles-
keâesšerMeleb ÉeoMe ÛewJe keâesšŸees, ue#eeCÙeMeerefleŒÙeefOekeâeefve ÛewJe~
heÃeeMeo°ew Ûe menœemebKÙee, SleÛÚ^gleb hebÛe heob veceeefce~~1
Skeâheo-JeCe&vecemkeâejesÓefhe keâle&JÙe:-
<ees[MeMeleb ÛelegefŒebMelkeâesšerveeb $ÙeMeereflecesJe ue#eeefCe~
MelemebKÙee°emehleefle-ce°eMeerefleb Ûe heoJeCee&ved~~2
DeJeMes<ee#ejØeceeCeb efkeâÙeod YeJeleerefle Ûesled ?
keâLÙeles-De°keâesefš-Skeâue#e-De°menœe-SkeâMele-heÃemehleeflecee$eefceefle~ 80108175~ hegve: Sles<eg
Éeef$ebMeo#ejw: Yeeies ke=âles Ûelego&MeØekeâerCe&keâeveeb ØeceeCeheoØeceeCecesleeJevcee$eb YeJeefle-hebÛeefJebMeefleue#e-ef$emenœe-
ef$eMeleeMeerefle:~ 2503380~ SlelKeC[heoceefhe 15/32 DeefYeØeeÙecesleled 2503380 (15/32)~
DeLe&heow: ieCÙeceeves mebKÙeelecebießegleb YeJeefle~
efkeâceLe&heoced ?
ÙeeJeodefYej#ejwjLeexheueefyOeYe&Jeefle leoLe&heob~
De$eesheÙeesefieveer ieeLee he"veerÙee-
efleefJenb leg heob YeefCeob DelLeheo-heceeCe-ceefpPeceheob efle~
ceefpPeceheosCe YeefCeoe hegJJebieeCeb heoefJeYeeiee~~3
mebIeele-Øeefleheefòe-DeefveÙeesieÉejwjefhe mebKÙeelecebießegleb~ DeLeJee Devebleb, ØecesÙecee$eebießegleefJekeâuheesheuebYeeled~ JeòeâJÙeb-
mJe-hejmeceÙee:~ DemÙeebießeglemÙeeLee&eOf ekeâejes ÉeoMeefJeOe:~ leÅeLee-DeeÛeej: met$eke=âleb mLeeveb meceJeeÙees JÙeeKÙeeØe%eefhle:
%eele=Oece&keâLee GheemekeâeOÙeÙeveb Debleke=âooMee DevegòejesheheeefokeâoMee ØeMveJÙeekeâjCeb efJeheekeâmet$eb Âef°Jeeo Fefle~
1-2-3. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 195, 196~
le$eeÛeejsÓ°eoMeheomenœes~ 18000~ ÛeÙee&efJeOeeveb MegæŸe°kebâ hebÛemeefceefle-ef$eiegefhleefJekeâuheb keâLÙeles-

keâOeb Ûejs keâOeb efÛeªs keâOeceemes keâOeb meSs~
keâOeb Yegpb pesppe Yeemesppe keâOeb heeJeb Ce yepPeefo~~1~~
peob Ûejs peob efÛeªs peoceemes peob meSs~
peob Yegpb esppe Yeemesppe SJeb heeJeb Ce yepPeefo1~~2~~
met$eke=âles <ešde$f ebMelheomenœes~ 36000~ %eeveefJeveÙe-Øe%eehevee-keâuhÙeekeâuhÙe-ÚsoeshemLeehevee-JÙeJenejOece&e›f eâÙee:
efoieblejMegæŸee Øe™hÙevles~
mLeeveebies ÉeÛelJeeefjbMelheomenœes 42000~ SkeâeÅesskeâesòej›eâcesCe peerJeeefoheoeLee&veeb oMemLeeveeefve Øe™hÙevles~
lemÙeesoenjCeieeLee-
Skeäkeâes ÛesJe cenhhee mees ogefJeÙehhees efòeuekeäKeCees YeefCeoes~
ÛeogmebkeâceCeepegòees hebÛeiieiegCehheneCees Ùe~~1~~
Úkeäkeâhekeäkeâcepegòees GJepegòees meòeYebefiemeyYeeJees~
DeªemeJees CeJeªes peerJees ome"eefCeDees YeefCeoes~~2~~
Skeâ§ewJe cenelcee-efÛeÛÛewlevÙemJe™he:, efÉefJekeâuhees-%eeve-oMe&veesheÙeesiemeefnle:, mebmeejer-cegòeâ:, YeJÙeeYeJÙe™hees
Jee, ef$eue#eCe:-%eeve-keâce&-keâce&heâueÛesleveemeefnle:, GlheeoJÙeÙeOeÇewJÙeehes#eÙee, %eeveoMe&veÛeeefj$eehes#eÙee Jee
õJÙeiegCeheÙe&ÙemeefnleesÓLeJee ef$eue#eCemeceefvJelees peerJe GÛÙeles~ Ûeleg:meb›eâceCeeÙegòeâ:- vejkeâ-efleÙe&iceveg<ÙeosJeieefle<eg
heefjYeüceCeefveefceòesve Ûeleg:meb›eâceCemeefnleespeerJe:~ hebÛee«eiegCeØeOeeve§e-DeewheMeefcekeâ-#eeefÙekeâ-#eeÙeesheMeefcekeâ-DeewoefÙekeâ-
heeefjCeeefcekeâYeeJeehes#eÙee hebÛeYeeJemeefnle:~ <ešdkeâehe›eâceÙegòeâ:-cejCemeceÙes hetJe&oef#eCeheef§eceesòejesOJee&Oe:-
<ešddefo#egieceve™hesCe <ešdkeâ-Dehe›eâceÙegòeâ:-<ešdØekeâejmeefnle:~ mehleYebefiemeodYeeJe:-Deefmle-veeefmle-Deefmleveeefmle-
DeJeòeâJÙe-DemlÙeJeòeâJÙe-veemlÙeJeòeâJÙe-Deefmleveeefmle ÛeeJeòeâJÙeefceefle mehleYebefiemeceefvJele:-mehleØekeâej:~
De°eœeJe:-%eeveeJejCeeefo-De°efJeOekeâcee&œeJemeefnleesÓÙeb peerJe:, DeLeJee De°efJeOekeâcee&œeJejefnlesve De°iegCemeceefvJele§e~
veJeeLe&:-peerJeepeerJeeœeJeyebOemebJejefvepe&jecees#ehegCÙeheeheYesosve veJeheoeLe&meceefvJele: peerJe:~ oMemLeeefvekeâ:-he=LJeer-
peue-Deefive-JeeÙeg-ØelÙeskeâJevemheefle-meeOeejCeJevemheefle-ÉerefvõÙe-$eerefvõÙe-ÛelegefjefvõÙe-hebÛesefvõÙe™heoMemLeeve-
ØeehleesÓÙeb peerJe: oMemLeeefvekeâ GÛÙeles~ SlelmeJeË keâLeveb efJemlejsCe mLeeveebiecegÛÙeles~
meceJeeÙeebies meue#eÛeleg:<eef°heomenœes~ 164000~ meJe&heoeLee&veeb meceJeeÙeef§evlÙeles~ me ÛelegefJe&Oe:
õJÙe#es$ekeâeueYeeJeefJekeâuhew:~ le$e Oecee&Oecee&efmlekeâeÙe-ueeskeâekeâeMewkeâpeerJeeveeb leguÙeemebKÙesÙeØeosMelJeeoskesâve ØeceeCesve
õJÙeeCeeb meceJeeÙeveeled õJÙemeceJeeÙe:~ pebyetÉerhe-meJee&Le&efmeefæ-DeØeefle‰evevejkeâ-vevoerÕejwkeâJeeheerveeb leguÙeÙeespeve-
MelemenœeefJe<kebâYeØeceeCesve #es$emeceJeeÙeveeled #es$emeceJeeÙe:~ efmeefæ-ceveg<Ùe#es$eòeg&efJeceeve-meercevlevejkeâeCeeb
leguÙeÙeespevehebÛeÛelJeeefjbMeÛÚlemenœeefJe<kebâYeØeceeCesve #es$emeceJeeÙe:~ Glmeefhe&CÙeJemeefhe&CÙeesmleguÙeoMemeeiejeshece-
keâesšekeâesešf ØeeceeCÙeeled keâeuemeceJeeÙeveeled keâeuemeceJeeÙe:~ #eeefÙekeâmecÙekeälJe-kesâJeue%eeve-oMe&ve-ÙeLeeKÙeeleÛeeefj$eeCeeb
Ùees YeeJemleovegYeJemÙe leguÙeevevleØeceeCelJeeod YeeJemeceJeeÙeveeod YeeJemeceJeeÙe:~
JÙeeKÙeeØe%ehleew me-efÉ-ue#ee°eefJebMeefleheomenœeeÙeeb~ 228000~ <eef°JÙee&keâjCemenœeeefCe efkeâceefmle peerJees
veeefmle peerJe: keäJeeslheÅeles kegâle DeeieÛÚleerlÙeeoÙees efve™hÙevles~ %eele=Oece&keâLeeÙeeb mehebÛeue#e-<ešdheÃeeMelmenœeheoeÙeeb~

556000~ met$eheew®<eer<eg YeieJelemleerLe&keâjmÙe leeuJees‰hegšefJeÛeuevecevlejsCe mekeâueYee<ee mJe™heefoJÙeOJeefve Oece&keâLeve-
efJeOeeveb peelemebMeÙemÙe ieCeOejosJemÙe mebMeÙeÛÚsoveefJeOeeveceeKÙeeveesheeKÙeeveeveeb Ûe yengØekeâejeCeeb mJe™heb keâLÙeles~
GheemekeâeOÙeÙeves mewkeâeoMeue#e-mehleefleheomenœes~ 1170000~ SkeâeoMeefJeOeßeeJekeâOeceex efve™hÙeles~
De$eesheÙeesieer ieeLee-
obmeCe-Jeo-meeceeFÙe-heesmen-meefÛÛeòe-jeefoYeòes Ùe~
yebYeejbYe-heefjiien-DeCegceCecegeföª-osmeefJejoes Ùe1~~1~~
Devleke=âöMeebies-
mebmeejmÙe Devle:ke=âlees ÙewmlesÓvleke=âle: veefce-celebie-meesecf eue-jeceheg$e-megoMe&ve-Ùeceueerkeâ-Jeueerkeâ-efkeâ<kebâefJeue-
heeuebJee°heg$ee FlÙesles oMe JeOe&ceeveleerLeËkeâjleerLex, SJeb Je=<eYeeoerveeb $eÙeesefJebMeefleleerLex<eg DevÙesÓvÙes, SJeb oMe oMeeveieeje:
oe®Ceeveghemeiee&efVeefpe&lÙe ke=âlmvekeâce&#eÙeeovleke=âle: DemÙeeb JeCÙe&vle Fefle Devleke=âöMee~ DemÙeeb me$eÙeesefJebMeefleue#ee°e-
efJebMeefleheomenœeeefCe~ 2328000~
DevegòejewheheeefokeâoMeebies meÉeveJeefleue#e-Ûeleg§elJeeefjbMelheomenœeeefCe~ 9244000~ meefvle~ Gheheeoes pevce
ØeÙeespeveces<eeb le Fces Deewheheeefokeâe:, efJepeÙe-JewpeÙeble-peÙevleehejeefpele-meJee&Le&efmeædÙeeKÙeeefve heÃeevegòejeefCe, Devegòejs<eg
Deewheheeefokeâe: Devegòejewheheeefokeâe:~ $e+ef<eoeme-OevÙe-megve#e$e-keâeefle&keâ-vevo-vevove-MeeefueYeõeYeÙe-Jeeefj<esCe-
efÛeueeleheg$ee FlÙesles oMe Jeæ&ceeveleerLeËkeâjleerLex~ SJece=<eYeeoerveeb $eÙeesefJebMeefleleerLex<eg DevÙesÓvÙes~ SJeb oMe oMeeveieeje:
oe®Ceeveghemeiee&eVf eefpe&lÙe efJepeÙeeÅevegòejs<etlheVee Fefle~ SJecevegòejewheheeefokeâe: oMe DemÙeeb JeCÙe&vle FlÙevegòejewheheeefokeâoMee~
ØeMveJÙeekeâjCeebies meef$eveJeefleue#e-<ees[Meheomenœes~ 9316000~ ØeMveeveeb JÙeekeâjCeb ØeMveJÙeekeâjCeced,
ØeMveeVe°-cege°f -efÛevlee-ueeYee-ueeYe-megKe-og:Ke-peereJf ele-cejCe-peÙe-hejepeÙe-veece-õJÙeeÙegmmebKÙeeveeefve ueewekf eâkeâ-
Jeweof keâeveeceLee&veeb efveCe&Ùe§e Øe™hÙeles~ Dee#esehf eCeer efJe#esehf eCeer-mebJesoveer-efveJexovÙe§eself e Ûeleœe: keâLee: Slee§e efve™hÙevles~
efJeheekeâmet$es ÛelegjMeerefleMeleheoue#es~ 18400000~ megke=âle-og:ke=âle-efJeheekeâef§evlÙeles~
SkeâeoMeebieeveeefceÙelheomeceeme:~ 41502000~ FÙelheÙe&vleceskeâeoMeebieeveeb keâLeveb ke=âleb~
DeOegvee ÉeoMeceebieeveeb keâLeveb ef›eâÙeles-
ÉeoMececebieb Âef°ØeJeeo Fefle~ keâewlkeâue-keâeCeefJeefæ-keâewefMekeâ-nefjMceßeg-ceebLeefhekeâ-jesceMe-neefjle-cegC[-
DeÕeueeÙeveeoerveeb ef›eâÙeeJeeoÂ°erveeceMeerefleMeleced, cejerefÛekegâceej-keâefheueesuetkeâ-ieeiÙe&-JÙeeIeÇYetefle-JeeÉefue-cee"j-
ceewoid euÙeeÙeveeoerveeceef›eâÙeeJeeoÂ°erveeb ÛelegjMeerelf e:, MeekeâuÙe-yeukeâefue-kegâLegecf e-meelÙecege«f e-veejeÙeCe-keâCJe-ceeOÙebeof ve-
ceeso-efhehheueeo-yeeojeÙeCe-efmJeef°ke=âled-Sself ekeâeÙeve-Jemeg-pewecf evÙeeoerveece%eeefvekeâÂ°erveeb mehle<eef°:, JeefMe‰-heejeMej-
pelegkeâCe&-Jeeuceerefkeâ-jescen<e&efCe-melÙeoòe-JÙeeme-Sueeheg$e-DeewhecevÙeJe-Ssvõoòe-DeÙemLetCeeoerveeb JewveefÙekeâÂ°erveeb
Éeef$ebMeled, S<eeb Âef°Meleeveeb $eÙeeCeeb ef$e<e°dÙegòejeCeeb Øe™heCeb efve«en§e Âef°Jeeos ef›eâÙeles~
SJecebießeglemÙe ÉeoMe DeefOekeâeje: keâefLelee:~
De$e kesâ<eg Debies<eg ØeÙeespeveced ?
De$e Âef°Jeeos ØeÙeespeveced, mJekegâef#eefmLelecenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lelJeeled2~
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 201~ 2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 204, 208~
mebØeefle Âef°JeeomÙeeJeleej GÛÙeles-

veece-mLeehevee-õJÙe-YeeJeYesosve ÛelegefJe&Oees Âef°Jeeo:~ le$eeÅeeŒeÙeesÓefhe efve#eshee õJÙeeefLe&keâveÙemebYeJee:,
Deefvlece:heÙee&ÙeeefLe&keâveÙemebYeJe:~ Sles<eg veeceefve#eshees Âef°JeeoMeyoes yee¢eeLe&efvejhes#e Deelceefve Jele&ceeve:~ me S<e
FlÙeskeâlJesve mebkeâefuheleesÓLe&: mLeeheveeÂef°Jeeo:~ õJÙeÂef°Jeeo: Deeiece-veesDeeieceÂef°JeeoYesosve efÉefJeOe:~ le$e
Âef°Jeeo%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâes Yeü°eYeü°mebmkeâej: heg®<e: DeeieceõJÙeÂef°Jeeo:~ veesDeeieceõJÙeÂef°Jeeoes %eeÙekeâMejerj-
YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâYesosve ef$eefJeOe:~ Deeefoceb megieceb, yengMe: GòeâlJeeled~ veesDeeieceÂef°JeeomJe™hesCe heefjCececeevees
peerJees veesDeeieceYeeefJeÂef°Jeeo:~ Âef°Jeeo ßeglenslegYetleõJÙeeefCe DeenejeefCe1 leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙeÂef°Jeeo:~
YeeJeÂef°Jeeo: Deeiece-veesDeeieceYesosve efÉefJeOe:~ Âef°Jeeo%eeÙekeâ: GheÙegòeâ DeeieceYeeJeÂef°Jeeo:~ Deeiecesve
efJevee kesâJeue-DeJeefOe-ceve:heÙe&Ùe%eevew: Âef°JeeokeâefLeleeLe&heefjÛÚsokeâes veesDeeieceYeeJeÂef°Jeeo:~ De$e Deeiece-
YeeJeÂef°Jeeosve DeefOekeâej:~ õJÙeÂef°Jeeob ØeleerlÙe leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙeÂef°Jeeosve DeefOekeâej: Âef°JeeonslegMeyoeveeb
De#ejmLeeheveekeâueehemÙeehÙegheÛeejsCe Âef°JeeolJeesheueYeebled~
SJeb efve#esheveÙeeYÙeeb Âef„JeeomÙeeJeleej: ke=âle:~
Âef°Jeeo%eeves leoLex ÛeevegieceMeyoes Jele&les~ leeYÙeeb ÉeYÙeecehÙe$e DeefOekeâej:, %eeve-%esÙeÙeesÉÙ& eesjvÙeesvÙeeefJeveeYeeJeeled~
hetJee&veghetJÙee& Âef°Jeeoes ÉeoMe:, he§eeoeveghetJÙee& ØeLece:, Ùe$e le$eeveghetJÙee& DeJeòeâJÙe:, SkeâeoMece: oMece:
veJece: De°ce: mehlece: <e‰: hebÛece: ÛelegLe&: le=leerÙe: efÉleerÙe: ØeLecees Jee Fefle efveÙeceeYeeJeeled~
Âef°Jeeo Fefle iegCeveece, Â°er: Jeoleerefle Meyoefve<heòes:~ õJÙeeefLe&keâveÙeb ØeleerlÙe Âef°Jeeoceskebâ ÛewJe~ heob
ØeleerlÙe Âef°Jeeoebieb SkeâMelekeâesefšDe°<eef°ue#e-hebÛeeMeereflemenœe-<ešdMele-hebÛemebKÙeeveb~ 1086856005~
DeLe&leesÓvebleb Jee YeJeefle~ JeòeâJÙeb mJe-hejmeceÙee:~ DeLee&efOekeâeje: hebÛeefJeOe:-heefjkeâce& met$eb ØeLeceeveÙeesie:
hetJe&ke=âleb Ûetefuekeâe Ûesefle~
le$e heefjkeâce&efCe ÛevõØeÇ%eefhle: metÙe&Øe%eefhle: ÉerhemeeiejØe%eefhle: pecyetÉerhe Øe%eefhle: JÙeeKÙeeØe%eefhleefjefle
heÃeeefOekeâeje:~ le$e ÛevõØe%ehleew hebÛemenœeeefOekeâ<ešdef$ebMeÛÚlemenœeheoeÙeeb Ûevõefyebye-levceeiee&Ùeg:heefjJeejØeceeCeb
Ûevõueeskeâ: leodieefleefJeMes<e: lemceeoglheÅeceeveÛevõefoveØeceeCeb jengÛevõefyecyeÙees: ØeÛÚeÅe-ØeÛÚeokeâefJeOeeveb le$eeslheòes:
keâejCeb Ûe efve™hÙeles~ heomLeeheveeled 3605000~ metÙe&Øe%ehleew ef$emenœeeefOekeâhebÛeMelemenœeheoeÙeeb metÙe&efyebyeceeie&-
heefjJeejeÙeg:ØeceeCeb lelØeYeeJe=eæ f ÜemekeâejCeb metÙe&eof veceemeJe<e&ÙegieeÙeveefJeOeeveb jeng-metÙe&eyf ebye-ØeÛÚeÅe-ØeÛÚeokeâefJeOeeveb
Ûe efve™hÙeles~ heoebkeâvÙeeme: 503000~ ÉerhemeeiejØe%ehleew <ešdef$ebMelmenœeeefOekeâÉe-hebÛeeMeÛÚlemenœeheoeÙeeb
5236000 ÉerhemeeiejeCeeefceÙeòee lelmebmLeeveb leefÉmle=efle: le$emLeefpeveeueÙee JÙevlejeJeemee: mecegõeCeeb GokeâefJeMes<ee§e
efve™hÙevles~ pecyetÉerheØe%ehleew hebÛeefJebMeeflemenœeeefOekeâef$eMelemenœeheoeÙeeb 325000 Je<e&Oej-Je<ee&-Üo-ÛewlÙe-
ÛewlÙeeueÙe-YejlewjeJeleielemeefjlmebKÙee§e efve™hÙevles~ JÙeeKÙeeØe%ehleew <ešde$f ebMelmenœeeefOekeâ-ÛelegjMeerelf eMelemenœeheoeÙeeb
8436000 ™efhe-DepeerJeõJÙeb De™efheDepeerJeõJÙeb YeJÙeeYeJÙepeerJemJe™heb Ûe efve™hÙevles~
met$esÓ°eMeerefleMelemenœeheow: 8800000 hetJeexòeâmeJe&Â°Ùees efve™hÙevles, DeyebOekeâ: Deueshekeâ: DeYeesòeâe Dekeâlee&
efveieg&Ce: meJe&iele: DeÉwle: veeefmle peerJe: mecegoÙepeefvele: meJeË veeefmle yee¢eeLeex veeefmle meJeË efvejelcekebâ meJeË #eefCekebâ
De#eefCekeâceÉwleefcelÙeeoÙees oMe&veYesoe§e efve™hÙevles~ De$eslÙe°eMeerlÙeefOekeâejs<eg ÛelegCee&ceefOekeâejeCeeb ØecesÙeØeefleheeokesâÙeb~
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 204, 208~

ieeLee- he{cees DeyebOeÙeeCeb efyeefoÙees lesjeefmeÙeeCe yeesæJJees~

leefoÙees Ùe efCeÙeefohekeäKes nJeefo ÛeGlLees memeceÙeefcce~~1
$eÙeerieleefceLÙeelJemebKÙeeleØeefleheeokesâÙeb ieeLee-
Skeäkesâkeäkebâ efleefCCe peCee oes öes ÙeCe FÛÚos efleJeiieefcce~
Skeäkeâes efleefCCe Ce FÛÚF meòe efJe heeJeWefle efceÛÚòeb~~2
ØeLeceevegÙeesies hebÛeheomenœes 5000 ÛelegefJeËMelesmleerLe&keâjeCeeb ÉeoMeÛe›eâJeefle&veeb yeueosJe-JeemegosJe-leÛÚ$etCeeb
Ûeefjleb efve™hÙeles~
De$eesheÙeesefieveer ieeLee:-
yeejmeefJenb hegjeCeb peb efoªb efpeCeJejsefnb meJJesefnb~
leb meJJeb JeCCesefo ng efpeCeJebmes jeÙeJebmes Ùe~~1~~
he{cees DejnbleeCeb efyeefoDees hegCe ÛekeäkeâJeefóJebmees og~
leefoDees JemegosJeeCeb ÛeGlLees efJeppeenjeCeb leg~~2~~
ÛeejCeJebmees len hebÛecees og Úªes Ùe heCCemeceCeeCeb~
meòeceiees kegâ®Jebmees DeªceDees Ûeeefhe nefjJebmee~~3~~
CeJecees DeFkeäKegÙeeCeb Jebmees omecees n keâeefmeÙeeCeb leg~
JeeF& Skeäkeâejmecees yeejmecees CeenJeebmees og3~~4~~
hetJe&ke=âles hebÛeveJeeflekeâesefšhebÛeeMeÛÚlemenœehebÛeheos 955000005 Glheeo-JÙeÙe-OeÇewJÙeeoÙees efve™hÙevles~
Ûeteuf ekeâe heÃeØekeâeje peue-mLeue-ceeÙee-™he-DeekeâeMeYesovs e~ le$e peueieleeÙeeb efÉkeâesešf -veJeMelemenœewkeâeVeJeefle-
menœeefÉMeleheoeÙeeb 20989200 peueiecevensleJees ceb$eew<eOe-leheesefJeMes<ee efve™hÙevles~ mLeuemeYeeÙeeb efÉkeâesefšveJeMele-
menœewkeâeVeJeeflemenœeefÉMeleheoeÙeeb 20989200 ÙeespevemenœeeefoieeflensleJees efJeÅee-ceb$e-leb$eefJeMes<ee efve™hÙevles~
ceeÙeeieleeÙeeb efÉkeâesešf -veJeMelemenœewkeâevveJeefle menœeefÉMeleheoeÙeeb 20989200 ceeÙeekeâjCenslegeJf eÅee-ceb$e-leb$eleheebemf e
efve™hÙevles~ ™heieleeÙeeb efÉkeâesefšveJeMelemenœewkeâeVeJeefle menœeefÉMeleheoeÙeeb 20989200 ÛesleveeÛesleveõJÙeeCeeb
™hehejeJele&venslegefJeÅee-ceb$e-leb$e-leheebefme vejsvõJeeo-efÛe$e-efÛe$eeYeemeeoÙe§e efve™hÙevles~ DeekeâeMeieleeÙeeb
efÉkeâesešf veJeMelemenœewkeâevveJeefleMelemenœeefÉMeleheoeÙeeb 20989200 DeekeâeMeiecevenslegYetleefJeÅee-ceb$e-leb$e-leheeseJf eMes<ee
efve™hÙevles~
De$e hetJee&efOekeâejs ØeÙeespeveced, mJeevleYet&lecenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lelJeeled~ hetJe&ielemÙeeJeleej GÛÙeles-
veece-mLeehevee-õJÙe-YeeJeYesosve ÛelegefJe&Oeb hetJe&ieleced~
DeeÅeeŒeÙeesÓefhe efve#eshee õJÙeeefLe&keâveÙeØeYeJee:, YeeJeefve#eshe: heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeØeYeJe:~ efve#esheeLe& GÛÙeles-
veecehetJe&ieleb hetJe&ieleMeyoes yee¢eeLe&efvejhes#e Deelceefve Jele&les~ me S<e FlÙeskeâlJesve mebkeâefuheleõJÙeb mLeeheveehetJe&ieleb~
õJÙehetJe&ieleb efÉefJeOeb-Deeiece-veesDeeieceYesovs e~ hetJe&™heeCe&JeheejieesÓvegheÙegòeâ DeeieceõJÙehetJe&ieleb~ veesDeeieceõJÙehetJe&ieleb
%eeÙekeâMejerj-YeeefJe-leÉÙeefleefjòeâYesosve ef$eefJeOeb~ DeeÅes És megieces, yengMe: Øe™efhelelJeeled~ hetJe&ieleMeyomebIeelees
veesDeeieceleodJÙeefleefjòeâ-õJÙehetJe&ieleb, hetJe&ielekeâejCelJeeled~ YeeJehetJe&ieleceeiece-veesDeeieceYesosve efÉefJeOeb-
ÛelegoM& eefJeÅeemLeeveheejie GheÙegòeâ DeeieceYeeJehetJe&ieleb~ Deeiecesve efJevee kesâJeueeJeefOe-ceve:heÙe&Ùe%eevew: hetJe&ieleeLe&heefjÛÚsokeâes
1-2-3. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 208, 209~
veesDeeieceYeeJehetJe&ieleced~
De$e kesâve efve#eshesCe Øeke=âleced ?
heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeb ØeleerlÙe DeeieceYeeJeefve#eshesCe Øeke=âleced~ õJÙeeefLe&keâveÙeb ØeleerlÙe veesDeeieceleodJÙeefleefjòeâõJÙehetJe&ielesve
De#ejmLeeheveehetJe&ielesve Ûe Øeke=âleb~ vewieceveÙeb ØeleerlÙe hetJe&iele%eevepeefvelemebmkeâejefJeefMe°peerJeõJÙemÙe «enCeb~
SJeb efve#eshe-veÙeeYÙeeb hetJe&ielemÙeeJeleej: ke=âle:~
ØeceeCeØecesÙeÙeesÉ&ÙeesjhÙe$eevegiece:, keâjCekeâce&keâejkeâÙeesjvegieceMeyoefve<heòes:~ hetJee&veghetJÙee& hetJe&ieleb ÛelegLeË,
he§eeoeveghetJÙee& efÉleerÙeb~ Ùe$e le$eeveghetJÙee& DeJeòeâJÙeb, ØeLeceb efÉleerÙeb le=leerÙeb ÛelegLeË hebÛeceb Jee Fefle efveÙeceeYeeJeeled~
hetJez: ke=âleb hetJe&ieleefceefle efve<heòes: iegCeveece~ De#ej-heo-mebIeele-Øeefleheefòe-DeefveÙeesieÉejw: mebKÙeeleb~ DeLe&leesÓvevleb,
ØecesÙeevevlÙeeled~ JeòeâJÙeb mJemeceÙe:, ve hejmeceÙe:, lemÙeeLe&Øe™heCeeYeeJeeled~ DeLee&efOekeâej: Ûelego&MeefJeOe:~ leÅeLee-
GlheeohetJeË De«eeÙeCeb JeerÙe&ØeJeeob Deefmle-veeefmleØeJeeob %eeveØeJeeob melÙeØeJeeob DeelceØeJeeob keâce&ØeJeeob
ØelÙeeKÙeeveveeceOesÙeb efJeÅeevegØeJeeob keâuÙeeCeveeceOesÙeb ØeeCeeJeeÙeb ef›eâÙeeefJeMeeueb ueeskeâefyebbogmeejefceefle~
hegûue-keâeue-peerJeeoerveeb Ùeoe Ùe$e ÙeLee Ûe heÙee&ÙesCeeslheeoe JeCÙe&vles leoglheeohetJeË Skeâkeâesefšheob 10000000~
De«eeefCe Ûeebieeveeb mJemeceÙeefJe<eÙe§e Ùe$eeKÙeeefhelemleo«eeÙeCeb <eCCeJeefleMelemenœeheob 9600000~ Ú©emLeeveeb
kesâJeefueveeb JeerÙeË megjsvõowlÙeeefOeheeveeb JeerÙe&æ&Ùees vejsvõ-Ûe›eâOej-yeueosJeeveeb JeerÙe&ueeYees õJÙeeCeeb DeelcehejesYeÙe-
#es$e-YeJeef<e&leheesJeerÙeË mecÙekeälJeue#eCeb Ûe Ùe$eeefYeefnleb leodJeerÙe&ØeJeeob mehleefleMelemenœeheob 7000000~ <eCCeeb
õJÙeeCeeb YeeJeeYeeJeheÙee&ÙeefJeefOevee mJe-hejheÙee&ÙeeYÙeecegYeÙeveÙeJeMeerke=âleeYÙeeceefhe&leeveefhe&leefmeæeYÙeeb Ùe$e efve™heCeb
<eef°heoMelemenœew: 6000000 ef›eâÙeles leoefmleveeefmleØeJeeob~ leÅeLee-
mJe™heeefoÛeleg°Ùesve Deefmle Ieš:, leLeeefJeOe™hesCe ØeefleYeemeveeled~ hej™heeefoÛeleg°Ùessve veeefmle Ieš:, leod™heleÙee
IešmÙeeØeefleYeemeveeled~ leeYÙeecevÙeesvÙeelcekeâlJessve ØeehlepeelÙevlejeYÙeeceLe&heÙee&Ùe™heeYÙeeb Jee Deeefo°esÓJeòeâJÙe:~
DeLeJee IešesheÙeesieIeš: mJe™hesCeeefmle, ve hešesheÙeesieeefo™hesCe~ leeYÙeece›eâcesCeeefo°esÓJeòeâJÙe:~ FlÙeeefoØekeâejsCe
mekeâueeLee&ceefmlelJe-veeefmlelJeeJeòeâJÙeYebiee ÙeespeveerÙee:~ DeefmlelJe-veeefmlelJeeYÙeeb ›eâcesCe efJeMesef<ele: Deefmle Ûe veeefmle
Ûe Ieš:~ DeefmlelJeeJeòeâJÙeeYÙeeb ›eâcesCeeefo°: Deefmle ÛeeJeòeâJÙe§e Ieš:~ veeefmlelJeeJeòeâJÙeeYÙeeb ›eâcesCeeefo°:
veeefmle ÛeeJeòeâJÙe§e Ieš:~ Deefmle-veemlÙeJeòeâJÙew: ›eâcesCeeefo°: Deefmle Ûe veeefmle ÛeeJeòeâJÙe§e Ieš:~ SJeb
Mes<eOecee&Ceeceefhe mehleYebieer ÙeespÙee~
heÃeeveeceefhe %eeveeveeb ØeeogYee&Je-efJe<eÙeeÙeleveeveeb %eeefveveece%eeefveveeefceefvõÙeeCeeb Ûe ØeeOeevÙesve Ùe$e YeeieesÓveeÅeefveOeve-
DeveeefomeefveOeve-meeÅeefveOeve-meeefomeefveOeveeefoefJeMes<ewefJe&YeeefJelemleod%eeveØeJeeoced~ leÛÛewkeâesvekeâesefšheoced 9999999~
Jeeiiegefhle: mebmkeâejkeâejCeb ØeÙeesiees ÉeoMeOee Yee<ee Jeòeâej§eeveskeâØekeâejb ce=<eeefYeOeeveb oMeØekeâej§e melÙemeodYeeJees
Ùe$e Øe™efhelemleledmelÙeØeJeeoced~ SlemÙe heoØeceeCeb <e[efOekewâkeâkeâesšer 10000006~ DeLeJee JÙeueerkeâefveJe=eòf eJee&ÛebÙecelJeb
Jee Jeeiiegehf le:~ JeekeâdmebmkeâejkeâejCeeefve efMej:kebâ"eoervÙe°ew mLeeveeefve~ JeekeâdØeÙeesie: MegYeslejue#eCe: megiece:~ DeYÙeeKÙeeve-
keâuen-hewMetvÙe-DeyeæØeueehe-jlÙejlÙegheefOe-efveke=âefle-DeØeCeefle-cees<e-mecÙeiedefceLÙeeoMe&veeeflcekeâe Yee<ee ÉeoMeOee~
DeÙecemÙe keâòexefle Deefve°keâLeveceYÙeeKÙeeveb~ keâuen: Øeleerle:~ he=‰lees oes<eefJe<keâjCeb hewMetvÙeb~ Oecee&Le&keâececees#eemecyeæe
JeeieyeæØeueehe:~ MeyoeefoefJe<eÙes<eg jlÙeglheeefokeâe jefleJeekeâd~ MeyoeefoefJe<eÙes<eg DejlÙeglheeefokeâe DejefleJeekeâd~ Ùeeb JeeÛeb
ßeglJee heefj«enepe&vej#eCeeefo<JeemepÙeles meesheefOeJeekeâd~ Ùeeb ßeglJee leheeseJf e%eeveeYÙeefOekesâ<Jeefhe ve ØeCeceefle mee DeØeCeefleJeekeâd~
Ùeeb ßeglJee mlesÙes ØeJele&les mee cees<eJeekeâd~ mecÙe*dceeie&mÙeesheos°êr mecÙeioMe&veJeekeâd~ leefÉhejerlee efceLÙeeoMe&veJeekeâd~
Jeòeâej§eeefJe<ke=âleJeòe=âlJeheÙee&Ùee ÉerefvõÙeeoÙe:~ õJÙe#es$ekeâeueYeeJeeßeÙeceveskeâØekeâejceve=leced~

oMeefJeOe: melÙemeodYeeJe: veece-™he-mLeehevee-ØeleerlÙe-mebJe=elf e-mebÙeespevee-peveheo-osMe-YeeJe-meceÙemelÙeYesovs e~
le$e meÛesleveslejõJÙemÙe DemelÙehÙeLex mebJÙeJenejeLeË meb%eekeâjCeb leVeecemelÙeb, Fvõ FlÙeeefo~ ÙeoLexÓmeefVeOeevesÓefhe
™hecee$esCeesÛÙeles leod™hemelÙeb, ÙeLee efÛe$eheg®<eeefo<JemelÙeefhe ÛewlevÙeesheÙeesieeoeJeLex heg®<e FlÙeeefo~ DemelÙehÙeLex
ÙelkeâeÙee&LeË mLeeefheleb Åetlee#eefve#esheeefo<eg lelmLeeheveemelÙeb~ meeÅeveeoerved YeeJeeved ØeleerlÙe ÙeodJeÛemlelØeleerlÙemelÙeb~
ÙeuueeskeâmebJe=leew ßegleb JeÛemlelmebJe=eflemelÙeced, ÙeLee he=efLeJÙeeefo-DeveskeâkeâejCelJesÓefhe meefle hebkesâ peeleb hebkeâpeefcelÙeeefo~
Oethe-ÛetCe&-JeemeeveguesheveØeIe<ee&eof <eg heodce-cekeâj-nbme-meJe&leesYeõ-keâeQÛe JÙetneefo<eg FlejslejõJÙeeCeeb ÙeLeeefJeYeeieefJeefOe-
meefVeJesMeeefJeYee&Jekebâ ÙeodJeÛemlelmebÙeespeveemelÙeb~ Éeef$ebMeppeveheos<eg DeeÙee&veeÙe&Yesos<eg Oecee&Le&keâececees#eeCeeb Øeehekebâ
ÙeodJeÛemleppeveheomelÙeb~ «eece-veiej-jepe-ieCe-heeKeb[-peeefle-kegâueeefoOecee&Ceeb JÙeheoss<óÙeodJeÛe: leodosMemelÙeb~
Ú©emLe%eevemÙe õJÙeÙeeLeelcÙeeoMe&vesÓefhe mebÙelemÙe mebÙeleemebÙelemÙe Jee mJeiegCeheefjheeueveeLeË ØeeMegkeâefceocee-
ØeeMegkeâefcelÙeeefo ÙeodJeÛemleodYeeJemelÙeb~ ØeefleefveÙele<ešdleÙeõJÙeheÙee&ÙeeCeeceeieceiecÙeeveeb ÙeeLeelcÙeeefJe<keâjCeb
ÙeodJeÛemlelmeceÙemelÙeced~
DevÙe$eeefhe YeeJemelÙeue#eCeb Jele&les~ leLeeefn-
‘‘DeleerefvõÙeeLex<eg ØeJeÛeveesòeâefJeefOe-efve<esOemebkeâuheheefjCeecees YeeJe:, leoeefßeleb JeÛeveb YeeJemelÙeb~ ÙeLee Meg<keâ-
hekeäJe-OJemleecue-ueJeCemebefceße-oiOeeefoõJÙeb Øeemegkeâced, lelemlelmesJeves heeheyebOees veemleerefle heeheJepe&veJeÛeveb~
De$e met#ceØeeefCeveeefceefvõÙeeieesÛejlJesÓefhe ØeJeÛeveØeeceeCÙesve ØeemegkeâeØeemegkeâmebkeâuhe™he YeeJeeefßeleJeÛevemÙe
melÙelJeeled, mecemleeleerefvõÙeeLe&%eeefveØeCeerleØeJeÛevemÙe melÙelJeeosJe keâejCeeled~1’’
Ùe$eelceveesÓefmlelJeveeefmlelJeeoÙees Oecee&: <e[dpeerJeefvekeâeÙeYesoe§e Ùegefòeâlees efveefo&°emleoelceØeJeeoced~ SlemÙe
heoØeceeCeb <e[defJebMeefle: keâesšŸe: 260000000~
De$eesheÙeesefievÙeew ieeLes mle:-
peerJees keâòee Ùe Jeòee Ùe heeCeer Yeesòee Ùe heesiieuees~
Jesoes efJeCnt meÙebYet Ùe mejerjer len ceeCeDees~~1~~
meòee peblet ceeF& Ùe ceeCeer peesieer Ùe mebkeâšes~
Demebkeâšes Ùe KesòeCnt Deblejhhee lensJe Ùe2~~2~~
SleÙeesjLe& GÛÙeles-peerJeefle peerefJe<Ùeefle DepeerJeerefoefle peerJe:~ MegYeceMegYeb keâjesleerefle keâlee&~ melÙecemelÙeb
yeÇJeerleerefle Jeòeâe~ ØeeCee ÙemÙe mevleerefle ØeeCeer~ Ûelegie&eflemebmeejs kegâMeuecekegâMeueb Yegbkeäles Fefle Yeesòeâe~ hetjCeieueveeled
hegûue:~ megKecemegKeb JesoÙeleerefle Jeso:~ mJeMejerjeMes<eeJeÙeJeeved JesJes°erefle efJe<Ceg:~ mJeÙecesJe YetleJeeefveefle mJeÙebYet:~
MejerjcemÙeeefmle Fefle Mejerjer~ ceveew YeJe: ceeveJe:~ mJepeve-mebyebefOe-efce$eJeiee&efo<eg mepeleerefle meòeâe~ Ûelegie&eflemebmeejs
Deelceeveb peveÙeefle peeÙeles Fefle Jee pevleg:~ ceeÙee DemÙeemleerefle ceeÙeer~ ceeveesÓmÙeemleerefle ceeveer~ ÙeesieesÓmÙeemleerefle
Ùeesieer~ mebnjOece&lJeelmebkeâš:~ efJemehe&CeOecce&lJeeo mebkeâš:~ <e[dõJÙeeefCe ef#eÙeefvle efveJemeefvle Ùeefmceved lel#es$eced,
<e[dõJÙemJe™heefcelÙeLe&: leppeeveeleerelf e #es$e%e:~ DeLeJee, ØeosMe%e: peerJe FlÙeÙecemÙeeLe&:~ #es$e%eMeyomÙe kegâMeueMeyoJeled
penlmJeeLe&Je=efòelJeeled~ Devle§eemeew Deelcee Ûe Devlejelcee Fefle~
yebOeesoÙeesheMeceefvepe&jeheÙee&Ùee&: DevegYeJeØeosMeeefOekeâjCeeefve efmLeefle§e peIevÙeceOÙeceeslke=â°e Ùe$e efveefo&MÙevle
1. ieesccešmeej peerJekeâeb[-peerJeØeyeesOeveer šerkeâe, he=. 224~ 2. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 220~
lelkeâce&ØeJeeoced, DeLeJee F&Ùee&heLekeâcee&efomehlekeâcee&efCe Ùe$e efveefo&MÙevles lelkeâce&ØeJeeoced~ le$e heoØeceeCeceMeerefleMele

menœeeefOekeâe Skeâe keâesšer 18000000~
›ele-efveÙece-Øeefle›eâceCe-ØeefleuesKeve-lehe:-keâuhe-Ghemeie&-DeeÛeej-ØeefleceeefJejeOeve-DeejeOeve-efJeMegæŸeghe›eâcee:
ßeeceCÙekeâejCeb Ûe heefjefceleeheefjefceleõJÙe-YeeJeØelÙeeKÙeeveb Ûe Ùe$eeKÙeeleb lelØelÙeeKÙeeveveeceOesÙeced~ le$e ÛelegjMeerefle-
Melemenœeheoeefve 8400000~
mecemleefJeÅee De°ew ceneefveefceòeeefve leodefJe<eÙees jppegjeefMeefJeefOe: #es$eb ßesefCe ueeskeâØeefle‰e mebmLeeveb mecegodIeele§e
Ùe$e keâLÙeles leod efJeÅeevegØeJeeoced~ le$eebieg‰ØemesveeoerveeceuheefJeÅeeveeb mehleMeleeefve, ceneefJeÅeeveeb jesenf CÙeeoerveeb heÃeMeleeefve~
Devleefj#e-Yeewceebie-mJej-mJehve-ue#eCe-JÙebbpeve-efÛevnevÙe°ew ceneefveefceòeeefve~ les<eeb efJe<eÙees ueeskeâ:~ #es$eceekeâeMeb~
hešmet$eJeÛÛecee&JeÙeJeJeodJeeveghetefJe&CeesOJee&OeefmleÙe&iJÙeJeefmLelee: DeekeâeMeØeosMe hebòeâÙe: ßesCeÙe:~ DevÙelmegieceb~ De$e
heoeefve oMeMelemenœeeefOekeâe Skeâe keâesšer 11000000~
jefJe-MeefMe-«en-ve#e$e-leejeieCeeveeb Ûeejesheheeo-ieefle efJeheÙe&Ùeheâueeefve MekegâveJÙeeùeflecen&o-d yeueosJe-JeemegoJs e-
Ûe›eâOejeoerveeb ieYee&JelejCeeefocenekeâuÙeeCeeefve Ûe Ùe$eesòeâeefve lelkeâuÙeeCeveeceOesÙeced~ le$e heoØeceeCeb <e[defJebMeeflekeâesšŸe:
260000000~
keâeÙeefÛeefkeâlmeeÅe°ebie: DeeÙegJexo: Yetelf ekeâce& peebiegeuf eØe›eâce: ØeeCeeheeveefJeYeeiees Ùe$e efJemlejsCe JeefCe&lemlelØeeCeeJeeÙeced~
Gòebâ Ûe-
GmmeemeeGDeheeCee FbefoÙeheeCee hejkeäkeâcees heeCees~
Sosefmeb heeCeeCeb Jeºer-neCeerDees JeCCesefo1~~1~~
De$e heoeveeb $eÙeesoMekeâesšŸe: 130000000~
uesKeeefokeâe: keâuee: Éemehleefle: iegCee§eleg:<eef°: ŒewCee: efMeuheeefve keâeJÙeiegCe-oes<eef›eâÙee-ÚvoesefJeefÛeefleef›eâÙee-
heâueesheYeesòeâej§e Ùe$e JÙeeKÙeeleemleledef›eâÙeeefJeMeeueced~ De$e heoeveeb veJe keâesšŸees YeJeefvle 90000000~
Ùe$ee°ew JÙeJeneje§elJeeefj yeerpeeefve ef›eâÙeeefJeYeeie§eesheefo°: leuueeskeâefyevogmeejced~ le$e hebÛeeMeÛÚlemenœeeefOekeâ-
ÉeoMekeâesšdÙe: heoeveeb 125000000~
De$e kesâve hetJexCeeefOekeâej: ?
De$e De«eeÙeCesve DeefOekeâej:, le$e cenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lemÙeeJemLeeveced~
DeOegvee De«eeÙeCeerÙemÙe hetJe&mÙe ÛelegefYe&: ØekeâejwjJeleej GÛÙeles~ leÅeLee-veece-mLeehevee-õJÙe-YeeJeYesosve-
ÛelegefJe&Oece«eeÙeCeerÙeced~ le$eeÅeeŒeÙeesÓefhe efve#eshee õJÙeeefLe&keâveÙeefveyebOevee:, OeÇewJÙesCe efJevee les<eeb mJe™heesheuebYeeYeeJeeled~
YeeJeefve#eshe: heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeefveyebOevees, Jele&ceeveheÙee&ÙesCe ØeefleieleõJÙemÙe YeeJelJeeYÙegheieceeled~
efve#esheeLe& GÛÙeles-
De«eeÙeCeerÙeMeyoes yee¢eeLeË cegkeälJee mJeelceefve Jele&ceevees veecee«eeÙeCeerÙeb~ me S<e Fefle yegæŸee De«eeÙeCeerÙesCe
ØeehleeLe&: mLeehevee«eeÙeCeerÙeb~ õJÙee«eeÙeCeerÙeceeiece-veesDeeieceYesosve efÉefJeOeb~ le$e De«eeÙeCeerÙehetJe&OeejkeâesÓvegheÙegòeâ
DeeieceõJÙee«eeÙeCeerÙeb~ veesDeeieceõJÙee«eeÙeCeerÙeb %eeÙekeâMejerj-YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâe«eeÙeCeerÙeYesosve ef$eefJeOeb~ le$e
%eeÙekeâMejerj-YeeefJeveesDeeieceõJÙee«eeÙeCeerÙeefÉkebâ megieceb, yengMe: GòeâlJeeled~ leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙee«eeÙeCeerÙeb

De«eeÙeCeerÙe Meyoeiece: lelkeâejCeõJÙeeefCe Jee~ YeeJee«eeÙeCeerÙeb efÉefJeOeb-Deeiece-veesDeeieceYesovs e~ le$e De«eeÙeCeerÙehetJe&Oeejkeâ

GheÙegòeâ DeeieceYeeJee«eeÙeCeerÙeb~ De«eeÙeCeerÙehetJee&Le&eJf e<eÙe: kesâJeueeJeefOe-ceve:heÙe&Ùe%eeveesheÙeesiees veesDeeieceYeeJee«eeÙeCeerÙeb~
De$e õJÙeeefLe&keâveÙeb ØeleerlÙe leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙee«eeÙeCeerÙesCe De#ejmLeehevee«eeÙeCeerÙesCe Ûe Øeke=âleb~
heÙee&ÙeeefLe&keâveÙecehes#Ùe DeeieceYeeJee«eeÙeCeerÙesCe Øeke=âleb~ vewieceveÙeb ØeleerlÙe De«eeÙeCeerÙe hetJe&Oejef$ekeâesešf heefjCelepeerJeõJÙesCe
Øeke=âleb-GlheeoJÙeÙeOeÇeJw Ùew: heefjCelepeerJeõJÙesCe õJÙeiegCeheÙee&ÙeheefjCelesve meomeogYeÙemJe™heheefjCelesve Jee Øeke=âleb %eeleJÙeb~
SJeb efve#eshe-veÙeeYÙeeceJeleej: Øe™efhele:~
ØeceeCeØecesÙeÙeesÉ&ÙeesjhÙe$e «enCeb keâle&JÙeb, DevÙeesÓvÙeeefJeveeYeeJeeled~
hetJee&veghetJÙee& efÉleerÙece«eeÙeCeerÙeb~ he§eeoeveghetJÙee& $eÙeesoMeb~ Ùe$e le$eeveghetJÙee& DeJeòeâJÙeb, ØeLeceb efÉleerÙeb le=leerÙeb
ÛelegLeË hebÛeceb <e‰b mehlecece°ceb veJeceb oMececeskeâeoMeb ÉeoMeb Jesefle efveÙeceeYeeJeeled~
Debieeveece«eb ØeOeeveheoeLeË ieÛÚefle ØeefleheeoÙeleerefle ieewCÙeveece De«eeÙeCeerÙeb~ De#ej-heo-mebIeele-Øeefleheefòe-
DeefveÙeesieÉejw: mebKÙeelecevevleb Jee DeLee&vevlÙeeled~ JeòeâJÙeb mJemeceÙe:, hejmeceÙeØe™heCeeYeeJeeled~
DeLee&efOekeâej§elego&MeefJeOe:-hetJee&vle-Dehejevle-OeÇgJe-DeOeÇgJe-ÛeÙeveueefyOe-DeOegÇJemebØeefCeOeeve-keâuhe-DeLe&-
YeewceeJeÙeeÅe-meJee&Le&keâuheefveÙee&Ce-Deleerlekeâeue-Deveeielekeâeue-efmeæ-yegæe§esefle~
Ûelego&Meeveeb hetJee&CeeceefOekeâejØe™heCeb kegâJe&efvle DeeÛeeÙe&osJee:~
ome Ûeesöme Deªªejme yeejme Ùe oesmeg hegJJesmeg~
meesueme yeermeb leermeb omeceefcce Ùe heCCejme JelLet~~1~~
Sosefmeb hegJJeeCeb SJeefoDees JelLegmebiienes YeefCeoes~
mesmeeCeb hegJJeeCeb ome ome JelLet heefCeJeÙeeefce1~~2~~
Sles<eecebkeâefJevÙeemees ÙeLee›eâcesCe-
10 14 8 18 12 12 16 20 30 15 10 10 10 10
De$e keâefleleceesÓefOekeâejes efJeJeef#eleesÓefmle ?
De$e ÛeÙeveueefyOeveece heÃeceesÓefOekeâejes efJeJeef#ele:, mebie=nerlecenekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lelJeeled~
DeOegvee ÛeÙeveueyOes§elegefJe&OeesÓJeleej: keâLÙeles~ leÅeLee-ÛeÙeveueefyOe§elegefJe&Oe:-veece-mLeehevee-õJÙe-
YeeJeÛeÙeveueefyOeYesosve~ le$e ÛeÙeveueefyOeMeyoes yee¢eeLeË cegkeälJee Deelceefve Jele&ceevees veeceÛeÙeveueefyOeYe&Jeefle~ mee S<ee
Fefle ÛeÙeveueyOÙee SkeâlJesve mebkeâefuheleveeLe&: mLeeheveeÛeÙeveueefyOe:~ õJÙeÛeÙeveueefyOeefÉ&efJeOee-Deeiece-veesDeeiece-
ÛeÙeveueefyOeYesovs e~ le$e ÛeÙeveueefyOeJemlegheejieesÓvegheÙegòeâ DeeieceõJÙeÛeÙeveueefyOe:~ veesDeeieceõJÙeÛeÙeveueefyOeefŒeefJeOee-
%eeÙekeâMejerjYeeefJe-leodJÙeefleefjòeâõJÙeÛeÙeveueefyOeYesosve~ %eeÙekeâMejerj-YeeefJeõJÙeÛeÙeveueefyOeue#eCeb megieceb, yengMe:
GòeâeLe&lJeeled~ leodJÙeefleefjòeâ veesDeeieceõJÙeÛeÙeveueefyOe§eÙeveueyOes: MeyojÛevee~
YeeJeÛeÙeveueefyOe: Deeiece-veesDeeieceYesovs e efÉefJeOee~ le$e ÛeÙeveueefyOeJemlegheejie GheÙegòeâ DeeieceYeeJeÛeÙeveueefyOe:
keâLÙeles~ Deeiecesve efJevee DeLeexheÙegòeâes veesDeeieceYeeJeÛeÙeveueefyOe:~ Sles<eg efve#eshes<eg õJÙeeefLe&keâveÙeb ØeleerlÙe
veesDeeieceleodJÙeefleefjòeâõJÙeÛeÙeveueyOesjefOekeâej:~ heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeb ØeleerlÙe DeeieceYeeJeÛeÙeveueyOesjefOekeâej:~ vewieceveÙeb
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 227 (ßeer kegbâokegbâoke=âle-Øeeke=âle ßegleYeefòeâ)~
Dehes#Ùe ÛeÙeveueefyOeJemlegheejie-ef$ekeâesefšheefjCeece™he-peerJeõJÙemÙeeefOekeâejesÓefmle~
SJeb efve#esheveÙeeYÙeeb ÛeÙeveueyOesjJeleej: keâefLele:~
ÛeÙeveueyOesjvegiece: ØeceeCeØecesÙeew, keâce&keâjCeÙeesjvegieceMeyoefve<heòes:~ hetJee&veghetJÙee& ÛeÙeveueefyOe: heÃeceer~
he§eeoeveghetJÙee& oMeceer~ ÙeLeeleLeeveghetJÙee& ØeLecee efÉleerÙe le=leerÙee ÛelegLeea hebÛeceer <e<"er Jee Fefle efveÙeceeYeeJeeled~
ÛeÙeveueefyOeefjefle iegCeveece, ÛeÙeveueefyOeØe™heCeeled~ De#ej-heo-mebIeele-Øeefleheefòe-DeefveÙeesieÉejw: mebKÙeeleceLe&leesÓvevleb
DeevevlÙeeled~ JeòeâJÙeb mJemeceÙe:, hejmeceÙeØe™heCeeYeeJeeled~ DeLee&eOf ekeâejes efJebMeefleefJeOe:, meJe&Jemleg<eg ØeeYe=lemebe%f eleefJebMeefle-
efJebMelÙeefOekeâejmebYeJeeled~
Gòebâ Ûe ßeerkegbâokegbâoosJesve-
Skeäkesâkeäkeâefcn Ùe JelLet Jeermeb Jeermeb Ûe heeng[e YeefCeoe~
efJemece-mecee efn Ùe JelLet meJJes hegCe heeng[sefn mecee~~1
hetJee&Ceeb he=Lekeâd-he=Lekeâd ØeeYe=lemeceeme S<e: keâefLele:-efÉMeleeefve, DeMeerlÙegòejefÉMeleeefve, <e°ŸegòejwkeâMeleeefve,
<e°ŸeefOekeâef$eMeleeefve, ÛelJeeefjbMeoefOekeâefÉMeleeefve, ÛelJeeefjbMeogòejefÉMeleeefve, efJebMelÙeefOekeâef$eMeleeefve, Ûeleg:Meleeefve,
<ešdMeleeefve, ef$eMeleeefve, efÉMeleeefve, efÉMeleeefve, efÉMeleeefve, efÉMeleeefve Ûesefle~ meJe&Jemlegmeceeme: heÃeveJeefle Melecee$e:
(195) meJe&ØeeYe=lemeceeme: ef$emenœe-veJeMelecee$e: keâLÙeles (3900)~
De$e ÛeÙeveueyOes: efJebMeefleØeeYe=les<eg keâefleleceesÓefOekeâejesÓefmle ?
leosJe keâLÙeles-
De$e ÛeÙeveueyOes: efJebMeefleØeeYe=les<eg ÛelegLe&mÙe keâce&Øeke=âefleØeeYe=lemÙe DeefOekeâejes Jele&les~ lemÙeeefhe Ghe›eâcees efve#esheesÓvegiecees
veÙe Fefle ÛelegefJe&OeesÓJeleejesÓefmle~
le$e leeJeled efve#eshe GÛÙeles-veece-mLeehevee-õJÙe-YeeJekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leefceefle ÛelegefJe&Oeb keâce&Øeke=âefleØeeYe=leced~
les<eg DeeÅeeŒeÙeesÓefhe efve#eshee õJÙeeefLe&keâveÙemebYeJee:, YeeJeefve#eshe: heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeØeYeJe:~ keâce&Øeke=âefleØeeYe=leMeyo:
yee¢eeLe&efvejhes#e: Deelceefve Jele&ceeve: veeceefve#eshe: keâce&Øeke=âefleØeeYe=leb~ leosJe S<e Fefle yegædÙee keâce&Øeke=âefleØeeYe=lesve
SkeâlJesve GheieleeLe&: mLeeheveekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leb~ õJÙekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leceeiece-veesDeeiecekeâce&Øekeâ=efleØeeYe=leb Fefle efÉefJeOeb
%eeleJÙeb~ keâce&Øeke=âefleØeeYe=le%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâ DeeieceõJÙekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leb~ veesDeeieceõJÙekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leb %eeÙekeâMejerj-
YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leefceefle ef$eefJeOeb keâLÙeles~
DeeÅes És megieces, yengMe: GòeâlJeeled~ keâce&Øeke=âefleØeeYe=leMeyojÛevee lelmLeeheveejÛevee Jee veesDeeieceleodJÙeefle-
efjòeâõJÙekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leb~ YeeJekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leb efÉefJeOeb-Deeiece-veesDeeieceYesosve~ keâce&Øeke=âefleØeeYe=le%eeÙekeâ:
GheÙegòeâ Deeiecekeâce&Øeke=âefleØeeYe=leb~ Deeiecesve efJevee leoLeexheÙegòeâes veesDeeieceYeeJekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lecegheÛeejeled~
De$e õJÙeeefLe&keâveÙeehes#eÙee leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙekeâce&Øeke=âefleØeeYe=lemÙeeefOekeâejesÓefmle~ heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeb
ØeleerlÙe DeeieceYeeJekeâce& Øeke=âefleØeeYe=lemÙeeefOekeâej:~ vewieceveÙeceeefßelÙe keâce&Øeke=âefleØeeYe=le%eeÙekeâ: ef$ekeâesefšheefjCeeceÙegòeâ:
peerJeesÓefOeke=âlees YeJeefle~
SJeb keâce&Øeke=âefleØeeYe=lemÙe efve#eshe-veÙeeYÙeeceJeleej: ke=âle:~
ØeceeCeØecesÙeÙeesÉ&ÙeesjhÙe$eevegiece:, SkeâevegiecemÙe FlejevegieceeefJeveeYeeJeeled~ hetJee&veghetJÙee& keâce&Øeke=âefleØeeYe=leb
1. Øeeke=âle ßegleYeefòeâ (<ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 229)~
ÛelegLe&ceefmle~ he§eeoeveghetJÙee& mehleoMeb~ Ùe$e le$eeveghetJÙee& DeJeòeâJÙeb~ keâce&Øeke=âefleØe™heCeeled keâce&Øeke=âefleØeeYe=leefceefle

iegCeveece~ De#ej-heo-mebIeele-Øeefleheefòe-DeefveÙeesieÉejw: mebKÙeelecevevleb Jee, DeevevlÙeeled~ JeòeâJÙeb mJemeceÙe:,
hejmeceÙeØe™heCeeYeeJeeled~ DeLee&efOekeâej: ÛelegefJeËMeefleefJeOe:-ke=âefle-Jesovee-mheMe&-keâce&-Øeke=âefle-yebOeve-efveyebOeve-
Øe›eâce-Ghe›eâce-GoÙe-cees#e-meb›b eâce-uesMÙee-uesMÙeekeâce&-uesMÙeeheefjCeece-meeleemeele-oerIe&-ÜmJe-YeJeOeejCeerÙe-hegûueelce-
efveOeòe-DeefveOeòe efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele-keâce&emf Leefle-heef§ecemkebâOe-DeuheyenglJeeefve Ûe meJe&$e Fefle met$eefveyeæesÓÙeb Jele&les~
Sles<eeb ÛelegeJf eËMeefleDeefveÙeesieÉejeCeeb JeòeâJÙeØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-ke=âefle-DeefveÙeesieÉejs Deewoeefjkeâ-Jewe›f eâefÙekeâ-
lewpeme-Deenejkeâ-keâece&Ce-MejerjeCeeb mebIeeleve-heefjMeeleveke=âleÙees YeJeØeLeceeØeLeceÛejces efmLelepeerJeeveeb ke=âefle-veeske=âefle-
DeJeòeâJÙemebKÙee§e Øe™hÙevles~ JesoveeefveÙeesieÉejs Jesoveemebef%eleeveeb keâce&hegûueeveeb Jesoveeefve#esheeefo<ees[MeefYejefveÙeesieÉejw:
Øe™heCee ef›eâÙeles~
mheMee&efveÙeesieÉejs %eeveeJejCeeefoYesosvee°Yesocegheieleeveeb keâce&hegûueeveeb mheMe&iegCemebyebOesve ØeehlemheMe&veecveeb
mheMe&evf e#esheeefo<ees[MeeefYejefveÙeesieÉejw: Øe™heCee ef›eâÙeles~ keâcee&evf eÙeesieÉejs %eeveeJejCeeefokeâce&keâjCe#ecelJesve Øeehlekeâce&meb%eeveeb
hegûueeveeb keâce&efve#esheeefo<ees[MeeefYejefveÙeesieÉejw: Øe™heCee ef›eâÙeles~
Øeke=âefleefjlÙeefveÙeesieÉejs hegûueeveeb ke=âlÙeefveÙeesieÉejs Øe™efhelemebIeeleeveeb JesoveeefOekeâejs Øe%eeefheleeJemLeeefJeMes<e
ØelÙeÙeeoerveeb mheMee&efOekeâejs Øe™efhelepeerJemebyebOeeveeb peerJemebyebOeiegCesve keâcee&efOekeâejs efve™efheleJÙeeheejeCeeb Øeke=âefleefve#esheeefo-
<ees[MeeefveÙeesieÉejw: mJeYeeJeØe™heCee ef›eâÙeles~
ÙeodyebOeveb leÛÛelegeJf e&Oe:-yebOees yebOekeâes yebOeveerÙeb yebOeefJeOeeveefceefle~ le$e yebOees peerJe-keâce&ØeosMeÙees: meeefokeâceveeefokebâ
Ûe yebOeb JeCe&Ùeefle~ yebOekeâeefOekeâejesÓ°efJeOekeâce&yebOekeâeved Øe™heÙeefle~ me: Ûe #egõkeâyebOes Øe™efheleesÓefmle~ yebOeveerÙeb
yebOeØeeÙeesiÙe-leoØeeÙeesiÙehegûueõJÙeb Øe™heÙeefle~ yebOeefJeOeeveb Øeke=âefleyebOeb efmLeefleyebOeb DevegYeeieyebOeb ØeosMeyebOeb Ûe Øe™heÙeefle~
efveyebOeveeefveÙeesieÉejb cetueesòejØeke=âleerveeb efveyebbOeveb JeCe&Ùeefle~ ÙeLee Ûe#egefjefvõÙeb ™hes efveyeæb, ßees$esefvõÙeb Meyos
efveyeæb, IeÇeCesefvõÙeb iebOes efveyeæb, efpe£sefvõÙeb jmes efveyeæb, mheMexefvõÙeb keâke&âMeeefomheMex<eg efveyeæb, leLee Fcee: Øeke=âleÙe:
Sles<eg DeLex<eg efveyeæe Fefle efveyebOeveb Øe™heÙeefle, S<e YeeJeeLe&:~
Øe›eâce FlÙeefveÙeesieÉejb De›eâcemJe™hesCe efmLeleeveeb cetueesòejØeke=âeflemJe™hesCe heefjCececeeveeveeb Øeke=âefleefmLeefle-
DevegYeeieefJeMes<esCe efJeefMe°eveeb keâece&CeJeie&CeemkebâOeeveeb ØeosMeØe™heCeb keâjesefle~
Ghe›eâce FlÙeefveÙeesieÉejmÙe ÛelJeejesÓefOekeâeje: meefvle-yebOeveeshe›eâce GoerjCeeshe›eâce GheMeeceveeshe›eâcees
efJeheefjCeeceeshe›eâce§eself e~ le$e yebOeeshe›eâceesÓefOekeâejes yebOeefÉleerÙemeceÙeØeYe=elf e De°eveeb keâce&Ceeb Øeke=âefleefmLelÙevegYeeieØeosMeeveeb
yebOeJeCe&veb keâjeself e~ GoerjCeeshe›eâceesÓefOekeâej: Øeke=âefleefmLelÙevegYeeieØeosMeeveecegoerjCeeb Øe™heÙeefle~ GheMeeceveeshe›eâceesÓefOekeâej:
ØeMemleesheMeeceveeceØeMemleesheMeeceveeb Ûe Øeke=âefleefmLelÙevegYeeieØeosMeYesoefYeVeb keâLeÙeefle~ efJeheefjCeeceeshe›eâceesÓefOekeâej:
Øeke=âefleefmLeefle-DevegYeeieØeosMeeveeb osMeefvepe&jeb mekeâueefvepe&jeb Ûe Øe™heÙeefle~
GoÙeefveÙeesieÉejb Øeke=âefleefmLelÙevegYeeieØeosMeeveecegoÙeb keâLeÙeefle~
cees#e FlÙeefveÙeesieÉejb Øeke=âefleefmLelÙevegYeeieØeosMeeveeb cees#eb JeCe&Ùeefle~
De$ekeâef§eled efMe<Ùe: he=ÛÚefle-cees#e-efJeheefjCeeceeshe›eâceÙees: keâes Yeso: ?
DeeÛeeÙe&osJe: GòejÙeefle-
efJeheefjCeeceeshe›eâcees osMemekeâueefvepe&jeCeeb mJe™heb JeCe&Ùeefle~ cees#eeefOekeâej: hegve: osMe-mekeâueefvepe&jeYÙeeb men
hejØeke=âeflemeb›eâceCe-Dehekeâ<e&Ce-Glkeâ<e&Ce-keâeueefmLeefleieuevew: Øeke=âefle-efmLelÙevegYeeieØeosMeefYeVeb cees#eb JeCe&Ùeleerelf e Deefmle
80 / JesoveeKeC[ ke=âefle-DevegÙeesieÉej / met$e 45 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
YesoesÓveÙees:~
meb›eâce FlÙeefveÙeesieÉejb Øeke=âefle-efmLeefle-DevegYeeie-ØeosMemeb›eâceeved Øe™heÙeefle~
uesMÙee FlÙeefveÙeesieÉejb <e[dõJÙeuesMÙee: keâLeÙeefle~
uesMÙeekeâce& FlÙeefveÙeesieÉejcevlejbie<e[duesMÙeeheefjCelepeerJeeveeb yee¢ekeâeÙe&Øe™heCeb keâjesefle~
uesMÙeeheefjCeece FlÙeefveÙeesieÉejb peerJehegûueeveeb õJÙeYeeJeuesMÙeeYÙeeb heefjCeceveefJeOeeveb JeCe&Ùeefle~
meelecemeeleefcelÙeefveÙeesieÉejb Skeâevlemeele-Deveskeâevlemeele-Skeâevleemeele-Deveskeâevleemeeleeveeb ielÙeeefoceeie&Cee:
DeeefßelÙe Øe™heCeb keâjesefle~
oerIe&-ÜmJeeefveÙeesÉejb Øeke=âefle-efmLeefle-DevegYeeie-ØeosMeeveeefßelÙe oerIe&ÜmJelJeb JeCe&Ùeefle~
YeJeOeejCeerÙe FlÙeefveÙeesieÉejb kesâve keâce&Cee veejkeâ-efleÙe&*d-ceveg<ÙeosJeYeJee OeeÙe&vle Fefle efve™heÙeefle~
hegûueelcesefle DeefveÙeesieÉejb «enCeeled Deeòee: hegûuee: heefj«eneled Deeòee: hegûuee: GheYeesieeled Deeòee: hegûuee:
Deenejeoeòee: hegûuee: cecelJeeoeòee: hegûuee: heefj«eneoeòee: hegûuee: Fefle efJeJeef#eleeefJeJeef#elehegûueeveeb, hegûueeveeb
mebyebOesve hegûuelJeb ØeehlepeerJeeveeb Ûe Øe™heCeb keâjesefle~
efveOeòeceefveOeòeefcelÙeefveÙeesieÉejb Øeke=âefleefmLelÙevegYeeieeveeb efveOeòeceefveOeòeb Ûe Øe™heÙeefle~
keâef§eled he=ÛÚefle-
efveOeòeefceefle efkebâ veece ?
Ùeled ØeosMee«eb GoÙes oelegb hejØeke=âefleb Jee meb›eâeceefÙelegb ve MekeäÙeb leefVeOeòeefceefle veece~ leodefJehejerleceefveOeòeced~
efvekeâeefÛeleceefvekeâeefÛeleefcelÙeefveÙeesieÉejb Øeke=âefle-efmLelÙevegYeeieeveeb efvekeâeÛeveeefvekeâeÛeveb Øe™heÙeefle~
efvekeâeÛeveefceefle efkeâb ?
ÙelØeosMee«eb Dehekeâ<e&efÙelegb Glkeâ<e&efÙelegb hejØeke=âefle™hesCe meb›eâeceefÙelegb GoÙes oelegb Jee ve MekeäÙeb leefVekeâeefÛeleb
veece~ leod efJehejerleceefvekeâeefÛelebb~ leosJe keâLÙeles-
GoS mebkeâce-GoS Ûeogmeg efJe oeogb keâcesCe Cees mekeäkebâ~
GJemebleb Ûe efCeOeòebb efCekeâeefÛeob ÛeeefJe peb keâcceb~~1
keâce&efmLeefleefjefle DeefveÙeesieÉejb meJe&keâce&Ceeb Meefòeâ™hekeâce&efmLeefleceglkeâ<e&Ceehekeâ<e&CepeefveleefmLeefleb Ûe Øe™heÙeefle~
heef§ecemkebâOeeefveÙeesieÉejb oC[-keâheeš-Øelej-ueeskeâhetjCeeefve le$e efmLeeflekeâeC[keâ-DevegYeeiekeâeC[keâIeeleveefJeOeeveb
Ùeesieke=â°er: ke=âlJee ÙeesieefvejesOemJe™heb keâce&#eheCeefJeOeeveb Ûe Øe™heÙeefle~
DeuheyenglJeeefveÙeesieÉejb DeleerlemeJee&efveÙeesieÉejs<eg DeuheyenglJeb Øe™heÙeefle~
leelheÙe&ce$e-De$e meb#eshesCe YeieJeleeb JeeCeeR-ÛelegefJeËMelÙevegÙeesieÉejmJe™heeb %eelJee heef"lJee hegve: hegve:
DeOÙeÙeveb DeOÙeeheveb Ûe ke=âlJee mce=efleheLeceJeleeÙe& hejceevevoesÓvegYeJeveerÙeesÓmceeefYe:~ Slesve ßegle%eevesvewJe YeeJeßegle%eeveb
Øekeâšerkeâle&JÙeced~
SJeb ØeLecemLeues DemÙe JesoveeKeC[veece ÛelegLe&KeC[mÙeeslheefòe-ÛelegeJf eËMelÙeefveÙeesieÉejue#eCe efve™heCehetJe&keâlJesve
Skebâ met$eb ieleced~

<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 ke=âefle-DevegÙeesieÉej / met$e 46,47 JesoveeKeC[ / 81
DeOegvee ßeerYetleyeefuemetefjJeÙe&: ke=âefle-DeefveÙeesieÉejØe™heCeeLeË met$eceJeleejÙeefle-

keâefo efòe meòeefJene keâoer-Ceecekeâoer "JeCekeâoer oJJekeâoer ieCeCekeâoer
iebOekeâoer keâjCekeâoer YeeJekeâoer Ûesefle~~46~~
efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâe-met$es ‘keâefo efòe’ De$e Ùe FefleMeyomlemÙee°ew DeLee&: meefvle~ leLeeefn-
nsleeJesJeb Øekeâejeoew JÙeJeÛÚsos efJeheÙÙe&Ùes~
ØeeogYee&Jes meceehleew Ûe FefleMeyo: Øekeâerefle&le:~~1
Sles<JeLex<eg keäJeeÙeefceefle Meyo: ØeJele&les ?
De$e mJe™heeJeOeejCes Jele&les~
lele: efkebâ efmeæb YeJeefle ?
ke=âefleefjlÙemÙe MeyomÙe ÙeesÓLe&: meesÓefhe ke=âeflejefmle, DeLee&efYeOeeveØelÙeÙeemleguÙee Fefle vÙeeÙeeòemÙe «enCeb
efmeæb~ me Ûe ke=âlÙeLe&: mehleefJeOe: veeceke=âlÙeeefoYesosve~
keâLeceskeâ: ke=âefleMeyoesÓveskesâ<eg DeLex<eg Jele&les ?
vewleod JeòeâJÙeb, DeveskeâmenkeâeefjkeâejCemeefVeOeeveJeMesve Skeâmceeoefhe yentveeb keâeÙee&CeeceglheefòeoMe&veeled~ ÂMÙeles
Ûe ›eâcee›eâceeYÙeeceveskeâOecez: heefjCecevleesÓLee&:~ ve Ûe Â°mÙeeheueehe: keâlegË MekeäÙeles DeefleØemebieeled~ S<e ke=âefleMeyo:
keâle=&Jeefpe&les<eg ef$ekeâeueieesÛejeMes<ekeâejkesâ<eg Jeòe&le Fefle mehlemJeefhe ke=âefle<eg ÙeLeemebYeJekeâejkeâÙeespevee efJeOesÙee~ mehleeveeb
ke=âleerveecevles efmLeleFefleMeyo: Deeoew-DeeÅelJes Jele&les Fefle ie=nerleJÙe:, mehle ÛewJe ke=âleerveeb efve#eshee YeJevleerelf e efveÙeceeYeeJeeled~
mebØeefle Yetleyeefueieg®JeÙexCe ØeMve™hesCe met$eceJeleeÙe&les-
keâefoCeÙeefJeYeemeCeoeS keâes CeDees keâeDees keâoerDees FÛÚefo ?~~47~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-mehleeveeb efve#esheeCeeb veeceefveoxMeb ke=âlJee les<eeceLe&Øe™heCeeceke=âlJee efkeâceLeË
veÙeefJeYee<eCelee-veÙeJÙeeKÙeeveb ef›eâÙeles Fefle Ûesled ? GÛÙeles- ÙeLee meJex ueeskeâJÙeJeneje õJÙeeefLe&keâ-
heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeceeefßelÙe efmLeleemleLee S<eesÓefhe veeceeefoJÙeJenejes õJÙeeefLe&keâheÙee&ÙeeefLe&keâveÙeceeefßelÙe efmLele Fefle
%eeheveeLeË ef›eâÙeles~
Sles<eeb veeceeefoJÙeJenejeCeeb efÉefJeOeveÙeeJeuecyevelJe%eehevemÙe efkebâ heâueced ?
Sles<eeb JÙeJenejeCeeb melÙelJeØe%eeheveheâueced~
ÉÙeesve&ÙeÙeesce&nòJeb ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&: mJeÙecesJe yeÇJeerefle-
‘‘Ce Ûe ogeJf enCeÙeefCeyebOeCees mebJeJenejes ÛehheueDees, DeCegJeuebYeeoes~ kesâefÛeled keâLeÙeefvle-õJÙeeefLe&keâheÙee&Ùee-
efLe&keâeKÙeefÉefJeOeveÙeefveefceòekeâ: mebJÙeJenejes efceLÙee YeJeefle, hejmhej efJejeseOf eØeefleheeovelJeeled~ efkeâvleg DeeÛeeÙe&oJs e: keâLeÙeefle-
vewleled keâLeefÙeleJÙeb~ hejmhejmeehes#ee veÙee: meceerÛeervee efvejhes#ee SJe efceLÙee~ leosJeesÛÙeles-‘‘Ce Ûe ogCCeÙeeCeb meÛÛeòeceeflLe,
efCeefmeæheef[JekeäKeefJemeÙeeCeb meieefJemeÙeeYeeJeeoes meÛÛeòeeYeeJeeoes~ leoes Ce ogCCeÙee mebJeJenejkeâejCeb~
keâLeb megveÙee: mJeefJe<eÙee: ?
Skeâevlesve Øeeflehe#eefve<esOeb ve kegâJe&efvle iegCeØeOeeveYeeJesve ØeceeCeyeeOeecehemeejÙeefvle Dele SJe mJeefJe<eÙeJÙeJemLeeb
JÙeJemLeeheÙevÙesJe~
Ùeefo SkeâevleesÓJemleg leefn& keâLeb JÙeJenejkeâejCeb YeJeleerefle Ûesled ?

DeJemlegmJe™he Skeâevlees ve mebJÙeJenejkeâejCeb, efkeâvleg lelkeâejCeb ØeceeCeefJe<eÙeerke=âleesÓveskeâevle:, JemleglJeeled~
keâLeb hegve: veÙe: meJe&mebJÙeJenejeCeeb keâejCeefceefle Ûesled ?
GÛÙeles- keâ SJeb YeCeefle ‘veÙe: meJe&mebJÙeJenejeCeeb keâejCeefceefle~’ ØeceeCeb ØeceeCeefJe<eefÙeke=âleeLee&§e
mekeâuemebJÙeJenejkeâejCeb ? efkeâvleg meJe&: mebJÙeJenej: ØeceeCeefveyevOevees veÙemJe™he Fefle Øe™heÙeece:, meJe&mebJÙeJenejs<eg
iegCeØeOeeveYeeJeesheuebYeeled~
DeLeJee ØeceeCeeVeÙeeveeceglheefòe:, DeveJeieleeLex iegCeØeOeeveYeeJeeefYeØeeÙeeveglheòes:~ veÙesYÙe: mebJÙeJenejeslheefòe:,
DeelceveesÓefYeØeeÙeJeMesve SkeâeveskeâJÙeJenejesheuebYeeled~ lelees veÙeesÓefhe mebJÙeJenejkeâejCeefcelÙegòesâ ve keâesÓefmle oes<e:~
efkeâceLeË mebJÙeJenejes veÙeelcekeâ SJe ?
ve, mJeeYeeJÙeeled DevÙeLee JÙeJenòeg&cegheeÙeeYeeJeeled~
efve#esheeLe&Øe™heCeeÙeeb ke=âleeÙeeb he§eeled veÙeefJeYee<eCee efkeâVe ef›eâÙeles ? ve, veÙeØe™heCeeÙee efJevee
efÉefJeOeveÙe-efmLelepeerJeeveeb Øe™heefÙe<ÙeceeCeefve#esheØe™heCeeÙee: mebkeâjJÙeeflekeâjYeeJesveelcemecehe&Ceb kegâJe&vlÙee
efJeheâuelJeØemebieeled~
vesob he=ÛÚemet$eb, efkeâvleg DeeÛeeÙee&Mebkeâemet$eb, hetJeexòeâmet$eÛeeueveeJeMesve SlemÙe met$emÙeeJeleejeled~
hetJe&keâefLelemet$emÙeeMebkeâeÙeeb meceeOeeveb kegâJe&lee ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe met$eceJeleeÙe&les-
CeFiece-JeJenej-mebiene meJJeeDees~~48~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-De$e ‘FÛÚbefle’ Fefle ef›eâÙee hetJe&met$eeovegJele&les~ ve leoskeâJeÛeveeLeex ie=nerleJÙe:,
efkebâÛe ‘DeLe&JeMeeod efJeYeefòeâheefjCeecees YeJeleerefle’ JeÛeveb mebheÅeles~
keâef§eoen-
veeceke=âeflejsles<eeb $eÙeeCeeb veÙeeveeb efJe<eÙee YeJeleg veece, pevceØeYe=elf e cejCeheÙeËleb DeJeefmLeleeLex meJe&keâeueceJeefmLelelJesve
efveef§eleMeyoeLe&Ùees: meb%eemebe%f emebyebOe GheueYÙeles~ mLeeheveeke=âeflejefhe õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙee SJe YeJeefle, he=LeiYetleõJÙeeCee-
ceskeâlJeefve§eÙesve efJevee mLeeheveevegheheòes:~ õJÙeke=âeflejefhe õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙee, DeeieceveesDeeieceõJÙeÙees: ØelÙeefYe%eeve-
ØelÙeÙeefJe<eÙelJesve DeJeieleeJemLeeves<eg õJÙeke=âeflelJeb ÂMÙeles~ keâLeb ieCeveke=âefle: õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙee YeJeleerefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleod JeòeâJÙeb, ieCeÙeod-ieCeefÙe<ÙeceeCeeveeb OegÇJeeJemLeevesve efJevee ieCeveke=âlesjmebYeJeeled~ Skeâefceefle ieCeefÙelJee
Ùeefo ieCevee keâejkeâmle$ewJe efJeve°mleefn& ÉdÙeeefoieCeveekeâejkeâes ve YeJeefle, Demele: keâle=&lJeefJejesOeeled~ ve Ûe
efÉleerÙe#eCemeceglheVees efÉmebKÙeceJenejÙeefle, Deie=nerlewkeâmebKÙemÙe efÉmebKÙeeefve§eÙeevegheheòes:~ ve Ûe ieCeefÙe<ÙeceeCes
DeefvelÙes meefle ieCeveke=âefleÙeg&pÙeles, ‘Skeâefceefle’ ieefCeleõJÙes efJeve°s ÉdÙeeefo-ieCeveekeâjCeevegheheòes:~ lelees ieCeveke=âefle-
õ&JÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙee YeJeleerefle efve§esleJÙee~
«evLeke=âlesõ&JÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙelJecesJecesJe JeòeâJÙeb, MeyoeLe&keâle=&Ceeb efvelÙelJesve efJevee «evLeke=âlesjmebYeJeeled~
keâjCeke=âeflejefhe õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙee, efÚob ved-efÚÅeceeCeõJÙeÙees: Deefme-JeemÙeeefokeâjCeeveeb Ûe DeefvelÙelJes leovegheheòes:~
keâef§eoen-YeeJeke=âefle: õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙee ve YeJeefle~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 ke=âefle-DevegÙeesieÉej / met$e 49 JesoveeKeC[ / 83
Gòebâ Ûe leLewJe-
CeeceªJeCeeoefJeÙeb Smees oJJeefªÙemme efCekeäKesJees~
YeeJees og heppeJeefªÙehe™JeCee Sme hejcelLees~~1
efkebâ Ûe Jele&ceeveheÙee&ÙesCeesheueef#eleb õJÙeb YeeJe Fefle YeCÙeles~ ve Fefle Ûew<e YeeJees õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙees YeJeefle,
heÙee&ÙeeefLe&keâveÙemÙe efveefJe&<eÙelJeØemebieeled ?
DeeÛeeÙe&osJeesÓ$e heefjnjefle-
heÙee&Ùees efÉefJeOe:-DeLe&heÙee&ÙeYesovs e~ le$e DeLe&heÙee&Ùe SkeâeefomeceÙeeJemLeeve: meb%eemebe%f emebyebOeJeefpe&leesÓuhekeâeueeJe-
mLeeveeoefleefJeMes<eeÉe~ le$e Ùe: me JÙeÃeveheÙee&Ùees peIevÙeeslke=â°eYÙeeb Devleceg&ntlee&mebKÙeeleueeskeâcee$ekeâeueeJemLeeve:
Deveeefo-Devevlees Jee~ le$e JÙeÀeveheÙee&ÙesCe Øeefleie=nerleb õJÙeb YeeJees YeJeefle~ SlemÙe Jele&ceevekeâeuees peIevÙeeslke=â°eYÙee-
cevleceg&ntle&: mebKÙeeleueeskeâcee$eesÓveeefoefveOevees Jee, Deefhe&leheÙee&ÙeØeLecemeceÙeØeYe=efle DeeÛejcemeceÙeeod S<e Jele&ceevekeâeue
Fefle vÙeeÙeeled~ lesve YeeJeke=âlesõ&JÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙelJeb ve efJe®æŸeles~ ve Ûe mevceeflemet$esCe men efJejesOe:, Megæpeg&met$eveÙe-
efJe<eÙeerke=âleheÙee&ÙesCeesheueef#eleõJÙemÙe met$es YeeJelJeeYÙegheieceeled~ SJecegòeâeMes<eeLeË ceveefme ke=âlJee vewiece JÙeJenejmeb«enveÙee:
meJee&: ke=âleer: FÛÚvleerefle YetleyeefueYeóejkesâCe keâefLeleb YeJeefle~
leelheÙe&ce$e-Sleled meJeË efmeæevlejnmÙeb %eelJee ßegle%eeveJe=æŸeLe&cegheeÙees efJeOeeleJÙe: heefjCeeceefJeMegæŸee
mejmJeleerosJÙe GheemeveÙee ÛeemceeefYeefjefle~
DeOegvee $e+pegmet$eveÙemÙe efJe<eÙekeâLeveeLe&ceeÛeeÙe&JeÙexCe met$eceJeleeÙe&les-
Gpegmegoes ªJeCekeâefob CesÛÚefo~~49~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-$e+pegmet$eveÙe: mLeeheveeke=âefleb vesÛÚefle, DeJeMes<ee: ke=âleer: FÛÚefle~
keâLeceslelmet$esÓvegòebâ %eeÙeles ?
DeLee&heòes%ee&Ùeles~
$e+pegmet$eveÙe: heÙee&ÙeeefLe&keâ:, hegve: veece-õJÙe-ieCeve-«evLeke=âleer: Demeew keâLeb efJe<eÙeerkeâjesefle, efJejesOeeled
DeefJejesOes Jee mLeeheveeke=âeflejefhe lemÙe efJe<eÙe: mJeerkeâle&JÙe: Fefle Ûesled ?
De$e heefjnej GÛÙeles-
$e+pegmet$ees efÉefJeOe:-MegæesÓMegæ§eself e~ DeÙeb efJe<eÙeerke=âleeLe&heÙee&Ùe: Megæ: $e+pegmet$eveÙe: Øeefle#eCeb efJeJele&ceevee-
Mes<eeLeË efJe<eÙeerkegâJe&ved Deelcevees efJe<eÙeeled meeÂMÙe-leodYeeJeue#eCemeeceevÙecehemeejÙeefle~ Dele SlemÙe YeeJeb cegkeälJeevÙeke=âleer:
ve mebYeJeefvle, efJejesOeeled~ le$e ÙeesÓmeew DeMegæ: $e+pegmet$eveÙe: me Ûe#egefjefvõÙeefJe<eÙeJÙeÃeveheÙee&Ùeb ie=Cneefle~ les<eeb
keâeuees peIevÙesveevleceg&ntle&ceglke=â°sve <eCceemee: mebKÙeeleJe<ee&efCe Jee~
kegâle: ?
Ûe#egefjefvõÙe«ee¢eJÙeÀeveheÙee&ÙeeCeeceØeOeeveerYetleõJÙeeCeecesleeJelkeâeueceJemLeeveesheuebYeeled~
keâef§eoen-
ÙeÅesleeÂMeesÓefhe heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeesÓefmle leefn&-
Ghheppebelf e efJeÙebelf e Ùe YeeJee efCeÙecesCe heppeJeCeÙemme~
oJJeefªÙemme meJJeb meoe DeCeghheCCeceefJeCeªb~~2
FlÙeslesve mevceeflemet$esCe «evLesCe men efJejesOees YeJeefle ?
84 / JesoveeKeC[ ke=âefle-DevegÙeesieÉej / met$e 50,51 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeeÛeeÙe&: Øeen-
ve YeJeefle, SlesveeMegæ$e+pegmet$eveÙesve efJe<eÙeerke=âleJÙeÀeveheÙee&Ùee: DeØeOeeveerke=âleMes<eheÙee&Ùee: hetJee&hejkeâesšerveeceYeeJesve Glheefòe-
efJeveeMeew cegkeälJeeÓJemLeeveevegheuebYeeled~ lemceeled $e+pegmet$eveÙes mLeeheveeb cegòeâJee meJe&evf e#eshee: mebYeJevleerelf e Gòebâ YeJeefle~
$e+pegmet$eveÙemÙe mLeeheveeefve#eshe: keâLeb efJe<eÙees ve YeJeleerefle Ûesled ?
DemÙe veÙemÙeehes#eÙee mebkeâuheJeMesve DevÙemÙe õJÙemÙeevÙemJe™hesCe heefjCeeceevegheuebYeeled meÂMelJesve
õJÙeeCeeceskeâlJeevegheuebYeeled mLeeheveeefve#eshees efJe<eÙees ve YeJeefle~
meeÂMÙemeeceevÙesve SkeâlJeeveYÙegheieces keâLeb veece-ieCeve-«evLeke=âleerveeb mebYeJe: ?
vewleod JeòeâJÙeb, leodYeeJemeeceevÙe-meeÂMÙemeeceevÙeeYÙeeb efJeveeefhe Jele&ceevekeâeueefJeMes<eehes#eÙeeefhe leemeeb
ke=âleerveeceefmlelJeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
keâef§eoen-
$e+pegmet$eveÙemÙe ve ieCeveke=âeflemlemÙe veÙemÙeeveskeâmebKÙee DeJemleg Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
ve, heÙee&ÙeeefLe&keâvewieceveÙesÓJeuecyÙeceevesÓveskeâmebKÙeeÙee Deefhe JemleglJeesheuebYeeled~
MeyoeefoveÙeeveeb efJe<eÙeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meöeoDees Ceecekeâefob YeeJekeâefob Ûe FÛÚbefle~~50~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-MeyoeefoveÙee veeceke=âefleb YeeJeke=âefleb Ûe mJeerkegâJe&efvle~
keâef§eoen-
YeJeleg veece YeeJeke=âefle: MeyoveÙeeveeb efJe<eÙe:, les<eeb efJe<eÙes õJÙeeoerveeceYeeJeeled~ efkeâvleg ve les<eeb veeceke=âefleÙeg&pÙeles,
õJÙeeefLe&keâveÙeb cegkeälJeevÙe$e meb%eemebef%emebyebOeevegheheòes: ?
DeeÛeeÙe&osJe: Deen-
#eCe#eefÙeYeeJeefceÛÚleeb celeeJeuebefyeveeb meb%eemebef%emebyebOee cee Iešvleeb veece~ efkeâvleg Ùesve MeyoveÙee: Meyopeefvele
YesoØeOeeveemlesve meb%eemebef%emebyebOeeveeceIešveeb ve mJeerkegâJe&efvle~ mJeceles meb%eemebef%emebyebOeesÓefmle ÛewJesefle DeOÙeJemeeÙeb
ke=âlJee JÙeJenejmJeYeeJee: MeyoveÙee:, les<eecevÙeLee MeyoveÙelJeevegheheòes:~ lesve ef$e<eg Meyo-meceefYe™{-SJebYetleveÙes<eg
veeceke=âeflejefhe ÙegpÙeles~
SJeb efÉleerÙemLeues ke=âefleDevegÙeesieÉejmÙe mebKÙeeefve™heCelJesve met$ehebÛekebâ ieleced~
mebØeefle efve<esheeLe&Øe™heCeeLe&cegòejmet$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe-
pee mee Ceecekeâoer Ceece mee peerJemme Jee, DepeerJemme Jee, peerJeeCeb Jee,
DepeerJeeCeb Jee, peerJemme Ûe DepeerJemme Ûe, peerJemme Ûe DepeerJeeCeb Ûe,
peerJeeCeb Ûe DepeerJemme Ûe, peerJeeCeb Ûe DepeerJeeCeb Ûe~~51~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Ùee mee veeceke=âefle: mee SkeâmÙe peerJemÙe SkeâmÙeepeerJemÙe, yengpeerJeeveeb,
yeng-DepeerJeeveeb Jee, SkeâmÙe peerJemÙe SkeâmÙeepeerJemÙe Ûe, SkeâmÙe peerJemÙe yeng-DepeerJeeveeb Ûe, yengpeerJeeveeb
SkeâmÙe peerJemÙe Ûe, yengpeerJeeveeb yeng-DepeerJeeveeb Ûe~
ÙemÙe ke=âeflejsleVeece ef›eâÙeles mee meJee& veeceke=âefleYe&CÙeles~
mehlemeg ke=âefle<eg Ùee mee ØeLece Gefö°e veeceke=âeflemlemÙee DeLe&Øe™heCeeef›eâÙeceeCes leeJeodefJe<eÙeØe™heCee ef›eâÙeles-
mee veeceke=âeflej<šefJe<eÙee, SkeâeveskeâpeerJeepeerJes<eg mebe%f eJeeoYebieeveece°mebKÙeeleesÓefOekeâeveecevegheuebYeeled~ Sles<Je°Yebies<eg
ÙemÙe ke=âefleefjefle veece ef›eâÙeles mee ke=âeflemeb%ee mJeelceefve Jele&ceevee DeeOeejYesovee°Øekeâeje DeJeevlejYesovs e yengkeâesešf YesoceeJeVee
mee meJee& veeceke=âeflevee&ce~
S<ee Deefhe ve #eefCekewâkeâevleJeeos Iešles, le$e meb%eemebef%emebyebOe«enCeevegheheòes:~ ve efvelÙewkeâevleJeeefoceles, le$e
DeveeOesÙeeefleMeÙes ØeefleheeÅe-ØeefleheeokeâYesoeYeeJeeled~ veesYeÙehe#eesÓefhe, efJejesOeeogYeÙeoes<eeveg<ebieeled~ veevegYeÙehe#eesÓefhe,
efve:mJeYeeJeleeheòes:~ ve MeyoeLe&Ùeesjkw eäÙehe#eesÓefhe, keâejCe-keâjCeosMeeefo YesoeYeeJeemebpeveeled~ leleeefŒekeâesešf heefjCeeceelcekeâe-
Mes<eeLe&Jeeefoveeb pewveJeeefoveecesJewleod Iešles, veevÙes<eeced~ ve mheâesšesÓLe&Øeefleheeokeâ:, lemÙeevegheuebYeleesÓmeòJeeled~ lelees
yeefnjbieJeCe&peefvelecevlejbieJeCee&lcekebâ heob JeekeäÙeb Jee DeLe&Øeefleheeokeâefceefle efve§esleJÙeced~
SJeb le=leerÙemLeues veeceke=âefleue#eCekeâLevelJesve Skebâ met$eb ieleced~
DeOegvee mLeeheveeke=âefle Øe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pee mee "JeCekeâoer Ceece mee keâªkeâccesmeg Jee efÛeòekeâccesmeg Jee heesòekeâccesmeg
Jee ueshhekeâccesmeg Jee uesCCekeâccesmeg Jee mesuekeâccesmeg Jee efienkeâccesmeg Jee
efYeefòekeâccesmeg Jee oblekeâccesmeg Jee YeW[keâccesmeg Jee DekeäKees Jee Jeje[Dees Jee pes
ÛeeceCCes SJeceeefoÙee "JeCeeS "efJeppebefle keâefo efòe mee meJJee "JeCekeâoer
Ceece~~52~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-‘Ùee mee mLeeheveeke=âeflevee&ce’ Fefle JeÛevesve FÙeb Øe™heCee mLeeheveeke=âefleefJe<eÙee
Fefle %eeheveeLeË hetJeexefö°mLeeheveeke=âefle: hegvejefhe Gefö°e~
‘ÙeLee GösMemleLee efveoxMe:’ Fefle vÙeeÙeeled mLeeheveeke=âefle Øe™heCee SJe veeceke=âefleØe™heCeevevlejb YeJeefle Fefle
%eeÙeles~ lelees vesob JeòeâJÙeefceefle Ûesled ?
YeJeefle S<e vÙeeÙe: hetJee&veghetefJe&efJeJe#eÙee, ve Mes<eefÉØe™heCeeYÙeeb, lele: Mes<eefÉØe™heCeeØeefle<esOekeâjCeeLeË
mLeeheveeke=âeflemcejCeb ve efve<heâueb~ le$e leeJeled meodYeeJemLeeheveeÙee DeeOeejYetleosMeeceMe&keâ: ef›eâÙeles-
mee mLeeheveeke=âefle: ‘keâókeâccesmeg Jee’ FlÙegòesâ keâe‰s ef›eâÙevle Fefle efve<heòes: osJe-veejkeâ-efleÙe&iceveg<ÙeeCeeb
vele&ve-nmeve-ieeve-letÙe&-JeerCeeefo-Jeeoveef›eâÙeemeg JÙeehe=leeveeb keâe‰IeefšleØeeflecee: keâe‰keâcee&efCe Fefle YeCÙevles~
‘efÛeòekeâccesmeg Jee’ heš-kegâ[Ûe-heâuekeâeefo<eg vele&veeefoef›eâÙeeJÙeehe=leosJeveejkeâ-efleÙe&iceeveg<eeCeeb Øeeflecee: efÛe$ekeâce&
efÛe$esCe ef›eâÙevle Fefle JÙeglheòes:~
‘heesòekeâccesmeg Jee’ heesòeb JeŒeb, lesve ke=âlee: Øeeflecee: heesòekeâce& GÛÙevles~
‘ueshhekeâccesmeg Jee’ keâš-Meke&âje-ce=efòekeâeoerveeb ueshees ueshÙeb, lesve IeefšleØeeflecee: ueshÙekeâce&~
‘uesCCekeâccesmeg Jee’ ueÙeveb heJe&le:, leefmceved IeefšleØeeflecee: ueÙevekeâce&~
‘mesuekeâccesmeg Jee’ Mewue: Øemlej: leefmceved IeefšleØeeflecee: Mewuekeâce&~
‘efienkeâccesmeg Jee-ie=neefCe efpeveie=neoerefve, les<eg ke=âleØeeflecee: ie=nkeâce&~ nefmle-DeÕe-vej-JejenmJe™hesCe
Ieefšleie=neefCe ie=nkeâcexefle Gòebâ YeJeefle~
86 / JesoveeKeC[ ke=âefle-DevegÙeesieÉej / met$e 53, 54 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
‘efYeefòekeâccesmeg Jee’ ie=nefYeefòe<eg leleesÓYesosve IeefšleØeeflecee: efYeefòekeâce& keâLÙeles~

‘oblekeâccesmeg Jee’ nefmleovles<eg GlkeâerCe&Øeeflecee: ovlekeâce&~
‘YeW[keâccesmeg Jee’ YeW[es megØeefmeæ:, lesve IeefšleØeleercee:, YeW[keâce&~1
Sles meodYeeJemLeehevee:~
Sles osMeeceMe&keâe oMe Øe™efhelee:~
mebØeefle DemeodYeeJemLeeheveeefJe<eÙemÙeesheue#eCeeLeË YeCÙeles-
‘De#e’ FlÙegòesâ Åetlee#e: Mekeâše#ees Jee ie=nerleJÙe:~ Jeješkeâ FlÙegòesâ keâheefo&keâe ie=nerleJÙee~ Ùes ÛeevÙes SJeceeefokeâe
FefleJeÛeveb ÉÙeesjJeOeejCe Øeefle<esOeheâueb~ lesve mlebYekeâce&-legueekeâce&-nuekeâce&-cegmeuekeâcee&oerveeb «enCeb keâle&JÙeb~
mLeehÙelesÓefmceefVeefle mLeehevee~ Decee-DeYesovs e, mLeeheveeÙeeb-meodYeeJeemeodYeeJemLeeheveeÙeeced~ "efJeppebelf e-mLeehÙevles
ke=âefleefjefle, mee meJee& mLeeheveeke=âeflevee&ce keâLÙeles~
leelheÙe&ce$e-mLeeheveeefve#eshesCe hetpÙee YeJeefvle efpeveØeeflecee:~ Dele: efpeveØeefle-Øeefleceeoerveeb YekeälÙee ßeæÙee
veefleefJe&OeeleJÙee OÙeeleJÙee§eemceeefYeefjefle~
SJeb ÛelegLe&mLeues mLeeheveeke=âefleue#eCeefve™heCelJesve met$eceskebâ ieleced~
mebØeefle õJÙeke=âefleYesoØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe-
pee mee oJJekeâoer Ceece mee ogefJene Deeieceoes oJJekeâoer ÛesJe CeesDeeieceoes
ÛesJe~~53~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Deeiecees efmeæblees megoCeeCeefceefo SÙeªes~
DeeiecemÙe ue#eCeb JeCÙe&les-
hetJee&hejefJe®æeosJÙe&heslees oes<emebnles:~
Åeeslekeâ: meJe&YeeJeeveeceehleJÙeeùeflejeiece:~~2
Slemceeoeieceeod Ùeod õJÙeb leoeieceõJÙeb, lemÙe ke=âeflejeieceõJÙeke=âeflevee&ce~ DeeieceeovÙees veesDeeiece:~ lelees
Ùeod õJÙeb leVeesDeeieceõJÙeb, lemÙe ke=âefleveexDeeieceõJÙeke=âeflevee&ce YeCÙeles~
õJÙeke=âles efÉ&efJeOelJeb Øe™hÙe DeeieceefJekeâuheØe™heCeeLe&cegòejmet$eb YeCÙeles-
pee mee Deeieceoes oJJekeâoer Ceece eflemmes Fces DeªeefnÙeeje YeJebefle-efªob
efpeob heefjefpeob JeeÙeCeesheieob megòemeceb DelLemeceb iebLemeceb Ceecemeceb Ieesmemeceb~
SJeb CeJe DeefnÙeeje Deeiecemme neWefle~~54~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Sles<eece°eefOekeâejeCeeb ue#eCeevÙegÛÙevles~ le$e efmLelemÙeeiecemÙe mJe™heØe™heCee ef›eâÙeles-
‘efªob’ DeJeOe=lecee$eb efmLeleb, Ùe: heg®<e YeeJeeieces Je=æes iueeve FJe Mevew: Mevew: mebÛejefle me leeÂMemebmkeâejÙegòeâ:
heg®<emleodYeeJeeiece§e efmLelJee ØeJe=òes: efmLeleb3 veece~
‘efpeob’ vewmeiÙe&Je=efòeefpe&leb, Ùesve mebmkeâejsCe heg®<ees YeeJeeiecesÓmKeefuele: mebÛejefle lesve mebÙegòeâes heg®<emleodYeeJeeiece§e
3. le$eeefole DeejYÙe he"veef›eâÙeÙee ÙeeJeovleb veerleb leefÛÚef#elecegÛÙeles~ leosJeeefJemcejCele§esleefme efmLeleb efmLelelJeeled efmLeleceØeÛÙegleefcelÙeLe&:~
Deveg. šerkeâe met$e 13~
efpeleefceefle YeCÙeles1~
‘heefjefpeob’ Ùe$e Ùe$e ØeMve: ef›eâÙeles le$e le$eeMegleceJe=efòe: heefjefÛeleced, ›eâcesCeesl›eâcesCeevegYeÙesve Ûe YeeJeeieceecYeesOeew
celmÙeJeÛÛešgueleceJe=efòe: peerJees YeeJeeiece§e heefjefÛeleced~2
‘JeeÙeCeesheieob’ efMe<ÙeeOÙeeheveb JeeÛevee~
DeOegveeefmceved <ešdKeC[eiecemÙe ÛelegLe&KeC[mÙe Ûeleg:hebÛeeMeòecemet$es ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙeex JeeÛeveeb efJeMes<esCe
efJeJe=Ceesefle-
eqMe<ÙeeCeeceOÙeeheveb JeeÛevee~ mee ÛelegefJe&Oee-veboe Yeõe peÙee meewcÙee Ûesefle~ hetJe&he#eerke=âlehejoMe&veeefve efvejeke=âlÙe
mJehe#emLeeefhekeâe JÙeeKÙee vevoe~ ÙegefòeâefYe: ØelÙeJemLeeÙe hetJee&hejefJejesOeheefjnejsCe leb$emLeeMes<eeLe&JÙeeKÙee Yeõe~
hetJee&hejefJejesOeheefjnejsCe efJevee leb$eeLe&keâLeveb peÙee~ keäJeefÛeled keäJeefÛeled mKeefueleJe=òesJÙee&KÙee meewcÙee~ Sleemeeb JeeÛeveeveecegheieleb
JeeÛeveesheieleb hejØelÙeeÙevemeceLeË Fefle ÙeeJele3~
De$e JÙeeKÙeele=efYe: ëe=CJeodefYejefhe õJÙe#es$ekeâeueYeeJeMegefæefYeJÙee&KÙeevehe"veJÙeeheej: keâle&JÙe:~
SlemÙee JeeÛeveeÙee: ÛeleefJe&OeMegeæ q keâjCeefJeOeeveb efmeæevle«ebLe-he"ve-hee"veÙeesjJs e %eeleJÙeb~ Sles<eeb efmeæevle«ebLeeveeb
DeOÙeÙeveeOÙeehevekeâjCeceefhe cegveerveeceeefÙe&keâeCeecesJe cetueeÛeejs keâefLeleb Deefmle~
õJÙeMegeæ f :-le$e pJej-kegâef#e-efMejesjesie-og:mJehve-®efOej-efJešd-cet$e-uesheeleermeej-hetÙeœeeJeeoerveeb MejerjÓs YeeJees
õJÙeMegefæ: keâLÙeles~
#es$eMegefæ:-JÙeeKÙeele=JÙeeJeefmLeleØeosMeeled Ûeleme=<Jeefhe efo#Je„eefJebMeeflemenœeeÙeleemeg4 efJeCcet$eeefmLe-kesâMe-
veKe-lJeieeÅeYeeJe: <e…eleerleJeeÛeveele: DeejelhebÛesefvõÙeMejerjeõe&efmLe-lJeiceebmeeme=keâdmebyebOeeYeeJe§e #es$eMegefæ:5~
keâeueMegeæf :-efJeÅegeof võOeveg«e&neshejeieekeâeueJe=„ŸeYeüiepe&ve-peercetle›eeleØeÛÚeo-efoioen-Oetecf ekeâeheele-mebvÙeeme-
cenesheJeeme-vevoerÕej-efpeveceefnceeÅeYeeJe: keâeueMegefæ:~
De$e keâeueMegefækeâjCeefJeOeeveceefYeOeemÙes~ leb pene-‘heefÛÚcejefòemepPeeÙeb KeceeefJeÙe yeefnb efCekeäkeâefueÙe heemegJes
Yetefceheosmes keâeDeesmeiiesCe hegJJeeefncegnes ªeFotCe CeJeieeneheefjÙeóCekeâeuesCe hegJJeefomeb meesefnÙe hegCees heoeefnCesCe
heuueefóÙe SsoCesJe keâeuesCe pece-Je®Ce meesceefomeemeg meesenf oemeg ÚòeermeieengÛÛeejCekeâeuesCe~~36~ DeªmeogmmeemekeâeuesCe
Jee keâeuemegæer mecehheefo~~108~ DeJejCns efJe SJeb ÛesJe keâeuemegæer keâeÙeJJee~ CeJeefj SkeäkesâkeäkeâeS efomeeS meòe-
meòeieene heefjÙeóCesCe heefjefÛÚCCekeâeuee efòe CeeÙeJJee~ SlLe meJJeieene heceeCeceªeJeerme~28~ ÛeGjemeerefoGmmeemee
(84)~ hegCees DeCelLe efceos efoJeeÙejs Kesòemegefæb keâeotCe DelLeefceos keâeuemegefæb hegJJeb Je kegâppee~ CeJeefj SlLe keâeuees
JeermeieengÛÛeejCecesòees~20~ meefªGmmeemecesòees Jee~60~ DeJejòes CeeflLe JeeÙeCee, KesòemegefækeâjCeesJeeÙeeYeeJeeoes~
DeesefnceCeheppeJeCeeCeerCeb meÙeuebiemegoOejeCeceeieememeefªÙeÛeejCeeCeb ces®kegâuemesueieyYeefªÙeÛeejCeeCeb Ûe DeJejj-
efòeÙeJeeÙeCee efJe DeeflLe DeJeieÙeKesòemegæeroes~’’
DeJeieÙejeie-oesmeenbkeâejó-®öpPeeCemme hebÛecenJJeÙekeâefueomme efleiegefòeiegòemme CeeCeobmeCeÛejCeeefo-
1. hejeJeòe&veb kegâJe&le: hejsCe Jee keäJeefÛeled he=°mÙe ÙeÛÚerIeÇceeieÛÚefle leefppeleced~ Deveg. šer. met. 13~ 2. heefjmecevleeled meJe&
Øekeâejwepf e&leced heefjpeleced, hejeJele&veb kegâJe&lees Ùeled ›eâcesCeesl›eâcesCe Jee meceeieÛÚleerlÙeLe&:, Deveg. šerkeâe. met$e 13~ 3. ieg®ØeoòeÙee
JeeÛeveÙee Gheieleb Øeehleb ieg®JeeÛeveesheieleb,ve leg keâCee&Ieeškesâve efMeef#eleb ve Jee hegmlekeâeled~ mJeÙecesJeeOeerleefceefle Jee YeeJe:~ Deveg. šer. met.
13~ 4. ‘De°eefJebMeeflemenœeeÙeleemeg’ SlemÙe JeekeäÙemÙeeLeex veeJeyegæÙeles~ 5. #es$es #es$ele: <eef°nmleeYÙevlejs heefjnjCeerÙeb, ve hejle:~
šerkeâe-ØeJeÛevemeejesæej ieeLee 1464~ (efšhheCÙeeb)~
ÛeejCeJeefºomme~ efYekeäKegmme YeeJemegæer nesefo1~

De$e JeeÛevee mJeeOÙeeÙes Jewjeef$ekeâmJeeOÙeeÙeb Dehejveeceheef§ecejeef$ekeâmJeeOÙeeÙeb efve…ehÙe mJeJemeeflekeâeÙee yeefn:
efve<›eâcÙe ØeemegkeâYetefceØeosMes keâeÙeeslmeiexCe hetJee&efYecegKe: efmLelJee veJeieeLeeheefjJele&vekeâeuesve mehleefJebMeefle-
ÕeemeesÛÚdJeemeØeceeCesve veJeJeejb Ceceeskeâej ceneceb$eb heef"lJee hetJe&efoMeb MeesOeefÙelJee hegve: Øeoeef#eCee™hesCe heefjJelÙe&
SlesvewJe keâeuesve-veJe-veJeJeej-Ceceeskeâejceb$epeehÙesve oef#eCe-heef§ece-GòejefoMeemeg MeeseOf eleemeg <ešde$f ebMeodieeLeesÛÛeejCekeâeuesve
De„esòejMeleesÛÚdJeemekeâeuesve Jee keâeueMegefæ: meceehÙeles~ DehejeCnsÓefhe SJecesJe keâeueMegefæ: keâle&JÙee~ veJeefj-
SkewâkeâmÙeeb efoMeeÙeeb mehle-mehle ieeLee heefjJele&vesve heefjefcelekeâeuee Fefle %eeleJÙee~ De$e meJe&ieeLeeØeceeCece„eefJebMeefle:
ÛelegjMeerlÙegÛÚdJeemee: YeJeefvle~ hegve: Devemleefceles efoJeekeâjs #es$eMegefæb ke=âlJee Demleefceles metÙex keâeueMegefæb hetJe&Jeled
kegâÙee&led~ veJeefj-De$e keâeuees efJebMeefleieeLeesÛÛeejCecee$e: <e„ŸegÛÚdJeemecee$ees Jee~ Dehejje$eew JeeÛevee veeefmle,
#es$eMegeæ
q keâjCeesheeÙeeYeeJeeled~ efkeâvleg DeJeefOe%eeefve-ceve:heÙe&Ùe%eeefvecegveerveeb mekeâueebießegleOeeefjCeeb DeekeâeMeefmLeleÛeejCecegveerveeb
ces®kegâueMewueceOÙeefmLeleÛeejCeefæ&meefnleeveeb Ûe Dehejjeef$ekeâJeeÛeveeefhe Deefmle Deheiele#es$eMegæs: efkebâ Ûewles<eeb cenemeeOetveeb
#es$eMegæsjeJeMÙekeâlee veeefmle2~
Flees efJemlejesÓJeievleJÙe:-
cegveerveeb DeeJeMÙekeâef›eâÙeemeg De„eefJebMeefleke=âeflekeâcee&eCf e YeJeefvle~ DeeÛeej«ebLes<eg cetueeÛeejeveieejOecee&ce=leeÛeejmeejeefo<eg
keâefLeleceefmle~
Gòebâ Ûe cetueeÛeejs-
‘‘Ûeòeeefj heef[keäkeâceCes efkeâefoÙeccee efleefCCe neWelf e mepPeeS~
hegJJeCns DeJejCns efkeâefoÙeccee Ûeesömee neWefle~~602~~
leelheÙe&Je=efòešerkeâe-‘meeceeefÙekeâmleJehetJe&keâkeâeÙeeslmeie&§elegefJeËMeefleleerLe&keâjmleJeheÙe&vle: ke=âeflekeâcexlÙegÛÙeles~
Øeefle›eâceCekeâeues ÛelJeeefj ef›eâÙeekeâcee&efCe mJeeOÙeeÙekeâeues Ûe $eerefCe ef›eâÙeekeâcee&efCe YeJevlÙesJeb hetJee&Cns ef›eâÙeekeâcee&efCe
mehle leLeehejeCns Ûe ef›eâÙeekeâcee&efCe mehlewJeb hetJee&CnsÓhejeCns Ûe ef›eâÙeekeâcee&efCe Ûelego&Me YeJevleerefle~ Mes<eeCeeb
Jeboveeefoef›eâÙeekeâce&Ceece$ewJeevleYee&Jees õ„JÙe:~ ØeOeeveheoesÛÛeejCeb ke=âleb Ùele: hetJee&Cns efoJeme Fefle SJecehejeCns
je$eeJeefhe õ„JÙeb YesoeYeeJeeled~ DeLeJee-
heef§eceje$eew Øeefle›eâceCes ef›eâÙeekeâcee&efCe ÛelJeeefj mJeeOÙeeÙes $eerefCe JeboveeÙeeb És, meefJeleÙeg&efoles mJeeOÙeeÙes $eerefCe
ceOÙeevnJeboveeÙeeb És SJeb hetJee&Cn ef›eâÙeekeâcee&efCe Ûelego&Me YeJeefvle~ leLeeÓhejeCnJesueeÙeeb mJeeOÙeeÙes $eerefCe ef›eâÙeekeâcee&efCe
Øeefle›eâceCes ÛelJeeefj JeboveeÙeeb És ÙeesieYeefòeâ«enCeeshemebnejkeâeueÙees: És je$eew ØeLecemJeeOÙeeÙes $eerefCe~ SJecehejeCn-
ef›eâÙeekeâcee&efCe Ûelego&Me YeJeefvle Øeefle›eâceCemJeeOÙeeÙekeâeueÙees™heue#eCelJeeefoefle3~~’’
DevÙeefmceved «evLesÓmÙe ke=âeflekeâce&Ce: keâeÙeeslmeie& Fefle veeceeefhe keâLÙeles~ leLeeefn-
mJeeOÙeeÙes ÉeoMes„e <e[d-JevovesÓ„ew Øeefle›eâces~
keâeÙeeslmeiee& ÙeesieYeòeâew Éew Ûeenesje$eieesÛeje:4~~75~~
DeefmceVesJe MeeŒes cegveerveeceeefÙe&keâeCeeb Ûeenesje$eÛeÙee& keâefLeleeefmle~
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 253-254~ 2. <ešdKeC[eieces OeJeuee šerkeâeÙee DeefYeØeeÙe:~
(<ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 254)~ 3. cetueeÛeej ieeLee 602, he=. 441-442~ 4. DeveieejOecee&ce=le
De. 8~
keâef§eoefhe meeOeg: meeOJeer Jee Deæ&je$eew vÙetveleceefÉcegntle&heÙe&vleb ÙeesieefveõÙee efJeßecÙe-efveõeb ie=nerlJeeslLeeÙe

cenecev$eb mce=lJee heef§ecejeef$ekebâ mJeeOÙeeÙeb Øeefle…ehÙe metÙeexoÙeeled IeefškeâeÉÙeeJeMes<s es mJeeOÙeeÙeb efve…ehÙe hetJee&CnJeeÛeveenslees:
veJe-veJeieeLeeefYe: Øeoef#eCee›eâcesCe Ûelegefo&Mees efJeMeesOeÙesled~
efmeæevle«evLeJeeÛeveenslees: efokeäMegefæefJeOeeveb JeefCe&leceefmle DevÙe$eeefhe «ebLes-
‘‘CeJemeòehebÛeeieene-heefjceeCeb efoefmeefJeYeeiemeesnerS~
hegJJeCns DeJejCns heoesmekeâeues Ùe mepPeeS~~273~~
efoMeeb efJeYeeiees efoefiJeYeeiemlemÙe Megeæ f ®ukeâeheeleeefojefnlelJeb efoefiJeYeeieMegæes vf e&ecf eòeb keâeÙeeslmeie&ceemLeeÙe ØeefleefoMeb
hetJee&Cnkeâeues mJeeOÙeeÙeefJe<eÙes veJe veJe ieeLeeheefjCeeceb peehÙeb~ le$e Ùeefo efoMeeoeneoerefve YeJeefvle leoe keâeueMegefæve&
YeJeleerefle JeeÛeveeYebiees YeJeefle~ S<ee keâeueMegæer jeef$e-heef§eceÙeecemJeeOÙeeÙes keâle&JÙee~ SJecehejeCns mJeeOÙeeÙeefveefceòeb
keâeÙeeslmeie&ceemLeeÙe ØeefleefoMeb mehle-mehleieeLeeheefjceeCeb hee"Ÿeb~ DehejeCnmJeeOÙeeÙes leLee Øeoes<eJeeÛeveeefveefceòeb hebÛe
hebÛe ieeLeeØeceeCeb ØeefleefoMeb Iees<Ùeefceefle~ meJe&$e efoMeeoeneÅeYeeJes keâeueMegefæefjefle1~
SJeb efokeâdMegefæefJeefOeb ke=âlJee jeef$ekeâØeefle›eâceCeb efJeOeeÙe ÙeesieYekeälÙee jeef$eÙeesieb meceeheÙesled~ lele: YeemkeâjesoÙes
efÉIeefškeâeheÙe&vleb osJeJevoveecehejveecemeeceeefÙekebâ ke=âlJee ieg™Jeboveeb kegâÙee&led~
leoveg yeefnie&ceveeefoef›eâÙeeÙee efveJe=lÙe heewJee&efCnkeâmJeeOÙeeÙeb ØeejYÙe efÉIeefškeâeJeMes<es ceOÙeevns mJeeOÙeeÙeb meceehÙe
DehejeCnJeeÛeveenslees: hetJe&keâefLeleefJeefOevee efokeâdMegefæb ke=âlJee ceOÙeevnosJeJeboveeb ieg®Jeboveeb Ûe ke=âlJee DeenejeLeË
efveie&ÛÚsled~ Ùeefo GheJeemees YeJesòeefn& peehÙeeefokebâ kegâÙee&led~
ceOÙeevnmeeceeefÙekeâevevlejb DeenejÛeÙee&efJeefOecet&ueeÛeejsÓefhe efueefKeleb Jele&les~ leLeeefn-
‘‘ceOÙeevnosJeJeboveeb ke=âlJee hetCeexojyeeuekeâeved efYe#eenejeved keâekeâeefoyeueervevÙeeveefhe efuebefievees efYe#eeJesueeÙeeb %eelJee
ØeMeevles OetcecegMeueeefoMeyos ieesÛejb ØeefJeMesvcegefve:2~
leoveg ieesÛejeR ke=âlJeeielÙe ieesÛejØeefle›eâceCeb efJeOeeÙe iegjes: mekeâeMes ØelÙeeKÙeeveb ie=CnerÙeeled~ hegve: DehejeefCnkeâmJeeOÙeeÙeb
Øeefle…ehÙe cegnlt ee&JeMes<es metÙee&mles mJeeOÙeeÙeb meceehÙe hetJe&jeef$ekeâJeeÛeveenslees: hetJe&keâefLeleefJeefOevee hebÛehebÛeJeejeved cenecev$ew:
efokeâdMegefæb ke=âlJee owJeefmekeâØeefle›eâceCeb kegâÙee&led~ lelemleoeveercesJe meeÙebkeâeueerveieg®Jeboveeb efJeoOÙeeled~
Deveblejb DehejeCnosJeJeboveeb ke=âlJee hetJe&jeef$ekeâmJeeOÙeeÙeb efJeefOevee efJeOeeÙe efÉIeefškeâeJeMes<esÓæ&je$eew SkeâlJeYeeJeveeb
YeeJeÙeved MejerjkeäueceeheveesoeLeË efveõeb ie=CnerÙeeled~
heef§ecejeef$ekeâmJeeOÙeeÙeeLeË efveõele: ØeeefiokedâMegefæ: efkeâVe keâeefjlee ?
ve keâefjlee, efkebâÛe ceOÙeje$Ùevevlejb efmeæevleJeeÛeveemJeeOÙeeÙeeYeeJeeled hetJe&jeef$ekeâmJeeOÙeeÙeevevlejb
efokeâdMegæsjeJeMÙekeâlee SJe veemleerefle %eeleJÙeb~ mee JeeÛeveeefhe DeJeefOeceve:heÙe&Ùeeefo%eeefvecenecegveerveecesJe mebYeJeleerefle
ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙe&sCe mJeÙecesJe Øeesòebâ~
DeeefYe§eleme=efYe: MegefæefYe: men DevÙee Deefhe MegæÙe: keâefLelee: meefvle OeJeueešerkeâeÙeeb~
De$eesheÙeesefieMueeskeâe mle SJe ØeesÛÙevles-
ÙecehešnjJeßeJeCes ®efOejœeeJesÓieleesÓefleÛeejs Ûe~
oele=<JeMegækeâeÙes<eg YegòeâJeefle Ûeeefhe veeOÙesÙeced~~1~~
1. cetueeÛeej DeefOekeâej 5, ieeLee 273, šerkeâe mecesle~ 2. cettueeÛeej ieeLee 318, šerkeâebMe~
efleueheueue-he=Legkeâ-ueepee-hetheeefoefmveiOemegjefYeiebOes<eg~
Yeòesâ<eg Yeespeves<eg Ûe oeJeeefiveOetces Ûe veeOÙesÙeced~~2~~
Ùeespeveceb[uecee$es mevÙeemeefJeOeew cenesheJeemes Ûe~
DeeJeMÙekeâef›eâÙeeÙeeb kesâMes<eg Ûe uegÛÙeceeves<eg~~3~~
DeeJeMÙekeâef›eâÙeeJemejeefo<eg mJeeOÙeeÙeefve<esOeb DeeÛeejmeejsÓefhe keâefLeleb DeefmleleLewJe Øeesòebâ-
meJe&heJe&ef›eâÙeeJeMÙekeâef›eâÙeeJemejeefoefYe:~
JÙeheslelee YeJeslkeâeues keâeueMegeæf efJe&Megeæ
f oe1~~71~~
hegve§e-
mehleefoveevÙeOÙeÙeveb Øeefleef<eæb mJeie&ieles ßeceCemetjew~
Ùeespevecee$es efoJemeef$eleÙeb, lJeefleotjlees efoJemeced~~4~~
ØeeefCeefve Ûe leer›eog:Keeved efceüÙeceeCes mhegâjefle ÛeeefleJesoveÙee~
SkeâefveJele&vecee$es efleÙe&#eg Ûejlmeg Ûe ve hee"Ÿeced~~5~~
leeJevcee$es mLeeJejkeâeÙe#eÙekeâce&efCe ØeJe=òes Ûe~
#es$eeMegæew otjeod ogie&vOes JeeeflekegâCehes Jee~~6~~
efJeieleeLee&ieceves Jee mJeMejerjs MegefæJe=efòeefJejns Jee~
veeOÙesÙe: efmeæeble: efMeJemegKeheâueefceÛÚlee ›eeflevee~~7~~
ØeefceeflejjeflveMeleb mÙeeogÛÛeejefJecees#eCeef#elesjejeled~
levegmeequeuecees#eCesÓefhe Ûe hebÛeeMeojeflvejsJeele:~~8~~
ceeveg<eMejerjuesMeeJeÙeJemÙeehÙe$e oC[hebÛeeMeled~
mebMeesOÙee eflej§eeb leoæ&cee$ewJe Yetefce: mÙeeled~~9~~
JÙevlejYesjerlee[ve-lelhetpeemebkeâšs keâ<e&Ces Jee~
mebce=#eCe-mebceeppe&ve-meceerheÛeeC[eueyeeues<eg~~10~~
Deefivepeue®efOejoerhes ceebmeeefmLeØepeveves leg peerJeeveeb~
#es$eefJeMegefæve& mÙeeod-ÙeLeesefoleb meJe&YeeJe%ew:~~11~~
#es$eb mebMeesOÙe hegve: mJenmleheeoew efJeMeesOÙe Megæcevee:~
ØeemegkeâosMeeJemLees ie=CnerÙeeod JeeÛeveeb he§eeled~~12~~
ÙegkeälÙee meceOeerÙeevees Je#eCekeâ#eeÅecemhe=Mved mJee*dieced~
ÙelvesveeOeerlÙe hegveÙe&Leeßegleb JeeÛeveeb cegÃesled~~13~~
leheefme ÉeoMemebKÙes mJeeOÙeeÙe: ßes… GÛÙeles meodefYe:~
DemJeeOÙeeÙeefoveeefve %esÙeeefve leleesÓ$e efJeÉodefYe:~~14~~
1. DeeÛeejmeej Mueeskeâ 71, he=. 93~

heJe&meg vevoerÕejJej-ceefnceeefoJemes<eg Ûeeshejeies<eg~

metÙee&Ûevõcemeesjefhe veeOÙesÙeb peevelee ›eeflevee~~15~~
De„cÙeeceOÙeÙeveb ieg®-efMe<ÙeÉÙeefJeÙeesieceeJenefle~
keâuenb leg heewCe&ceemÙeeb keâjesefle efJeIveb Ûelego&MÙeeced~~16~~
ke=â<CeÛelego&MÙeeb ÙeÅeOeerÙeles meeOeJees ¢eceeJemÙeeÙeeced~
efJeÅeesheJeemeefJeOeÙees efJeveeMeJe=efòeb ØeÙeevlÙeMes<eb meJex~~17~~
ceOÙeevns efpeve™heb veeMeÙeefle keâjesefle mebOÙeÙeesJÙee&efOeced~
leg<ÙevleesÓhÙeefØeÙeleeb ceOÙeceje$eew mecegheÙeeefvle~~18~~
Deefleleer›eog:efKeleeveeb ®oleeb meboMe&ves meceerhes Ûe~
mleveefÙelvegefJeÅegoYeüs<JeefleJe=„dÙee GukeâefveIee&les1~~19~~
efmeæevle«ebLemÙeeOÙeÙeveb ve keâle&JÙeefceefle mebyebOees efJe%esÙe:~
ßeerkegbâokebgâoosJees yeÇJeerefle-
oJJeeefoJeefokeäkeâceCeb keâjeseof megòelLeefmekeäKeueesnCs e~
DemeceeefncemepPeeÙeb keâuenb Jeeefnb efJeÙeesieb Ûe2~~171~~
efkebâ Ûe keâeueMegæŸeeefoefYe: MeeŒeb heef"leb keâce&#eÙeeÙe YeJelÙevÙeLee keâce&yevOeeÙesefle3~
keâeveerceeefve MeeŒeeefCe Ùeeefve õJÙeeefoMegefæefYeefJe&vee heef"legb ve MekeäÙevles ?
efmeæevle«ebLemet$eeCÙesJe ve heef"legb ÙegpÙevles Mes<eMeeŒeeCeeb he"ve-hee"veÙeesvee&efmle oes<e:~
Gòebâ Ûe kegbâokegbâoosJesve-
megòeb ieCenjkeâefnob lensJe heòesÙeyegækeâefnob Ûe~
megokesâJeefueCee keâefnob DeefYeCCeomehegJJekeâefnob Ûe~~277~~
met$eb-DebiehetJe&JemlegØeeYe=leeefo ieCeOejosJew: keâefLeleb meJe&%ecegKekeâceueeoLeË ie=nerlJee «evLemJe™hesCe jefÛeleb
ieewleceeefoefYe:~ leLewJeskebâ keâejCeb ØelÙeeefßelÙe yegæe: ØelÙeskeâyegæe:~ Oece&ßeJeCeeÅegheosMecevlejsCe Ûeeefj$eeJejCeeefo#eÙeesheMeceeled
«enCeesukeâeheeleeefooMe&veeled mebmeejmJe™heb efJeefolJee ie=nerlemebÙecee: ØelÙeskeâyegæemlew: keâefLeleb~ ßeglekesâJeefuevee keâefLeleb
jefÛeleb ÉeoMeebieÛelego&MehetJe&OejsCeesheefo„b~ DeefYeVeeefve jeieeefoefYejheefjCeleeefve oMehetJee&efCe GlheeohetJee&oerefve Ùes<eeb
lesÓefYeVeoMehetJee&mlew: keâefLeleb ØeefleheeefoleceefYeVeoMehetJe&keâefLeleb Ûe met$eefceefle mebyebOe:~
Slelmet$e«evLemÙe he"vesÓefOekeâeje: kesâ kesâ mevleerefle Ûesled ?
ßeerceledkegbâokegbâoosJejefÛeleieeLeÙee SJeeJeievleJÙeced~
leb heef{ogcemepPeeS Cees keâhheefo efJejo FeflLeJeiiemme~
Sòees DeCCees iebLees keâhheefo heef{ogb DemepPeeS~~278~~
lelmet$eb heef"legcemJeeOÙeeÙes ve keâuhÙeles ve ÙegpÙeles efJejleJeie&mÙe mebÙelemecetnmÙe ŒeerJeie&mÙe ÛeeefÙe&keâeJeie&mÙe
Ûe~ FleesÓmceeovÙees «ebLe: keâuhÙeles heef"legcemJeeOÙeeÙesÓvÙelhegve: met$eb keâeueMegæŸeeÅeYeeJesÓefhe Ùegòebâ heef"legefceefle~
1. <ešdKeC[eiece OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 255 mes 258 lekeâ~ 2. cetueeÛeej meceeÛeejeefOekeâej ieeLee 171,
he=. 141~ 3. cetueeÛeej ieeLee 276, šerkeâebMe, he=. 233~
efkebâ lelmet$eefcelÙele Deen-

DeejenCeefCeppegòeer cejCeefJeYeòeer Ùe mebienlLegefoDees~
heÛÛekeäKeeCeeJeemeÙe OeccekeâneDees Ùe SefjmeDees~~279~~
DeejeOevee-mecÙeioMe&ve%eeveÛeeefj$elehemeecegÅeesleveesÅeJeveefveJee&nCemeeOeveeoerevf e lemÙee efveÙege& òf eâjejeOeveeefveÙe&eg òf eâ:~
cejCeefJeYeefòeâ: mehleoMecejCeØeefleheeokeâ«ebLejÛevee~ meb«en: hebÛemeb«eneoÙe:~ mlegleÙe: osJeeiecehejces…ŸeeoÙe:~ ØelÙeeKÙeeveb
ef$eefJeOeÛelegefJe&Oeenejeefo heefjlÙeeieØeefleheeovees «ebLe: meeJeÅeõJÙe#es$eeefoheefjnejØeefleheeovees Jee~ DeeJeMÙekeâe: meeceeefÙekeâ-
ÛelegefJeËMeeflemleJeJeboveeefomJe™heØeefleheeokeâes «ebLe:~ Oece&keâLeeefm$e<eef„ Meueekeâeheg®<eÛeefjleeefve ÉeoMeevegØes#eeoÙe§e~
F&ÂiYetleesÓvÙeesÓefhe «ebLe: heef"legcemJeeOÙeeÙesÓefhe Ûe Ùegòeâ:~1
Ùes kesâefÛelkeâLeÙeefvle-cegveÙe SJe efmeæeble«ebLeeOÙeÙevemÙeeefOekeâeefjCe: ve ÛeeefÙe&keâemlewjefhe Slee: ieeLee: efJeueeskeäÙe
efve§esleJÙeb Ùeled ‘FeflLeJeiiemme’’ ßeerkegbâokegbâojefÛelecetueeÛeejmÙe JeekeäÙemÙeeLeex šerkeâeÙeeb ßeerceodJemegveefvoefmeæevleefJeod
DeeÛeeÙe&osJesve keâefLeleb ‘‘DeeefÙe&keâeJeie&mÙesefle’’ Dele SJe DeeefÙe&keâe Ùeefo ÛelegjvegÙeesie«ebLehe"ve-hee"vekegâMeueemleefn&
efmeæevle«ebLeeOÙeÙeveeOÙeeheveuesKeveeefokebâ keâlegË lee Deefhe DeefOekeâeefjCÙees YeJeefvle~
hegjeCe«evLesÓefhe keâefLeleceefmle-
‘‘SkeâeoMeebieYe=ppeelee meeefÙe&keâeefhe megueesÛevee~’’2
SleeÂMeeveeieceeved Â„dJewJe ceÙee <ešdKeC[eiece«ebLemÙe efmeæevleefÛebleeceefCe„erkeâe efueefKelegceejyOee, ÙeÅeefhe DeeflemeenmeesÓÙeb
cece leLeeefhe DeuheyegæŸeeefhe kesâJeueb mJe%eeveJe=æÙd ew mJeelceefmeædÙew heefjCeece efJeMegæÙd ew ÛewJe YetÙeeoÙeb ces ØeÙeeme:~
mJeeOÙeeÙeceenelcÙeb ØeoMe&Ùeved ßeerkegbâokegbâoosJe: keâLeÙeefle-
efJeCeSCe megoceOeerleb efkeân efJe heceeosCe nesF efJemmeefjob~
lecegªeefo hejYeJes kesâJeueCeeCeb Ûe DeeJenefo~~3
SlelheÙe&vleb DeeieceõJÙeke=âle§elegLeex JeeÛeveesheieleesÓefOekeâejes JeefCe&le:~
megòemeceb-hetJeË met$emÙe ue#eCeb keâefLeleb hegvejefhe meb#eshesCe keâLÙeles-
Deuhee#ejmebefoiOeb meejJeod iet{efveCe&Ùeced~
efveoex<eb nslegceòeLÙeb met$eefcelÙegÛÙeles yegOew:~~4
Fefle JeÛeveeled leerLe&keâjJeÛeveefJeefveie&le-yeerpeheob met$eb~ lesve met$esCe meceb Jele&les GlheÅele Fefle ieCeOejosJes
efmLeleßegle%eeveb met$emeceb~
DelLemeceb-DeÙe&les heefjefÛÚÅeles iecÙeles FlÙeLeex ÉeoMeebieefJe<eÙe:, lesveeLexve meceb men Jele&le FlÙeLe&meceb~
õJÙeßegleeÛeeÙee&vevehes#Ùe mebÙecepeefveleßegle%eeveeJejCe#eÙeesheMece meceglheVe ÉeoMeebießegleb mJeÙebyegæeOeejceLe&meceefcelÙegòebâ YeJeefle~
iebLemeceb-ieCeOejosJeefJejefÛeleõJÙeßegleb «ebLe:, lesve men Jele&le GlheÅele Fefle yeeseOf eleyegæeÛeeÙex<eg efmLeleÉeoMeebie-
ßegle%eeveb «ebLemeceb~
Ceecemeceb-veevee efceveesleerefle veece~ Deveskewâ: ØekeâejwjLe&heefjefÛÚefòeb veeceYesosve keâjesefle Fefle Skeâe#ejeCeeb
ÉeoMeebieeefveÙeesieeveeb ceOÙeefmLeleõJÙeßegle%eeveefJekeâuhee veecesefle Gòebâ YeJeefle~ lesve veecvee õJÙeßeglesve meceb men Jele&le
GlheÅele Fefle Mes<eeÛeeÙex<eg efmLeleßegle%eeveb veecemeceb keâLÙeles~
1. cetueeÛeej ieeLee 277-278-279 šerkeâe mecesle~ 2. nefjJebMe hegjeCe meie&-12, Mueeskeâ veb.-52~ 3. cetueeÛeej ieeLee~
4. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 259~
Ieesmemeceb-
DeefJeÙeesiees Ùe efCeÙeesiees Yeeme efJenemee Ùe JeefóÙee ÛesJe~
Sos DeefCeÙeesiemme og Ceecee SÙeªÙee hebÛe~~1~~
metF& cegöe heef[Iees mebYeJe - oue - JeefóÙee ÛesJe~
DeefCeÙeesieefCe®òeerS efoªblee neWefle hebÛewles~~2~~
Fefle JeÛeveeled DeefveÙeesiemÙe Iees<emeb%ee veecewkeâosMesve DeefveÙeesie GÛÙeles~ melÙeYeecee heosve DeJeiecÙeceeveeLe&mÙe
leoskeâosMeYeeceeMeyoeoefhe DeJeieceeled~
keâLeceefveÙeesiemÙe Â„evlemeb%ee ?
GhecesÙes GheceeveesheÛeejeled~ õJÙeeefveÙeesieÉejsCe Iees<esCe meceb men Jele&les GlheÅeles Fefle Iees<emeceb veece DeefveÙeesie
ßele%eeveced~
kesâefÛeoeÛeeÙee&: Øe™heÙeefvle-
efJeYekeälÙevleYesosve he"veb met$emeceb, keâejkeâYesosveeLe&mececed, efJeYekeälÙevleeYesosve «ebLemeceb~
efuebieefòeÙeb JeÙeCemeceb DeefJeCeogJeefCCeoefcemmeÙeb ÛesJe~
DepPelLeb Ûe yeefnlLeb heÛekeäKehejeskeäKe meesueefmeces~~1
Slew: <ees[MeJeÛevew: he"veb veecemeceb~ Goeòe-Devegoeòe-mJeefjlemJejYesosve he"veb Iees<emeceefceefle~
leVe Iešles, DeveJemLeeØemebieeled~
kegâle: ?
efJeYeefòeâ-efuebie-keâejkeâ-keâeue-ØelÙe#e-hejes#e-DeYÙevlej-yee¢e-YesoeYeso:w ßegle%eevemÙe DeveskeâefJeOelJeØemebieeled~
ve Ûe efuebieeefoefYe: ßegle%eeveYesoes YeJeefle, lewefJe&vee he"veevegheheòes:~ Sles DeeiecemÙe veJe DeLee&efOekeâeje: Øe™efhelee:~
S<eesÓLe&: Øeke=âefleke=âleew ÙeespeefÙeleJÙe:~
keâLeceefveÙeesiemÙeeefveÙeesie: ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-ve, ke=âleeJeefhe melmebKÙeeefoveeveeefveÙeesiemebYeJeeled~
leelheÙe&cesleled-De$e heÙe&vleb DeeiecemÙe efmLele-efpele-heefjefpele-JeeÛeveesheiele-met$emece-DeLe&mece-iebÇLemece-
veecemece-Iees<emeceveeceeve: veJeeefOekeâeje: Øe™efhelee:~ Sleeved meJee&ved %eelJee cegefveefYejeefÙe&keâeefYeJee& õJÙe#es$ekeâeueYeeJe-
MegefæmeceefvJelew: ØelÙenb efmeæevle«ebLemÙe DeOÙeÙeveb DeOÙeeheveb Ûeeefhe keâle&JÙeced~ Devesve mJeeOÙeeÙesvewJe %eeveeJejCe-
keâce&#eÙeesheMecees JeefOe&<Ùeles, DeMegYeeefokeâce&efvepe&je MegYekeâcee&œeJe§e YeefJe<Ùeefle meceerÛeerve%eeveJe=efæ ØeYeeJesve YesoefJe%eeveb
Ûeeefhe YeefJe<Ùeefle hegve§e Sleled YeeJeßegle%eeveb hejbhejÙee kesâJeue%eeveceefhe ØeeheÙeleerefle %eeleJÙeced~
mebØeefle Sles<eg Ùe GheÙeesiemlemÙe YesoØe™heCeeLe&cegòejmet$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe-
pee lelLe JeeÙeCee Jee hegÛÚCee Jee heef[ÛÚCee Jee heefjÙeóCee Jee
DeCegheskeäKeCee Jee LeÙe-Legefo-Oeccekeâne Jee pes ÛeeceCCes SJeceeefoÙee~~55~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùee le$e veJemeg Deeieces<eg JeeÛevee DevÙes<eeb YeJÙeeveeb ÙeLeeMeefòeâ «ebLeeLe&Øe™heCee
GheÙeesiees veece~ le$eeieces De%eeleeLe&he=ÛÚe Jee GheÙeesie:~ DeeÛeeÙe&Yeóejkewâ: Øe™hÙeceeveeLee&JeOeejCeb ØeleerÛÚvee veece~
meehÙegheÙeesie:~ De$e meJe&$e JeeMeyo: mecegÛÛeÙeeLeex ie=nerleJÙe:~
DeefJemcejCeeLeË hegve: hegvees YeeJeeiecemÙe heefjceueveb heefjMeerueveb heefjJele&vee veece~ S<eeefhe GheÙeesie:~
keâce&efvepe&jeLe&ceefmLe-ceppeevegielemÙe ßegle%eevemÙe heefjceueveb-heefjMeeruevecevegØes#eCee veece~ S<eeefhe ßegle%eeveesheÙeesie:~
mekeâueebieefJe<eÙeØeOeeveeled ÉeoMeebieeshemebnej: mleJees veece~ leefmceved Ùe GheÙeesiees JeeÛevee-he=ÛÚvee-heefjJele&vee-
vegØes#eCeemJe™he: meesÓefhe mleJe GheÛeejsCe GÛÙeles~
ÉeoMeebies<eg Skeâebieeshemebnej: mlegeflevee&ce~ leefmceved Ùe GheÙeesie: meesÓefhe mlegefleefjefle ie=nerleJÙe:~
SkeâebiemÙe SkeâeefOekeâejeshemebnejes Oece&keâLee~ le$e Ùe GheÙeesie: meesÓefhe Oece&keâLee Fefle cevleJÙe:~
Ùes Ûeeceer DevÙes SJeceeefokeâe FlÙegòesâ ke=âefle-Jesoveeefo-Ghemebnej-efJe<eÙee GheÙeesiee ie=nerleJÙee:~ GheÙeesieMeyo:
ÙeÅeefhe met$es veeefmle le¢e&efhe DeLee&heòes: DeOÙeenle&JÙe:~ SJeceslesÓ„ew ßegle%eeveesheÙeesiee: Øe™efhelee:~
mebØeefle ke=âlesj„efJeOeesheÙeesieeveeb Øe™heCee ef›eâÙeles-
DevÙes<eeb peerJeeveeb ke=âlesjLe&Øe™heCee JeeÛevee~ DeveJeieleeLe&he=ÛÚe he=ÛÚvee~ keâLeefÙe<ÙeceeveeLee&JeOeejCeb ØeleerÛÚvee~
DeefJemcejCeeLeË hegve: hegve: ke=âlÙeLe&heefjceueveb heefjJele&vee~ meebieerYetleke=âles: keâce&evf epe&jeLe&cevegmejCeceveghes#Ç eCee~ ke=âles™hemebnejmÙe
mekeâueeefveÙeesieÉejs<eg GheÙeesie: mleJees veece~ le$ewkeâeefveÙeesieÉejesheÙeesie: mlegeflevee&ce~ Skeâceeie&CeesheÙeesiees Oece&keâLee veece~
SJeb ke=âlesj„esheÙeesiee: Øe™efhelee:~ Mes<eb megieceb~
SlewJÙe&efleefjòeâpeerJe: ßegle%eeve#eÙeesheMecemeefnlees ve„#eÙeesheMecees Jee DevegheÙegòeâes veece~
met$esÓvegheÙegòeâpeerJeue#eCeceØe™efheleb keâLeb %eeÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, GheÙegòeâØe™heCeeÙee: leoJeieceeled-lep%eeveb mJeÙecesJeeshepeeÙeles~
DeOegvee DevegheÙegòeâpeerJeØe™heCeeLe&cegòejmet$eeCÙeJeleeÙe&vles-
Cesiece-JeJenejeCecesiees DeCegJepegòees Deeieceoes oJJekeâoer DeCesÙee Jee
DeCegJepegòees Deeieceoes oJJekeâoer~~56~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—vewieceJÙeJenejÙeesjhes#eÙee Skeâ GheÙeesiejefnlees peerJe: Deeieceeod õJÙeke=âefleYe&Jeefle~
DeLeJee Deveskeâ DevegheÙegòeâes peerJe: Deeieceeod õJÙeke=âefle: keâLÙeles~
De$e met$emÙe ØeLeceeJeÙeJees Iešles, SkeâmÙeevegheÙegòeâ Fefle SkeâJeÛevesve efveoxMeeled~ ve efÉleerÙeesÓJeÙeJees Iešles,
Deveskesâ<eecevegheÙegòeâ Fefle SkeâJeÛeveØeÙeesieeled ?
DeeÛeeÙe& Øeen:-
vew<e oes<e:, Deveskesâ<eeceefhe DeeieceõJÙeke=âeflelJesve SkeâlJeceeheVeeveeb SkeâJeÛeveefJe<eÙemebYeJesve ‘DevegheÙegòeâ’
FlÙeskeâJeÛeveefveoxMees Iešles SJe~
meb«enveÙeehes#eÙee met$eceJeleeÙe&lesßeerYetleyeefuemetefjCee-
mebienCeÙemme SÙees Jee DeCesÙee Jee DeCegJepegòees Deeieceoes oJJekeâoer~~57~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—S<e mebie=nerleeLe&«eenerefle meb«enveÙees YeCÙeles~ lesvee$e meb«enØe™heCeÙee
YeefJeleJÙeefceefle~ DemlÙe$e meb«en:, peeefle-JÙeefòeâ-SkeâlJeJeeÛekeâÙeesÉ&Ùeesjefhe Deeieceeled õJÙeke=âlÙeesjskeâlJeeYÙegheieceeled~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 ke=âefle-DevegÙeesieÉej / met$e 58 mes 61 JesoveeKeC[ / 95
hetJeexòeâveÙewjsleÙeesÉÇ&Ùees: ke=âlÙeesjskeâlJeb efkeâVe mJeerke=âleced ?

peeefle-JÙeefòeâielewkeâlJeÙeesjskeâeveskeâõJÙeeOeejÙees: SkeâÙeesieb-#esceefJejefnleÙeesjskeâlJeefJejesOeeled~ S<e veÙe: hegve:
meb«enCemJeYeeJees peeefleJÙeefòeâefmLelemebKÙeÙeesjskeâlJesve YesoeYeeJeeled ÉÙeesjeiecelees õJÙeke=âlÙeesjskeâlJeb mJeerkeâjesefle~
DeOegvee $e+pegmet$eehes#eÙee met$eceJeleeÙe&les-
Gpegmegomme SDees DeCegJepegòees Deeieceoes oJJekeâoer~~58~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—$e+pegmet$eveÙeehes#eÙee ‘Deveskeâe’ FlÙeJemleg Jele&les~
heÙee&ÙeeefLe&keâmÙe $e+pegmet$eveÙemÙe õJÙemÙe mebYeeJevee keâLeb YeJeefle ?
vewleled, DeMegæs $e+pegmet$eveÙes õJÙemebYeeJeveeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
$e+pegmet$eveÙes efkeâefceefle DeveskeâmebKÙee veeefmle ?
DemÙe veÙemÙeehes#eÙee SkeâMeyomÙe SkeâØeceeCemÙe ÛewkeâlJeb cegkeälJee DeveskeâeLex<eg Skeâkeâeues ØeJe=efòeefJejesOeeled~ ve
Ûe MeyoØeceeCes yengMeefòeâÙegòesâ mle:, Skeâefmceved efJe™æeveskeâMeòeâerveeb mebYeJeefJejesOeeled SkeâmebKÙeeb cegkeälJeeveskeâmebKÙeeYeeJeeÉe~
MeyoveÙeehes#eÙee met$eceJeleeÙe&les-
meöCeÙemme DeJeòeJJeb~~59~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—MeyoveÙeehes#eÙee DeJeòeâJÙeb %eeleJÙeb, SlemÙe veÙemÙe efJe<eÙes õJÙeeYeeJeesÓmleerefle
efve§esleJÙeb~
hegvejefhe keâLÙeles-
mee meJJee Deeieceoes oJJekeâoer Ceece~~60~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘mee meJJee’ Fefle JeÛevesve hetJeexòeâeMes<eke=âleerveeb «enCeb keâle&JÙeb~
keâLeb yentveeceskeâJeÛeveefveoxMe: ke=âle: ?
vew<e oes<e:, yentveeceefhe ke=âeflelJesve SkeâlJeceeheVeeveeceskeâJeÛeveefveoxMees ÙegefòeâmebieleesÓefmle~
DeOegvee veesDeeieceõJÙeke=âefleØe™heCeeLeË ßeerceodYetleyeefueosJesve met$eceJeleeÙe&les-
pee mee CeesDeeieceoes oJJekeâoer Ceece mee efleefJene-peeCegiemejerjoJJekeâoer
YeefJeÙeoJJekeâoer peeCegiemejerj-YeefJeÙeJeefoefjòeoJJekeâoer Ûesefo~~61~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùee mee veesDeeiecelees ‘õJÙeke=âefle’ efjefleJeÛevesve hetJeexefö„e veesDeeiecelees õJÙeke=âefle:
DeLe&Øe™heCeeLeË mce=efle: keâeefjlee~ %eeÙekeâmÙe Mejerjb %eeÙekeâMejerjced~
keâmÙe %eeÙekeâ: ?
ke=âefleØeeYe=lemÙe %eeÙekeâ:~
keâLeceslep%eeÙeles ?
ØekeâjCeJeMeeod %eeÙeles~ leosJe õJÙeke=âefle%ee&ÙekeâMejerjõJÙeke=âefle:~ YeefJe<Ùeleerefle YeJÙee~
kesâve YeefJe<Ùeefle ?
ke=âefleheÙee&ÙesCe YeefJe<Ùeefle~
Slelkegâlees %eeÙeles ?
ØekeâjCeeled~ mee ÛewJe õJÙeke=âefle: YeefJe<ÙeodõJÙeke=âefleefjefle ieerÙeles~ leeYÙeeb JÙeefleefjòeâe leodJÙeefleefjòeâe, mee ÛewJe
õJÙeke=âefle:, leodJÙeefleefjòebâõJÙeke=âefle:~ efleme¸Ceeb veesDeeieceõJÙeke=âleerveeb mJe™hees YeefCele:~
DeOegvee leemeeb efleme¸Ceeb veesDeeieceke=âleerveeb efJeMes<eØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pee mee peeCegiemejerjoJJekeâoer Ceece eflemmes Fces DelLeeefnÙeeje YeJebefle efªob
efpeob heefjefpeob JeeÙeCeesJeieob megòemeceb DelLemeceb iebLemeceb Ceecemeceb Ieesmemeceb~~62~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe-Sles<eeb veJeeveeb DeLee&efOekeâejeCeeb DeLeex ÙeÅeefhe hetJe&keâefLeleceefmle leLeeefhe meb#eshesCe
hegvejhÙegÛÙeles-
le$e Mevew: Mevew: mJekeâefJe<eÙes Jele&ceeve: ke=âlÙeefveÙeesie: efmLeleb veece~
ØeeflemKeuevesve efJevee cebLejielÙee mJekeâefJe<eÙes mebÛejved ke=âlÙeefveÙeesiees efpeleb veece~
lJeefjleielÙee ØeeflemKeuevesve efJevee DeeefJeækegâueeueÛe›eâefceJe mJekeâefJe<eÙes heefjYeüceCe#ece: ke=âlÙeefveÙeesie: heefjefpeleb veece~
ØeehlevevoeefomJe™heb ke=âefleßegle%eeveb JeeÛeveesheieleb veece~ DemÙe efJemlej: keâeueMegædÙeeefoYesosve ke=âleesÓYeJeled~
efpeveJeÛeveefJeefveie&leyeerpeheoeled DevevleeLee&Je«enCesve De#ejefveoxMejefnlelJesve Ûe Øeehleßegleveecelees ieCeOejosJes<etlheVe
ke=âlÙeefveÙeesie: met$esCe men Je=òes: met$emeceb~
«ebLe-yeerpeheoeYÙeeb efJevee mebÙeceyeuesve kesâJeue%eeveefceJe mJeÙebyegæs<etlheVeke=âlÙeefveÙeesieesÓLexCe men Jele&les Fefle
DeLe&meceb veece~
Den&ogòeâeLeex ieCeOejosJe«eefvLele: Meyokeâueehees «ebLees veece~ lemceelmeceglheVees YeõyeengßeglekesâJeuÙeeefomLeefJejs<eg
Jele&ceeve: ke=âlÙeefveÙeesiees «ebLesCe men Jele&le Fefle «ebLemecees veece~
yegefæefJenerveheg®<eYesosve Skeâe#ejeefoefYe: vÙetveke=âlÙeefveÙeesiees veevee efceveesleerefle JÙeglheòes:-veeveeLeË ie=Cneleerefle
veece YeCÙeles~ lesve men Jele&ceevees YeeJeke=âlÙeefveÙeesiees veecemeceb veece~
lemÙe ke=âefle-DeefveÙeesieÉejmÙe SkeâeefveÙeesiees Iees<e:~ lemceeod Iees<eelmeceglheVe: ke=âefle-DeefveÙeesiees Ieesmemeceb,
lemceeled DemecegheÅe Ûe Slesve meceesÓefhe Iees<emeceb keâLÙeles~
SJeb veJeefJeOe: ke=âefle-DeefveÙeesie: Øe™efhele:~ %eeÙekeâe Deefhe SleeJevle§ewJe, ÉÙeesYexoeYeeJeeled~
De«es %eeÙekeâMejerjõJÙeke=âefleØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuemetefjhegbieJesve-
lemme keâefoheeng[peeCeÙemme Ûego-ÛeFo-Ûeòeosnmme Fceb mejerjefceefo mee
meJJee peeCegiemejerjoJJekeâoer Ceece~~63~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeeÙeg<e: #eÙesCe mJeÙeb heefleleeefoMejerjJelees ke=âefleØeeYe=le%eeÙekeâmÙe Mejerjb
%eeÙekeâMejerjõJÙeke=âefle: keâLÙeles~ mebØeefle ÛÙegleeefoveeb ue#eCeb ef›eâÙeles-
mJeÙecesJeeÙeg:#eÙesCe heefleleMejerj: ÛÙegle-osn GÛÙeles~ GhemeiexCe heeefleleMejerj: ke=âefle-ØeeYe=le%eeÙekeâ: meeOeg:
ÛÙeeefJeleosn: keâLÙeles~ YeòeâØelÙeeKÙeeve-Fbeif eveer-heeoesheieceveefJeOeevew: Úbeof leMejerj: meeOeg: ke=âefleØeeYe=le%eeÙekeâmlÙeòeâosnes
efveieÅeles~ Sles<eeb ke=âefleØeeYe=le%eeÙekeâeveeb ÛÙegle-ÛÙeeefJele-lÙeòeâosneveeb Fob Mejerjefceefle ke=âlJee leeefve meJe&MejerjeefCe
%eeÙekeâ-MejerjõJÙeke=âeflevee&ce keâLÙeles~
keâLeb MejerjeCeeb veeseDeeieceõJÙeke=âefleJÙeheosMe: mebYeJeefle ?
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 ke=âefle-DevegÙeesieÉej / met$e 64, 65 JesoveeKeC[ / 97
DeeOeejs DeeOesÙeesheÛeejeled mebYeJeefle~

ÙeÅesJeb leefn& MejerjeCeeceeiecelJecegheÛeejsCe efkeâVeesÛÙeles ?
Deeiece-veesDeeieceÙeesYexoØeefleheeoveeLeË veesÛÙeles ØeÙeespeveeYeeJeeÛÛeeefhe ve keâLÙeles~
YeeefJe-Jele&ceeve%eeÙekeâMejerj veesDeeieceõJÙeke=âleer met$es kesâve veÙesve ve keâefLeles Fefle Ûesled ?
Mejerj-MejerefjCeesjYesoØe%eehevesve veÙesve les ke=âleer met$es ve Øeesòesâ~
Mejerjeled Mejerjer DeefYeVe: keâLeefceefle Ûesled ?
DeeÛeeÙexCe keâLÙeles-Mejerjoens peerJes oenesheuebYeeled, Mejerjs efYeÅeceeves efÚÅeceeves Ûe peerJes JesoveesheuebYeeled, Mejerjekeâ<e&Ces
peerJeekeâ<e&CeoMe&veeled, Mejerjieceveeiecevew: peerJemÙe ieceveeieceveoMe&veeled, ØelÙeekeâej-KeC[keâÙeesejf Je ÉÙeesYexoevegheuebYeeled,
SkeâerYetleogiOeesokeâefceJe SkeâlJesveesheuebYeeled~ lele: ke=âefleØeeYe=le%eeÙekeâ§ewJe Mejerjefceefle %eeÙekeâYeeefJe-Jele&ceeve Mejerjs DeeieceõJÙeke=âleew
ØeefJe„s Fefle peerJeMejerjeYeso Øe%eehekesâve veÙesve les õJÙeke=âleer he=Leiveesòesâ Fefle %eeÙeles~
peerJeMejerjÙeesYexoØe%eeheveerÙesve veÙesve les És Deefhe ke=âleer Øe™hÙesles~ leÅeLee-peerJe: Mejerjeod efYeVe:, Deveeefo-
Devebleeled efkeâvleg Mejerjs meeefo-meevleYeeJees ÂMÙeles~ meJe&Mejerjs<eg peerJemÙe Devegiecees ÂMÙeles hejvleg Mejerjs peerJemÙeevegiecees
veeefmle~
peerJeMejerjÙeesjkeâejCelJemekeâejCelJeceefhe ue#Ùeles~ mekeâejCeb Mejerjb, efceLÙeelJeeÅeeœeJeheâuelJeeled~ efve<keâejCees
peerJe:, peerJeYeeJesve-ÛeslevelJesve OeÇgJelJeeled, osnoenÛÚso-Yesos efn peerJemÙe oenÛÚsoYesoevegheuebYeeled~ lesve És Deefhe
ke=âleer cebieueeefo<eg Øe™efheles mle:~
DeOegvee YeeefJeõJÙeke=âefleefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pee mee YeefJeÙeoJJekeâoer Ceece-pes Fces keâefo efòe DeefCeDeesieöeje
YeefJeDeesJekeâjCeoeS pees efªoes peerJees Ce leeJe leb keâjsefo mee meJJee YeefJeÙe-
oJJekeâoer Ceece~~64~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘pes Fces keâefo efòe DeefCeÙeesieöeje’ Slesve yengJeÛeveevlemet$eeJeÙeJesve
ke=âlÙeefveÙeesieÉejeCeeb yenglJeb Øe™efheleb~ les<eeceefveÙeesieÉejeCeeefceefle mebyebOe: keâle&JÙe:, DevÙeLeeLee&vegheheòes:~ ‘YeefJeDeesJekeâjCeoeS’
Fefle GhekeâjCeb keâejCeb~ leÛÛe ef$eefJeOeb Yetleb YeeefJe Jele&ceeveefceefle~ le$e Ùe: ke=âlÙeefveÙeesieÉejeCeeb ‘YeefJeDeesJekeâjCeoeS’
YeefJe<Ùelkeâeues Sles<eeb DeefveÙeesieÉejeCeecegheeoevekeâejCeleeÙee Ùe: efmLelees peerJees ve leeJeled leled keâjesefle mee meJee&
YeeefJeõJÙeke=âeflevee&cvee GÛÙeles~
mebØeefle %eeÙekeâMejerj-YeeefJevees: efYeVeõJÙeke=âleerveeb YesoØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pee mee peeCegiemejerj-YeefJeÙeJeefoefjòeoJJekeâoer Ceece mee DeCesÙeefJene~
leb pene-iebefLece-JeeFce-Jesefoce-hetefjce-mebIeeefoce-Denesefoce-efCekeäKeesefoce-
DeesJesefuuece-GJJesefuuece-JeCCe-ÛegCCe-iebOeefJeuesJeCeeoerefCe pes ÛeeceCCes
SJeceeefoÙee mee meJJee peeCegiemejerj-YeefJeÙeJeefoefjòeoJJekeâoer Ceece~~65~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe-%eeÙekeâMejerj-YeeefJeleodJÙeefleefjòeâõJÙeke=âefleveskeâOee Jele&les~
leÆsoeveeb keâLeveb meb#eshesCe Øe™hÙeles-
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
12
«eefvLece-JeeFce-Jes
13
efoce-hetefjce-mebIeeeflece-Denesefoce-efCekeäKeesefoce-DeesJesefuuece-GodJesefuuece-JeCe&-ÛetCe&-
iebOe-efJeuesheveeoerefve Ùeeefve ÛeevÙeeefve Deefhe mee meJee& %eeÙekeâMejerj-YeeefJeleodJÙeefleefjòeâõJÙeke=âefle: keâLÙeles~
1. le$e «ebLeveef›eâÙeeefve<heVeb heg<heeefoõJÙeb «ebefLeceb veece~
2. leblegJeeÙeeleeve-ef›eâÙeeefve<heVeb methe&-heefÛÚkeâe-Ûebiesefj-ke=âlekeâ-Ûeeueveer-kebâyeueJeŒeeefoõJÙeb JeeFceb veece~
3. metefle-FbOegJe-keâesMe-heuÙeeefoõJÙeb JesOeveef›eâÙeeefve<heVeb Jesefoceb veece~
4. le[eieheeefue-efpeveie=neefOe…eveeefoõJÙeb hetjCeef›eâÙeeefve<hevveb hetefjceb veece~
5. ke=âef$eceefpeveYeJeve-ie=n-Øeekeâej-mletheeefoõJÙeb keâe…-Fef„keâe-Øemlejeefo mebIeeleveef›eâÙeeefve<heVeb mebIeeefleceb veece~
6. efvecyeeceü-pebyet-pebyeerjeefoõJÙeb DeOeesefOeceef›eâÙeeefve<heVeb DeOeesefOeceb veece~ FÙeceOeesefOeceef›eâÙee meefÛeòe-DeefÛeòe
õJÙeeCeeb jesheCeef›eâÙee FlÙegòebâ YeJeefle~
7. heg<keâefjCeer-Jeeheer-ketâhe-le[eie-ueÙeve-megjbieeefoõJÙeb efvemKeveveef›eâÙeeefve<heVeb efCekeäKeesefoceb veece-efvemKeveveb
veece~ efkebâÛe efCekeäKeesoCeb KeveveefcelÙegòebâ YeJeefle~
8. Skeâ-efÉ-ef$eiegCemet$e-[esje-Jes„eefoõJÙecegheyesuueve ef›eâÙeeefve<heVeb GheJesefuueceb veece~
9. «eefvLece-JeeFceeefoõJÙeeCeecegheJesuuevesve peeleõJÙecegodJesefuueceb veece~
10. efÛe$ekeâejeCeecevÙes<eeb Ûe JeCeexlheeovekegâMeueeveeb ef›eâÙeeefve<heVeõJÙeb vejlegjieeefoyengmebmLeeveb JeCeË veece~
11. efhe„-efheef„keâe-keâefCekeâeefoõJÙeb ÛetCe&veef›eâÙeeefve<heVeb ÛetCeË veece~
12. yentveeb õJÙeeCeeb mebÙeesiesveeslheeefoleiebOeØeOeeveb õÇJÙeb iebOeb veece~
13. Ie=„-efhe„-Ûebove-kegbâkegâceeefoõJÙeb efJeuesheveb veece~
‘pes Ûe Deceer DeCCes SJeceeefoÙee’ Slesve JeÛevesve DeJeOeeve-megjCeeoerveeb efÉmebÙeesieeefoõJÙeeCeeb ÛeeefmlelJeb
Øe™efheleb YeJeefle~
keâef§eoen-
keâLecesles<eeb õJÙeeCeeb keâefleMeyo: Øe™hekeâ: ?
DeeÛeeÙe&:Øeen-
vew<e oes<e:, keâce&keâejkesâÓefhe keâefleMeyoefve<heòes:~ S<ee meJee&efhe %eeÙekeâMejerj-YeeefJeJÙeefleefjòeâõJÙeke=âefle:keâLÙeles~
leelheÙe&ce$e-õJÙeke=âefleYesoØeYesoeved %eelJee mJeelceleòJeefmeæŸeLe&cesJeesheeÙe: keâle&JÙeesÓmceeefYeefjefle~
SJeb hebÛecemLeues õJÙeke=âefleYeso-ØeYesoØeefleheeovelJesve $eÙeesoMemet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee ieCeveke=âefleefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerYetleyeefuecegefvehegbieJesve-
pee mee ieCeCekeâoer Ceece mee DeCesÙeefJene~ leb pene-SDees Ceeskeâoer, ogJes
DeJeòeJJee keâefo efòe Jee Ceeskeâefo efòe Jee, eflehhengef[ peeJe mebKesppee Jee
DemebKesppee Jee DeCeblee Jee keâoer, mee meJJee ieCeCekeâoer Ceece~~66~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SkeâeWÓkeâes veeske=âefleYe&Jeefle, Ùees jeefMeJe&efie&le: meved Jeæ&les mJekeâJeiee&led
mJekeâJeie&cetueceheveerÙe Jeefie&<Ùeceevees Je=efæceehveesefle mee ke=âeflevee&ce~ Skeâebkeâes Jeefie&<Ùeceevees ve JeOe&les, Jeie&cetuesÓheveerles
efvecet&ueb veMÙeefle~ lesve Skeâes veeske=âefleefjlÙegòebâ YeJeefle~ S<e Skeâes ieCeveeØekeâejes oefMe&le:~
ÉÙees: ™heÙeesJe&eif e&leÙees: Je=eæ
f oMe&veeled ÉÙeesve& veeske=âeflelJeb~ lelees cetueceheveerÙe Jeefie&les ve Jeæ&les, hetJeexòeâjeefMe§ewJe YeJeefle, lesve
ÉÙeesjefhe ve ke=âeflelJeb Deefmle~ SlevcevemeeJeOeeÙe& ‘efÉmebKÙeeÙee’ DeJeòeâJÙeefcelÙegòebâ YeJeefle~ S<ee efÉleerÙee ieCeveepeeefle:~
ef$eØeYe=efle Ùee mebKÙee mee Jeefie&leeÙeeb Jeæ&les, le$e Jeie&cetueceheveerÙe Jeefie&lesÓefhe Je=efæceehveesefle, lesve mee ke=âefleefjlÙegòeâe~
Sleòe=leerÙeieCeveke=âefleefJeOeeveced~ ÛelegLeea ieCeveeke=âeflevee&efmle, efleme=YÙeJÙe&efleefjòeâieCeveevegheuebYeele~
‘Skeâ, Skeâ’ Fefle ieCeveeÙeeb veeske=âefleieCevee~ ‘Éew Éew’ Fefle ieCeveeÙeeb DeJeòeâJÙeeb ieCevee~ ef$e-Ûeleg: hebÛeeefo
›eâcesCe ieCÙeceeves ke=âefleieCevee Fefle~ lesve ieCeveeke=âefleefŒeefJeOee SJe~
DeLeJee ke=âefleieCemebKÙeeleemebKÙeeleevevleYesowjveskeâefJeOee ieCevee ke=âefleYe&Jeefle~ le$e SkeâeÅeskeâesòej›eâcesCe
Jeefæ&lejeefMeveexke=âeflemebkeâuevee~ efÉ-Deeefo ÉdÙeesòej›eâcesCe Je=efæbieleeJeòeâJÙemebkeâuevee~ ef$eÛelegjeefo<eg DevÙelejceeefob ke=âlJee
les<JesJe DevÙelejesòej›eâcesCe ieleJe=efæ: ke=âeflemebkeâuevee~ Sles<eeb efÉmebÙeesiesve DevÙee: <ešdmebkeâuevee GlheeoefÙeleJÙee:~
SJeb $e+CeieCeCee veJeefJeOee GlheeoefÙeleJÙee:~
De$e efJeMes<esCe keâLÙeles-
SkeâmÙeeb mebKÙeeÙeeb Skewâkeâesòej›eâcesCe Jeefæl& eeÙeeb-Skeâ-efÉ-ef$e-Ûeleg:-hebÛe-<ešd-mehleeefoieCevee veeske=âeflemebkeâuevee GÛÙeles~
efÉmebKÙeeceeefob ke=âlJee efÉ efÉ-Gòej›eâcesCe Jeefæ&leeÙeeb-efÉ-Ûeleg:-<ešd-De„-oMe-ÉeoMe-Ûelego&MeeefoieCevee
DeJeòeâJÙemebkeâuevee efveieÅeles~
ef$emebKÙeeceeefob ke=âlJee ef$eÙeesòejJeefæl& es mebelf e-ef$e-<ešd-veJe-ÉeoMe-hebÛeoMeeoÙe:~ Ûeleg:De„-ÉeoMe-<ees[Me-
efJebMelÙeeoÙe:~ hebÛe-oMe-hebÛeoMe-efJebMeefle-hebÛeefJebMelÙeeoÙe§e ke=âeflemebkeâuevee YeCÙeles~
Sleemeeb efleme=Ceeb efÉmebÙeesefievees Yebiee: <ešd meefvle-veeske=âefle-DeJeòeâJÙemÙe ÛelJeejes Yebiee:, veeske=âefle-ke=âefleYebiee:
hebÛe, DeJeòeâJÙeke=âefle: <ešd, DeJeòeâJÙeveeske=âefle: mehle, ke=âefle-veeske=âefle: De„ew, ke=âefle-DeJeòeâJÙemÙe veJe Yebiee: meefvle~
Sleemeeb veJemebkeâueeveeb efJehejerle›eâcesCe «enCes meefle $e+CeieCeveeveeb veJe Øekeâeje: GlheVee: meefvle~
Ùesvesob met$eb osMeeceMe&kebâ lesvee$e Oeve-$e+Ce-Oeve$e+CeieefCeleb meJeË JeòeâJÙeb~ mebkeâuevee-Jeie&-Jeiee&Jeie&-Ieve-
IeveeIevejeefMe-GòheefòeefveefceòeiegCekeâej: keâueemeJeCee& ÙeeJeòeeJeod YesoØekeâerCe&keâpeeleÙe: $ewjeefMekeâ-hebÛejeefMekeâeefokebâ
meJeË OeveieefCeleb~ JÙeglkeâuevee Yeeienej: #eÙekebâ Ûe keâueemeJeCee&efomet$eØeefleyeæmebKÙee Ûe $e+CeieefCeleb~ ieefleefveJe=efòeieefCeleb
kegâóekeâejeefoieefCeleb Ûe Oeve$e+CeieefCeleb~ SJeb ef$eefJeOeb Deefhe ieefCelece$e Øe™heefÙeleJÙeced~
DeLeJee ke=âeflecegheue#eCeb ke=âlJee ieCevee-mebKÙeele-ke=âleerveeceefhe De$e ue#eCeb JeòeâJÙeced~ leÅeLee-
Skeâceeefob ke=âlJee ÙeeJeod Glke=â„evevlee Fefle leeJeod ieCevee FlÙegÛÙeles~ ÉdÙeeefob ke=âlJee ÙeeJeoglke=â„evevlee Fefle
Ùee ieCevee mebKÙeeleefceefle YeCÙeles~ $Ùeeefob ke=âlJee ÙeeJeoglke=â„evevlee Fefle ieCevee ke=âefleefjefle keâLÙeles~
Gòebâ Ûe-
SÙeeoerÙee ieCeCee oesDeeoerÙee efJe peeCe mebKes efòe~
leerÙeeoerCeb efCeÙecee keâefo efòe meCCee og yeesæJJee1~~
De$e leeJelke=âefle-veeske=âefle-DeJeòeâJÙeeveecegoenjCeeLe&efceÙeb Øe™heCee ef›eâÙeles~ lemÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb DeesIeevegiece:
ØeLeceevegiece: Ûejceevegiece: mebÛeÙeevegiece§esefle ÛelJeeefj DeefveÙeesieÉejeefCe~
le$e leeJeod DeesIeevegiece GÛÙeles-
me efÉefJeOe:-cetueewIeevegiece DeesoMeevegiece§esefle~
le$e leeJevcetueewIeevegiece GÛÙeles-leÅeLee-peerJee: ke=âefleefjefle~
kegâle SlemÙe cetueewIelJeb ?

Megæmeb«enJeÛeveeled~
DeeosMeewIees efveieÅeles-ielÙeeefo Ûelego&Meceeie&CeemLeeves<eg efmLelepeerJee: ke=âefle:, le$e MegæwkeâefÉpeerJeevegheuebYeeled~
veJeefj ceveg<Ùe-DeheÙee&hle-Jewe›f eâefÙekeâefceße-DeenejefÉkeâ-met#cemeebhejeÙeMegeæ f mebÙele-GheMece mecÙeiÂef„-meemeeove-mecÙeiÂef„-
mecÙeeficeLÙeeÂef„peerJee: mÙeeled ke=âefle:, ef$eØeYe=elf e-GheefjcemebKÙeeÙeeb keâoeefÛeogheuebYeeled~ mÙeeVeeske=âefle:, Sles<Je„meg keâoeefÛeoskeâmÙewJe
peerJemÙe oMe&veeled~ mÙeeoJeòeâJÙeke=âefle:, keâoeefÛeled ÉÙeesjJs eesheuebYeeled~ SJeb DeesIeevegiece: meceehle:~
mebØeefle ØeLeceevegiece GÛÙeles-
keâmÙe ØeLecemeceÙes S<e Devegiece: ef›eâÙeles ?
ceeie&Ceeveeb~ De$e DeØeLeceevegieceesÓefhe keâle&JÙe:~
kegâle: ?
ØeLeceeØeLeceÙeesjvÙeesvÙeeefJeveeYeeJeeled~ veejkeâpeerJee: ØeLecemeceÙes mÙeeled ke=âefle:~ veejkeâCeeceghe›eâceCeevevlejb peIevÙesve
SkeâmeceÙe:, Glke=â„sve mebKÙeeleeJeueÙe:~ mÙeeVeveeske=âefle: SlesvewJeevlejsCeeslheVeØeLecemeceÙes keâoeefÛeoskeâmÙewJe
peerJemÙeesheuebYeeled~ mÙeeoJeòeâJÙeke=âefle:, keâoeefÛeled veejkeâpeerJemÙe ØeLecemeceÙes ÉÙeespeeaJeÙees®heuebYeeled~
DeØeLecee ke=âefle§ewJe, mJekeâeÙeg: efÉleerÙemeceÙeØeYe=elf e ÙeeJeled ÛejcemeceÙe Fefle S<eesÓØeLecekeâeue:, De$e efmLelepeerJeeveeb
efveÙecesve meJe&keâeuecemebKÙeelelJeesheuebYeeled~
SJeb meJe&veejkeâ-efleÙe&iceveg<Ùe-osJeeveeb ke=âefle-veeske=âefle-DeJeòeâJÙeke=âefle§e OeJeueešerkeâeÙeeceJeievleJÙees YeJeefle1~
DeOegvee Ûejceevegiece: keâLÙeles-
ÛejceevegieceesÓÛejceevegiecesve men JeòeâJÙe:, ÉÙeesjvÙeesÓvÙeeefJeveeYeeJeeled~ veejkeâe: ÛejcemeceÙes mÙeelke=âefle:,
ef$eØeYe=eflemebKÙeeleemebKÙeeleeveeb veejkeâÛejcemeceÙes keâoeefÛeogheuebYeeled~ mÙeeVeeske=âefle:, ÛejcemeceÙes Jele&ceeveveejkeâmÙe
keâoeefÛeoskeâmÙewJe oMe&veeled~ mÙeeoJeòeâJÙeb, keâoeefÛeòe$e ÉÙees§ewJeesheuebYeeled~ veejkeâe DeÛejcee efveÙeceeled ke=âefle:,
le$ewkeâefÉpeerJeeveeceYeeJeeled~ SJeb ÙeLee ØeLeceevegiece: Øe™efhelemleLee Øe™heefÙeleJÙe:~
efJeMes<esCeeefhe OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙeb2~
DeOegvee mebÛeÙeevegiece GÛÙeles-
De$e melØe™heCee õJÙeØeceeCeevegiece: #es$eevegiece: mheMe&veevegiece: keâeueevegiece: Devlejevegiecees YeeJeevegieceesÓuhe-
yenglJeevegiece§eslÙe„eJeefveÙeesieÉejeefCe YeJeefvle~ le$e Sles<eeceefveÙeesieÉejeCeeceLeex efJeMes<esCe OeJeueeKÙeeÙeeb heef"leJÙe:
S<eg ceOÙes ÙeeflkebâefÛeled he"veerÙeb leodõ„JÙeced~
keâeueevegieces FefvõÙeceeie&CeeÙeeb keâLÙeles-
yeeoj-SkesâefvõÙee: ke=âeflemebefÛelepeerJee: efkeâÙelkeâeueheÙe&vleb YeJeefvle ?
veeveepeerJeb ØeleerlÙe meJe&keâeueb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve #egõYeJe«enCeb, Glkeâ<exCe DebieguemÙeemebKÙeeleYeeie:
DemebKÙeelee DeJemeefhe&efCeGlmeefhe&CÙe:~
yeeojwkesâefvõÙeheÙee&hlee: ke=âeflemebefÛelee: efkeâÙeefÛÛejb keâeueeled YeJeefvle ?
veeveepeerJeb ØeleerlÙe meJe&keâeueb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve Devleceg&ntleË, Glkeâ<exCe mebKÙeeleeefve Je<e&menœeeefCe~
les<eecesJe DeheÙee&hlee: efkeâÙeefÛÛejb keâeueheÙeËleb ?
veeveepeerJeb ØeleerlÙe meJe&keâeueb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve #egõYeJe«enCeb, Glkeâ<exCe Devleceg&ntleË~

met#cewkesâefvõÙee: veeveepeerJeb ØeleerlÙe meJe&keâeuebb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve #egõYeJe«enCeb, Glkeâ<exCe DemebKÙeele-
ueeskeâØeceeCekeâeueheÙe&vleb~ les<eecesJe heÙee&hlee veeveepeerJeb ØeleerlÙe meJe&keâeueb~ SkeâpeerJeehes#eÙee peIevÙesveeslkeâ<exCeevle-
cegn& lt e&cesJe~ les<eeb ÛewJeeheÙee&hlee veeveepeerJeehes#eÙee meJe&keâeueb~ SkeâpeerJecehes#Ùe peIevÙesve #egõYeJe«enCeb, Glkeâ<exCeevlecegn& lt eË~
ÉerefvõÙee: $eerefvõÙee: ÛelegefjefvõÙeemles<eecesJe heÙee&hlee: ef$eheoe: veeveepeerJeb ØeleerlÙe meJe&keâeueb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe
peIevÙesve #egõYeJe«enCeb Devleceg&ntleË, Glkeâ<exCe, mebKÙeeleeefve Je<e&menœeeefCe~ S<eecesJeeheÙee&hlee: ef$eheoe: veeveepeerJeehes#eÙee
meJe&keâeueb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve #egõYeJe«enCeb, Glkeâ<exCeevleceg&ntleË~
hebÛesefvõÙee: hebÛesefvõÙeheÙee&hlee§e ef$eheoe: efkeâÙeefÛÛejb keâeueb ?
veeveepeerJeehes#eÙee meJe&keâeueb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve #egõYeJe«enCeb Devleceg&ntleË, Glke=â<exCe meeiejeshecemenœeb
hetJe&keâesefšhe=LekeälJesveeYÙeefOekebâ meeiejesheceMelehe=LekeälJeced~
meesOecces ceeefnbos he{ceheg{JeerS nesefo ÛeogiegefCeob~
yecneefo DeejCeÛÛego heg{JeerCeb nesefo hebÛeiegCeb1~~
S<ee ieeLee hebÛesefvõÙeefmLeefleb Øe™heÙeefle~ meewOece&-ceensvõ-ØeLecehe=efLeJeer<eg Ûeleg§elegJee&jceglheVemÙe efÉleerÙeeefo<ešd-
he=efLeJeer<eg yeÇÿeueeskeâeefo-DeejCeeÛÙegleosJes<eg Ûe hebÛeJeejceglheVemÙe hebÛesefvõÙeefmLeefle: meeiejeshecemenœecee$ee (1000)
hetJe&keâesefšhe=LekeälJesveeYÙeefOekeâe: (96)~ hebÛesefvõÙeefmLeefleb ie=nerlJee Yeücelees peerJemÙe S<ee efoMee Øe™efhelee, ve hegve S<e
efveÙece:, DevÙesveeefhe ØekeâejsCe hebÛesefvõÙeefmLeleer: YeüceCeb Øeefle mebYeJeoMe&veeled~
he{ceheg{JeerS Ûeogjes heCe heCe mesmeemeg neWefle heg{Jeermeg~
Ûeog Ûeog osJesmeg YeJee JeeJeermeb efòe meohegOeòeb2~~1~~
ØeLecehe=efLeJeer<eg ÛelegJee&jceglheÅe Mes<eemeg he=efLeJeer<eg hebÛe-hebÛeJeejceglheÅe meewOecee&efo ÙeeJeoejCeeÛÙegleosJes<eg
Ûeleg§elegJee&jceglheVemÙe meeiejesheceMelehe=LekeälJeb hebÛesefvõÙeheÙee&hleefmLeefleYe&Jeefle (900)~
SJecesJe $emeheÙee&hlee: peIevÙesveevleceg&ntleË Glkeâ<exCe efÉmeeiejeshecemenœeeefCe~ leÅeLee-
meesncces ceeefnbos he{ceheg{Jeermeg nesefo ÛeogiegefCeob~
yecneefo DeejCeÛÛego heg{JeerCeb DeªiegCeb~~1~~
iesJeppesmeg Ûe efJeiegCeb GJeefjceiesJeppeSieJeppesmeg~
f hegOeòesCe DeefnÙeeefCe3~~
oeseCf Ce menmmeeefCe YeJes keâese[
heCCeJeefle-keâesešf hetJee&eOf ekeâefÉmenœemeeiejesheceb~ lemÙe mhe„erkeâjCeb-keâuhes<eg De„Mele<ešde$f ebMelmeeieje:, De„«ewJesÙekesâ<eg
Ûeleg:MeleÛelegeJf eËMeeflemeeieje:, mehlehe=eLf eJeer<eg mehleMele-ÛelJeeefjMb elmeeieje: (836±424±740·2000) Slewecf e&euf elJee
hetJe&keâesešf he=LekeälJesveeefOekeâ-efÉmenœemeeiejesheceØeceeCee $emekeâeueefmLeefle%ee&leJÙee~ Slep%eelJee Deefmceved $emeheÙee&Ùekeâeues
SJe cees#eØeehlÙeLeË Oece&heg®<eeLeex efJeOesÙe: efkebâ Ûe keâoeefÛeled hegve: Ùeefo SkesâefvõÙeheÙee&Ùes<egieceveb leefn& lelees efveie&ceveb
og<keâjb SJe~
FlLecesJe Devlejevegieces ieefleceeie&CeevegmeejsCe vejkeâieleew veejkeâeCeeb ke=âefleveeske=âefle-DeJeòeâJÙemebefÛeleeveeb peerJeeveeb
veeveepeerJeehes#eÙee veemlÙevlejb~ SkeâpeerJeehes#eÙee peIevÙesveevleceg&ntleË Glkeâ<exCe Deveblekeâeueb DemebKÙeelehegûueheefjJele&ve
ØeceeCeb~
efleÙe&iieleew efleÙe&ihebÛesefvõÙeefleÙe&ieheÙee&hlehebÛesefvõÙeefleÙe&_Ûe: SkeâpeerJeehes#eÙee peIevÙesve #egõYeJe«enCeceglkeâ<exCe

DemebKÙeelehegûueheefjJele&veØeceeCecevevlekeâeueb~
SJecesJe ceveg<Ùeef$ekeâ-meJe&efJekeâuesefvõÙe-meJe&hebÛesefvõÙeeCeeb Ûe JeòeâJÙeb DeefJeMes<eeled~ ceveg<ÙeeheÙee&hlekesâ<eg ef$eheoeveeb
Deblejb, veeveepeerJeehes#eÙee peIevÙesve SkeâmeceÙe:, Glkeâ<exCe heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeie:~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve
#egõYeJe«enCeb, Glkeâ<exCe DeveblekeâeuecemebKÙeelehegûueheefjJele&veb~
osJeieleew osJeeveeb YeJeveJeeefme-JeeveJÙevlej-pÙeeself e<keâosJeeveeb meewOecezMeevekeâuheJeeefmeveeb DeblejØe™heCee veejkeâeCeeefceJe~
meevelkegâceej-ceensvõkeâuheosJeeveeb peIevÙesveevlejb-cegnlt e&he=LekeälJecee$eb~ meevelkegâceej-ceensvõosJesYÙe: efleÙe&iceveg<Ùes<eg
ieYeexhe›eâeefvlekesâ<eg GlheÅe cegntle&he=LekeälJeb efmLelJee DeeÙegyeËOeb ke=âlJee meevelkegâceej-ceensvõosJes<eg hegve: GlheVemÙe cegntle&
he=LekeälJecee$ecevlejesheuebYeeled~
yeÇÿe-yeÇÿeesòej-ueebleJe-keâeefhe…osJes<eg peIevÙeeÙegyeËOees efoJemehe=LekeälJeb~ Meg›eâ-ceneMeg›eâ-Meleej-menœeejkeâuhes<eg
he#ehe=LekeälJeb~ Deevele-ØeeCele-DeejCeeÛÙeglekeâuhes<eg ceemehe=LekeälJeb~ veJe«ewJesÙekeâefJeceeveJeeefmeosJes<eg Je<e&he=LekeälJeb~ Devegeof Meeefo
ÙeeJeohejeefpele Fefle Je<e&he=LekeälJeb~ Sleeefve peIevÙeeÙetbef<e yebOeefÙelJee efleÙe&iceveg<Ùes<eg GlheÅe Deefhe&leosJes<eg GlheVeeveeb
peIevÙecevlejb YeJeefle~
eqJeMes<esCe Deevele-ØeeCele-DeejCeeÛÙegleosJeeveeb peIevÙeevlejs YeCÙeceeves ceveg<Ùes<eg ceemehe=LekeälJecee$eeÙegyeËOeefÙelJee
ceveg<Ùes<etlheÅe le$e ceemehe=LekeälJeb peerefJelJee hegve: meccetefÛÚ&ces GlheÅeevleceg&ntlexCe mebÙeceemebÙeceb ie=nerlJee keâeueb ke=âlJee
Deevele-ØeeCele-DeejCeeÛÙegleosJes<eg GlheVemÙe peIevÙeevlejb JeòeâJÙeced~
kegâle: ?
mebÙeceemebÙecesve mebÙecesve Jee efJevee le$e GheheeoeYeeJeeled~
keâef§eoeMebkeâles-mecÙekeälJecesJe «eenefÙelJee efkeâVeeslheeefole: ?
vewleod JeòeâJÙeb, ceveg<Ùes<eg Je<e&he=LekeälJesve efJevee ceemehe=LekeälJeeYÙevlejs mecÙekeälJe-mebÙeceb-mebÙeceemebÙeceeveeb
«enCeeYeeJeeled~
hegvejeMebkeâe YeJeefle-
mebcetefÛ&Úces<eg mecÙekeälJeb «eenefÙelJee osJes<eg efkeâVeeslheeefole: ?
meceeOeeveb ef›eâÙeles-
YeJeleg veecewleled, mebÙecemebÙecesve efJevee efleÙe&iemebÙelemecÙeiÂ„erveeceeveleeefo<eg GlheefòeoMe&veeled~
eqleÙe&iemebÙelemecÙeiÂ„erveeb ceejCeeefvlekeâmecegodIeeleehes#eÙee <ešdÛelego&MeYeeiecee$emheMe&veØe™heCeeled~
õJÙeefuebieer efceLÙeeÂ„er le$e efkeâVeeslheeefole: ?
vewleled JeòeâJÙeb, Je<e&he=LekeälJesve efJevee ceemehe=LekeälJeeYÙeblejs õJÙeefuebie«enCeeYeeJeeled~ efve«e&vLeefoiecyejes cegefve:
Ùeefo YeeJesve efceLÙeeÂef„: me SJe õJÙeefuebieer keâLÙeles Fefle~
mecÙeiÂef„: DeeveleeefoosJesYÙees ceveg<Ùes<eg DeJeleeÙe& peIevÙeevlejb efkebâ ve Øeefleheeefoleced ?
ve, Je<e&he=LekeälJeeoOe: mecÙeiÂ„erveeceeÙegyeËOeeYeeJeeled~

SJeb meJex<eeb osJeeveeb peIevÙeevlejØe™heCee ke=âlee~
Gheefjce «ewJesÙekeâeÅeOemleveosJeeveeceglke=â„evlejceveblekeâeuecemebKÙeelehegûueheefjJele&veØeceeCeced~ Devegeof Me-DevegòejosJes<eg
efÉmeeiejesheceeefve meeeflejskeâeCÙeglke=â„evlejced, Deefhe&leosJesYÙees ceveg<Ùes<etlheÅe hetJe&keâesefšb peerefJelJee meewOecezMeeveosJes<eg
efÉmeeiejesheceeÙeg<kesâ<etlheÅe hegvejefhe hetJe&keâesšŸeeÙeg<keâes ceveg<Ùees YetlJee keâeueb ke=âlJee Deefhe&leosJes<etlheVes meefle efÉhetJe&keâesefšYÙeeb
meeeflejskeâeefCe efÉmeeiejesheceeefCe Glke=â„evlejb YeJeefle~
meJee&Le&efmeefæefJeceeves<eg peIevÙeeslke=â„evlejb veeefmle, lele§Ùegleeveeb hegve: le$eeslheeoeYeeJeeled~
SlelmeJe&cevlejb %eelJee mecÙekeälJe-mebÙeceemebÙece-mebÙeceeb§e ÙeLee Meefòeâ ie=nerlJee cees#eØeeefhleheÙe&vleb mecÙekeälJeb
ve veMÙesefoefle SJeb <e‰mLeues ieCeveeke=âefleue#eCe ØeefleheeovelJesve met$eceskebâ ieleced~ YeeJevee meblelecesJeenefve&Meb Øeefle#eCeceefhe
YeeJeefÙeleJÙee YeJeefÆ:~
SJeb <e‰mLeues ieCeveeke=âefleue#eCeØeefleheeovelJesve met$eceskebâ ieleced~
SJeb ieCeveeke=âefle: meceehlee~
DeOegvee «ebLeke=âefleØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuemetefjheggbieJesve-
pee mee iebOekeâoer Ceece mee ueesS Jesos meceS meöheyebOeCee DekeäKejkeâJJeeoerCeb
pee Ûe iebLejÛeCee keâerjos mee meJJee iebLekeâoer Ceece~~67~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—«ebLeke=âefle§elegeJf e&Oee-veece-mLeehevee-õJÙe-YeeJe«ebLeke=âefleYesovs e~ veece-mLeeheveeke=âleer
megieces~ õJÙe«ebLeke=âefleefÉe& Jf eOee-Deeiece-veesDeeieceYesovs e~ DeeieceõJÙe«ebLeke=âefle: veesDeeiece%eeÙekeâMejerj-YeeefJe«ebLeke=âleer Ûe
megieces, yengMe: GkeälJelJeeled~ Ùee mee leÉÙeefleefjòeâõJÙe«ebLeke=âefle: mee «ebeLf ece-JeeFce-Jeseof ce-hetejf ceeefo Yesovs eeveskeâOee~
keâLecesles<eeb «ebLemeb%ee ?
ve, Sles peerJee yegæŸee Deelceefve «evLeefle Fefle les<eeb «ebLelJeefmeæs:~
pee mee YeeJe«ebLeke=âefle: mee efÉefJeOee-Deeiece-veesDeeiece YeeJe«ebLeke=âefleYesosve~ «ebLeke=âefleØeeYe=le%eeÙekeâ GheÙegòeâ
DeeieceYeeJe«ebLeke=âeflevee&ce~ veesDeeieceYeeie«ebLeke=âefleefÉefJeOee-ßegle-veesßegleYeeJe«ebLeke=âefleYesosve~ le$e ßegleb ef$eefJeOeb-
ueewefkeâkebâ Jewefokebâ meeceeefÙekebâ Ûesefle~ le$ewwkewâkebâ efÉefJeOeb õJÙeYeeJeßegleYesosve~ le$e õJÙeßeglemÙe MeyoelcekeâmÙe leodJÙeefleefjòeâ
veesDeeieceõJÙeiebÇLeke=âleew Øe™heCee keâle&JÙee, YeeJeeefOekeâejs õJÙesCe ØeÙeespeveeYeeJeeled~
nmlÙeMJe-leb$e-keâewefšuÙe-JeelmÙeeÙeveeefoyeesOees ueewefkeâkeâYeeJeßegle«ebLe:~ ÉeoMeebieeefoyeesOees JewefokeâYeeJeßegle«ebLe:~
vewÙeeefÙekeâ-JewMesef<ekeâ-ueeskeâeÙele-meebKÙe-ceerceebmekeâ-yeewOoeefooMe&veefJe<eÙeyeesOe: meeceeefÙekeâYeeJeßegleiebÇLe:~ Sles<eeb
MeyoØeyebOevee De#ejkeâeJÙeeoerveeb Ùee Ûe «ebLejÛevee De#ejkeâeJÙew«e&vLejÛevee ØeefleheeÅeefJe<eÙee mee ßegle«ebLeke=âeflevee&ce~
Ùee mee veesßegle«ebLeke=âefle: mee efÉefJeOee DeeYÙevleefjkeâe yee¢ee Ûesefle~ le$e DeeYÙevleefjkeâe efceLÙeelJe-ef$eJeso-
nemÙe-jefle-Dejefle-Meeskeâ-YeÙe-pegieghmee-›eâesOe-ceeve-ceeÙee-ueesYe-Yesosve-Ûelego&MeefJeOee~ yee¢ee #es$e-Jeemleg-Oeve-
OeevÙe-efÉheo-Ûeleg<heo-Ùeeve-MeÙeveemeve-kegâhÙe-YeeC[Yesosve oMeefJeOee~
keâLeb #es$eeoerveeb Yeeie«ebLemeb%ee ?
keâejCes keâeÙeexheÛeejeled~ JÙeJenejveÙeb ØeleerlÙe #es$eeoÙees «ebLe: DeYÙevlej«ebLekeâejCelJeeled~ SlemÙe «ebLemÙe
heefjnjCeb efve«eËLelJeb~ efve§eÙeveÙeb ØeleerlÙe efceLÙeelJeeoÙees «ebLe:, keâce&yebOekeâejCelJeeled~ les<eeb heefjlÙeeiees efve«eËbLelJeb~
vewieceveÙesve jlve$eÙeevegheÙeesieer yee¢eeYÙevlejheefj«enheefjlÙeeiees efve«eËLelJeced~

leelheÙe&cesleled-De$e ßegle«ebLeMeyosve «ebLejÛevee™heb ÉeoMeebieb efJeJeef#eleceefmle~ hegve§e veesßegle«ebLeke=âefleJeCe&ves
yee¢eeYÙeblej heefj«en™heb «evLeb ie=nerleb~ Devesve yee¢eeYÙevlejheefj«ensCe «ebLesve jefnleb efveie&ÇvLe™heb cegefveefuebieb ie=nerleceefmle~
Slep%eelJee yee¢eeYÙeblejheefj«en«ebLeb lÙeòeâJee efve«e&vLees cegevf e: YetlJee ÉeoMeebieeJeyeesOeb mebØeehÙe kesâJeue%eeveb Øekeâšerkeâle&JÙeefceefle
DeefYeØeeÙees ie=nerleJÙe:~
SJeb mehlecemLeues «evLeke=âefleefve™heCelJesve met$eceskebâ ieleced~
SJeb «ebLeke=âefle: meceehlee~
DeOegvee keâjCeke=âefleØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerYetleyeefueYeóejkesâCe-
pee mee keâjCekeâoer Ceece mee ogefJene cetuekeâjCekeâoer ÛesJe Gòejkeâoer ÛesJe~
pee mee cetuekeâjCekeâoer Ceece mee hebÛeefJene-DeesjeefueÙecetuekeâjCekeâoer
JesGefJJeÙemejerjcetuekeâjCekeâoer DeenejmejerjcetuekeâjCekeâoer lesÙee mejerjcetue-
keâjCekeâoer keâcceFÙemejerjcetuekeâjCekeâoer Ûesefo~~68~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘pee mee keâjCekeâoer Ceece’ Fefle hetJeexòeâeefOekeâejmebmceejCeeLeË YeefCeleb~ mee
efÉefJeOee-cetueesòejkeâjCesYÙees JÙeefleefjòeâkeâjCeeYeeJeeled~ leÅeLee-keâjCes<eg ÙelØeLeceb keâjCeb hebÛeMejerjelcekebâ levcetuekeâjCeb~
keâLeb MejerjmÙe cetuelJeb ?
ve, Mes<ekeâjCeeveeceslemceeled ØeJe=òes: MejerjmÙe cetuelJeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
keâleg&: peerJemÙe DeefYeVelJesve MejerjsCe keâle&=lJecegheielemÙe keâLeb keâjCelJeb ?
ve, peerJeeled MejerjmÙe keâLebefÛeodYesoesheuebYeeled~ Ùeefo DeYesoes cevÙesle lee|n ÛeslevelJe-efvelÙelJeeefopeerJeiegCee:
MejerjsÓefhe mebYeJesÙeg:~ efkeâvle ve ÛewJeb, leLeevegheuebYeeled~ lele: MejerjmÙe keâjCelJeb ve efJe™æŸeles~
Mes<ekeâejkeâYeeJes Mejerjs meefle Mejerjb keâjCecesJesefle keâLecegÛÙeles ?
vew<e oes<e:, met$es keâjCecesJesefle DeJeOeejCeeYeeJeeled~
mee Ûe cetuekeâjCeke=âefle:-Deewoeefjkeâ-Jewef›eâefÙekeâ-Deenej-lewpeme-keâece&CeMejerjYesosve hebÛeefJeOee ÛewJe,
<e…eefoMejerjeYeeJeeled~ Sles<eeb cetuekeâjCeeveeb ke=âefle: keâeÙeË mebIeeleveeefo levcetuekeâjCeke=âeflevee&ce, ef›eâÙeles ke=âefleefjefle JÙeglheòes:~
DeLeJee cetuekeâjCecesJe ke=âefle:, ef›eâÙeles DeveÙee Fefle JÙeglheòes:~
keâLeb mebIeeleveeoerveeb MejerjlJeb ?
vew<e oes<e:, les<eeb lelees YesoeYeeJeeled~
SJeb cetuekeâjCeke=âles: mJe™helJeb Yesob Ûe Øee™heÙeled~
DeOegvee SkewâkeâmÙee: YesoØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les metefjhegbieJesve-
pee mee DeesjeefueÙe-JesGefJJeÙe-DeenejmejerjcetuekeâjCekeâoer Ceece mee efleefJene-
mebIeeoCekeâoer heefjmeeoCekeâoer mebIeeoCe-heefjmeeoCekeâoer Ûesefo~ mee meJJee
DeesjeefueÙe-JesGefJJeÙe-DeenejmejerjcetuekeâjCekeâoer Ceece~~69~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—le$eeefhe&leMejerjhejceeCetveeb efvepe&jeÙee efJevee Ùe: mebÛeÙe: mee mebIeeleveke=âeflevee&ce~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 ke=âefle-DevegÙeesieÉej / met$e 70, 71 JesoveeKeC[ / 105
les<eeb ÛewJeeefhe&le MejerjhegûuemkebâOeeveeb mebbÛeÙesve efJevee Ùee efvepe&je mee heefjMeeleveke=âeflevee&ce~ Deefhe&le MejerjmÙe
hegûuemkebâOeeveeceeieceveefvepe&jÙees: Ùegieheled YeJeveb mebIeeleve-heefjMeeleveke=âeflevee&ce~
le$e efleÙe&iceveg<Ùes<eg GlheVeØeLecemeceÙes DeesjeefueÙe MejerjmÙe mebIeeleveke=âefle§ewJe, le$e lelmkebâOeeveeb efvepe&jeYeeJeeled~
efÉleerÙemeceÙe ØeYe=elf e mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefleYe&Jeefle, efÉleerÙeeefomeceÙes<eg DeYeJÙeefmeæwjvevleiegCeeveeb efmeæsYÙejvebleiegCenerveeveeb
DeewoeefjkeâMejerjmkebâOeeveeceeieceve-efvepe&jÙees™heuebYeeled~ efleÙe&iceveg<Ùew®òejMejerjs GlLeeefheles DeewoeefjkeâheefjMeeleveke=âefleYe&Jeefle,
le$eewoeefjkeâMejerjmkebâOeeveeceeieveeYeeJeeled~
osJeveejkesâ<eg GlheVeØeLecemeceÙes Jewe›f eâefÙekeâMejerjmÙe mebIeeleveke=âefle:, le$e lelmkebâOeeveeb efvepe&jeYeeJeeled~ efÉleerÙeeefomeceÙes<eg
mebIeeleveheefjMeeleveke=âefle:, le$e lelmkebâOeeveeceeieceve-efvepe&jeCeeb oMe&veeled~ GòejMejerjceglLeehÙe cetueMejerjb ØeefJe„mÙe
heefjMeeleveke=âefle:, le$e lelmkebâOeeveeceeieceveeYeeJeeled~
efleÙe&iceveg<Ùes<eg efJeefJeOeiegCeefæ&efJejefnleMejerjs<eg keâLeb Jewef›eâefÙekeâMejerjmebYeJe: ?
veeefmle efleÙe&iceveg<Ùes<eg Jewef›eâefÙekeâMejerjb, Sles<eg Jewef›eâefÙekeâMejerjveecekeâceexoÙeeYeeJeeled~ efkeâvleg efÉefJeOeceewoeefjkeâMejerjb
efJeef›eâÙeelcekeâceefJeef›eâÙeelcekeâefceefle~ le$e efJeef›eâÙeelcekebâ ÙeoewoeefjkeâMejerjb leod Jewef›eâefÙekeâefceefle De$e ie=nerleJÙeb~
DeenejMejerjceglLeeefheleØeLecemeceÙes DeenejMejerjmebIeeleveke=âefle:, le$e lelmkebâOeeveeb heefjMeeleveeYeeJeeled~ lemceeogheefj
mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefleYe&Jeefle, Deeieceve-efvepe&jÙeesmle$eesheuebYeeled~ cetueMejerjb ØeefJe„s heefjMeeleveke=âefle:, le$eeieceveeYeeJeeled~
SJeb efleœe: ke=âleÙe: $eÙeeCeeb MejerjeCeeb Øe™efhelee:~ Slee: meJee& Deewoeefjkeâ-Jewe›f eâefÙekeâ DeenejcetuekeâjCeke=âleÙe Fefle YeCÙevles~
DeOegvee lewpeme-keâece&CeMejerjke=âefleØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pee mee lespee keâcceFÙemejerjcetuekeâjCekeâoer Ceece mee ogefJene-heefjmeeoCekeâoer
mebIeeoCe-heefjmeeoCekeâoer Ûesefo~ mee meJJee lespee-keâcceFÙemejerjcetuekeâjCekeâoer
Ceece~~70~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeÙeesiekesâJeefueefve ÙeesieeYeeJeeled yebOeeYeeJeeled Sles<eeb ÉÙees: MejerjÙees:
heefjMeeleveke=âefleYe&Jeefle~ DevÙe$e meJe&$eeefhe leogYeÙeke=âefle§ewJe mebmeejs meJe&$e Sles<eeceeieceve-efvepe&jÙees®heuebYeeled~ SleÙeesÉÙ& ees:
MejerjÙees: mebIeeleveke=âeflevee&efmle, yebOemeòJeesoÙeefJejefnleefmeæeveeb yebOekeâejCeeYeeJeeled~ Sles meJex lewpeme-keâece&CeMejerj
cetuekeâjCeke=âleer Fefle YeCÙesles~
DeOegvee cetuekeâejCeke=âleerveeb melØe™heCee ke=âlesefle Øe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
Sosefn megòesefn lesjmeCnb cetuekeâjCekeâoerCeb meblehe™JeCee keâoe~~71~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hegve Slesve osMeeceMe&keâmet$esCe metefÛeleeefOekeâejeCeeb Øe™heCee ef›eâÙeles~
leÅeLee-heoceerceebmee-mJeeefcelJeceuheyenglJeb Ûesefle $eÙeesÓefOekeâeje: YeJeefvle, SlewefJe&vee melØe™heCeevegheheòes:~
le$e heoceerceebmee GÛÙeles-DeewoeefjkeâMejerjmÙe mebIeeleveke=âeflejefmle Glke=â„e Deveglke=â„e peIevÙee DepeIevÙee
Ûe~ SJeb heefjMeeleveke=âeflemleogYeÙeke=âefle§e Glke=â„e Deveglke=â„e peIevÙee DepeIevÙee Ûe meefvle~ FlLecesJe Mes<eMejerjeCeeceefhe
JeòeâJÙeb~
heo ceerceebmee ielee~
mJeeefcelJecegÛÙeles-DeewoeefjkeâMejerjmÙeeslke=â„mebIeeleveke=âefle: keâmÙeYeJeleerefleÛesle? keâLÙeles-
Ùe: keâef§eled ceveg<Ùees cevegef<Ùeveer Jee efleÙe&*d efleÙe&iÙeesefveveer Jee hebÛesefvõÙe: heÙee&hle: meb%eer mebKÙeeleJe<ee&Ùeg<keâ:
ef$emeceÙeleodYeJemLe: leodYeJemLemÙe ØeLecemeceÙeenejkeâ: Glke=â„Ùeesieer Sles<eg DevÙelejmÙe Glke=â„e mebIeeleveke=âefleYe&Jeefle~
leodefJehejerlemÙe Deveglke=â„e mebIeeleveke=âefle%ee&leJÙee~ De$e hebÛesefvõÙeefveoxMees efJekeâuesefvõÙeØeefle<esOeheâue:~ DeheÙee&hleÙeesiemÙe
Øeefle<esOeeLeË heÙee&hle«enCeb~ Demebef%eÙeesieØeefle<esOeeLe&: mebef%eefveoxMe:~ veejkesâYÙe DeeielÙe efleÙe&iceveg<Ùes<eg GlheVemÙe
Glke=â„mJeeefcelJeb YeJeefle Fefle %eeheveeLeË mebKÙeeleJe<ee&Ùeg<keâmÙesefle Gòebâ~ le=leerÙemeceÙeeslke=â„wkeâevleevegJe=efæÙeesie«enCeeLeË
ef$emeceÙeleodYeJemLeeefoJeÛeveceefmle~
Glke=â„e mebIeeleveke=âefle: efkeâÙevleer ?
SkeâmeceÙeØeyeæcee$ee YeJeefle Fefle %eeleJÙeb~
DeewoeefjkeâMejerjmÙe Glke=â„e heefjMeeleveke=âefle: keâmÙe Fefle Ûesle ?
keâLÙeles-Ùe: keâef§evceveg<Ùees cevegef<Ùeveer Jee hebÛesefvõÙeefleÙe&*d hebÛesefvõÙeefleÙe&iÙeesefveveer Jee meb%eer heÙee&hle:
hetJe&keâesšŸeeÙeg<keâ: keâce&YetefcepemÙe Jee keâce&YetefceØeefleYeeiemÙe Jee lemÙe FÙeb ke=âefleYe&Jeefle~ Ùesve peerJesve efJeJeef#ele-
YeJeefmLeleØeLecemeceÙeØeYe=efle Glke=â„sve Ùeesiesveeneefjleb, Glke=â„Je=æŸee Jeefæ&leb, Ùe Glke=â„ÙeesiemLeeveeefve yengMees yengMees
ieÛÚefle, peIevÙeeefve ve ieÛÚefle, lelØeeÙeesiÙeeslke=â„Ùeesieer yengMees yengMees YeJeefle, lelØeeÙeesiÙepeIevÙeÙeesieer yengMees
yengMees ve YeJeefle, FlÙeeefo efJeMes<eCeefJeefMe„mÙe Glke=â„heefjMeeleveke=âefleYe&Jeefle~
ef$eheuÙeesheceeÙeg<kebâ cegkeälJee efkeâceLeË hetJe&keâesšŸeeÙeg<kesâ<eg mJeeefcelJeb keâefLeleced ?
vew<e oes<e:, veejkesâYÙe DeeielemÙe YeesieYetefce<eg GlheòesjYeeJeeled~ ve Ûe vejkeâYeJeefveefceòekeâheÙee&Ùeb cegkeälJeevÙe$e
DeewoeefjkeâMejerjmÙeeslke=â„mebÛeÙees YeJeefle, DevÙe$e megKesve peerefJelemÙe efleÙe&iceveg<Ùes<etlheÅe DeveglheVemeblees<emÙe yeng-
DeewoeefjkeâØeosMe«enCeeYeeJeeled~ DeJeMes<eb met$eeLeË Jeie&CeeKeC[s ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&: Øe™heefÙe<Ùeefle~ De$e efvepeeaÙeceeCeeslke=â„õJÙeb
meeOezkeâiegCeneefveiegefCelemeceÙeØeyeæcee$eb YeJeefle, meceÙe ØeyeæmÙe efÉleerÙeefve<eskeâØeYe=efle meJe&efve<eskeâeCeeb le$eesheuebYeeled~
DeewoeefjkeâMejerjmÙe Glke=â„e mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefle: keâmÙe Fefle Ûesled ?
SlemÙe S<e SJeeueehees JeòeâJÙe:~ lemÙe ÛejcemeceÙeleodYeJemLemÙe Glke=â„Ùeesefieve: Glke=â„e~ leodJÙeefleefjòeâe
Deveglke=â„e mebIeeleve heefjMeeleveke=âefleYe&Jeefle~
Mes<eb megieceb~ De$e mebÛeÙe: meeOezkeâmeceÙeØeyeæcee$eesÓmebKÙeelemeceÙeØeyeæcee$ees Jee~
DeewoeefjkeâMejerjmÙe peIevÙee mebIeeleveke=âefle: keâmÙe ?
DevÙelejmÙe met#cemÙe DeheÙee&hlemÙe ØelÙeskeâMejerjmÙe DeveeefouebYes heeflelemÙe ØeLecemeceÙeleodYeJemLemÙe
ØeLecemeceÙeenejkeâmÙe meJe&peIevÙeÙeesiemÙe DeewoeefjkeâMejerjmÙe peIevÙee mebIeeleveke=âefle:~ leodJÙeefleefjòeâe DepeIevÙee~
‘DeveeefouebYes heeflelemÙe~ Fefle efkeâceLe&cegÛÙeles ?
ve, ØeLeceuebYes meJe&peIevÙeesheheeoÙeesieevegheuebYeeled~ Deefmceved ØekeâjCes ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&: met$es efkebâefÛevceleYesob
ØeoMÙee&efhe le$e keâmÙeefÛeoefhe efve<esOees ve keâle&JÙe Fefle yeÇJeerefle-
‘‘heòesÙemejerjmmes efòe meblekeâcceheÙeef[heeng[JeÙeCeb hegJJekeâes[eÙegieÛeefjcemeceS GkeäkeâmmemeeefceòeefCeösmees Ûe
megòeefJe™æes efòe CeeCeeÙejes keâeÙeJJees, oesCCeb megòeeCeb efJejesns mebles lLehheeJeuebyeCemme CeeFÙeòeeoes1~
Slesve DeeÛeeÙe&osJemÙe DeeiecemÙe efJe<eÙes keâoeefÛeled met$eÙeesÉ&Ùeesce&leYesos meefle heeheYeer®lJeb veMÙeefle~ efkebâ Ûe
SkeâmÙe met$emÙe DemelÙekeâLeves meefle heeheYeer™lJeb veMÙeefle~ ÉÙeesce&OÙes efkebâ melÙeb efkeâcemelÙeb Jee Fefle kesâJeefue-
ßeglekesâJeefueveesjYeeJeeled mebØeefle keâLeefÙelegb ve MekeäÙeles~

DeewoeefjkeâMejerjmÙe peIevÙee heefjMeeleveke=âefle: keâmÙe ?
DevÙelejmÙe yeeojJeeÙegkeâeefÙekeâpeerJemÙe, Ùesve ØeLecemeceÙeleoYeJemLeØeYe=efle peIevÙesve Ùeesiesve Deeneefjleb,
peIevÙeJe=æŸee Jeefæ&leb, peIevÙe ÙeesiemLeeveeefve yengMees yengMees ieÛÚefle, Glke=â„ÙeesiemLeeveeefve ve ieÛÚefle,
lelØeeÙeesiÙepeIevÙeÙeesieer yengMees yengMees YeJeefle, lelØeeÙeesiÙe-Glke=â„Ùeesieer yengMees yengMees ve YeJeefle, DeOemleveefmLeleerveeb
efve<eskeâmÙe Glke=â„heob, GheefjleveefmLeleerveeb efve<eskeâmÙe peIevÙeheob Ûe keâjeself e~ Ùe: meJe&ueIegb heÙee&ehf leb iele:, meJe&ueIegb
GòejMejerjefJeef›eâÙeeb meceeefhele:, meJe&eÛf ejsCe keâeuesve peerJeØeosMeeved efve#esheÙeefle, meJe&eÛf ejsCe keâeuesve GòejMejerjefJeef›eâÙeeb Øeehle:,
lemÙe ÛejcemeceÙeeefveJe=eòf eyeeojJeeÙegkeâeefÙekeâpeerJemÙe DeewoeefjkeâMejerjmÙe peIevÙee heefjMeeleveke=âefle:~ leefÉhejerlee DepeIevÙee~
megiececesleled~
peIevÙee mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefle: keâmÙe ?
DevÙelejmÙe met#cemÙe DeheÙee&hlemÙe ØelÙeskeâMejerjmÙe DeveeefouebYes heeflelemÙe efÉmeceÙeleodYeJemLemÙe
efÉleerÙemeceÙeenejkeâmÙe lelØeeÙeesiÙepeIevÙeÙeesefievees peIevÙee mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefle%ee&leJÙee~ leefÉhejerlee DepeIevÙee~
megieceb~
Jewef›eâefÙekeâMejerjmÙe Glke=â„e mebIeeleveke=âefle: keâmÙe ?
DevÙelejmÙe JewceeefvekeâosJemÙe meJe&cenvlecemebyeæ™heb efJeef›eâÙeceeCemÙe lemÙe GòejMejerjefJe›eâÙeceeCeØeLecemeceÙe
efmLelemÙe Glke=â„Ùeesefieve: Jewef›eâefÙekeâmÙe Glkeâ„mebIeeleveke=âefleYe&Jeefle~ leodefJehejerlee Deveglke=â„e~
cetueMejerjeled he=LeiYetleMejerjefJeef›eâÙeceeCesÓefhe cetueMejerjmÙe GòejMejerjmÙesJe Jewe›f eâefÙekeâveecekeâceexoÙesve DeeieÛÚvle:
hegûuemkebâOee: meefvle, efvepeeaÙe&ceeCee Deefhe meefvle, GYeÙe$e peerJeØeosMemebYeJeeled~ leleesÓ$e mebIeeleveke=âefleve& ÙegpÙeles,
efkeâvleg mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefle§ewJee$e YeJeefle, ÉÙees: meeOe&cesJeesheuebYeeled Fefle Ûesled ?
vew<e: oes<e:, cetueMejerjeled he=LeiYetleMejerjs efJeef›eâÙeceeCes heefjMeeleveke=âeflecevlejsCe mebIeeleveke=âefle§ewJesefle ke=âlJee
mebIeelevelJeeYÙegheieceeled~
Mes<eb megieceb~
Jewef›eâefÙekeâMejerjmÙe Glke=â„e heefjMeeleveke=âefle: keâmÙe ?
DevÙelejes ceveg<Ùees cevegef<Ùeveer Jee efleÙe&*d hebÛesefvõÙe: hebÛesefvõÙeefleÙe&iÙeesefveveer Jee meb%eer heÙee&hle: hetJe&keâesšŸeeÙeg<keâ:
keâce&Yetefcepees Jee keâce&YetefceØeefleYeeiepees Jee lemÙe YeJeefle, FlÙeeefo~
Jewef›eâefÙekeâMejerjmÙe Glke=â„mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefle: keâmÙe ?
DevÙelejmÙe DeejCeeÛÙegleosJemÙe ÉeefJebMeeflemeeiejesheceeÙeg<keâmÙe YeJeefle~ lesve leÆJemLeØeLecemeceÙeeoejYÙe
Glke=â„Ùeesiesve Deenejb ie=nerleb, Glke=â„Je=æŸee Jeefæ&leb, DeOemleveefmLeleerveeb efve<eskeâmÙe peIevÙeheob, GheefjleveefmLeleerveeb
efve<eskeâmÙeeslke=â„heob keâjesefle, ÙemÙe Yee<eekeâeueesÓuhe:, ceveesÙeesiekeâeueesÓuhe:, Yee<eekeâeuees ÜmJe:, ceveesÙeesiekeâeuees
ÜmJe:, Devleceg&ntlex peerefJeleeJeMes<es efJeef›eâÙeeb ve Øeehle:, Devleceg&ntlex peerefJeleeJeMes<es ÙeesiemLeeveeveecegheefjceYeeies Devleceg&ntleË
efmLele:, Ûejces peerJeiegCeneefvemLeeveevlejs DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeYeeieb efmLele:, Ûejce-efÉÛejcemeceÙes Glke=â„Ùeesieb
iele:, lemÙe ÛejcemeceÙes leodYeJemLemÙe Glke=â„e leogYeÙeke=âefle:~ leodJÙeefleefjòeâe Deveglke=â„e~
megieceb~
Jewef›eâefÙekeâmÙe peIevÙee mebIeeleveke=âefle: keâmÙe ?
Ùe: keâef§eVeejkeâer Demebef%eheÙee&Ùeeled ØelÙeeiele: ØeLecemeceÙeleodYeJemLe: lelØeeÙeesiÙepeIevÙeÙeesiemebÙegòeâ:, lemÙe

peIevÙee Jewef›eâefÙekeâmebIeeleveke=âefle:~ leodJÙeefleefjòeâe DepeIevÙee~
Jewef›eâefÙekeâmÙe peIevÙee heefjMeeleveke=âefle: keâmÙeefÛeled yeeojJeeÙegkeâeefÙekeâpeerJemÙe YeJeefle~ Ùe: meJe&ueIegb heÙee&efhleb
iele:, meJe& ueIegb GòejMejerjmÙe efJeef›eâÙee ke=âlee FlÙeeefo~
leoJÙeefleefjòeâeÓpeIevÙee~
Jewef›eâefÙekeâmÙe peIevÙee mebIeeleve heefjMeeleveke=âefle:, DevÙelejmÙe yeeojJeeÙegpeerJemÙe, FlÙeeefo~ leodJÙeefleefjòeâe
DepeIevÙee~
DeOegvee DeenejMejerjmÙe ke=âefle: efve™hÙeles-
DeenejMejerjmÙe Glke=â„e mebIeeleveke=âefle: keâmÙeefÛeled mebÙelemÙe DeenejkeâMejerjmÙe ØeLecemeceÙeenejkeâmÙe
Glke=â„ÙeesiemeefnlemÙe YeJeefle~ leodJÙeefleefjòeâe Deveglke=â„e~
SJecesJe heefjMeeleveke=âefle: mebIeeleve heefjMeeleveke=âefle§eeefhe %eeleJÙee~
leLewJe peIevÙee§eeefhe šerkeâeÙeeb õ„JÙee:~
mebØeefle lewpemeMejerjmÙe ke=âefle: keâLÙeles-
lewpemeMejerjmÙe Glke=â„heefjMeeleveke=âefle: keâmÙe YeJeefle ? Ùe: keâef§eled peerJe: ceOÙes Devleceg&ntle&keâeuemÙeevlejb
olJewJe $eÙeefŒebMelmeeiejesheceefmLeeflekeâeved veejkeâYeJeeved Øeehveesefle, Ùesve leefmceved leefmceved ØeLecemeceÙeleodYeJemLeØeYe=efle
Glke=â„ves Ùeesiesve DeenejJeie&Ceeb mebØeehle:, Glke=â„Je=ædÙee Jeefæ&le:, Glke=â„ÙeesiemLeeveeefve yengMees yengMees iele:, peIevÙeÙeesie
mLeeveeefve ve iele:, DeOemleveefmLele mLeevewefve&<eskeâmÙe peIevÙeheob, GheefjceefmLeeflemLeevewefve&<eskeâmÙeeslke=â„heob keâjesefle,
Devleceg&ntlex peerefJeleeJeMes<es ÙeesiemLeeveeveecegheefjceYeeiesÓvleceg&ntleË efmLele:, ÛejceiegCeneefvemLeeveevlejs DeeJeefuekeâeÙee
DemebKÙeeleYeeieb eqmLele:, efÉÛejce-ÛejceÙees: meceÙeÙees: Glke=â„Ùeesieb iele:, ÛejcemeceÙes lele: heÙee&Ùeeled GodJelÙe&-
efve<›eâcÙe peue-mLeueÛejhebÛesefvõÙeefleÙe&iÙeesefveceleer<eg GlheVe:, leefmceved ØeLecemeceÙeØeYe=efle me SJeeueehe: keâLeefÙeleJÙe:~
hegve: vejkeâieefleb ielJee lelees efveie&lÙe peue-mLeueÛejhebÛesefvõÙes<eg GlheVe:, leefmceved YeJesÓvleceg&ntleË peerefJelJee
ce=le:, lelhe§eeled ieYeexhe›eâeefvlekesâ<eg ceveg<Ùes<eg GlheVe:, meJe&ueIegb Ùeesefveefve<›eâceCepevcevee peele:, meJe&ueIegb mecÙekeälJeb
ØeefleheVe:, De„Jeeef<e&keâ: mebÙeceb ØeefleheVe:, meJe&ueIegb %eeveceglheeoÙeefle, MewuesMe ØeefleheVe:, lemÙe ØeLecemeceÙeeÙeesefieve:
Glke=â„e lewpemeMejerjmÙe heefjMeeleveke=âefleYe&Jeefle~ leodJÙeefleefjòeâe Deveglke=â„e~
De„Je<ee&oOe SJe mecÙekeälJeb ØeefleheÅeles Fefle %eeheveeLeË ‘meJe&ueIegb mecÙekeälJeb ØeefleheVe’ FlÙegòebâ~ mebÙeceb hegve:
De„Je<exYÙeesÓOees ve YeJeleerefle %eeheveeLeË ‘De„Je<eeaÙe: mebÙeceb ØeefleheVe:’ Fefle YeefCeleb~ Ùesve lewpemeMejerjveeskeâce&efmLeefle:
<ešd<eef„meeiejeshececee$eeefmle lesve efÉleerÙeJeejb veejkeâYeJe«enCecevleceg&ntleexve $eÙeefmb$eMelmeeiejefmLeefleØeceeCeefceefle JeòeâJÙeb~
Mes<eb megieceb~
lewpememebIeeleveheefjMeeleveke=âefle: Glke=â„e efÉleerÙeJeejb vejkeâYeJe«enCes ÛejcemeceÙeleodYeJemLemÙe YeJeefle~
leodJÙeefleefjòeâe Deveglke=â„e~ megieceb~
lewpemeMejerjmÙe peIevÙee heefjMeeleveke=âefle: keâmÙe ?
Ùees peerJe: <ešd<eef„meeiejesheceheÙe&vleb met#ces<eg efmLele:, leefmceved heÙee&hleheÙee&hleÙeesYe&Je«enCeeefve keâjesefle, yengJeejb
DeheÙee&hleYeJeeved mleeskeâJeejeb§e heÙee&hleYeJeeved yeYetJeg:~ DemÙe DeheÙee&hlekeâeuee oerIee&: heÙee&hlekeâeuee: ÜmJee-Deuhee:~
Ùesve peIevÙeÙeesiesve Deenej«enCeb ke=âleb, peIevÙeJe=æŸee Je=efæbiele:, peIevÙeÙeesiemLeeveeefve yengMees yengMees iele:,
Glke=â„ÙeesiemLeeveeefve ve iele:~ DeOemleveefmLeeflemLeevewefve&<eskeâmÙe Glke=â„heob, GheefjleveefmLeeflemLeevewefve&<eskeâmÙe peIevÙeheob

keâjesefle~ lelees efveie&lÙe efleÙe&#etlheVe:, Devleceg&ntleË peerefJelJee GodJelÙe& hetJe&keâesšŸeeÙeg<kesâ<eg ceveg<Ùes<eg GlheVe:, meJe&ueIegb
Ùeesefveefve<›eâceCepevcevee peele:, meJe&ueIegb mecÙekeälJeb ØeefleheVe:, De„Je<ee&Ùeg<keâ: mebÙeceb ØeefleheVe:, meJe&ueIegb
kesâJeue%eeveceglheeoÙeefle, GlheVe%eeveoMe&veOejes efpeve: kesâJeueer osMeesveb hetJe&keâesefškeâeueheÙeËle efJenejb ke=âlJeeÓvleceg&ntlee&JeMes<es
peereJf eleeJeMes<es MewuesMÙeb ØeefleheVe:, lemÙe ÛejcemeceÙeYeJeefmeefækeâmÙe #eefhelekeâceeËeMf ekeâmÙe peIevÙee heefjMeeleveke=âefleYe&Jeefle~
leodJÙeefleefjòeâe DepeIevÙee YeJeefle~ megieceb~
lewpemeMejerjmÙe mebIeeleve-heefjMeeleveke=âeflepe&IevÙee keâmÙe YeJeleerefle Ûessled ?
Ùees peerJe: <ešd<eef„meeiejesheceeefCe met#ces<eg efmLele:~ SJeb ÙeeJeogheefjceefmLeeflemLeevewefve&<eskeâmÙe peIevÙeheob YeJeefle
leeJeVesleJÙeb~ lele: met#cew: heÙee&hlekewâ®lheVemlemÙe leefmceved heÙee&efhleefYe: heÙee&hlÙeheÙee&efhleefYejYeer#CeJe=æŸee
SkeâevleJeæ&ceevemÙe DeheÙee&hlekeâmÙe Ùeefmceved meceÙes yengMees yebOees, efvepe&je Ûe ve YeJeefle leefmceved meceÙes efmLele:,
lemÙe lewpemeMejerjmÙe peIevÙee mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefleYe&Jeefle~ leodJÙeefleefjòeâe DepeIevÙee~
keâef§eoen-SkeâevleevegJe=æŸee mJeeefcelJeb efkeâceLeË oòeced?
DeeÛeeÙe&: Øeen-heefjCeeceÙeesiew: mebefÛelehegûuemkebâOeieueveeLeË SkeâevleevegJe=æŸee mJeeefcelJeb keâefLeleceefmle~
DeOegvee keâece&CeMejerjmÙe ke=âefle®ÛÙeles-
keâece&CeMejerjmÙe Glke=â„heefjMeeleveke=âefle: keâmÙe ?
Ùees peerJees efÉmenœemeeiejeshecewneaveef$ebMelkeâesšekeâesšermeeiejkeâeueheÙeËleb yeeojpeerJes<eg efmLele:, le$e heÙee&hleeheÙee&hlekeâeefve
YeJe«enCeeefve keâjeself e, le$e yengkeâeefve heÙee&hlekeâeefve, mleeskeâeefve DeheÙee&hlekeâeefve oerIee&: heÙee&hlekeâeuee: ÜmJee DeheÙee&hlekeâeuee
YeJeefvle, SJeb ke=âlJee Glke=â„sve Ùeesiesve Deenej«enCeb ke=âleb~ Glke=â„Je=æŸee Jeefæ&le:, yengMees yengMees Glke=â„eefve ÙeesiemLeeveeefve
iele:, peIevÙeeefve ve iele:, mebkeäuesMeb yengMees peele:, FlLeb yengMe: lelØeeÙeesiÙeeslke=â„mebkeäuesMeÙegòeâes YetlJee efJeMegæŸeved
meved lelØeeÙeesiÙepeIevÙeefJeMegeqæmeefnle:,DeOemleveefmLeeflemLeevewefve&<eskeâmÙe peIevÙeheocegheefjceefmLeeflemLeevewefve&<eskeâmÙe
Glke=â„heob keâjesefle, lele GodJelÙe& yeeoj$emes<eg GlheVe:~
De$e keâef§eoeMebkeâles-
$emes<eg efkebâ met#cee: meefvle ?
ve meefvle, leefmceved heÙee&hlee DeheÙee&hlee Fefle YesoesheuebYeeled yeeojJeÛevesvee$e $emeheÙee&hleeveeb «enCeb keâle&JÙeced~
le$eeefhe GheefjceefmLeeflemLeevesÓOemleveefmLeeflemLeevewefve&<eskeâmÙe Glke=â„heob keâjesefle, mecÙekeälJeb mebÙeceb Jee ve efkebâefÛeled
iegCeb ØeefleheÅeles, leoe heef§eces<eg YeJe«enCes<eg $eÙeefŒebMelmeeiejesheefcekesâ<eg veejkesâ<eg GlheVe:~ Gheefj ÙeLee lewpemeMejerjmÙe
Glke=â„ heefjMeeleveke=âles: Øe™heCee ke=âlee leLee Øe™heefÙeleJÙee~ efJeMes<esCe leg yengMees yengMees yengmebkeäuesMeb iele Fefle
JeòeâJÙeb~
efÉÛejce-ef$eÛejcemeceÙes Glke=â„mebkeäuesMeb iele:, ÛejceefÉÛejcemeceÙes Glke=â„Ùeesieb iele Fefle JeòeâJÙeb~ SJeb
efJeOeevesve DeeieleØeLecemeceÙeJeefle&-DeÙeesefieefpevemÙe Glke=â„e heefjMeeleveke=âefleYe&Jeefle~
leodJÙeefleefjòeâe Deveglke=â„e~ megieceb~
mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefle: Glke=â„e SJecesJe JeòeâJÙee YeJeefle~ efJeMes<esCe leg mehlecehe=efLeJeerveejkeâmÙe ÛejcemeceÙes
Glke=â„e YeJeefle~
leodJÙeefleefjòeâe Deveglke=â„e YeJeefle~

keâece&CeMejerjmÙe peIevÙee heefjMeeleveke=âefle: keâmÙe ?
Ùees peerJe: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve Tveb ef$ebMelkeâesšekeâesšermeeiejeshecekeâeueheÙeËleb met#cepeerJes<eg efmLele:,
le$e mleeskeâe: heÙee&hleYeJee yenJeesÓheÙee&hleYeJee§e ie=nerlee:, oerIe&keâeueb DeheÙee&hles<eg ÜmJekeâeueb heÙee&&hles<eg efmLele:~
leefmceved YeJes efmLelemÙe ØeLecemeceÙeeoejYÙe peIevÙeÙeesiesve Deenej«enCeb ke=âleb, peIevÙeJe=æŸee Jeefæ&le:, yengMees yengMees
cebomebkeäuesMeb iele:, SJeb le$e heefjJelÙe& GodJeefle&le: yeeojs<etlheVe:, Devlece&gntleË peerefJelJee GodJelÙe& hetJe&keâesšŸeeÙeg<kesâ<eg
ceveg<Ùes<eg GheheVe:, meJe&ueIegb Ùeesefveefve<›eâceCepevcevee peele:, meJe&ueIegkeâeuesve mecÙekeälJeb ØeefleheVe:, De„Je<ee&leerle:
mebÙeceb ØeefleheVe:, efÉJeejb keâ<eeÙeeved GheMeeceÙeefle, Devleceg&ntlex peerefJeleMes<es efceLÙeelJeb iele:~ lelees oMeJe<e&menœeefmLeeflekesâ<eg
osJes<etlheVe:, mecÙekeälJeb ØeefleheVe:, DevevleevegyebefOekeâ<eeÙeeved efJemebÙeespÙe oMeJe<e&menœeeefCe mecÙekeälJeb DevegheeueÙeefle~
leoveg efceLÙeelJeb ielJee yeeojs<eg peerJes<eg GlheVe:, le$eevleceg&ntleË peerefJelJee met#ces<eg meeOeejCekeâeefÙekesâ<eg GlheVe:, le$e
#eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiecee$eb keâeueb efmLelJee GodJelÙe& yeeojs<etlheÅe Debleceg&ntleË efmLelJee
hetJe&keâesšŸeeÙeg<kesâ<eg ceveg<Ùes<eg GlheÅe efÉJeejb keâ<eeÙeeved GheMeecÙe oMeJe<e&meenefŒekesâ<eg osJes<etlheÅe hegve: mLeeJejs<eg
GlheÅe met#ces<eg heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieb efmLelJee yeeojs<etlheÅe Devleceg&ntleË hegvejefhe hetJe&keâesšŸeeÙeg<kesâ<eg ceveg<Ùes<eg
GlheVe:, meJe&ueIegkeâeuesve Ùeesefveefve<›eâceCepevcevee peele:, meJe&ueIegb mecÙekeälJeb ØeefleheVe:, De„Je<ee&leerle: mebÙeceb ØeefleheÅe
meJe&ueIegkeâeuesve kesâJeue%eeveceglheeefoleb, GlheVe%eeveoMe&veOej: osMeesveb hetJe&keâesefškeâeueb efJenjefle, Debleceg&ntleË peerefJeleeJeMes<es
MewuesMÙeb ØeefleheVe:, lemÙe ÛejcemeceÙeYeJeefmeefækeâmÙe #eefhelekeâceeËeMf ekeâmÙe peIevÙee heefjMeeleveke=âefle: YeJeefle~ leodJÙeefleefjòeâe
DepeIevÙee~
mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefleefJe<eÙes SJecesJe JeòeâJÙeb~ efJeMes<esCe leg peIevÙee FÙeb ke=âefle: SkesâefvõÙess<eg keâLeefÙeleJÙee~
De$e efJeMes<ees %eeleJÙe:-Deewoeefjkeâ-Jewef›eâefÙekeâ-DeenejkeâMejerjeCeeb mebIeeleveke=âefle-heefjMeeleveke=âefle-
mebIeeleveheefjMeeleveke=âefleveeceefYeefmleœe: ke=âleÙees efveieefolee: efkeâvleg lewpeme-keâece&CeMejerjÙees: mebIeeleveke=âeflecevlejsCe És
SJe ke=âleer efve™efheles~ efkebâÛe lewpemekeâece&CeMejerjs efJe«enieleeosJes le$e Deewoeefjkeâeefo ef$eMejerjeefCe ve meefvle~ leLee Ûe
efJe«enieleew ‘Skebâ Éew $eerved Jeeveenejkeâ:’~~30~~ Fefle met$esCe DeveenejkeâeJemLeeÙeeb DeenejJeie&Cee veeieÛÚefvle,
peerJesÓveenejkeâ: Dele: mebIeeleveke=âefleve& peeÙeles Fefle DevegceerÙeles~
SJeb mJeeefcelJeØe™heCee ielee~
DeOegvee DeuheyenglJeb Øe™heefÙe<Ùeefle~ leÅeLee-
meJe&mleeskeâe DeewoeefjkeâMejerjmÙe peIevÙee mebIeeleveke=âefle:, met#cewkesâefvõÙe peIevÙe-GheheeoÙeesiesve Deeneefjleewoeefjkeâ
hegûuemkebâOeØeceeCelJeeled~ DemÙewJe MejerjmÙe peIevÙee mebIeeleve-heefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee, SkesâefvõÙemet#cemÙe
efÉleerÙemeceÙeleodYeJemLemÙe peIevÙewkeâevleevegJe=æŸee ie=nerlewkeâmeceÙeØeyeæsve men lelkeâeefuekeâpeIevÙeesheheeoõJÙemÙe
ØeLeceefve<eskesâveesvemÙe «enCeeled~ DemÙewJe MejerjmÙe peIevÙee heefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee, yeeojJeeÙegkeâeefÙekeâpeerJemÙe
heÙee&hlemÙe meJe&ueIegcegòejMejerjceglLeeefhelemÙe oerIe&efJeef›eâÙeekeâeuemÙe ÛejcemeceÙes Jele&ceevemÙe SkesâefvõÙeheefjCeeceÙeesiesve
DeeneefjleewoeefjkeâhegûuemkebâOe«enCeeled~
lemceeled DeewoeefjkeâmÙe Glke=â„e mebIeeleveke=âeflemebKÙeeleiegCee mebef%ehebÛesefvõÙeefleÙe&iceveg<ÙeheÙee&hlemÙe vejkeâYeJehe§ee-
oeielemÙe mebKÙeeleJe<ee&Ùeg<keâmÙe ef$emeceÙeleodYeJemLemÙe ØeLecemeceÙeenejkeâmÙe le$emLeGlke=â„wkeâevleevegJe=efæÙeesiemÙe
SkeâmeceÙeØeyeæ«enCeeled~
Glke=â„e heefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee, hebÛesefvõÙeheÙee&hleceveg<ÙemÙe mebef%ehebÛesefvõÙeheÙee&hleeflej§ees Jee hetJe&keâesefš-

DeeÙeg<keâmÙe Glke=â„ÙeesiemÙe DeuheYee<eeceve:keâeuemÙe ef$eÛejce-efÉÛejcemeceÙew: Glke=â„Ùeesieb ielemÙe mJekeâeÙeg:efmLeefle-
ÛejcemeceÙes GòejMejerjb efJeef›eâÙeceeCemÙe ÛejcemeceÙes efvepeeaÙe&ceeCe veeskeâce&hegûuemkebâOeeveeb hebÛesefvõÙeheefjCeeceÙeesieeiele-
meeOezkeâmeceÙeØeyeæcee$elJeeled~ Glke=â„e mebIeeleve-heefjMeeleveke=âeflemlemceeled efJeMes<eeefOekeâe~
SJecesJe Jewef›eâefÙekeâMejerjmÙe DeenejkeâMejerjmÙeeefhe efleœe: ke=âleÙees %eeleJÙee OeJeueešerkeâeÙeeb~
De$e heÙeËleb mJemLeeveeuheyenglJeb meceehleb~
DeOegvee hejmLeevesÓuheyenglJeb keâLÙeles-
meJe&mleeskeâe DeewoeefjkeâMejerjmÙe peIevÙee mebIeeleveke=âefle:~ mebIeeleveheefjMeeleveke=âeflepe&IevÙee DemebKÙeeleiegCee~
Dele: heefjMeeleveke=âeflepe&IevÙee DemebKÙeeleiegCee~ DeewoeefjkeâmÙe Glke=â„e mebIeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~ lele: Glke=â„e
heefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~ lele Glke=â„e mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefleefJe&Mes<eeefOekeâe~ Demceeod DeewoeefjkeâMejerjeled
Jewef›eâefÙekeâMejerjmÙe peIevÙe mebIeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee, De$e iegCekeâejes peieÛÚs^CÙee DemebKÙesÙeYeeie:~ lemÙewJe
peIevÙee mebIeeleve-heefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~ DemÙewJe peIevÙee heefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~ Demceeled DemÙewJe
MejerjmÙe Glke=â„e mebIeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~ lele: heefjMeeleveke=âefle®lke=â„e DemebKÙeeleiegCee~ DemÙewJe mebIeeleve-
heefjMeeleveke=âefle®lke=â„e efJeMes<eeefOekeâe %eeleJÙee~
Demceeled Jewef›eâefÙekeâMejerjeled DeenejkeâMejerjmÙe peIevÙee mebIeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~ lele: peIevÙee mebIeeleve-
heefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~ leleesÓmÙewJeeslke=â„e mebIeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~ leleewÓmÙewJe peIevÙee heefjMeeleveke=âeflej-
mebKÙeeleiegCee~ leleesÓmebKÙeeleiegCee DemÙewJeeslke=â„e heefjMeeleveke=âefle:~ lelees efJeMes<eeefOekeâe Glke=â„e mebIeeleveheefjMeeleveke=âefle:~
lewpemeMejerjmÙe peIevÙee mebIeeleve-heefjMeeleveke=âeflejvevleiegCee~ lemÙewJe peIevÙee heefjMeeleveke=âefleefJe&Mes<eeefOekeâe~
Glke=â„e heefjMeeleveke=âeflemebKÙeeleiegCee~ Glke=â„e mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefleefJe&Mes<eeefOekeâe~ keâece&CeMejerjmÙe peIevÙee
heefjMeeleveke=âeflejjvebleiegCee~ lemÙewJe peIevÙee mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefleefÉÇ&iegCee efJeMes<eeefOekeâe~ Glke=â„e
heefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~ Glke=â„e mebIeeleveke=âefle: meeeflejskeâe efÉiegCee~
SJeceuheyenglJeb meceehleced~
mebØelÙe$e ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&: DeefveÙeesieÉejeefCe osMeeceMe&keâmet$emetefÛeleeefve YeefCe<Ùeefle-le$e melØe™heCeeÙeeb
efÉefJeOees efveoxMe:-DeesIesve DeeosMesve Ûe~ DeesIeehes#eÙee Deewoeefjkeâ-Jewe›f eâefÙekeâ-DeenejkeâMejerjeCeeb mebIeeleveke=âefle: heefjMeeleveke=âefle:
mebIeeleveheefjMeeleveke=âefle§e efleœees YeJeefvle~ lewpeme-keâece&CeMejerjÙees: heefjMeeleveke=âefle: mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefle§ewJe És YeJele:~1
DeeosMesve vejkeâieleew veejkesâ<eg Jewe›f eâefÙekeâMejerjmebIeeleveke=âefle: mebIeeleveheefjMeeleveke=âefle§e~ lewpemekeâece&CeÙees: mebIeeleve-
heefjMeeleveke=â= efle§e~ veejkesâ<eg Jewe›f eâefÙekeâheefjMeeleveke=âeflevee&emf le, he=LeefiJeef›eâÙeekeâjCeeYeeJeeled~ SJeb mehlemeg he=eLf eJeer<eg %eeleJÙee~
meJe&osJeeveecesJecesJe keâLeefÙeleJÙee YeJeefle~
keâef§eoen-osJes<eg he=LeefiJeef›eâÙeemebYeJeeled Jewef›eâefÙekeâheefjMeeleveke=âefle: efkeâVe YeCÙeles ?
DeeÛeeÙe& Deen-vewleod JeòeâJÙeb, cetueMejerjceke=âlJee efJeef›eâÙeceeCeeveeb osJeeveeb MegæheefjMeeleveevegheuebYeeled~
SJeb efleÙe&iieefleceeefob ke=âlJee meJe&ceeie&Ceemeg %eeleJÙee YeJeefle~
SJeb melØe™heCeevegiece: meceehle:~

DeLe õJÙeØeceeCeevegiecesve efveoxMees efÉefJeOe:-DeesIesve DeeosMesve Ûe~

le$e DeesIesve DeewoeefjkeâmebIeeleveke=âefle: mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefle: lewpemekeâece&CemebIeeleve-heefjMeeleveke=âefle:
õJÙeØeceeCesve efkeâÙevlÙe: ?
Devevlee:~
DeewoeefjkeâheefjMeeleveke=âefle: Jewef›eâefÙekeâef$eheoe§e efkeâÙevlÙe: ?
peielØelejmÙe DemebKÙeeleYeeieesÓmebKÙeelee:~
Deenejef$eheoe: lewpemekeâece&CeheefjMeeleveke=âefle§e efkeâÙevlÙe: ?
mebKÙeelee:~
keâLeb ke=âefleMeyoes peerJeeveeb JeeÛekeâ: ?
‘ef›eâÙevles DemÙeeb hegûueheefjmeeoveeoÙe Fefle ke=âefleMeyoefve<heefòe:, keâjCeeveeb cetueb keâejCeefceefle peerJee cetuekeâjCeced~1’
leLewJeešerkeâeOeejsCe DeeosMes<eg IešefÙeleJÙee YeJeefle~
SJeb õJÙeØeceeCeevegiece: meceehle:~
#es$eevegiecesve efÉefJeOees efveoxMe:-DeesIesve DeeosMesve Ûe~ le$e leeJeoesIesve keâLÙeles-
DeewoeefjkeâmebIeeleveke=âefle: mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefle: lewpeme-keâece&CemebIeeleveheefjMeeleveke=âefle§e efkeâÙeled #es$es meefvle ?
Gheefj ØeMves keâefLelee: peerJee:meJe&ueeskesâ efveJemeefvle~
DeewoeefjkeâheefjMeeleveke=âefle: efkeâÙeled #es$es ?
ueeskeâmÙe DemebKÙeeleYeeies, DemebKÙeeleyengYeeies<eg meJe&ueeskesâ Jee~
Jewef›eâefÙekeâ-Deenejkeâef$eheoe: peerJee: efkeâÙeled #es$es ?
ueeskeâmÙe DemebKÙeeleYeeies efle…efvle~
SJecesJe lewpeme-keâece&Ce heefjMeeleveke=âefle§eeefhe keâLeefÙeleJÙee~
DeeosMesve vejkeâielÙeeefoefYe: ØeejYÙe Deenejceeie&CeeheÙe&vleb %eeleJÙeced~
SJeb #es$eevegiece: meceehle:~
mheMe&veevegiecesve efÉefJeOees efveoxMe:-DeesIesve DeeosMesve Ûe~
ØeLecele: DeesIesve keâLÙeles-
DeewoeefjkeâmebIeeleveke=âefle: mebIeeleveheefjMeeleveke=âefle: lewpeme-keâece&CemebIeeleveheefjMeeleveke=âefle§eeefYe: efkeâÙeled #es$eb mhe=„ced ?
meJe&ueeskeâ: mhe=„:~
DeewoeefjkeâheefjMeeleveke=âefleefYe: efkeâÙeled #es$eb mhe=„ce ?
ueeskeâmÙe DemebKÙeeleYeeie:, DemebKÙeelemÙe yengYeeiee: meJe&ueeskeâes Jee mhe=„e:~
Jewef›eâefÙekeâmebIeeleveke=âefleheefjMeeleveke=âefleefYe: efkeâÙeled #es$eb mhe=„ced ?
ueeskeâmÙe DemebKÙeeleYeeie: meJe&ueeskeâes Jee mhe=„:~
Jewef›eâefÙekeâmebIeeleve-heefjMeeleveveeceke=âefleefYe: efkeâÙeled #es$eb mhe=„ced ?
ueeskeâmÙe DemebKÙeeleYeeie: De„-Ûelego&MeYeeiee Jee osMeesvee: meJe&ueeskeâes Jee mhe=„e: ?
DeenejkeâMejerjef$eheoe: lewpeme-keâece&Ce heefjMeeleveke=âefleefYe: efkeâÙeled #es$eb mhe=„ced ?
ueeskeâmÙe DemebKÙeeleYeeie: mhe„:~

FlLecesJeeosMesve GÛÙeceeves ielÙeeefoceeie&CeemJeefhe ÙeespeefÙelJee %eeleJÙee:~
SJeb mheMe&veevegiece: meceehle:~
DeOegvee keâeueevegiecees efve™hÙeles-
keâeueevegiecesve efÉefJeOees efveoxMe:-DeesIesve DeeosMesve Ûe %eeleJÙeced~ ØeLecele DeesIesveesÛÙeceeves ØeMveesòejw: %eeleJÙeb~
DeewoeefjkeâMejerjmebIeeleveke=âefle: efkeâÙeefÛÛejb keâeueeod YeJeefle ?
veeveepeerJeb ØeleerlÙe meJe&keâeueb YeJeefle~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesveeslke=â„sve ÛeehÙeskeâmeceÙe:~
Deewoeefjkeâ ke=âefle: Jewef›eâefÙekeâke=âefle§e efkeâÙeefÛÛejb keâeueeod YeJele: ?
veeveepeerJeceeefßelÙe meJe&keâeueb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve SkeâmeceÙe:, Glkeâ<exCe SkeâmeceÙeesveef$eheuÙeesheceeefve~
Jewe›f eâefÙekeâmebIeeleveke=âeflevee&veepeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve SkeâmeceÙe:, Glkeâ<exCe DeeJeuÙee DemebKÙeeleYeeie:~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve
SkeâmeceÙe:, Glkeâ<exCe efÉmeceÙeew~ Jewe›f eâefÙekeâmebIeeleve-heefjMeeleveke=âeflevee&veepeerJeb ØeleerlÙe meJe&keâeueb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve
SkeâmeceÙe:, Glke=â„sve meceÙeesve$eÙeefŒebMelmeeiejesheceeefCe~ DeenejmebIeeleveke=âeflevee&veepeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve SkeâmeceÙe:, Glke=â„sve
mebKÙeelee: meceÙee:~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙeeslke=â„eYÙeeceskeâmeceÙe:~ heefjMeeleveke=âeflevee&veepeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve SkeâmeceÙe:
Glkeâ<exCeevlecegn& lt eË~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve SkeâmeceÙe: Glkeâ<exCeevlecegn& lt eË~ mebIeeleve-heefjMeeleveke=âefle: veevewkeâpeerJeb ØeleerlÙe
peIevÙeeslke=â„eYÙeecevlecegn& lt eË~ lewpemekeâece&Ce-heefjMeeleveke=âeflevee&vewkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesveeslke=â„sveeefhe Devlecegn& lt eË~ mebIeeleve-
heefjMeeleveke=âeflevee&veepeerJeb ØeleerlÙe meJe&keâeueb~b SkeâpeerJeb ØeleerlÙe DeveeefokeâesÓheÙe&JeefmeleesÓveeefokeâ: meheÙe&Jeefmele:~
DeeosMesve Ûelego&Memeg ceeie&Ceemeg ÙeespeefÙeleJÙee DeeieceevegmeejsCe~
SJeb keâeueevegiece: meceehle:~
DeLeevlejevegiece: keâLÙeles-
Devlejevegiecesve efÉefJeOees efveoxMe:-DeesIesve DeeosMesve Ûe~ le$eewIesveewoeefjkeâMejerjmebIeeleveke=âlesjvlejb efkeâÙelkeâeueheÙeËleb
YeJeefle ? veeveepeerJeb ØeleerlÙe veemlÙevlejb efvejvlejb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve Ûeleg:meceÙeesveb #egõYeJe«enCeb, Glkeâ<exCe
meceÙeeefOekeâhetJe&keâesšŸee meeeflejskeâeefCe $eÙeefŒebbMelmeeiejesheceeefCe~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesveevleceg&ntleË,
Glkeâ<exCeevevlekeâeuecemebKÙeelee: hegûueheefjJelee&:~ SJeb Jewef›eâefÙekeâmebIeeleveheefjMeeleveke=âlesjvlejb %eeleJÙeb~ veJeefj peIevÙesve
SkeâmeceÙe: DeewoeefjkeâMejerj mebIeeleveheefjMeeleveke=âlesvee&veepeerJeb ØeleerlÙe veemlÙevlejb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve SkeâmeceÙe:,
Glkeâ<exCe ef$emeceÙeeefOekeâevleceg&ntlee&efOekeâeefve $eÙeefŒebMelmeeiejesheceeefCe~ Jewef›eâefÙekeâmebIeeleveke=âlesvee&veepeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve
SkeâmeceÙe:, Glkeâ<exCeevlecegn& lt eË~ SkeâpeerJeb peIevÙesve SkeâmeceÙe:, Glkeâ<exCeevevlekeâeuecemebKÙeelee:hegûueheefjJelee&: YeJeefvle~
DeenejMejerjef$eheoeveeb veeveepeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve SkeâmeceÙe:, Glkeâ<e&sCe Je<e&he=LekeälJeb~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe
peIevÙesveevlecegn& lt eË, Glkeâ<exCe Deæ&hegûueheefjJeleË osMeesveb~ lewpeme-keâece&CemebIeeleveheefjMeeleveke=âlesvee&vewkeâpeerJeb ØeleerlÙe veemlÙevlejb
efvejvlejb~ heefjMeeleveke=âlesvee&veepeerJeb ØeleerlÙe peIevÙesve SkeâmeceÙe:, Glkeâ<exCe <eCceemee:~ SkeâpeerJeb ØeleerlÙe veemlÙevlejced~
DeeosMesve ceeie&Ceemeg heef"leJÙeb OeJeueešerkeâeÙeeb~
SJecevlejevegiece: meceehle:~
DeLe YeeJeevegiecees efveieÅeles-
le$e YeeJeevegiecesve meJe&heoeveeb meJe&ceeie&Ceemeg DeewoefÙekeâes YeeJe:~
kegâle: ?
MejerjveecekeâceexoÙesve meJe&heomeceglheòes:~ veJeefj lewpeme-keâece&CeheefjMeeleveke=âefle: #eeefÙekeâe, efkebâ Ûe DeÙeesefieefve

MejerjveeceesoÙe#eÙesCe les<eeb heefjMeeleveesheuebYeeled~
SJeb YeeJeevegiece: meceehle:~
DeOegvee DeuheyenglJeevegiece GÛÙeles-
DeÙeb DeuheyenglJeevegiece: mJemLeeve-hejmLeeveYesovs e efÉefJeOe:~ le$e mJemLeeveeuheyenglJeevegiecesve efÉefJeOees efveoxMe:-
DeesIesveeosMesve Ûe~ le$eewIesve meJe&mleeskeâe DeewoeefjkeâheefjMeeleveke=âefle:, DemebKÙeeleßeseCf ecee$elJeeled~ mebIeeleveke=âeflejvevleiegCee,
meJe&peerJejeMesjmebKÙeeleYeeielJeeled~ mebIeeleve-heefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee, meJe&peerJejeMesj-mebKÙeeleyengYeeieØeceeCelJeeled~
meJe&mleeskeâe Jewef›eâefÙekeâheefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleIeveebieguecee$eßesefCeheefjceeCeeled~ mebIeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee,
peieledßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$epeieÛÚ^sefCeØeceeCelJeeled~ mebIeeleveheefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee, mJekeâeshe›eâcekeâeue-
mebefÛeleeMes<ejeefMe«enCeeled~
meJe&mleeskeâe DeenejmebIeeleveke=âefle: SkeâmeceÙemebeÛf elelJeeled~ heefjMeeleveke=âefle: mebKÙeeleiegCee, Devlecegn& lt e&mebeÛf elelJeeled~
mebIeeleveheefjMeeleveke=âefleefJe&Mes<eeefOekeâe, cetueMejerjceØeefJeMÙe keâeueb ef›eâÙeceeCepeerJecee$esCeeefOekeâe SJe~
meJe&mleeskeâe lewpemekeâece&CeheefjMeeleveke=âefle:, mebKÙeeleeveeceÙeeseif epeerJeeveeb «enCeeled~ mebIeeleveheefjMeeleveke=âeflejvevleiegCee,
DeveblejeefMe«enCeeled~
DeeosMesve ceeie&Ceemeg ÙeespeefÙeleJÙee~
SJeb DeuheyenglJeevegieces mJemLeevekeâLeveb mebpeeleced~
DeOegvee hejmLeeveeuheyenglJeevegiecees efveieÅeles-
hejmLeeves keâLevesve meJe&mleeskeâe DeenejmebIeeleveke=âefle:~ heefjMeeleveke=âefle: mebKÙeeleiegCee~ mebIeeleve-heefjMeeleve-
ke=âefleefJe&Mes<eeefOekeâe~ lewpeme-keâece&CeheefjMeeleveke=âefle: mebKÙeeleiegCee~ Jewef›eâefÙekeâheefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~
DeewoeefjkeâheefjMeeleveke=âefleefJe&Mes<eeefOekeâe~ Jewe›f eâefÙekeâmebIeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~ Jewe›f eâefÙekeâmebIeeleve-heefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~
DeewoeefjkeâmebIeeleveke=âeflejvevleiegCee~ mebIeeleveheefjMeeleveke=âeflejmebKÙeeleiegCee~ lewpeme-keâece&CemebIeeleveheefjMeeleveke=âefleefJe&Mes<eeefOekeâe~
efkeâÙevcee$eesÓÙeb efJeMes<e ?
Jewef›eâefÙekeâ-Deenejef$eheomeefnleewoeefjkeâmebIeeleve-Deewoeefjkeâlewpemekeâece&CeheefjMeelevecee$e:~
SJecesJeeosMesveeefhe OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙee YeJeleerÙeb ke=âefleJÙeJemLee YeJeefodYeefjefle~
SJeb hejmLeeveeuheyenglJeb meceehleced~
Fefle cetuekeâjCeke=âefleØe™heCee ke=âlee~
DeOegvee Gòejke=âefleØe™heCeeLeË ßeerYetleyeefuemetefjJeÙexCe met$eceJeleeÙe&les-
pee mee GòejkeâjCekeâoer Ceece mee DeCesÙeefJene~ leb pene-DeefmeJeeefme-
hejmeg-kegâ[eefj-Ûekeäkeâ-ob[-Jesce-CeeefueÙee-meueeie-ceefóÙemegòeesoÙeeoerCe-
cegJemebheo-meefCCepPes~~72~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùee mee GòejkeâjCeke=âeflevee&ce mee DevesskeâefJeOee~ leemeeb veeceeefve keâLÙevles-
Deefme-Jeemeg-hejMeg-kegâ[eefj-Ûe›eâ-oC[-Jesce-veeefuekeâe-Meueekeâe-ce=eòf ekeâe-met$e-Gokeâeoerveeb meeceerhÙekeâeÙex<eg YeJeefle~
keâLeb ce=efòekeâeoerveecegòejkeâjCelJeb ?
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 ke=âefle-DevegÙeesieÉej / met$e 73 mes 76 JesoveeKeC[ / 115
hebÛeMejerjeCeeb peerJeeohe=LeiYetlelJesve mekeâuekeâjCekeâejCeYeeJesve Jee GheueyOecetuekeâjCeJÙeheosMeeveeb keâjCelJeeled~ Deefmceved

met$es ‘GòejkeâjCekeâoer DeCesÙeefJene’ Fefle Øeefle%ee Jele&les~ ‘DeefmeJeeefmeÙeeoerCecegJemebheomeefCCepPes’ Fefle meeOeveceefmle, DemÙe
ieYexÓvÙeLeevegheheefòeefJe&Åeceeveeefmle~ õJÙeceghemebheÅeles DeeßeerÙeles SefYeefjefle Ghemebheoeefve keâeÙee&eCf e les<eeb meeefVeOÙeb GhemebheomeeefVeOÙeced~
lemceeoefme-Jeeefme-hejMeg-keâg[eefj-Ûe›eâ-oC[-Jesce-veeefuekeâe-Meueekeâe-ce=eòf ekeâe-met$eesokeâeoerveeceghemebheomeeefVeOÙee-
ogòejkeâjCeke=âeflejveskeâOee~ ve keâeÙe&meeefVeOÙeb keâjCeYesomÙeeiecekeâced leefÉMes<eeßeÙeCes leoskeâlJeevegheheòes:~
DeOegvee GòejkeâjCeke=âeflemeJe&Yesoefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pes ÛeeceCCes SJeceeefoÙee mee meJJee GòejkeâjCekeâoer Ceece~~73~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘‘pes Ûe Deceer DeCCes’’ Slesve keâjCeeveeefceÙeòeeJeOeejCemÙe Øeefle<esOe: ke=âleesÓefmle~
mee meJee& GòejkeâjCeke=âeflevee&ce %eeleJÙee~
mebØeefle YeeJekeâjCeke=âefleØeefleheeoveeLeË ßeerYetefleyeefueÙeeflehegbieJesve met$eceJeleeÙe&les-
pee mee YeeJekeâoer Ceece mee GJepegòees heeng[peeCeiees~~74~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ‘ØeeYe=leMeyo:’ ke=âlesefJe&Mes<eefÙeleJÙe:-ke=âefleefJeMes<eCesve efJeMes<eefÙeleJÙe:,
ØeeYe=lemeeceevÙesveeefOekeâejeYeeJeeled~ lele: ke=âefleØeeYe=le%eeÙekeâ: GheÙegòeâes peerJees cenecegefvejsJe YeeJeke=âefleYe&Jeleerefle efmeæced~
De$e keâef§eoen-veesDeeieceYeeJeke=âefle: efkeâVe Øe™efhelee ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâ Ûe DeewoefÙekeâeefoheÃeYeeJeesheueef#ele-veesDeeieceõJÙeeCeeb Mes<eke=âefle<eg DevleYee&Jeeled~
YeeJeke=âlesefJe&Mes<ekeâLeveeLeË ßeerYetleyeefuemetefjJeÙexCe met$eceJeleeÙe&les-
mee meJJee YeeJekeâoer Ceece~~75~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mee meJee&efhe YeeJeke=âefle®ÛÙeles~
keâLeceskeâmÙee YeeJeke=âlesye&nglJemebYeJe: ? Fefle Ûesled~
vewlelkeâLeefÙeleJÙeb, ke=âefleØeeYe=le%eeÙekesâ<eg le$eesheÙegòeâpeerJeeveeb yenglJeoMe&veeled~
leelheÙe&ce$e-YeeJeke=âefleb %eelJee mJemJeYeeJeØeehlÙeLeË jlve$eÙecesJeesheemeveerÙeefceefle~
SJeb veJecemLeues YeeJeke=âefleefve™heCelJesve met$eÉÙeced ieleced~
keâeflelecee ke=âefle: ØeÙeespeveerYetlee Fefle ØeMveesòejmet$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuemetefjhegbieJesve-
Soeefmeb keâoerCeb keâeS keâoerS heÙeob ? ieCeCekeâoerS heÙeob~~76~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$eeÛeeÙe&osJesve ßeerceodYetleyeefuevee mJeÙecesJe ØeMveb ke=âlJee leefmceVesJe met$es
Gòejceefhe oòeced~
Sleemeeb ke=âleerveeb ceOÙesÓ$e keâLee ke=âlÙee Øeke=âleb-ØeÙeespeveb Fefle he=„s meefle ieCeveeke=âles: Øeke=âleb-ØeÙeespeveb Jele&les~
ieCeveeÙee: Øe™heCee efkeâceLe&ce$e ef›eâÙeles ?
ieCeveeÙee efJevee Mes<eeefveÙeesieÉejØe™heCeevegheheòes:~
Gòebâ Ûe- pen efÛeÙe ceesjeCe efmene CeeÙeeCeb uebÚCeb Je melLeeCeb~
cegkeäKee™{b ieefCeÙeb lelLeyYeemeb leoes kegâppee1~~1~~
ÙeLee ceÙetjeCeeb efMeKee cegKÙeleÙee ™{ue#eCeb Jele&les leLewJe vÙeeÙeMeeŒeeCeeb ue#eCeb cegKÙe™hesCe ieefCelecemleerelf e «ebLekeâeje:
keâLeÙeefvle Dele SJe ieefCelemÙeeYÙeeme: keâle&JÙees YeJeefle~ ÙeÅeefhe cece #eÙeesheMecees ieefCeleefJe<eÙesÓleerJe ceboesÓefmle leLeehÙesles<eeb
«ebLeeveeb mJeeOÙeeÙesve šerkeâeuesKevesve hegve: hegveesÓYÙeemesve efveÙecesve keâefmcebe§f eod efoJemes ieefCele«ebLesÓefhe %eeveueefyOeb uehmÙesÓnb Fefle
efJeÕeemees ces Jele&les~ melÙecesJe, mejmJelÙee ceeleg: Øemeeosve eEkeâ efkebâ ve efmeæŸeefle ? meJeË ceveesÓefYeueef<eleb meslmÙelÙesJe~
Flees efJemlej:-<ešdKeC[eiecemÙe «ebLejepemÙe ÛelegLe&KeC[mÙe Jesovee veeceeefmle~ Deefmceved KeC[s De«eeÙeCeerÙe-
hetJe&mÙe heÃeceJemlegÛeÙeveueyOes§elegLe&ØeeYe=lemÙe keâce&Øeke=âlesvee&cve: ÛelegeJf eËMelÙeefveÙeesieÉejs<eg ØeLeceefÉleerÙeÙees: ke=âefleJesoveÙees:
Øe™heCee ke=âleeefmle~ JesoveeefOekeâejmÙe efJemle=leJeCe&veehes#eÙee mebhetCe&KeC[mÙe JesovewJe veece Jele&les~
Øemlegle«ebLes veJecehegmlekesâ ke=âlÙeefveÙeesieÉejmÙe Øe™heCee ke=âleeefmle~ Deefmceved «ebLeØeejbYes ‘‘DeesefnefpeCeeCeceeefob
ke=âlJee Ûeleg§elJeeeEjMevcebieuemet$ewceËieueeÛejCeb ke=âlebb ßeerYetleyeefueYeóejkesâCe~ hebÛeÛelJeeefjbMeòeces met$esÓ«eeÙeCeerÙehetJe&mÙe
hebÛeceJemlegve§elegLe&ØeeYe=lemÙe keâce&Øeke=âeflevee&ce Jele&les~ le$e ke=âefle-Jesovee-mheMe&-keâce&-Øeke=âefle DeeefoÛelegeJf eËMelÙeefveÙeesieÉejeefCe
meefvle~ DeefmceVeefhe ØeLeceb ke=âlÙeefveÙeesieÉejb Øeke=âleceemeerled~
<ešdÛelJeeefjMb eòeces met$es veeceke=âefle-mLeeheveeke=âefle-õJÙeke=âefle-ieCeveke=âefle-«ebLeke=âefle-keâjCeke=âefle-YeeJeke=âefleveeceefYe:
mehle ke=âleÙees JeefCe&lee:~
De$eeOegvee ieCeveke=âles: meb#eshesCeeshemebnejesÓÙeb Jele&les~ FÙeb ieCeveke=âefleveexke=âefle-DeJeòeâJÙeke=âefle-ke=âefleYesosve ef$eefJeOee,
DeLeJee ke=âefleielemebKÙeele-DemebKÙeele-Deveble YesosveeveskeâOeeefhe keâefLeleeefmle~ S<eg ceOÙes SkeâmebKÙee veeske=âefle:, efÉmebKÙee
DeJeòeâJÙeke=âefle: $Ùeeefob ke=âlJee mebKÙeeleemebKÙeeleevevlemebKÙee ke=âefle: keâefLeleeefmle~
De$e «ebLes ke=âefle-veeske=âefle-DeJeòeâJÙeke=âleerveecegoenjCeeLeË DeesIeevegiece: ØeLeceevegiece§ejceevegiece: mebÛeÙeevegiece§esefle
ÛelegjefveÙeesieÉejeefCe keâefLeleeefve~ Deefmceved mebÛeÙeevegiecemÙe Øe™heCee melmebKÙeeÅe„eefveÙeesieÉejwefJe&mle=leb JeefCe&leb Deefmle~
leelheÙe&ce$e-DeÙeb «ebLejepe: <ešdKeC[eieceesÓmÙe OeJeuee šerkeâe DemÙee DeeOeejsCe jefÛelee FÙeb efmeæevle-
efÛeleeceefCeveeceOesÙee šerkeâe Ûeeefhe Ùee OeJeueeÙee: meejYetleeefmle, Demeew S<ee FÙeb1 Ûe Demceekebâ mep%eeveJe=æŸew heefjCeeceMegæÙew
jlve$eÙeefmeæŸew Ûe YetÙeemegefjefle ÙeeÛeveeb efJeoOcens JeÙeced~
meJe&Yee<eeceÙeer JeeCeer efpeveJeeCeer efveieÅeles~
kesâJeue%eevecelÙeehlÙew vecemlemÙew menœeMe:~~1~~
SJeb oMecemLeues ØeÙeespeveerYetleieCeveke=âeflekeâLevehejlJesve Skebâ met$eb ieleced~
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heovleYetleyeefueØeCeerle-<ešdKeC[eiece«evLemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s ßeerceodYetle-
yeefue-metefjJeÙe&ke=âleJesoveeKeb[evleie&le-ØeLece ke=âefle-DeefveÙeesieÉejmÙe ßeerJeerjmesveeÛeeÙe& efJejefÛele
OeJeuee-šerkeâeeqoveevee«ebLeeOeejsCe efJejefÛeleeÙeeb efJebMeefleleces Meleeyoew ØeLeceeÛeeÙe&MÛeeefj$e-
Ûe›eâJeleea ßeerMeebeflemeeiejmlemÙe ØeLeceheóeOeerMeŠ ßeerJeerjmeeiejÛeeÙe&mlemÙe efMe<Ùee-
pecyetÉerhe-jÛevee-ßeer]$e+<eYeosJeevleje&„êrÙeefveJee&Ce-ceneceneslmeJeØesefjkeâe-
ieefCeveer-%eeveceleer-ke=âleefmeæebleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb mehleefJeOe-
ke=âeflemeceefvJele: ØeLece ke=âlÙevegÙeesieÉejveeceeÙeb
efÉleerÙees ceneefOekeâejŠ meceehle:~
Fefle Yeõb YetÙeeled~
1. Demeew-<ešdKeC[eiece «evLe:~ S<ee-OeJeuee šerkeâe~ FÙeb-efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe Ûe~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 Ghemebnej: JesoveeKeC[ / 117
Ghemebnej:
DeOegvee veJece «evLemÙeeshemebnej: ef›eâÙeles-
Ùegieeoew ØeLeceleerLe&keâj DeeefoyeÇÿee $e+<eYeosJe: meJe&eJf eÅeeveeb keâueeveeb Ûe efJeOeelee yeYetJe~ hegve§e ØeÙeeie #es$es pewvesÕejeroer#ee
ie=nerlJee menœeJe<e&heÙe&vleb lehe§ejCeb ke=âlJee kesâJeue%eevejefMceefYe: meJe&ueeskeâeueeskebâ peeveerles mce~ ØeYees- efoJ& ÙeOJeefvebßeglJeeJeOeeÙe&
ßeer$e+<eYemesveeKÙees ieCeOejosJees ÉeoMeebießeglecejÛeÙeled~ lemÙeecesJe leerLe&keâjhejbhejeÙeeb ßeerceneJeerjmJeeefceefoJÙeOJeefveØekeâeMesve
ßeerceodieewleceieCeOejosJesve ÉeoMeebießegle%eevesveemebKÙeYeJÙee cees#eceeieexheosMesve mebleefhe&lee:~
DeÅelJes meJe&$e hee"dÙehegmlekesâ<eg DevÙeceleeJeueefcye<Jeefhe ceveeied Yeüeefvle: mebpeelee Ùeled YeieJeeved ceneJeerj SJe
pewveOece&mÙe mebmLeehekeâesÓefmle, DemÙee efvejekeâjCeeLeË Oece&ØeYeeJeveeLeË efpeveOece&mÙeeveeefoefveOevelJeefmeæŸeLeË ØeeÛeervelJe-
ØeoMe&veeLeË Jee meJe&$e #escemegeYf e#eMeevlÙeLeË heÙee&JejCeMegæŸeLe&ecf elÙeeefoveeveeefJeOekeâeÙe&mebheeoveeÙewJe ßeer$e+<eYeosJeevlejje&„e^ Ùr e-
efveJee&CeceneceneslmeJe MegYeejbYeb ke=âlJee ‘efveJee&CeceneceneslmeJeJe<e&mÙe’ Iees<eCee ke=âlee ceÙee~
JeerjefveJee&CemebJeled <ešdefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces ceeIeke=â<CeeÛelego&MÙeeb efleLeew efoveeBkeâÛeleg:heâjJejer-F&mJeer
meved efÉmenœeleces Je<ex YeejlemÙe ØeOeeveceb$eer ßeerDešueefJenejerJeepehesÙeerveeceOesÙees cenevegYeeJe: ueeueefkeâueevecewoevemLeues
kewâueeMeheJe&lemÙe veJeefveefce&lemÙe mece#es DeeielÙe efveJee&Ceue[d[gkebâ ßeer$e+<eYeosJeYeieJele: ÛejCemeeefVeOÙes mecehÙe&
DemÙe ceneceneslmeJemÙe MegYeejbYe§ekeâej~
Deefmceved efveJee&CeceneceneslmeJeJe<e&X nefmleveehegjs pebyetÉerhemLeues le=leerÙehebÛeJe<eeaÙe pebyetÉerheceneceneslmeJe: mebpeele:~
ßeer$e+<eYeosJekeâerefle&mlebYeefMeueevÙeeme-$e+<eYemebiees…er-$e+<eYeosJeceneJeerjJÙeeKÙeeveceeuee-$e+<eYeosJeefJeOeeve-
FbõOJepeefJeOeeveeefoveeveeefJeOeeveeveg…eve-FlÙeeefo yengefJeOeOece&keâeÙee&efCe mebheVeeefveyeYetJeg:~
jepeOeeveerefouueerceOÙes ØeerleefJenej#es$es ßeer$e+<eYeosJekeâceuecebefojs cece mebIemeefnlesveeÙeb Je<ee&Ùeesie: mebpeele:~
Deefmceved Je<ee&ÙeesieceOÙesÓ$emLeØeerleefJenej#es$emÙe pewvemeceepekeâeÙe&keâle=&pevewce&ce ØesjCeÙee ‘kewâueeMeheJe&leceevemejesJejÙee$ee’
veecveeleerJe megbojb DeeÙeespeveb ke=âleb~ DemÙe heJe&lemÙeesheefj ceOÙes ceOÙes $ewkeâeefuekeâÛelegefJeËMeefleefpevecetle&Ùe: mLeeefhelee:
he=Lekeâdhe=Leicebefojs<eg meJeexheefj De„eheoveeceOesÙes mLeeves ßeer$e+<eYeosJeefpeveØeeflecee mLeeefhelee~ DeeefÕeveMegkeäueele=leerÙeeÙee1
DeejYÙe oMeceerheÙe&vleb FÙeb Ùee$ee keâeefjlee~
Deefmceved keâeÙe&›eâcesDeeefÕeveMegkeäueeÛelegLÙeeË2 $ewkeâeefuekeâÛelegefJeËMeefleleerLeËkeâjeCeeb ÉemehleeflejlveØeefleceeveeb
cenecemlekeâeeqYe<eskeâ: mebpeele:~ DeeefÕeveMegkeäueeheÃecÙeeb Yeòeâecejceneceb[ueefJeOeevemÙe De„ÛelJeeefjbMevceb[uejÛevee:
meeOe&cesJe efJeefve&efcelee: cegKÙeceb[ues Ûe›eâJeefle&kegâyesjeefoheob ie=nerlJee Yeeefòeâkeâe efJeOeeveb DekegâJe&ved~ ÙegieheosJe
De„ÛelJeeefjbMevceneceeC[efuekeâjepeevees YetlJee mJe-mJeceb[uemLeeves efmLelJee Yeòeâecejceneceb[ueefJeOeevehetpeveb efJeoOeg:~
DemÙe heJe&lemÙeesheefj Dee™¢e Dee™¢eeveskeâue#ee Yeòeâßeæeuegpevee pewvee pewvesleje§eeefhe efpeveØeefleceeJeboveeb kegâJee&Cee:
mevle: cenehegCÙemebÛeÙeb keâejb keâejb DemÙee Ùee$eeÙee: ØeMebmeeb Ûe›egâ:~ Fob Oece&ØeYeeJeveekeâeÙeË mebØeefle DeYetlehetJeË
meJe&peveMueeIeveerÙeb DeYeJeled~
DeefmceVesJe Je<ee&ÙeesieceOÙes DecesefjkeâeefJeosMees vÙetÙeeke&âveecemLeues ‘‘Oeeefce&keâ-DeeOÙeeeflcekeâvesle¸Ceeb menœeeefyOe-
efJeÕeMeebefleefMeKejmeccesueveb’’ mebpeeleb~ leefmceved meccesueveceneslmeJes MeleeefOekeâosMeeveeb heÃemehleefleOecee&Ceeb SkeâmenœehebÛe-
MeleeefOekeâe Oecee&ÛeeÙee&: meefcceefuelee DeYeJeved~ Deefmceved meccesuevesefoiebyejmÙe Oecee&ÛeeÙe&ØeefleefveefOe™hesCe cecee%eÙee
1. 30 efmelecyej mes 8 Dekeäštyej lekeâ~ 2. 1 Dekeäštyej 2000 keâes~
118 / JesoveeKeC[ ke=âefle-DevegÙeesieÉej Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
keâce&Ùeesieer yeÇÿeÛeejer jJeervõkegâceejesÓefhe le$eeieÛÚled~ efJeÕemÙe ef#eeflepemÙeesheefj YeieJele: $e+<eYeosJemÙe veece efmeæebleb
Ûe efJemleejefÙelegb Ùee cece YeeJeveemeerled mee meheâueerpeelee~ le$e meJe&$e efJeosMeceOÙes ØeYees: ßeer$e+<eYeosJemÙe ÛeÛee& Jeelee&
yeÇÿeÛeeefjjJeervõkegâceejsCe keâeefjlee~
Fob efMeKejmeccesueveb Yeeõheoke=â<CeeÛelego&Meerle: ØeejYÙe YeeõheoMegkeäueeefÉleerÙeeheÙeËleb (efoveebkesâÓ°eefJebMeefleDeiemle
ceemeeled ØeejYÙe Skeâef$ebMeoiemleheÙe&vleb) mebpeeleced~
Deefmceved ceneslmeJeJe<exÓOegvee vetleveb ØeÙeeieleerLeË ØeLeceleerLe&keâjmÙe oer#eemLeueb efJeefvecee&hÙeles~ DemÙe veJeleerLe&evf ecee&Ceke=âles
efoiebyejpewveef$eueeskeâMeesOemebmLeevemÙe DeOÙe#ees yeÇÿeÛeejer jJeervõkegâceejmle$e Fueeneyeeoveiejs Skebâ #es$eb ›eâerCeeefle mce~ le$e
JešJe=#emLeehevee lemÙeeOe: oer#eecegõebekf eâlee ØeYees: ßeer$e+<eYeosJemÙe meheeohebÛehegâš Ke[dieemeveØeeflecee mLeeefhelee YeefJe<Ùeefle~
hegve§e kesâJeue%eevekeâuÙeeCekeâmetÛekeâmÙe meceJemejCeefmLeleiebOekegâšerceOÙes Ûeleg:$e+<eYeosJeØeeflecee: mLeeefhelee YeefJe<Ùeefvle~
DeveÙeesÉ&Ùeesce&efvojÙeesce&OÙes kewâueeMeheJe&lemÙe jÛeveeÙee Gheefj ßeer$e+<eYeosJeosJemÙe ceeefCekeäÙeJeCe&meÂMeer
keâceueemevemÙeesheefj SkeâeoMehegâš-Gòegbiehe©eemeveØeefleceeÙee: mLeehevee keâefj<Ùeles~
Deefmceved efveJee&CeYetefcekewâueeMeheJe&lemÙeesheefj YejleÛe›eâJeefle&vee jlveceÙee efpeveeueÙee: keâeefjlee:, Sleoe<e&«ebLes<eg
ßetÙeles~ DeleSJe celØesjCeÙee le$eeefhe ke=âef$eceheJe&les $ewkeâeefuekeâÛelegefJeËMeefleleerLe&keâjeCeeb ÉemehleefleefpeveeueÙeemle$e
efpeveØeeflecee§eeefhe mLeeheefÙe<Ùevles~
DemÙe kewâueeMeheJe&lemÙeeYÙevlejsÓefhe Skebâ efpevecebefojb efvecee&hÙeles~
he©ehegjeCes efueefKeleb Jele&les-
Øepeeie Fefle osMeesÓmeew ØepeeYÙeesÓefmceved ielees Ùele:~
Øeke=â„es Jee ke=âlemlÙeeie: ØeÙeeiemlesve keâerefle&le:~~281~~
Deehe=ÛÚveb lele: ke=âlJee efhe$eesyeËOegpevemÙe Ûe~
vece: efmeæsYÙe FlÙegkeälJee ßeeceCÙeb ØelÙeheÅele~~282~~1
DeÅelJes ØeefleÉeoMeJe<eË meveeleveOecee&vegÙeeefÙeOeeË cenekegbâYeveece ceneheJe& DeeieÛÚefle~ Deveskeâue#ee: keâesefšpevee§e
meeOeJees cenelceeve: le$e ielJee ef$eJesCÙeeb veÅeeb Oece&yegæŸee mveelJee cenekegbâYemveeveb keâefj<Ùeefvle~ cenekegbâYemveeveb ke=âlJee
mJe-mJepeerJeveb meheâueefceefle cevÙeceevee mJes<eeb hegCÙeYeeefievees ieCÙevles~
mebØeefle ØeLeceleerLe&keâj$e+<eYeosJeoer#eekeâuÙeeCekeâYetefcecegæòeg&cevemee ceÙee ØeYees: ßeer$e+<eYeosJemÙe
De„esòejmenœecenekegbâYew: cenekegbâYecemlekeâeefYe<eskebâ keâejefÙelegb ØesjCee oòee~
De«es JeerjefveJee&CemebJeled mehleefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces ceeIeMegkeäueeheÃecÙee: DeejYÙe hetefCe&ceeheÙe&vleb pewve
cenekegbâYeceneslmeJees YeefJe<Ùeefle~ le$e ceeIeMegkeäueehetefCe&ceeÙeeb efleLeew (efoveebkesâÓ„heâjJejer efÉmenœe-Skeâ leces F&mJeermeved
Øeefmeæs ef¡e°eyos) ieg®Jeemejs ØeYees: ØeLeceleerLe&keâjmÙe cenekegbâYecenecemlekeâeefYe<eskeâes YeefJe<Ùeefle~ le$eeefhe ue#eeefOekeâe
efpeveOecee&vegÙeeefÙevees Yeòeâßeæeuegpevee: ØeYees cenekegbâYewce&mlekeâeefYe<eskebâ keâejb keâejb cenekegbâYeheJe& meeLe&kebâ ke=âlJee
ceveg<Ùepevcemeheâueb efJeOeemÙeefvle~
DemÙee DeJemeefhe&CÙeemle=leerÙekeâeuemÙeevles ngb[eJemeefhe&Ceerveeceoes<esCe ØeLeceleerLe&keâjmÙe pevce yeYetJe~ Skeâoe
DeeefoyeÇÿeCee YeieJelee $e+<eYeosJesve oef#eCeebkebâ GheJesMÙe yeÇeÿeer heg$Ùew efueefheefJeÅeeb Jeeceebkesâ Ûe meefVeJesMÙe megvojerheg$Ùew
DebkeâefJeÅeeb Ûe ØeoeÙe meJe&heg$esYÙe: ØepeeYÙe§e mebhetCe& efJeÅee: meJe&keâuee§eeefhe ØeoerÙevles mce~ Demeew osJeosJe:
1. he©ehegjeCe Yeeie 1, he=. 51~
ØeLeceleerLeËkeâjesÓmceeefYeveËvecÙeles~
ßeerosJeeefOeosJesveeefoosJesve keâce&YetefceØeejbYes Deefme-ceef<e-ke=âef<e-efJeÅee-JeeefCepÙe-efMeuheveece<ešdef›eâÙeeCeecegheosMeb
olJee ØepeeYÙees peerJeveÙeehevekeâuee: efMeef#elee:, oÙeeOece&mÙeeefhe GheosMe: Øeoòe:~
Gòebâ Ûe ßeerceVesefceÛevõefmeæebleÛe›eâJeefle&vee-
hegjieeceheóCeeoer ueesefnÙemelLees Ùe ueesÙeJeJenejes~
Oeccees efJe oÙeecetuees efJeefCeefcceÙees DeeefoyeÿesCe~~1
DemÙeeefoØeYeesjvevleeshekeâejmceejCeeLe&cesJe ßeer$e+<eYeosJekegâueheeflemeccesueve-efveJee&CeceneceneslmeJe-
kewâueeMeheJe&leceevemejesJejÙee$ee-ØeÙeeie#es$eveJeefveJee&Ce-$e+<eYeosJecenekegbâYecemlekeâeefYe<eskeâ-$e+<eYeosJemebiees…er-
$e+<eYeosJeefJeOeeveeefoefYeÙe&sve kesâve ØekeâejsCe $e+<eYeosJeYeefòeâefJe&OeerÙeles~
S<eg meJex<eg keâeÙex<eg kesâefÛeled mJeb Oecee&lceeveb cevÙeceevee Demceeved efvevoefvle, Denb cevÙes SleefVebÅekeâeÙeË kesâJeueb
celmejYeeJesvewJe~ DeleSJeenb YeeJeÙes Ùeled veeveeefJeOeefvevoeJeÛeveb ßeglJee cece ùefo #eesYees ceeYetÙeeled, leeved Øeefle efJeÉs<eYeeJeveeb
Deefhe ve keâoeefÛeled peeie=Ùeeled, leeved Øeefle meceYeeJees ces YeJesled~ ceÙee SJecesJe efÛevleefÙeleJÙeced Ùeled-
ce=ieceervemeppeveeveeb le=Cepeuemeblees<eefJeefnleJe=òeerveeced~
uegyOekeâOeerJejefheMegvee efve<keâejCeJewefjCees peieefle~~
hegve§e-Ùes yenJees Oece&efve…veje: celhesÇjCeÙee mebpeeleeefve Oece&ØeYeeJeveekeâeÙee&efCe DeJeueeskeäÙeceevee Oece&ØescCee
ù„e YetlJee ØeMebmevlÙemceeved~ Oece&JelmeueYeeJesve leeved Øeefle ceceevegjeiees JeOe&les efkebâÛe DeOegvee ceefÙe Jeerlejeielee ve Jele&les
leLee Ûe les Oecee&vegjeefieCeesÓle SJe leeved Øeefle ØeceesoYeeJees YeefJelegcen&lÙesJe~ SlesYÙees Oece&JeelmeuÙesve ceÙee Oece&Je=efæ™hesCe
cebieuekeâecevee™heeMeerJee&o: efJeÉsef<eCeeb efvevokeâeveeb ke=âles Deefhe Oece&ueeYe™heeMeerJee&o SJe ve leg cece ogYee&Jeveeefmle~
efkeâb Ûe meppevee ogpe&vee Deefhe mJe-mJekeâeÙee&CÙesJe kegâJe&efvle vewleoe§eÙe&efceefle~
ÙeÅehÙeÙeb og:<ecekeâeuemleLeeefhe DeÅe ØeYe=efle JeerjebiepecenecegefveheÙe&vleb ‘S<eesÓefnbmeehejcees Oeceex’ DeefJeefÛÚVeleÙee
Ûeefue<Ùeefle SleefVe§eÙesve cece ùoÙesÓefhe ÙeeJeppeerJeb mebÙeceYeeJevee efle…sled mJehvesÓefhe mecÙekeälJeÛÙegefleve& YeJesefoefle
YeeJeveÙee DevevleevevleJeejeved ÛelegefJeËMeefleleerLe&keâjÛejCeejefJevos<eg ØeCeefleefJe&OeerÙeles ceÙee~
pecyetÉerheJebovee
GhepeeefleÚbo:-
megoMe&veeefõb ØeefCehelÙe cetOvee&, le$eefmLeleeved <ees[MeÛewlÙeiesneved~
les<eg efmLelee§e Øeeflecee efpeveeveeb, Jebos efJeMegæŸee efMeJemeewKÙeefmeæŸew~~1~~
Ûeleg:Øecee Ùes iepeobleMewuee:, les<eg ef$eueeskeâeefOehecebefojeefCe~
le$eehle™heeefCe veceesÓmleg lesYÙe:, mJeelceeslLemeewKÙeb cece MeerIeÇcemleg~~2~~
efpeveeueÙee: <ešdkegâueheJe&les<eg, ¢eke=âef$ecee jlveceÙee: efJejspeg:~
pewvesvõefyecyeeefve efJeYeebelf e les<eg, veceeefce YetlÙew efkeâue leeefve ceesoeled~~3~~
efJeosnosMeefmLele<ees[Mes<eg, Je#eejMewues<eg efpeveeueÙee: mÙeg:~
le$e efmLeleemlee: Øeeflecee: ØeJebo,s YeJeeefiveMeevlÙew efMejmee ef$emebOÙeb~~4~~
1. eq$eueeskeâmeej ieeLee~
120 / JesoveeKeC[ ke=âefle-DevegÙeesieÉej Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Ùes ØeeiedefJeosns<eg megheef§eces<eg, efÉ:<ees[MeØeeke=âeflekeâe: megosMee:~

meJex<eg ceOÙes efJepeÙeeOe&-Mewuee:, le$emLe-pewvesvõie=neefCe Jebos~~5~~
SsjeJeles Ùeew YejlesÓefhe keâebleew, ™hÙeeÛeueew Éew Ûe leÙees: efpeveeveeb~
efvekesâleves le$e efpevesÕejeÛee&:, ceve:ØemeòÙew efkeâue lee: ØeCeewefce~~6~~
pecyetõcg es Meeuceefue-MeeefKeefve Éew, ÛewlÙeeueÙeew leew ØeCeceeefce efvelÙeb~
le$emLeÛewlÙeeefve YeJeeblekeâeveeb, mebmleewecf e YekeälÙee YeJeog:KeMeevlÙew~~7~~
DeeÙee&Úbo:-
cesjew <ees[MeMewues, iepeobles Ùes Ûeleg:Øecee: efpeveefveueÙee:~
kegâueMewues <e[d ceevÙee, efJeosnpes Je#eejefieefj<eg les <ees[Me~~8~~
™hÙeeefõÛelegefŒebMeled, les<eg ie=ne: pebyetõew MeeuceefueJe=#es~
Sleeved meJee&ved ceevÙeeved, De°emehleefle-efpeveeueÙeeved ØeCeceeefce~~9~~
Deveg°ghedÚvo:-
ÛelegefJeËMeefleleerLexMee, Yeejles Je=<eYeeoÙe:~
SsjeJelesÓefhe Ùes peeleemlesYÙees efvelÙeb veceesÓmleg ces~~10~~
meercebOejeefoÛelJeejes, efpevesvõemleeved veceecÙenb~
Jele&ceeveeved efJeosn<s eg, kesâJeefuevees cegveÙe§e leeved~~11~~
pecyetÉerhesÓ$e ÙeeJevlees-Ón&oid eCeYe=o-d ÙeleerÕeje:~
efmeæe: efmeæŸebelf e meslmÙebelf e, leeved lel#es$eeefCe Ûe mlegJes~~12~~
hebÛekeâuÙeeCeceseof vÙe:, meeefleMeÙemLeueeefve Ûe~
Jebos ke=âleeke=âleeb§eeefhe, efpeveÛewlÙeefpeveeueÙeeved~~13~~
veceesÓmleg efpeveme©eves ef$eleÙeueeskeâmebheodYe=les~
veceesÓmleg hejceelceves mekeâueueeskeâÛet[eceCes~~
veceesÓmleg efpevecetle&Ùes mekeâueoes<eefJeefÛÚòeÙes~
hegveerefn cece jeieceesn-meefnleb ceveesÓ%eeveJeled~~14~~
pecyetÉerhemlegefleYe&keälÙee, ef›eâÙeles efveÙeleb cegoe~
YetÙeeled mee cesÓefÛejeÙeen&-p%eevecelÙew efßeÙew OeÇJg eb~~15~~
DevlÙecebieueced
vece: $e+<eYeosJeeÙe, Oece&leerLe&ØeJeefle&ves~
meJee& efJeÅeekeâuee Ùemcee-oeefJeYet&lee cenerleues~~1~~
MeemeveeefOeheefleb Jeerjb, ceneJeerjb efpeveeefvlececed~
mevceefleb Jeæ&ceeveb Ûe, Jevos YekeälÙee hegve: hegve:~~2~~
mebØeefle ØeLeceeÛeeÙeË, Ûeeefj$eÛe›eâJeefle&veb~

ßeerMeebeflemeeiejb Jebos, Ùees ieg™Ceeb ieg®ce&le:~~3~~
ØeLece: heómetefjÙe&:, ieg®: ßeer Jeerjmeeiej:~
cene›eleØeoelee ces, lemcew ßeermetjÙes vece:~~4~~
YeejlejepeOeeveerÙeb, efouueerveecee cenehegjer~
De$e ØeerleefJenejeKÙes-Ó efveuepewvesve keâeefjles~~5~~
leerLe&ke=âled$e+<eYesMemÙe, keâceuecebefojs MegYes~
ieefCevÙee %eevecelÙesÙeb, šerkeâe hetCeeake=âlee ceÙee~~6~~
<ešdKeC[eiece«ebLemÙe, ÛelegLex KeC[veecekesâ~
ke=âlÙeefveÙeesieÉejmÙe, mÙeeled efmeæevleefÛevleeceefCe:~~7~~
<ešdefÉhebÛeefÉKÙeeleebkesâ, Jeerjeyo DeeefÕeves efmeles~
MejlhetCee&efleLeew šerkeâe, hetJee&Cns heefjhetÙe&les~~8~~
‘Deefnbmee hejcees Oeceex’, ÙeeJeppeieefle JelmÙe&les~
ÙeeJevces®§e šerkesâÙeb, leeJeVebÅeeÛÛe ve: efßeÙew~~9~~
:
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heovleYetleyeefueØeCeerle-<ešdKeC[eiece«evLemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s ßeerceodYetle-
yeefue-metefjJeÙe&ke=âleJesoveeKeb[evleie&le-ØeLece ke=âefle-DeefveÙeesieÉejmÙe ßeerJeerjmesveeÛeeÙe& efJejefÛele
OeJeuee-šerkeâeeqoveevee«ebLeeOeejsCe efJejefÛeleeÙeeb efJebMeefleleces Meleeyoew ØeLeceeÛeeÙe&MÛeeefj$e-
Ûe›eâJeleea ßeerMeebeflemeeiejmlemÙe ØeLeceheóeOeerMeŠ ßeerJeerjmeeiejÛeeÙe&mlemÙe efMe<Ùee-
pecyetÉerhe-jÛevee-ßeer]$e+<eYeosJeevleje&„êrÙeefveJee&Ce-ceneceneslmeJeØesefjkeâe-
ieefCeveer%eeveceleer-ke=âleefmeæebleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb ÛelegefJeËMelÙe-
vegÙeesieÉejs<eg ßeer ieCeOejJeueÙeceb$emeceefvJele-ØeLece-
ke=âlÙevegÙeesieÉejb meceehleced~
meceehleesÓÙeb veJecees «evLe:
i:i: i:i
122 / ØeMeef
JesoveeKeC[
mle Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
veJece«ebLemÙe ØeMeefmle:
vece: $e+<eYeosJeeÙe, Oece&leerLe&ØeJeefle&ves~
meJee& efJeÅeekeâuee Ùemcee-oeefJeYet&lee cenerleues~~1~~
DeLeeefmceved ceOÙeueeskesâ DeeÅeeveeceeÅes pecyetÉerhes Yejle#es$es DeeÙe&KeC[s YeejleosMemÙe jepeOeeveer FvõØemLe-
veececeneveiejb ÙeoOegvee efouueerveecvee Øeefmeæceefmle~ De$e Jeerjeyos hebÛeefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces1 MejlhetefCe&ceeÙeeb
ef¡e°eyos veJeveJelÙeefOekeâ-SkeâesveefJebMeefleMeleleces2 ÛelegeJf eËMeefle-Dekeäšyt ejceemes pewemf ebnhegjeveecekeâeueesveerceOÙes ‘keâveešhuesme’
Fefle efJeKÙeeles De«eJeeueefoiecyejpewvecebefojs efmLelJee DemÙe <ešdKeC[eiecemÙe ÛelegLe&KeC[mÙe veJece«evLemÙe efmeæevle-
efÛebleeceefCešerkeâeb ØeejYes mce~
DemÙe «evLemÙe šerkeâeuesKevekeâeues efouueerjepeOeevÙeeb DeeefoyeÇÿeCe: ßeer$e+<eYeosJemÙe Devleje&°êrÙeefveJee&Cecene-
ceneslmeJekeâjCeeLeË cenleer ™hejsKee efveOee&efjlee~ efkebâÛe DeefvleceleerLeËkeâjes YeieJeeved ceneJeerjmJeeceer ve pewveOece&mebmLeehekeâ:,
ØelÙegle pewveOeceexÓÙeceveeefoefveOeve: MeeÕeleesÓefmle~ mebØeefle Jele&ceevekeâeueerve-DeJemeefhe&Ceerkeâeues ØeLeceleerLeËkeâjes YeieJeeved
$e+<eYeosJees yeYetJe~ S<e YeieJeeveefhe ve pewveOece&mÙe mebmLeehekeâ:, SYÙe§elegefJeËMeefleleerLeËkeâjsYÙe: Øeekeâd Deefhe Devevleevevle-
leerLeËkeâje yeYetJeg:~ Devevleevevlee§ee«es YeefJe<Ùeefvle~
SlelØeÛeejØemeejeLe&cesJeeÙeb efveJee&CeceneceneslmeJe DeeÙeesefpele:~ Jeerjeyos <e[defJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces3
ceeIeke=â<CeeÛelegoM& Ùeeb ØeYeg: $e+<eYeosJemÙe efveJee&CekeâuÙeeCekeâefleLeew Øeele:keâeues OJepeejesnCeb keâeefjleb~ ueeueefkeâueecewoevemLeues
ye=nvceneceC[hes veJeefveefce&lekewâueeMeheJe&les $ewkeâeefuekeâÛelegefJeËMeefleleerLeËkeâjeCeeb ÉemehleefleleerLeËkeâjlveØeeflecee: Øeefle‰sÙee
DemÙee°eheoheJe&leefMeKejs ßeer$e+<eYeosJeØeeflecee Ûe mLeeefhelee: Deemeved~ le$ewJe cetueveeÙekeâØeefleef‰le$e+<eYeosJeØeeflecee Ûe
efJejepeles mce~
De$ewJe ceOÙeevnkeâeues efJeòejepÙeceb$eer-OevebpeÙekegâceejpewvemÙeeOÙe#eleeÙeeb YeejleosMemÙe ØeOeeveceb$eerßeer-
DešueefyenejerJeepehesÙeer cenecevee: DeeielÙe efveJee&CeceneceneslmeJes ye=nefVeJee&Ceceneceesokebâ YeieJeleeb meceerhes mecehe&Ùeled~
ßeerceod OevebpeÙekegâceejsCeeefhe men De°esòejmenœeefveJee&Ceueñgkeâeved mecehÙe& hebÛeefJebMeeflemenœeeefOekeâpewveOecee&Jeuebefyeve:
cenleeR hetpeeb Ûe›egâ:~ SlelØeYeeJeveeÂMÙeb ‘‘ve Yetlees ve YeefJe<Ùeefle’’ Fefle Øeefmeefæpee&lee~
hegve§e ceeIeMegkeäueeØeefleheefòeLes: ØeejYÙe hebÛeceerheÙeËle jlveØeefleceeveeb hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e yeYetJe~
DemÙe ceneceneslmeJeceOÙes yentefve keâeÙee&efCe peeleeefve~ ‘ßeer$e+<eYeosJecesuee’’ ceC[hes yengefJeOeefÛe$eeefCe Deemeved,
YeieJeled$e+<eYeosJeeefoleerLeËkeâjpeerJeveheefjÛeÙe-Deefnbmee-Meekeâenej-JÙemevecegòeâpeerJevemebyebefOe-efÛe$e-(Peebkeâerveecvee)
hegòeefuekeâeoerefve Ûe~ pewveŒeerheg®<ee: pewvesleje§e Slee: efÛe$eeJeueer DeJeueeskeäÙe ‘pewveOece& SJeb Deefnbmee hejceesOece&:’ Fefle
ØeMebmevle: Deveskesâ Deeefce<eYeesefpeve: MeekeâeneefjCe: heeheYeerjJe: mebpeelee:~
keâefJemeccesueveb, pewveye=nodÙegJeemeccesueveb, DeefKeueYeejleerÙeceefnueemeccesueveb $e+<eYeosJemeJe&Oece&meYee FlÙeeefo<eg
keâeÙe&›eâces<eg jepevesleekeâefJeJe=bo-hegjeleòJeefJeoeoÙeesÓefhe DeeieÛÚved~
kesâvõerÙejepÙeceb$eer-ßeerjepeveeLeefmebn-ceOÙeØeosMeerÙe meebmeoßeerjeIeJepewve-hegjeleòJeefJeod [e@. ßeer cegveerMe peesMeer-
Fbpeerevf eÙej-ßeer efoefiJepeÙeefmebn pewve-DeeÛeeÙe& [e@. ØeYeekeâj efceße-DeeÛeeÙe& Decejsvõcegevf e-GhejepÙeheeue ßeer efJepeÙekeâhetj
1. MejodhetefCe&cee Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2525~ 2. efoveeBkeâ-24-10-1999~ 3. ceeIe ke=â. 14, Jeerj efveJee&Ce mebJeled
2526, efoveeBkeâ 4 heâjJejer 2000~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 JesoveeKeC[
ØeMeefmle / 123
(efouueer ØeosMe)-efJeefOeJesòee ßeer Sue.Sce. efmebIeJeer pewve-je°êrÙe keâefJe ßeer nefjDeesce heJeej-ßeermegjsvõMecee&-ßeer
Dees.heer. pewve-ßeerDe®Cepewefceveer-[e@. efJeveÙe efJeÕeeme-ßeer iepesvõmeesuebkeâer-ßeer censvõ Depeveyeer-[e@. cebpet oeref#ele-
ßeer Oece&Ûebõ ‘DeMes<e’-ßeer DeesceØekeâeMe DeeefolÙe-ßeer JesoØekeâeMe-[e@. keâerefle&keâeues-keâueekeâej-jepesvõpewve-FlÙeeoÙe:
Deefmceved ceneceneslmeJes DeeielÙe ‘DeefnbmeeOece&mÙe’ cenleerØeMebmeeb Ûe›egâ:~
kegâceejer-levJeerlevespeeyeeefuekeâÙee YejleveešdÙeb oMe&efÙelJee peveeveeb ceve:ØemeVeerke=âleb~
pewvemeceepemÙe meentjcesMeÛebõ-efvece&uekegâceejmes"er-FlÙeeoÙeesÓefhe DeeielÙe hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰eÙeeb
Oece&ØeYeeJeveekeâeÙex<eg menYeeefievees yeYetJeg:~
YeejleosMes<eg meJe&$e he$eheef$ekeâeefo<eg otjoMe&veeefoveeefhe pewveOece&ØeYeeJevee mebpeelee~ hegve§e efJeosMesÓefhe šesjbšes-
vÙetpemeea FlÙeeefo<eg ceneceneslmeJees yeYetJe~ F&cesue-Fbšjvesš-FlÙeeefo efveefceòesve Devleje&°e^ Ùr e ceneceneslmeJesve ßeer$e+<eYeosJemÙe
veecve: meJe&$e ØemeejesÓYeJeled~
Fle§e $e+<eYeosJe-Debleje&°e^ Ùr e efveJee&CeceneceneslmeJesve Oece&ØeYeeJeveeÓYeJeled~ hegve§e meJe&$e YeejleosMes ßeer$e+<eYeosJe
meceJemejCeßeerefJenejesÓefhe efÉJe<ee&led Øeekeâd ßeerDešueefyenejerJeepehesÙeer ØeOeeveceb$eer keâjkeâceueeYÙeeb ØeJeefle&le Deemeerled~
lemÙe meceJemejCemÙe ßeerefJenejesÓefhe meJe&$e Yeejles ÛeueVeemeerled, leoeveeR leg iegpejeleØeosMeÓYeJeled~
Deveblejb oef#eCeYeejles JesCetjveece leerLex mehleef$ebMeled hegâšesòegbieyeengyeueerØeefleceeÙee cenecemlekeâeefYe<eskeâceneslmeJes
ßeerOevebpeÙekegâceejpewveØesjCeÙee keâce&ÙeesieeryeÇÿeÛeejer-jJeervõkegâceej: ceeIeMegkeäuewkeâeoMeerefleLeew1 JeeÙegÙeevesve SkeâeMeereflepevew:
meeOeË le$e ielJee cenecemlekeâeefYe<eskebâ ke=âlJee keâejefÙelJee Ûe ßeJeCeyesueiegue-Oece&mLeue-cet[efyeõer-nuesefJe[-JesCetj-
ngcceÛehe©eeJeleer-leerLe&oMe&veb ke=âlJee ØelÙeeieÛÚled~
DemÙe ceOÙes efouueerjepeOeevÙeeb FvõOJepeefJeOeeve-Meebelf eefJeOeeveeoÙees mebpeelee: ßeer$e+<eYeosJemebiees‰erØeYe=elf ekeâeÙee&eCf e
Ûe~ leoeveeR heâeuiegveMegkeäueemehlecÙeeb2 keâveešhuesme-De«eJeeue efoiecyejpewvecebefojmÙe ØeebieCes ßeer $e+<eYeosJekeâerefle&mlebYemÙe
efMeueevÙeemeesÓYeJeled~
leoveblejb efouueerjepeOeevÙee: nefmleveehegjleerLeË Øeefle cebieueefJenejes peele: Ûew$eMegkeäuewkeâeoMÙee: efleLes:3~ ceeiex
ieeefpeÙeeyeeo-ceesoerveiej-cesj"-ceJeeveeefoveiejs<eg Oece&ØeYeeJeveeb efJeoOeeveenb memebIee Ûew$eMegkeäueeoMecÙeeb efleLeew4 nefmleveeiehegjb
leerLeË meceeieÛÚced~
De$e leerLex pecyetÉerheheefjmejs Ûew$eMegkeäuee$eÙeesoMÙeeb OJepeejesnCehetJe&kebâ jLeÙee$ee, menœeketâšcebeof jmÙe efMeueevÙeeme-
ØeJeÛevemeYee-De°esòejmenœekeâueMew: DeJeieenveeØeceeCe-keâuheJe=#emJe™he-YeieJevceneJeerjcemlekeâeefYe<eskeâeefoceneslmeJeesÓYeJeled~
leoeveeR yeguieeefjÙeeefJeosMejepÙeotleeoÙeesÓefhe DeeielÙe pecyetÉerheoMe&veb Ûe›egâ:~
De$e nefmleveehegjs le=leerÙepecyetÉerheceneceneslmeJes JewMeeKeke=â<CeeØeefleheefòeLes: DeejYÙe hebÛeceerheÙeËleb hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e
yeYetJe~ ef$ecetefle&cebefojmÙe efMeKejs YeieJeled$e+<eYeosJeØeeflecee mLeeefhelee~ JewMeeKeke=â<CeehebÛecÙeeb pecyetÉerhemLemegoMe&ve-
ces®heJe&lemÙe heeb[gkeâefMeueeÙee Gheefj YeieJeleeb De°esòejmenœekeâueMewce&neefYe<eskesâve men ceneceneslmeJeesÓYeJeled~
Deefmceved ceOÙes JewMeeKeke=â<Cee efÉleerÙeeÙeeb ceceeefÙe&keâeoer#eeefleLeew5 efJeÉppevew: $e+<eYeosJemebiees‰erØeYe=elf e Oece&ØeYeeJevee
ke=âlee~ le=leerÙeeÙeeb YeieJeod oer#eekeâuÙeeCekeâefoJemes kesâvõerÙeefJeòejepÙeceb$eer OevebpeÙekegâceejpewve: De$e meceeielÙe
keâerefle&mlebYeefMeueevÙeemeb Dekeâjesled~
1. 16 HeâjJejer 2000~ 2. 12 ceeÛe& 2000~ 3. 31 ceeÛe& 2000~ 4. 13 DeØewue 2000~ 5. JewMeeKe ke=â.
2, cesje 45JeeB oer#ee efoJeme, 20 DeØewue 2000~
124 / ØeMeef
JesoveeKeC[
hebÛecÙeeb efleLeew kesâvõerÙeJeeefCepÙe-GÅeesieceb$eer [e@. jceCeueeue: DeeielÙe pecyetÉerhemÙe oMe&veb ceceeMeerJee&ob Ûe

ie=nerlJee hegueefkeâleesÓYeJeled~
Deveblejb pÙes‰MegkeäueeoMecÙeeb SkeâeoMÙeeb1 Ûe ßeer$e+<eYeosJemebiees‰er DeYeJeled~ Ùeòeg je°êÙr eefJeÅeeueÙes<eg hee"Ÿehegmlekesâ<eg
‘‘YeieJeeved ceneJeerjes pewveOece&mebmLeehekeâ:’’ Fefle hee"Ÿeles, leefVejekeâjCeeLeË ‘‘pewveOeceexÓÙeb MeeÕele: meeJe&YeewceesÓveeefo-
efveOeveesÓefmle ve Ûe kewâef§eoefhe mebmLeehevee ke=âlee’’ FlÙesleeflmeæŸeLeË efKeuueerceuepewve (S[Jeeskesâš)-Øees. efJepeÙeheeC[s
(DeJeOe efJeÕeefJeÅeeueÙe hewâpeeyeeo)-[e@. MegYeÛebõ pewve, cewmetj-ØeerleerMe ØeeÛeeÙe& (Sve.meer.DeeF&.Deej.kesâ jer[j)
FlÙeeoÙeesÓveskesâ efJeÉevme: meefcceefuelee yeYetJeg:~
leLee Ûee$e nefmleveehegjleerLexÓveskeâefJeOeevehetpeeefokeâeÙee&efCe mebpeeleeefve~ De$ewJee°eheoheJe&lemLeeheveeLeË ceke&âšeefoefYe:
megj#eekeâjCeeLeË Ûee°eheocebeof jmÙe efMeueevÙeemeb keâejefÙelJee Oece&ØeYeeJeveeLe&cesJe hegvejefhe efouueerjepeOeevÙeeb Je<ee&ÙeesiemLeeheveeLeË
Ûe cece mebIemeefnlesve nefmleveehegjleerLee&led Dee<eeÌ{ke=â<Ceele=leerÙeeefleLes:2 cebieueefJenejesÓYeJeled~ ceeiex ceJeevee-cesj"-
ceesoerveiej-ieeefpeÙeeyeeo FlÙeeefoveiejs<eg Oece&keâeÙee&efCe keâejb keâejb Dee<eeÌ{MgkeäueeoMecÙeeb3 efouueerceneveiejs
ØeerleefJenejveecekeâeueesveerceOÙes ßeer$e+<eYeosJekeâceuecebeof jb meceeielÙe le$ewJe efveJeemeesÓYeJeled~ De$ewJe Dee<eeÌ{MegkeäueeÛelegoM& Ùeeb
Je<ee&ÙeessieesÓmceeefYe: mLeeefhele:~
Deefmceved ceOÙes cenekegâb Yeveeefcve ØeÙeeieveiejs (Fueeneyeeoveiejs) DeeefÕeveMegkeäuee le=leerÙeeÙeeb5 ßeer$e+<eYeosJeoer#eeYetecf e-
kesâJeue%eeveYetefce<eg vetleveleerLe&efvecee&CeeLeË le$ewJe Yetefce›eâÙeb ke=âlJee yeÇÿeÛeeefjjJeervõkegâceejesÓ$eeielÙe ßeerleerLeËkeâj$e+<eYe-
osJelehe:mLeueerleerLe&efvecee&CeefMeueevÙeeme nsleg DeeefÕeveMegkeäueemehleceer efleefLe: efveOee&efjle:4~
yeÇÿeÛeeefjjJeervõkegâceejmÙe efJeosMeÙee$ee-Decesefjkeâeveeefcve efJeosMes (vÙetÙeeke&â) mLeeves ‘‘efJeÕeMeebefleefMeKej
meccesueveveeefcve’’ efJeMes<es keâeÙe&›eâces efoiecyejpewveOecee&Jeuebefyeveeb ØeefleefveefOe™hesCe-Oecee&ÛeeÙe&™hesCe yeÇÿeÛeeefj-
jJeervõkegâceejpewvemÙe (efoiecyej pewve ef$eueeskeâ MeesOe mebmLeevemÙeeOÙe#emÙe) Yeeõheoke=â<CeeÉeoMÙee: heef§eceje$eew
meheeoef$eJeeovemeceÙes efouueerjepeOeeveerle: JeeÙegÙeevesve ØemLeeveceYeJeled~ ceÙee DemÙe ØeefleefoveceefYe<eskeâhetpeeoMe&vekeâjCeeLeË
efpeveØeeflecee Øeoòee~
Yeeõheoke=â<CeeÛelego&MÙee: DeejYÙe (28 Deiemle 2000) YeeõheoMegkeäueeefÉleerÙeeheÙeËleb (31 Deiemle 2000
heÙeËleb) Slelmeccesueveceemeerled~ leefmceved meccesueves hebÛemehleefle Oece&-hebLe-mebØeoeÙeeveeb Devegceevele: hebÛeoMeMeleieg®ieCe-
ØeefleefveefOepevee: meefcceefuelee yeYetJeg:~ DeefmceVeefÉleerÙemeccesueves mebÙegòeâje°^mÙeeOÙe#ešs[šve&jcenevegYeeJe: (šeFce Jeeve&j
kesâ JeeFme ÛesÙejcesve) DemÙeeÙeespevemÙe ceeveo DeOÙe#e Deemeerled~ DevÙesÓefhe pevee: mebÙegòeâje°^mebIemÙe cenemeefÛeJe:
‘‘keâesheâerDeVeeve-jepeveefÙekeâØeefmeæefJeÉeved-ue#ceerceueefmebIeJeerFlÙeeoÙe: leLee meccesuevemÙe cenemeefÛeJe: YeejleerÙe:
vÙetÙeeke&âØeJeemeerßeeryeeyeepewve:, ßeerceleermeentFbogpewve:, FlÙeeefoefYe: ‘DeefnbmeehejceesOece&:’ FlÙeeefoØekeâejsCe efJeÕeMeebeflenslees:
DeefnbmeeÙee: cenleer DeeJeMÙekeâleeefmle, DemÙe efJe<eÙemÙe ØeÛeej: Øemeej§eeYeJeled~ leLee Ûe-
ceeIeceemes heteCf e&ceeefleefLeheÙeËleb (4 heâjJejer mes 8 heâjJejer 2001 ceW) vetleveØeÙeeieleerLe&#es$es ‘hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e-
cenekegbâYecemlekeâeefYe<eskeâ:’ ØeYees: DeeefoyeÇÿeCe: $e+<eYeosJemÙe oer#eeYetceew De°esòej menœecenekegbâYew: YeefJe<Ùeleerefle
ØeÛeejesÓefhe le$e efJeosMesÓYeJeled~
jepeOeevÙeeb ceevemejesJejÙee$ee-ØeerleefJenej (efouueer) Je<ee&Ùeesies ßeer$e+<eYeosJeMeemeveØeYeeJeveeLeË ye=nodYetecf emLeues
1. 11 petve 2000~ 2. Dee<eeÌ{ ke=â. 3, 20 petve 2000 keâes efJenej ngDee~ 3. 10 pegueeF& 2000, meesceJeej~
4. 30 efmelecyej 2000~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 JesoveeKeC[
ØeMeefmle / 125
efoJÙeeb kewâueeMeheJe&lemÙe jÛeveeb keâejefÙelJee ceevemejesJejÙee$eeÙee: keâeÙeË DeleerJe cenlJehetCe&ceYeJeled~

DeeefÕeveMegkeäueele=leerÙeeÙeeb (30 efmelecyej 2000) OJepeejesnCeb, ÛelegLÙeeË Øeele: efouueerØeosMemÙe ‘cegKÙeceb$eer
ßeerceleer Meerueeoeref#ele’ ceefnuee De$eeielÙeemÙe ceevemejesJej Ùee$eeÙee: GodIeešvecekeâjesled~ Deefmceved heJe&les
ef$ekeâeueÛelegefJeËMeefleleerLeËkeâjeCeeb Øeeflecee: ÉemehleefleØecee: mLeeefhelee:~ DeeefÕeveMegkeäueehebÛecÙeeb (2 Dekeäštyej 2000)
De°ÛelJeeefjbMeled ceneceC[ueeefve keâejefÙelJee Yeòeâecejmlees$eefJeOeeveeefve keâeefjleeefve~ DemÙee: Ùee$eeÙee: keâeÙe&›eâce:
DeeefÕeveMegkeäuee°cÙee: heÙeËleb yeYetJe~
ue#eeefOekeâYeeefòeâkeâe: heJe&lemÙeesheefj ÛeefšlJee-ÛeefšlJee YeieJeleeb oMe&veb hetpeveeefokebâ keâejb keâejb mebleg°e yeYetJeg:~
DeefmcevceOÙes SJe DeeefÕeveMegkeäueemehlecÙeeb (4 Dekeäštyej 2000) efoJemes ØeÙeeie#es$es ‘‘leerLeËkeâj$e+<eYeosJelehe:-
mLeueerleerLe&mÙe efMeueevÙeemeb keâejefÙelJee yeÇÿeÛeejer jJeervõkegâceejesÓ$eeielÙe MegYemeceeÛeejesÓßeeJeÙeled~
FlLeb veeveeefJeOeOece&ØeYeeJeveekeâeÙe&hetJe&kebâ De$e Je<ee&Ùeesies DeeefÕeveMegkeäueehetefCe&cee-MejlhetefCe&ceeefleLeew Jeerjeyos
<e[defJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces Meg›eâJeemejs (13 Dekeäštyej 2000) ceÙee Sleled cene«evLejepemÙe veJece«evLemÙe
ÛelegLe&Keb[ebleie&le ke=âefleveeceevegÙeesieÉejmeceefvJelemÙe JesoveeKeb[mÙe efmeæevleefÛebleeceefCeveecešerkeâeb hetCee&cekeâe<e&ced~
mebØeefle YeejleosMemÙe je°^heefle ceneceefnce ßeer Deej.kesâ. veejeÙeveve ØeOeeveceb$eer DešueefyenejerJeepehesÙeer-cenevegYeeJee:
efouueerØeosMemÙe ceneceefncejepÙeheeue ßeer efJepeÙekeâhetj-cegKÙeceb$eer ßeerceleer Meerueeoeref#eleveeceeefYe: Øeefmeæe: Meemekeâe
ieCeleb$eMeemeveb Je#eefvle~
Deefmceved «evLes ieerJee&CeeršerkeâeÙeeb ceÙee OeJeueešerkeâeOeejsCe efueKevlÙee Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeer-heeÕee&YÙegoÙekeâeJÙe-
efleueesÙeheCCeefòe-leòJeeLe&Je=eòf e-leòJeeLe&jepeJeeefle&keâ-ØeJeÛevemeejesæej-DeeefohegjeCe-he©ehegjeCe-keâmeeÙeheeng[Ì -cetueeÛeej-
ieesccešmeej peerJekeâeC[-peÙeOeJeueešerkeâe-Øeeke=âleßegleYeefòeâ-DeveieejOecee&ce=le-DeeÛeejmeej-ef$eueeskeâmeejeoerveeb Sles<eeb
«evLeeveeb GæjCeeefve leòeodefJe<eÙes<eg ie=nerleeefve~ efouueerjepeOeevÙeeb šerkeâeuesKeveb ØeejYÙe ceOÙes lele: efJeùlÙe
nefmleveehegjleerLe&#es$es ßeerMeebefleveeLe-kegbâLegveeLe-DejveeLeleerLeËkeâjeCeeb Ûeleg§eleg:keâuÙeeCekewâ: heefJe$eerke=âles leerLex DeeielÙe
De°<eef°efoJemeeved efmLelJee šerkeâeb efueKevlÙee ceneved DeeveboevegYeJe: Øeehle:~ hegve§e jepeOeevÙeecesJe ØelÙeeielÙe je°êÙr eØeYeeJeveeb
ßeer$e+<eYeosJeosJemÙe kegâJe&vlÙee Skeâefmceved Je<ex FÙeb ‘‘efmeæevleefÛebleeceefCe’’ šerkeâe hetCeeake=âlee~ ieerJee&CeeršerkeâemeceefvJeleesÓÙeb
«evLejepeesÓefmceved Yetleues efÛejkeâeueb efle‰leg, veboleg, YeJÙeeveeb ceve:hebkeâpeb efJekeâemeÙeleg~
ßeer<ešdKeC[eiece«evLeeved Deefmceved «evLes Gæ=le-ßeerieewleceieCeOejjefÛeleieCeOejJeueÙeceb$eeved ßeerOejmesveeÛeeÙe&-
ke=âheeØemeeoeled efmeæevle%eeveØeehle<ešdKeC[eiecemet$ekeâejeved ßeerheg<heobleYetleyeefuemetefjJeÙee&ved OeJeueešerkeâekeâej-
ßeerJeerjmesveeÛeeÙeeË§eenb keâesefšMees veceeefce~ hejbhejeielemeJee&ÛeeÙeexheeOÙeeÙeemeeOeghejcesef‰ve§e ØeCeceeefce ef$eÙeesieMegæŸee~
DemÙeeb šerkeâeÙeeb efleueesÙeheCCeefòe-leòJeeLe&Je=efòe-leòJeeLe&jepeJeeefle&keâ-ØeJeÛevemeejesæej-Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeer-
DenËleYeefòeâ-veboerÕejYeefòeâ-heeÕee&YÙegoÙekeâeJÙe-he©ehegjeCe-DeeefohegjeCe-MeebefleYeefòeâ-cetueeÛeej-keâ<eeÙeheeng[-
ieesccešmeejpeerJekeâeb[-Øeeke=âleßegleYeefòeâ-DeveieejOecee&ce=le-DeeÛeejmeej-nefjJebMehegjeCeeoerveeb «evLeeveecegæjCeeefve ie=nerleeefve
meefvle~
Jele&ceevekeâeues ßeerkegâb okegâb oecveeÙes mejmJeleerieÛÚs yeueelkeâejieCes efJebMeefleleces Meleeyoew ØeLeceeÛeeÙe&: Ûeeefj$eÛe›eâJeleea-
ßeerMeebeflemeeiejcegveervõ:, lemÙe ØeLeceefMe<Ùe: ØeLeceheóeÛeeÙe&§e ßeerJeerjmeeiejieg®JeÙeex ceceeefÙe&keâe%eeveceleeroer#eeieg®:1
1. JewMeeKe ke=â. efÉleerÙee, Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2482, F&meJeer meved 1956 ceW DeeefÙe&keâe oer#ee ngF&~ 2. meved 1953~
126 / ØeMeef
JesoveeKeC[
meowJe peÙeleg~ DeeYÙeeb ieg™YÙeeb cece efmeæßegleeÛeeÙe&YeefòeâhetJe&kebâ ke=âeflekeâce&eJf eefOevee MeleMees veceesÓmleg veceesÓmleg veceesÓmleg~
Ûeeefj$eÛe›eâJeefle&-ßeerMeebelf emeeiejeÛeeÙe&hejchejeÙeeb DeeÛeeÙe&oMs eYet<eCecegveervõesÓYeJeled~ lemÙe keâjkeâceueeYÙeeb Jeerjeyos
SkeâesveeMeerlÙeefOekeâÛelegefJeËMeefleMeleleces Ûew$eke=â<CeeØeefleheefòeLeew ceÙee #egefuuekeâeoer#eeØeehlee~ lemÙe iegjesjefhe keâerefle&-
efo&iedefoievleJÙeeefheveer YetÙeeled~
Jeerjeyos <e°dÙeefOekeâÛelegeJf eËMeefleMeleleces MejlheteCf e&ceeÙeeb1 ÙemÙee: ceesenf veerceeleg: pevce ie=nerlJeenb mJepevcemebÙeceefveefOevee
meheâuecekeâe<e&ced~ hegve§e mee peveveer Deefhe JeerjeyosÓ°veJelÙeefOekeâÛelegeJf eËMeefleMeleleces2 ceeie&Meer<e&ke=â<Ceele=leerÙeeÙeeb DeeefÙe&keâeoer#eeb
ie=nerlJee jlveceleerDeeefÙe&keâeYeJeled~ lemÙee: keâerefle&heleekeâe he=efLeJeerleues efÛejb mLesÙeeled~
cece mebIemLe-Øe%eeßeceCeer-DeeefÙe&keâeÛevoveeceleer-pecyetÉerheheer"eOeerMe-#eguuekeâceesleermeeiej-keâce&Ùeesieer yeÇÿeÛeeefj-
jJeervõkegâceej pewve (pecyetÉerhe DeOÙe#e)-yeÇÿeÛeeefjCeer kegâceejer yeervee-kegâ.DeemLee-kegâ.meeefjkeâe-Fbo-g Ûeefvõkeâe-Deuekeâe-
Øeerefle-mJeeefle-FlÙeeefo mebIemLe›eefleieCeeveecevegketâuelJeceefhe cece šerkeâeuesKevekeâeÙex efveefceòeceefmle~
efouueer-Devleie&le-ØeerleefJenejkeâeueesveer ceOÙes ßeerDeefveuekegâceejpewve (keâeiepeer) ßeeJekesâCe mJeie=nmÙe ØeebieCes
keâceuecebefojb efvecee&hÙe hebÛeefJebMeefleFbÛeØeceeCeeßeer$e+<eYeosJeefpeveØeefleceeb Øeefle‰ehÙe mLeeefhelee~ hegve: DeÙeb ieg®YekeälÙee
memebIeb cece mJeØeemeeob efveJeemeeLeË ØeoeÙe Je<ee&Ùeesieb keâejefÙelJee mJeÙecevÙe$e ueIegie=nb ielJee vÙeJemeled~ DeÙeceskeâ
FeflenemeesÓYeJeled~ lemcew lemÙe heefjJeejpevesYÙe§e cece MegYeeMeerJee&oesÓefmle~ De$e ceevemejesJejÙee$eeefokeâeÙex<eg Ùes pewveYeeefòeâkeâe:
keâeÙe&keâlee&jes oeleej§e cenled-hegCÙeMeeefueveesÓYeJeved~ meJexYÙe: cece cebieueeMeerJee&oesÓefmle~ les efvelÙecesJe Oecee&vegjeefieCees
YeJesÙegefjefle YeeJÙeles~
leerLe&ke=âÛÛe›eâYe=lkeâece-osJe ef$eheoOeeefjCe:~
MeeefvlekegâvLJejleerLexMee, YeJeodYÙeesÓvevleMees vece:~~1~~
efpeveefyecyeeefve JevosÓnb, keâceueekeâejcebefojs~
mLesÙeeled «evLeesÓefhe leeJeefæ, ÙeeJeled pewvesvõMeemeveced~~2~~
ieefCeveer%eevecelÙesÙeb, ke=âlee šerkeâe efÛejb YegefJe~
vebÅeeod YeJÙeeÙe oÅeeÛÛe, mecÙei%eeveceefleb efßeÙeced~~3~~
Fefle ØeMeefmle:
~~JeOe&leeb efpeveMeemeveced ~~
i:i: i:i
1. 22 Dekeäštyej meved 1934~ 4. meved 1971~ 2. meved 1971~

<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 šerkeâe uesJesKoeve
veeKeC[
keâeue / 127
<ešdKeC[eiece hegmlekeâ-9-mebmke=âle šerkeâe uesKeve keâer efleefLe, mLeeve SJeb efoveeBkeâ

›eâ. eqleefLe Jeerj mebJeled «eece (mLeeve) efoveeBkeâ
ØeejbYe-
1. MejohetefCe&cee 2525 peÙeefmebiehegje, veF& efouueer 24-10-1999
(Øeele: 8.15, ieg®Jeej)
2. keâeefle&keâ ke=â. 6 2525 peÙeefmebiehegje, veF& efouueer 29-10-1999
3. keâeefle&keâ ke=â. 7 2525 peÙeefmebiehegje efouueer 30-10-1999
4. keâeefle&keâ ke=â. 9 2525 censvõØemeeo peer keâer keâes"er, efouueer 1-11-1999
5. keâeefle&keâ ke=â. 10 2525 efouueer 2-11-1999
6. keâeefle&keâ Meg. 1 2526 peÙeefmebiehegje, efouueer 9-10-1999
7. ceieefmej Meg. 11 2526 keâccees peer keâer Oece&Meeuee-efouueer 19-12-1999
8. heew<e ke=â. 1 2526 keâccees peer keâer Oece&Meeuee-efouueer 23-12-1999
9. heew<e ke=â. 3 2526 efouueer 25-12-1999
10. heew<e ke=â. 4-5 2526 efouueer 26-12-1999
16. heew<e Meg. 2 2526 efouueer 8-1-2000
22. ceeIe ke=â. 7 2526 efouueer 27-1-2000
23. ceeIe Meg. 3 2526 efouueer-$e+<eYeosJe heb[eue ceW 8-2-2000
24. heâeuiegve ke=â. 3 2526 keâccees peer keâer Oece&Meeuee, efouueer 22-2-2000
128//šerJeskoeâeveeKeC[
uesKeve keâeue Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

31. heâeuiegve ke=â. 13 2526 peÙeefmebiehegje, efouueer 3-3-2000
32. heâeuiegve Meg. 1 2526 efouueer 7-3-2000
33. heâeuiegve Meg. 4 2526 peÙeefmebiehegje, efouueer 9-3-2000
36. Ûew$e ke=â. 2 2526 peÙeefmebiehegje, efouueer 21-3-2000
39. Ûew$e ke=â. 12 2526 ØeerleefJenej, efouueer 1-4-2000
40. Ûew$e ke=â. 13 2526 $e+<eYeefJenej, efouueer 2-4-2000
41. Ûew$e Meg. 1 2526 $e+<eYeebÛeue (G.Øe.) 5-4-2000
42. Ûew$e Meg. 2 2526 ceesoerveiej 6-4-2000
43. Ûew$e Meg. 3 2526 nesceyeÇs[ hewâkeäšêr, hejleehegj 7-4-2000
44. Ûew$e Meg. 4 2526 Meebefleveiej, cesj" 8-4-2000
45. Ûew$e Meg. 5 2526 pewve cebefoj, cesj" 9-4-2000
({esuekeâer ceesnuuee)
46. Ûew$e Meg. 6 2526 ef[heWâme keâeueesveer, cesj" 10-4-2000
(ceveespe peer keâer keâes"er)
47. JewMeeKe ke=â. 2 2526 nefmleveehegj 21-4-2000
54. JewMeeKe Meg. 2 2526 nefmleveehegj 5-5-2000
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 9 šerkeâe ues
JesoKveeKeC[
eve keâeue / 129

62. pÙes‰ ke=â. 9 2526 nefmleveehegj 27-5-2000
63. pÙes‰ Meg. 5 2526 nefmleveehegj 6-6-2000
68. Dee<ee{] ke=â. 1 2526 nefmleveehegj 17-6-2000
69. Dee<ee{] ke=â. 2 2526 nefmleveehegj 18-6-2000
70. Dee<ee{] ke=â. 3 2526 ceJeevee 20-6-2000
71. Dee<ee{] ke=â. 4 2526 cemetjer 21-6-2000
72. Dee<ee{] ke=â. 5 2526 ef[heWâme keâeueesveer, cesj" 22-6-2000
(ceveespe peer keâer keâes"er)
73. Dee<ee{] ke=â. 6 2526 heuueJehegjced, cesj" 23-6-2000
74. Dee<ee{] ke=â. 7 2526 heuueJehegjced, cesj" 24-6-2000
75. Dee<ee{] ke=â. 9 2526 Deevebo pewve keâer keâes"er, cesj" 26-6-2000
(keâyeeÌ[er yeepeej)
76. Dee<ee{] ke=â. 10 2526 MeeŒeerveiej, cesj" 27-6-2000
77. Dee<ee{] ke=â. 11 2526 pewve Jeesef[Ëie, cesj" 28-6-2000
78. Dee<eeÌ{ ke=â. 11 2526 Øescehegjer, cesj" 28-6-2000
(DecejÛebo peer keâer keâes"er)
79. Dee<eeÌ{ ke=â. 13 2526 keâceueeveiej, cesj" 29-6-2000
80. Dee<eeÌ{ Meg. 1 2526 ceesoerveiej 2-7-2000
81. Dee<ee{] Meg. 2 2526 cegjeoveiej, meleueeskeâ Deeßece 3-7-2000
82. Dee<ee{] Meg. 3 2526 ogneF& keâvÙee Fbšj keâe@uespe 4-7-2000
83. Dee<ee{] Meg. 5 2526 keâefJeveiej, ieeefpeÙeeyeeo 5-7-2000
84. Dee<ee{] Meg. 6 2526 IebšeIej-ieeefpeÙeeyeeo 6-7-2000
(DeMeeskeâ pewve keâer keâes"er)
85. Dee<eeÌ{ Meg. 7 2526 keâeiepe hewâkeäšêr, meeefnyeeyeeo 7-7-2000
86. ßeeJeCe ke=â. 1 2526 ØeerleefJenej cebefoj, efouueer 17-7-2000
(JeerjMeemevepeÙebleer)
130//šerJeskoeâeveeKeC[
uesKeve keâeue Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

95. DeeefÕeve Meg. 3 2526 ØeerleefJenej, efouueer 30-9-2000
(ceevemejesJej Ùee$ee mLeue)
96. DeeefÕeve Meg. 13 2526 ØeerleefJenej $e+<eYeosJe keâceue cebefoj 11-10-2000
efouueer
meceeheve-
97. DeeefÕeve Meg. 15 2526 ØeerleefJenej $e+<eYeosJe keâceue cebefoj 13-10-2000
efouueer (Øeele: 9.15 yepes)
(Deefveue peer keâer keâes"er)
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 131
ßeerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefueefJejefÛeleŠ
<ešdKeC[eiece:
efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉejced
DeLe Jesoveeefve#esheevegÙeesieÉejced
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-ØeLeceevegÙeesieÉejced)
oMecees «evLe:
(ieefCeveer%eeveceleereJf ejefÛelee)
cebieueeÛejCeced
ßeerDeefpeleveeLemlees$eced
ØeerefleÚvo:-(5 De#ejer) keâce&efpelÙeesÓYetled, meesÓefpele: KÙeele:~
leerLe&ke=âVeeLe:, leb vegJes YekeälÙee~~1~~
meleerÚvo:-(5 De#ejer) hegjer efJeveerlee, YegefJe Øeefmeæe~
ef$eueeskeâ-hetpÙee, megjsvõJebÅee~~2~~
cevoeÚvo:-(5 De#ejer) ceelee efJepeÙee, OevÙee YegJeves~
osJewce&efnleb, heg$eb peefvelee~~3~~
132 cebieueeÛejCe Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
levegceOÙeeÚvo:-(6 De#ejer)
F#JeekegâkegâuemÙe, metÙeex iepeefÛevn:~
mJeCee&Yeleveg: me:, ceeb j#eleg heeheeled~~4~~
MeefMeJevoveeÚvo:-(6 De#ejer)
KeÙegieefoMewkeâ:, keâjleveglegbie:~
YegefJe efpeleMe$eg:, leJe pevekeâ: mÙeeled~~5~~
meeefJe$eerÚvo:-(6 De#ejer)
ÉemehlelÙee ue#e-hetJee&CÙeeÙeg: Øeehle:~
%eeveeveboehetCe&:, heeÙeeled ces mebmeejeled~~6~~
Deveg°ghedÚvo:-
pÙes‰sÓceeJemÙee MegYeoe, oMeceer ceeIe-Megkeäuekesâ~
levceemes veJeceer, hegCÙew-keâeoMeer heew<eMegkeäuekesâ~~7~~
hebÛeceer Ûew$eMegkeäuee Ûe, hebÛekeâuÙeeCekewâ: ›eâceeled~
efleLeÙeesÓefpeleveeLemÙe ,lee ces oÅeg: hejeb ieefleb~~8~~
ceeefueveerÚvo:-
vego vego YeJeog:Keb, jesieMeeskeâeefopeeleb~
kegâ® kegâ® efMeJemeewKÙeb, JeerleyeeOeb efJeMeeueb~
leveg leveg cece hetCe&-%eevemeeceüepÙeue#ceeR~
YeJe YeJe megKeefmeæŸew, %eevecelÙew efpevesMe!~~9~~
μμμ
efmeæe: keâce&meceglheVe - JesoveeJeeefjefOeb mJele:~
leerlJee& ueeskeâe«eYeeieb Ùes, ØeehleemlesYÙees vecees vece:~~1~~
DeLe efÉleerÙeleerLeËkeâjßeerDeefpeleveeLe mleJeveb efJeOeeÙe ke=âefleJesoveeefo ÛelegefJeËMelÙevegÙeesieÉejs<eg JesoveevegÙeesieÉejveece

efÉleerÙeevegÙeesieÉejceefmceved veJece«evLes keâLÙeles~
DeLe leeJeled <ešdKeC[eiecemÙe efJe<eÙee: ØeoMÙe&vles-
<ešdKeC[eiecemÙe meeLe&keâe: <ešdKeb[e: meefvle-peerJemLeeve-#egõkeâyebOe-yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe-JesoveeKeb[-
Jeie&CeeKeC[-ceneyebOee§esefle~
S<eg <ešdKeC[«evLes<eg meJeË pewveJee*dceÙemeejb meceeieleceefmle~ SYÙees «evLesYÙe SJe meejeefCe ie=nerlJee ieesccešmeej-
peerJekeâeC[-keâce&keâeC[-ueefyOemeej-#eheCeemeej-ef$eueeskeâmeej veeceOesÙee «evLee: meceefhe&lee: YeJÙehegbieJemeeOegYÙe:
meeOJeerYÙe:, ßeeJekesâYÙe: ßeeefJekeâeYÙe§e ßeerceledefmeæevleÛe›eâJeefle&ßeervesefceÛebõeÛeeÙe&osJew:~ hegve§e—
peÙeG OejmesCeCeenes pesCe cenekeâcceheÙeef[heeng[mesuees~
yegefæefmejsCegæefjDees meceefhheDees heghheâÙeblemme~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 cebieueeÛejCe 133
Sles<eeb ßeerOejmesveeÛeeÙe&JeÙee&Ceeb S<eeb efMe<ÙeÙees: ßeercelheg<heovleYetleyeefuecenecegveervõÙees®hekeâejes peieefle DevevleesÓefmle~

Ùes<eeb DeeÛeeÙee&Ceeb ke=âheeØemeeosvewJeemceekebâ cees#eceeieex ÂMÙeles, SlesYÙeesÓvevleMees veceesÓmleg~
mebØeefle leeJelØeLeceKeC[s peerJemLeeves melØe™heCee-õJÙeØeceeCeevegiece-#es$eevegiece-mheMe&veevegiece-
keâeueevegiece-Devlejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegiecee De„ew DeefOekeâeje: veJeÛetefuekeâe§e meefvle Jele&ceevekeâeues
efJeYeòesâ<eg <ešd«evLes<eg~
efÉleerÙeKeC[s #egõkeâyebOeveeefcve mehlece«evLes SkeâeoMeevegÙeesieÉejeefCe keâefLeleeefve~
le=leerÙeKeC[s yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙeveeefcve De„ces «evLes yebOeyebOekeâeoerveeb Øe™heCeeefmle~
ÛelegLe&KeC[s Jesoveeveeefcve veJece«ebLes ke=âefle-DevegÙeesieÉejb keâefLeleceefmle~
Deefmceved JesoveeveeceKeC[evleie&les oMece«evLeeoejYÙe JesoveevegÙeesieÉejceefmle, ÉeoMe«evLeheÙeËleefceefle~
Deefmceved JesoveeveeceevegÙeesieÉejs <ees[MeeefOekeâeje: keâLÙevles-
le$e leeJeled les<eeb veeceeefve—Jesoveeefve#eshe-JesoveeveÙeefJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeeve-JesoveeõJÙeefJeOeeve-
Jesovee#es$eefJeOeeve-JesoveekeâeueefJeOeeve-JesoveeYeeJeefJeOeeve-JesoveeØelÙeÙeefJeOeeve-JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve-
JesoveeJesoveefJeOeeve-JesoveeieefleefJeOeeve-JesoveeDeveblejefJeOeeve-JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeve-JesoveeheefjceeCeefJeOeeve-
JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve-JesoveeuheyenglJeeefve Ûesefle~
Deefmceved oMeces «evLes DeeÅee: heÃeeefOekeâeje: ie=ner<Ùevles~
SkeâeoMes «evLes JesoveekeâeueefJeOeeve-JesoveeYeeJeefJeOeeveveeceeveew Éew DeLee&efOekeâejew keâLeefÙe<Ùesles~ hegve§e ÉeoMes
«ebLes JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveeefo-Mes<eveJeeLee&efOekeâeje: Je#Ùevles~ Fces <ees[MeYesoe Deefhe DeefmceVesJe «evLes ØeLecemet$es~
DevegÙeesieÉejveeceefYejsJe keâefLelee: meefvle~
Sles<eg DeÙeb JesoveeKeb[: hetÙe&les~
lele§ee«es-mheMe&-keâce&-Øeke=âlÙeeefo-ÉeefJebMelÙevegÙeesieÉejeefCe Ûeleg<e&g «evLes<eg efJeYekeäleeefve oMe&efÙe<Ùeefvle~ DeÙeb
Jeie&CeeKeb[veecvee ieerÙeles~
Jele&ceeve<ees[Me«evLes<eg hebÛeKeC[e SJe OeJeueešerkeâemeceefvJelee: YeJeefvle~
<e…KeC[s ceneyebOeveeefcve «evLes ceneOeJeueešerkeâe: Øeefmeæe:~ le$eeefhe <e…KeC[s mehle «evLee: efJeodJeodefYe:
efJeYeeefpelee: meefvle~
S<eeceglheefòeo&MÙe&les—
DeLee«eeÙeCeerÙeveeceefÉleerÙehetJe&mÙe hebÛeceJemlegve: ÛeÙeveueyOesjvleie&le-efJebMeefleØeeYe=les<eg ‘keâce&Øeke=âefle’ veece ÛelegLeË
ØeeYe=leceefmle~ Deefmceve ØeeYe=les ke=âefle-Jesovee-mheMe&-keâce&-Øeke=âefle-yebOeve-efveyebOeve-Øe›eâce-Ghe›eâce-GoÙe-cees#e-
meb›eâce-uesMÙee-uesMÙeekeâce&-uesMÙeeheefjCeece-meemeemeele-oerIe&ÜmJe-YeJeOeejCeerÙe-hegodieueeòe-efveOeòeeefveOeòe-
efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele-keâce&emf Leefle-heef§ecemkebâOe-DeuheyenglJeveeceeefve ÛelegeJf eËMelÙevegÙeesieÉejeefCe meefvle~ S<eg ÛelegeJf eËMeefle<eg
ke=âefle-Jesoveeveeceveer ÉdÙevegÙeesieÉejs JesoveeKeC[s ÛelegLe&s mle:~ le$e ke=âlÙevegÙeesieÉejb veJece«evLes JesoveeKeC[sÓefmle~
efÉleerÙeb JesoveevegÙeesieÉejb oMece-SkeâeoMece-ÉeoMece«evLes<eg Deefmle~
Mes<eÉeefJebMelÙevegÙeesieÉejeefCe Jeie&CeeKeC[s ie=nerleeefve~
mebØeefle oMece«ebLemÙe heeleefvekeâe keâLÙeles—
134 / ØeLece DevegÙeesieÉej Jesoveeefve#eshe / met$e 1 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Deefmceved oMeces «ebLes $eÙeeseJf ebMelÙeefOekeâef$eMelemet$es<eg $eÙees ceneefOekeâeje: Je#Ùevles~ le$e ØeLececeneefOekeâejs Jesoveeefve#eshe-
JesoveeveÙeefJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeevew: ef$eefYejefOekeâejw: SkeâeoMemet$eeefCe~ efÉleerÙeceneefOekeâejs $eÙeesoMeeefOekeâefÉMelemet$es<eg
Éew DeefOekeâejew efJeYeòeâerke=âleew~ ØeLeceessÓefOekeâej: JesoveeõJÙeefJeOeeveveecveeefmle~ efÉleerÙeesÓefOekeâej: ÛetefuekeâeveeceOesÙesve
keâefLele:~ le=leerÙes ceneefOekeâejs Jesovee#es$eefJeOeeves veJeveJeeflemet$eeefCe meefvle~ Fefle oMece«evLemÙe mecegoeÙeheeleefvekeâe
keâefLeleeefmle~
le$e leeJeled ØeLeces ceneefOekeâejs $eÙeesÓefOekeâeje:~ les<eg ØeLecesÓefOekeâejs $eerefCe met$eeefCe~ efÉleerÙesÓefOekeâejs ÛelJeeefj
met$eeefCe~ le=leerÙes JesoveeveeceefJeOeeves ÛelJeeefj met$eeefCe mevleerefle %eeleJÙeced~
mebØeefle ßeerceodYeieJeodOejmesveeÛeeÙe&sCe mebØeehleefmeæevleyeesOesve ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe JesoveeefveÙeesieÉejmÙe
<ees[MeeefveÙeesieÉejØeefleheeovehejb met$eceJeleeÙe&les—
JesoCee efòe~ lelLe FceeefCe JesÙeCeeS meesueme DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe
YeJebefle-JesoCeeefCekeäKesJes JesoCeeCeÙeefJeYeemeCeoeS JesoCeeCeeceefJeneCes
JesoCeeoJJeefJeneCes JesoCeeKesòeefJeneCes JesoCeekeâeueefJeneCes JesoCeeYeeJeefJeneCes
JesoCeeheÛÛeÙeefJeneCes JesoCeemeeefceòeefJeneCes JesoCee-JesoCeefJeneCes JesoCeeieF-
efJeneCes JesoCeeDeCeblejefJeneCes JesoCeemeefCCeÙeemeefJeneCes JesoCeeheefjceeCeefJeneCes
JesoCeeYeeieeYeeieefJeneCes JesoCeeDehheeyengies efòe~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJeexòeâeLee&efOekeâejmÙe mcejCeb keâejefÙelebg met$es ‘Jesovee’ Fefle Øe™efheleb~ Sleeefve
<ees[Meveeceeefve ØeLeceeefJeYekeälÙevleeefve %eeleJÙeeefve YeJeefvle~
keâef§eoen-keâLeb hegve: De$eevles-ØelÙeskeâheoevles SkeâejØeÙeesie: ?
ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&: Øeen-‘‘SS ÚÛÛe meceeCee’’ FlÙeslesve met$esCe ke=âlewkeâejlJeeled~
DeOegvee Sles<eeceefOekeâejeCeeb efJe<eÙeefoMeeoMe&veeLeË mecegoÙeeLe& GÛÙeles—
1. JesoveeMeyomÙeeveskeâeLex<eg Jele&ceevemÙeeØeke=âleeLee&ved DehemeeÙe& Øeke=âleeLe&%eeheveeLeË Jesoveeefve#esheeefveÙeesieÉejceeieleb~
2. ueeskesâ meJeex JÙeJenejes veÙeceeefßelÙeeJeefmLele Fefle S<ees veeceeefoefve#esheieleJÙeJenej: efkebâ efkebâ
veÙeceeefßelÙe efmLele: FlÙeeMebefkeâlemÙe pevemÙe MebkeâeefvejekeâjCeeLe&ceJÙeglheVepeveJÙeglheeoveeLeË Jesovee-
veÙeefJeYee<eCelee Deeielee~
3. yebOeesoÙemeòJe™hesCe peerJes efmLelehegûuemkebâOes<eg keâmÙe keâmÙe veÙemÙe keäJe keäJe keâerÂMe: ØeÙeesiees YeJeleerefle
veÙeceeefßelÙe ØeÙeesieØe™heCeeLeË JesoveeveeceefJeOeeveceeieleced~
4. JesoveeõJÙeceskeâefJekeâuheb ve YeJeefle, efkeâvleg DeveskeâefJekeâuheefceefle %eeheveeLeË mebKÙeeleemebKÙeelehegûueØeefle<esOeb
ke=âlJee DeYeJÙeefmeæwjvebleiegCee: efmeæsYÙeesjvebleiegCenervee: hegûuemkebâOee peerJemeceJeslee JesoveeYeJevleerefle %eeheveeLeË Jee
JesoveeõJÙeefJeOeeveceeieleb~
5. JesoveeõJÙeeCeeceJeieenvee mebKÙeele#es$eb veeefmle, efkeâvleg DebieguemÙeemebKÙesÙeYeeieceeefob ke=âlJee IeveueeskeâheÙeËleefceefle
%eeheveeLeË Jesovee#es$eefJeOeeveceeieleb~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Jesoveeefve#eshe / met$e 2,3 ØeLece DevegÙeesieÉej / 135
6. JesoveeõJÙemkebâOees JesoveeYeeJecelÙekeälJee peIevÙeeslke=â°sCe ÛewleeJelkeâeueb efle…leerefle %eeheveeLeË

JesoveekeâeueefJeOeeveceeieleced~
7. JesoveeõJÙemkebâOes mebKÙeeleemebKÙeeleevevleiegCeheÇefle<esOeb ke=âlJee DevebleevebleYeeJeefJekeâuheØeefleyeesOeveeLeË
JesoveeYeeJeefJeOeeveceeieleced~
8. JesoveeõJÙe-#es$e-keâeue-YeeJee ve efve<keâejCee:, efkeâvleg mekeâejCee Fefle Øe%eeheveeLeË JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveceeieleced~
9. SkeâeefomebÙeesiesve De„Yebiee peerJee veespeerJee JesoveeÙee: mJeeefcevees YeJeefvle, ve YeJeefvle Jesefle veÙeeveeefßelÙe
Øe%eeheveeLeË JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveb keâefLeleced~
10. SkeâeefomebÙeesieielesve yeOÙeceeve-GoerCe&-GheMeebleØeke=âefleYesosve veÙeeveeefßelÙe JesoveeefJekeâuheØeefleheeoveeLeË
JesoveeJesoveeefJeOeeveceeieleced~
11. õJÙeeefoYesoeefYeVeJesovee: efkebâ efmLelee: efkeâceefmLelee: efkebâ efmLeleeefmLelee Fefle veÙeceemeeÅe Øe%eeheveeLeË
JesoveeieefleefJeOeeveb keâefLeleced~
12. SkewâkeâmeceÙeØeyeæe veece DeveblejyebOee:, veeveemeceÙeØeyeæe veecehejbhejeyebOee:, leew ÉeJeefhe leogYeÙeyebOee:,
Sles<eeb $eÙeeCeeceefhe veÙemecetnceeefßelÙe Øe%eeheveeLeË JesoveevevlejefJeOeeveceeieleced~
13. õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJeeveeceglke=â„eveglke=â„peIevÙeepeIevÙes<eg Skebâ efve™æb ke=âlJee Mes<eheoØe%eeheveeLeË
JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeveceefOekeâejkeâefLeleced~
14. Øeke=âeflekeâeue#es$eeCeeb Yesosve cetueesòejØeke=âleerveeb ØeceeCeØe™heCeeLeË JesoveeheefjceeCeefJeOeeveeefOekeâejb keâefLeleced~
15. Øeke=âlÙeLe&lee-efmLelÙeLe&lee-#es$eØelÙeeßeÙes<eg GlheVeØeke=âleÙe: meJe&Øeke=âleerveeb efkeâÙevlÙees Yeeie Fefle %eeheveeLeË
JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveceeieleced~
16. Sleemeeb ÛewJe ef$eefJeOeeCeeb Øeke=âleerveecevÙeesvÙecehes#Ùe DeuheyenglJeØeefleheeoveeLeË JesoveeuheyenglJeefJeOeeveceeieleced~
SJeb <ees[MeeveecevegÙeesieÉejeCeeb mecegoeÙeeLe&Øe™heCee ke=âlee YeJeefle~
De$e met$es ‘meesueme DeCegÙeesieöejeefCe’ FlÙesleod osMeeceMe&keâJeÛeveb %eeleJÙeced~ DevÙes<eecehÙevegÙeesieÉejeCeeb
cegòeâpeerJemeceJesleeoerveecegheuebYeeled~
leelheÙe&ce$e-keâce&JesoveeefYe:heeref[leceve:MeevlÙeLeË MegæŸeLeË Ûe jlve$eÙeceJeuebyeveerÙeb~ lesvewJe cegÛÙebles peerJee:
keâce&YÙe: mebmeejsYÙe§esefle %eelJee mJeefnleesheeÙes Øeceeoes ve keâle&JÙe:~
SJeb ØeLecemLeues JesoveeÙee: <ees[MeveecekeâLevelJesve met$eceskebâ ieleced~
mebØeefle Sles<JevegÙeesieÉejs<eg Jesoveeefve#esheveece-ØeLeceevegÙeesieÉejØe™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
JesÙeCeeefCekeäKesJes efòe~ ÛeGefJJens JesÙeCeeefCekeäKesJes~~2~~
CeeceJesÙeCee šd"JeCeJesÙeCee oJJeJesÙeCee YeeJeJesÙeCee Ûesefo~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘JesÙeCeefCekeäKesJes’ Fefle hetJe&keâefLeleeLee&efOekeâejmcejCekeâejCeeLeË YeefCeleb, DevÙeLee
megKesveeJeieceeYeeJeeled~ De$eeefhe hetJe&efceJe DeeskeâejmÙe mLeeves ‘S S ÚÛÛe meceeCee’ met$esCe SkeâejeosMees õ„JÙe:~ Dele-
SJe ‘JesÙeCeeefCekeäKesJees ÛeGefJJenes~’ Fefle Sleoefhe osMeeceMe&keâJeÛeveb, heÙee&ÙeeefLe&keâveÙes DeJeuecyÙeceeves #es$ekeâeueeefoJesoveeveeb
oMe&veeled~
le$ee„efJeOeyee¢eeLee&uecyeveefJejefnlees JesoveeMeyoes veeceJesovee keâLÙeles~
136 / ØeLece DevegÙeesieÉej Jesoveeefve#eshe / met$e 3 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
De$e keâef§eoen-
Deelceve Deelceefve ØeJe=efòe: keâLeb YeJeefle ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleod JeòeâJÙeb, Øeoerhe-metÙexvog-ceCeerveeceelceØekeâeMekeâeveecegheuebYeeled~
mebkesâleefvejhes#e: Meyo Deelceeveb keâLeb ØekeâeMeÙeefle ?
vewleod JekeäleJÙeb, leLewJeesheueefyOeÂ&MÙeles~ ve ÛeesheueYÙeceevesÓvegheheVelee, DeJÙeJemLeeheòes:~ ve Ûe Meyo: mebkesâleyeuesvewJe
yee¢eeLe&ØekeâeMekeâ Fefle efveÙeceesÓefmle, Meyosve efJevee MeyoeLe&ÙeesJee&ÛÙe-JeeÛekeâYeeJesve mebkesâlekeâjCeevegheheòes:~ ve Ûe
Meyos MeyoeLe&Ùees: mebkesâle: ef›eâÙeles, DeveJemLeeØemebieeled~ Meyos melÙeeb Meòeâew hejle GlheefòeefJejesOeeled Ûe, DeleSJee$eeveskeâevlees
ÙeespeefÙeleJÙe:~
‘mee Jesovee S<ee’ Fefle DeYesosve DeOÙeJeefmeleeLe&: mLeehevee~ mee efÉefJeOee meodYeeJeemeodYeeJemLeeheveeYesosve~ le$e
ØeeÙesCe DevegkegâJe&odõJÙeYesosve FefÛÚleõJÙemLeehevee meodYeeJemLeeheveeJesovee, DevÙee DemeodYeeJemLeeheveeJesovee~
õJÙeJesovee efÉefJeOee-Deeiece-veesDeeieceõJÙeJesoveeYesovs e~ JesoveeØeeYe=le%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâ DeeieceõJÙeJesovee~
%eeÙekeâMejerj-YeeefJeleodJÙeefleefjòeâYesovs e veesDeeieceõJÙeJesovee ef$eefJeOee~ le$e %eeÙekeâMejerjb YeeefJe-Jele&ceeve-lÙeòeâYesovs e ef$eefJeOeb~
JesoveeefveÙeesieÉeje%eeÙekeâmÙe GheeoevekeâejCelJesve YeefJe<Ùe™hesCe meefnlees Ùesve veesDeeieceYeeefJeõJÙeJesovee~
leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙeJesovee keâce&veeskeâce&Yesosve efÉefJeOee~ le$e keâce&Jesovee %eeveeJejCeeefoYesosve De„efJeOee~
veeskeâce&veesDeeieceõJÙeJesovee meefÛeòe-DeefÛeòe-efceßeYesosve ef$eefJeOee~ le$e meefÛeòeõJÙeJesovee efmeæpeerJeõJÙeb~
DeefÛeòeõJÙeJesovee hegûue-keâeueekeâeMe-Oecee&Oece&õJÙeeefCe~ efceßeõJÙeJesovee mebmeeefjpeerJeõJÙeb, keâce&-veeskeâce&peerJe-
meceJeeÙemÙe peerJeepeerJesYÙe: he=LeiYeeJeoMe&veeled~
YeeJeJesovee Deeiece-veesDeeieceYeeJeYesosve efÉefJeOee~
le$e JesoveevegÙeesieÉej%eeÙekeâ: GheÙegòeâ DeeieceYeeJeJesovee~ Deheje efÉefJeOee peerJeepeerJeYeeJeJesoveeYesosve~ le$e
peerJeYeeJeJesovee DeewoefÙekeâeefoYesosve hebÛeefJeOee~ De„keâce&peefvelee DeewoefÙekeâe Jesovee, leogheMecepeefvelee DeewheMeefcekeâe,
lel#eÙepeefvelee #eeefÙekeâe~ les<eeb #eÙeesheMecepeefvelee DeJeefOe%eeveeefomJe™hee #eÙeesheMeefcekeâe~ peerJelJe-YeJÙelJe-
GheÙeesieeefomJe™hee heeefjCeeefcekeâe~
megJeCe&-heg$e-memegJeCe&keâvÙeeefopeefveleJesovee: SleemJesJe hebÛemeg ØeefJeMeefvle Fefle he=Leiveesòeâe:~
Ùee mee DepeerJeYeeJeJesovee mee efÉefJeOee-DeewoefÙekeâe heeefjCeeefcekeâe Ûesefle~ le$e Skewâkeâe hebÛeJeCe&-hebÛejme-
efÉiebOee„mheMee&efoYesosveeveskeâefJeOee~ SJecesles<eg DeLex<eg JesoveeMeyoes Jele&les~
De$e kesâveeLexCe Øeke=âleefceefle Ûesled ?
vee$e Slep%eeÙeles~ meesÓefhe Øeke=âleeLeex veÙe«enCes efveueerve:, Fefle leeJeVeÙeefJeYee<ee ef›eâÙeles~
De$e leelheÙe&ceslep%eeleJÙeb-DemÙee peerJeYeeJeJesoveeÙee ÙeoewoefÙekeâeefohebÛeYesoe: Øe™efhelee: meefvle~ efve§eÙeveÙesve
Fces peerJemÙe ve meefvle, JÙeJenejveÙesve peerJemÙe mJeleòJeefceefle %eelJee #eeefÙekeâYeeJeØeehlÙeLeË heg®<eeLeex efJeOesÙe:,
ÙeeJeled #eeefÙekeâYeeJees ve ueYesle leeJeoewheMeefcekeâ-#eeÙeesheMeefcekeâmecÙekeälJeeefoyeuesve mJeelceefJeMegefæb kegâJe&odefYeceg&ceg#egefYe:
hejceevebohejcemeewKÙeeefYeJÙekeäleÙes YeeJevee keâle&JÙee~
SJeb efÉleerÙemLeues ØeLeceYesoJesoveeefve#esheveeceYesokeâkeâLevelJesve met$eÉÙeb ieleced~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Jesoveeefve#eshe / met$e 3 ØeLece DevegÙeesieÉej / 137
Jesoveeefve#eshemÙeeshemebnej: ef›eâÙeles-
Deefmceved Jesoveeefve#esheveeefcve DevegÙeesieÉejs Jesovee veecemLeeheveeõJÙeYeeJeJesovee™hesCe Ûelegevf e&#esheYesovs e keâefLeleeefmle~
yee¢eeLe&ceveJeuecyÙe mJeefmceved ØeJe=òeJesoveeMeyoveeceJesovee Øeesòeâe~ mee Jesovee FÙeefceefle DeYesohetJe&kebâ JesoveemJe™hesCe
JÙeJeùleheoeLe&: mLeeheveeJesovee Gòeâe~ mee meodYeeJemLeeheveemeodYeeJemLeeheveeYesovs e efÉØekeâeje JeefCe&lee~ JesoveecevegmejlheoeLex
JesoveeOÙeejeshe: meodYeeJemLeehevee leecevegmejCecevlejsCe heoeLex JesoveejesheesÓmeodYeeJemLeehevee keâLÙeles~
õJÙeJesoveeÙee Deeiece-veesDeeieceõJÙeJesoveeveeceefÉYesoew mle:~ De$e veesDeeieceõJÙeJesovee %eeÙekeâMejerj-YeeefJe-
leodJÙeefleefjòeâYesovs e ef$eefJeOee~ %eeÙekeâMejerjmÙeeefhe YeeefJe-Jele&ceeve-lÙekeäleYesoe: meefvle~ leodJÙeefòeâefjòeâveesDeeieceõJÙeJesovee
keâce&veeskeâce&™hesCe efÉefJeefOee~ le$e keâce&Jesovee %eeveeJejCeeefoYesovs ee°efJeOee, veeskeâce&Jesovee meefÛeòeeefÛeòeefceße™hesCe ef$eefJeOee
keâefLelee~ S<eg efmeæpeerJeõJÙeb meefÛeòeõJÙeJesovee, hegoid eueOecee&Oecee&keâeMekeâeueõJÙeeefCe DeefÛeòeõJÙeJesovee mebmeeefjpeerJeõJÙeb
Ûe efceßeõJÙeJesovee keâLÙevles~
YeeJeJesovee Deeiece-veesDeeieceYesovs e efÉefJeOee efJeYeòeâe~ DeveÙeesJexoveevegÙeesie%eeÙekeâ GheÙeesieÙegòeâpeerJe DeeieceYeeJeJesovee
Deefmle~ veesDeeieceYeeJeJesovee peerJeYeeJeJesoveepeerJeYeeJeJesoveeYesosve efÉØekeâeje~ le$e peerJeYeeJeJesovee DeewoefÙekeâeefo
Yesosve hebÛeefJeOee, DepeerJeYeeJeJesovee DeewoefÙekeâheeefjCeeefcekeâYesosve efÉØekeâeje efveefo&°e Deefmle~
Fefle ßeer<ešdKeC[eiecemÙe ÛelegLe&KeC[s oMece«ebLes JesoveeveeceefÉleerÙeevegÙeesieÉejs
ØeLeces ceneefOekeâejs ieefCeveer%eeveceleerke=âleefmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb
Jesoveeefve#esheevegÙeesieÉejeKÙe: ØeLeceesÓefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
138 / efÉleerÙe DevegÙeesieÉej JesoveeveÙeefJeYee<eCelee / met$e 1,2,3 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeLe JesoveeveÙeefJeYee<eCeleevegÙeesieÉejced
(efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-efÉleerÙeevegÙeesieÉejced)
cebieueeÛejCeced
Deke=âlee Ùes efpeveeieeje:, $ewueeskeäÙemebheoeueÙee:~
mJeÙebYegJee mJeÙebemf eæe:, kegâJe&vleg cece cebieueced~~1~~
DeLe <ešd K eC[eieces Ûeleg L e& K eC[s oMece«evLes ef É leer Ù eJes o veeveg Ù ees i eÉejmÙe <ees [ MeYes o evleie& l e-
JesoveeveÙeefJeYee<eCeleeveece efÉleerÙeevegÙeesieÉejs mLeueÉÙesve Ûeleg:met$eeefCe~ le$e ØeLecemLeues ØeMveesòej™hesCe ‘JesÙeCee’
FlÙeeefovee met$eÉÙeb keâLÙeles~
efÉleerÙemLeues $e+pegmet$eeefoveÙeefJe<eÙekeâLeveeLeË met$eÉÙeb efveieÅeles~ Fefle mecegoeÙeheeleefvekeâe YeJeefle~
DeOegvee veÙeefJeYee<eCeleeefOekeâejs met$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe—
JesÙeCee-CeÙeefJeYeemeCeoeS keâes CeDees keâeDees JesÙeCeeDees FÛÚefo ?~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘‘JesÙeCeeCeÙeefJeYeemeCeoeS’’ Fefle DeefOekeâejmcejCekeâjCeeLeË SleodJeÛeveb~ ‘keâes
CeDees FÛÚefo’ Fefle vesob he==ÛÚemet$eb, efkeâvleg Ûeeueveemet$eb~ Ûeeueveemet$emÙe keâesÓLe&: ? Fefle %eelJee mee Ûeeuevee
keâle&JÙee YeJeefle~
meJeeË Jesoveeb kesâ kesâ veÙee: mJeerkegâJe&vleerefle Øe%eeheÙeefvle DeeÛeeÙe&osJee:-
Cesiece-JeJenej-mebiene meJJeeDees~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘FÛÚbefle efòe’ hetJe&met$eeovegJele&efÙeleJÙe:, DevÙeLee met$eeLee&vegheheòes:~
keâef§eoen-veeceefve#eshees õJÙeeefLe&keâveÙes kegâle: mebYeJeefle ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-Skeâefmceb§ewJe õJÙes Jele&ceeveeveeb leodYeJemeeceevÙesÓleerleeveeieleJele&ceeveheÙee&Ùes<eg mebÛejCeb ØeleerlÙe
ØeehleõJÙeJÙeheosMesÓØeOeeveerke=âleheÙee&Ùes ØeJe=eòf eoMe&veeled, peeefleiegCekeâce&meg Jele&ceeveeveeb meeÂMÙemeeceevÙes Je=eòf eefJeMes<eevegheheòes:
ueyOeõJÙeJÙeheosMes DeØeOeeveerkeâJe=efòeYeeJes ØeJe=efòeoMe&veeled, meeÂMÙemeeceevÙeelcekeâveecvee efJevee MeyoJÙeJenejevegheheòes§e~
keâef§eoen-õJÙeeefLe&keâveÙes mLeeheveeefve#eshe: keâLeb mebYeJeefle ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-mLeeheveeÙeeb ØeefleefveOeerÙeceevemÙe ØeefleefveefOevee men SkeâlJeeOÙeJemeeÙeeled, meodYeeJeemeodYeeJe-
mLeeheveeYesosve meJee&Lex<eg DevJeÙeoMe&veeÛÛe õJÙeeefLe&keâveÙes mLeeheveeefve#eshe: mebYeJeefle~
hegve: Deeiece-veesDeeieceõJÙeefve#esheew õJÙeeefLe&keâveÙemÙe efJe<eÙeew Slelmegieceb Jele&les~
Jele&ceevekeâeueheefjefÛÚVees YeeJeefve#eshe: keâLeb õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙees YeJeleerefle Ûesled ?
vewleod JeòeâJÙeb, Jele&ceevekeâeuesve JÙebpeveheÙee&ÙeeJemLeevecee$esCeesheueef#eleõJÙemÙe õJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙelJeeefJejesOeeled~
SJeb ØeLecemLeues ØeMveesòej™hesCe veÙeeveeb efJe<eÙekeâLevehejlJesve met$eÉÙeb ieleced~
$e+pegmet$eveÙe: kebâ efve#esheb ve mJeerkeâjesefle Fefle ØeefleheeoÙeefvle DeeÛeeÙe&osJee:-
Gpegceoes ªJeCeb CesÛÚefo~~3~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 JesoveeveÙeefJeYee<eCelee / met$e 4 efÉleerÙe DevegÙeesieÉej / 139
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—heg®<emebkeâuheJeMesveevÙeeLe&mÙeevÙeeLe&mJe™hesCe heefjCeeceevegheuebYeeled~
keâef§eoen-leodYeJemeeceevÙe-meeÂMÙemeeceevÙeelcekeâõJÙeefceÛÚved $e+pegmet$eveÙees õJÙeeefLe&keâ: keâLeb veeefmle ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-vewleod JeòeâJÙeb, Ieš-heš-mlebYeeefoJÙebpeveheÙee&ÙeheefjefÛÚVemJekeâhetJee&hejYeeJeefJejefnle-
Jele&ceevecee$eefJe<eÙemÙe $e+pegmet$eveÙemÙe õJÙeeefLe&keâveÙelJeefJejesOeeled~
DeOegvee MeyoveÙemÙe efJe<eÙeew ØeefleheeoÙeVeeÛeeÙe&: met$eceJeleejÙeefle-
meöCeDees CeeceJesÙeCeeb YeeJeJesÙeCeeb Ûe FÛÚefo~~4~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—MeyoveÙeesÓÙeb õJÙeefve#esheb ve mJeerkeâjesefle~
keâLeb vesÛÚefle ?
heÙee&Ùeevlejmeb›eâeefvleefJejesOeeled MeyoYesosve DeLe&he"veJÙeehe=les JemlegefJeMes<eeCeeb iegCeYeeJeb cegkeälJee ØeOeevelJeeYeeJeeled~
S<ee veÙeØe™heCee ÙeÅeefhe Ùegieheod JeòegâceMeòesâ: met$es he§eeled Øe™efhelee le¢e&efhe efve#esheeLe&Øe™heCeeled hetJeË ÛewJe
Øe™heefÙeleJÙee, DevÙeLee efve#esheeLe&Øe™heCeevegheheòes:~
mebØeefle Øeke=âleJesoveeØe™heCeb keâefj<Ùeefvle metefjJeÙee&:-
Sleemeg Jesoveemeg keâe Jesovee Øeke=âlee Jele&les ?
õJÙeeefLe&keâveÙeb ØeleerlÙe yebOeesoÙemeòJemJe™hee veesDeeiecekeâce&õJÙeJesovee Øeke=âleeefmle~ $e+pegmet$eveÙeb ØeleerlÙe
GoÙeielekeâce&õJÙeJesovee Øeke=âlee~ MeyoveÙeb ØeleerlÙe keâceexoÙeyebOemeòJepeefveleYeeJeJesovee ve Øeke=âlee, efkebâ Ûe YeeJeceefOeke=âlÙe
De$e Øe™heCeeYeeJeeled~
leelheÙe&cesleled-veÙeÛe›ebâ meg‰gleÙee efJe%eeÙe veÙeeJeuebyeuesve mebmeejefmLeefleÛÚsokeâjCeesheeÙees efJeOeeleJÙe:~ hegve§e
veÙeeleerleceelceeveb MegæmJe™heb OÙeelJee mJeMegæelcee Øekeâšerkeâle&JÙe:~
SJeb efÉleerÙemLeues $e+pegmet$eeefoveÙeefJe<eÙeØeefleheeovelJesve És met$es ieles~
DeOegvee JesoveeveÙeefJeYee<eCeleeÙee Ghemebnej: ef›eâÙeles-
Jesoveeefve#esheevegÙeesieÉejs keâefLeleJesoveeÙee DeveskeâeLex<eg De$e keâesÓLe&: Øeke=âleesÓefmle?
SlelØekeâšerkeâlegË ØemlegleevegÙeesieÉejmÙeeJeMÙekeâeefmle~ leovegmeejsCe vewiece-meb«en-JÙeJenejveÙe$eÙeõJÙeeefLe&keâ-
veÙeeJeuebyevesve Jesoveeefve#eshes efveefo&°e: meJe&efJeOee Jesovee Dehesef#elee: meefvle~ $e+pegmet$eveÙe Skeâeb mLeeheveeJesoveecemJeerke=âlÙe
Mes<eeb meJeeË Jesoveeb mJeerkeâjesefle~
mLeeheveeJesoveeb keâLeb ve mJeerkeâjesleerefle Ûesled?
mLeeheveeefve#eshes mebkeâuheJeMesve heoeLeË efvepemJe™hesCe «enCeb ve ke=âlJeevÙemJe™hesCe ie=¢eles, Sleod $e+pegmet$eveÙesve
ve mebYeJeefle, efkebâÛe SkeâmeceÙeJeefòe&Jele&ceeveheÙee&ÙeefJe<eÙeb kegâJe&leevesve veÙesve heoeLe&mÙeevÙemJe™hesCe heefjCecevecemebYeJecesJe~
MeyoveÙees veeceJesoveeb YeeJeJesoveeb ÛewJe ie=Cneefle, mLeeheveeJesoveeb õJÙeJesoveeb Ûe ve ie=Cneefle~
De$e õJÙeeefLe&keâveÙeehes#eÙee yebOeesoÙemeòJemJe™heveesDeeieceõJÙeJesovee $e+pegmet$eveÙeeJeuebyevesve GoÙeielekeâce&Jesovee,
MeyoveÙeehes#eÙee Ûe keâceexoÙeyebOepeefveleYeeJeJesovee Øeke=âlee: meefvle Fefle %eeleJÙeced~
Fefle ßeer<ešdKeC[eiecemÙe ÛelegLe&KeC[s oMece«evLes Jesoveeveeefcve efÉleerÙesÓvegÙeesieÉejs
ØeLeces ceneefOekeâejs ieefCeveer%eeveceleerke=âleefmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb
JesoveeveÙeefJeYee<eCeleeveece efÉleerÙeesÓefOekeâej: meceehle:~
140 / le=leerÙe DevegÙeesieÉej JesoveeveeceefJeOeeve / met$e 1 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeLe Jesoveeveece efJeOeeveevegÙeesieÉejced

(efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-le=leerÙeevegÙeesieÉejced)
cebieueeÛejCeced
Deke=âleeefve ke=âleeveern, efpeveefyecyeeefve meJe&le:~
mJeelce meewKÙe Øeoeefve, mÙeg: kegâJeËleg cece cebieueced~~1~~
DeLe <ešdKeC[eiecemÙe ÛelegLe&KeC[s oMece«evLes efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le Jesoveeveece
efJeOeeveveeefcve le=leerÙeevegÙeesieÉejs mLeueÉÙesve Ûeleg:met$ew: le=leerÙeesÓefOekeâej: ØeejYÙeles~ le$e ØeLecemLeues vewieceJÙeJenej-
ÉÙeveÙeehes#eÙee JesoveeveeceefJeOeeves De°ew keâcee&efCe ‘‘JesoCeeCeece-’’ FlÙeeefovee keâLÙevles~ lele: hejb efÉleerÙemLeues
Mes<eevÙeveÙeehes#eÙeekeâce&Ceeb JesoveekeâLevelJesve ‘mebienmme’ FlÙeeefovee $eerefCe met$eeefCe efveieÅevles, Fefle mecegoeÙeheeleefvekeâe
YeJeefle~
DeOegvee JesoveeveeceefJeOeeveeefOekeâejØe™heCeeLeË ßeerceodYetleyeefuemetefjCee met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCeeCeeceefJeneCes efòe~ Cesiece-JeJenejeCeeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee obmeCee-
JejCeerÙeJesÙeCee JesÙeCeerÙeJesÙeCee ceesnCeerÙeJesÙeCee DeeGJeJesÙeCee CeeceJesÙeCee
ieesoJesÙeCee DeblejeFÙeJesÙeCee~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—vewiece-JÙeJenejveÙeÙeesjhes#eÙee %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-JesoveerÙe-ceesnveerÙe-
DeeÙeg-vee&ce-iees$eevlejeÙekeâce&efYej°efJeOee Jesovee keâefLeleeefmle~
JesoveeveeceefJeOeeveb efkeâceLe&ceeieleced ?
Øeke=âleJesoveeÙee efJeOeeveØe™heCeeLeË leVeeceefJeOeeveØe™heCeeLeË Ûeeieleced~
le$e leeJeVewiece-JÙeJenejÙeesJexoveeefJeOeevecegÛÙeles~ leÅeLee-
Ùee mee veesDeeieceõJÙekeâce&Jesovee mee De„efJeOee-%eeveeJejCeerÙe-oMe&veeJejCeerÙe-JesoveerÙe-ceesnveerÙe-DeeÙeg-
vee&ce-iees$e-DeblejeÙeYesosve~
kegâle Sleled ?
De„efJeOemÙe ÂMÙeceevemÙe De%eeveeoMe&ve-megKeog:KeJesove-efceLÙeelJe-keâ<eeÙe-YeJeOeejCe-Mejerj-iees$e-JeerÙee&-
ÅevlejeÙekeâeÙe&mÙe DevÙeLeevegheheòes:~ ve Ûe keâejCeYesosve efJevee keâeÙe&YesoesÓefmle, DevÙe$e leLeevegheuebYeeled~
keâef§eoen-YeJeleg veece keâeÙe&Yesosve GoÙeielekeâce&CeesÓ„efJeOelJeb, lelemlemÙeeslheòes:, ve yebOemeòJeÙees:,
lelkeâeÙee&vegheuebYeeled Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&osJe: Øeen-vewleled keâLeefÙeleJÙeb, GoÙee„efJeOelJesve GoÙekeâejCemeòJemÙe meòJekeâejCeyebOemÙe
Ûee„efJeOelJeefmeæs:~ SJeb JesoveeÙee efJeOeeveb Øe™efheleced~
mebØeefle leVeeceØe™heCeb keâefj<ÙevlÙeeÛeeÙe&oJs ee:~ leÅeLee-%eeveeJejCeerÙeJesovee %eeveceeJe=Ceesleerelf e %eeveeJejCeerÙe-
keâce&õJÙeced, %eeveeJejCeerÙecesJe Jesovee %eeveeJejCeerÙeJesovee~ De$e lelheg®<emeceemees ve keâle&JÙe:, õJÙeeefLe&keâveÙes<eg YeeJemÙe
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 JesoveeveeceefJeOeeve / met$e 2,3,4 le=leerÙe DevegÙeesieÉej / 141
ØeOeevelJeeYeeJeeled~ Sles<eg veÙes<eg ØeOeeveb meceemeesÓefhe ÙegpÙeles, efJeYeefòeâueeshesve SkeâheoYeeJeesheuebYeeled Skeâ$eeefmlelJeoMe&veeÛÛe~

JesoveeMeyoesÓefhe ØelÙeskebâ ØeÙeeskeäleJÙe:, De„eveeb efYeVeJesoveeveeb SkeâmÙe JeeÛeveeMeyomÙe JeeÛekeâlJeefJejesOeeled~
SJeb ØeLecemLeues De°keâce&Ceeb veece megKeog:KeeÅevegYeJekeâLevelJesve met$eceskebâ ieleced~
mebØeefle meJe&keâce&Ceeb JesoveeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
mebienmme DeªCCeb efhe keâcceeCeb JesÙeCee~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e JesoveeÙee efJeOeeveb hetJe&efceJe Øe™heefÙeleJÙeb, DeefJeMes<eeled~ DeOegvee
veeceefJeOeevecegÛÙeles~ leÅeLee-
De„eveeceefhe keâce&Ceeb Jesoveself e JeòeâJÙeb, De„self e mebKÙeeÙeeb %eeveeJejCeeefo mekeâueYesomebYeJeeled Skeâmceeled JesoveeMeyoeled
mekeâueJesoveeefJeMes<eeefJeveeYeeefJe-SkeâJesoveepeeles™heuebYeeled, DevÙeLee meb«enJeÛeveevegheheòes:~
DeOegvee $e+pegmet$eveÙeehes#eÙee JesoveeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
Gpegmegomme Cees CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Ceesomb eCeeJejCeerÙeJesÙeCee CeesceesnCeerÙe-
JesÙeCee CeesDeeGDeJesÙeCee CeesCeeceJesÙeCee CeesieesoJesÙeCee CeesDeblejeFÙeJesÙeCee
JesÙeCeerÙeb ÛesJe JesÙeCee~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—$e+pegmet$eveÙeehes#eÙee JesoveerÙecevlejsCe mehlekeâce&Ceeb Jesovee ve mebYeJeefle~
keâef§eoeMebkeâles-$e+pegmet$eveÙe: heÙee&ÙeeefLe&keâesÓefmle, DeleesÓÙeb õJÙeb keâLeb efJe<eÙeerkeâjesefle ?
DeeÛeeÙe&: meceeOeòes-vewleod JeòeâJÙeb, JÙeÀeveheÙee&ÙeceefOeef…lemÙe õJÙemÙe leodefJe<eÙelJeeefJejesOeeled~
$e+pegmet$eveÙeefJe<eÙeYetleõJÙemÙe GlheeoefJeveeMeue#eCelJeb efJe®OÙeles Fefle Ûesled ?
ve, efkebâ Ûe efJeJeef#eleheÙee&ÙemeodYeeJe SJeeslheeo:, leLee Ûeeefhe&leemeodYeeJe SJe JÙeÙe:, GYeÙeJÙeefleefjòeâeJemLeevee-
vegheuebYeeled~ ve Ûe ØeLecemeceÙes GlheVemÙe efÉleerÙeeefomeceÙes<eg DeJemLeeveb, le$e ØeLeceefÉleerÙeeefomeceÙekeâuheveeÙee:
keâejCeeYeeJeeled~ ve Ûeeslheeo§ewJeeJemLeeveb, efJejesOeeled Glheeoue#eCeYeeJeJÙeefleefjkeäleeJemLeeveue#eCeevegheuebYeeÛÛe~
leleesÓJemLeeveeYeeJeeoglheeo-efJeveeMeue#eCeõJÙeefceefle efmeæced~
Jesoveeveece megKeog:Kes, ueeskesâ leLee mebJÙeJenejoMe&veeled~ ve Ûe les megKeog:Kes JesoveerÙehegûuemkebâOeb cegkeälJeevÙe-
keâce&õJÙesYÙe: GlheÅesles, heâueeYeeJesve JesoveerÙekeâcee&YeeJeØemebieeled~ lemceeled meJe&keâce&Ceeb Øeefle<esOeb ke=âlJee
ØeehleesoÙeJesoveerÙeõJÙeb ÛewJe ‘Jesovee’ FlÙegòeâced~
De„eveeb keâce&Ceeb GoÙeielehegûuemkebâOees Jesovesefle efkeâceLeË De$e ve ie=¢eles ?
ve ie=¢eles, efkebâ Ûe Jesoveeveeb mJeerkegâJee&CemÙe $e+pegmet$eveÙemÙeeefYeØeeÙes leomebYeJeeled~ ve ÛeevÙeefmceved $e+pegmet$esÓvÙemÙe
$e+pegmet$emÙe mebYeJe:, efYeVeefJe<eÙeeCeeb veÙeeveeceskeâefJe<eÙelJeefJejesOeeled~
leelheÙe&ce$e-meJeeË Jesoveeb %eelJee mJeMegæelceleòJecesJeeYÙemeveerÙeefceefle~
DeOegvee MeyoveÙeehes#eÙee JesoveeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meöCeÙemme JesÙeCee ÛesJe JesÙeCee~~4~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—MeyoveÙeehes#eÙee JesoveerÙeõJÙekeâceexoÙepeefvelemegKeog:Kes De„keâce&CeecegoÙe-
peefvelepeerJeheefjCeecees Jee Jesovee, ve õJÙeced, MeyoveÙeefJe<eÙes õJÙeeYeeJeeled~
leelheÙe&ce$e-megKeog:Ke heefjCeeceefveefceòesveeslheVen<e&efJe<eeoew heefjlÙepÙe hejcemeecÙemegOeejmecevegYeJeveerÙeeefceefle~

mebØeefle JesoveeveeceefJeOeevemÙeeshemebnej: ef›eâÙeles-
yebOeesoÙemeòJemJe™hesCe peerJeefmLelekeâce&™heheewodieefuekeâmkebâOes<eg keäJe keäJe keâmÙe keâmÙe veÙemÙe keâerÂkeâd
ØeÙeesieesÓefmle? SJeb veÙeeefßeleØeÙeesieØe™heCeeÙew ØemlegleevegÙeesieÉejmÙeeJeMÙekeâlee JeefCe&leeefmle~ leovegmeejb vewiece-
JÙeJenejveÙeeßeÙesCe veesDeeieceõJÙekeâce&Jesovee %eeveeJejCeeefoYesosvee°efJeOee keâefLeleeefmle, ÙeLee›eâcesCe De%eeve-DeoMe&ve-
megKeog:KeJesove-efceLÙeelJe-keâ<eeÙe-YeJeOeejCe-MejerjjÛevee-iees$e-JeerÙee&eof efJe<eÙekeâefJeIvemJe™hee°efJeOekeâeÙe&ÂMÙelJeeled~
S<ee efJeOeeveØe™heCee Jele&les~
veeceefJeOeeveØe™heCeeÙeebb %eeveeJejCeerÙeeefo™heb keâce&õJÙecesJe Jesovee keâefLeleeefmle~ meb«enveÙeehes#eÙee meeceevÙesve
De°keâcee&efCe Jesovee™hesCe ie=¢evles, Skesâve JesoveeMeyosvewJe mecemleJesoveeefJeMes<ew: men DeefJeveeYeeefJeveer Skeâe
Jesoveepeeefle®heueYÙeles~ $e+pegmet$eveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeeefoJesoveeveeb efve<esOeb ke=âlJee Skeâcee$eb JesoveerÙekeâce& SJe
Jesovee mJeeref›eâÙeles, ueeskesâ megKeog:KeÙeesefJe&<eÙes<JesJe JesoveeMeyoes JÙeJeefÜÙeles~ MeyoveÙeehes#eÙee JesoveerÙekeâce&-
õJÙemÙeesoÙesveeslheVe-megKeog:KeevegYeJe: De°keâce&CeecegoÙesveeslheVepeerJeheefjCeece SJe Jee ‘Jesovee’ GÛÙeles, efkebâÛe MeyoveÙemÙe
efJe<eÙees õJÙeb ve mebYeJeefle~ SlelmeJeË efmeæevle«evLeeveeb meejb %eelJee efmeæevle«evLes he"ve-hee"veÙees: ®efÛeefJe&OeeleJÙee~
Flees efJemlej:-
De$e JesoveeÙee: meeceevÙesve keâLeveb ef›eâÙeles-
‘‘YeeJeJesoCee Deeiece-CeesDeeieceYesSCe ogefJene~ lelLe JesÙeCeeCegÙeesieöejpeeCeDees GJepegòees DeeieceYeeJeJesÙeCee~
Deheje ogefJene peerJeepeerJeYeeJeJesÙeCeeYesSCe~ lelLe peerJeYeeJeJesÙeCee DeesoFÙeeefoYesSCe hebÛeefJene~ DeªkeâccepeefCeoe
DeesoFÙee JesÙeCee~ leogJemecepeefCeoe DeGJemeefceÙee~ lekeäKeÙepeefCeoe KeFÙee~ lesefmeb KeDeesJemecepeefCeoe
DeesefnCeeCeeefome™Jee KeJeesJemeefceÙee~ peerJeYeefJeÙe-GJepeesieeefome™Jee heeefjCeeefceÙee1~’’
De$eeOÙeelcekeâLeveehes#eÙee efkeâefÃeogÛÙeles-
JesÅeles keâce& keâce&heâueb ÛeeveÙesefle Jesovee Fefle~ De$e DeOÙeelce«evLeehes#eÙee JesoveeMeyosve DevegYeJeveehes#eÙee
Ûeslevee Deefhe ie=nerlegb MekeäÙeles~ meceÙemeej«evLes ßeerceoce=leÛebõmetefjCee keâLÙeles-
%eevemÙe mebÛesleveÙewJe efvelÙeb, ØekeâeMeles %eeveceleerJe Megæb~
De%eevemebÛesleveÙee leg OeeJeved, yeesOemÙe Megefæb efve®Ceefæ yebOe:~~2
hegvejefhe ieeLee$eÙeeCeeb-
Jesoblees keâcceheâueb DehheeCeb kegâCeF pees og keâcceheâueb~
mees leb hegCeesefJe yebOeF JeerÙeb ogkeäKemme DeªefJenb~~
Jesoblees keâcceheâueb ceS keâÙeb cegCeF pees og keâcceheâueb~
mees leb hegCeesefJe yebOeF JeerÙeb ogkeäKemme DeªefJenb~~
Jesoblees keâcceheâueb megefnoes ogefnoes Ùe nJeefo pees Ûesoe~
mees leb hegCeesefJe yebOeF JeerÙeb ogkeäKemme DeªefJenb~~3
DeelceKÙeeeflešerkeâeÙeeb-%eeveeovÙe$esocenefceefle Ûesleveb De%eeveÛeslevee~ mee efÉOee keâce&Ûeslevee keâce&heâueÛeslevee
1. <ešdKeb[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele), heg. 10, he=. 8~ 2. meceÙemeej keâueMe keâeJÙe 224~ 3. meceÙemeej ieeLee 387-
389~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 JesoveeveeceefJeOeeve / met$e 4 efÉleerÙe DevegÙeesieÉej / 143
Ûe~ le$e %eeveeovÙe$esocenb keâjesceerefle Ûesleveb keâce&Ûeslevee~ %eeveeovÙe$esob JesoÙesÓnefceefle Ûesleveb keâce&heâueÛeslevee~ mee leg
mecemleeefhe mebmeejyeerpeb~ mebmeejyeerpemÙee°efJeOekeâce&Cees yeerpelJeeled~ lelees cees#eeefLe&vee heg®<esCee%eeveÛesleveeØeueÙeeÙe
mekeâuekeâce&mebvÙeemeYeeJeveeb mekeâuekeâce&heâuemebvÙeemeYeeJeveeb Ûe veešefÙelJee mJeYeeJeYetlee YeieJeleer %eeveÛeslevewJewkeâe
efvelÙecesJe veešefÙeleJÙee~ le$e leeJeled mekeâuekeâce&mebvÙeemeYeeJeveeb veešÙeefle-
DeeÙee&Ú:- ke=âlekeâeefjleevegcevevewefŒekeâeueefJe<eÙeb ceveesJeÛevekeâeÙew:~
heefjùlÙe keâce& meJeË hejceb vew<keâcÙe&ceJeuebyes~~225~~
Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûesefle leefvceLÙee ces
og<ke=âleefceefle 1~ Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle
2~ Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe keâeÙesve Ûesefle leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 3~
Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûesefle leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 4~
Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 5~ Ùeoncekeâe<eË
ÙeoÛeerkeâjb ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 6~ Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb
mecevJe%eemeb keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 7~ Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb cevemee Ûe JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûe
leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 8~ Ùeoncekeâe<eË ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee
ces og<ke=âleefceefle 9~ ÙeonceÛeerkeâjb ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces
og<ke=âleefceefle 10~ Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb cevemee Ûe JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 11~ Ùeoncekeâe<eË
ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 12~ ÙeonceÛeerkeâjb ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb
mecevJe%eemeb cevemee Ûe JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 13~ Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb cevemee Ûe keâeÙesve Ûe
leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 14~ Ùeoncekeâe<eË ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces
og<ke=âleefceefle 15~ ÙeonceÛeerkeâjb ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle
16~ Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 17~ Ùeoncekeâe<eË ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb
mecevJe%eemeb JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 18~ ÙeonceÛeerkeâjb ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb
JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 19~ Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb cevemee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle
20~ Ùeoncekeâe<eË ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 21~ ÙeonceÛeerkeâjb
ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 22~ Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb JeeÛee Ûe leefvceLÙee
ces og<ke=âleefceefle 23~ Ùeoncekeâe<eË ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 24~ ÙeonceÛeerkeâjb
ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleb 25~ Ùeoncekeâe<eË ÙeoÛeerkeâjb keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces
og<ke=âleefceefle 26~ Ùeoncekeâe<eË ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 27~ ÙeonceÛeerkeâjb
ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 28~ Ùeoncekeâe<eË cevemee Ûe JeeÛee Ûe keâeÙesve
Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 29~ ÙeonceÛeerkeâjb cevemee Ûe JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 30~
ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 31~ Ùeoncekeâe<eË cevemee
Ûe JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 32~ ÙeonceÛeerkeâjb cevemee Ûe JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 33~
ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 34~ Ùeoncekeâe<eË cevemee Ûe keâeÙesve
Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 35~ ÙeonceÛeerkeâjb cevemee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 36~ ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb
mecevJe%eemeb cevemee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 37~ Ùeoncekeâe<eË JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces
og<ke=âleefceefle 38~ ÙeonceÛeerkeâjb JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 39~ ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb
JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 40~ Ùeoncekeâe<eË cevemee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 41~
ÙeonceÛeerkeâjb cevemee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 42~ ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb cevemee Ûe leefvceLÙee ces
og<ke=âleefceefle 43~ Ùeoncekeâe<eË JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 44~ ÙeonceÛeerkeâjb JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces
og<ke=âleefceefle 45~ ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb JeeÛee Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 46~ Ùeoncekeâe<eË keâeÙesve Ûe
leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 47~ ÙeonceÛeerkeâjb keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 48~ ÙelkegâJeËlecehÙevÙeb mecevJe%eemeb
keâeÙesve Ûe leefvceLÙee ces og<ke=âleefceefle 49~
DeeÙee&Úbo:- ceesneÅeoncekeâe<eË mecemleceefhe keâce& lelØeefle›eâcÙe~
Deelceefve ÛewlevÙeelceefve efve<keâcee&efCe efvelÙeceelcevee Jelex~~226~~
~~ Fefle Øeefle›eâceCekeâuhe: meceehle:~~
DevesvewJe ØekeâejsCe-
ve keâjesefce ve keâejÙeeefce ve kegâJeËlecehÙevÙeb mecevegpeeveeefce cevemee Ûe JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûesefle 1~ ve keâjesefce ve
keâejÙeeefce ve kegâJeËlecehÙevÙeb mecevegpeeveeefce cevemee Ûe JeeÛee Ûesefle 2~ ve keâjesefce ve keâejÙeeefce ve kegâJeËlecehÙevÙeb
mecevegpeeveeefce cevemee Ûe keâeÙesve Ûesefle 3~ FlÙeeefovee SkeâesvehebÛeeMeled Yesoe YeJeefvle~
DeeÙee&Úbo:- ceesnefJeueemeefJepe=befYeleefceocegoÙelkeâce& mekeâueceeueesÛÙe~
ve keâefj<Ùeefce ve keâejefÙe<Ùeeefce ve kegâJe&vlecehÙevÙeb meceveg%eemÙeeefce cevemee Ûe JeeÛee Ûe keâeÙesve Ûesefle 1~ ve
keâefj<Ùeeefce ve keâejefÙe<Ùeeefce ve kegâJe&vlecehÙevÙeb meceveg%eemÙeeefce cevemee Ûe JeeÛee Ûesefle 2~ ve keâefj<Ùeeefce ve
keâejefÙe<Ùeeefce ve kegâJe&vlecehÙevÙeb meceveg%eemÙeeefce cevemee Ûe keâeÙesve Ûesefle 3~
FlÙeeefovee SkeâesvehebÛeeMeled Yesoe YeJeefvle-
DeeÙee&Úbo:- ØelÙeeKÙeeÙe YeefJe<Ùelkeâce& mecemleb efvejmlemebceesn:~
DeLe mekeâuekeâce&heâuemebvÙeemeYeeJeveeb veešÙeefle-
DeeÙee&Úbo:- efJeieuebleg keâce&efJe<ele®heâueeefve cece YegefòeâceblejsCewJe~
mebÛesleÙesÓnceÛeueb ÛewlevÙeelceeveceelceeveb~~230~~
veenb ceefle%eeveeJejCeerÙekeâce&heâueb Yegbpes, ÛewlevÙeelceeveceelceevecesJe mebÛesleÙes 1~ veenb ßegle%eeveeJejCeerÙekeâce&heâueb
Yegbpes, ÛewlevÙeelceeveceelceevecesJe mebÛesleÙes 2~ veenceJeefOe%eeveeJejCeerÙekeâce&heâueb Yegbpes, ÛewlevÙeelceeveceelceevecesJe mebÛesleÙes
3~ veenb ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙekeâce&heâueb Yegpb es, ÛewlevÙeelceeveceelceevecesJe mebÛesleÙes 4~ veenb kesâJeue%eeveeJejCeerÙekeâce&heâueb
Yegpb es, ÛewlevÙeelceeveceelceevecesJe mebÛesleÙes 5~ FlÙeeefovee De°ÛelJeeefjMb eoefOekeâMelekeâce&Yesoe: meefvle, meJee&CÙeefhe ceb$e™hesCe
efÛevleefÙeleJÙeeefve-OÙeeleJÙeeefve~
Devesve ØekeâejsCe keâce&-keâce&heâue Yesoe: heueeÙevles~ mJeelceMeefòeâJe&efOe&<Ùeles~
ßeerkegbâokegbâoosJew:ØeJeÛevemeejsÓefhe ef$eOee Ûeslevee: keâefLelee:-
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 JesoveeveeceefJeOeeve / met$e 4 efÉleerÙe DevegÙeesieÉej / 145
heefjCeceefo ÛesoCeeS Deeoe hegCe ÛesoCee efJeOeeefoceoe~

mee hegCe CeeCes keâcces heâueefcce Jee keâcceCees YeefCeoe~~
le$e %eeveheefjCeefle%ee&veÛeslevee, keâce&heefjCeefle:keâce&Ûeslevee, keâce&heâueheefjCeefle: keâce&heâueÛeslevee~ hegve§e-
CeeCeb DeªefJeÙehhees keâcceb peerJesCe peb mecee®æb~
leceCesieefJeOeb YeefCeob heâueb efle meeskeäKeb Je ogkeäKeb Jee~~
šerkeâeÙee: DebMe:-
CeeCeb DeªefJeÙehheb %eeveb celÙeeefoYesosvee°efJekeâuheb YeJeefle~ DeLeJee hee"evlejb CeeCeb DeªefJeÙehhees %eeveceLe&efJekeâuhe:
leLee¢eLe&: hejceelceeefoheoeLe&: Devevle%eevemegKeeefo™heesÓnefceefle, jeieeÅeeßeJeemleg ceòees efYeVee Fefle mJehejekeâejeJeYeemesveeoMe&
FJeeLe&heefjefÛÚefòemeceLeex efJekeâuhe: efJekeâuheue#eCecegÛÙeles~ me SJe %eeveb %eeveÛeslevesefle~ keâcceb peerJesCe peb meceejæb
keâce& peerJesve ÙelmeceejyOeb yegefæhetJe&keâceveesJeÛevekeâeÙeJÙeeheej™hesCe peerJesve ÙelmecÙekeâdkeâleg&ceejyOeb lelkeâce& YeCÙeles~
mewJe keâce&Ûesleveself e leceCesieefJeOeb YeefCeob leÛÛe keâce& MegYeeMegYeMegæesheÙeesieYesovs eeveskeâefJeOeb ef$eefJeOeb YeefCeleefceoeveeR heâueÛeslevee
keâLÙeles-heâueb efle meeskeäKeb Jee ogkeäKeb Jee heâueceefle megKeb ogKeb Jee efJe<eÙeevegjeie™heb ÙeoMegYeesheÙeesieue#eCeb keâce&
lemÙe heâueceekegâuelJeeslheeokebâ veejkeâeefoog:Keb, ÙeÛÛe Oecee&vegjeie™heb MegYeesheÙeesieue#eCeb keâce& lemÙe heâueb
Ûe›eâJelÙee&efoheÃesefvõÙe-YeesieevegYeJe™heb, leÛÛeeMegæefve§eÙesve megKecehÙeekegâueeslheeokeâlJeeled Megæefve§eÙesve og:KecesJe~
ÙeÛÛe jeieeefoefJekeâuhejefnle-MegæesheÙeesieheefjCeefle™heb keâce& lemÙe heâueceveekegâuelJeeslheeokebâ hejceevevowkeâ™hemegKeece=leefceefle~
SJeb %eevekeâce&-keâce&heâueÛesleveemJe™heb %eeleJÙeced~~1
leelheÙe&ce$e-keâce&peefveleJesoveeefYe: meblehlee: meJexÓefhe mebmeeefjCe: meefvle~ les Ùeoe %eeveb-meceerÛeerveb %eeveb
ØeehvegJeefvle leoe meJe&hejõJÙeke=âleJesoveeefYe: mJeceelceeveb efYeVeb efveef§elÙe mJehejYesoefJe%eeveyeuesve Mevew: Mevew: hejbhejÙee
mJeelceesheueefyOeb keâlegË me#ecee YeefJe<ÙevlÙesJesefle %eelJee meowJe YesoefJe%eeveceYÙemeveerÙeefceefle~
Ùes leerLeËkeâjefMe<Ùeleecegheielee: meJe&eæ f e& mf eæerÕeje:~
Ùes «eLvebelf e efkeâueebiehetJe&ceÙemeÛÚeŒeb OJevesjeßeÙeeled~~
Ùes les efJeIveefJeveeMekeâe iegCeOejemles<eeb mecemleæ&Ùe:~
les Mebeefleb hejceeb Ûe meJe&emf eefæb kegâJe&vleg vees cebieueced~~
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefueØeCeerle<ešdKeC[eiece«ebLemÙe ÛelegLe&KeC[s ßeerceodYetle-
yeuÙeeÛeeÙe&ke=âleJesoveeKeC[s oMeces «ebLes efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le-
Jesoveeefve#eshe-JesoveeveÙeefJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeeve$eÙeevegÙeesieÉejmeceefvJeles
ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&ke=âleOeJeuee-šerkeâeØecegKe«evLeeOeejsCe efJejefÛeles efJebMeefleleces
Meleeyoew ØeLeceeÛeeÙe&§eeefj$eÛe›eâJeleea ßeerMeebeflemeeiejmlemÙe ØeLece-
heóeOeerMe: ßeer JeerjmeeiejeÛeeÙe&mlemÙeeefMe<Ùee-pecyetÉerhejÛevee-
Øesejf keâeieefCeveer%eeveceleerke=âleefmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb
Jesoveeefve#esheeefo$eÙeevegÙeesieÉejmeceefvJeleesÓÙeb
ØeLecees ceneefOekeâej: meceehle:~
1. ØeJeÛevemeej ieeLee 31-32~
146 / ÛelegLe& DevegÙeesieÉej JesoveeõJÙeefJeOeeve / met$e 1 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeLe JesoveeõJÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
(efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejevleie&le-ÛelegLee&vegÙeesieÉejced)
-cebieueeÛejCeced-
Mejerjceevemeekeâmceeled, Jesoveeheeref[leb peieled~
Gæjefvle vecemlesYÙees, «evLesYÙe§e vecees vece:~~1~~
DeLe <ešdKeC[eiecemÙe ÛelegLe&KeC[s oMece«evLes efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le-JesoveeefJeOeeveveeefcve
ÛelegLee&vegÙeesieÉejceefmle~ Deefmceved efÉleerÙes ceneefOekeâejs Éew DeefOekeâejew mle:~ le$e ØeLecesÓefOekeâejs ef$eefYe: mLeuew:
ef$eÛelJeeefjMb eoefOekeâMelemet$eeefCe meefvle~ efÉleerÙes Ûeteuf ekeâeefOekeâejs mehleeflemet$eeefCe meefvle~ le$e ØeLecesÓefOekeâejs heoceerceebmeeÙeeb
ØeLecemLeues YesokeâLevemeefnlelJesve ÛelJeeefj met$eeefCe~ efÉleerÙemLeues mJeeefcelJekeâLeves De°eoMeeefOekeâMelemet$eeefCe~
DeuheyenglJeveeefcve le=leerÙemLeues SkeâefJebMeeflemet$eeefCe Fefle efceefuelJee ef$eÛelJeeefjbMeoefOekeâMelemet$eeefCe Je#Ùevles~
le$e ØeLecemLeues És DevlejmLeues mle:~ YesometÛevehejlJesve ØeLecesÓvlejmLeues Skebâ met$eb~ efÉleerÙesÓvlejmLeues
heoceerceebmeekeâLevelJesve $eerefCe met$eeefCe~
efÉleerÙemLeues DevlejmLeueeefve hebÛe keâLÙevles~ le$e ØeLecesÓvlejmLeues mJeeefcelJeb efJeYepÙe Gke=â°heos %eeveeJejCeerÙeJesovee
keâmÙe ? FlÙeeefovee ‘‘meeefceòeb ogeJf enb’’ met$eceeefob ke=âlJee ef$ebMelmet$eeefCe~ lele§e efÉleerÙesÓvlejmLeues Glke=â°heos DeeÙegJexovee
õJÙele: Glke=â°e keâmÙeself e ØeMveesòej™hesCe ‘‘meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos FlÙeeefovee $eÙeesoMemet$eeefCe~ leovevlejb le=leerÙesÓvlejmLeues
peIevÙeheos %eeveeJejCeerÙeJesovee õJÙelees peIevÙee keâmÙesefle ØeMveesòej™hesCe ‘‘meeefceòesCe penCCeheos’’ FlÙeeefovee
Skeâef$ebMelmet$eeefCe~ hegve§e ÛelegLexÓvlejmLeues JesoveerÙeJesovee peIevÙee efve™heCelJesve ‘‘meeefceòesCe penCCeheos JesÙeCeerÙeJesoCee’’
FlÙeeefovee Éeef$ebMelmet$eeefCe~ lelhe§eeled hebÛecesÓvlejmLeues peIevÙeeÙegJexovee efve™heCelJesve ÉeoMemet$eeefCe keâLÙevles~
Devevlejb le=leerÙemLeues DeuheyenglJeefve™heCelJesve ‘DehheeyengS efòe’ FlÙeeefovee SkeâefJebMeeflemet$eeefCe keâLeefÙe<Ùevles~
Fefle meb#eshesCe JesoveeõJÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejmÙe ØeLeceeefOekeâejmÙe mecegoeÙeheeleefvekeâe metefÛelee YeJeefle~
mebØeefle JesoveeõJÙeefJeOeeveØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe-
JesÙeCeeoJJeefJeneCes efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe
YeJebefle-heoceerceebmee meeefceòe-cehheeyengS efòe~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Jesovee Ûe mee õJÙeb Ûe leod JesoveeõJÙeb~ De$e JesoveeheomÙe õJÙeheosve men
keâce&OeejÙemeceemees Jele&les~ lemÙe JesoveeõJÙemÙe efJeOeeveb Yeso:-Glke=â°eveglke=â„peIevÙeeefo-Deveskeâ™heØe™heCeb,
Sles<eeb DeefmceVeefOekeâejs keâLeveceefmle~ efJeOeerÙeles Devesvesefle JÙeglheòes:~ SleodJesoveeõJÙeefJeOeevemÙeeLeexÓefmle~ le$e Fceeefve
heoceerceebmeeefo $eereCf e DevegÙeesieÉejeefCe %eeleJÙeeefve YeJeefvle~ le$e heob efÉefJeOeb-JÙeJemLeeheob Yesoheoefceefle~ ÙemÙe Ùeefmceved
DeJemLeeveb lemÙe lelheob, mLeeveefcelÙegòebâ YeJeefle~ ÙeLee-efmeefæ#es$eb efmeæeveeb heob DeLee&ueeheesÓLee&JeiecemÙe heob~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 JesoveeõJÙeefJeOeeve / met$e 2 ÛelegLe& DevegÙeesieÉej / 147
Gòebâ Ûe- DelLees heosCe iecceF heoefcen DeªjefnÙeceCeefYeuehheb~

heocelLemme efCecesCeb DelLeeueeJees heob kegâCeF&~~1
Yesoes efJeMes<e: he=LekeälJeefceefle SkeâeLe&:~ heÅeles iecÙeles heefjefÛÚÅeles Fefle heoced Yeso§ewJe heob Yesoheoced~ De$e
Yesoheosveeslke=â°eefomJe™hesCeeefOekeâej:~ Glke=â°eveglke=â„-peIevÙeepeIevÙe-meeÅeveeefo-OegJÇ eeOeÇJg e-Deespe-Ùegice-DeesceefJeefMe„-
veesDeesceefJeefMe„-veesefJeefMe„ heoYesosvee$e $eÙeesoMe heoeefve~
Sles<eeb heoeveeb ceerceebmee hejer#ee Ùe$e ef›eâÙeles mee heoceerceebmee~
Glke=â„eefoÛelegCeeË heoeveeb ØeeÙeesiÙepeerJeØe™heCeb Ùe$e ef›eâÙeles leovegÙeesieÉejb mJeeefcelJeb veece~
Ùe$ewles<eeb ÛelegCeeË heoeveeb mleeskeâyenglJeb GÛÙeles leouheyenglJeb veece~
Sleod osMeeceMe&keâmet$eb, lesve mebKÙee-iegCekeâej-Deespe-mLeeve-peerJe-mecegoeneje Fefle heÃeevegÙeesieÉejeefCe DevÙeeefve
JeòeâJÙeeefve YeJeefvle, DevÙeLee mebhetCe&Øe™heCeeYeeJeeled~ lesve hetJeexòewâ: men De$ee„ DevegÙeesieÉejeefCe %eeleJÙeeefve YeJeefvle~
Gòebâ Ûe- heoceerceebmee mebKee iegCeÙeejes ÛeGlLeÙeb Ûe meeefceòeb~
Deespees Dehheeyengieb "eCeeefCe Ùe peerJemecegnejes~~2
Fefle kesâÓhÙeeÛeeÙee& YeCeefvle, leVe Iešles~
kegâle:?
ve leeJeod Deespe-DevegÙeesieÉejb he=LeiYetleceefmle, Deespe-ÙegiceØe™heCeeefJeveeYeeefJeheoceerceebmeeÙeeb lemÙe ØeJesMeeled~
ve mebKÙeeefveÙeesieÉejesÓefhe he=LeiYetleesÓefmle, GhemebnejØe™heCee-efJeveeYeeefJemJeeefcelJes lemÙe ØeJesMeeled~
ve iegCekeâejeefveÙeesieÉejceefhe he=LeiYetleceefmle, lemÙe iegCekeâejeefJeveeYeeefJe-DeuheyenglJes ØeJesMeeled~
ve mLeeveeefveÙeesieÉejceefhe he=LeiYetleceefmle, lemÙe mLeeveØe™heCeeefJeveeYeeefJe-DepeIevÙe-Deveglke=â„-õJÙemJeeefcelJes ØeJesMeeled~
ve peerJemecegoenejesÓefhe efYeVeesÓefmle, lemÙeeefhe peerJeeefJeveeYeeefJeÛelegefJe&OeõJÙemJeeefcelJes ØeJesMeeled~
lemceelheoceerceebmee mJeeefcelJeceuheyenglJeefceefle $eerCÙesJeevegÙeesieÉejeefCe YeJeefvle~
SJeb ØeLecesÓvlejmLeues ef$eYesoevleie&lehebÛeYesomeceefvJelesve Skebâ met$eb ieleced~
DeOegvee heoceerceebmeeØekeâjCes he=ÛÚemet$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe-
heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeerÙeJesoCee oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee efkeâceCegkeäkeâmmee
efkebâ penCCee efkeâcepenCCee ?~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slelhe=ÛÚemet$eb osMeeceMe&kebâ, lesve DevÙee veJe he=ÛÚe: keâle&JÙee:~ DevÙeLee
he=ÛÚemet$emÙeemebhetCe&lJeØemebieeled~
yeÇJeerefle Ûe ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&:-
‘‘Ce Ûe YetoyeefueYe[ejDees cenekeâcceheÙeef[heeng[heejDees DemebhegCCemegòekeâejDees, keâejCeeYeeJeeoes3~’’
lemceeled %eeveeJejCeerÙeJesovee efkeâceglke=â„e efkeâceveglke=â„e efkebâ peIevÙee efkeâcepeIevÙee efkebâ meeefokeâe efkeâceveeefokeâe
efkebâ OeÇgJee efkeâceOeÇgJee efkeâceespee eEkeâ Ùegicee efkebâ efJeefMe„e eEkeâ veesDeesce-veesefJeefMe„e ? Fefle $eÙeesoMeheoefJe<eÙeceslelhe=ÛÚemet$eb
õ°JÙeb~ %eeveeJejCeerÙeJesoveeÙeeb efJeMes<eeYeeJesve meeceevÙe™heeÙee: $eÙeesoMe he=ÛÚe: Øe™efhelee:~ efkeâvleg meeceevÙeb
efJeMes<eeefJeveeYeeefJe Fefle ke=âlJee SlesvewJe met$esCe metefÛelee: $eÙeesoMeheohe=ÛÚe: ‘JeòeFmmeecees’ FlÙeeÛeeÙe&osJee: Øeefle%eeb
1-2. -<ešdKeb[eiece-OeJeueešerkeâemeceefvJele, heg. 10, he=. 18-19~ 3. <ešdKeb[eiece-OeJeueešerkeâemeceefvJele, heg. 10, he=. 20~
kegâJe&efvle~ leÅeLee-
Glke=â„%eeveeJejCeerÙeJesovee efkeâceveglke=â„e eEkeâ peIevÙee efkebâ meeefokeâe efkeâceveeefokeâe efkebâ OeÇgJee efkeâceOeÇgJee efkeâceespee
efkebâ Ùegicee efkebâ Deescee eEkeâ efJeefMe„e efkebâ vees Deesce-veesefJeefMe„e Fefle ÉeoMehe=ÛÚe: Glke=â„heomÙe YeJeefvle~ SJeb
Mes<eheoeveeceefhe ÉeoMe ÉeoMe he=ÛÚe: ØelÙeskebâ keâle&JÙee:~ De$e meJe&he=ÛÚemeceeme: SkeâesvemehleefleMelecee$e: (169)~
lemceeosleefmceved osMeeceMe&keâmet$es DevÙeeefve $eÙeesoMe met$eeefCe ØeefJe„eveerefle JeòeâJÙeced~
DeOegvee Glke=â°eveglke=â°eefo™hesCeesòejb ØeÙeÛÚleeÛeeÙexCe met$eceJeleeÙe&les-
Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee penCCee Jee DepenCCee Jee~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sleoefhe osMeeceMe&keâmet$eb, lesvee$e Mes<eveJeheoeefve JeòeâJÙeeefve~ osMeeceMe&keâlJeeÛÛewJe
Mes<e$eÙeesoMemet$eeCeece$eevleYee&Jees JeòeâJÙe:~ le$e leeJelØeLecemet$eØe™heCee ef›eâÙeles-leÅeLee-
%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeoglke=â„e, iegefCelekeâceeËefMekeâmehlecehe=efLeJeerveejkesâ YeJeefmLeefleÛejcemeceÙes Jele&ceeves
Glke=â°õJÙeesheuebYeeled~
%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeoveglke=â„e, keâce&efmLeefleÛejcemeceÙe-iegefCelekeâceeËefMekebâ cegkeälJeevÙe$e meJe&$eeveglke=â„-
õJÙeesheuebYeeled~
mÙeeod peIevÙee, #eefhelekeâceeËefMekeâ#eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes peIevÙeõJÙeesheuebYeeled~
mÙeeopeIevÙee, MegæveÙe#eefhelekeâceeËefMekeâ#eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙeb cegkeälJee DevÙe$eepeIevÙeõJÙeesheuebYeeled~
mÙeelmeeefokeâe, Glke=â°eefoheoeveeceskeâmJe™hesCeeJemLeeveeYeeJeeled~
De$e keâef§eoen-keâLebb õJÙeeefLe&keâveÙes Glke=â„eefoheoefJeMes<eeCeeb mebYeJe: ?
DeeÛeeÙe&osJe:Øeen-vewleod JekeäleJÙeb, vewkeâieces vewieces meeceevÙeefJeMes<emebYeJeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
FÙeb %eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeoveeefokeâe, peerJekeâce&CeesyeËOemeeceevÙemÙe DeeefolJeefJejesOeeled~
mÙeeodOeÇgJee, DeYeJÙes<eg DeYeJÙemeceeveYeJÙes<eg Ûe %eeveeJejCemeeceevÙemÙe JÙegÛÚsoeYeeJeeled~
mÙeeoOeÇgJee, kesâJeefueefve YeieJeefle %eeveeJejCeJÙegÛÚsoesheuebYeeled ÛelegCeeË heoeveeb MeeÕeleYeeJesveeJemLeeveeYeeJeeÉe~
mÙeeod Ùegicee, Ùegiceb meceefcelÙeskeâeLe&:~ leod efÉefJeOeb-ke=âleyeeojÙegiceYesosve~ le$e Ùees jeefMe§elegefYe&jJeefÜÙeles
me: ke=âleÙegice:~ Ùees jeefMe: ÛelegefYe&jJeefÜÙeceeCees efÉ™heMes<ees YeJeefle me: yeeojÙegiceb~ ÙemÙe ÛelegefYe&jJeùles SkeâebMeeJeMes<e:
me: keâefue-Deespe:~ ÙemÙe ÛelegefYe&jJeùles $ÙebkeâeJeMes<e: me: lespeespe: jeefMe: keâLÙeles~
Gòebâ Ûe- Ûeesöme yeeojpegcceb meesueme keâopegccecesòekeâefueÙeespees~
lesjme lespeespees Keueg heCCejmesJeb Keg efJeCCesÙee~~1
lelees %eeveeJejCes meceõJÙemebYeJeeled ÙegicelJeb Iešles~
mÙeeoespee, kegâ$eeefhe le$e efJe<ecemebKÙeõJÙeesheuebYeeled~
mÙeeoescee, keâoeefÛeled Øe™heCeeCeeceheÛeÙeoMe&veeled~
mÙeeod efJeefMe„e, keâoeefÛeod JÙeÙeeoefOekeâeÙeoMe&veeled~
mÙeeVeesDeesce-veesefJeefMe„e, ØelÙeskebâ heoeJeÙeJes efve®æs Je=efænevÙeesjYeeJeeled~
SJeb ØeLecemet$eØe™heCee ke=âlee (13)~
1. <ešdKeb[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele), heg. 10, he=. 23~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 JesoveeõJÙeefJeOeeve / met$e 3 ÛelegLe& DevegÙeesieÉej /149
mebØeefle efÉleerÙemet$eeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-

Glke=â„%eeveeJejCeJesovee peIevÙee Deveglke=â„e Ûe ve YeJeefle, Øeeflehe#es lemÙeeefmlelJeefJejesOeeled~
mÙeeopeIevÙee, peIevÙeeled GheefjceMes<eõJÙeefJekeâuheeJeefmLelesÓpeIevÙes Glke=â„mÙeeefhe mebYeJeeled~
mÙeelmeeefokeâe, Deveglke=â„eoglke=â„õJÙeeslheòes:~
mÙeeoOeÇgJee, Glke=â„heomÙe meJe&keâeueceJemLeeveeYeeJeeled~
mÙeeled lespeespe:, ÛelegefYe&jJeefÜÙeceeCes ef$e™heeJemLeeveeled~
mÙeeVeesDeesce-veesefJeefMe„e, Je=efænevÙeesmle$e efJejesOeeled~
SJeb Glke=â„%eeveeJejCeerÙeJesovee hebÛeheoeeflcekeâe (5)~
SJeb efÉleerÙemet$eØe™heCee ke=âlee~
Deveglke=â„%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeod peIevÙee, Glke=â„b cegkeälJee Mes<eeOemleveeMes<eefJekeâuhesÓveglke=â„s peIevÙemÙeeefhe mebYeJeeled~
mÙeeopeIevÙee, Deveglke=â„mÙeepeIevÙeeefJeveeYeeefJelJeeled~
mÙeelmeeefokeâe, Glke=â„eoveglke=â„eslheòes: Deveglke=â„eoefhe Deveglke=â„eslheefòeoMe&veeÛÛe~
Deveeefokeâe ve YeJeefle, Deveglke=â„heoefJeMes<eefJeJeef#eleeled~
Deveglke=â„meeceevÙesÓefhe&lesÓefhe Deveeefokeâe ve YeJeefle, Glke=â„eoveglke=â„heoheefleleb Øeefle meeefolJemebYeJeeled~ ve Ûe
efvelÙeefveieesos<Jeefhe DeveeefolJeb ueYÙeles, le$eeveglke=â„heoeveeb heefjJele&vesve meeefolJeesheuebYeeled1~
mÙeeoOeÇgJee, Deveglke=â„wkeâheoefJeMes<emÙe meJe&oeJemLeeveeYeeJeeled~
mÙeeoespe:, kegâ$eeefhe heoefJeMes<esÓJeefmLeleefJe<ecemebKÙeesheuebYeeled~
mÙeeod Ùegicee, kegâ$eeefhe efÉefJeOemecemebKÙeoMe&veeled~
mÙeeoescee, kegâ$eeefhe neefvele: meceglheVeeveglke=â„heoesheuebYeeled~
mÙeeod efJeefMe„e, kegâ$eeefhe Je=efæle: Deveglke=â„heoesheuebYeeled~
mÙeeVeesDeesce-veesefJeefMe„e, Deveglke=â„peIevÙesÓveglke=â„heoefJeMes<es JeefCe&les Je=efænevÙeesjYeeJeeled~
SJeb %eeveeJejCeeveglke=â„Jesovee veJeheoeeflcekeâe (9)~
SJeb le=leerÙemet$eØe™heCee ke=âlee~
peIevÙee %eeveeJejCeJesovee mÙeeoveglke=â„e, Deveglke=â„peIevÙemÙe DeesIepeIevÙesve efJeMes<eeYeeJeeled~
mÙeelmeeefokeâe, DepeIevÙeeled peIevÙeheoeslheòes:~
mÙeeoOeÇgJee, MeeÕeleYeeJesveeJemLeeveeYeeJeeled~
mÙeeod Ùegicee, ÛelegefYe&jJeefÜÙeceeCesÓkeâeYeeJeeled~
mÙeeVeesDeesce-veesefJeefMe„e, Je=efænevÙeesjYeeJeeled~
SJeb peIevÙeJesovee hebÛeØekeâeje mJe™hesCe <ešdØekeâeje Jee (5)~
SJeb ÛelegLe&met$eØe™heCee ke=âlee~
DepeIevÙee %eeveeJejCeJesovee mÙeeoglke=â„e, DepeIevÙeeslke=â„mÙe DeesIeeslke=â„eled he=LeievegheuebYeeled~
mÙeeoveglke=â„e, leoefJeveeYeeefJelJeeled~
mÙeelmeeefokeâe, heefjJele&vesve efJevee DepeIevÙeheoefJeMes<eeCeeceJemLeeveeYeeJeeled~
1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâe meceefvJele) heg. 10, he=. 24~
mÙeeoOeÇgJee, keâejCeb megieceb~

mÙeeoespee, mÙeeod Ùegicee, mÙeeoescee, mÙeeod efJeefMe„e, megiececed~
mÙeeVeesDeesce-veesefJeefMe„e, heoefJeMes<eefvejesOeeled~
SJeb DepeIevÙee veJeYebiee oMeYebiee Jee (9)~
S<e: hebÛecemet$eeLe&:~
meeefokeâ%eeveeJejCeJesovee mÙeeoglke=â„e, mÙeeoveglke=â„e, mÙeeod peIevÙee, mÙeeopeIevÙee, mÙeeoOegÇJee~
ve OegÇJee, meeos: OegÇJelJeefJejesOeeled~
mÙeeoespee, mÙeeod Ùegicee, mÙeeoescee, mÙeeod efJeefMe„e, mÙeeVeesDeesce-veesefJeefMe„e~
SJeb meeefokeâJesoveeÙee oMe Yebiee SkeâeoMe Yebiee Jee (10)~
S<e: <e…met$eeLe&:~
Deveeefo%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeoglke=â„e , mÙeeoveglke=â„e, mÙeeod peIevÙee, mÙeeopeIevÙee, mÙeelmeeefokeâe~
DeveeefoJesoveeÙee: keâLeb meeefolJeced ?
ve, JesoveemeeceevÙeehes#eÙee Deveeefokesâ Glke=â„eefoheoehes#eÙee meeefolJeefJejesOeeYeeJeeled~
mÙeeod OeÇgJee, JesoveemeeceevÙemÙe efJeveeMeeYeeJeeled~
mÙeeoOegÇJee, heoefJeMes<emÙe efJeveeMeoMe&veeled~
mÙeeoespee, mÙeeod Ùegicee, mÙeeoescee, mÙeeod efJeefMe„e, mÙeeVeesDeesce-veesefJeefMe„e~
SJeb DeveeefoJesoveeÙee ÉeoMe Yebiee: (12) $eÙeesoMe Yebiee Jee (13)
S<e: mehlecemet$eeLe&:~
OeÇJg e%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeoglke=â„e, mÙeeoveglke=â„e, mÙeeod peIevÙee, mÙeeopeIevÙee, mÙeelmeeefokeâe, mÙeeoveeefokeâe,
mÙeeoOeÇgJee, mÙeeoespee, mÙeeod Ùegicee, mÙeeoescee, mÙeeod efJeefMe°e, mÙeeVeesDeesce-veesefJeefMe„e~
SJeb OeÇgJeheomÙe ÉeoMeYebiee $eÙeesoMe Yebiee: (12)~ (13)~
S<e: De„cemet$eeLe&:~
DeOeÇJg e%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeoglke=â„e, mÙeeoveglke=â„e, mÙeeod-peIevÙee, mÙeeopeIevÙee, mÙeelmeeefokeâe, mÙeeoespee,
mÙeeod Ùegicee, mÙeeoescee, mÙeeod efJeefMe„e, mÙeeVeesDeesce-veesefJeefMe„e~
SJeb DeOeÇgJeheomÙe oMe SkeâeoMe Yebiee Jee (10)~ (11)~
S<e veJecemet$eeLe&:~
Deespe%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeoglke=â„e, mÙeeoveglke=â„e, mÙeeopeIevÙee, mÙeelmeeefokeâe, mÙeeoOeÇgJee, mÙeeoescee,
mÙeeodefJeefMe„e, mÙeeVeesDeesce-veesefJeefMe„e~
SJeceespemÙe De° veJe Yebiee Jee (8)~
S<e oMecemet$eeLe&:~
Ùegice%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeoveglke=â„e, mÙeeod peIevÙee, mÙeeopeIevÙee, mÙeelmeeefokeâe, mÙeeoOeÇgJee, mÙeeoescee,
mÙeeod efJeefMe„e, mÙeeVeesDeesce-veesefJeefMe°e~
SJeb ÙegicemÙe De° veJe Yebiee Jee~ (8)~
S<e SkeâeoMecemet$eeLe&:~
Deesce%eeveeJejCeJesovee mÙeeoveglke=â„e, mÙeeopeIevÙee, mÙeelmeeefokeâe, mÙeeoOegÇJee, mÙeeoespee, mÙeeod Ùegicee~

SJeceesceheomÙe <ešd mehle Yebiee Jee~ (6)~
SJeb ÉeoMecemet$eeLe&:~
efJeefMe„e %eeveeJejCeJesovee mÙeeoveglke=â„e, mÙeeopeIevÙee, mÙeelmeeefokeâe, mÙeeoOeÇgJee, mÙeeoespee, mÙeeod Ùegicee~
SJeb efJeefMe„heomÙe <ešd mehle Yebiee Jee~ (6)~
S<e: $eÙeesoMecemet$eeLe&:~
veesDeesce-veesefJeefMe„e %eeveeJejCeJesovee mÙeeoglke=â„e, mÙeeoveglke=â„e, mÙeeod peIevÙee, mÙeeopeIevÙee, mÙeelmeeefokeâe,
mÙeeoOeÇgJee, mÙeeoespee, mÙeeod Ùegicee~
SJece„ Yebiee~(8)~
S<e: Ûelego&Mecemet$eeLe&:~
Sles<eeb heoeveecebkeâefJevÙeeme:-
13~5~9~5~9~10~12~12~10~8~8~6~6~8~
De$e ieeLee- lesjme heCe CeJe heCe CeJe ome oesJeejme omeª DeªsJe~
ÚÛÚkeäkeâªsJe lene meeceCCeheoeefo heoYebiee~1
Flees efJeMes<e:-
Deefmceved met$es ßeerJeerjmesveeÛeeÙez: keâefLeleb-
‘‘Ce Ûe efCeÛÛeefCeieesosmeg efJe DeCeeefoòeb ueyYeefo lelLeeCekeäkeâmmeheoeCeb heuueóCesCe meeefoòegJeuebYeeoes~’’
ßeer vesefceÛevõefmeæevleÛe›eâJeefle&efYejefhemhe°er ef›eâÙeles-
DeeflLe DeCeblee peerJee pesefnb Ce heòees lemeeCe heefjCeecees~
YeeJekeâuebkeâ megheGje efCeieesoJeemeb Ce cegbÛebefle~~197~~
efvelÙeefveieesoue#eCecevesve %eeleJÙeced~ lelkeâLeced ? Ùewefve&ieesopeerJew: $emeeveeb ÉerefvõÙeeoerveeb heefjCeece:-heÙee&Ùe:,
keâoeefÛeoefhe-ØeeÙesCe ve Øeehle: les peerJee Devevleevevlee Deveeefomebmeejs efveieesoYeJecesJeevegYeJevlees efvelÙeefveieesomeb%ee:
meJe&oe meefvle~ efkebâ efJeefMe°e: ? YeeJekeâuebkeâmegØeÛegje:-YeeJemÙe-efveieesoheÙee&ÙemÙe keâuebkesâve leÅeesiÙekeâ<eeÙeesoÙee-
efJeYee&eJf eleoguexMÙeeue#eCemebkeäuesMesve ØeÛegje:-DelÙevleb mebIeefšlee:~ SJebeJf eOeefvelÙeefveieesopeerJee: efveieesoJeemeb efveieesoYeJeefmLeefleb
keâoeefÛeoefhe ve ceg_Ûeefvle~ lesve keâejCesve efveieesoYeJemÙe DeeÅevlejefnlelJeeovevleevevlepeerJeeveeb efvelÙeefveieesolJeb meceefLe&leb
peeleced~ efvelÙeefJeMes<eCesve hegvejefvelÙeefveieesoe: Ûelegie&efleefveieeso™hemeeefomeevleefveieesoYeJeÙeglee kesâÛeve peerJee: mevleerefle
metefÛeleb %eeleJÙeced~ efCeÛÛeÛelegiieefCeieesoslÙeeoew hejceeieces efveieesopeerJeeveeb ÉwefJeOÙemÙe megØeefmeælJeeled~ SkeâosMeeYeeJe-
efJeefMe°mekeâueeLe&JeeefÛevee ‘‘ØeÛegjMeyosve’’ keâoeefÛeo°meceÙeeefOekeâ<eCceemeeYÙevlejs Ûelegie&eflepeerJejeefMelees efveie&les<eg
De°esòej<ešdMelepeerJes<eg cegefòebâ-ieles<eg leeJevlees peerJee efvelÙeefveieesoYeJeb lÙekeälJee Ûelegie&efleYeJeb ØeehvegJevleerlÙeÙeceLe&:
Øeefleheeefolees yeesæJÙe:2~
Devesve Slep%eeÙeles efvelÙeefveieesoe Deefhe keâoeefÛeled efvelÙeefveieesoYeJeb heefjlÙepÙe Ûelegie&efleYeJeb Øeehlegb
MekeävegJeefvle Fefle~
1. <ešdKeC[eiece (OeJeuee šerkeâe meceefvJele), heg. 10, he=. 29~ 2. ieesccešmeej peerJekeâeC[ šerkeâe-peerJeleòJeØeoerefhekeâe~
152 / ÛelegLe& DevegÙeesieÉej JesoveeõJÙeefJeOeeve / met$e 4,5,6,7 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
De$e ßeerJeerjmesveeÛeeÙez: SJecesJe keâefLeleb Jele&les ‘les Deveeefokeâe Deefhe meeefokeâe meefvle’ Fefle~
DeOegvee mehlekeâce&Ceeceefhe Glke=â°eefo™hesCe JÙeJemLeeØeefleheeoveeLeË met$eceJelejefle-
SJeb meòeCCeb keâcceeCeb~~4~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe heoceerceebmee ke=âlee leLee Mes<emehleeveeb keâce&Ceeb keâle&JÙee,
efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb efÉleerÙesÓvlejmLeues $eÙeesoMeYesoØe™heCelJesve met$e$eÙeb ieleced~
SJecevleie&efYe&leewpeevegÙeesieÉeje heoceerceebmee meceehlee~
De$e efÉleerÙemLeues DevlejmLeueeefve heÃe efJeYeòeâeefve meefvle~ leÅeLee-
Glke=â°heos %eeveeJejCeerÙeJesovee, Glke=â°heos DeeÙegJexovee, peIevÙeheos %eeveeJejCeerÙeJesovee, peIevÙee JesoveerÙeJesovee,
peIevÙeeÙegJexovee Fefle~ S<eg met$eeefCe De°oMeesòej Meleeefve meefvle~
DeOegvee mJeeefcelJeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meeefceòeb ogefJenb penCCeheos Gkeäkeâmmeheos~~5~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mJeeefcelJeb efÉefJeOeb-peIevÙeheo™heceglke=â„heo™heb Ûe~ Deefmceved met$es ‘heos’
Fefle vew<ee mehleceer efJeYeefòeâ:, efkeâvleg ØeLecee ÛewJe SkeâejeosMes meefle ‘heos’ Fefle ÂMÙeles~ heoMeyo: mLeeveJeeÛekeâes
ie=nerleJÙe:~ peIevÙeb heob ÙemÙe mJeeefcelJemÙe leppeIevÙeheob~ Glke=â„b heob ÙemÙe mJeeefcelJemÙe leoglke=â„heob~ ve Ûe
peIevÙeeslke=â„mJeeefcelJeeYÙeeb JÙeefleefjòeâcevÙelmJeeefcelJeceefmle, DevegheuebYeeled~
De$e keâef§eoen-DepeIevÙeeveglke=â„õJÙeÙees: mJeeefcelJesve men ÛelegefJe&Oeb mJeeefcelJeb efkeâVeesÛÙeles ?
DeeÛeeÙe&: meceeOeòes-vewleod JeòeâJÙeb, DepeIevÙeeveglke=â„õJÙemJeeefcelJes YeCÙeceevesÓefhe peIevÙeeslke=â„efJeOeeveb
cegkeälJeevÙesve ØekeâejsCe ØekeâejsCe mJeeefcelJeØe™heCeevegheheòes:~ lemceeod efÉefJeOeb ÛewJe mJeeefcelJeefcelÙegkeäleced~
DeLeJee ‘penCCeheos Gkeäkeâmmeheos’ Fefle mehleceerefveoxMees ie=nerleJÙe:~ lesve peIevÙeheos Skebâ mJeeefcelJe-ceglke=â„heos
Dehejb mJeeefcelJeb, SJeb efÉefJeOeb SJe mJeeefcelJeefceefle JekeäleJÙeced~
DeOegvee mJeeefcelJeehes#eÙee Glke=â„heoØekeâjCeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee
keâmme ?~~6~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„heos Ùeled efmLeleb mJeeefcelJeb lesveevegieceb %eeveeJejCeerÙemÙe keâefj<ÙevlÙeeÛeeÙe&
osJee:-
%eeveeJejCeerÙeJesoveeJeÛeveb Mes<eJesoveeØeefle<esOeheâueb~ ‘oJJeoes’ Fefle efveoxMe: #es$eeefoØeefle<esOeheâueb~ ‘Gkeäkeâmme’
efveosxMees peIevÙeeefoØeefle<esOeheâue:~ SleoeMebkeâemet$eb Jele&les, he=ÛÚeÙee: keâejCeeYeeJeeled~
DeOegvee he=efLeJeerkeâeefÙekeâpeerJemÙe keâce&efmLeefleefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pees peerJees yeeojheg{JeerpeerJesmeg yesmeeiejesJecemenmmesefnb meeefojsiesefn TefCeÙeb
keâcceefªefoceefÛÚoes~~7~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùees peerJees yeeojhe=LJeerkeâeefÙekesâ<eg peerJes<eg meeeflejskeâefÉmenœemeeiejeshecevÙetve-
keâce&efmLeefleØeceeCekeâeueheÙeËleb efle…Veemles lemÙe %eeveeJejCeerÙeJesovee õJÙesCe Glke=â„b YeJeefle~

De$e keâef§eoeMebkeâles-peerJe SJe Glke=â„õJÙemÙe mJeeceer YeJeleerefle keâLeb %eeÙeles ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeòes-vewleod JeòeâJÙeb, efkebâ Ûe efceLÙeelJeemebÙecekeâ<eeÙeÙeesieeveeb keâcee&œeJeeCeecevÙe$eeYeeJeeled~
lesve ‘pees peerJees’ Fefle peerJeesÓ$e met$es efJeMes<Ùeb Jele&les, Gheefj GÛÙeceeveeefve meJee&efCe efJeMes<eCeeefve meefvle~ yeeojhe=efLeJeer
efÉefJeOee-peerJeepeerJeYesosve~ le$e yeeojhe=LJeerpeerJes<eg Devleceg&ntle&vÙetve$emeefmLeles: nerveeb keâce&efmLeefleØeceeCeeb efmLele: me
peerJe Glke=â„õJÙemJeeceer YeJeefle~
kegâle Sleled ?
met#cewkesâefvõÙeÙeesieeod yeeojwkesâefvõÙeÙeesiemÙe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
DehkeâeefÙekeâeefoyeeojpeerJeeved heefjùlÙe yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekesâ<eg SJe efkeâceLeË Yeüeefcele: ?
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâ Ûe-GheheeowkeâevleevegJe=efæÙeesieeved heefjùlÙe he=efLeJeerkeâeefÙekesâ<eg osMeesveÉeefJebMeefleJe<e&menœeeefCe
heefjCeeceÙeesiew: men ØeeÙesCe DeJemLeeveesheuebYeeled~
oMeJe<e&menœesYÙeesÓefOekeâeÙeg<keâ he=efLeJeerkeâeefÙekesâ<eg yengJeejb YeüeceefÙelJee le$eeslheòes: mebYeJeeYeeJes mehle-ef$e-
oMeJe<e&menœeeÙeg<kesâ<eg DehkeâeefÙekeâ-JeeÙegkeâeefÙekeâ-JevemheeflekeâeefÙekesâ<eg efkeâVeeslheeefole: ?
vewleod JeòeâJÙeb, les<eeb heÙee&hleeheÙee&hleÙeesieeled he=efLeJeerkeâeefÙekeâheÙee&hleeheÙee&hleÙeesiemÙe DemebKÙesÙeiegCelJeeled~
‘yeeojheg{JeerkeâeFSmeg ÛesJe DeefÛÚoes’ Fefle efveÙecemÙeevÙeLeevegheheòes:~ DeLeJee ØeOeeveefveoxMeesÓÙeb lesveevÙe$eeefhe
meceÙeeefJejesOesve efmLele: Fefle õ„JÙeb~
yeeoj he=efLeJeerkeâeefÙekesâ<eg mekeâuekeâce&efmLeeflekeâeueheÙeËleb efkeâVe efnb[eefhele: ?
ve, $emekeâeefÙekesâ<eg SkesâefvõÙesYÙeesÓmebKÙeeleiegeCf eleÙeesieeÙeg<kesâ<eg mebkeäuesMeyengues<eg YeüeceefÙelJee lemceeod DemebKÙeeleiegCe-
õJÙemebÛeÙemÙe le$ewJeeJeefmLelemÙeevegheuebYeeled~
ÙeÅesJeb leefn& $emekeâeefÙekesâ<eg ÛewJe keâce&efmLeeflekeâeueheÙeËleb efkeâVe efnb[eefhele: ?
ve, meeeflejskeâ-efÉmenœemeeiejeshecekeâeueb cegkeälJee le$e ef$ebMelkeâesšekeâesefšmeeiejeshecekeâeueceJemLeeveeYeeJeeled~
$emekeâeefÙekesâ<eg mJekeâefmLeeflekeâeuemÙeeYÙevlejs Glke=â„õJÙemebÛeÙeb ke=âlJee hegve: yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekesâ<eg GlheÅe
le$eevleceg&ntleË efmLelJee hegve: $emeefmLeefleb YeüefcelJee SkesâefvõÙes<eg GlheeÅe SJeb keâce&efmLeefleheÙeËleb efkeâVe Yeüeefcele: ?
ve, $emeefmLeefleb meceehÙe SkesâefvõÙes<eg ØeefJe„mÙe $emes<eg mebefÛeleõJÙeceieeueefÙelJee efveie&ceveeYeeJeeled~
‘lemeefªoerS TefCeÙeb keâcceefªefoceefÛÚoes’ Fefle met$eefveoxMeeled~
DeOegvee he=efLeJeerkeâeefÙekeâpeerJeheefjCeceveefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
lelLe Ùe mebmejceeCemme yengJee heppeòeYeJee LeesJee DeheppeòeYeJee YeJebelf e~~8~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—GlheefòeJeeje YeJee:, heÙee&hleeveeb YeJee: heÙee&hleYeJee:, les yenJees YeJeefvle~
heÙee&hles<etlheVeJeejMeueekeâe yenJe FlÙegòebâ YeJeefle~
keâevehes#Ùe yenJe: heÙee&hleYeJee: ?
154 / ÛelegLe& DevegÙeesieÉej JesoveeõJÙeefJeOeeve / met$e 9,10,11 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
#eefhelekeâceeËeMf ekeâ-#eefheleIeesueceeve-iegeCf eleIeesueceevepeerJeeveeb heÙee&hleYeJeehes#eÙee iegeCf elekeâceeËeMf ekeâpeerJeeveeb heÙee&hleYeJee

yenJees YeJeefvle~ DeheÙee&hleYeJee: mleeskeâe YeJeefvle~
kesâYÙe: mleeskeâe Fefle Ûesled ?
#eefhelekeâceeËefMekeâ-#eefheleIeesueceeve-iegefCeleIeesueceevepeerJeeveeceheÙee&hleYeJesYÙe: mleeskeâe: YeJeefvle~
hegve: keâef§eoeMebkeâles-
iegefCelekeâceeËefMekeâeheÙee&hleYeJesYÙemles<eecesJe heÙee&hleYeJee yenJe: meefvle Fefle efkeâVe YeCÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekeâeheÙee&hleYeJeMeueekeâeYÙe: heÙee&hleYeJeMeueekeâeveeb yenglJemÙeevegkeäleefmeæs:~
kegâlees yenglJeb %eeÙeles ?
‘‘yeeojefCeieesoheppeòeeCeb YeJeefªoer mebKesppeJemmemenmmecesòee DeheppeòeeCecebleescegng òg ecesòee’’ Fefle keâeueevegÙeesieÉej-
met$eeod %eeÙeles~
heÙee&hles<JesJe yengMe: efkeâceLe&ceglheeefole: ?
DeheÙee&hleÙeesiesYÙe: heÙee&hleÙeesieeveecemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
efkeâceLeË ÙeesieyenglJeefce<Ùeles ?
vewleled, Ùeesieeled ØeosMeyenglJeefmeæs:~
Sleoefhe kegâlees %eeÙeles ?
‘peesiee heÙeef[-heosmee’’ Fefle met$eeosJe %eeÙeles~
DeOegvee heÙee&hleeheÙee&hleeveeb keâeueefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
oerneDees heppeòeæeDees jnmmeeDees DeheppeòeæeDees~~9~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—heÙee&hleeveeb keâeuee-DeeÙeteb <f e oerIee& YeJeefvle, DeheÙee&hleeveeb keâeueeÜmJee:-mleeskeâe: YeJeefvle~
heÙee&hles<eg GlheÅeceevees peerJees oerIee&Ùeg<kesâ<JesJeeslheÅeles, DeheÙee&hles<etlheÅeceeveesÓuheeÙeg<kesâ<JesJeeslheÅeles FlÙeefYeØeeÙees YeJeefle~
DeeÙegyeËOemeceÙeÙeesieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
peoe peoe DeeGDeb yebOeefo leoe leoe lehheeDeesiiesCe penCCeSCe peesiesCe
yebOeefo~~10~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeheÙee&hleeheÙee&hleesheheeowkeâevleevegJe=efæÙeesieeveeb heefjnjCeeLe&ceeÙegyeËOe
ØeeÙeesiÙepeIevÙeheefjCeeceÙeesie«enCeeLeË Ûe lelØeeÙeesiÙepeIevÙeÙeesie«enCeb ke=âleb~ keâce&efmLeefleØeLecemeceÙeØeYe=efle ÙeeJeled
lemÙee: ÛejcemeceÙe Fefle leeJeod iegefCelekeâceeËefMekeâpeerJemÙe ÙeesiÙe ÙeesiemLeeveeveeb hebòesâ: osMeeefoefveÙecesveeJeefmLeleeÙee:
Ke[dieOeejemeÂMÙe: peIevÙeeslke=â„Ùeesiee: meefvle~ le$e DeeÙegyeËOeÙeesiÙepeIevÙeÙeesiew§ewJeeÙegye&Oveeefle FlÙegòebâ YeJeefle~
efkeâceLeË peIevÙeÙeesiesvewJe DeeÙegyeËOe: keâeÙe&les ?
%eeveeJejCemÙe Glke=â„mebÛeÙeeLeË veevÙeLee Glke=â„mebÛeÙe: Fefle %eeleJÙe:~
efve<eskeâeveeb heoefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
GJeefjuueerCeb ef"oerCeb efCemesÙemme Gkeäkeâmmeheos nsefªuueerCeb efªoerCeb efCemesÙemme
penCCeheos~~11~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved met$es ‘Gkeäkeâmmeheos’ Glke=â„heob ‘penCCeheos’ peIevÙeheob Fefle

ØeLecee efJeYeefòeâ%ee&leJÙee~ #eefhelekeâceeËeMf ekeâpeerJemÙe #eefheleIeesueceeve-iegeCf eleIeesueceevekeâce&Cees: Glkeâ<e&Ceeled SlemÙeeslkeâ<e&Ceb
yengkebâ YeJeefle~ Sles<eecesJe $eÙeeCeecehekeâ<e&Ceeled Devesveehekeâ<Ùe&ceeCe õJÙeb mleeskebâ FlÙegòebâ YeJeefle~
De$e keâef§eoeMebkeâles-‘yengmees yengmees yengmebefkeâuesmeb ieoes’’ Fefle met$eeled SJe efmLeefleyebOeyenglJeceglkeâ<e&CeeyenglJeb
Ûe efmeæb lelees efvejLe&keâefceob met$eefceefle ?
De$e DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeòes-YeJeefle efvejLe&kebâ Ùeefo keâ<eeÙecee$eceglkeâ<e&CemÙe keâejCeb, efkeâvleg leer›eefceLÙeelJeb
Den&eflmeæyengßegleeÛeeÙee&CeecelÙeemeeovee leer›ekeâ<eeÙe§e Glkeâ<e&CekeâejCeced lesve ve efvejLe&keâefceob met$eefceefle~
leelheÙe&cesleled-%eeveeJejCekeâce&Ceeceglkeâ<e&CekeâejCeb leer›eefceLÙeelJeeefokebâ YeJeefle~
DeLeJee ‘GheefjceefmLeleerveeb efve<eskeâmÙe’ SlemÙe met$emÙe SJeceLe&Øe™heCee keâle&JÙee~ leÅeLee- yeOÙeceevees-
lkeâ<Ùe&ceeCeØeosMee«eb efveef#ehÙeceeCees iegefCelekeâceeËefMekeâes peerJeesÓvlejbiekeâejCeefveefceòesve ØeLeceeÙeeb efmLeleew mleeskebâ efveef#eheefle,
efÉleerÙeeÙeeb efJeMes<eeefOekebâ, le=leerÙeeÙeeb efJeMes<eeefOekebâ SJeb efJeMes<eeefOekeâ›eâcesCe efveef#eheefle ÙeeJeoglke=â„efmLeefleefjefle~
S<ee efve<eskeâjÛevee iegefCelekeâceeËefMekeâmÙe YeJeleerefle keâLeb %eeÙeles ?
Gòebâ Ûe ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe Ùeled ‘‘Ce Ûe heceeCeb heceeCeblejceJeskeäKeos, DeCeJelLeehemebieeoes1~~’’
Fob met$eb yeOÙeceeveØeosMeeveeb jÛeveeefveoxMeb ve keâjesefle, efkeâvleg Glkeâ<Ùe&ceeCeØeosMeeveeb jÛeveeb efveefo&Meefle, SJeb
JÙeeKÙeeveb efkeâVe ef›eâÙeles ?
ve, efkebâ Ûe-yebOeevegmeeefjCÙee Glkeâ<e&CeeÙee: he=LekeâdØeosMeefJevÙeemeevegheheòes:~
DeeMebkeâles keâef§eled—
ØeosMeefJevÙeemeceYetlJee Mes<eheg®<eeCeeb Dehekeâ<e&Ceeslkeâ<e&Ceehes#eÙee iegefCelekeâceeËefMekeâmÙe Dehekeâ<e&Ceeslkeâ<e&Ce-
ÙeesjuheyenglJe%eeheveeLeË Slelmet$eb keâLeb ve YeJesled ?
ve YeJesled efkebâ Ûe-‘‘yengmees yengmees yengmebefkeâuesmeb ieoes’’ Fefle met$eeosJe SlemÙeeLe&mÙe efmeæs:~
De$e ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙexCe YeCÙeles-‘‘Ce Ûe eflelLeÙejeoerCeceemeeoCeeuekeäKeCeefceÛÚòesCe efJeCee efleJJekeâmeeDees
nesefo, DeCegJeuebYeeoes2~’’
ve ÛewJebefJeOe: keâ<eeÙemleer›eeslkeâ<e&CeefmLeefleyebOeÙeesjefveefceòekeâ:, SleÙeesefve&<keâejCelJeØemebieeled~ lelemleer›emebkeäuesMees
efJeueesceØeosMeefJevÙeemekeâejCeb, cebomebkeäuesMeesÓvegueesceefJevÙeemekeâejCeefceefle ie=nerleJÙeced~
eEkeâheâuee FÙeb ØeosMejÛevee ?
yengkeâce&mkebâOemebÛeÙeheâuee~
mebkeäuesMe-efJeMegefæYÙeecevegueesce§ewJe ØeosMeefJevÙeeme: efkeâVe peeÙeles ?
vewleled, efkebâ Ûe-efJe®æeCeeceskeâkeâeÙe&keâeefjlJeefJejesOeeled~ S<e GÛÛeejCeeÛeeÙee&efYeØeeÙe: Øe™efhele:~
Slesve efkebâ efmeæb peeleced ?
ØelÙeeKÙeevepeIevÙemelkeâefce&keâpeerJes efceLÙeelJemÙe mJekeâpeIevÙeeled vejkeâieles: DemebKÙeeleYeeieeefOekeâlJeb efmeæced~
ßeerYetleyeefuehetpÙeheeomÙe hegvejefYeØeeÙees efJeueesceefJevÙeememÙe iegefCelekeâceeËefMekeâlJecevegueesceefJevÙeememÙe
#eefhelekeâceeËefMekeâlJeb keâejCeb, ve mebkeäuesMeefJeMegæer mle:~
1-2. <ešdKeb[eiece-OeJeueešerkeâemeceefvJele, heg. 10, he=. 43~
DeeMebkeâe-hebÛesefvõÙeeCeeb mebef%eveeb heÙee&hleeveeb %eeveeJejCeerÙe-oMe&veeJejCeerÙe-JesoveerÙe-DeblejeÙeeCeeb ef$emenœe-

Je<e&ØeceeCekeâeueb cegkeälJee Ùeled ØeLecemeceÙes ØeosMee«eb efveef<eòebâ leodyengkebâ, Ùeod efÉleerÙemeceÙes efveef<eòebâ ØeosMee«eb leefÉMes<enerveb~
SJeb vesleJÙeb ÙeeJeoglkeâ<exCe ef$ebMelmeeiejeshecekeâesšerkeâesšÙd e: Fefle keâeueefJeOeeves Glke=â„efmLelÙee Deefhe DevegueesceØeosMeefJevÙeeme-
oMe&veeled~ Slesve keâeueefJeOeevemet$eesefö„ØeosMeefJevÙeemesve keâLecesleod JÙeeKÙeeveb ve yeeOÙeles ?
ve yeeOÙeles, efkebâ Ûe-iegefCele IeesueceeveeefoefJe<eÙes Jele&ceevesve meeJekeâemesve keâeuemet$esCe SlemÙe JÙeeKÙeevemÙe
yeeOeevegheheòes:~
GÛÛeejCeeÙee FJe YegpeieejkeâeueeYÙevlejs ÛewJe iegefCelelJeb efkeâVeesÛÙeles ?
ve, Deuhelejkeâeueeled iegefCeleYegpekeâejkeâeuees yengkebâ FlÙegheosMeceJeuecyÙe SlemÙe met$emÙe ØeJe=òes:~
DeOegvee ÙeesiemLeeveb yengyeejØeehlekeâjCeeLeË met$eceJeleeÙe&les—
yengmees yengmees GkeäkeâmmeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo~~12~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeÙeb peerJe: yeng-yengJeejb Glke=â„ÙeesiemLeeefve Øeehveesefle~
yengJeejb ÙeesiemLeeveØeehlekeâjCes keâes ueeYe: ?
Glke=â„ÙeesiemLeevewye&ngØeosMeeieceveb YeJeefle, Ùeesieeled ØeosMees yengkeâ: DeeieÛÚefle Fefle JeÛeveeled~
Slelmet$eb meeceevÙeb efJe<eÙeerkeâjesefle-Glmeie&JÙeeKÙeeveb keâjesleerlÙeLe&:~ Dele: DeeÙegyeËOekeâeueb cegkeälJeevÙe$e ØeJele&les~
DeOegvee mebkeäuesMeheefjCeeceyengJeejb keâjesleerefle Øe™hÙeles—
yengmees yengmees yengmebefkeâuesmeheefjCeecees YeJeefo~~13~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeÙeb peerJe: yeng-yengJeejb mebkeäuesMeheefjCeeceb Øeehveesefle~
efkeâceLeË yengMees yengMees yengmebkeäuesMeheefjCeecee: ØeehÙevles ?
yengõJÙeeslkeâ<e&CekeâejCeeLeË Glke=â„efmLeefleyebOekeâejCeeLeË Ûe yeng-yeng Jeejb mebkeäuesMeheefjCeecee: ØeeheefÙe<Ùevles~
Glke=â„efmLeefjjsJe efkeâceLeË yebOeehÙeles ?
DeOemleveieeshegÛÚeveeb met#celJeefJeOeeveeLeË Gheefj otjcegefl#ehleeveeb keâce&mkebâOeeveeb GheMeecevee-efvekeâeÛeveekeâjCew:
Dehekeâ<e&CeefveJeejCeeLeË Ûe Glke=â„efmLeefleye&vOeehÙeles~
SleeÂMeheefjYeÇceCeheâueoMe&veeLeË met$eceJeleeÙe&les—
SJeb mebmeefjotCe yeeojlemeheppeòeSsmegJeJeCCees~~14~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slesve hetJeexòeâkeâefLeleefJeOeevesve keâce&mkebâOeeveeb mebÛeÙekeâjCesve SkesâefvõÙes<eg efJeiele$eme-
efmLeefleb keâce&emf LeefleØeceeCekeâeueheÙeËleb mebme=lÙe yeeoj$emeheÙee&hles<eg GlheÅeles~ met$es $emeefveoxMe: mLeeJejØeefle<esOeheâuees %eeleJÙe:~
De$e mLeeJejlJeb efkeâefceefle Øeefleef<eOÙeles ?
mLeeJejÙeesieeomebKÙeeleiegCesve $emeeslke=â„Ùeesiesve keâce&mebkeâueveeLeË mLeeJejkeâce&emf Leles: mebKÙeeleiegCeefmLeefle<eg keâce&mkebâOeeved
efJejueÙÙe ieeshegÛÚeveeb met#celJeefJeOeeveeLeË Glkeâ<e&Ceb ke=âlJee ÉeYÙeeb keâjCeeYÙeeb Dehekeâ<e&CeefvejekeâjCeeLeË Ûe mLeeJejeCeeb
Øeefle<esOe: ke=âlees YeJeefle~
met$es heÙee&hleefveoxMeesÓheÙee&hleØeefle<esOeheâuees YeJeefle~
efkeâceLe&ceheÙee&hleYeeJe: Øeefleef<eOÙeles ?
ef$eefJeOeeheÙee&hleÙeesiesYÙe: DemebKÙeeleiegCew: ef$eefJeOeheÙee&hleÙeesiew: keâce&mebkeâueveeLeË DeOemleveefve<eskeâeveeb met#ce™hesCe
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 JesoveeõJÙeefJeOeeve / met$e 15,16 ÛelegLe& DevegÙeesieÉej /157
jÛeveekeâjCeeLeË GheMeecevee-efvekeâeÛeveeYÙeeb Dehekeâ<e&CeØeefle<esOeeLeË ÛeeheÙee&hlekeâeveeb Øeefle<esOe: ef›eâÙeles~

met$es yeeoj MeyomÙe efveoxMe: met#celJeØeefle<esOeheâue:~
mLeeJejØeefle<esOesvewJe met#celJeb Øeefleef<eæcevÙe$e met#ceeCeeceYeeJeeefoefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeòes—
vewleled, efkebâ Ûe-met#ceveecekeâceexoÙepeefvelemet#celJesve efJevee efJe«enieleew Jele&ceeve$emeeCeeb met#celJeeYÙegheieceeled~
keâLeb les met#cee: ?
les<eeb MejerjeCeeb DevebleevebleefJeœemeesheÛeÙew: GheefÛeleewoeefjkeâveeskeâce&mkebâOeeled efJeefveie&leosnlJeeled les met#cee: meefvle~
met#celJeb efkeâceLeË Øeefleef<eOÙeles ?
ÙeesieJe=efæefveefceòeb veeskeâce& Fefle %eeheveeLeË heÙee&hlekeâeueJeOee&heveeLeË Ûe met#celJeb efveef<eOÙeles~
Slelmet$eb ceOÙeoerhekeâceefmle lesve meJe&$e keâce&efmLeleew efJe«enielÙeeYeeJees õ„JÙe:~
veveg heÙee&hleeheÙee&hleÙees: GlheeomebYeJes meefle ØeLeceb heÙee&hles<eg ÛewJe efkeâceLe&ceglheeefole: ?
S<e peerJe: ØeeÙesCe heÙee&hles<JesJeeslheÅeles, veeheÙee&hles<eg Fefle %eeheveeLeË~
S<eesÓLeex YeJeeJeemesvewJe Øe™efhele:, hegve: efkeâceLe&ce$e Øeesòeâ: ?
lemÙewJeeLe&mÙe Â{erkeâjCeeLeË hegvejefhe Øeesòebâ Deefmle~ yeeoj$emeheÙee&hlekesâ<eg $e+pegielÙee Glke=â„Ùeesiesve lelØeeÙeesiÙeeslke=â„-
keâ<eeÙesCe ÛeeslheVeØeLecemeceÙes Devle:keâesšerkeâesefšØeceeCeeb efmLeefleb yeOveeefle~
SkesâefvõÙes<eg yeæmeceÙeØeyeæs DeeyeeOeeb cegkeälJee lemÙee Gheefj Glkeâ<Ùe&ceeCe: efkebâ meJe&mÙe meeOe&ceglkeâ<e&Ùeefle
DeLeJeevÙeLee Fefle Ûesled ?
GÛÙeles-keâce&efmLelesjeefocemeceÙeØeyeækeâce&hegûuemkebâOee: Devleceg&ntòeexve$emeefmLeeflekeâeueØeceeCeb Glkeâ<e&Ùevles
SleeJevcee$eMeefòeâefmLeefleMes<eeled~ efÉleerÙemeceÙe Øeyeæmlemceeled ÙeeJelmeceÙeesòejefmLeeflemleeJeled Glkeâ<e&efÙe<Ùeles, lemÙe
meceÙeesòejMeefòeâefmLeefleefJeMes<eeled~ SJeb meJex meceÙeØeyeæe: meceÙeesòej›eâcesCeeslkeâ<e&efÙe<Ùevles~ ÙemÙe meceÙeØeyeæmÙe
MeefòeâefmLeefleJe&le&ceeveyebOeefmLeeflemeceevee me meceÙeØeyeæes Jele&ceeveyebOeÛejceefmLeefleefjefle Glkeâ<Ùe&les~
S<e: meceÙeØeyeæ: keâce&efmLeles: efkeâÙelkeâeueb ielJee Øeyeæ: ?
keâce&efmLeefleØeLecemeceÙeØeYe=efle Debleceg&ntlee&sve$emeefmLeefleefJeMegæJele&ceeveyebOeefmLeeflecee$eb ÛeefšlJee Øeyeæ:~
Slemceeled Gheefj meceÙeØeyeæeveeceglkeâ<e&Ceb SlemÙeevevlejeleerlemeceÙeØeyeæmÙe Glkeâ<e&Cesve leguÙeceefmle~
DeOegvee heÙee&hleeheÙee&hleÙees: YeJemebKÙeeefve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lelLe Ùe mebmejceeCemme yengDee heppeòeYeJee, LeesJee DeheppeòeYeJee~~15~~
oerneDees heppeòeæeDees jnmmeeDees DeheppeòeæeDees~~16~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slesve met$esCe YeJeeJeeme: Øe™efheleesÓefmle~ SlemÙeeLe&: hetJe&efceJe Øe™heefÙeleJÙe:~
SkesâefvõÙes<eg Øe™efheleeveeb <eCCeeceeJeemeeveeb hegve: Øe™heCee efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
SkesâefvõÙes<eg Øe™efhele<e[eJeemee§ewJe $emekeâeefÙekesâ<eg Deefhe YeJeefvle veevÙes Fefle %eeheveeLeË~
De$e efÉleerÙemet$es keâeueeJeemeÙees: Øe™heCee ke=âleeefmle~
DeOegvee efÉ-DeeJeemeØe™heCeeveblejb ÛelegjeJeemeefve™heCeeLeË met$eÛeleg°ÙeceJeleeÙe&les—
158 / ÛelegLe& DevegÙeesieÉej JesoveeõJÙeefJeOeeve / met$e 17 mes 27 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
peoe peoe DeeGieb yebOeefo leoe leoe lehheeDeesiiepenCCeSCe peesiesCe

yebOeefo~~17~~
GJeefjuueerCeb efªoerCeb efCemesÙemme Gkeäkeâmmeheos nsefªuueerCeb efªoerCeb efCemesÙemme
penCCeheos~~18~~
yengmees yengmees GkeäkeâmmeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo~~19~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeoe Ùeoe DeeÙegye&Oveeefle leoe leoe leodÙeesiÙepeIevÙeÙeesiesve yeOveeefle~ Slesve
met$esCe DeeÙegjeJeeme: Øe™efhele:~
GheefjceefmLeleerveeb efve<eskeâmÙe Glke=â„heob, DeOemleveefmLeleerveeb efve<eskeâmÙe peIevÙeheob YeJeefle~ Fefle met$esCe Dehekeâ<e&Ce-
Glkeâ<e&CeeJeeme: keâefLele:~ DeLeJee Dehekeâ<e&Ceeslkeâ<e&CeyebOeeveeb ØeosMeefJevÙeemeeJeemees efve™efheleesÓefmle~
yengyengJeejb Glke=â„ÙeesiemLeeveeefve Øeehveesefle~ Slesve ÙeesieeJeeme: Øe™efhele:~
yeng-yengJeejb mebkeäuesMeheefjCeecees YeJeleerefle mebkeäuesMeeJeemees efve™efhele:~ SJeb YeJeeJeeme-keâeueeJeeme-DeeÙegjeJeeme-
ØeosMeefJevÙeemeeJeeme-ÙeesieeJeeme-mebkeäuesMeJeemeveecveeb <e[eJeemee: Øe™efhelee: meefvle~
De$e keâef§eoen-
mebkeäuesMeeJeeme: ØeosMeefJevÙeemeeJeemes DevleYee&Je: efkeâVe ef›eâÙeles?
mebkeäuesMe: ØeosMeefJevÙeememÙe keâejCeb veeefmle, efkeâvleg iegefCelekeâceeËefMekeâlJeb lemÙe keâejCeb %eeleJÙeb~ lelemlemÙe
ØeosMeefJevÙeemeeJeemesÓvleYee&Je: ve ef›eâÙeles~
mebØelÙeÙeb peerJe: keäJe GlheÅeles Fefle DeeMebkeâeÙeeb met$emehlekeâceJeleeÙe&les—
SJeb mebmeefjotCe DeheefÛÚces YeJeiienCes DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg
GJeJeCCees~~21~~
lesCesJe he{cemeceÙeDeenejSCe he{cemeceÙeleyYeJelLesCe GkeäkeâmmesCe peesiesCe
Deeneefjoes~~22~~
GkeäkeâefmmeÙeeS Jeef[d{S Jeefºoes~~23~~
DebleescegngòesCe meJJeuengb meJJeefn heppeòeerefn heppeòeÙeoes~~24~~
lelLe YeJeefªoer lesòeermemeeiejesJeceeefCe~~25~~
DeeGDeceCegheeueWlees yengmees yengmees GkeäkeâmmeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo~~26~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—FlLeb Deveeefomebmeejs mebme=lÙeeefvleceYeJe«enCes DeOeesueeskesâ mehlecÙeeb he=efLeJÙeeb
veejkesâ<eg GlheVeesÓYetled~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 JesoveeõJÙeefJeOeeve / met$e 28,29,30 ÛelegLe& DevegÙeesieÉej /159
Deheef§eces YeJes veejkesâ<eg efkeâceLe&ceglheeefole: ?

Glke=â„mebkeäuesMesveeslke=â„yebOeveeLeË Glke=â„eslkeâ<e&CeeLeË Ûe~
efkebâ veece Glkeâ<e&Ceb ?
keâce&ØeosMeeveeb efmLeefleJeOee&heveceglkeâ<e&Ceb %eeleJÙeced~
efkebâ veece Dehekeâ<e&Ceced ?
keâce&ØeosMeeveeb efmLeleerveeceheJe&levecehekeâ<e&Ceced Fefle cevleJÙeced~ ÙeLee keâce&emf LelesjYÙevlejsÓÙeb peerJe: ØeLecemeceÙes
Deenejkeâes YeJeefle, ØeLecemeceÙes leodYeJemLe§e, DemÙe efJe«enielesjYeeJeeled~ leLewJee$e vejkeâieleeJeheerelf e %eeleJÙeced~ lesvesob
efmeæb YeJeefle Ùeled-lesve ØeLecemeceÙeenejkesâveØeLecemeceÙeleodYeJemLesve Glke=â„ÙeesiesvewJeeneefjle:-keâce&hegûuees ie=nerle
FlÙegòebâ YeJeefle~
efÉleerÙemeceÙeØeYe=efle SkeâevleevegJe=efæÙeesiees YeJeefle, meceÙeb Øeefle DemebKÙeeleiegefCeleßesefCe™hesCe ÙeesieJe=efæoMe&veeled~
Devleceg&ntòexve meJe&ueIegkeâeuesve meJee&efYe: heÙee&efhleefYe: heÙee&hlees peele:~ heÙee&hleerveeb meceevekeâeue SkeâmeceÙeeefokeâes
veemleerefle Øe™heCeeLe&cevleceg&ntle&JeÛeveb met$es Jele&les~ heÙee&hleerveecepeIevÙekeâeueØeefle<esOeeLeË meJe&ueIeg JeÛeveceefmle~ SkeâmÙee
Deefhe heÙee&hlesjmeceehles: heÙee&hlekesâs <eg heefjCeeceÙeesiees ve YeJeleerelf e %eeheveeLeË ‘meJee&eYf e: heÙee&ehf leefYe: heÙee&h& leiele:’ FlÙegòebâ Jele&les~
leelheÙe&cesleled-DeheÙee&hleÙeesieeled heÙee&hleÙeesieesÓmebKÙeeleiegCe Fefle %eeheveheâuecesleled met$eceefmle~
le$e mehlecevejkesâ YeJeefmLeefle: $eÙeefŒebMelmeeiejesheceeefCe~ Devesve met$esCe DeæeJeeme:-keâeueeJeeme: Øe™efhelees peele:~
DeeÙegjvegYeJeved meved yeng-yengJeejb Glke=â„eefve ÙeesiemLeeveeefve Øeehveesefle Fefle met$esCe ÙeesieeJeeme: Øe™efhele:~ yeng-
yengJeejb yengmebkeäuesMeheefjCeecees YeJeleerefle met$esCe mebkeäuesMeeJeeme: keâefLele:~
S<eg met$es<eg $eÙee DeeJeemee: efkeâVe Øe™efhelee: ?
ve leeJeod YeJeeJeemeesÓ$e mebYeJeefle, Skeâefmceved YeJes YeJeyenglJeeYeeJeeled~ veeÙegjeJeeme: Øe™hÙeles, lemÙe
ÙeesieeJeemesÓvleYee&Jeeled~
keâLeb ÙeesieyenglJeefce<Ùeles ?
%eeveeJejCemÙe yengõJÙemebÛeÙeefveefceòeced De$e ÙeesieyenglJeb mJeeref›eâÙeles~
DeeÙeg®lke=â„Ùeesiesve yeOÙeceevees %eeveeJejCemÙeeslke=â„mebÛeÙees YeJeefle Fefle Ûesled ?
vewleled, efkebâ Ûe-%eeveeJejCemÙe yengõJÙe#eÙeoMe&veeled~ lelees ÙeesieeJeemeeosJeeÙegpe&IevÙeÙeesiesvewJe yeOveeefle Fefle
%eeÙeles~ lemceeoeÙegjeJeeme: ÙeesieeJeemes ØeefJe„: Fefle he=Leive Øe™efhele:~ veehekeâ<e&Ceeslkeâ<e&CeeJeemeesÓefhe Øe™hÙeles, lemÙe
mebkeäuesMeeJeemesÓvleYee&Jeeled~ S<ee meb«enveÙeefJe<eÙee DeeJeemeØe™heCee Øe™efhelee SkeâYeJeefJe<eÙee Fefle~
DeOegvee ÙeesieÙeJeceOÙemÙeesheefj keâeueeefoØeefleheeoveeLeË hebÛemet$eeefCe DeJeleeÙe&vles-
SJeb mebmeefjotCe lLeesJeeJemesmes peerefJeoJJeS efòe peesiepeJecepPemmegJeefjceblees-
cegngòeæceefÛÚoes~~28~~
Ûeefjces peerJeiegCeneefCeªeCeblejs DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeiece-
efÛÚoes~~29~~
ogÛeefjce-efleÛeefjcemeceS Gkeäkeâmmemebefkeâuesmeb ieoes~~30~~
Ûeefjce-ogÛeefjcemeceS Gkeäkeâmmepeesieb ieoes~~31~~

ÛeefjcemeceÙeleyYeJelLees peeoes~ lemme ÛeefjcemeceÙeleyYeJelLemme CeeCee-
JejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee~~32~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SJeb mebme=lÙe mleeskeâeJeMes<es peereJf eleJÙes Fefle ÙeesieÙeJeceOÙemÙe Gheefj Deblecegn& lt e&keâeueb
efmLele:~
DeefvlecepeerJeiegCeneefvemLeeves DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeieb efmLele:~ efÉÛejce-ef$eÛejcemeceÙes Glke=â„mebkeäuesMeb iele:~
efÉÛejceef$eÛejcemeceÙes efkeâceLe&ceglke=â„mebkeäuesMe: Øeeefhele: ?
yengõJÙeesslkeâ<e&CeeLeË leÙees: meceÙeÙees: Glke=â„mebkeäuesMe: Øeeefhele:~
Ûejce-efÉÛejcemeceÙes Glke=â„Ùeesieb iele:~ hegve: ÛejcemeceÙes leÆJemLees peele:~ lemÙe ÛejcemeceÙeleodYeJemLemÙe
%eeveeJejCeerÙe Jesovee Glke=â„e YeJeefle õJÙeehes#eÙee Fefle %eeleJÙeb~
S<eeb met$eeCeeb efJemle=leeLeex OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙees YeJeefle~
mebØeefle%eeveeJejCeerÙemÙeeveglke=â„õJÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les—
leJJeefoefjòeceCegkeäkeâmmee~~33~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lele Glke=â„õJÙeeod efYeVeb Ùeod õJÙeb leoveglke=â„õJÙeJesovee %eeveeJejCeerÙemÙe
YeJeefle~ leÅeLee-Dehekeâ<e&CeJeMesve Glke=â„ õJÙes SkeâhejceeCegvee heefjnerves Deveglke=â„õJÙemÙe Glke=â„mLeeveb Øeehveesefle~
Dehekeâ<e&CeJeMeeled efÉhejceeCegnevÙee efÉleerÙeeveglke=â„mLeeveb YeJeefle~
DevÙekeâce&Ceeb Glke=â„eveglke=â„õJÙeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les—
SJeb ÚCCeb keâcceeCeceeGJeJeppeeCeb~~34~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe Glke=â„eveglke=â„õJÙeeCeeb Øe™heCee ke=âlee leLee
DeeÙegJe&efpe&le<ešdkeâce&Ceeceglke=â„eveglke=â„õJÙeeCeeb Øe™heCee keâle&JÙee~
efJeMes<eeblejcesleled-ceesnveerÙemÙe $emeefmLeles: Tveb ÛelJeeeEjMeled meeiejeshecekeâesšekeâesefšØeceeCeb, veeceiees$eÙees:
$emeefmLeles™veb efJebMeeflekeâesšekeâesefšmeeiejesheceØeceeCeb yeeojwkesâefvõÙes<eg YeüeceefÙeleJÙe:~ leLewJe iegCeneefveMeueekeâe-
veecevÙeesvÙeeYÙemlejeMeerveeb Ûe efJeMes<ees %eeleJÙe:~
SJeb ØeLecesÓvlejmLeues %eeveeJejCeeefomehlekeâce&JesoveekeâLevelJesve ef$ebMeled met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee mJeeefcelJeehes#eÙee DeeÙegJexoveekeâLeveeLeË ØeMveesòejmJe™heb met$eÉÙeceJeleeÙe&les—
meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos DeeGJeJesoCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~~35~~
pees peerJees hegJJekeâes[eGDees hejYeefJeÙeb hegJJekeâes[eGDeb yebOeefo peueÛejsmeg
oerneS DeeGJeyebOeieæeS lehheeDeesiiemebekf eâuesmesCe GkeäkeâmmepeesiesCe yebOeefo~~36~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mJeeefcelJesve Glke=â„heos DeeÙegJexovee õJÙele Glke=â„e efkebâ osJemÙe ? efkebâ
veejkeâmÙe ? efkebâ ceveg<ÙemÙe ? efkebâ eflej§e§e Fefle efÉmebÙeesieeefo›eâcesCe hebÛeoMe Yebiee ØeMveeveeb keâLeefÙeleJÙee:~
S<eeb ØeMveeveeb Gòejes oerÙeles-
Ùe: keâef§eod peerJe: hetJe&keâesšŸeeÙeg<keâ: hejYeJemebyebefOe hetJe&keâesefšØeceeCeceeÙegpe&ueÛejs<eg yeOveved oerIee&ÙegyeËOekeâeues

lelØeeÙeesiÙemebkeäuesMesveeslke=â„Ùeesiesve yeOveeefle, lemÙe peerJemÙe õJÙeehes#eÙee DeeÙeg:keâce&Ce: Glke=â„Jesovee YeJeefle~
Ùees peerJe: keâLeefÙe<ÙeceeCeue#eCew: meefnlemlemÙeeÙeg:keâce&Ce: Glke=â„õJÙemÙe mJeeceer YeJeefle~
keâeefve leeefve ue#eCeeefve ?
hetJe&keâesšŸeeÙeg<keâ: Fefle Skebâ ue#eCeb~
hetJe&keâesšŸeeÙegce&gkeälJeevÙe: efkebâ ve ie=¢eles ?
vewleled, hetJe&keâesešf ef$eYeeieb DeeyeeOeeb ke=â= lJee hejYeJemebyebeOf eDeeÙegye&OÙeceeveeveeb peerJeeveeb SJeeslke=â„yebOekeâkeâeue: mebYeJeefle
ØeLeceehekeâ<e&: meJe&$e meÂMe: efkeâVe YeJeefle ? vew<e oes<e:, mJeeYeeJÙeeled~ ve Ûe mJeYeeJe: hejheÙe&vegÙeesieen&:, efJejesOeeled~
‘‘hejYeefJeÙeb hegJJekeâes[eGDeb yebOeefo peueÛejsmeg’’ Sleod efÉleerÙeefJeMes<eCeb~ ÙeLee %eeveeJejCeeoerveeb yebOeYeJes ÛewJe
yebOeeJeefuekeâeefokeâeb JÙeleerlÙe GoÙees YeJeefle leLeeÙeg<emleefmceved YeJes yeæmÙeesoÙees ve YeJeefle, hejYeJes SJe YeJeleerefle
%eeheveeLe&ceeÙeg<e: hejYeefJekeâefJeMes<eCeb ke=âleceefmle~
peueÛejs<JesJe efkeâceLe&ceeÙegyeËOeeefheleced ?
vew<e oes<e:, efkebâ Ûe-peueÛejs<eg efJeJeskeâeYeeJeeled mebkeäuesMeJeefpe&les<eg meeleyengues<eg DeJeuebyevekeâjCesve efJeveeMÙeceeve-
õJÙemÙe yenglJeeYeeJeeled~
meceÙeeefOekeâhetJe&keâesšŸeeefo-GheefjceeÙegeJf e&keâuheeveeb keâoueerIeelees veeefmle, DeOemleveeveecesJeeefmle Fefle keâLeb %eeÙeles ?
meceÙeeefOekeâhetJe&keâesšŸeeÅegheefjceeÙeteb <f e DemebKÙeeleJe<ee&Ceerelf e DeefleosMeeled %eeÙeles~ efkebâ Ûe-keâejCesve efJevee veeefleosMe:
ef›eâÙeles, DeveJemLeeØemebieeled~
‘‘oerneS DeeGJeyebOeieæeS’’ Fefle le=leerÙeb efJeMes<eCeb~ hetJe&keâesefšef$eYeeieceeyeeOeeb ke=âlJee DeeÙegye&OÙeceeveeveeb peerJeeveeb
yeOÙeceeveeÙegpe&IevÙeceglke=â„cehÙeefmle~ le$e peIevÙeyebOekeâkeâeueefvejekeâjCeeLe&-‘ceglke=â„yebOekeâ-keâeues’ Fefle YeefCeleb~
Glke=â„yebOekeâkeâeueceefhe ØeLeceehekeâ<ex ÛewJe YeJeefle, veevÙe$e~
ceneyebOemet$eeod %eeÙeles~ leÅeLee-De„efYejhekeâ<ezjeÙegye&OÙeceevemÙe meJe&mleeskeâe De„ceehekeâ<ex DeeÙegyeËOekeâkeâeuee
peIevÙee:~ le SJeeslke=â„e efJeMes<eeefOekeâe: FlÙeeoÙe:~
Ùes peerJee: meeshe›eâceeÙeg<keâemles mJekeâ-mJekeâYegpÙeceeveeÙeg:efmLeles: Éew ef$eYeeiesÓefle›eâevles hejYeefJekeâeÙegyeËOeØeeÙeesiÙee
YeJeefvle Ùee Jeomeb#esheeæe Fefle~
Ùes efve®he›eâceeÙeg<keâe peerJeemles hegve: mJekeâ-mJekeâ YegpÙeceeveeÙegef<e <eCceemeeJeMes<es DeeÙegyeËOeØeeÙeesiÙee YeJeefvle~
DeveÙees: ÉÙeesjefhe peerJeÙees: De„eJehekeâ<ee& JeòeâJÙee YeJeefvle~ DemÙe efJeMes<ees OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙe:~
De$e peerJeeveeceuheyenglJecegÛÙeles-leÅeLee-De„efYejhekeâ<ezjeÙegye&OÙeceevee peerJee: meJe&mleeskeâe YeJeefvle~
mehleefYejhekeâ<ezjeÙegye&OÙeceevee peerJee mebKÙeeleiegCee:~ <eef[dYejhekeâ<ezjeÙegye&OÙeceevee peerJee mebKÙeeleiegCee:~ hebÛeefYejhe-
keâ<ezjeÙegye&OÙeceevee peerJee mebKÙeeleiegCee:~ ÛelegeYf e&jhekeâ<ezjeÙegye&OÙeceevee peerJee mebKÙeeleiegCee:~ ef$eefYejhekeâ<ezjeÙegye&OÙeceevee
peerJee mebKÙeeleiegCee:~ ÉeYÙeecehekeâ<ee&YÙeeceeÙegye&OÙeceevee peerJee mebKÙeeleiegCee:~ ØeLecesve-Skesâveehekeâ<exCe DeeÙegye&OÙeceevee
peerJee mebKÙeeleiegCee:~
De„YÙeesÓhekeâ<exYÙe: mebefÛeleõJÙecehes#Ùe ØeLecesveehekeâ<exCe mebefÛeleõJÙeb mebKÙeeleiegCeefceefle De$e ØeLeceehekeâ<exCewJe
yebOeeefheleb~
leelheÙe&cesleled-Ùees oerIex DeeÙegyeËOekeâkeâeues yeOveeefle me Glke=â„õJÙemJeeceer YeJeefle, DevÙees ve YeJeleerefle

Gòeâce$e %eeleJÙeb~
‘‘lehheeDeesiiemebefkeâuesmesCe’’ Fefle ÛelegLeË efJeMes<eCece$e met$esÓefmle~
efkeâceLe&cesleÛÛelegLe&efJeMes<eCece$e ef›eâÙeles ?
Glke=â„mebkeäuesMesCe Glke=â„efJeMegæŸee Ûe ÙeLee Mes<ekeâcee&efCe yeOÙevles ve leLeeÙegye&OÙeles, efkeâvleg lelØeeÙeesiÙesCe
ceOÙecemebkeäuesMesCe yeOÙeles Fefle %eeheveeLeË lelØeeÙeesiÙemebkeäuesMeefJeMes<eCeb ke=âleceefmle~
‘‘lehheeDeesiieGkeäkeâmmepeesiesCe’’ Fefle hebÛeceb efJeMes<eCeb Jele&les~
keâLeceslelhebÛeceb efJeMes<eCeb ?
yengõJÙe«enCeeLeË~
ÙeÅesJeb leefn& Glke=â„Ùeesiesve Fefle efkeâVeesÛÙeles ?
veesÛÙeles, Éew meceÙeew cegkeälJee Glke=â„eÙegyeËOekeâkeâeuecee$emeceÙeb Glke=â„Ùeesiesve heefjCeceveeYeeJeeled~ Delees ÙeeJeled
MekeäÙeles leeJeled Glke=â„evÙesJe ÙeesiemLeeveeefve heefjCeceÙÙe Ùees yeOveeefle me Glke=â„õJÙemJeeceer YeJeefle Fefle keâefLeleceefmle~
De$e met$es ‘yebOeefo’ Fob ØeLeceefveoxMees efve<heâue:, ‘yebOeefo’ Fefle efÉleerÙeefveoxMeeLe&lemlemÙe he=LeiYetleeLee&vegheuebYeeled Fefle ?
vewleled, efkebâ Ûe-ØeLeceb ‘yebOeefo’ heob yeOÙeceeveeLex Jele&ceeveesÓefmle Dele: lemÙe ‘yeOveeefle’ Fefle DeLex ØeJe=eòf eefJejesOeeled~
mebØeefle hetJe&keâefLeleeÙeg<ees ÙeesiÙeeslke=â„ÙeesieefJe<eÙeØeefleheeoveeLe&cegòejmet$eb YeCÙeles—
peesiepeJecepPemmegJeefjcebleescegngòeæceefÛÚoes~~37~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$ee„meceÙeØeeÙeesiÙeeveeb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eÙeesiemLeeveeveeb
ÙeesieÙeJeceOÙeefceefle meb%ee, efmLeles: efmLeefleceleeb Ùeesieeveeb keâLeb efÛeoYesoeled~ Ùeesie§ewJe ÙeJeceOÙeb ÙeesieÙeJeceOÙeefceefle lesve
keâce&OeejÙemeceemeesÓ$e ÙegpÙeles~ DeLeJee Ùees ÙeesieÙeJemÙe ceOÙeb De„meceÙekeâeue: me ÙeesieÙeJeceOÙeb, lemÙeesheefj
Devleceg&ntle&keâeueb efmLele:~
ke=âle: ?
le$eleveÙeesieeveeb DeOemleveÙeesiesYÙe: DemebKÙeeleiegCelJeeled~
Debleceg&ntleË cegkeälJee le$e yengkebâ keâeueb efkebâ ve efle…efle ?
ve, le$eeJemLeevekeâeuemÙe Glke=â„mÙeeefhe Debleceg&ntle&cee$elJeeled Debleceg&ntlee&oefOekeâeÙegyeËOekeâkeâeueeYeeJeeÛÛe~
ÙeesieÙeJeceOÙeeled Gheefj Debleceg&ntlee&JemLeeveb ve mebYeJeefle Fefle Ûesled ?
vewleod JeòeâJÙeb, DemebKÙeeleiegCeJe=efæ™hemLeevesÓvleceg&ntle&keâeueb DeJemLeeveemebYeJecevÙeceeves efJejesOeeled~
DeOegvee peueÛejs<eg GlheVepeerJeeveeb efJeMes<ekeâLeveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les—
Ûeefjces peerJeiegCeneefCeªeCeblejs DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeieceefÛÚoes~~38~~
keâcesCe keâeueieomeceeCees hegJJekeâes[eGSmeg peueÛesjmeg GJeJeCCees~~39~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Debelf ecepeerJeiegCeneefvemLeeveevlejs DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiekeâeueheÙeËleb efmLele:~
hegve: ›eâceMe: ce=lÙegb ØeehÙe hetJe&keâesšŸeeÙeg<kesâ<eg peueÛejs<eg GlheVe:~
Deefmceved ‘keâcesCe keâeueeoes’ Fefle JeÛevesve hejYeefJekeâeÙeg<ees yeæs he§eeled YegpÙeceeveeÙeg<e: keâoueerIeelees veeefmle,
efkeâvleg ÙeLeemJe™hesCewJe JesoÙeleerefle %eeefheleb YeJeefle~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 JesoveeõJÙeefJeOeeve / met$e 40 mes 46 ÛelegLe& DevegÙeesieÉej /163
hejYeefJekeâeÙegye&ædJee YegpÙeceeveeÙegef<e IeeleefÙe<Ùeceeves keâes oes<e Fefle Ûesled ?

vewleled keâLeefÙeleJÙeb, efkebâ Ûe-efvepeeaCe&YegpÙeceeveeÙeg<e: DeØeehlehejYeefJekeâeÙeg®oÙemÙe Ûelegie&efleyee¢emÙe
peerJemÙeeYeeJeØemebieeled~
De]$e keâef§eoeMebkeâles—
Yees YeieJeved! DeeÙegef<e efkeâÙeodYeeieeJeMes<es peerJee: hejYeefJekeâeÙeg:keâce& yeOvevlees yeOveefvle ?
ns ieewlecemJeeefceved! JÙeeKÙeeØe%eefhle«ebLes efueefKeleb Jele&les Ùeled-‘‘peerJee ogefJene heCCeòee mebKesppeJemmeeGDee
ÛesJe DemebKesppeJemmeeGDee ÛesJe~ lelLe pes les DemebKesppeJemmeeGDee les ÚcceemeeJemesmeÙebefme DeeGiebefme hejYeefJeÙeb
DeeÙegieb efCeyebOeblee yebOebefle~ lelLe pes les mebKesppeJeemeeGmee les ogefJene heCCeòee meesJekeäkeâceeGDee efCe®JekeäkeâceeGDee
ÛesJe~ lelLe pes les efCe®JekeäkeâceeGDee les efleYeeieJemesmeÙebefle ÙeeGiebefme hejYeefJeÙeb DeeGieb keâcceb efCeyebOeblee yebOebefle~ lelLe
pes les meesJekeäkeâceeGDee les efmeÙee efleYeeieeefòeYeeieeJemesefmeÙebefle ÙeeÙegiebefme hejYeefJeÙeb DeeGieb keâcceb efCeyebOeblee yebOebefle1~’’
Slesve JÙeeKÙeeØe%eefhlemet$esCe men keâLeb ve efJejesOees YeJesled ?
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâ Ûe-Slemceeled lemÙe he=LeiYetlemÙe DeeÛeeÙe&Yesosve YesoceeheVemÙe SkeâlJeeYeeJeeled~
yeæhejYeefJekeâeÙeg<keâmÙe DeheJele&veeIeeleceke=âlJee GlheVeefceefle %eeheveeLeË met$es ‘hegJJekeâes[eGSmeg GhheCCeefceefle’
Gòebâ YeJeefle~
DeheJele&veeIeeles ke=âles keâes oes<e: Fefle Ûesled ?
keâLÙeles-ve, Ieelesve ueIegefmLeefleb Øeehleeveeb keâce&ØeosMeeveeb yentveeb efvepe&jeØemebieeled~ ÙeLee osJeielÙeeefokeâcee&efCe
yeædJee hegvemle$eeveglheÅeevÙe$eeefhe Glheeo: mebYeJeefle leLee$e veeefmle~ ÙemÙee ielesjeÙegye&æb le$ewJe efve§eÙesveeslheÅeles Fefle
%eeheveeLeË mLeueÛejeefoefleÙe&keâdØeefle<esOeeLeË Ûe ‘peueÛejsmeg GJeJeCCees’ FlÙegòebâ Jele&les~
DemÙewJe peerJemÙeeslke=â„JesoveeÙeg<ees YeJeleerefle %eeheveeLeË met$emehlekeâceJeleeÙe&les—
DebleescegngòesCe meJJeuengb meJJeeefn heppeòeerefn heppeòeÙeoes~~40~~
DebleescegngòesCe hegCejefJe hejYeefJeÙeb hegJJekeâes[eGDeb yebOeefo peueÛejsmeg~~41~~
oerneS DeeGDeyebOeieæeS lehheeDeesiie GkeäkeâmmepeesiesCe yebOeefo~~42~~
peesiepeJecepPemme GJeefj DebleescegngòeæceefÛÚoes~~43~~
Ûeefjces peerJeiegCeneefCeªeCeblejs DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefo Yeeiece-
efÛÚoes~~44~~
yengmees yengmees meeoæeS pegòees~~45~~
mes keâeues hejYeefJeÙeceeGDeb efCeuuesefJeefnefo efòe lemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes
Gkeäkeâmmee~~46~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SkeâefÉmeceÙew: heÙee&hleer: ve meceeheÙeefle Fefle %eeheveeLeË met$es ‘DebleescegngòesCe’
«enCeb Jele&les~ efkebâ Ûe-heÙee&efhlemeceehevekeâeuees peIevÙe: Glke=â„§eevleceg&ntle&cesJe~ le$e Glke=â„keâeueØeefle<esOeeLeË met$es
1. <ešdKeb[eiece-OeJeueešerkeâemeceefvJele, heg. 10, he=. 237-238~
‘uengb’ JeÛeveb ke=âleceefmle~

efkeâceLe&ceglke=â„keâeuemÙe Øeefle<esOe: ef›eâÙeles ?
oerIe&keâeuesve yengkeâe ieeshegÛÚe ieueefvle Fefle yengefve<eskeâefvepe&jeØeefle<esOeeLeË lelØeefle<esOe: ef›eâÙeles~ SkeâefÉheÙee&efhle<eg
meceeefhleb ieleemeg heÙee&hlees peerJe: DeeÙegyeËOe ØeeÙeesiÙees ve YeJeefle, efkebâleg meJee&eYf e: heÙee&ehf leefYe: heÙee&hleiele§ewJeeÙegyeËOeØeeÙeesiÙees
YeJeleerefle %eeheveeLeË ‘meJJeeefn heppeòeerefn heppeòeÙeoes’ FlÙegòebâ met$es~
Devleceg&ntle&keâeuesve hegvejefhe peueÛesj<eg hejYeJemebyebefOe-hetJe&keâesšŸeeÙegye&Oveeefle~
DeÙeb peerJe: heÙee&efhlemeceeefveleoMemeceÙeØeYe=efle ÙeeJeovleceg&ntòeË ve ieleb leeJelkeâoueerIeeleb ve keâjesefle, Fefle
%eeheveeLeË ‘DebleescegngòesCe’ efveoxMe: ke=âle:~
efkeâceLe&ceOemleve-YegpÙeceeveeÙeg<keâmÙe keâoueerIeelees ve ef›eâÙeles ?
ve ef›eâÙeles, mJeeYeeJÙeeled~
keâoueerIeelesve efJeveevleceg&ntle&keâeuesve hejYeefJekeâceeÙeg: efkebâ ve yeOÙeles ?
ve, peerefJelJee ÙeoeÙegJÙe&leerleb lemÙeeOe&mÙeeefOekeâeyeeOeeÙeeb melÙeeb hejYeJemebyebefOe-DeeÙegyeËOeeYeeJeeled~
Slelkesâve ØeceeCesve %eeÙeles?
‘‘hegJJekeâesef[efleYeeiecesòee ÛesJe DeeGDemme Gkeäkeâmmeeyeene nesefo’’ Fefle keâeueefJeOeevemet$eeod %eeÙeles~
De$e hetJe&keâesšŸee: mleeskeâeÙeg<kesâ<eg peueÛejs<eg keâLeb veeslheeefole: ?
ve, peueÛejs<eg hetJe&keâesšŸeeÙegyeËOekeâkeâeueb cegkeälJeevÙes<eeb yebOekeâkeâeueeveeb yenglJeeYeeJeeled~
oerIee&ÙegyeËOekeâkeâeuemÙeeYÙeblejs lemÙe ÙeesiÙemÙe Glke=â„Ùeesiesve yeOveeefle~ ÙeesieÙeJeceOÙemÙeesheefj Debleceg&ntle&keâeueb
efmLele:~ le$e Deefvleces peerJeiegCeneefvemLeeveevlejs DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeieb efmLele:~
yeng-yengJeejb meeleekeâeuesve Ùegòeâ:~ De$e meeleeJesoveerÙeyevOemÙe ÙeesiÙekeâeuemÙe meeleekeâeue Fefle veece~ SJeb
DemeeleeJesoveerÙeyebOeÙeesiÙe-mebkeäuesMekeâeuemÙe ‘Demeeleekeâeue’ Fefle veece~ le$eeJeuebyevekeâjCesve ieueceeveõJÙeØeefle<esOeeLeË
meeleekeâeuesve yengJeejb heefjCeeefcele:~
leovevlejmeceÙes ‘hejYeJemebyebeOf e-DeeÙeg<ees yebOeJÙegeÛf Úefòe: keâefj<Ùeefle’ Fefle lemÙeeÙegJexovee õJÙeehes#eÙee Glke=â„e YeJeefle~
DeOegveeveglke=â„Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les—
leJJeefoefjòeceCegkeäkeâmmeb~~47~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lele Glke=â„eled JÙeefleefjòeâõJÙeceveglke=â„õJÙeJesovee YeJeleerefle %eeleJÙeb~
SJeb efÉleerÙeÓvlejmLeues DeeÙegJexoveekeâLevelJesve $eÙeesoMe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee %eeveeJejCeerÙe peIevÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
meeef c eòes C e penCCeheos CeeCeeJejCeer Ù eJes Ù eCee oJJeoes penef C CeÙee
keâmme ?~~48~~
pees peerJees megngceefCeieesopeerJesmeg heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiesCe TefCeÙeb
lelLe Ùe mebmejceeCemme yenJee DeheppeòeYeJee LeesJee heppeòeYeJee~~50~~
oerneDees DeheppeòeæeDees jnmmeeDees heppeòeæeDees~~51~~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mJeeefcelJesve peIevÙeheos õJÙeehes#eÙee %eeveeJejCemÙe peIevÙeJesovee keâmÙe
YeJeleerefle DeeMebkeâemet$eb Jele&les~ De$e SkeâmebÙeesieeefo›eâcesCe hebÛeoMeeMebkeâefJekeâuhee GlheeoefÙeleJÙee~ Deefmceved met$es
Glke=â„heoØeefle<esOeeLeË peIevÙeheo«enCeb~ %eeveeJejCeerÙeefveoxMe: Mes<ekeâce&Øeefle<esOeheâue:~ õJÙeefveoxMe:
#es$eeefoØeefle<esOeheâueesÓefmle~
DemÙeeMebkeâemet$emÙeesòejb oerÙeles-
Ùees peerJe: met#ceefveieesopeerJes<eg heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiesve vÙetveb keâce&efmLeefleØeceeCekeâeueb efmLele:~ me SJe
%eeveeJejCemÙe peIevÙeõJÙemÙe mJeeceer YeJeefle~ heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiesve vÙetveb keâce&efmLeleØeceeCekeâeueb efveieesopeerJes<eg
efmLele Fefle SleòemÙe Skebâ efJeMes<eCeb~
efkeâceLe&cesleod efJeMes<eCeb ef›eâÙeles ?
DevÙepeerJew: heefjCececeeveÙeesieeosles<eeb ÙeesiemÙeemebKÙeeleiegCenervelJeeled~
DemebKÙeeleiegCenerveÙeesiesve efkeâceLeË Yeüeefcele: ?
meb«eneLeË SJe Devessve Ùeesiesve Yeüeefcele:~
heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiesve vÙetvee keâce&efmLeefle: efkeâceLeË ke=âlee ?
heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiecee$ekeâeueb SkesâefvõÙes<eg mebefÛelekeâce&ØeosMeeveeb iegCeßesefCe™hesCe ieeueveeLeË~
ve, heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiecee$emecÙekeälJekeâeC[kewâ: heefjCelemeJe&peerJemÙe efveÙecesve efveJee&CeieceveesheuebYeeled~
hegvejhÙeeMebkeâles keâef§eled—
heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiecee$emecÙekeälJekeâeC[keâ-mebÙeceemebÙecekeâeC[kewâ: heefjCelepeerJees efveÙecesve
efveJee&CecegheieÛÚefle Fefle kegâlees %eeÙeles ?
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve Tveefceefle efveoxMemÙeevÙeLeevegheheòes:~
met#ceefveieesos<eg efle…lees peerJemÙe DeeJeemeefve™heCeeLe&cegòejmet$eeefCe YeefCeleeefve ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe~
le$e Ûe mebmejCeef›eâÙeceeCemÙe peerJemÙe yenJeesÓheÙee&hleYeJee YeJeefvle mleeskeâe§e heÙee&hleYeJee Fefle %eeleJÙeced~
ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe DemÙewJe ØekeâjCemÙe efJemle=leb efJeJesÛeveb ef›eâÙeles-
S<e: #eefhelekeâceeËefMekeâesÓheÙee&hles<eg #eefhele-iegefCeleIeesueceevesYÙees yengJeejceglheÅeles, heÙee&hlekesâ<eg mleeskeâJeejceglheÅeles~
kegâle: ?
heÙee&hleÙeesieeomebKÙeeleiegCenervesve DeheÙee&hleÙeesiesve mleeskeâeveeb keâce&ØeosMeeveeb mebÛeÙeoMe&veeled~
#eefhelekeâceeËefMekeâheÙee&hleYeJesYÙe: lemÙewJeeheÙee&hleYeJee yenJe Fefle efkeâVeesÛÙeles ?
veesÛÙeles, efkebâ Ûe-efJekeâuesefvõÙeheÙee&hleefmLeles: mebKÙeeleJe<e&menœelJemÙeevÙeLeevegheheòes:~ leÅeLee-
ÉerefvõÙeeheÙee&hlekesâ<eg Ùeefo peerJees efvejblejceglheÅeles leefn& Glke=â„sve DeMeerefleJeejceglheÅeles~ $eerefvõÙeeheÙee&hlekesâ<eg <eef„Jeejb,
ÛelegefjefvõÙeeheÙee&hlekesâ<eg ÛelJeeefjodJeejb, hebÛesefvõÙeeheÙee&hlekesâ<eg ÛelegefJeËMeefleJeejceglheÅeles~
heÙee&hleeveeceeÙeg:efmLeefle: hegve: ÙeLee›eâcesCe ÉeoMeJe<ee&efCe, SkeâesvehebÛeeMeodjeef$ebefoJemeeefve, <eCceemee:,
$eÙeefŒebMelmeeiejesheceeefve’~ le$e Ùeefo ÉerefvõÙeheÙee&hleeveeceMeerefle-GlheVeJeeje YeJeefvle leefn& ÉerefvõÙeYeJeefmLeefleo&MeiegefCele-
<eCCeJeefleJe<e&cee$ee-veJeMele<eef„Je<e&ØeceeCee SJe YeJeefle~ $eerefvõÙeeCeece„veJeefleceemee (efove 49²60·98 Je<e&),
ÛelegefjefvõÙeeCeeb efJebMeefleJe<ee&efCe (ceeme 6²40·20 Je<e&) YeJeefvle~
ve ÛewJeb ‘‘mebKÙeeleeefve Je<e&menœeeefCe’’ Fefle keâeueeefveÙeesieÉejs Sles<eeb YeJeefmLeefleØeceeCeefve™heCeeled~

lelees %eeÙeles ÙeLee DeheÙee&hlekesâ<eg GlheÅeceeveJeejsYÙees efJekeâuesevf õÙeheÙee&hlekesâ<eg GlheÅeceeveJeeje yenJe Fefle, DevÙeLee
mebKÙeeleJe<e&menœecee$e YeJeefmLeles Deveglheòes:~ ÙeLee efJekeâuesevf õÙes<eg heÙee&hles<eg GlheVeJeeje yenJemleLee met#cewkesâefvõÙepeerJes<eg
Deefhe mJekeâeheÙee&hlekesâ<eg GlheVeJeejsYÙe: heÙee&hlekesâ<eg GlheVeJeeje yenJe§ewJe, peerJelJeb Øeefle efJeMes<eeYeeJeeled efleÙe&keälJeb Øeefle
efJeMes<eeYeeJeeÉe~ lemceeled mJekeâheÙee&hleYeJesYÙe: mJekeâeheÙee&hleYeJee yenJe Fefle S<eesÓLeex ve JeòeâJÙe:~
SJeb YeJeeJeeme: met#cewkesâefvõÙes<eg Øe™efhele:~
DeOegvee heÙee&hleeheÙee&hlekeâeueeveeceuheyenglJeb keâLÙeles-
DeheÙee&hlekeâeuee oerIee&:-yenJe: heÙee&hlekeâeuee ÜmJee: mleeskeâe YeJeefvle~ #eefhele-iegefCele-IeesueceeveeheÙee&hleeveeb
keâeuesYÙe: #eefhelekeâceeËefMekeâeheÙee&hleeveeb keâeuee oerIee&mles<eeb heÙee&hlekeâeuesYÙe: S<eeb heÙee&hlekeâeuee: mleeskeâe: meefvle Fefle
De$e «enCeb keâle&JÙeced~
efkeâceLe&ceheÙee&hlekesâ<eg oerIee&Ùeg<kesâ<eg ÛewJeeslheeoefÙe<Ùeles ?
heÙee&hleÙeesieeled DemebKÙeeleiegCenervesve DeheÙee&hleÙeesiesve mleeskeâkeâce&ØeosMe«enCeeLe&cesJe oerIee&Ùeg<kesâ<eg DeheÙee&hlekesâ<eg
SJeeslheeoefÙe<Ùeles~ le$eeefhe SkeâevleevegJe=eæ
q Ùeesiekeâeuees yengkeâ:, heefjCeeceÙeesieeled SkeâevleevegJe=eæ
f ÙeesiemÙeemebKÙeele-iegCenervelJeeled~
met#cewkesâefvõÙeheÙee&hleeveeceeÙeg:efmLelesmles<eeb ÛewJeeheÙee&hleeveeceeÙeg:efmLeefle: yengkeâe Fefle efkeâVeesÛÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, DeheÙee&hleeveeceeÙeg:efmLeles: heÙee&hleeÙeg:efmLeefleye&ngkeâe Fefle keâeueefJeOeeves Gheefo„lJeeled~
S<e DeæeJeeme: Øe™efhele:~
DeOegvee DeeÙegjeefoÛeleg<keâeJeemeefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
peoe peoe DeeGDeb yebOeefo leoe leoe lehheeDeesiiegkeäkeâmmepeesiesCe yebOeefo~~52~~
GJeefjuueerCeb ef"oerCeb efCemesÙemme penCCeheos nseqªuueerCeb ef"oerCeb efCemesÙemme
Gkeäkeâmmeheos~~53~~
yengmees yengmees penCCeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo~~54~~
yengmees yengmees cebomebefkeâuesmeheefjCeecees YeJeefo~~55~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeoe ÙeoeÙegye&Oveeefle leoe leoe lelØeeÙeesiÙeeslke=â„Ùeesiesve yeOveeefle~
efkeâceLe&ceglke=â„ÙeesiesveeÙegye&OÙeles ?
%eeveeJejCemÙe DeeieÛÚlmeceÙeØeyeæhejceeCetveeb mleeskeâlJeefJeOeeveeLe&ceeÙeg:keâce& Glke=â„Ùeesiesve yeOÙeles~ De$e
Glke=â„mJeeefcelJes ØeesòeâeLeË mce=lJee mleeskeâlJemeeOeveb keâle&JÙeb~
SJeceeÙegjeJeeme: Øe™efhele:~
mee keâefcheueehegjer efvelÙeb cebieueb kegâ®leevcece~
ceefÛÛeòeb efJeceueerkegâÙee&led efJeceuesÕejpevceYett:~~
FÙeb pevceYetefceJevovee cesÓhegvepe&vcensleJes YeJesefoefle ÙeeÛÙelesÓ$e~ μ
μ Ùen ØekeâjCe keâefcheuee peer ceW efueKee nw~ keâefcheuee peer leerLe& keâer Jebovee Dee<eeÌ{ ke=â. le=leerÙee Jeerj efve. meb. 2527,
efo. 9-6-2001 keâes keâer nw~
Deef«ecemet$es keâLÙeles—
GheefjceefmLeleerveeb efve<eskeâmÙe peIevÙeheob, DeOemleveefmLeleerveeb efve<eskeâmÙe Glke=â„heob Ûe keâjesefle DeÙeb peerJe:~
#eefheleIeesueceeve-iegeCf eleIeesueceeveÙeesjhekeâ<e&Ceeled #eefhelekeâceeËeMf ekeâehekeâ<e&Ceb yengkebâ~ les<eecesJeeslkeâ<e&Ceeled DemÙeeslkeâ<e&Ceb
mleeskeâefceefle~
DeLeJee SlemÙe met$emÙeevÙeLeeLeex efveieÅeles~ leÅeLee-yebOeehekeâ<e&CeeYÙeeceOemleveefmLeleerveeb efve<eskeâmÙeeslke=â„heob
GheefjceefmLeleerveeb efve<eskeâmÙe peIevÙeheob YeJeleerefle ie=nerleJÙeb~
YeeJeeLe&cesleled-yebOeehekeâ<e&CeeYÙeeb ØeosMejÛeveeb kegâJe&ved meJe&peIevÙeefmLelesye&nkg ebâ ooeefle~ lele GheefjceefmLeleseJf e&Mes<enerveb
ooeefle~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeled ÛejceefmLeefleefjefle~ S<e SlemÙeeLeex %eeleJÙe:~
Slesve efve<eskeâeJeeme: Øe™efhele:~
DeÙeb peerJe: yeng-yengJeejb peIevÙeÙeesiemLeeveeefve Øeehveesefle~
met#ceefveieesopeerJes<eg peIevÙeeefve Glke=â„eefve ÛeesYeÙeÙeesiemLeeveeefve meefvle~ le$e ØeeÙesCe efpeveeieceefJejesOesve
peIevÙeÙeesiemLeeves<JesJe heefjCecÙe yeOveeefle~ les<eecemebYeJes meefle Glke=â„ÙeesiemLeeveceefhe Øeehveesefle~
SlelkeâLeb %eeÙeles ?
met$es ‘yengmees’ Fefle efveoxMeeod %eeÙeles~
peIevÙeÙeesiesvewJe %eeveeJejCekeâce& keâLeb yebOeeefheleced ?
mleeskeâkeâce&ØeosMeeieceveeLeË peIevÙeÙeesiesve %eeveeJejCekeâce& yebOeeefheleb~
mleeskeâÙeesiesve keâcee&iecemleeskeâlJeb keâLeb %eeÙeles ?
õJÙeefJeOeeves ÙeesiemLeeveØe™heCeevÙeLeevegheheòes:~
ßeerJeerjmesveeÛeeÙeex Jeoefle-‘‘Ce Ûeemebyeæb YetoyeefueYe[ejDees he™Jesefo, cenekeâcceheÙeef[heeng[DeefceÙeJeeCesCe
Deesmeeefjoemesmejeieoesmeceesnòeeoes’’~
De$e ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&mÙe ßeerYetleyeefuemetefjJeÙeË Øeefle cenleer ßeæe ÂMÙeles~
SJeb ÙeesieeJeeme: met#ceefveieesos<eg Øe™efhele:~
DeÙecesJe peerJees yeng-yengJeejb cebomebkeäuesMeheefjCeeceÙegòeâes YeJeefle~ ÙeeJeledMekeäÙeles leeJevcebomebkeäuesMees YeJeefle~
cebomebkeäuesMemebbYeJeeYeeJes Glke=â„mebkeäuesMeceefhe ieÛÚefle~
met$es ‘yengmees’ efveosMemÙeevÙeLeevegheheòes:~
efkeâceLeË yengmees cebomebkeäuesMeb veerle: ?
%eeveeJejCekeâce&CeesÓuheefmLeefleØeehlÙeLeË yengJeejb cebomebkeäuesMeheefjCeeceb Øeeefhele:~
keâ<eeÙe: efmLeefleyebOemÙe keâejCeefceefle keâLeb %eeÙeles ?
keâeueefJeOeeves efmLeefleyebOekeâejCekeâ<eeÙeesoÙemLeeveØe™heCeeled~
peIevÙeefmLelesj$e efkebâ ØeÙeespeveced ?
vewleled, mleeskeâefmLeefle<eg efmLelemLetueieeshegÛÚeYÙe: yengefvepe&jesheuebYeeled~ DeLeJee yengõJÙeehekeâ<e&CeeLeË cebo-
mebkeäuesMeb veerle:~
SJeb mebkeäuesMeeJeeme: Øe™efhele:~
DeÙeb peerJe: kesâve ØekeâejsCe keäJe keäJe peeÙele Fefle efve™heÙeleeÛeeÙexCe met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les—
SJeb mebmeefjotCe yeeojheg{efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~~56~~
DebleescegngòesCe keâeueieomeceeCees hegJJekeâes[eGSmeg ceCegmesmegJeJeCCees~~58~~
meJJeuengb peesefCeefCekeäKeceCepecceCesCe peeoes DeªJemmeerDees~~59~~
mebpeceb heef[JeCCees~~60~~
lelLe Ùe YeJeefªefob hegJJekeâesef[b osmetCeb mebpececeCegheeueefÙeòee LeesJeeJemesmes
peerefJeoJJeS efòe efceÛÚòeb ieoes~~61~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SJeb-hetJe&keâefLele<eef[dYejeJeemew: met#ceefveieesos<eg mebme=lÙe yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekeâ-
heÙee&hlepeerJes<eg GlheVe:~
met#ceefveieesosYÙees efveie&lÙe ceveg<Ùes<JesJe efkeâVeeslheVe: ?
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâ Ûe-met#ceefveieesosYÙeesÓvÙe$eevegheÅe ceveg<Ùes<eg GlheVemÙe mebÙeceemebÙece-mecÙekeälJeÙeesjsJe
«enCeØeeÙeesiÙelJeesheuebYeeled~
ÙeÅesJeb leefn& mecÙekeälJekeâeb[keâ-mebÙeceemebÙecekeâeC[keâkeâjCeefveefceòeb ceveg<Ùes<etlheÅeceevees yeeojhe=LJeerkeâeefÙekesâ<eg
DeveglheÅe ceveg<Ùes<JesJe efkeâVeeslheÅeles ?
vewleled, met#ceefveieesosYÙees efveie&lemÙe meJe&ueIegvee keâeuesve mebÙeceemebÙece«enCeeYeeJeeled~
yeeojhe=LJeerheÙee&hlekesâ<eg SJe efkeâceLe&ceglheeefole: ?
ve, DeheÙee&hlesYÙees efveie&lemÙe meJe&ueIegkeâeuesve mebÙeceemebÙece«enCeeYeeJeeled~
yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekesâ<eg efkeâceLe&ceglheeefole: ?
DehkeâeefÙekeâheÙee&hlesYÙees ceveg<Ùes<etlheVemÙe meJe&ueIegvee keâeuesve mebÙeceeefo«enCeeYeeJeeled~
DeÙeb SJe peerJe: Devleceg&ntle&sCe meJe&ueIegb-DeefleMeerIeÇb meJee&efYe: heÙee&efhleefYe: heÙee&hlekeâes peele:~ De$ewleod %eeleJÙeb-
heÙee&efhlemeceehevekeâeuees peIevÙeesÓefhe SkeâmeceÙeeefokeâes veeefmle, efkeâvleg Debleceg&ntle&cee$e§ewJesefle %eeheveeLe&cevleceg&ntle&«enCeb
ke=âleb met$es~
De$e DeefleMeerIeÇ keâLeb heÙee&efhleb veerle: ?
met#ceefveieesopeerJeeled DemebKÙeeleiegCesve yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekeâeheÙee&hleÙeesiesve mebÛeerÙeceeveõJÙeØeefle<esOeeLeË~ Ùe: hegve:
meJe&ueIegkeâeuesve heÙee&hleer: ve meceeveÙeefle lemÙe SkeâevleevegJe=eqæÙeesiekeâeue: ceneved YeJeefle~ lesve le$e õJÙemebÛeÙeesÓefhe
yengkeâes YeJeefle~ lelØeefle<esOeeLeË ‘meJJeuengb heppeefòeb ieoes’ Fefle met$es Jele&les~
DeÙecesJe peerJeesÓvleceg&ntlexve keâeueb-ce=lÙegb ke=âlJee hetJe&keâesšŸeeÙeg<kesâ<eg ceveg<Ùes<eg GlheVe:~ heÙee&hleer: mebhetÙe&
ÙeeJeovleceg&ntle&cee$ekeâeueheÙeËleb efJeßecÙe hejYeJemebyebefOe-DeeÙegye&OJee hegve: efJeßeeceeefoef›eâÙeeefYeÙee&JeVe ielemleeJelkeâeueb
ve keâjesleerefle Devleceg&ntle&sve keâeueiele’ Fefle YeefCeleb~ yengkeâeueb mebÙeceiegCeßesCÙee keâce&efvepe&jeLeË ‘hegJJekeâes[eGSmeg ceCegmesmeg
GJeJeCCees’ Fefle met$es Jele&les~
DeÙecesJe peerJe: meJe&ueIegkeâeuesve Ùeesefveefve<›eâceCepevcevee peele: De„Je<eeaÙe:~ ieYex heefleleØeLecemeceÙeØeYe=efle

kesâefÛeled mehleceemeheÙeËleb ieYex efmLelJee ieYee&eVf e:mejefvle, kesâefÛeled De„ceemeheÙeËleb, kesâefÛeVeJeceemeheÙeËleb, kesâefÛeod oMeceemeheÙeËleb
Jee efmLelJee ieYee&ved efve:mejefvle~ le$e ieYe&ueIegb ieYe&evf e:›eâceCepevceJeÛeveevÙeLeevegheheòes: mehleceemeb ieYex efmLelJeself e ie=nerleJÙeced~
lesve ieYe&efve<›eâceCepevcevee peele: hegve: De„Je<eeaÙeesÓYeJeled~ ieYee&led efve<›eâevleØeLecemeceÙeØeYe=efleDe„Je<ex<eg ieles<eg
mebÙece«enCeÙeesiÙees YeJeefle, DeOemlevekeâeues ve YeJeleerefle S<e YeeJeeLe&:~
ieYex heefleleØeLecemeceÙeØeYe=efle De„Je<ex<eg ieles<eg mebÙece«enCeÙeesiÙees YeJeleerefle kesâÓefhe YeCeefvle~
leVe Iešles, ‘peesefCeefCekeäKeceCepecceCesCe’ Fefle met$es JeÛeveb, leodJeÛevemÙeevÙeLeevegheheòes:~ Ùeefo ieYex heefleleØeLece-
meceÙeeled De„Je<ee&efCe ie=Cnefvle leefn& ‘ieyYehe[CepecceCesCe DeªJemmeerDees peeoes’ Fefle met$ekeâejes YeCesled~
ve ÛewJeb, lemceeled mehleceemeeefOekeâe„efYeJe&<ez: mebÙeceb ØeefleheÅeles Fefle S<e SJeeLeex ie=nerleJÙe:, ‘meJJeuengb’ met$es
keâefLeleb leefVeoxMemÙeevÙeLeevegheheòes:~
DeÙecesJe peerJe: ‘mebÙeceb ØeefleheVe:’ Fefle keâLÙeles~
De$e keâef§eoen—
met#ceefveieesopeerJe: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiesve keâeuesve Ùelkeâce&mebÛeÙeb keâjesefle leod yeeojhe=LJeerkeâeefÙekeâheÙee&hle:
SkeâmeceÙesve mebefÛeveesefle~ Ùeod yeeojhe=LJeerkeâeefÙekeâheÙee&hle: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiesve keâeuesve keâce&mebÛeÙeb keâjesefle
levceveg<ÙeheÙee&hle: SkeâmeceÙesve mebefÛeveesefle~ lele: yeeojkeâeefÙekeâheÙee&hlekesâ<eg GlheeÅe keâce&mebÛeÙeb ke=âlJee hegve: ceveg<Ùes<eg
GlheeÅe keâce&mebÛeÙeb keâejefÙelJee met#ceefveieesos<eg Glheeefoles ve keâesÓefhe ueeYeesÓefmle Fefle Ûesled ?
De$eeÛeeÙe&osJe: heefjnjefle—
Deefmle ueeYe:, DevÙeLee met$emÙeeveLe&keâlJeØemebieeled~ ve Ûe met$eceveLe&kebâ YeJeefle~ ßeerJeerjmesveeÛeeÙeexÓ$e keâLÙeles-
‘‘JeÙeCeefJemebJeeokeâejCejeie-oesme-ceesngccegkeäkeâefpeCeJeÙeCemme DeCelLeÙeòeefJejesneoes~’’
keâLeceveLe&kebâ ve YeJeefle ?
GÛÙeles-ØeLecemecÙekeälJeb mebÙeceb Ûee›eâcesCe ie=¢eceeCees efceLÙeeÂef„: DeOe:ØeJe=òekeâjCe-DehetJe&keâjCe-
DeefveJe=efòekeâjCeeefve ke=âlJee ÛewJe ie=Cneefle~
De$e iegCeßesefCeefvepe&jeJÙeJemLee OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙees YeJeefle~
ÙesvewJeb mecÙekeälJe-mebÙeceeefYecegKeefceLÙeeÂef„: DemebKÙeeleiegCeßesCÙee yeeojwkesâefvõÙes<eg hetJe&keâesšŸeeÙeg<keâceveg<Ùes<eg
oMemenœeJe<ee&Ùeg<keâosJes<eg Ûe mebefÛeleõJÙeeomebKÙeeleiegCeb õJÙeb efvepe&jÙeefle, lesve Fceb ueeYeb Â„dJee mebÙeceb Øeeefhele:~
DemebKÙeeleiegCeßesCÙee keâce&efvepe&je YeJeleerefle keâLeb %eeÙeles ?
GÛÙeles- mecceòeghheòeerS meeJeÙeefJejos DeCeblekeâccebmes~
obmeCeceesnkeäKeJeies keâmeeÙeGJemeeceies Ùe GJemebles~~1~~
KeJeies Ùe KeerCeceesns efpeCesmeg oJJee DemebKeiegeCf eokeâcee~
leefJJeJejerÙee keâeuee mebKesppeiegCekeäkeâcee neWelf e1~~2~~
Fefle ieeLeemet$eep%eeÙeles~
DehetJe&keâjCeeefveJe=eòf ekeâjCeeYÙeeb SJe keâjCeeYÙeeb efvepeeaÙe&ceeCeõJÙeb yeeojwkesâefvõÙeeefo<eg mebeÛf eleõJÙeeomebKÙeeleiegCeefceefle
1. <ešdKeC[eiece-OeJeueešerkeâemeceefvJele, heg. 10, he=. 282~
keâLeb %eeÙeles ?
‘mebpeceb heef[JeefppeÙe’ Fefle DeYeefCelJee ‘‘mebpeceb heef[JeCCees’’ Fefle met$eJeÛeveeosJe %eeÙeles~
ßeerJeerjmesveeÛeeÙeex yeÇtles—
‘‘Ce Ûe heâuesCe efJevee efkeâefjÙeeheefjmeceefòeb YeCebefle DeeFefjÙee1~’’
lesve $ememLeeJejkeâeefÙekesâ<eg mebefÛeleõJÙeeomebKÙeeleiegCeb õJÙeb efvepeeaÙe& mebÙeceb ØeefleheVe: Fefle ie=nerleJÙeced~
DeLeJee iegCeßeseCf epeIevÙeefmLeleew ØeLeceJeejefveef<ekeäleb õJÙecemebKÙeeleeJeefueØeyeæw: mebÙegòeâefceefle DeeÛeeÙe&hejbhejeielees-
heosMeeod %eeÙeles, Ùeled mebÛeÙeehes#eÙee De$e efvepe&efjleõJÙecemebKÙeeleiegCeefceefle~
le$e Ûe YeJeefmLeefleb osMeesveeb hetJe&keâesefšcee$eeb mebÙececevegheeuÙe peerefJeleJÙes mleeskeâeJeMes<es efceLÙeelJeb iele Fefle~
le$e mebÙece«enerleØeLecemeceÙes ÛejcemeceÙeJeefle&efceLÙeeÂef„peerJesve Deheke=â„õJÙeeomebKÙeeleiegCeb õJÙecehekeâ<Ùe&
ieefueleMes<ecegoÙeeJeueeryee¢es hetJeexòeâiegCeßesefCe-DeeÙeeceeled mebKÙeeleiegCenerveb ØeosMeefve#eshesCe DemebKÙeeleiegefCeleiegCeßesefCeb
keâjesefle~ efÉleerÙemeceÙesÓefhe SJecesJe keâjesefle~ efJeMes<esCe leg-ØeLecemeceÙeeheke=â„õJÙeeod efÉleerÙemeceÙesÓmebKÙeeleiegCeb
õJÙecehekeâ<Ùe& iegCeßesefCeb keâjesleerefle JeòeâJÙeced~
SJeb meceÙes meceÙesÓmebKÙeeleiegefCeleßesCÙee õJÙecehekeâ<Ùe& iegCeßesefCeb keâjesefle ÙeeJeoskeâevleJe=æs: ÛejcemeÙece
Fefle~ lele Gheefj efveÙecesve neefveYe&Jeefle~ lemceeogheefj iegCeßesefCeõJÙeb JeOe&les nerÙeles DeJemLeerÙeles Jee, mebÙeceheefjCeeceeveeb
Je=efæ-neefve-DeJemLeeve-efveÙeceeYeeJeeled~ Devesve efJeOeevesve ‘YeJeefªefob hegJJekeâesef[b osmetCeb mebpececeCegheeueefÙeòee
DebleescegngòeeJemesmes efceÛÚòeb ieoes~’’ Fefle met$esCe efkebâefÛeVÙetveb hetJe&keâesefšØeceeCeb YeJeefmLeeflekeâeueheÙeËleb mebÙeceb ØeefleheeuÙe
peerJevekeâeues Devlece&gntlee&JeMes<es efceLÙeelJeb Øeehle: Fefle %eeleJÙeb YeJeefle~
hetJe&keâesefšÛejcemeceÙeheÙeËleb iegCeßesefCeefvepe&je efkeâVe ke=âlee ?
ve, mecÙeiÂef„peerJemÙe YeJeveJeeefme-JeeveJÙeblej-pÙeesefle<keâosJes<eg GòheòesjYeeJeeled~ ÉdÙeOe&heuÙeesheceeÙeg: efmLeeflekesâ<eg
meewOecezMeevekeâuheosJes<eg GlheVemÙe ÉdÙeOe&iegCeneefvecee$e hebÛesefvõÙemeceÙeØeyeæeCeeb mebÛeÙeØemebieeled~
DeOegvee DeÙecesJe peerJe: efceLÙeelJeb ØeehÙe keäJe keäJe ieÛÚleerefle met$ee„keâceJeleeÙe&les—
meJJelLeesJeeS efceÛÚòemme DemebpeceæeS DeefÛÚoes~~62~~
efceÛÚòesCe keâeueieomeceeCees omeJeememenmmeeGefªefoSmeg osJesmeg GJeJeCCees~~63~~
DebleescegngòesCe mecceòeb heef[JeCCees~~65~~
lelLe Ùe YeJeefªefob omeJeememenmmeeefCe osmetCeeefCe mecceòeceCegheeueFòee
LeesJeeJemesmes peerefJeoJJeS efòe efceÛÚòeb ieoes~~66~~
eqceÛÚòesCe keâeueieomeceeCees yeeojheg{efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~~67~~
Debleescegnòg esCe keâeueieomeceeCees megncg eefCeieesopeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~~69~~
1. <ešdKeC[eiece-OeJeueešerkeâemeceefvJele, heg. 10, he=. 283~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeÙecesJe peerJe: efceLÙeelJemebyebefOe-meJe&mleeskeâkeâeueheÙeËleb DemebÙecekeâeues efmLele:~

De$eeuheyenglJecegÛÙeles—
meJe&mleeskeâes osJeieefle-GlheefòeÙeesiÙeefceLÙeelJekeâeue:~ lele: ceveg<Ùeieleew GlheefòeÙeesiÙeefceLÙeelJekeâeue: mebKÙeeleiegCe:~
lele: mebef%eefleÙe&iÙeesiÙeefceLÙeelJekeâeue: mebKÙeeleiegCe:~ lele: Demebef%eØeeÙeesiÙeefceLÙeelJekeâeue: mebKÙeeleiegCe:~
ÛelegefjefvõÙeeslheefòeØeeÙeesiÙeefceLÙeelJekeâeue: mebKÙeeleiegCe:~ $eerefvõÙeeslheefòeØeeÙeesiÙeefceLÙeelJekeâeue: mebKÙeeleiegCe:~
ÉerefvõÙeeslheefòeØeeÙeesiÙeefceLÙeelJekeâeue: mebKÙeeleiegCe:~ yeeojwkesâefvõÙeeslheefòeØeeÙeesiÙeefceLÙeelJekeâeue: mebKÙeeleiegCe:~
met#cewkesâefvõÙeeslheefòeØeeÙeesiÙeefceLÙeelJekeâeue: mebKÙeeleiegCe Fefle~
De$e Sleeved meJe&keâeueeved heefjùlÙe osJeieeflemeceglheVeefceLÙeelJekeâeues Mes<es efceLÙeelJeb iele: Fefle %eeheveeLeË
‘meJJelLeesJeeS efceÛÚòemme DemebpeceæeS DeefÛÚoes’ Fefle met$eb YeefCeleceefmle~
efkebâ Ûe-mebÙelemÙe efceLÙeelJeb ielJee osJeieleeJeglheÅeceevemÙe efceLÙeelJesve meneJemLeevekeâeuees peIevÙeesÓefhe
Glke=â„esÓefhe Deefmle~ Deefmceved met$es ‘peIevÙekeâeueheÙeËleb, Fefle Gòebâ YeJeefle~
keâLecesleod %eeÙeles ?
SlemceeosJe GYeÙeeLe&metÛekeâmet$eeod %eeÙeles~ lelees efceLÙeelJeb ielJee meJe&ueIeg Devleceg&ntle&keâeueb efmLele: Fefle
YeefCeleceefmle~
hegve: efceLÙeelJesve men ce=lÙegb ØeehÙe oMemenœeJe<e&ØeceeCeeÙeg:efmLeeflekesâ<eg osJes<eg GlheVees peele:~ De$e yeæosJeeÙeg<keâ:
mebÙele SJe efceLÙeelJeb iele: ve ÛeeyeæosJeeÙeg<keâ: mebÙele: Fefle %eeleJÙees YeJeefle~
oMemenœeJe<ee&Ùeg<e: DeOemleveeÙeg<kesâ<eg keâLeb veeslheeefole: ?
ve, osJes<eg leleesÓOemleveeÙegefJe&keâuheeYeeJeeled~
DeÙecesJe peerJeesÓvleceg&ntle&sve meJe&ueIegkeâeuesve meJe&heÙee&efhleefYe: heÙee&hlees peele:~ osJes<eg <ešdheÙee&efhlehetCe&leekeâeuees
peIevÙeesÓefhe Deefmle, Glke=â„esÓhÙeefmle~ le$e meJe&peIevÙekeâeuesve heÙee&efhleb Øeehle:~
DeÙecesJe Devleceg&ntlexve mecÙekeälJeb mebØeehle:~ De$e Slep%eeleJÙeb-JesokeâmecÙekeälJecesJe S<e: ØeefleheÅeles~ efkebâ
Ûe-GheMecemecÙeioMe&vemÙeevlejkeâeuemÙe heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiemÙe De$eevegheuebYeeled~ leleesÓvleceg&ntleË
ielJeevevleevegyebefOeØeke=âleerveeb efJemebÙeespeveeb ØeejYeles~ le$eeOe:keâjCe-DehetJe&keâjCe-DeefveJe=efòekeâjCeeefve $eerCÙeefhe keâjesefle~
DevebleevegyebeOf eefJemebÙeespeveØeef›eâÙee OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙee~ De$e mebÙelesve osMeesvehetJe&keâesešf ØeceeCe mebÙeceiegCeßesCeerÉejsCe
Ùee keâce&efvepe&je ke=âlee leleesÓmebKÙeeleiegefCelekeâce&efvepe&jeb keâjesefle~
‘DeCeblekeâccebmes’ Fefle ieeLeemet$eep%eeÙeles~
le$eeÙeb peerJe: efkebâefÛeVÙetveb oMemenœeJe<e&-YeJeefmLeefleheÙeËleb mecÙekeälJecevegheeuÙe peereJf eleJÙes mleeskeâeJeMes<es efceLÙeelJeb iele:~
eqkeâceLeË mecÙekeälJesve men oMemenœeJe<eË Yeüeefcele: ?
vewleod JeòeâJÙeb, mecÙeiÂef„peerJemÙe efmLeeflemeòJeehes#eÙee efmLeefleyebOees nervees YeJeefle~ Dele: lemÙe mleeskeâefmLeefle<eg
efmLelekeâce&ØeosMeeCeeb yentveeb efvepe&jesheuebYeeled, efpevehetpee-Jebovee-vecemkeâejw§e yengkeâce&ØeosMeefvepe&jesheuebYeeÛÛe~
DeÙeb peerJe: Øeeiceveg<ÙeYeJes mebÙeleeJemLeeÙeeb mebÙeleemebÙeleeJemLeeÙeeb Jee DevevleevegyebeOf eØeke=âleer: keâLeb ve efJemebÙeesepf ele:?
le$e mebÙece-mebÙeceemebÙeceiegCeßesefCeefvepe&jeCeeb heefjneefCeØemebieeled~
DeJemeeves efceLÙeelJeb efkeâefceefle veerle: ?
ve, efceLÙeelJecevlejsCe SkesâefvõÙes<eg GlheeoeYeeJeeled~ DeÙecesJe peerJees efceLÙeelJesve men ce=lÙegb ØeehÙe yeeojhe=LJeer-
keâeefÙekeâheÙee&hlepeerJes<eg GlheVees peele:~
osJes<eg GlheVemÙe ØeLecemeceÙemebyebefOeØeosMemeòJeeled yeeojhe=LJeerkeâeefÙekeâheÙee&hlepeerJes<eg GlheVeØeLecemeceÙeØeosMemeòJeb
DemebKÙeeleYeeienerveb, mecÙekeälJeevevleevegyebefOe-efJemebÙeespeveef›eâÙeeefYe: efJeveeefMelekeâce&ØeosMelJeeled~
yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekeâheÙee&hleeved cegkeälJee met#ceefveieesos<eg efkeâVeeslheeefole: ?
ve, osJeeveeb le$e osJes<eg DevevlejcesJeeslheeoeYeeJeeled~
De$e keâef§elhegve: Øeen—
yeeojJevemheefleØelÙeskeâMejerjheÙee&hles<eg yeeojehkeâeefÙekeâheÙee&hlekesâ<eg Jee efkeâVeeslheeefole: ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeòes—
ve, les<eg DeÙeb peerJe: leowJeeslheeoefÙe<Ùeles Ùeoe osJeheÙee&ÙeeJemeeves efceLÙeelJekeâeuees oerIeex YeJesled~ efkebâ Ûe-lesve
efJevee le$eeslheeoeYeeJeeled~
keâLeb Slep%eeÙeles ?
SlemceeÛÛewJe met$eeled %eeÙeles~ DevÙeLee yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekeâheÙee&hlekesâ<eg GlheefòeefveÙeceevegheheòes:~
DeÙeb peerJe: efceLÙeelJesve ce=lJee yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekeâheÙee&hlekesâ<eg GlheÅe le$eevleceg&ntle&sve meJe&ueIegkeâeuesve meJee&efYe:
heÙee&efhleefYe: heÙee&hleeJemLeeb mebØeehle:~
yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekeâheÙee&hlemebyebefOe-SkeâevleevegJe=efæÙeesiessve Deeieefce<ÙeceeCeØeosMeeled met#ceefveieesoheefjCeeceÙeesiesve
mebefÛeleieeshegÛÚe GoÙes ieueceevee mebKÙeeleiegCee:, lele: mebÛeÙeeYeeJeeled~
meJe&ueIegkeâeuesve heÙee&efhleb keâLeb veerle: ?
meJe&ueIegkesâve keâeuesve met#ceefveieesos<eg ØeJesMÙe DeuhelejkeâeuemÙeeYÙevlejs ÛewJe heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$e-
efmLeeflekeâeC[keâIeelew: Devle:keâesšekeâesefšefmLeeflemeòJekeâce& IeeleefÙelJee met#ceefveieesoefmLeeflemeòJemeceevekeâjCeeLeË,
yeeojwkesâefvõÙeÙeesieeled DemebKÙeeleiegCenervesve met#cewkesâefvõÙeÙeesiesve yebOeefÙelJee GoÙes yengØeosMeefvepe&jeLeË Ûe meJe&ueIegkesâve
keâeuesve heÙee&efhleb veerle:~
DeÙecesJe peerJeesÓvleceg&ntle&sve ce=lÙegb ØeehÙe met#ceefveieesoheÙee&hlekeâpeerJes<eg GlheVe:~
keâef§eoen—
DeheÙee&hlemet#ceefveieesopeerJeeved cegkeälJee heÙee&hlemet#ceefveieesos<JesJe efkeâceLe&ceglheeefole: ?
DeeÛeeÙe&: Øeen—
ve, DeheÙee&hleefJeMegefæle: DevevleiegefCeleheÙee&hleefJeMegæŸee oerIe&efmLeeflekeâeC[keâIeeleveeLeË heÙee&hlekesâ<JesJeeslheeÅeles~
DeheÙee&hleÙeesieeled DemebKÙeeleiegCesve heÙee&hleÙeesiesve keâce&«enCeb kegâJe&lees peerJemÙe #eefhelekeâceeËefMekeâlJeb efkeâVe veMÙeefle?
ve, heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiecee$eeuhelejkeâeueesÓJemeefhe&efCekeâeue FJe mJeYeeJeeled SJe YegpekeâejkeâeuesveevleefjlJee
ØeJele&ceeveesÓefmle, Dele: Deeieceeled efvepe&jeÙee: mleeskeâlJeeYeeJeeled~
efmLeeflekeâeC[kebâ IeeleÙeceevees Ùeefo yengMe: heÙee&hlekesâ<JesJeeslheÅeles, leefn& ‘yengDee DeheppeòeYeJee, LeesJee heppeòeYeJee’
FlÙeslesve met$esCe efJejesOe: efkeâVe peeÙeles ?
ve, lemÙe met$emÙe YegpekeâejkeâeueefJe<eÙelJeeled heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiesveesvekeâce&efmLeefleefJe<eÙelJeeÉe~
DeLeJee mebÙeleÛej: DemebKÙeelemecÙeiÂef„oxJe: meJe&ueIegkeâeuesve met#cewkesâefvõÙes<eg GlheÅeceeve: heÙee&hlekesâ<JesJe
GlheÅeles, DeleSJe ve hetJeexòeâoes<emebYeJe:, Fefle %eeleJÙeced~

hegvejhÙeÙeb peerJe: keäJe ieÛÚleerefle keâLeÙeleeÛeeÙexCe met$eceJeleeÙe&les—
heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiecesòesefn ef"efoKeC[Ùe Ieeosefn heefueoesJecemme
DemebKesppeefoYeeiecesòesCe keâeuesCe keâcceb nomecegefòeÙeb keâeotCe hegCejefJe yeeojheg{-
efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~~70~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo Devleceg&ntle&cee$eeslkeâerjCekeâeues Skeâe efmLeeflekeâeC[keâMeueekeâe ueYÙeles
leefn& heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiecee$eeuhelejkeâeuemÙeeYÙevlejs efkeâÙevlÙe: eqmLeeflekeâeC[keâMeueekeâe ueYÙevle Fefle ØeceeCesve
heâueiegefCelesÛÚejeMes: DeheJeefle&leeÙeeb heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$ee: efmLeeflekeâeC[keâMeueekeâe: ØeehÙevles~ De$e
ÛelegefYe&jeJelez: efMe<ÙeeCeeb ØeyeesOe: GlheeoefÙeleJÙe:~
DeÙecesJe peerJe: keâoe cees#eb ØeehmÙeleerefle DeeMebkeâeÙeeb meceeOeòes DeeÛeeÙe&osJe: met$eÛeleg°Ùesve-
SJeb CeeCeeYeJeiienCessefn Deª mebpecekebâ[ÙeeefCe DeCegheeueFòee ÛeogkeäKegòees
keâmeeS GJemeeceefÙeòee heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe mebpeceemebpece-
kebâ[ÙeeefCe mebpecekebâ[ÙeeefCe Ûe DeCegheeueefÙeòee SJeb mebmeefjotCe DeheefÛÚces
YeJeiienCes hegCejefJe hegJJekeâes[eGSmeg ceCegmesmeg GJeJeCCees~~71~~
meJJeuengb peesefCeefCekeäkeâceCepecceCesCe peeoes DeªJemmeerDees~~72~~
lelLe YeJeefªefob hegJJekeâesef[b osmetCeb mebpececeCegheeueFòee LeesJeeJemessmes
peerefJeoJJeS efòe Ùe KeJeCeeS DeyYegefªoes~~74~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slesve met$esCe mebÙece-mebÙeceemebÙece-mecÙekeälJekeâeC[keâeveeb keâ<eeÙeesheMeeceveeÙee§e
mebKÙee Øe™hÙeles~ leÅeLee—
ÛelegJee&jb mebÙeces heefjØeehles Skebâ mebÙecekeâeC[kebâ YeJeefle~ SleeÂMeeefve De„eJesJe mebÙecekeâeC[keâeefve YeJeefvle,
SlesYÙe Gheefj mebmeejeYeeJeeled~ Éeef$ebMeodJeeje SJe YeeJemebÙecee YeJeefvle Fefle YeeJeeLeex %eeleJÙe:~ Sles<Je<šmeg mebÙecekeâeC[kesâ<eg
Ûe ÛelJeej SJe keâ<eeÙeesheMeeceveJeeje: YeJeefvle~ peerJemLeeveÛetefuekeâeÙeeb ÙeÛÛeeefj$eceesnveerÙemÙe GheMeeceveefJeOeeveb
oMe&veceesnveerÙemÙe GheMeeceveefJeOeeveb Ûe Øe™efheleb De$e leosJe Øe™heefÙeleJÙeceefmle~
mebÙeceemebÙecekeâeC[keâeefve hegve: heuÙeescehemÙeemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe~ mebÙeceemebÙecekeâeC[kesâYÙe: mecÙekeälJe-
keâeC[keâeefve efJeMes<eeefOekeâeefve, Skeâef$ebMeod™hewjvevleevegyebeOf eefJemebÙeespevekeâeC[keâeefve heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe~
ieg®heosMeep%eeÙeles~
Devesve efJeOeevesve keâce&efvepe&jeb ke=âlJee Deheef§eces YeJe«enCes hetJe&keâesšŸeeÙeg<kesâ<eg ceveg<Ùes<eg efkeâceLe&ceglheeefole: ?
#ehekeâßesCÙeejesnCeeLe&cesJeeslheeefole:~
DeÙecesJe peerJe: meJe&ueIegkeâeuesve Ùeesevf eefve<›eâceCepevcevee peeleesÓ°Je<eeaÙees YetlJee mebÙeceb ØeefleheVe:~ le$e osMeesveb
hetJe&keâesešf cee$eb YeJeefmLeefleheÙeËleb mebÙececevegheeuÙe peereJf eleJÙes mleeskeâeJeMes<es keâce&#eheCeeÙeeceYÙegelf Lele: Fefle %eeleJÙeb YeJeefle~
ÙeLee Ûeteuf ekeâeÙeeb Ûeeefj$eceesn#eheCeefJeOeeveb oMe&veceesn#eheCeefJeOeeveb Ûe Øe™efheleb leLewJee$eeefhe Øe™heefÙeleJÙeb YeJeleerelf e~
efJeMes<eCe leg-GheMecemecÙekeälJeØeeefhleb kegâJe&lees peerJemÙe iegCeßesCÙee ØeosMeefvepe&je ÙeeJevleer YeJeefle lele:
mebÙeleemebÙelemÙe iegCeßesCÙee ØeosMeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee %eeleJÙee~ lele: mebÙelemÙe meceÙeb Øeefle iegCeßesCÙee ØeosMeefvepe&je
DemebKÙeeleiegCee~ leleesÓvevleevegyebefOekeâcee&efCe efJemebÙeespelees peerJemÙe meceÙeb Øeefle iegCeßesCÙee ØeosMeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee~
lelees oMe&veceesnveerÙeb #eheÙele: ØeosMeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee~ lelees Ûeeefj$eceesnveerÙeb GheMeceÙeleesÓhetJe&keâjCemÙe cegves:
iegCeßesefCeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee~ DeefveJe=efòekeâjCemÙe cegvesieg&CeßesefCeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee~ met#cemeebhejeefÙekeâmÙe
cegvesieg&CeßesefCeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee~ GheMeeblekeâ<eeÙemÙe cegvesieg&CeßesefCeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee~ leleesÓhetJe&keâjCemÙe
#ehekeâmÙe cegvesieg&CeßesefCeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee~ DeefveJe=efòekeâjCe#ehekeâmÙe cegvesieg&CeßesefCeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee~
met#cekeâ<eeÙe#ehekeâmÙe iegCeßesefCeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee~ lele: #eerCekeâ<eeÙe#ehekeâmÙe cenecegvesieg&CeßesefCeefvepe&je
DemebKÙeeleiegCee~ mJemLeevemeÙeesefiekesâJeefueveesÓn&odYeieJelees iegCeßesefCeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee~ ÙeesieefvejesOesve
Jele&ceevemeÙeesefiekesâJeefueveesÓn&odYeieJelees iegCeßesefCeefvepe&je DemebKÙeeleiegCee Fefle efvepe&jeefJeMes<ees %eeleJÙees YeJeefle~
De$e met$emÙe šerkeâeÙeeb Ûeeefj$eceesn#eheCeefJeOeeveb efkeâceLeË ve efueKÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen meceeOeeveb-
«ebLeyenglJeYeÙesve hegve®òeâoes<eYeÙesve Jee ve efueKÙeles~
leelheÙe&ce$e-Deefmceved hebÛecekeâeuesÓefhe YeJeodefYe: YeJeleerefYe§e mecÙekeälJeb mebÙeceemebÙeceb mebÙeceb Jee mebØeehÙe
efceLÙeelJesÓmebÙeces Jee heleveYeÙesve YesleJÙeb, Øeefleefoveb Øeefle#eCeb Jee peeie™keâes YetlJee Øeceeo: heefjnle&JÙe Fefle
Slelhe"vemÙeeefYeØeeÙees %eeleJÙe:~
DeOegvee %eeveeJejCeerÙemÙe peIevÙeJesoveemJeeefcelJeb ØeefleheeoÙeleeÛeeÙexCe met$eceJeleeÙe&les-
ÛeefjcemeceÙeÚogcelLees peeoes~ lemme ÛeefjcemeceÙeÚogcelLemme CeeCeeJejCeerÙe-
JesoCee oJJeoes penCCee~~75~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÛejcemeceÙeÚ©emLees veece #eerCekeâ<eeÙe:~ DemÙe JÙeeKÙee ef›eâÙeles
ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe-‘‘Úogceb Ceece DeeJejCeb, leefcn efÛeªefo efòe ÚogcelLees efòe Ghheòeeroes~’’
De$eeshemebnej GÛÙeles-lemÙe És DevegÙeesieÉejs-Øe™heCee ØeceeCeefceefle~ le$e leeJelØeJee¢eceevesveesheosMesve Øe™heCee
GÛÙeles~ leÅeLee-%eeveeJejCeerÙemÙe keâce&efmLelÙeeefomeceÙes Ùeod yeæb keâce& lemÙe #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes SkeâesÓefhe
hejceeCegvee&efmle~ SJeb le=leerÙe-ÛelegLe&-heÃeceeefomeceÙes<eg Øeyeæb keâce& #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes veemleerefle vesleJÙeb
ÙeeJelheuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiecee$eefveuexhevemLeeveeveeb ØeLeceefJekeâuhe Fefle~
efveuexhevemLeeveeefve heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe ÛewJe YeJevleerefle keâLeb %eeÙeles ?
keâ<eeÙeØeeYe=leÛetefCe&met$eeosJe %eeÙeles~ leÅeLee-
keâce&emf LelÙeeefomeceÙes Ùeod yeæb keâce& lelkeâce&emf LeefleÛejcemeceÙes Megæb efveuexheefÙeleJÙeefceefle~ leÛÛewJe keâce&emf LeefleefÉ-
ÛejcemeceÙesÓefhe Megæb efveuexheÙeefle~ SJeb ef$eÛejceÛeleg§ejceeefo<Jeefhe Megæb efveuexheÙeleerelf e YeefCelJee vesleJÙeb ÙeeJeomebKÙeeleeefve
heuÙeesheceØeLeceJeie&cetueeefve DeOemleeoJeleerÙe& efmLeeflemeceÙe Fefle~ SJeb Mes<emeceÙeØeyeæeveeceefhe Øe™heefÙeleJÙeefceefle~ lele:
keâce&emf LelÙeeefomeceÙeØeYe=elf e heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeeb meceÙeØeyeæeveeceskeâesÓefhe hejceeCeg: #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes

veemleerelf e %eeÙeles~ Mes<emeceÙeØeyeæeveeceskeâefÉef$ehejceeCetved Deeoew ke=âlJee ÙeeJeoglkeâ<exCe Devevlee: hejceeCeJe: meefvle~
DeØeJee¢eceevesveesheosMesve hegve: keâce&emf Leles: DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe keâce&emf LelÙeeefomeceÙeØeyeæmÙe efveuexhevemLeeveeefve
YeJeefvle~ SJeb meJe&meceÙeØeyeæeveeb JeòeâJÙeced~ Mes<eeCeeb heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeeb meceÙeØeyeæeveeceskeâ-
hejceeCegceeefob ke=âlJee ÙeeJeoglke=â„sve Deveblee: hejceeCeJe: meefvle~
ØeceeCecegÛÙeles-meJe&õJÙes meceerkeâjCes ke=âles ÉdÙeOe&iegCeneefvecee$ee: meceÙeØeyeæe YeJeefvle~ hegve: Sles<eeb ÉdÙeOe&iegCe-
neefvecee$emeceÙeØeyeæeveecemebKÙeeleYeeie SJe ve„:, Mes<eyengYeeiee #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes meefvle~
kegâle Sleled ?
#eerCekeâ<eeÙeÛejceiegCeßesefCeÛejceieeshegÛÚeled efÉÛejceeefoiegCeßesefCeieeshegÛÚeveeb DemebKÙeeleYeeielJeeled~
S<ee ØeceeCeØe™heCee ØeJee¢eceeve-DeØeJee¢eceeveesheosMeÙeesÉ&Ùeesjefhe meceevee, DeØeJee¢eceeveesheosMesveeefhe
ÉdÙeOe&iegCeneefvecee$emeceÙeØeyeæeveecegheuebYeeled~
keâef§eoen-ceesnveerÙemÙe keâ<eeÙeØeeYe=les keâefLeleefveuexhevemLeeveeefve %eeveeJejCemÙe keâLeb Jekeälegb MekeäÙevles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-vewleod, efJejesOeeYeeJeeled~
mebØeefle DepeIevÙeJesoveemJeeefcelJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
leJJeefoefjòecepenCCee~~76~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebØeefle DepeIevÙeõJÙeØe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb ÛelegefJe&Oee Øe™heCee YeJeefle~
leÅeLee-#eefhelekeâceeËefMekeâmÙe keâeueheefjneCÙehes#eÙee Skeâe, iegefCelekeâceeËefMekeâmÙe keâeueheefjneCÙehes#eÙee efÉleerÙee,
#eefhelekeâceeËefMekeâmÙe melJeehes#eÙee le=leerÙee, iegefCelekeâceeËefMekeâmÙe meòJeehes#eÙee ÛelegLeeaefle~
le$e leeJelhetJe&keâesefšmeceÙeeveeb ßesCÙeekeâejsCe jÛeveeb ke=âlJee #eefhelekeâceeËefMekeâmÙe keâeueheefjneCÙee
DepeIevÙeõJÙeØeceeCeØe™heCeeb keâefj<Ùeefvle ßeerefoiebyejpewveeÛeeÙee&:~ leÅeLee-heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve vÙetveb
keâce&emf LeefleheÙeËleb met#ceefveieeso<s eg #eefhelekeâceeËeMf ekeâue#eCesve efmLelJee lelees efve:me=lÙe $emekeâeefÙekesâ<eg GlheÅe hegve: heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe mebÙeceemebÙecekeâeC[keâeefve Ûe heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe mecÙekeälJekeâeC[keâeefve
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe DevebleevegyebefOe efJemebÙeespevekeâeC[keâeefve Ûee„mebÙecekeâeC[keâeefve ÛelegJee&jb
keâ<eeÙeesheMeeceveeb Ûe meceÙeeefJejesOesve ke=âlJee yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekeâ heÙee&hlekesâ<eg GlheÅe ceveg<Ùes<eg GlheVe:~
lele: mehleceemeeefOekeâe„efYeJe&<ez: $eerCÙeefhe keâjCeeefve ke=âlJee mecÙekeälJeb mebÙeceb Ûe Ùegieheled ØeefleheÅe hegve:
osMeesvehetJe&keâesefšheÙeËleb mebÙeceiegCeßesefCeefvepe&jeb ke=âlJee DevebleevegyebefOeÛeleg<kebâ efJemebÙeespÙe oMe&veceesnveerÙeb #eheefÙelJee
Debleceg&ntlee&JeMes<es peerefJeleJÙes Fefle Ûeeefj$eceesnveerÙe#eheCeeÙeeb DeYÙegeflLelees YetlJee efmLeefle-DevegYeeiekeâeC[keâIeelemenœew:
iegCeßesefCeefvepe&jÙee Ûe Ûeeefj$eceesnveerÙeb #eheefÙelJee #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes SkeâmeceÙekeâeueerve-Skeâefve<eskeâefmLeleew efmLelÙeeb
%eeveeJejCemÙe peIevÙeõJÙeb YeJeefle~
SlemÙe peIevÙeõJÙemÙeesheefj Dehekeâ<e&Ceeslkeâ<e&CeceeefßelÙe SkeâhejceeCetòejb Jeefæ&les leosJe peIevÙemLeeveb
DepeIevÙemLeevelJeb Øeehveesefle~ SleopeIevÙemLeevemÙe DeieefCelemLeevemÙe JÙeJemLee%ehlÙeLeË OeJeueešerkeâeÙee: mJeeOÙeeÙees
efJeOeeleJÙe:~
DeOegvee oMe&veeJejCeerÙeef$ekeâmÙe peIevÙeõJÙeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb~ CeJeefj efJemesmees ceesnCeerÙemme

KeJeCeeS DeyYegefªoes ÛeefjcemeceÙemekeâmeeF& peeoes~ lemme ÛeefjcemeceÙemekeâmeeFmme
ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee~~77~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe Øeesòebâ leLee ceesnveerÙemÙeeefhe JeòeâJÙeb~ efJeMes<esCe leg
heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiesve vÙetveeb keâce&efmLeefleb met#ceefveieesos<eg efmLelJee ceveg<Ùes<eg GlheÅe heuÙeeshecemÙe DemebKÙeele-
Yeeiecee$eevebleevegyebeOf eefJemebÙeespeve-mebÙeceemebÙecekeâeC[keâeefve De„mebÙecekeâeC[keâeefve ÛelegJee&jb keâ<eeÙeesheMeeceveeb Ûe yengeYf e-
Ye&Je«enCew: ke=âlJee hegve: DeJemeeveb ceveg<Ùes<eg GlheÅe mehleceemeeefOekeâe„Je<ee&Ceeb Gheefj mecÙekeälJeb mebÙeceb Ûe ie=nerlJee
mebÙeceiegCeßesefCeefvepe&jeb ke=âlJee #ehekeâßesefCecee™¢e ÛejcemeceÙeJeefle&met#cemeebhejeefÙekeâes peele:~ lemÙe cenecegvespe&IevÙee
ceesnveerÙeõJÙeJesovee peeÙeles~
oMe&veeJejCeerÙe-DeblejeÙeeCeeb hegve: #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes peIevÙeb peeleefceefle %eeveeJejCeYebie§ewJe YeJeefle~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeõJÙeeled hejceeCetòejeefoõJÙecepeIevÙee Jesovee %eeleJÙee~ efJeMes<eJÙeJemLee
OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙee YeJeefle~
SJeb le=leerÙesÓvlejmLeues %eeveeJejCeerÙeJesoveeØecegKelJesve Skeâef$ebMelmet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee JesoveerÙemÙe peIevÙeJesoveemJeeefcelJeØeefleheeoveeLeË Éeef$ebMeledmet$eeCÙeJeleeÙe&vles ßeerYetleyeefuemetejf JeÙexCe-
meeefceòesCe penCCeheos JesoCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee keâmme ?~~79~~
pees peerJees megngceefCeieesosmeg heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiesCe TefCeÙeb
lelLe Ùe mebmejceeCemme yengDee DeheppeòeYeJee, LeesJee heppeòeYeJee~~81~~
oerneDees DeheppeòeæeDees, jnmmeeDees heppeòeæeDees~~82~~
peoe peoe DeeGDeb yebOeefo leoe leoe lehheeDeesiieGkeäkeâmmeSCe peesiesCe
yebOeefo~~83~~
GJeefjuueerCeb efªoerCeb efCemesÙemme penCCeheos nsefªuueerCeb efªoerCeb efCemesÙemme
Gkeäkeâmmeheos~~84~~
yengmees yengmees penCCeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo~~85~~
yengmees yengmees cebomebefkeâuesmeheefjCeecees YeJeefo~~86~~
SJeb mebmeefjotCe yeeojheg{efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~~87~~
Debleescegnòg esCe keâeueieomeceeCees hegJJekeâes[eGSmeg ceCegmmesmeg GJeJeCCees~~89~~

lelLe Ùe YeJeefªefob hegJJekeâesef[b osmetCeb mebpececeCegheeueFòee LeesJeeJemesmes
peerefJeoJJeS efòe efceÛÚòeb ieoes~~92~~
meJJelLeesJeeS efceÛÚòemme DemebpeceæeS DeefÛÚoes~~93~~
efceÛÚòesCe keâeueieomeceeCees omeJeememenmmeeGefªefoSmeg osJesmeg GJeJeCCees~~94~~
DebleescegngòesCe mecceòeb heef[JeCCees~~96~~
lelLe Ùe YeJeefªefob omeJeememenmmeeefCe osmetCeeefCe mecceòeceCegheeueFòee
LeesJeeJemesmes peerefJeoJJeS efòe efceÛÚòeb ieoes~~97~~
efceÛÚòesCe keâeueieomeceeCees yeeojheg{efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~~98~~
Debleescegnòg esCe keâeueieomeceeCees megncg eefCeieesopeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~~100~~
heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiecesòesefn efªefoKeb[ÙeIeeosefn heefueoesJecemme
DemebKesppeefo YeeiecesòesCe keâeuesCe keâcceb nomeceghheefòeÙeb keâeotCe hegCejefJe
yeeojheg{efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~~101~~
SJeb CeeCeeYeJeiienCesefn Deª mebpecekebâ[ÙeeefCe DeCegheeueFòee ÛeogkeäKegòees
keâmeeS GJemeeceFòee heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe mebpeceemebpece-
kebâ[ÙeeefCe mecceòekebâ[ÙeeefCe Ûe DeCegheeueFòee, SJeb mebmeefjotCe DeheefÛÚces
YeJeiienCes hegCejefJe hegJJekeâes[eGSmeg ceCegmmesmeg GJeJeCCees~~102~~
DebleescegngòesCe KeJeCeeS DeyYegefªoes~~105~~
DebleescegngòesCe kesâJeueCeeCeb kesâJeueobmeCeb Ûe meceghheeoefÙeòee kesâJeueer
peeoes~~106~~
lelLe Ùe YeJeefªefob hegJJekeâesef[b osmetCeb kesâJeefueefJenejsCe efJenefjòee LeesJeeJemesmes
peerefJeoJJeS efòe ÛeefjcemeceÙeYeJeefmeefæÙees peeoes~~107~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sles<eeb met$eeCeeceLe&: megieceesÓefmle~

keâef§eod YeJÙees peerJe: JesoveerÙekeâce&Cees peIevÙeJesoveeb met#ceefveieesoYeJesÓvegYetÙe mebmeejs mebmejved mecÙekeälJeb
mebÙeceb Ûeeefhe ØeehvegJeved hegve: hegve: efceLÙeelJeefveefceòesve peieefle YeüevlJee ÛejceYeJes kesâJeue%eeveceglheeÅe Den&ved hejceelcee
mebpeeÙeles~
De$e keâef§eoen-
eEkeâ kesâJeue%eeveced ?
yee¢eeLe&-DeMes<eheoeLee&Jeiece: kesâJeue%eeveced~
efkebâ kesâJeueoMe&veced ?
ef$ekeâeueefJe<eÙeevevleheÙee&ÙemeefnlemJekeâ™hemebJesoveced kesâJeueoMe&veced~ Sles És Deefhe %eeves meceglheeÅe kesâJeueer
peeÙele FlÙegòebâ YeJeefle~
le$e kesâJeefuekeâeues efkebâefÛeVÙetveb hetJe&keâesefšcee$eYeJeefmLeefleØeceeCekeâeueheÙeËleb kesâJeefueefJenejsCe efJeùlÙe mleeskeâeJeMes<es
peerefJeleJÙes DeefvlecemeceÙeJeefle&-YeJÙeefmeefækeâes peele:~
leosJe efJemleerÙe&les-
kesâJeue%eeveeslheVeØeLecemeceÙes JesoveerÙeõJÙemÙeehekeâ<e&Ceb ke=âlJee GoÙeeefoiegCeßesefCeb keâjesefle~ leÅeLee-
GoÙes mleeskebâ ØeosMee«eb ooeefle~ DevevlejkeâeuesÓmebKÙeeleiegefCeleØeosMee«eb ooeefle~ SJeb iegCeßesefCeMeer<e&heÙeËlece-
mebKÙeeleiegefCeleßesefCe™hesCe ØeosMee«eb ooeefle~
SJecemebKÙeeleiegCeßesefCe™hesCe ØeosMee«eb efvepe&jÙeved efmLeeflekeâeC[keâIeele-DevegYeeiekeâeC[keâIeelecevlejsCe
kesâJeefueefJenejsCe efJeùlÙe DeeÙeg<eesÓvleceg&ntlee&JeMes<es oC[-keâheeš-Øelej-ueeskeâhetjCemecegodIeeleb keâjesefle~
le$e ØeLecemeceÙes osMeesveÛelego&Mejppeg-DeeÙeecesve mJekeâosnefJe<kebâYeeled ef$eiegCeefJe<kebâYesve mJekeâosnefJe<kebâYesve Jee
efJe<kebâYeef$eiegCeheefjefOevee SkeâmeceÙesve JesoveerÙeefmLeefleb KeC[efÙelJee efJeveeefMelemebKÙeeleyengYeeiees YetlJee DeØeMemleeveeb
keâce&CeecevegYeeiemÙe IeeefleleevevleyengYeeiemebÙegòeâes oC[b veece mecegodIeeleb keâjesefle~ lelees efÉleerÙemeceÙes ÉeYÙeeceefhe heeÕee&YÙeeb
mhe=„JeeleJeueÙeb osMeesveÛelegoM& ejppJeeÙeleb mJekeâefJe<kebâYeyeenuÙeb Mes<eefmLeles: IeeefleleemebKÙeeleyengYeeieb IeeefleleMes<eevegYeeiemÙe
IeeefleleevevleyengYeeieb keâheešmecegoId eeleb keâjeself e~ lelemle=leerÙemeceÙes JeeleJeueÙeJeefpe&leeMes<eueeskeâ#es$eceehetÙe& IeeefleleMes<eefmLeles:
IeeefleleemebKÙeeleyengYeeieb IeeefleleMes<eevegYeeiemÙe IeeefleleevevleyengYeeieb ØelejmecegodIeeleb keâjesefle~ lele§elegLe&meceÙes
meJe&ueeskeâceehetÙe& IeeefleleMes<eefmLeles: SkeâmeceÙesve IeeefleleemebKÙeeleyengYeeieb mebIeeefleleMes<eevegYeeiemÙe IeeefleleevevleyengYeeieb
meJe&keâce&Ceeb mLeeefheleevleceg&ntle&efmLeefleb ueeskeâhetjCemecegodIeeleb keâjesefle~
leoveg leleesÓJelejved DeeÙeg<e: mebKÙeeleiegCeeceJeMes<eefmLeefleb Devleceg&ntlexve Mes<eefmLeles: mebKÙeeleyengYeeieb nefvle,
Mes<eevegYeeiemÙe DevebleyengYeeieb Debleceg&ntle&sve nefvle~ Slemceeled efmLeeflekeâeC[keâmÙeevegYeeiekeâeC[keâmÙe Ûeevleceg&ntle&ØeceeCe
GlkeâerjCekeâeueesÓefmle~
Slemceeled Debleceg&ntleË ielJee yeeojkeâeÙeÙeesiesve yeeojceveesÙeesieb efve™Ceefæ~ leleesÓvleceg&ntlexve yeeojkeâeÙeÙeesiesve
yeeojJeÛeesÙeesieefvejesOeb keâjesefle~ leleesÓvleceg&ntlexve yeeojkeâeÙeÙeesiesve yeeojesÛÚdJeemeefve:Õeemeb efve™Ceefæ~ leleesÓvleceg&ntle&sve
yeeojkeâeÙeÙeesiesve yeeojkeâeÙeÙeesieefvejesOeb efJeoOeeefle~
leleesÓvleceg&ntleË ielJee met#cekeâeÙeÙeesiesve met#ceceveesÙeesieefvejesOeb keâjesefle~ leleesÓvleceg&ntlexve met#cekeâeÙeÙeesiesve
met#ceJeÛeesÙeesieb efve™Ceefæ~ leleesÓvleceg&ntlexve met#cekeâeÙeÙeesiesve met#ceesÛÚdJeemeefvejesOeb keâjesefle~ he§eeovleceg&ntlexve
met#cekeâeÙeÙeesiesve met#cekeâeÙeÙeesieefvejesOeb kegâJe&ved DeeieceJeefCe&lekeâjCeeefve keâjesefle~

SlelkeâjCeue#eCeb OeJeueešerkeâeÙeeb Â„JÙeced~
SJeb Devleceg&ntle&keâeueb ke=âef„ieleÙeesiees YetlJee met#ceef›eâÙee-DeØeefleheeefleveeceMegkeäueOÙeeveb OÙeeÙeefle~ ke=âef„Jesokeâ-
ÛejcemeceÙesÓmebKÙeeleyengYeeieb veeMeÙeefle~ SJeb ÙeesieefvejesOes peeles meefle DeeÙeg:meceeefve JesoveerÙeveeceiees$ekeâcee&efCe keâjesefle~
he§eeovleceg&ntlex DeÙeesefiekesâJeueer YetlJee MewuesMÙeb ØeefleheÅeles~ le$e met#ceef›eâÙee-DeefveJe=efòeveeceÛelegLe&MegkeäueOÙeeveb OÙeeÙeefle~
leleesÓÙeesefiekesâJeefueefÉÛejcemeceÙes osJeieefle-Jewef›eâefÙekeâ-Deenejkeâ-lewpeme-keâece&CeMejerj-meceÛelegjœemebmLeeve-
Jewe›f eâefÙekeâenejkeâMejerjebieesheebie-hebÛeJeCe&-hebÛejme-ØeMemleiebOe-De„mheMe&-osJeieefleØeeÙeesiÙeevegheteJf e&-Deieg®ueIeg-hejIeele-
GÛÚdJeeme-ØeMemleefJeneÙeesieefle-ØelÙeskeâMejerj-efmLejeefmLej-MegYeeMegYe-megmJej-DeÙeMe:keâerefle&-efvecee&CeveeceOesÙee:
ÛelJeeeEjMeled osJeieeflemenielee: Øeke=âleer:, DevÙelejJesoveerÙe-DeewoeefjkeâMejerj-hebÛemebmLeeve-DeewoeefjkeâMejerjebieesheebie-
<ešdmebnveve-ceveg<ÙeieefleØeeÙeesiÙeeveghetefJe&-hebÛeJeCe&-hebÛejme-DeØeMemleiebOe-DeØeMemleefJeneÙeesieefle-GheIeele-DeheÙee&hle-
ogYe&ie-og:mJej-DeveeosÙe-veerÛeiees$eveeceOesÙeem$eÙeefm$eMeblØeke=âleer: ceveg<Ùeieeflemenielee:, SJeceslee: ef$emehleefleØeke=âleer:
efJeveeMeÙeefle~ hegve: DeÙecesJe YeieJeeved-DeÙeesefiekesâJeueer ÛejcemeceÙesÓvÙelejJesoveerÙe-ceveg<Ùeieefle-ceveg<ÙeeÙeg: hebÛesefvõÙe-
peeefle-$eme-yeeoj-heÙee&hle-megYeie-DeeosÙe-ÙeMe:keâerefle&-leerLe&keâj-GÛÛeiees$ew: men ÛejceYeJeefmeefækeâes YeJeefle~
JesoveerÙekeâce&Cees peIevÙeJesoveemJeeefcelJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
lemme ÛeefjcemeceÙeYeJeefmeefæÙemme JesoCeerÙeJesoCee oJJeoes penCCee~~108~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e efveuexhevemLeeveeveeb Øe™heCee GhemebnejØe™heCee Ûe %eeveeJejCemeÂMee
%eeleJÙee~ leodJÙeefleefjòebâ JesoveerÙemÙe Jesovee õJÙeehes#eÙee DepeIevÙee YeJeefle~
De$eeefhe #eefhelekeâceeËefMekeâ-iegefCelekeâceeËefMekeâÙees: keâeueheefjneCÙehes#ee DepeIevÙeØeosMeØe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb
%eeveeJejCemeÂMeb keâLeveceefmle~ efJeMes<esCe leg-#eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve Jee iegefCelekeâceeËefMekeâue#eCesve Jee DeeielÙe
mehleceemeeefOekeâ-De„ceemeeveecegheefj mebÙeceb ie=nerlJeevleceg&ntlexCe ÛejcemeceÙeYeJeefmeefækeâes peele Fefle DeJeleejefÙeleJÙeced~
efJemlejsCe leg OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙeced~
veeceiees$ekeâce&Ceespe&IevÙeepeIevÙeØe™heCeeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb Ceecee-ieesoeCeb~~110~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee JesoveerÙemÙe peIevÙeepeIevÙeõJÙemÙe Øe™heCee ke=âlee leLee veeceiees$eÙeesjefhe
keâle&JÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb ÛelegLexÓvlejmLeues JesoveerÙeJesoveekeâLevelJesve Éeef$ebMelmet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee DeeÙeg:keâce&JesoveeØe™heCeeLeË SkeâeoMemet$eeCÙeJeleeÙe&vles ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe-
meeefceòesCe penCCeheos DeeGieJesoCee oJJeoes penefCCeÙee keâmme ?~~111~~
pees peerJees hegJJekeâes[eGDees DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg DeeGDeb
yebOeefo jnmmeeS DeeGDeyebOeieæeS~~112~~
lehheeDeesiiepenCCeSCe peesiesCe yebOeefo~~113~~
peesiepeJecepPemme nsªoes DebleescegngòeæceefÛÚoes~~114~~

he{ces peer J eieg C eneef C eªeCeb l ejs DeeJeef u eÙeeS Demeb K es p peef o Yeeiece-
efÛÚoes~~115~~
keâcesCe keâeueieomeceeCees DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg GJeJeCCees~~116~~
lesCesJe he{cemeceÙeDeenejSCe he{cemeceÙeleyYeJelLesCe penCCepeesiesCe
Deeneefjoes~~117~~
penefCCeÙeeS JeºerS Jeefºoes~~118~~
Debleescegnòg esCe meJJeefÛejsCe keâeuesCe meJJeeefn heppeòeerenf heppeòeÙeoes~~119~~
lelLe Ùe YeJeefªefob lesòeermeb meeiejesJeceeefCe DeeGDeceCegheeueÙeblees yengmees
DemeeoæeS pegòees~~120~~
LeesJeeJemesmes peerefJeoJJeS efòe mes keâeues hejYeefJeÙeceeGDeb yebOeefnefo efòe
lemme DeeGJeJesoCee oJJeoes penCCee~~121~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mJeeefcelJeehes#eÙee peIevÙeheos DeeÙeg<keâce&Jesovee õJÙemÙeehes#eÙee peIevÙee keâmÙe
YeJeleerefle ØeMves meefle Ùe: keâef§eod peerJe: hetJe&keâesšŸeeÙeg<keâ: meved DeOeesueeskesâ mehlecÙeeb he=efLeJÙeeb veejkesâ<eg ueIeg
DeeÙegyeËOekeâkeâeues DeeÙegye&Oveeefle lemÙe õJÙelees peIevÙeeÙegJexovee YeJeefle~
hetJe&keâesšŸeeÙeg<keâ§ewJe efkeâceLeË vejkeâeÙegyeËOeeefhele: ?
DeJeuebyeveekeâjCeb efkeâced ?
hejYeJemebyebefOe-DeeÙeg®JeefjceefmLeefleõJÙemÙe Dehekeâ<e&Cesve DeOeesefveheleveceJeuebyeveekeâjCeb veece~
SlemÙe Dehekeâ<e&Cee meb%ee efkebâ ve ke=âlee ?
ve ke=âlee, GoÙeeYeeJesve GoÙeeJeefueyee¢esÓefveheleceevemÙe Dehekeâ<e&CeJÙeheosMeefJejesOeeled~
DeLeJee hetJe&keâesefšef$eYeeies ØeejyOeeÙegyeËOemÙe De„ehÙehekeâ<ee&: keâeuesve peIevÙee YeJeefvle, veevÙemÙesefle %eeheveeLeË
hetJe&keâesefš«enCeb ke=âleced~ oerheefMeKeeõJÙemÙe mleeskeâlJeb mJeerke=âlÙe DeOe:mehlecÙeeb he=efLeJÙeeb veejkesâ<eg $eÙeefŒebMelmeeiejes-
heceeÙegyeËOeeefhele:~
De„efYejhekeâ<ezye&Oveeleerefle %eeheveeLeË ‘‘jnmmeeS DeeGDeyebOeieæeS’’ Fefle met$es Øeesòebâ, DevÙe$e DeeÙegyeËOekeâeues
peIevÙelJeeYeeJeeled~
‘lelØeeÙeesiÙepeIevÙesve Ùeesiesve yeOveeefle’~ Fefle met$es keâefLeleb~
efkeâceLeË peIevÙeÙeesiesvewJe DeeÙegyeËOeeefheleced ?
mleeskeâkeâce&ØeosMeeieceveeLeË peIevÙeÙeesiesve DeeÙegyeËOeeefheleced~
‘ÙeesieÙeJeceOÙemÙe DeOemleeled Devleceg&ntle&keâeueb efmLele:~’ Fefle met$es keâefLeleb~

ÙeesieÙeJeceOÙeeled DeOemleveÙeesiee GheefjceÙeesiesYÙeesÓmebKÙeeleiegCenervee Fefle ke=âlJee ÙeJeceOÙemÙeeOeesÓvlecegn& lt e&keâeueheÙeËleb
mLeeefhele:~
‘ØeLeces peerJeiegCeneefvemLeeveevlejs DeeJeefuekeâeÙee: DemebKÙeeleYeeieb efmLele:~’ Fefle met$eceefmle~
efkebâÛe-le$eemebKÙeeleYeeieJe=efæb cegkeälJeevÙeJe=æerveeceYeeJeeled peIevÙeÙeesiesve mleeskeâõJÙeeieceeÉe~
‘›eâcesCe keâeueielemeceeveesÓOe: mehlecÙeeb he=efLeJÙeeb veejkesâ<eg GlheVe:~’ yeæhejYeefJekeâeÙeg<keâes peerJees YegpÙeceeveeÙeg<e:
keâoueerIeeleb ve keâjesleerefle ke=âlJeeÓvleceg&ntleexve hetJe&keâesefšef$eYeeieceJeuecyeveekeâjCeb ke=âlJeeheJele&veeIeelesve hejYeJemebyebefOe-
DeeÙegjIeeleefÙelJee veejkesâ<eg GlheVe Fefle %eeheveeLeË ‘keâcesCe keâeueieoeefo’ JeÛeveb YeefCeleced~
‘lesvewJe ØeLecemeceÙeenejkesâve ØeLecemeceÙeleodYeJemLesve peIevÙeÙeesiesve Deeneefjle:~’
De$e met$es DevÙelejmeceÙeØeefle<esOeeLeË ‘lesCesJe’ Fefle YeefCeleb~ ØeLecemeceÙeJeleea Deenejkeâes YetlJeeefhe
efÉleerÙe-le=leerÙemeceÙeJeefle&-leodYeJemLemÙe peIevÙeesheheeoÙeesiees ve YeJeefle Fefle %eeheveeLeË ‘‘he{cemeceÙeDeenejSCe
he{cemeceÙe-leyYeJelLesCe’’ Deeneefjle: hegodieueefheC[:, mleeskeâØeosMe«enCeeLeË ‘‘penCCesCe GJeJeeopeesiesCe
Deeneefjoes’’ Fefle YeefCeleced~
‘peIevÙeeÙee Je=æŸee: Jeefæ&le:~’
SkeâevleevegJe=efæÙeesieeveeb Je=efæpe&IevÙeehÙeefmle Glke=â„ehÙeefmle~ le$e ‘‘penCCeeS Je[d{erS Jeef[d{oes’ Fefle %eeheveeLeË
Fob YeefCeleced~
‘Devleceg&ntlexve meJe&efÛejsCe keâeuesve meJee&efYe: heÙee&efhleefYe: heÙee&hlees peele:~’
oerIe&s DeheÙee&hlekeâeues peIevÙewkeâevleevegJe=efæÙeesiesve mleeskeâhegûue«enCeeLeË ‘meJJeefÛejsCe keâeuesCe’ FlÙegòebâ~
efkeâceLe&ceheÙee&hlekeâeuees Jeæe&efhele: ?
heÙee&hlekeâeues DeeÙeg<eesÓhekeâ<e&keâjCeeled DeheÙee&hlekeâeuesÓhekeâ<e&Ceb peIevÙeÙeesiesve yeng YeJeleerelf e %eeheveeLeË DeheÙee&hlekeâeuees
Jeæe&efhele:~ ‘le$e Ûe YeJeefmLeefleb $eÙeefŒebMelmeeiejesheceeefCe DeeÙegjvegheeueÙeved DemeeleeyebOeÙeesiÙekeâeuesve Ùegòeâ:~’
efkeâceLe&cemeeleeyebOeÙeesiÙekeâeues yengMees Ùeesefpele: ?
Dehekeâ<exCe yengõJÙeefvepe&jeLeË yengMeesÓmeeleeyebOeÙeesiÙekeâeuesve Ùeesefpele:~
‘peerefJeleJÙes mleeskeâeJeMes<es ÙeesÓvevlejkeâeues hejYeefJekeâeÙegyeËefOe<Ùeefle lemÙeeÙegJexovee õJÙelees peIevÙee YeJeefle~’
efkeâceLe&ceeÙegyeËOeØeLecemeceÙes peIevÙemJeeefcelJeb ve oerÙeles ?
ve, GoÙesve ieueceeveieeshegÛÚehes#eÙee YeJelmeceÙeØeyeæmÙe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~ efJemlejsCe leg OeJeueešerkeâeÙeeb
õ„JÙeced~
SJeb DeeÙeg<ees peIevÙemJeeefcelJeb meceehleced~
DepeIevÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeeod oerheefMeKeeõJÙeeod SkeâhejceeCJeefOekeâ-efÉhejceeCJeefOekeâeefoõJÙeb
leodJÙeefleefjòebâ keâLÙeles~ SlelmeJe&cepeIevÙeõJÙeJesovee YeJeefle~ DemÙee Deefhe efJemlejb OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙeced~
SJeb hebÛecesÓvlejmLeues DeeÙegJexoveeefve™heCelJesve ÉeoMemet$eeefCe ieleeefve~
De$e heÙeËleb mJeeefcelJekeâLeves hebÛeefYejvlejmLeuew: De°eoMeeefOekeâMelemet$eeefCe keâefLeleeefve~

mebØeefle le=leerÙesmLeuesÓuheyenglJeb keâLÙeles-
DeOegvee DeuheyenglJeØe™heCeeÙeeb DevegÙeesieÉej$eÙeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DehheeyengS efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe penCCeheos
Gkeäkeâmmeheos penCCegkeäkeâmmeheos~~123~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved met$es ‘DehheeyengS efòe’’ De$e Ùe Fefle Meyo: me DeuheyenglJeceskebâ
mJelev$eeefOekeâejb DeLeJee FlejsYÙeesÓvegÙeesieÉejsYÙees JÙeJeÛÚsoeLeË Jele&les~ le$e $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe peIevÙe-Glke=â„-
peIevÙeeslke=â„heoeuheyenglJeYesosve~ De„eveeb keâce&Ceeb peIevÙeõJÙeefJe<eÙeceuheyenglJeb peIevÙeheoeuheyenglJeb veece~
Glke=â„õJÙeefJe<eÙeceglke=â„heoeuheyenglJeb veece~ leogYeÙeõJÙeefJe<eÙeb peIevÙeeslke=â„heoeuheyenglJeb veece~ SlesYÙeefŒeYÙeesÓ-
efleefjòeâÛelegLe&Yebiees veeefmle, DevegheuebYeeled~
peIevÙeheoehes#eÙee peIevÙeeÙegJexoveekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
penCCeheosCe meJJelLeesJee DeeÙegieJesoCee oJJeoes penefCCeÙee~~124~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e met$es %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Øeefle<esOeeLe& DeeÙeg:heoefveoxMeesÓefmle~
#es$eeefoØeefle<esOeheâuees õJÙeefveoxMe:~ Glke=â„eefoØeefle<esOeheâuees peIevÙeefveoxMees Jele&les~ Gheefj GÛÙeceevepeIevÙeõJÙesYÙe
SleoeÙegõ&JÙeb mleeskeâefceefle %eeheveeLeË ‘meJJelLeesJesefòe’ Øeesòebâ~
keâLeb meJe&mleeskeâlJeefceefle Ûesled ?
DebieguemÙeemebKÙeeleYeeiesve oerheefMeKeeÙee DeheJelÙe& eEkeâefÛeotveerke=âlesve hegve: peIevÙeeÙegyeËOekeâkeâeuesveeheJeefle&lesve
SkeâmeceÙeØeyeæs Yeeies ùles le$e SkeâYeeiecee$elJeeled~
mebØeefle veeceiees$ekeâce&Ceespe&IevÙeJesovee efve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
Ceecee-ieesoJesoCeeDees oJJeoes penefCCeÙeeDees oes efJe leguueeDees DemebKesppe-
iegCeeDees~~125~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiees iegCekeâejesÓefmle, leÛÛe DemebKÙeeleeJemeefhe&CÙeglmeefhe&Ceer-
meceÙeØeceeCeb %eeleJÙeb, heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve iegefCeleebieguemÙeemebKÙeeleYeeielJeeled~
DeÙeesefieYeieJele§ejcemeceÙes peIevÙeõJÙes veeceiees$eÙees: meceÙeØeyeæe: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiecee$ee: meefvle,
Fefle kesâve ØeceeCesve %eeÙeles ?
‘‘#eefhelekeâceeËefMekeâmÙe meeOezkeâiegCeneefvecee$ee SkesâefvõÙemeceÙeØeyeæe meefvle’’ Fefle ieg™heosMeep%eeÙeles~
hegvejefhe keâef§eoen-
mebÙeceeefoiegCeßesefCeefYemleVe„b lelemlelmebYeeJevee le$e veeefmle ?
DeeÛeeÙe& Deen-
vewleod Jeòegbâ MekeäÙeles, efkebâ Ûe mebÙeceeefoiegCeßesefCeefYemleomebKÙeeleYeeiemÙewJe ve„lJeeled~
efkeâceLeË veeceiees$eÙeesmleguÙelJeced ?
leosJeesÛÙeles- DeeGJeYeeiees LeesJees, Ceeceeieesos mecees leoes DeefnDees~

DeeJejCeceblejeS, Yeeiees ceesns efJe DeefnDees og~~1~~
meJJegJeefj JesÙeCeerS, Yeeiees DeefnDees og keâejCeb efkebâ leg~
megnogkeäKekeâejCeblee, efoefªefJemesmesCe mesmeeCeb1~~2~~
FlÙeslesve vÙeeÙesve leguÙeeJeÙeJelJeeled~
mebØeefle %eeveeJejCeeefoef$ekeâmÙe peIevÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCeeDees oJJeoes penefCCeÙeeDees
efleefCCe efJe leguueeDees efJemesmeeefnÙeeDees~~126~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e efJeMes<eeefOekeâØeceeCeb veeceiees$eõJÙeceeJeefuekeâeÙee: DemebKÙeeleYeeiesve
KeefC[lewkeâKeb[ØeceeCeb YeJeefle~
kegâle: ?
mJeeYeeefJekeâlJeeled~
SkeâmeceÙeØeyeæeled DeeÙeg:mJe™hesCe mleeskeâõJÙeb heefjCeceefle~ leoeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[les
le$ewkeâKeC[sveeefOekebâ YetlJee veeceiees$emJe™hesCe heefjCeceefle~ veeceiees$eõJÙeceeJeefuekeâeÙee: DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[les
le$ewkeâKeb[vs e DeefOekebâ YetlJee %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-DevlejeÙeeCeeb mJe™hesCe heefjCeceefle~ %eeveeJejCeYeeieceeJeefuekeâeÙee:
DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[les le$ewkeâKeC[sve leleesÓefOekebâ YetlJee ceesnveerÙemJe™hesCe heefjCeceefle~ ceesnYeeieceeJeefuekeâeÙee
DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[les le$ewkeâ KeC[sve lemceeoefOekebâ YetlJee JesoveerÙemJe™hesCe heefjCeceefle Fefle S<e: mJeYeeJe:~
Dele: DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiesve veeceõJÙemebÛeÙes KeefC[les le$ewkeâKeC[sve leleesÓefOekebâ $eÙeeCeeb Ieeeflekeâce&Ceeb
peIevÙeõJÙeb YeJeefle~ meÙeesefieYeieJelees iegCeßesCÙee veeceiees$eõJÙeeCeeb Ùee efvepe&je osMeesvehetJe&keâesefšheÙeËleb peelee mee
DeØeOeevee, veeceiees$eõJÙeb heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[les le$e SkeâKeC[mÙewJe iegCeßesefCeefvepe&jÙee ve„lJeeled~
DeOegvee ceesnveerÙeJesoveeÙee peIevÙelJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee efJemesmeeefnÙee~~127~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e met$es Ùeled efJeMes<eØeceeCeb keâefLeleb, leod %eeveeJejCeõJÙeceeJeefuekeâeÙee
DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[lewkeâKeC[cee$eced Fefle %eeleJÙeced~ kegâle Sleled ?
DeOemleveiegCeßesefCeYÙeesÓmebKÙeeleiegCeeÙee: #eerCekeâ<eeÙeiegCeßesCÙee: $eÙeeCeeb Ieeeflekeâce&Ceeb peeleefvepe&je DeØeOeevee,
mJekeâ-mJekeâõJÙeb heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[les le$e SkeâKeC[mÙe SJe ve„lJeeled~
DeOegvee JesoveerÙekeâce&Cees peIevÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee efJemesmeeefnÙee~~128~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—õJÙeehes#eÙee JesoveerÙekeâce&Cees peIevÙeJesovee efJeMes<eeefOekeâe keâLÙeles~
efkeâÙevcee$eesÓÙeb efJeMes<e: ?
DeeJeefuekeâeÙee: DemebKÙeeleYeeiesve ceesnõJÙeb KeefC[les le$ewkeâKeC[cee$eesÓÙeb efJeMes<e: keâLÙeles, mJeeYeeefJekeâlJeeled~
1. <ešdKeb[eiece-OeJeueešerkeâemeceefvJele, heg. 10, he=. 387~
keâ<eeÙeveeskeâ<eeÙeõJÙeb meJeË ie=nerlJee efmLeleueesYemebpJeueveõJÙeb met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙes Ùesve ceesnveerÙemÙe
peIevÙeb peeleb, JesoveerÙemÙe hegve: DeÙeesefiekesâJeefuevees YeieJelees efÉÛejcemeceÙes JÙegefÛÚVeemeeleeJesoveerÙemeòJemÙe ÛejcemeceÙes
meeleeJesoveerÙeõJÙeceskebâ ÛewJe ie=nerlJee peIevÙeb peeleb, lesve JesoveerÙepeIevÙeõJÙeeod ceesnveerÙepeIevÙeõJÙesCe mebKÙeeleiegCesve
YeefJeleJÙeefceefle Ûesled ?
vewleod JeòeâJÙeb, DemeeleeJesoveerÙemÙe iegCeßeseCf eÛejceieeshegÛÚÙee GoÙeeYeeJesve mleyegkeâmeb›eâcesCe meeleeJesoveerÙemJe™hesCe
heefjCeleÙee men meeleeJesoveerÙeÛejceieeshegÛÚeÙee peIevÙeleoYÙegheieceeled~
ve Ûe meeleeJesoveerÙeÛejceieeshegÛÚeÙee SJe JesoveerÙe peIevÙemJeeefcelJeb YeJeleerefle efveÙece:, DemeeleeJesoveerÙe
ÛejceieeshegÛÚeÙee Deefhe peIevÙemJeeefcelJes meefle efJejesOeeYeeJeeled~
meÙeesefiekesâJeefueiegCeßesefCeefvepe&jÙee ieefueleõJÙeceØeOeeveced, DeÙeesefiekesâJeefue-ÛejcemeceÙeiegCeßesefCeieeshegÛÚeõJÙes
DemebKÙeeleheuÙeessheceØeLeceJeie&cetuew: KeefC[les le$e SkeâKeC[ØeceeCelJeeled~
DeOegvee DeeÙeg:keâce&ØecegKee„keâce&Ceeb Glke=â„JesoveeØeefleheeoveeLeË met$eheÃekeâceJeleeÙe&les-
GkeäkeâmmeheosCe meJJelLeesJee DeeGJeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee~~129~~
CeeceeieesoJesoCeeDees oJJeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees oes efJe leguueeDees DemebKesppe-
iegCeeDees~~130~~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCeeDees oJJeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees
ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee efJemesmeeefnÙee~~132~~
JesoCeerÙeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee efJemesmeeefnÙee~~133~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„heoehes#eÙee õJÙesCe Glke=â„eÙegJexovee meJe&mleeskeâe YeJeefle, Glke=â„eÙegyeËOe-
keâkeâeuecee$emeceÙeØeyeæØeceeCelJeeled~ De$e Øeke=âefle-efJeke=âeflemJe™hesCe ve„õJÙeceØeOeeveb, DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie-
cee$emeceÙeØeyeæØeceeCelJeeled~
õJÙesCe veece-iees$eJesovee És Deefhe meceeves YetlJee DemebKÙeeleiegCee SJe~
keâes iegCekeâej: ?
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie:~
kegâle:?
mebKÙeeleeJeefuecee$emeceÙeØeyeæwjeÙeg:mebyebefOelew: veecvees iees$emÙe Jee ÉdÙeOe&iegCeneefvecee$emeceÙeØeyeæs<eg DeheJeefle&les<eg
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~
%eeveeJejCeeefo$eÙekeâce&Ceeb Glke=â„e Jesovee efJeMes<eeefOekeâe keâefLeleeefmle~
De$e efkeâÙevcee$ees efJeMes<e: ?
DeOemleveõJÙeeefCe DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiesve Kebef[les le$ewkeâKeC[cee$ees YeJeefle~

kegâle Sleled ?
$eÙeeCeeb Ieeeflekeâce&Ceeb efkeâceLeË leguÙelee ?
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâ Ûe Sles<eeb keâce&Ceeb ØeosMeeveeb DeeÙeJÙeÙeleguÙelJeeled leguÙelee Jele&les~
Sleoefhe kegâle: ?
Sles<eeb keâce&Ceeb Dehes#eÙee ceesnveerÙekeâce&Cees Jesovee õJÙesCe Glke=â„e efJeMes<eeefOekeâeefmle~
De$eeefhe DeOemleveõJÙeeefCe DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[les le$ewkeâKeC[cee$ees YeJeefle~
kegâle: ?
ef$ebMelkeâesšerkeâesefšmeeiejesheceefmLeefle<eg efmLeleØeosMeefheb[eled GheefjceoMemeeiejeshecekeâesšerkeâesefš<eg efmLeleØeosMe-
efheb[esÓØeOeeve:, ef$ebMelkeâesefškeâesefš<eg meeiejesheces<eg heefleleõJÙeb heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[les<eg
le$ewkeâKeb[ØeceeCelJeeled~
õJÙeehes#eÙee Glke=â„e JesoveerÙeJesovee efJeMes<eeefOekeâe Deefmle~ DeOemleveõJÙeceeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiesve
KeefC[les le$ewkeâKeb[cee$ees efJeMes<ees YeJeefle, mJeeYeeefJekeâlJeeled~
mebØeefle peIevÙeeslke=â„heoehes#eÙee DeeÙegjeefokeâce&Ceeb Jesoveeefve™heCeeLeË met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
penCCegkeäkeâmmeheosCe meJJelLeesJee DeeGJeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee~~134~~
mee ÛesJe GkeäkeâefmmeÙee DemebKesppeiegCee~~135~~
Ceecee-ieesoJesoCeeDees oJJeoes penefCCeÙeeDees (oes efJe leguueeDees) DemebKesppe-
iegCeeDees~~136~~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesoCeeDees oJJeoes penefCCeÙeeDees
ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee efJemesmeeefnÙee~~138~~
JesoCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee efJemesmeeefnÙee~~139~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiesve oerheefMeKeeÙee DeheJelÙe& efkebâefÛeotveb ke=âlJee
peIevÙeeÙegyeËOekeâkeâeuesÓheJeefle&lesve SkeâmeceÙeØeyeæs Yeeies ùles le$e SkeâYeeielJeeled~
mee ÛewJeeslke=â„Jesovee DemebKÙeeleiegCee YeJeefle~
DebieguemÙeemebKÙeeleYeeiees iegCekeâejes Jele&les~
kegâle: ?
oerheefMeKeemJe™hesCe efmLelepeIevÙeõJÙesCe SkeâmeceÙeØeyeæcebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[lewkeâKeC[cee$esCe

mebKÙeeleeJeefueiegefCelemeceÙeØeyeæcee$eeslke=â„õJÙess Yeeies ùles DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~
õJÙeeled veece-iees$eÙeespe&IevÙee Jesovee leguÙee Deefhe DemebKÙeeleiegCee Deefmle~
De$eeefhe iegCekeâej: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieesÓefmle~ DeeÙeg<e: Glke=â„õJÙesCe efkebâefÛeVÙetveefÉiegCeeslke=â„yebOekeâkeâeues
ÙeesieiegCekeâejsCe Ûe iegefCelewkeâmeceÙeØeyeæcee$esCe ÉdÙeOe&iegCeneefveiegefCelewkeâmeceÙeØeyeæcee$eveeceiees$epeIevÙeõJÙes Yeeies
ùles heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~
De«es ef$emet$eeCeeceLe&: megieceesÓefmle~
DeOegvee veeceiees$eeefokeâce&Ceeceglke=â„Jesoveeefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
Ceecee-ieesoJesoCeeDees oJJeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees oes efJe leguueeDees DemebKesppe-
iegCeeDees~~140~~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe DeblejeFÙeJesoCeeDees oJJeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees
ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee efJemesmeeefnÙee~~142~~
JesÙeCeerÙeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee efJemesmeeefnÙee~~143~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiees iegCekeâejes %eeleJÙe:~
ÉdÙeOe&iegCeneefveiegeCf elewkesâefvõÙemeceÙeØeyeæcee$esCe JesoveerÙeõJÙesCe ÙeesieiegCekeâejiegeCf eleÉdÙeOe&iegCenevÙee iegeCf elewkesâefvõÙe-
meceÙeØeyeæcee$es veeceiees$eeslke=â„õJÙes Yeeies ùles heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~
Mes<ekeâce&CeeceLeex %eeÙele SJe~
leelheÙe&ce$e-Fcee: meJee&: Jesovee: meJe&%ewjsJe iecÙevles ve ÛeemceeefYe:~ JeÙeb leg Meejerefjkeâ-ceeveefmekeâ-
DeeieblegkeâeefoveeveeefJeOee Jesovee: DevegYeJeece:~ leeYÙe: keâLeb cegòeâe YeefJe<Ùeece FlÙesJe efÛevleefÙeleJÙeced~ leLee leemeeb
Jesoveeveeb DevegYeJevesve efJecegòeâe YetlJee efveefJe&keâuhes OÙeeves mLeeveb Øeehlegb ÙeeJeled ve Mekeävegce: leeJeled MekeälÙevegmeejsCe
osMe›eleeefve cene›eleeefve Jee ie=nerleJÙeeefve YeJeefvle~ Sleefve§eÙees efJeOeeleJÙe:~
SJeb iegCekeâejevegÙeesieÉejieefYe&leeuheyenglJeb meceehleced~
Flees efJeMes<e:-
ÙemÙeeb leerLe&keâjpevceYetceew meewOeceXõe%eÙee Oeveheefle: hebÛeoMeceemeeved jlveJe=ef„b kegâ®les~ Ùe$e Ûe ØeYeJees pevce
ie=nerlJee yeeuÙe›eâer[eb kegâJe&efvle, meJe&$e OetefuekeâCeeved heefJe$eÙeefvle~ Ùe$e Ûe osJeeveeceeieceveb efvejblejb Ûeueefle
ieYe&pevceoer#eekesâJeue%eevekeâuÙeeCekeâceneslmeJew: DemebKÙeosJee: osJÙe§e DeeielÙe mJemJehegCÙeb JeOe&Ùeefvle~ SleeÂMeer
pevceYetceÙe: mebØeefle DeefJekeâefmelee: ÂMÙevles Jele&ceevekeâeues leg DeefleMeÙe#es$eeefCe peveeveeceekeâ<e&Ce mLeueeefve
veJeveJeevÙeefhe Jeæ&vles~ leLeeefhe pevceYetceerveeb oMe&ve-Jebovee-Gheemevee-peerCeexæejeefoefYe: mebefÛeleb hegCÙeb
DeveghececeleguecesJesefle efve§esleJÙeced~
DemÙeeb leerLe&Ùee$eeÙeeb ßeerefJeceueveeLemÙe $eÙeesoMeleerLe&keâjmÙe pevceYetefceb keâebefheuÙehegjeR JeefvolJee le$eesheefJeMÙe
<ešdKeC[eiecešerkeâeb efueefKelJee n<ee&eflejskeâcevegYetÙeles mce~ ceOÙes Dee<eeÌ{ke=â<Ceele=leerÙeeÙeeb1 mehleefJebMelÙeefOekeâ-

hebÛeefJebMeefleMeleleces Jeerjeyos SkeâeefOekeâ efÉmenœeleces efKe<šêyos leerLe&Yetceew efueefKelee šerkeâe ces pevcepevceefve
YeeJeßegle%eeveJe=æŸew YetÙeeefoefle ÙeeÛÙeles~ DeÅe Yeeõheoke=â<CeeoMecÙeecenb efouueerjepeOeevÙeeb Je<ee&Ùeesieb mLeeheefÙelJee
Jemeeefce~
Fefle ßeer<ešdKeC[eiecemÙe ÛelegLe&KeC[s oMeces «ebLes Jesoveeveeefcve efÉleerÙesÓvegÙeesieÉejs ÛelegLe&
JesoveeõJÙeefJeOeeves efÉleerÙes ceneefOekeâejs ieefCeveer%eeveceleerke=âle-efmeæebleefÛebleeceefCe-
šerkeâeÙeeb ØeLeceesÓefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
1. Deepe Yeeõheo ke=â. 10 nw~ ceQ efouueer Dee Ûegkeâer ntB~ Jebovee Dee<eeÌ{ ceW keâjkesâ ÙeneB efouueer ceW Je<ee&Ùeesie efkeâÙee nw~
DeLe Ûetefuekeâeveece
(ÛelegLe&JesoveeõJÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejmÙe Ûetefuekeâe)
(efÉleerÙeesÓefOekeâej:)
cebieueeÛejCeced
Deveble! Âi%eevemegJeerÙe&meewKÙeb, Devebleleeb Ùeeefle leJe Øemeeoeled~
Devebleoes<eeved efpeve! ces uegveerenf , veceecÙevevleb ùefo OeejÙes lJeeced~~1~~
efÉleerÙeJesoveeÓvegÙeesieÉejs <ees[MeYesoevleie&le ÛelegLe&JesoveeõJÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejmÙe FÙeb Ûetefuekeâeefmle~
efÉleerÙesÓÛetefuekeâeveeceeefOekeâejs mehleeflemet$eeefCe keâLÙevles~ le$eeefhe $eerefCe mLeueeefve meefvle~ le$e ØeLecemLeues
Ùeesieehes#eÙeeuheyenglJeefve™heCelJesve ‘‘Sòees peb YeefCeob’’ FlÙeeefovee Skeâef$ebMelmet$eeefCe~ hegve§e efÉleerÙemLeues ‘‘peesieªeCe-
he™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee oMeYesokeâLevelJesve SkeâeoMeevlejmLeueieefYe&lesve Ûe De°ef$ebMelmet$eeefCe~ lele§e le=leerÙemLeues
ØeosMeyebOekeâLevelJesve ‘‘peeefCe ÛesJe’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eefceefle Ûeteuf ekeâeÙee: mecegoeÙeheeleefvekeâe keâefLelee~
DeOegvee Ûeteuf ekeâeefOekeâejØe™heCeeÙeeb DeuheyenglJeefÉefJeOeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuecenecegveervõsCe-
Sòees peb YeefCeob ‘yengmees yengmees GkeäkeâmmeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo
penCCeeefCe Ûe’ SlLe Dehheeyengieb ogeJf enb peesiehheeyengieb heosmeDehheeyengieb ÛesJe~~144~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Demceeled ÛetefuekeâeefOekeâejeled hetJeË YeefCeleceemles-yeng-yengyeejb Glke=â„Ùeesie-
mLeeveeefve Øeehveesefle peerJe: yengMees yengMees peIevÙeÙeesiemLeeveeefve Ûe Øeehveesefle~ DemÙewJe ØekeâjCemÙe efJemlejsCe efpe%eemeÙee-
DeuheyenglJemÙe Yesoew Øe™hÙesles~ De$e leÙeesvee&cveer keâLÙesles-
ÙeesieeuheyenglJeb ØeosMeeuheyenglJeb Ûe~
ef$eefYejvegÙeesieÉejwJexoveeõJÙeefJeOeeveb efJemlejsCe Øe™hÙe lemÙe meceehleew melÙeeb efkeâceLe&cegheefjcees «ebLe GÛÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâ Ûe Deefmceved «ebLes Glke=â„mJeeefcelJeb YeCÙeceeves ‘yengmees yengmees GkeäkeâmmeeefCe peesieªeCeeefCe
ieÛÚefo’ Fefle keâefLeleceefmle~ peIevÙemJeeefcelJesÓefhe YeCÙeceeves ‘yengmees yengmees penCCeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo’
Fefle YeefCeleced~ SleÙeesÉ&Ùeesjefhe met$eÙeesjLeex ve mecÙeieJeiele:~ lelees ÉÙeesjefhe met$eÙees: efMe<ÙeeCeeb efve§eÙepeveveeLe&efceÙeb
DeuheyenglJeeefoØe™heCee ÙeesieefJe<eÙee ef›eâÙeles~
De$eeefYeØeeÙeesÓÙeb-JesoveeõJÙeefJeOeevemÙe ÛetefuekeâeØe™heCeeLe&cegheefjcees «ebLe Deeiele Fefle %eeleJÙees YeJeefle~
keâe Ûetefuekeâe ?
met$emetefÛeleeLe&ØekeâeMeveb Ûetefuekeâe veece %eeleJÙeced~
De$e ÙeesiemÙeeuheyenglJesÓheieles #eefhelekeâceeËefMekeâ-iegefCelekeâceeËefMekeâÙeesÙeexieOeejemebÛeejes %eelegb MekeäÙeles, Fefle
peerJemeceemeeved DeeefßelÙe ÙeesieeuheyenglJecegÛÙeles~ keâejCeeuheyenglJeevegmeejer ÛewJe keâeÙee&uheyenglJeefceefle %eeheveeLeË
ØeosMeeuheyenglJecegÛÙeles~ ‘‘keâejCehetJeË keâeÙe&ecf eefle vÙeeÙeeled~’’ leeJelkeâejCeeuheyenglJeb ØeLececesJe YeefCe<Ùeefvle DeeÛeeÙe&oJs ee:~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Ûetefuekeâe / met$e 145 mes 153 ÛelegLe& DevegÙeesieÉej /189
DeOegvee met#ceeefopeerJeeveeb peIevÙeÙeesieeuheyenglJeØe™heCeeLeË met$emehlekeâceJeleeÙe&les-

meJJelLeesJees megngcesFbefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees~~145~~
yeeojsFbefoÙe DeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~146~~
yeerFbefoÙe DeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~147~~
leerFbefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~148~~
ÛeGeEjefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~149~~
DemeefCCehebeÛf ebeof ÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~150~~
meefCCehebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~151~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#cewkesâefvõÙeueyOÙeheÙee&hlekeâmÙe ØeLecemeceÙeleodYeJemLemÙe efJe«enieleew
Jele&ceevemÙe peIevÙe GheheeoÙeesiees ie=nerleJÙe:~
ØeLecemeceÙeenejkeâ-ØeLecemeceÙeleodYeJemLemÙe met#cewkesâefvõÙeueyOÙeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙe GheheeoÙeesie: efkeâVe ie=nerle: ?
ve, veeskeâce&menkeâeefjkeâejCeyeuesve Ùeesiees Je=efæceeieles le$e ÙeesiemÙe peIevÙelJemebYeJeeYeeJeeled~
met#cewkesâefvõÙeehes#eÙee yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeÙeesieesÓmebKÙeeleiegCees Jele&les~ De$e iegCekeâej:
heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeieesÓefmle~
yeeojwkesâefvõÙeueyOÙeheÙee&hlekeâmÙe ØeLecemeceÙeleodYeJemLemÙe efJe«enieleew Jele&ceevemÙe peIevÙeesheheeoÙeesieeled
DeOemlevemet#cewkesâefvõÙeueyOÙeheÙee&hleesheheeoÙeesiemLeeves<eg DemebKÙeeleÙeesieiegCeneveerveeb mebYeJeeled~ le$eleveveeveeiegCeneefveMeueekeâe:
efJejueÙÙe efÉiegCeerke=âlÙe DevÙeesvÙeeYÙemles ke=âles iegCekeâejjeefMeYe&Jeleerefle Øeesòebâ YeJeefle~ ÉerefvõÙemÙeeheÙee&hlekeâmÙe
peIevÙeÙeesieesÓmebKÙeeleiegCees Jele&les~
De$e keâejCeb hetJe&efceJe Øe™heefÙeleJÙeced~ meJe&$e ueyOÙeheÙee&hlekeâmÙe ØeLecemeceÙeleodYeJemLemÙe efJe«enieleew
Jele&ceevemÙe peIevÙe GheheeoÙeesiees ie=nerleJÙe:~
$eerefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeÙeesieesÓmebKÙeeleiegCeesÓefmle~ DeOemleveveeveeiegCeneefveMeueekeâe efJejueÙÙe efÉiegCeerke=âlÙe
DevÙeesvÙeeYÙemejeefMe: Jele&les~
SJece«esÓefhe ÛelegefjefvõÙeeheÙee&hle-Demebef%ehebÛesefvõÙeeheÙee&hle-mebef%ehebÛesefvõÙeeheÙee&hleeveeceefhe %eeleJÙeced~
mebØeefle met#cewkesâefvõÙeeÅeheÙee&hleeveeb Glke=â„ÙeesieeuheyenglJeefve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
megngcesFbefoÙeDeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~152~~
yeeojsFbefoÙe-DeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~153~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—iegCekeâej: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiees %eeleJÙe:~
De$e met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hleew efÉefJeOeew-ueyOÙeheÙee&hle-efveJe&=lÙeheÙee&hleYesosve~ leÙees: keâmÙeeheÙee&hlekeâmÙe
Glke=â„Ùeesiees ie=¢eles ?
De$e met#cewkesâefvõÙeueyOÙeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„heefjCeeceÙeesiees ie=nerleJÙe:~ efkebâ Ûe-efveJe&=lÙeheÙee&hlekeâmÙe
Glke=â„Ùeesiees veece Glkeâ„SkeâevleevegJe=efæÙeesie:, lele SlemÙe Glke=â„heefjCeeceÙeesiemÙe DemebKÙeeleiegCelJeoMe&veeled~
kegâlees %eeÙeles ?
peIevÙeeslke=â„JeerCeelees %eeÙeles~
yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„es ÙeesieesÓmebKÙeeleiegCees YeJeefle~ De$eeefhe ueyOÙeheÙee&hlekeâmÙe yeeojwkesâefvõÙe-
Glke=â„heefjCeeceÙeesiees ie=nerleJÙe:, peIevÙeeslke=â„JeerCeelees yeeojwkesâefvõÙe-Glke=â„heefjCeeceÙeesiees efveJe=&lÙeheÙee&hlekeâmÙe
Glke=â„wkeâevleevegJe=efæÙeesieb mebJeer#Ùe SlemÙe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
mebØeefle SkesâefvõÙeheÙee&hlekeâeveeb peIevÙeeslke=â„ÙeesieØe™heCeeLeË met$e Ûeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~154~~
yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~155~~
megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~156~~
yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~157~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e met#cewkesâefvõÙeefveJe=&lÙeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeheefjCeeceÙeesiees ie=nerleJÙe:~
leLewJe yeeojwkesâefvõÙeefveJe=&lÙeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeheefjCeeceÙeesiees ie=nerleJÙe:~ Mes<eÙees: met$eÙeesjLe&: megieceesÓefmle~ meJe&$e
iegCekeâej: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeie SJe %eeleJÙe:~
mebØeefle ÉerefvõÙeeÅeheÙee&hlekeâeveeceglke=â„ÙeesieØe™heCeeLeË met$ehebÛekeâceJeleeÙe&les-
yeerFbefoÙeDeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~158~~
leerFbefoÙe-DeheppeòeÙemme Gkeäkeâmmepeesiees DemebKesppeiegCees~~159~~
ÛeogeEjefoÙe-DeheppeòeÙemme Gkeäkeâmmepeesiees DemebKesppeiegCees~~160~~
DemeefCCehebefÛebefoÙe DeheppeòeÙemme Gkeäkeâmmepeesiees DemebKesppeiegCees~~161~~
meefCCehebefÛebefoÙe DeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppe-
iegCees~~162~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ÉerefvõÙeeheÙee&hlekeâew efÉefJeOeew-ueyOÙeheÙee&hle-efveJe=&lÙeheÙee&hleYesosve~
le$e SleÙees: keâmÙeeslke=â„Ùeesiees ie=nerleJÙe: ?
De$e efveJe=&lÙeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„wkeâevleevegJe=efæÙeesiees ie=nerleJÙe:~
kegâle: ?
ÉerefvõÙeueyOÙeheÙee&hlekeâeslke=â„heefjCeeceÙeesieeoefhe ÉerefvõÙeefveJe&=lÙeheÙee&hlemÙe Glke=â„wkeâevleevegJe=efæÙeesiemÙe
peIevÙeeslke=â„JeerCeeyeuesve DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~ Gheefjces<Jeefhe efveJe=&lÙeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„wkeâevleevegJe=efæÙeesie§ewJe
ie=nerleJÙe:~ Mes<emet$eeCeeceLe&: megieceesÓefmle~
mebØeefle ÉerefvõÙeeefoheÙee&hleeveeb peIevÙeeslke=â„Ùeesieefve™heCeeLeË SkeâeoMe met$eeCÙeJeleeÙe&vles ßeerYetleyeefuemetefjJeÙexCe-
yeerrFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~163~~
leerFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~164~~
ÛeGeEjefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~165~~
DemeefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~166~~

meefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~167~~
yeerFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~168~~
leerFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~169~~
ÛeGeEjefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~170~~
DemeefCCehebeÛf ebeof ÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~171~~
meefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~~172~~
SJeceskeäkesâkeäkeâmme peesieiegCeieejes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees~~173~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJeexòeâeMes<eÙeesiemLeeveeveeb iegCekeâejmÙe ØeceeCeceslesve met$esCe Øe™efheleb~
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeies iegCekeâejes YeJeleerefle keâLeb %eeÙeles ?
SlemceeosJe met$eep%eeÙeles~ Slelmet$eb mJeÙeb ØeceeCeYetleb YeJeleerefle ØeceeCeevlejb veehes#eles, DeveJemLeeØemebieeled~
DeÙeb cetueJeerCeeÙee DeuheyenglJeeueehees osMeeceMe&keâ:, metefÛeleØe™heCeeÅevegÙeesieÉejlJeeled~ lesvee$e Øe™heCee
ØeceeCeceuheyenglJeefceefle $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe Øe™heefÙeleJÙeeefve~
le$e leeJelØe™heCee Je#Ùeles~ leÅeLee-
mehleeveeb ueyOÙeheÙee&hlepeerJemeceemeeveecegheheeoÙeesiemLeeveeefve SkeâevleevegJe=efæÙeesiemLeeveeefve heefjCeeceÙeesiemLeeveeefve
Ûe~ mehleeveeb efveJe=&lÙeheÙee&hlepeerJemeceemeeveecegheheeoÙeesiemLeeveeefve SkeâevleevegÙeessieJe=efæÙeesiemLeeveeefve Ûe~ mehleeveeb
efveJe=&efòeheÙee&hleeveeb heefjCeeceÙeesiemLeeveeefve ÛewJe~
Øe™heCee meceehlee~
mebØeefle ØeceeCecegÛÙeles~ leÅeLee-
Sles<eeb keâefLelemeJe&peerJemeceemeeveecegheheeoÙeesiemLeeveeveeb SkeâevleevegJe=efæÙeesiemLeeveeb heefjCeeceÙeesiemLeeveeveeb Ûe
ØeceeCeb ßesCÙee: DemebKÙeeleYeeieesÓefmle~
Fefle ØeceeCeØe™heCee ielee~
DeuheyenglJeb efÉefJeOeb-ÙeesiemLeeveeuheyenglJeb ÙeesieefJeYeeieØeefleÛÚsoeuheyenglJeb Ûeself e~ le$e leeJeod ÙeesiemLeeveeuhe-
yenglJeb Je#Ùeles~ leÅeLee-
mehleeveeb ueyOÙeheÙee&hleeveecegheheeoÙeesiemLeeveeefve meJe&mleeskeâeefve~ les<eeb SkeâevleevegJe=eæ f ÙeesiemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~
lele: heefjCeeceÙeesiemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~
mehleeveeb efveJe=&òÙeheÙee&hlepeerJemeceemeeveeb meJe&mleeskeâeefve GheheeoÙeesiemLeeveeefve~ SkeâevleevegJe=efæÙeesiemLeevee-
vÙemebKÙeeleiegCeeefve~
mehleeveeb efveJe=e& òf eheÙee&h& lekeâeveeb veemlÙeuheyenglJeced, heefjCeeceÙeesiemLeeveeefve cegkeälJee le$eevÙes<eeb ÙeesiemLeeveeveeceYeeJeeled~
meJe&$e iegCekeâej: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeie:~
SJeb ÙeesiemLeeveeuheyenglJeb meceehleced~
Ûeleg&oMepeerJemeceemeeveeb ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoeuheyenglJeb ef$eefJeOeced-mJemLeeveb hejmLeeveb meJe&hejmLeeveefceefle~

Sles<eeb efJemlejes OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙees YeJeodefYe:~
DeOegvee ØeosMeeuheyenglJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
heosmeDehheeyengS efòe pene peesieDehheeyengieb Ceerob leOee CesoJJeb~ CeJeefj
heosmee DehheeS efòe YeeefCeoJJeb~~174~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee hetJeË ÙeesieeuheyenglJeb Øe™efheleceefmle leLewJe ØeosMeeuheyenglJeceefhe
Øe™heefÙeleJÙece$e~ efJeMes<esCe leg ÙeesiemLeeves ØeosMe Fefle JeòeâJÙeb~ ÙeLee mJemLeeve-hejmLeeve-meJe&hejmLeeveYesosve
peIevÙeeslke=â„ÙeesieeuheyenglJeØe™heCee ke=âleeefmle leLewJe Ùeesieefveefceòesve peerJes<eg Deeielekeâce&ØeosMeeveecehÙeuheyenglJeØe™heCee
keâle&JÙeeefmle, efkebâ Ûe-meJe&$e keâejCeevegmeeefjkeâeÙeexheuecYeeled~
keâef§eoen-Ùeefo keâejCeevegmeeÙezJe keâeÙeË leefn& meceÙeb Øeefle ÙeesieJeMesveeieÛÚlkeâce&ØeosMewjmebKÙeelewYe&efJeleJÙeced,
efkebâ Ûe-Ùeesies<eg DemebKÙeeleeefJeYeeieØeefleÛÚsoe: meefvle Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-vewleled, SkeâÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsosÓefhe Deveblekeâce&ØeosMeekeâ<e&CeMeefòeâoMe&veeled~
hegvejhÙeeMebkeâles-Ùeesieeled keâce&ØeosMeeveeceeiecees YeJeleerefle keâLeb %eeÙeles ?
DeeÛeeÙe&: meceeOeòes-SlemceeosJe ØeosMeeuheyenglJemet$eep%eeÙeles~ ve Ûe met$eceeieceØeceeCeb ØeceeCeevlejcehes#eles,
DeveJemLeeØemebieeled~ lesve iegeCf elekeâceeËeMf ekeâ: lelØeeÙeesiÙeeslke=â„Ùeesis esYÙe§ewJe YeüeceefÙeleJÙe:, DevÙeLee yengØeosMemebÛeÙeevegheheòes:~
#eefhelekeâceeËefMekeâesÓefhe lelØeeÙeesiÙepeIevÙeÙeesiehebkeälÙee Ke[dieOeejemeÂMÙee ØeJele&efÙeleJÙe:, DevÙeLee keâce&veeskeâce&ØeosMeeveeb
mleeskeâlJeb ve mebYeJeefle~
SJeb ÛetefuekeâeÙeeb ØeLecemLeues Ùeesieehes#eÙee-ØeosMeehes#eÙeeÛeeuheyenglJe efve™heCelJesve Skeâef$ebMelmet$eeefCe ieleeefve~
cebieueeÛejCeced
meeOe&ÉerheÉÙes mehle-lÙegòejeefCe Meleeefve Ûe~
meefvle keâce&YegJemleemeg, $ewkeâeefuekeâefpevesÕeje:~~1~~
DevevleevevleleerLexMee, cees#eceeie&ØeoMe&keâe:~
leerLe&Ûe›eâYe=le§ewleeved Jevos meJee&Le&efmeæÙes~~2~~
Ô meeæ&ÉÙeÉerhemebyebeOf ehebÛeYejle-hebÛewjeJele-hebÛeceneefJeosnefmLele-mehlelÙegòejMelekeâce&Yetecf e<etlheVeeleerleJele&ceeve-
YeefJe<ÙelkeâeueerveevevleevevleleerLeËkeâjsYÙees vecees vece:~
SleodeJf eÕeMeebelf eceneJeerjefJeOeeveb DeefvleceleerLeËkeâjYeieJevceneJeerj<e[deJf ebMeefleMelelecees pevcepeÙebleerceneslmeJees YeieJeved-
ceneJeerjmJeeefceve§e efJeÕeefmceved Meebelf eb megeYf e#eb #esceb DeejesiÙeb meJe&emf eefæb mece=eæ f b Ûe efJelejvleglejeced~ Fefle ØeeLÙe&les ceÙee1~
ÛetefuekeâeÙee: heeleefvekeâe-
DeLe JesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le ÛelegLee&vegÙeesieÉejmÙe $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe efJeYepÙe hegve§e ÛetefuekeâeÙeeb
ceOÙes hebÛemehlelÙeefOekeâMeleleces met$es oMeevegÙeesieÉejeefCe keâefLeleeefve~ Fob ÛetefuekeâeÙeeb efÉleerÙemLeueceefmle~
DeLe Ûeteuf ekeâeÙeeb efÉleerÙemLeues SkeâeoMeevlejmLeueeefve efJeYepÙevles~ le$e ØeLecesÓvlejmLeues ‘‘peesieªeCehe™JeCeoeS’’
1. ceieefmej Meg. 10, Jeer.efve.meb. 2528 (efoveeBkeâ 25-12-2001) keâes jepeeyeepeej-efouueer ceW efueKee nw~ Dele:
ceneJeerj mJeeceer kesâ 26JeW pevcepeÙebleer ceneslmeJe kesâ meboYe& ceW Ùen cebieueeÛejCe efkeâÙee nw~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Ûetefuekeâe / met$e 175 ÛelegLe& DevegÙeesieÉej /193
FlÙeeefo oMeYeso metÛevelJesve met$eÉÙeb~ efÉleerÙesÓvlejmLeues ‘‘DeefJeYeeieheef[ÛÚso’’ FlÙeeefovee $eerefCe met$eeefCe~

le=leerÙesÓvlejmLeues ‘‘Jeiiehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee met$eÉÙeb~ ÛelegLexÓvlejmLeues ‘‘heâöÙehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee
met$eÉÙeb~ hebÛecesÓvlejmLeues ‘‘DeblejØe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee met$eÉÙeb~ <e‰sÓvlejmLeues ‘‘"eCehe™JeCe’’ FlÙeeefovee
met$eÉÙeb~ mehlecesÓvlejmLeues ‘‘DeCevlejesJeefCeOeeS’’ hebÛemet$eeefCe~ De°cesÓvlejmLeues ‘‘hejbhejesJeefCeOeeS’’ met$eÛeleg°Ùeb~
veJecesÓvlejmLeues ‘‘meceÙehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee ÛelJeeefj met$eeefCe~ oMecesÓvlejmLeues ‘‘Jeefºhe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee
hebÛemet$eeefCe~ SkeâeoMesÓvlejmLeues ‘‘DehheeyengS efòe’’ FlÙeeefovee mehlemet$eeefCe Je#Ùevles~ hegve§e le=leerÙemLeues
ØeosMeyebOeefve™heCelJesve ‘‘peefCe ÛesJe’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb keâLeefÙe<Ùeles~ Fefle mecegoeÙesve heeleefvekeâe metefÛelee YeJeefle~
DeOegvee ÙeesiemLeeveØe™heCeeÙeeb DevegÙeesieÉejmebKÙeeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefue-metefjJeÙexCe-
peesieªeCehe™JeCeoeS lelLe FceeefCe ome DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe
YeJebefle~~175~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—oMeevegÙeesieÉejeCeeb veeceefve™heCeb Deef«ece met$es keâefj<Ùeles~ De$e Ùeesie§elegeJf e&Oe:-
veeceÙeesie: mLeeheveeÙeesiees õJÙeÙeesiees YeeJeÙeesie§esefle~ veecemLeeheveeÙeesieew megieceew Fefle ve leÙeesjLe& GÛÙeles~
õJÙeÙeesiees efÉefJeOe:-DeeieceõJÙeÙeesiees veesDeeieceõJÙeÙeesie§eself e~ le$eeieceõJÙeÙeesiees ÙeesieØeeYe=le%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâ:~
veesDeeieceõJÙeÙeesieeqŒeefJeOe:-%eeÙekeâMejerj-YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâõJÙeÙeesie§eself e~ %eeÙekeâMejerj-YeeefJeõJÙeÙeesieew megieceew~
leodJÙeefleefjòeâõJÙeÙeesieesÓveskeâefJeOe:~ leÅeLee-
metÙe&ve#e$eÙeesiees «enve#e$eÙeesie: keâesCeebieejÙeesie: ÛetCe&Ùeesiees cev$eÙeesie FlÙesJeceeoÙe:~
le$e YeeJeÙeesiees efÉefJeOe:-DeeieceYeeJeÙeesiees veesDeeieceYeeJeÙeesie§e~ le$eeieceYeeJeÙeesiees ÙeesieØeeYe=le%eeÙekeâ GheÙegòeâ:~
veesDeeieceYeeJeÙeesieefŒeefJeOe:-iegCeÙeesie: mebYeJeÙeesiees ÙeespeveeÙeesie§esefle~ le$eeefhe iegCeÙeesiees efÉefJeOe:-meefÛeòeiegCe-
ÙeesieesÓefÛeòeiegCeÙeesie§e~ le$eeefÛeòe iegCeÙeesiees ÙeLee ™hejmeiebOemheMee&efoefYe: hegûueõJÙeÙeesie:, DeekeâeMeeoerveeb mJe-
mJeelcevees iegCew: men Ùeesiees Jee~ le$e meefÛeòeiegCeÙeesie: hebÛeefJeOe:-DeewoefÙekeâ DeewheMeefcekeâ: #eeefÙekeâ: #eeÙeesheMeefcekeâ:
heeefjCeeefcekeâ§eself e~ le$e ieefleefuebiekeâ<eeÙeeefoefYepeeaJemÙe Ùeesie: DeewoefÙekeâiegCeÙeesie:~ DeewheMeefcekeâmecÙekeälJemebÙeceÙeesiewpeeaJemÙe
Ùeesie: DeewheMeefcekeâiegCeÙeesie:~ kesâJeue%eeve-oMe&ve-ÙeLeeKÙeelemebÙeceeefoefYe: peerJemÙe Ùeesie: #eeÙeesheMeefcekeâiegCeÙeesiees
veece~ peerJeYeJÙelJeeefoefYeÙeexie: heeefjCeeefcekeâiegCeÙeesiees veece~ Fbões ces®b ÛeeueefÙeleggb meceLe& Fefle S<e: mebYeJeÙeesiees veece~
ÙeesÓmeew ÙeespeveeÙeesie: me: ef$eefJeOe:-GheheeoÙeesie SkeâevleevegJe=efæÙeesie: heefjCeeceÙeesie§esefle~
Sles<eg Ùeesies<Je$e ÙeespeveeÙeesiesveeefOekeâejesÓefmle, Mes<eÙeesiesYÙe: keâce&ØeosMeeveeceeieceveeYeeJeeled~
De$eheÙeËleb ÙeesiemÙe efJeJesÛeveb DeOegvee mLeevemÙe efJeJesÛeveb ef›eâÙeles-
mLeeveb veecemLeeheveeõJÙeYeeJeYesosve ÛelegefJe&Oeceefmle~ Sles<eg veece mLeeheveemLeeves megieces mle:, DeleSJe leÙeesjLeex
ve keâLÙeles~ õJÙemLeeveb efÉefJeOeb-Deeiece-veesDeeieceõJÙemLeeveYesosve~ le$e Deeiecelees õJÙemLeeveb mLeeveØeeYe=le-
%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâ:~ veesDeeieceõJÙemLeeveb ef$eefJeOeb-%eeÙekeâMejerj-YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâmLeeveYesovs e~ le$e %eeÙekeâMejerj-
YeeefJemLeeves megieces~ leodJÙeefleefjòeâõJÙemLeeveb ef$eefJeOeb-meefÛeòe-DeefÛeòe efceßeveesDeeieceõJÙemLeeveb Ûe~ Ùeled
lelmeefÛeòeveesDeeieceõJÙemLeeveb leefÉefJeOeb-yee¢eceYÙeblejb Ûesefle~ Ùeòeod yee¢eb leefÉefJeOeb OegÇJeceOeÇgJeb~
Ùeòeod OegÇJeb leeflmeæeveeceJeieenvemLeeveb~
kegâle: ?
les<eeb efmeæeveeceJeieenveeÙee Je=efænevÙeesjYeeJesve efmLejmJe™hesCe DeJemLeeveeled~

ÙeòeoOegÇJeb meefÛeòemLeeveb lelmebmeejmLeeveeb peerJeeveeceJeieenvee~
kegâle: ?
les<eeb Je=efænevÙees®heuebYeeled~
ÙeòeoYÙevlejb meefÛeòemLeeveb leefÉefJeOeb-mebkeâesÛeve-efJekeâesÛeelcekebâ leefÉnerveb Ûe~
ÙeòelmebkeâesÛeve-efJekeâesÛeveelcekeâceYÙevlejmeefÛeòemLeeveb leled meJex<eeb meÙeesiepeerJeeveeb peerJeõJÙeb~ Ùeòeled leefÉnerve-
ceYÙevlejb meefÛeòemLeeveb lelkesâJeue%eeve-oMe&veOejeCeeb cees#eefmLeefleyebOeeheefjCeleeveeb efmeæeCeeb DeÙeeseif ekesâJeefueveeb Jee peerJeõJÙeb~
peerJeõJÙemÙe peerJeõJÙeceefYeVemLeeveb keâLeb YeJeefle ?
ve, mJelees JÙeefleefjòeâõJÙeeCeecevÙeõJÙemLeevensleglJeeYeeJeeled, mJekeâef$ekeâesešf -GlheeoJÙeÙeOeÇeJw ÙemJe™heheefjCeece-
YesoeYesolJesve meJe&õJÙeeCeeceJemLeeveesheuebYeeled~
ÙeòeoefÛeòeõJÙemLeeveb leodefÉefJeOeb-™hÙeefÛeòeõJÙemLeevece™hÙeefÛeòeõJÙemLeeveb Ûesefle~
Ùeòeod ™efhe-DeefÛeòemLeeveb leod efÉefJeOeb-DeYÙevlejb yee¢eb Ûe~ ÙeòeoYÙevlejb leod efÉefJeOeb-penodJe=efòekebâ
DepenodJe=eòf ekebâ Ûe~ Ùeòeod penoJe=eòf e-DeYÙevlejmLeeveb leled ke=â<Ce-veerue-®efOej-neefjõ-Megkeäue-megjefYeiebOe-ogjefYeiebOe-
efleòeâ-keâšgkeâ-keâ<eeÙeecue-ceOegj-efmveiOe-™#e-Meerlees<CeeefoYesosve DeveskeâefJeOeb~ ÙeòeopenodJe=efòe-DeYÙeblej
™hÙeefÛeòeõJÙemLeeveb lelhegûuecetefle&-JeCe&-iebOe-jme-mheMee&vegheÙeesielJeeefo Yesosve DeveskeâefJeOeb~ Ùeòeod yee¢e™hÙe-
efÛeòeõJÙemLeeveb leoskeâekeâeMeØeosMeeefoYesosve DemebKÙeeleefJekeâuheced~
Ùeòeo™efhe-DeefÛeòeõJÙemLeeveb leod efÉefJeOeb-DeYÙevlejb yee¢eb Ûesefle~ ÙeòeoYÙevlejce™efhe-DeefÛeòeõJÙemLeeveb
leod Oecee&efmlekeâeÙe-DeOecee&efmlekeâeÙe-DeekeâeMeeefmlekeâeÙe-keâeueõJÙeeCeeb mJe-mJeelceve: mJe™heeJemLeevenslegheefjCeecee:~
Ùeòeod yee¢ece™efhe-DeefÛeòeõJÙemLeeveb leod Oecee&efmlekeâeÙe-DeOecee&efmlekeâeÙekeâeueõJÙewjJe„yOeekeâeMeØeosMee:~
DeekeâeMeeefmlekeâeÙemÙe veeefmle yee¢emLeeveb, DeekeâeMeeJeieeefnveesÓvÙemÙe õJÙemÙeeYeeJeeled~ Ùeòeod efceßeõJÙemLeeveb leod
ueeskeâekeâeMe:~
YeeJemLeeveb efÉefJeOeb-Deeiece veesDeeieceYeeJemLeeveYesosve~ le$e DeeieceYeeJemLeeveb veece, mLeeveØeeYe=le%eeÙekeâ
GheÙegòeâ:~ veesDeeieceYeeJemLeeveceewoefÙekeâeefoYesosve hebÛeefJeOeb~
De$e DeewoefÙekeâYeeJemLeevesve DeefOekeâej:, DeIeeeflekeâce&CeecegoÙesve lelØeeÙeesiÙesve ÙeesiemÙeeslheòes:~
Ùeesiees #eeÙeesheMeefcekeâ Fefle kesâÓefhe YeCeefvle, lelkeâLeb Iešles ? JeerÙee&vlejeÙe#eÙeesheMecesve kegâ$eeefhe ÙeesiemÙeJe=efæ-
cegheue#Ùe#eeÙeesheMeefcekeâlJeØeefleheeoveeled Iešles~
ÙeesiemÙe mLeeveb ÙeesiemLeeveb, ÙeesiemLeevemÙe Øe™heCelee ÙeesiemLeeve-Øe™heCelee, lemÙeeb ÙeesiemLeeveØe™heCeleeÙeeb
oMe DevegÙeesieÉejeefCe %eeleJÙeeefve YeJeefvle~
efkeâceLe&ce$e ÙeesiemLeeveØe™heCee ef›eâÙeles?
hetJeexòeâeuheyenglJes meJe&peerJemeceemeeveeb peIevÙeeslke=â°ÙeesiemLeeveeveeb mleeskeâyenglJecesJe %eeefheleb~ efkeâÙeodefYe:
DeefJeYeeieØeefleÛÚso:w mheæ&kewâ: Jeie&CeeefYeJee& peIevÙeeslke=â°ÙeesiemLeeveeefve YeJevleerelf e veesòebâ~ ÙeesiemLeeveeveeb <e[sJe DevlejeefCe
DeuheyenglJes Øe™efheleeefve~ lelemles<eecevÙe$e efvejvlejb Je=efæYe&Jemeerefle %eeÙeles~ mee Ûe Je=efæ: meJe&$e efkeâceJeefmLelee
efkeâceveJeefmLelee efkebâ Jee Je=æs: ØeceeCeefceefle Sleoefhe le$e ve Øe™efheleb~ lele Sles<eeceØe™efheleeLee&veeb Øe™heCeeLeË
ÙeesiemLeeveØeÇ™heCee ef›eâÙeles~
efkebâ Ùeesiees veece ?

peerJeØeosMeeveeb mebkeâesÛe-efJekeâesÛe-ØeceCemJe™hees Ùeesie:~ ve peerJeieceveb Ùeesie:, DeÙeesefieveesÓIeeeflekeâce&#eÙesCe
TOJeË ieÛÚÓleesefhe meÙeesielJeØemebieeled~
me: Ûe Ùeesiees ceveesJeÛevekeâeÙe Yesovs e ef$eefJeOe:~ le$e yee¢e heoeLe&eÛf evleeJÙeehe=leb ceveme: meceglheVepeerJeØeosMeheefjmhevoes
ceveesÙeesie:~ Yee<eeJeie&CeemkebâOeeveeb Yee<eemJe™hesCe heefjCeeceÙelees peerJemÙe peerJeØeosMeeveeb heefjmhevoes JeÛeesÙeesie:~ Jeele-
efheòe-Mues<ceeefoefYe: peefveleheefjßecesCe peelepeerJeØeosMeheefjmhevoes keâeÙeÙeesie:~
ÙeÅesJeb leefn& $eÙeeCeeceefhe Ùeesieeveece›eâcesCe Je=efòe: Øeehveesefle Fefle Ûesled ?
vew<e oes<e:, ÙeoLeË peerJeØeosMeeveeb ØeLeceb heefjmhevoes peele:, DevÙeefmceved peerJeØeosMeheefjmhevomenkeâeefjkeâejCes
peelesÓefhe lemÙewJe ØeOeevelJeoMe&vesve lemÙe leodJÙeheosMeefJejesOeeYeeJeeled~
lemceeod ÙeesiemLeeveØe™heCee mecyeæe ÛewJe, veemebyeæe Fefle efmeæb peeleced~
DeOegvee oMeeveecevegÙeesieÉejeCeb veeceefveoxMeeLe&cegheefjcemet$eceJeleeÙe&les-
DeefJeYeeieheef[ÛÚsohe™heCee JeiieCehe™JeCee heâöÙehe™JeCee Deblej-
he™JeCee "eCehe™JeCee DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee meceÙehe™JeCee
Jeefñhe™JeCee DehheeyengS efòe~~176~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-De$e oMemeg DeefveÙeesieÉejs<eg DeefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCee ÛewJe efkeâceLeË hetJeË Øe™efhelee?
ve, DeveJeieles<eg DeefJeYeeieØeefleÛÚsos<eg GheefjceeefOekeâejeCeeb Øe™heCeesheeÙeeYeeJeeled~
leoveblejb Jeie&CeeØe™heCee efkeâceLeË efve™efhelee ?
vew<e oes<e:, DeveJeieleemeg Jeie&Ceemeg mheæ&keâØe™heCeevegheheòes:~ mheæ&kesâ<eg DeveJeieles<eg DeblejØe™heCeeoerveeceg-
heeÙeeYeeJeeled Mes<eeefveÙeesieÉejs<eg mheæ&keâØe™heCee hetJeË ÛewJe ke=âlee~ mheæ&keâyenglJeefveyebOeveevlejsÓveJeieles
yengmheæ&keâeefOeef…lemLeeveeoerveeb Øe™heCeesheeÙeeYeeJeeled Mes<eevegÙeesieÉejsYÙe: hetJe&cesJe DeblejØe™heCee~ mLeeves<eg DeveJeieles<eg
DeveblejesheefveOeeoerveeceJeieceesheeÙeeYeeJeeled hetJeË mLeeveØe™heCee ke=âlee~ DeveblejesheefveOeeÙeeb DeveJeieleeÙeeb hejbhejesheefveOeeb
DeJeieblegb ve MekeäÙeles Fefle hetJeË DeveblejesheefveOee Øe™efhelee~ hejbhejesheefveOeeÙeeb DeveJeieleeÙeeb meceÙe-Je=eæ
f -DeuheyenglJeeveece-
JeieceesheeÙeeYeeJeeled hejbhejesheefveOee Øe™efhelee~ meceÙes<eg DeveJeieles<eg GheefjceeefOekeâejeCeeceglLeeveeYeeJeeled meceÙeØe™heCee
hetJeË Øe™efhelee~ Je=efæØe™heCeeÙeeb DeveJeieleeÙeeb le$eeJemLeevekeâeueeJeieceesheeÙeeled DeuheyenglJeeled hetJeË Je=efæØe™heCee
ke=âlee~ SJeb Øe™efheleeveeb meJex<eeb mleeskeâyenglJe%eeheveeLe&ceuheyenglJeØe™heCee he§eeled ke=âlee~
SJeb ØeLecesÓvlejmLeues ÙeesiemLeeveØe™heCeeÙeeb oMeYesokeâLevelJesve met$eÉÙeb ieleb~
DeOegvee ØeLeceØe™heCeeefJe<eÙekeâØeMveesòejØe™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
DeefJeYeeieheef[ÛÚsohe™JeCeeS Skeäkesâkeäkeâefcn peerJeheosmes kesâJeef[Ùee
peesieeefJeYeeieheef[ÛÚsoe ?~~177~~
DemebKesppee ueesiee peesieeefJeYeeieheef[ÛÚsoe~~178~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sleod ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsomebKÙeeefJe<eÙeb DeeMebkeâemet$eb Jele&les~
Skewâkeâefmceved peerJeØeosMes ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe: efkebâ mebKÙeelee: efkeâcemebKÙeelee: efkeâcevevlee YeJevleerefle De$e
196 / ÛelegLe& DevegÙeesieÉej JesoveeõJÙeefJeOeeve / met$e 179, 180 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
ef$eefJeOee DeeMebkeâe YeJeefle~

SlemÙe efveCe&ÙeeLe&cegòejmet$eceefmle-
ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoes veece efkeâced ?
Skeâefmceved peerJeØeosMes ÙeesiemÙe Ùee peIevÙee Je=eæ
f : mee ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚso:~ lesve ØeceeCesve SkeâpeerJeØeosMeefmLele-
peIevÙeÙeesies Øe%eÙee efÚÅeceeves DemebKÙeeleueeskeâcee$ee ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe YeJeefvle~ SkeâpeerJeØeosMeefmLeleeslke=â„ÙeesiesÓefhe
Slesve ØeceeCesve efÚÅeceeves DemebKÙeeleueeskeâcee$ee SJe DeefJeYeeieØeefleÛÚsoe YeJeefvle, SkeâpeerJeØeosMeefmLelepeIevÙeÙeessieeled
SkeâpeerJeefmLeleeslke=â„ÙeesiemÙe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
SkeâpeerJeØeosMeefmLelepeIevÙeÙeesies DemebKÙeeleÙeesiew: KeefC[les le$ewkeâKeC[ceefJeYeeieØeefleÛÚsoes veece~ lesve ØeceeCesve
Skewâkeâefmceved peerJeØeosMes DemebKÙeeleueeskeâcee$ee ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe YeJevleerefle Gòebâ YeJeefle~
De$e keâef§eoeMebkeâles-ÙeLee keâce&ØeosMes<eg mJekeâpeIevÙeiegCemÙeevebefleceYeeieesÓefJeYeeieØeefleÛÚsomebef%elees
peelemleLee$eehÙeskeâpeerJeØeosMepeIevÙeÙeesiemÙeeveefvleceYeeieesÓefJeYeeieØeefleÛÚso: efkeâVe peeÙeles ?
DeeÛeeÙe&: meceeOeòes-vew<e oes<e:, keâce&iegCemÙesJe ÙeesiemÙeeveefvleceYeeieJe=æsjYeeJeeled~
Ùeesies Øe%eÙee efÚÅeceeves ÙeesÓMees efJeYeeieb ve ieÛÚefle me DeefJeYeeieØeefleÛÚso Fefle kesâÓefhe YeCeefvle~
leVe Iešles, hetJe&ceefJeYeeieØeefleÛÚsosÓveJeieles Øe%eÙee Úsoevegheheòes:~ Gheheòeew Jee keâcee&efJeYeeieØeefleÛÚsoe FJe
Devevlee ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe YeJesÙeg:~ ve ÛewJeb, DemebKÙeelee ueeskeâe ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe Fefle met$esCe-‘‘DemebKesppee
ueesiee peesieeefJeYeeieheef[ÛÚsoe~’’
Slesve met$esCe Jeie&Øe™heCee ke=âlee, SkeâpeerJeØeosMeeefJeYeeieØeefleÛÚsoeveeb Jeie&JÙeheosMeeled~
leelheÙe&ce$e-Jeie&Ceeb mJe™heb %eelJee mJeelceleòJecesJeeYÙeveerÙeefceefle~
DeOegvee ÙeesiemLeeveØeosMeØeceeCeeJeOeejCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeefoÙee peesieeefJeYeeieheef[ÛÚsoe~~179~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Skewâkeâefmceved peerJeØeosMes ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe DemebKÙeeleueeskeâcee$ee YeJevleerelf e
ke=âlJee ueeskeâcee$eeved peerJeØeosMeeved mLeeheefÙelJee lelØeeÙeesiÙeemebKÙeeleueeskewâie=n& erlekeâjCeeslheeow: iegeCf eles ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe
Skewâkeâefmceved ÙeesiemLeeves YeJeefvle~ DevegYeeiemLeeveefceJe DeveblewjefJeYeeieØeefleÛÚsowÙeexiemLeeveb ve YeJeefle, efkeâvleg
DemebKÙeelewÙeexieeefJeYeeieØeefleÛÚsowYe&Jevleerefle %eeefheleced~
SJeb efÉleerÙesÓvlejmLeues DeefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCeekeâLevelJesve met$e$eÙeb ieleced~
meceehlee DeefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCee~
DeOegvee Jeie&Ceeue#eCeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
JeiieCehe™JeCeoeS DemebKesppeueesiepeesieeefJeYeeieheef[ÛÚsoeCecesÙee JeiieCee
YeJeefo~~~180~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Jeie&Øe™heCeevegmeejsCe DemebKÙeeleueeskeâcee$eÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoeveeceskeâe Jeie&Cee
YeJeefle~
efkeâceLe&ces<ee Jeie&Øe™heCee Deeielee ?
efkebâ meJex peerJeØeosMee ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsow: meÂMee DeenesefmJeled efJemeÂMee Fefle he=„s meefle meÂMee: meefvle
efJemeÂMee Deefhe mevleerefle %eeheveeLeË Jeie&Øe™heCee Deeielee~

DemebKÙeeleueeskeâcee$eÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoeveeceskeâe Jeie&Cee YeJeleerelf e YeefCeles ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚso:w meÂMeOeveJeleeb
meJe&peerJeØeosMeeveeb ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoemebYeJeeled DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefJeYeeieØeefleÛÚsoØeceeCee Skeâe Jeie&Cee YeJeleerefle
ie=nerleJÙeced~ SJeb meJe&Jeie&Ceeveeb ØelÙeskebâ ØeceeCeØe™heCeb keâle&JÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
DeOegvee Jeie&CeemebKÙeeefveOee&jCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJecemebKesppeeDees JeiieCeeDees mes{erS DemebKesppeefoYeeiecesòeeDees~~181~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoehes#eÙee meÂMe meJe&peerJeØeosMeeved meJee&ved ie=nerlJee Skeâe
Jeie&Cee YeJeefle~ hegve: DevÙeeveefhe peerJeØeosMeeved ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsosYÙeesÓefOekeâeved Gheefj GÛÙeceeveJeie&Ceeveeceskeâ-
peerJeØeosMeÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsosYÙe Tveeved ie=nerlJee efÉleerÙee Jeie&Cee YeJeefle~ SJecevesve efJeOeevesve ie=nerlemeJe&Jeie&Cee
ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$ee: meefvle~
SlemceeÛÛewJe met$eeled , ve Ûe ØeceeCeb ØeceeCeevlejsCe meeOÙeles, DeveJemLeeØemebieeled~
De$e efJemlejmleg OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙees YeJeefle~
SJeb le=leerÙeWÓlejmLeues Jeie&CeeØe™heCeekeâLevelJesve met$eÉÙeb ieleced~
SJeb Jeie&CeeØe™heCee meceehlee~
mebØeefle mheæ&keâØe™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
heâöÙehe™JeCeeS DemebKesppeeDees JeiieCeeDees mes[erS DemebKesppeefo
YeeiecesòeerÙees lecesieb heâöÙeb nesefo~~182~~
SJecemebKesppeeefCe heâöÙeeefCe mes[erS DemebKesppeefo YeeiecesòeeefCe~~183~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebKÙeeleJeie&CeeefYejskebâ mheæ&kebâ ve YeJeleerefle %eeheveeLe&cemebKÙeelee Jeie&Cee:-
‘DemebKesppeeDees JeiieCeeDees’ Fefle efveefo&„b~ heuÙeeshece-meeiejesheceeefoØeceeCeJeie&CeeefYejskebâ mheæ&kebâ ve YeJeleerefle %eeheveeLeË
‘mes[erS DemebKesppeefoYeeiecesòeeefn JeiieCeeefn Sieb heâöÙeb nesefo efòe’ YeefCeleb~
mheæ&keâefceefle efkeâcegòebâ YeJeefle ?
›eâceJe=efæ: ›eâceneefve§e Ùe$e efJeÅeles lelmheæ&keâced~
keâesÓ$e ›eâcees veece ?
mJekeâ-mJekeâpeIevÙeJeiee&efJeYeeieØeefleÛÚsosYÙe SkewâkeâeefJeYeeieØeefleÛÚsoJe=efæ:, Glke=â„Jeiee&efJeYeeieØeefleÛÚssosYÙe:
SkewâkeâeefJeYeeieØeefleÛÚsoneefve§e ›eâcees veece~ efÉØeYe=leerveeb Je=efæne&efve§ee›eâce:~
Devesve ØekeâejsCe Skeâefmceved ÙeesiemLeeves ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe DemebKÙeelemheæ&keâeefve YeJeefvle~
mebKÙeelemheæ&kewâ: ÙeesiemLeeveb ve YeJeefle, DemebKÙeelewjsJe mheæ&kewâYe&Jeleerefle %eeheveeLeË DemebKÙeeleefveoxMe: ke=âle:~
‘mes[erS DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe’ Fefle JeÛevesve heuÙeeshece-meeiejesheceeoerveeb Øeefle<esOe: ke=âle:~ meJex<eeb mheæ&keâeveeb
Jeie&Cee: meÂMÙe:, DevÙeLee mheæ&keâevlejeCeeb meÂMelJeevegheheòes:~
SJeb ÛelegLexÓvlejmLeues mheæ&keâØe™heCekeâLevelJesve met$eÉÙeb ieleced~
SJeb mheæ&keâØe™heCee meceehlee~
DeOegvee DeblejØe™heCeeØe™heCeeLeË ØeMveesòejmeceefvJelemet$eceJeleeÙe&les-

Deblejhe™JeCeoeS Skeäkesâkeäkeâmme heâöÙemme kesâJeef[Ùeceblejb ? DemebKesppee
ueesiee Deblejb~~184~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeblejØe™heCeeÙee DevegmeejsCe SkewâkeâmÙe mheæ&keâmÙe efkeâÙeovlejefceefle ØeMves
meefle DemebKÙeeleueeskeâØeceeCecevlejefceefle keâLeÙeefvle ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙee&:~
keâef§eoen-efkeâceLe&cevlejØe™heCee ef›eâÙeles ?
DeeÛeeÙe&:Øeen-ØeLecemheæ&keâmÙeesheefj ØeLecemheæ&kesâ ÛewJe Jeefæl& es efÉleerÙeb mheæ&kebâ YeJeleerelf e %eeheveeLeË ef›eâÙeles~
hegvejeMebkeâles-ØeLecemheæ&keâmÙeesheefj ØeLecemheæ&keâcesJe Jeæ&les Fefle keâLeb %eeÙeles ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeòes-ØeLecemheæ&keâØeLeceJeie&CeeÙee SkeâJeiee&led efÉleerÙemheæ&keâØeLeceJeie&CeeÙee SkeâJeieex
efÉiegCe§ewJe YeJeleerefle ieg™heosMeeled~
SJeb mheæ&keâeveecevlejb DemebKÙeeleueeskeâcee$eb Jele&les~
mebØeefle mheæ&keâeveecevlejb efve™heCeeLeË met$eceJelejefle-
SJeefoÙeceblejb~~185~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved ‘ÛesJe’ MeyoesÓOÙeenejefÙeleJÙe:~ lesve ‘SleeJeosJe Ûeevlejb YeJeefle’
Dele: efmeæb meJe&mheæ&keâeveeb meÂMelJeb~ De$e õJÙeeefLe&keâveÙeeJeuecyeveeÙeeb SkeâJeie&mÙe meÂMelJesve mJekeâevle: ef#ehlemeÂMe-
OeveJelees Jeie&Ceemeb%eeb ke=âlJee Skeâhebòesâ: mheæ&keâmeb%eeb ke=âlJee efve#esheeÛeeÙe&Øe™efheleieeLeeveeceLeË YeCeefvle DeeÛeeÙe&osJee:~
Sles<eeb mebÂef„Oe&JeueešerkeâeÙeeb õ„JÙe:~
SJeb hebÛecesÓvlejmLeues DeblejØe™heCeeefve™heCelJesve met$eÉÙeb ieleced~
mebØeefle peIevÙeÙeesiemLeeveØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
"eCehe™JeCeeoeS DemebKesppeeefCe DemebKesppeeefCe heâöÙeeefCe mes[erS
DemebKesppeefo YeeiecesòeeefCe, lecesieb penCCeÙe peesieªeCeb YeJeefo~~186~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mLeeveØe™heCeevegmeejsCe ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe DemebKÙeelemheæ&keâeefve
meefvle, les<eeceskeâpeIevÙeÙeesiemLeeveb YeJeefle~
meJex<eeb peerJeeveeb Ùeesie: efkeâceskeâefJekeâuhe SJe DeenesefmJeled DeveskeâefJekeâuhe Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&: keâLeÙeefle-SkeâefJekeâuhees ve YeJeefle, DeveskeâefJekeâuhees YeJeefle Fefle %eeheveeLeË mLeeveØe™heCee Deeielee~
le$e DemebKÙeeleeefve mheæ&keâeefve ie=nerlJee peIevÙeÙeesiemLeeveb YeJeleerefle JeÛevesve mebKÙeeleevevlemheæ&keâeveeb Øeefle<esOe:
ke=âle:~ ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe Fefle JeÛevesve heuÙeeshece-meeiejesheceeefomheæ&keâeveeb Øeefle<esOe: ke=âle:~
mebØeefle peIevÙemLeevemÙe Jeie&CeeveeceefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCeeÙeeb Øe™heCee ØeceeCeceuheyenglJeefceefle
$eerCÙevegÙeesieÉejeefCe YeJeefvle~
leÅeLee-ØeLeceJeie&CeeÙeeb meefvle DeefJeYeeieØeefleÛÚsoe:~ efÉleerÙeJeie&CeeÙeeb meefvle DeefJeYeeieØeefleÛÚsoe:~ SJeb
vesleJÙeb ÙeeJeÛÛejceJeie&Cee Fefle~
ØeLecemÙeeb Jeie&CeeÙeeb DeefJeYeeieØeefleÛÚsoe: efkeâÙevle: ?

DemebKÙeeleueeskeâcee$ee:~ efÉleerÙeJeie&CeeÙeeceefhe DemebKÙeeleueeskeâcee$ee:~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeÛÛejceJeie&Cee Fefle~
mebØelÙe$e ØeLecemheæ&keâØeceeCeevegieceb keâLeefÙe<ÙevlÙeeÛeeÙe&oJs ee:~ Sleoefhe ØekeâjCeb OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙeb YeJeefle~
ØeLecemheæ&keâmÙe ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe: meJe&mleeskeâe:~ Ûejcemheæ&keâÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe DemebKÙeeleiegCee:~
DeØeLece-DeÛejcemheæ&keâeveeb ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe DemebKÙeeleiegCee:~ DeÛejcemheæ&kesâ<eg ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe efJeMes<eeefOekeâe:~
DeØeLecemheæ&keâeveeb ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe efJeMes<eeefOekeâe:~ meJe&mheæ&keâeveeb ÙeesieeefJeYeeieØeefleÛÚsoe efJeMes<eeefOekeâe:~ SJeb
met#ceefveieesomÙe peIevÙecegheheeomLeeveb Øe™efheleced~
DeOegvee ÙeesiemLeeveb mebKÙeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJecemebKesppeeefCe peesieªeCeeefCe mes[erS DemebKesppeefo YeeiecesòeeefCe~~187~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÛelegoM& epeerJemeceemeeveeb GheheeoÙeesiemLeeveeefve he=Lekeâd-he=Lekeâd ßesCÙee DemebKÙeele-
Yeeiecee$eeefCe~ les<eecesJewkeâevleevegJe=efæÙeesiemLeeveeefve ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe~ heefjCeeceÙeesiemLeeveeefve ßesCÙee
DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeerelf e Øe™efheleb YeJeefle~
SJeb <e‰sÓvlejmLeues mLeeveØe™heCeekeâLevelJesve met$eÉÙeb ieleced~
SJeb mLeevemebKÙeeØe™heCee meceehlee~
mebØelÙeveblejesheefveOeehes#eÙee ÙeesiemLeeveefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeCeblejesJeefCeOeeS penCCeS peesieªeCes heâöÙeeefCe LeesJeeefCe~~188~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeveblejesheefveOeeÙee DevegmeejsCe peIevÙes ÙeesiemLeeves mheæ&keâeefve mleeskeâeefve meefvle~
S<ee DeveblejesheefveOee efkeâceLe&ceeielee ?
ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eÙeesiemLeeveeefve Sleeefve efkebâ efJeMes<eeefOekeâ›eâcesCe efmLeleeefve, efkebâ mebKÙeeleiegCe›eâcesCe,
efkeâcemebKÙeeleiegCe›eâcesCe efkeâcevevleiegCe›eâcesCe efmLeleeefve Fefle he=ÛÚeÙeeb Slesve ›eâcesCe efmLeleeveerelf e %eeheveeLe&ceveblejesheefveOee Deeieleeefmle~
keâef§eoeMebkeâles-peIevÙes ÙeesiemLeeves mheæ&keâeefve mleeskeâeefve Fefle YeefCelesÓ$e mheæ&keâmebKÙee efkebâ mLeevemÙe
Ûejcemheæ&keâØeceeCesve, efkebâ efÉÛejcemheæ&keâØeceeCesve SJeb ielJee eEkeâ mLeevemÙe peIevÙemheæ&keâ ØeceeCesve efkebâ ÙeLeemJe™hesCe
efmLelemheæ&keâØeceeCesve ie=¢eles Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&:meceeOeòes- ve leeJeÛÛejcemheæ&keâØeceeCesve efÉÛejceeefomheæ&keâØeceeCesve Ûe ÙeLeemJe™hesCe
efmLelemheæ&keâØeceeCesve Ûe mheæ&keâmebKÙee ie=¢eles, efkebâleg peIevÙeÙeesiemLeevepeIevÙemheæ&keâØeceeCesve mheæ&keâmebKÙee ie=nerleJÙee~
peIevÙemLeevemheæ&kesâYÙe: efÉleerÙeÙeesiemLeevemheæ&keâeveecevÙeLee efJeMes<eeefOekeâlJeevegheheòes:~ DeleesÓvesvewJe %eeÙeles,
Gòeâmheæ&keâmebKÙee peIevÙeÙeesiemLeevemebyebefOe-peIevÙemheæ&keâØeceeCesve ie=¢eles~
mebØeefle efÉleerÙeeefoÙeesiemLeeves<eg mheæ&keâØeefleheeoveeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
efyeefoS peesieªeCes heâöÙeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe~~189~~
leefoÙes peesieªeCes heâöÙeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe~~190~~
SJeb efJemesmeeefnÙeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe peeJe GkeäkeâmmeªeCesefòe~~191~~
efJemesmees hegCe Debieguemme DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe heâöÙeeefCe~~192~~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeÙeesiemLeevemebyebefOe-Øe#esheYeeienejsCe ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$esCe
ke=âleÙegicesve peIevÙeÙeesiemLeevepeIevÙemheæ&kesâ<eg DeheJeefle&les<eg Skeâes ÙeesieØe#esheeWÓieguemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$epeIevÙe-
mheæ&keâØeceeCees Je=efænevÙeesjYeeJesve DeJeefmLele DeeieÛÚefle~ Sleefmceved Øe#eshes peIevÙemLeeveb ØeeflejeefMeb ke=âlJee Øeef#ehles
efÉleerÙeÙeesiemLeeveb YeJeefle~ lesve ØeLeceÙeesiemLeevemheæ&&kesâYÙees efÉleerÙeÙeesiemLeevemheæ&keâeefve Fefle Øeesòebâ YeJeefle~
le=leerÙeÙeesiemLeeves mheæ&keâeefve efJeMes<eeefOekeâeefve~ SJeb Glke=â„mLeeveheÙeËleb leevÙegòejesòejefJeMes<eeefOekeâ-efJeMes<eeefOekeâeefve
YeJevleerefle %eeleJÙeb YeJeefle~
De$e efJeMes<emÙe ØeceeCecebieguemÙeemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe mheæ&keâeefve %eeleJÙeeefve meefvle~
SJeb mehlecesÓvlejmLeues DeveblejesheefveOeeØeefleheeovelJesve met$ehebÛekebâ ieleced~
SJeb DeveblejesheefveOee meceehlee~
DeOegvee efÉiegCeJe=efæØeefleheeoveeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
hejbhejesJeefCeOeeS penCCepeesieªeCeheâöSefnblees leoes mes[erS DemebKesppeefoYeeieb
iebletCe ogiegCeJeef[d{oe~~193~~
SJeb ogiegCeJeef[d{oe ogiegCeJeefºoe peeJe GkeäkeâmmepeesieªeCesefòe~~194~~
SiepeesieogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejb mes[erS DemebKesppeefoYeeiees, CeeCeepeesie-
ogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees~~195~~
CeeCeepeesieogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~ SiepeesieogiegCeJeefº-
neefCeªeCeblejcemebKesppeiegCeb~~196~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hejbhejesheefveOeevegmeejsCe peIevÙe ÙeesiemLeevemebyebefOemheæ&keâehes#eÙee lele: ßesCÙee
DemebKÙeeleYeeiecee$eb ielJee les efÉiegCe-efÉiegCeJe=efæb ØeehvegJeefvle~
S<ee hejbhejesheefveOee efkeâceLe&ceeielee ?
keâefLeleefJeefOevee Øe#esheesòej›eâcesCe ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$es<eg ÙeesiemLeeves<eg meceglheVes<eg peIevÙeÙeesiemLeevee-
oglke=â„ÙeesiemLeeveb efkebâ efJeMes<eeefOekebâ mebKÙeeleiegCeb DemebKÙeeleiegCeb Jesefle he=ÛÚeÙeeb ‘DemebKÙeeleiegCeefceefle %eeheveeLeË ’ FÙeb
hejbhejesheefveOee Deeieleeefmle~ leÅeLee-
peIevÙeÙeesiemLeeveØe#esheYeeienejb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeieb efJejueÙÙe peIevÙeÙeesiemLeeveb meceKeb[b ke=âlJee oòes
efJejueve™heb Øeefle ÙeesieØe#esheØeceeCeb Øeehveesefle~ hegvemle$e SkeâØe#esheb ie=nerlJee peIevÙemLeeveb ØeeflejeefMe ke=âlJee Øeef#ehles
efÉleerÙemLeeveb YeJeefle~ efÉleerÙeØe#esheb ie=nerlJee efÉleerÙemLeeveb ØeeflejeefMe Øeef#ehles le=leerÙeÙeesiemLeeveb YeJeefle~ hegvemle=leerÙeØe#esheb
ie=nerlJee le=leerÙeÙeesiemLeeveb ØeeflejeefMe ke=âlJee Øeef#ehles ÛelegLe&ÙeesiemLeeveb YeJeefle~ SJeb ÙeeJeVesleJÙeb efJejuevecee$eØe#eshee:
meJex ØeefJe…e: Fefle leeJeled~ leoe efÉiegCeJe=efæmLeeveceglheÅeles~
SJeceglke=â„ÙeesiemLeeveheÙeËleb les efÉiegCe-efÉiegCeJe=efæb ØeehvegJevlees ieÛÚvleerefle %eeleJÙeb~
SkeâÙeesie efÉiegCeJe=eæ
f -neefvemLeeveevlejb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeieØeceeCeceefmle, veeveeÙeesie-efÉiegCeJe=eæ f -neefvemLeeveevlejb
Ûe heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiecee$eceefmle~
De$eeuheyenglJeØe™heCeeLe&cegòejmet$es YeCÙeles-
veeveeÙeesieefÉiegCeJe=eæ
f -neefvemleeskeâevlejeefCe mleeskeâeefve~ SkeâÙeesieefÉiegCeJe=eæ
f -neefvemLeeveevlejcemebKÙeeleiegCeefceefle %eeleJÙeb~
De$e iegCekeâej: ßesCÙee DemebKÙeeleYeeieesÓefmle~ SJecesles hetJeË Øe™efhelemeJee&efOekeâeje: meJe&peerJemeceemeeveecegheheeo-
ÙeesiemLeeveeveeb SkeâevleevegJe=efæÙeesiemLeeveeveeb heefjCeeceÙeesiemLeeveeveeb Ûe he=Lekeâd-he=Lekeâd Øe™heefÙeleJÙee: YeJeefvle~
SJeb De°cesÓvlejmLeues hejbhejesheefveOeeefve™heCelJesve met$eÛeleg°Ùeb ieleced~
SJeb hejbhejesheefveOee meceehlee~
DeOevege meceÙeØe™heCeeefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
meceÙehe™JeCeoeS ÛeogmeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe mes[erS DemebKesppeefo
YeeiecesòeeefCe~~197~~
hebÛemeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe mes[erS DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe~~198~~
SJeb ÚmeceFÙeeefCe meòemeceFÙeeefCe DeªmeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe mes[erS
DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe~~199~~
hegCejefJe meòemeceFÙeeefCe ÚmeceFÙeeefCe hebÛemeceFÙeeefCe ÛeogmeceFÙeeefCe
GJeefj eflemeceFÙeeefCe efJemeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe mes[erS DemebKesppeefo-
YeeiecesòeeefCe~~200~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meceÙeØe™heCeleevegmeejsCe Ûeleg:meceefÙekeâeefve ÙeesiemLeeveeefve ßesCÙee
DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe YeJeefvle~
De$e ‘meceÙeØe™heCeleeÙeeb’ Fefle efkeâceLe&cegÛÙeles ?
hetJeexòeâeefOekeâejmceejCeeLeË keâLÙeles~
meceÙeØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
meceÙewefJe&Mesef<eleÙeesiemLeeveeveeb ØeceeCeØe™heCeeLeË~ meceÙew: Øe™heCelee meceÙeØe™heCelee, lemÙeeb
‘meceÙeØe™heCeleeÙeeb’ Fefle MeyomÙeeslheòes:~ Ùes<eg ÙeesiemLeeves<eg peerJee: Ûeleg:meceÙeceglke=â„sCe heefjCeceefvle leeefve
ÙeesiemLeeveeefve Ûeleg:meceefÙekeâeefve Fefle YeCeefvle~ les<eeb ØeceeCeb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeie:, SJecegòesâ met#cewkesâefvõÙe-
ueyOÙeheÙee&hleØeYe=efle ÙeeJelhebÛesefvõÙeueyOÙeheÙee&hlekeâ Fefle Sles<eeb heefjCeeceÙeesiemLeeveeveeb SkesâefvõÙeeefo ÙeeJelmebef%e-
hebÛesefvõÙeefveJe=&efòeheÙee&hlepeIevÙeheefjCeeceÙeesiemLeeveØeYe=efle Gheefj lelØeeÙeesiÙeßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeeb efvejblejb
ieleeveeb heefjCeeceÙeesiemLeeveeveeb Ûe «enCeb, GheheeoÙeesiemLeeveeveeceskeâevleevegJe=efæÙeesiemLeeveeveeb Ûe ve «enCeb keâle&JÙeced,
les<eeceskeâmeceÙeb cegkeälJeesheefj DeJemLeeveeYeeJeeled~
Ùeeefve ÙeesiemLeeveeefve SkeâmeceÙeceeoew ke=âlJee ÙeeJeoglke=â„sCe hebÛemeceÙe Fefle peerJee: heefjCeceefvle leeefve hebÛemeceefÙekeâeefve
veece~ les<eeceefhe ØeceeCeb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeie:~ Sleeefve ÙeesiemLeeveeefve Gheefj YeCÙeceeve<ešdmeceefÙekeâeefoÙeesiemLeeveeefve
ÛewkesâefvõÙeeefohebÛesefvõÙeeJemeeveeveeb heefjCeeceÙeesies<eg ÙeespeefÙeleJÙeeefve, ve Mes<es<eg~
hebÛemeceefÙekeâÙeesiemLeevesYÙe: GheefjceeefCe <ešd-mehle-De„meceÙeeveeb ØeeÙeesiÙeeefve Ùeeefve ÙeesiemLeeveeefve les<eeb ØeceeCeb

he=Lekeâd-he=Lekeâd ßesCÙee DemebKÙeeleYeeieesÓefmle~
ÙeJeceOÙeeod DeOemleveeveeb mehlemeceefÙekeâeefoÙeesiemLeeveeveeb hetJeË Øe™efheleb~ hegve: ÙeJeceOÙeeogheefjceeCeeveeb mehle-
<ešd-hebÛe-Ûeleg-meceefÙekeâÙeesiemLeeveeveeb les<eeb ÛewJe ØeceeCeb Øe™heÙeeceerefle %eeheveeLeË ‘hegCejefJe’ «enCeb ke=âleb~ Slew: hetJeË
Øe™efheleÙeesiemLeevesYÙeefŒemeceefÙekeâ-efÉmeceefÙekeâ-ÙeesiemLeeveeefve Gheefj YeJevleerefle %eeheveeLeË met$es ‘GJeefj’ MeyoefveoxMe:
ke=âle:~ DeLeJee ‘GJeefj’ Meyoes ceOÙeoerhekeâ:~ lesve meJe&$e ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeOemleveÛeleg:meceefÙekeâÙeesiemLeeveeveeb
Gheefj hebÛemeceefÙekeâÙeesiemLeeveeefve YeJeefvle~ les<eeb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeecegheefj <ešdmeceefÙekeâeefve YeJeefvle~ les<eeb
ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeecegheefj mehlemeceefÙekeâeefve~ les<eeb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeecegheefj De„meceefÙekeâeefve~
les<eeb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeecegheefj hegvejefhe mehlemeceefÙekeâeefve~ les<eeb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeecegheefj
<ešdmeceefÙekeâeefve~ les<eeb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeecegheefj hebÛemeceefÙekeâeefve~ les<eeb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeecegheefj
Ûeleg:meceefÙekeâeefve~ les<eeb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeecegheefj ef$emeceefÙekeâeefve~ les<eeb ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeecegheefj
efÉmeceefÙekeâeefve ÙeesiemLeeveeefve ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeCeerefle ÙeespeefÙeleJÙeeefve~
SJeb veJecesÓvlejmLeues meceÙeØe™heCeeØeefleheeovelJesve ÛelJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
SJeb meceÙeØe™heCee~
DeOegvee Je=efæØe™heCeevegmeejsCe ÙeesiemLeeves<eg Je=efæneefveefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
Jeefºhe™JeCeoeS DeeflLe DemebKesppeYeeieJeefº-neCeer mebKesppeYeeieJeefº-
neCeer mebKesppeiegCeJeefº-neCeer DemebKesppeiegCeJeefº-neCeer~~201~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Je=eæ f Øe™heCeevegmeejsCe ÙeesiemLeeves<eg DemebKÙeeleYeeieJe=eæ
f -neefve-mebKÙeeleJe=eæ
f -
neefve-mebKÙeeleiegCeJe=efæneefve-DemebKÙeeleiegCeJe=efæneefve™hewJe=&æÙees neveÙe§e YeJeefvle~
Je=efæØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
ÙeesiemLeeves<eg SleeJevlÙees Je=efæneveÙe: meefvle SleeJevlÙees ve meefvle Fefle %eeheveeLe&efceÙeb Øe™heCee Deeielee~
vesob ØeÙeespeveb, hejbhejesheefveOeeÙee SJe leoJeieceeled ?
ve, efÉiegCe-efÉiegCeÙeesiemLeeveØeefleheeoves lemÙee JÙeeheejeled~ ÙeesiemLeeveJe=efæneveerveeb ØeceeCeØe™heCeeLeË leemeeb
keâeueØe™heCeeLeË Ûe Je=efæØe™heCee Deeielesefle efmeæb YeJeefle~
mebØeefle Je=efæ$eÙe-neefve$eÙeeCeeb peIevÙeeslke=â„keâeueefve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efleefCCeJeefº-efleefCCeneCeerDees kesâJeefÛejb keâeueeoes neWefle ? penCCesCe
SiemeceÙeb~~202~~
GkeäkeâmmesCe DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeiees~~203~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved met$es ef$eJe=efæ-ef$eneefveØe™heCeeÙeeb hetJe&met$eeled Deeefoceeveeveeb efleme=Ceeb
«enCeb keâle&JÙeb, efkebâ Ûe-DemebKÙeeleiegCeJe=efæneveerveecegheefj met$es he=Lekeâd Øe™heCeeoMe&veeled~
DemebKÙeeleYeeieJe=æew peIevÙesve SkeâmeceÙeb efmLelJee efÉleerÙemeceÙes Mes<eefleme¸Ceeb Je=æerveeceskeâJe=efæb Ûeleme¸Ceeb
neveerveeceskeâleceneefveb Jee ielemÙe DemebKÙeeleJe=efækeâeuees peIevÙesve SkeâmeceÙees YeJeefle~ SJeb Mes<eefÉJe=æerveeb ef$eneCeerveeb
ÛewkeâmeceÙeØe™heCee keâle&JÙee~
Glke=â„sCe DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiees Jele&les~
SlemÙeeLe& GÛÙeles-SkeâpeerJees Ùeefmceved keâefmceVeefhe ÙeesiemLeeves efmLeleesÓmebKÙeeleYeeieJe=efæb iele:~ le$ewkeâmeceÙeb
efmLelJee efÉleerÙemeceÙes leleesÓmebKÙeeleYeeieesòejÙeesieb iele:~ SJeb ÉÙeesjmebKÙeeleYeeieJe=efæmeceÙeÙees®heueefyOepee&lee~
lelemle=leerÙemeceÙes lemceeomebKÙeeleYeeieesòejcevÙeÙeesieb iele:~ le$e $eÙeeCeecemebKÙeeleYeeieJe=efæmeceÙeeveecegheueefyOepee&lee~
SJeb efvejblejcemebKÙeeleYeeieJe=efæb leeJelkeâjesefle ÙeeJeoglke=â„sCe DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeieesÓefmle~ lele GheefjcemeceÙes
efve§eÙesve DevÙeJe=æerveecevÙeneveerveeb Jee ieÛÚefòe Fefle~ SJeb Mes<eJe=efæ-neveerveeceefhe mJekeâveeceefveoxMeb ke=âlJee
Glke=â„keâeueØe™heCee keâle&JÙee~
De$e DemebKÙeeleYeeieJe=efæneefve-mebKÙeeleYeeieJe=efæneefve-mebKÙeeleiegCeJe=efæneefveveeceOesÙee efleœe: Je=efæneveÙees
ie=nerlee: meefvle~
mebØeefle DemebKÙeeleiegCeJe=efæneefvekeâeueefve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
DemebKesppeiegCe-JeefºneCeer kesâJeefÛejb keâeueeoes neWefle ? penCCesCe Sie-
meceDees~~204~~
GkeäkeâmmesCe Debleescegngòeb~~205~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemebKÙeeleiegCeJe=efæcemebKÙeeleiegCenevÙeew Jee SkeâmeceÙeb ke=âlJeeveefhe&leJe=efænevÙeew
ielemÙe SkeâmeceÙees YeJeefle~ DemebKÙeeleiegCeJe=æew DemebKÙeeleiegCeneveew Jee meg…g Ùeefo yengkebâ keâeueb efle…efle leefn&
Devleceg&ntle&cesJe~
SJeb oMecesÓvlejmLeues Je=efæØe™heCeekeâLevehejlJesve hebÛemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb Je=efæØe™heCee ielee~
DeOegvee DeuheyenglJeevegmeejsCe met$emehlekeâceJeleeÙe&les-
DehheeyengSefòe meJJelLeesJeeefCe DeªmeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe~~206~~
oesmeg efJe heemesmeg meòemeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~207~~
oesmeg efJe heemesmeg ÚmeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~208~~
oesmeg efJe heemesmeg hebÛemeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~209~~
oesmeg efJe heemesmeg ÛeogmeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~210~~
GJeefj eflemeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~211~~
204 / ÛelegLe& DevegÙeesieÉej JesoveeõJÙeefJeOeeve / met$e 212, 213 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
efyemeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe DemebKesppeeefCe~~212~~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeuheyenglJeevegmeejsCe De„meceefÙekeâeefve ÙeesiemLeeveeefve meJe&mleeskeâeefve YeJeefvle~
DeuheyenglJeØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
ßesCÙee DemebKÙeeleYeeielJesve DeJeieleØeceeCeeveeb De„meceefÙekeâeefoÙeesiemLeeveeveeb mleeskeâyenglJeØe™heCeeLeË~ De$e
‘meJJelLeesJeeefCe’ Fefle YeefCeles Gheefj YeCÙeceeveÙeesiemLeevesYÙe: mleeskeâeveerefle YeefCeleb YeJeefle~
ÉÙeesjefhe heeÕe&Ùees: mehlemeceefÙekeâeefve ÙeesiemLeeveeefve Éew Deefhe leguÙeew DemebKÙeeleiegCeew mle:~
De$e keâes iegCekeâej: ? heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie:~ Gheefj GÛÙeceeveeuheyenglJeØeosMes<eg meJe&$e S<e SJe
iegCekeâejes JeòeâJÙe:~
ÉÙeesjefhe heeÕe&Ùees: <ešdmeceefÙekeâeefve ÙeesiemLeeveeefve Éew Deefhe leguÙeew DemebKÙeeleiegefCeleew mle:~
ÉÙeesjefhe heeÕe&Ùees: hebÛemeceefÙekeâeefve ÙeesiemLeeveeefve ÉeJeefhe leguÙeew DemebKÙeeleiegefCeleew mle:~
ÉÙeesjefhe heeÕe&Ùees: Ûeleg:meceefÙekeâeefve ÙeesiemLeeveeefve ÉeJeefhe leguÙeew DemebKÙeeleiegefCeleew YeJele:~
Gheefj eq$emeceefÙekeâeefve ÙeesiemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~
De$e ‘GJeefj efòe’ efveoxMe: efkeâceLeË ke=âle: ?
Gheefj YeCÙeceeveef$emeceefÙekeâ-efÉmeceefÙekeâÙeesiemLeeveeefve ÙeJeceOÙeeogheefj ÛewJe YeJeefvle, DeOemleveb ve YeJevleerefle %eeheveeLe&ced~
efÉmeceefÙekeâeefve ÙeesiemLeeveeefve DemebKÙeeleeefve YeJeefvle~
SJeb SkeâeoMesÓvlejmLeues DeuheyenglJeefve™heCelJesve mehlemet$eeefCe ieleeefve~
SJeceuheyenglJeØe™heCee meceehlee~
DeOegvee ØeosMeyebOemLeeveØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
peeefCe ÛesJe peesieªeCeeefCe leeefCe ÛesJe heosmeyebOeªeCeeefCe~ CeJeefj heosme-
yebOeªeCeeefCe heÙeef[efJemesmesCe efJemesmeeefnÙeeefCe~~213~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeeefve ÙeesiemLeeveeefve efve™efheleeefve leevÙesJe ØeosMeyebOemLeeveeefve %eeleJÙeeefve
YeJeefvle~ efJeMse<esCe leg ØeosMeyebOemLeeveeefve Øeke=âefleefJeMes<esCe efJeMes<eeefOekeâeefve meefvle~
oMeefYejvegÙeesieÉejwÙeexiemLeeveØe™heCeeÙeeb Øe™efheleeÙeeb hegve: efkeâceLe&efceob met$eceeieleced ?
DeeÛeeÙe&osJesve GÛÙeles-
Sleeefve meefJemlejsCe Øe™efheleÙeesiemLeeveeefve ÛewJe ØeosMeyebOekeâejCeeefve YeJeefvle ve ÛeevÙeeveerefle %eeheefÙelJee
iegefCelekeâceeËefMekeâ Glke=â„Ùeesies<JesJe #eefhelekeâceeËefMekeâes peIevÙeÙeesies<eg ÛewJe Yeüeefcele:~ lemÙe meheâuelJeØe™heCeÉejsCe
yebOeceeefßelÙe DepeIevÙeeveglke=â„õJÙeeCeeb mLeeveØe™heCeeLe&efceob met$eceeieleceefmle~
SlemÙe met$emÙeeLex YeCÙeceeves leeJeod ÙeesiemLeeveeveeb meJex<eeceefhe jÛevee keâle&JÙee~ SJeb ke=âlJee SlemÙeeLe&
GÛÙeles~ leÅeLee-
‘‘peeefCe ÛesJe peesieªeCeeefCe’’ Fefle YeefCeles ÙeeJeefvle ÙeesiemLeeveeefve FlÙegòebâ YeJeefle~ ‘leeefCe ÛesJe heosmeyebOeªeCeeefCe’’
Fefle YeefCeles leeJeefvle ÛewJe ØeosMeyebOemLeeveeefve Fefle ie=nerleJÙeb YeJeefle~ leÅeLee-
peIevÙeÙeesiesve De„keâcee&efCe yeOvelees peerJemÙe leceskebâ %eeveeJejCeerÙemÙe ØeosMeyebOemLeeveb YeJeefle~ hegve:
Øe#esheesòejÙeesiemLeevesve efÉleerÙesve yeOÙeceevemÙe efÉleerÙeb ØeosMeyebOemLeeveb YeJeefle~ Slesve ›eâcesCe vesleJÙeb, ÙeeJeoglke=â„Ùeesie-
mLeeveefceefle~ SJeb veerles ÙeesiemLeevecee$eeefCe ÛewJe %eeveeJejCeerÙemÙe ØeosMeyebOemLeeveeefve Fefle efmeæced~
SJeceeÙegJeefpe&lemeJe&keâce&Ceeb JeòeâJÙeced~ veJeefj-efJeMes<esCe DeeÙeg<e: Gheheeo-SkeâevleevegJe=efæÙeesiemLeeveeefve cegkeälJee
Mes<eheefjCeeceÙeesiemLeevecee$eeefCe ÛewJe ØeosMeyebOemLeeveeefve JeòeâJÙeeefve~
‘CeJeefj heÙeef[efJemesmesCe efJemesmeeefnÙeeefCe’ Fefle SlemÙeeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-De$e leeJelmebÂ„ew peIevÙeÙeesieõJÙe-
ce„<eef„Melecee$eb YeJeefle~ (168)~ meJe&ÙeesiemLeeveeveeb ØeceeCeb mebÂ„ew <ešdef$ebMeogòejef$eMelecee$eb YeJeefle (336)~ hetJeË
SleeJevcee$eeefCe ØeosMeyebOemLeeveeefve %eeveeJejCeerÙesve ueyOeeefve~
mebØeefle ÙeLee SlesYÙees efJeMes<eeefOekeâeefve %eeveeJejCeerÙeØeosMeyebOemLeeveeefve YeJeefvle leLee Øe™heÙevlÙeeÛeeÙe&osJee:-
peIevÙeÙeesiesvee„Øeke=âleer: yeOÙeceevemÙe %eeveeJejCeYebie:~ mebÂ„ew SkeâefJebMeeflemeòJeb yeOÙeceevemÙe %eeveeJejCeYebie:
ÛelegefJeËMeefle:~ mebØeefle De$e ÉÙeesõ&JÙeÙees: meÂMelJeb veeefmle~
hegve: keâLeb meÂMelJeb YeJeefle ?
peIevÙeÙeesiemLeeveeled mehleceYeeieeYÙeefOekeâÙeesiemLeevesve De„keâcee&efCe yeOÙeceevemÙe %eeveeJejCeõJÙeb peIevÙeÙeesie-
mLeevesve meòJeb yeOÙeceevemÙe %eeveeJejCeõJÙeb Ûe meÂMeb YeJeefle~ SJeb meÂMeb ke=âlJee„efJeOeyebOekeâesÓ„ Øe#esheeefOekeâÙeesiemLeevesve
mehleefJeOeyebOekeâes peIevÙeÙeesiemLeeveeled mehleØe#esheeefOekeâÙeesiemLeevesve hegve: yebOeeheefÙeleJÙe:~ SJeb yebOes ÉÙees%ee&veeJejCeõJÙeb
meÂMeb YeJeefle~ De$emehlemegÙeesiemLeeves<eg <e[dÙeessiemLeeveeefve Dehegve®keäleeefve ueyOeeefve~ mehleceÙeesiemLeeveb hegve®òebâ
De„efJeOeyebOekeâõJÙesCe meceevelJeeled~ lesve leoJevesleJÙeced~
hegvejefhe De„efJeOeyebOekeâesÓ„Øe#esheeefOekeâ ÙeesiemLeevesve yeOÙeceeve:, mehleØe#esheeefOekeâÙeesiemLeevesve yeOÙeceeve:
mehleefJeOeyebOekeâ:, Fceew Éew Ûe meÂMeew mle:~ De$eeefhe <e[hegve®keäleØeosMeyebOemLeeveeefve ueYÙevles~ mehleceb hegve®òebâ
YeJeefle~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeoglke=â„ÙeesiemLeevesve yeOÙeceevee°efJeOeyebOekeâ%eeveeJejCeõJÙesCe leleesÓ°ceYeeienerveÙeesiemLeevesve
yeOÙeceevemehleefJeOeyebOekeâ%eeveeJejCeõJÙeb meÂMeb peeÙesle Fefle~ De$eehegve®òeâØeosMeyebOemLeeves<eg DeeveerÙeceeves<eg
De„ceYeeienervemeJe&ÙeesiemLeeveeOJeeveefceÛÚejeefMe: keâle&JÙe:~
keâef§eoen-efkeâceLe&cetveb ef›eâÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-SleeJevcee$eÙeesiemLeevew: mehleefJeOeyebOekeâ Glke=â„ÙeesiemLeeveb ve Øeehle:, DeleSJee„ceYeeiesve
nerveb ef›eâÙeles~
De$e efJemlejes OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙeesÓefmle~
‘‘peeefCe ÛesJe peesieªeCeeefCe leeefCe ÛesJe heosmeyebOeªeCeeefCe’’ Fefle YeCÙeceeves ÙeesiemLeevesYÙe: meJe&keâce&ØeosMeyebOe-
mLeeveeveeceskeâlJeb Øe™efheleced , ØeosMee yeOÙevles Slesvesefle ÙeesiemLeevemÙewJe ØeosMeyebOemLeeveJÙeheosMeeled~
‘yebOeCeb yebOees’ Fefle efkeâVe ie=¢eles ?
ve ie=¢eles, ØeosMeyebOemLeeveeveeceevebeflekeâlJeØemebieeled~
Ùeefo ÙeesieelØeosMeyebOees YeJeefle leefn& meJe&keâce&Ceeb ØeosMeefheb[mÙe meceevelJeb Øeehveesefle, SkeâkeâejCelJeeled~ ve ÛewJeb
hetJeexkeäleeuheyenglJesve efJejesOeeefoefle~ SJeb ØelÙeJeefmLeleefMe<ÙeeLe&cegòejmet$eeJeÙeJe: Deeiele: ‘CeJeefj heÙeef[efJemesmesCe
efJemesmeeefnÙeeefCe’ Fefle~ ‘heÙe[er Ceece meneJees’ lemÙe efJeMes<ees Yeso:, lesve Øeke=âefleefJeMes<esCe keâce&Ceeb ØeosMeyebOemLeeveeefve
meceevekeâejCelJesÓefhe ØeosMew: efJeMes<eeefOekeâeefve~ leÅeLee-
SkeâÙeesiesveeielewkeâmeceÙeØeyeæs meJe&mleeskeâ DeeÙegYee&ie:~ veeceieess$eYeeiemleguÙees efJeMes<eeefOekeâ:~ %eeveeJejCeerÙe-
oMe&veeJejCeerÙe-DeblejeÙeeCeeb YeeiemleguÙees efJeMes<eeefOekeâ:~ ceesnveerÙeYeeiees efJeMes<eeefOekeâ:~ JesoveerÙeYeeiees efJeMes<eeefOekeâ:~

meJe&$e efJeMes<eØeceeCeceeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiesve DeOemleveeOemleveYeeies KeefC[les le$ewkeâKeC[cee$eb YeJeefle~
Gòebâ Ûe- DeeGDeYeeiees LeesJees Ceeceeieesos mecees leoes DeefnÙees~
DeeJejCeceblejeS Yeeiees DeefnDees og ceesns efJe~~1~~~
meJJegJeefj meesnCeerS1 Yeeiees DeefnDees og keâejCeb efkebâleg~
heÙeef[efJemesmees keâejCe Cees DeCCeb leoCeguebYeeoes~~2~~
DeeÙegYee&ie: mleeskeâessÓefmle, lelees veeceiees$eÙeesYee&iees efJeMes<eeefOekeâes YeJeved hejmhejb meceesÓefmle, lelees %eeveeJejCe-
oMe&veeJejCeevlejeÙeeCeeb YeeieesÓefOekeâes %eeleJÙe:, leleesÓefOekeâes Yeeiees ceesnveerÙemÙeeJeyeesæJÙe:~ meJe&mÙeesheefj JesoveerÙemÙe
YeeieesÓefOekeâ:, efkeâvleg DemÙe keâejCeb Øeke=âefleefJeMes<e SJe veeÛeevÙeled keâejCeb, leovegheuebYeeled~
leelheÙe&ce$e-ÙeÅeefhe DeelceØeosMe-keâce&ØeosMeÙees: hejmhejb #eerjveerjefceJe mebyebOeesÓefmle leLeeefhe he=LekeäkeâleËg MekeäÙeles
Fefle %eelJee ‘‘Øe%ee ÚsveerefMelesÙeb’’ Fefle keâLeveevegmeejsCe YesoefJe%eeveyeuesve mJeelceve: keâce&ØeosMee: he=Lekeäkeâle&JÙee:~
ÙeeJeoerÂMeerMeefòeâve& YeJesòeeJeled Ùes meJe&keâce&ØeosMewceg&òeâe: efmeæe: YeieJevlemles<eeb SJe MejCeb ie=nerleJÙeefceefle~
SJeb le=leerÙemLeues ØeosMeyebOekeâLevehejlJesve Skebâ met$eb ieleced~
DeOegvee JesoveeõJÙeefJeOeevemÙeeshemebnejes efJeOeerÙeles-
Jesovee™heõJÙemÙe mebyebOes Glke=â„-Deveglke=â„-peIevÙeeefoheoeveeb Øe™heCee veece JesoveeõJÙeefJeOeeveceefmle~ Sles<eg
heoceerceebmee-mJeeefcelJe-DeuheyenglJeveeceeefve $eerefCe DevegÙeesieÉejeefCe %eeleJÙeeefve YeJeefvle~
ØeLeceheoceerceebmeeÙeeb %eeveeJejCeerÙeeefoõJÙeJesoveeÙee efJe<eÙes Glke=â„-Deveglke=â„-peIevÙe-DepeIevÙe-meeefo-Deveeefo-
OeÇgJe-DeOeÇgJe-Deespe-Ùegice-Deesce-efJeefMe„-vees Deesce veesefJeefMe„eefve Fceeefve $eÙeesoMeheoeefve ÙeLeemebYeJeb efJeÛeeÙe&vles~
hegve§e meeceevÙeb efJeMes<eeefJeveeYeeefJe, lele: hetJee&sòeâ$eÙeesoMeheos<eg Skewâkebâ heob cegKÙeb ke=âlJee ØelÙeskeâheoefJe<eÙesÓefhe
Mes<eeCeeb ÉeoMeheoeveeb mebYeeJevee ceerceebmÙeles~
FlLeb %eeveeJejCeeefoØelÙeskeâkeâce&mebyebeOf e-Skeâesvemehleefle-DeefOekeâMeleØeMveeved ke=âlJee hetJeexòeâheoeveeb efoioMe&veb keâeÙe&les~
GoenjCe™hesCe %eeveeJejCeb ie=nerleJÙeced~ lelmebyebefOeveer efJeÛeejCee ef›eâÙeles-
%eeveeJejCeerÙeJesoveeõJÙeb efkeâceglke=â„b efkeâceveglke=â„b efkebâ peIevÙeb efkeâcepeIevÙeb efkebâ meeefo efkeâceveeefo efkebâ OegÇJeb
efkeâceOeÇÇgJeb efkeâceespeb efkebâ Ùegiceb efkeâceesceb efkebâ efJeefMe„b efkebâ veesce-veesefJeefMe„efceefle $eÙeesoMe ØeMveeved ke=âlJee leeved efJeÛeejÙeved
keâLÙeles-
1. %eeveeJejCeerÙeJesovee õJÙe™hesCe keâLebefÛeled Glke=â„e, iegefCelekeâceeËefMekeâmehlecehe=LJeerefmLeleveejkeâpeerJemÙe
leodYeJeeefvlecemeceÙes %eeveeJejCeerÙemÙeeslke=â„JesoveeueYÙelJeeled~
2. keâLebefÛeled meeveglke=â„e, iegefCelekeâceeËefMekebâ efJeneÙe Mes<emeJe&peerJeeveeb %eeveeJejCeerÙeõJÙeeveglke=â„ueYÙelJeeled~
3. keâLebefÛeled mee peIevÙee, #eefhelekeâceeËefMekeâ#eerCekeâ<eeÙeiegCemLeeveJeefle&peerJeeveecemÙe iegCemLeevemÙeeefvlecemeceÙes
%eeveeJejCeerÙeõJÙemÙe peIevÙeesheuebYelJeeled~
4. keâLebeÛf eled meeÓpeIevÙee, Gòeâ#eefhelekeâceeËeMf ekebâ efJeneÙeevÙemeJe&ØeeefCe<eg %eeveeJejCeerÙeeveeb õJÙecepeIevÙeb ÂMÙeles~
5. keâLebefÛeled mee %eeveeJejCeerÙeJesovee meeefo™hee, efkebâ Ûe Glke=â„eefoheoeveeb heefjJele&veb YeJeVeemles, ve lelheefjJele&veb
1. De-Dee-keâeØeefle<eg ‘ceesnCeerS’ leeØeleew ‘ceesnCereS (JesoCeerS)’ Fefle hee":~
MeeÕeeflekeâced~
6. keâLebeÛf eled mee Jesovee Deveeefo™hee, efkebâ Ûe peerJekeâce&CeesyeËOemeeceevÙeceveeefo™heceefmle~ lemÙe meeefolJeb ve
mebYeeJÙeles~
7. keâLebeÛf eled mee OeÇJg e™hee, efkebâ Ûe-DeYeJÙeeveeb DeYeJÙemeÂMeYeJÙepeerJeeveeb Ûeeefhe meeceevÙe™hesCe %eeveeJejCemÙe
efJeveeMees ve mecYeJeefle~
8. keâLebefÛeled mee DeOeÇgJe™hee efkebâ Ûe-kesâJeue%eeefveYeieJelmeg lemÙe efJeveeMees ÂMÙeles~ SleodJÙeefleefjòeâ-
hetJeexòeâeslke=â„eefoheoeveeb MeeÕeeflekeâeJemLeeveemebYeJeeled les<eg heefjJele&veceefhe YeJelÙesJe~
9. keâLebefÛeled mee Ùegice™hee, ØeosMeeveeb ™hes %eeveeJejCeerÙemÙe õJÙeb mecemebKÙeelcekebâ ueYÙeles~
10. keâLebefÛeled mee Deespe™hee, lemÙe õJÙeb keâoeefÛeled efJe<ecemebKÙee™hesCeeefhe ueYÙeles~
11. keâLebefÛeled mee Deesce™hee, lemÙee ØeosMes<eg keâoeefÛeled neefvejJeueeskeäÙeles~
12. keâLebefÛeled mee efJeefMe„e, keâoeefÛeled lemÙe ØeosMes<eg JÙeÙeehes#eÙee DeeÙeeefOekeâlJeb ÂMÙeles~
13. keâLebeÛf eled mee veesce-veeseJf eefMe„e, efkebâ Ûe-ØelÙeskeâheoeJeÙeJeefJeJe#eeÙeeb Je=eæ f nevÙees®YeÙees: mebYeeJevee veeefmle~
FlLeb Glke=â„%eeveeJejCeerÙeJesoveeefmle, SleodJesoveeõJÙeb efkeâceveglke=â„b efkebâ peIevÙeb FlÙeeefomJe™hesCe Skewâkeâheo-
efJeJe#eeÙeeb les<eg efJe<eÙes<Jeefhe Mes<eÉeoMeheoeveeb mebYeeJeveeÙee efJeÛeeÙe&les mce~
heoceerceebmeeÙeeb keâefLelebb~
Deefmceved mJeeefcelJeevegÙeesieÉejs %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb Glke=â„eveglke=â„eefoheoeefve kesâ<eg kesâ<eg peerJes<eg kesâve kesâve
ØekeâejsCe mebYeJevleerefle les<eeb mJeeefceveeb efJemlejsCe efJeÛeejesÓef›eâÙele~
GoenjCeeLeË %eeveeJejCeerÙeb ie=nerlJee lemÙe Glke=â„JesoveeÙee: mJeeefcevees efJeÛeejb kegâJe&ved keâefLeleceefmle Ùeled-
Ùe: keâef§eod peerJees yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekeâpeerJes<eg meeefOekeâefÉmenœemeeiejesheceeVÙetveb keâce&efmLeefleØeceeCeb vÙeJemeled~ les<eg
heefjYeüceCeb kegâJe&ved meved Ùe: heÙee&hles<eg yengJeejb DeheÙee&hles<eg Ûe mleeskeâJeejb GlheVeesÓYeJeled~ (YeJeeJeemeesÓÙeb)~
heÙee&hles<eg GlheVees YeJeved oerIee&Ùeg<kesâ<eg DeheÙee&hles<eg GlheVees YeJeved meved DeuheeÙeg<kesâ<JesJe GlheVees YeJeefle~
(DeæeJeemeesÓÙeb keâefLele:)~
oerIee&Ùeg<kesâ<eg GlheVees YetlJee Ùe: meJe&ueIegkeâeues heÙee&hleer: hetjÙeefle, ÙeeJeled me DeeÙegye&Oveeefle lelØeeÙeesiÙepeIevÙeÙeesiesvewJe
yeOveeefle~ (DeeÙegjeJeemeesÓÙeb %eeleJÙe:)~
Ùe GheefjceefmLeleerveeb efve<eskeâmÙeeslke=â„heob DeOemleveefmLeleerveeb Ûe peIevÙeheob keâjesefle~ (Dehekeâ<e&Ceeslkeâ<e&CeeJeeme:
ØeosMeefJevÙeemeeJeemees Jee$e %eeleJÙe:)~
yengyengJeejb Ùe Glke=â„ÙeesiemLeeveeefve Øeehveesefle (ÙeesieeJeemeesÓÙeb)~
leLee Ûe yeng-yengJeejb Ùees cebomebkeäuesMeheefjCeeceeved Øeehveesefle (mebkeäuesMeeJeemeesÓÙeb)~
FlLecegòeâpeerJes<eg heefjYeücÙe he§eeled Ùees yeeoj$emeheÙee&hlepeerJes<eg GlheVeesÓYeJeled, les<eg heefjYeüceCeb keâejÙeved lemÙe efJe<eÙes
ØeeefieJe De$eeefhe YeJeeJeeme-DeæeJeeme-DeeÙegjeJeeme-Dehekeâ<e&Ceeslkeâ<e&CeeJeeme-ÙeesieeJeeme-mebkeäuesMeeJeemeeveeb Øe™heCee ke=âleeefmle~
hetJeexòeâØekeâejsCe heefjYeüecÙeved Ùe: keâef§eod peerJe: DeefvleceYeJe«enCes mehleceerhe=efLeJÙee veejkesâ<etlheVe:, le$eeslheÅe
ØeLecemeceÙeJeefle&-Deenejkeâ: ØeLecemeceÙeJeefle&leodYeJemLe§e YeJeved Glke=â„Ùeesiesve Deenejes ie=nerle:, Glke=â„Je=æŸee
Je=eæ
f ib eleesÓYeJeled, meJe&ueIeg-Devlecegn& lt e&vs e keâeuesve meJe&heÙee&ehf leefYe: heÙee&hle§eeYeJeled~ le$e $eÙeefŒebMelmeeiejeshecekeâeueheÙeËleb
efmLele:, yeng-yengJeejb Glke=â„ÙeesiemLeeveeefve yeng-yengJeejb mebkeäuesMeheefjCeeceeb§e Ùe: Øeehveesled~ GòeâØekeâejsCe heefjYeüecÙeved

peerJelekeâeuemÙe mleeskeâeJeefMe„s Ùees ÙeesieÙeJeceOÙemÙeesheefj Devleceg&ntle&keâeueb efmLele: DeefvlecepeerJeiegCeneefvemLeeveevlejs
DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie: efmLele:~ efÉÛejces ef$eÛejcemeceÙes Glke=â„mebkeäuesMeb Øeehveesled leLee ÛejcemeceÙes efÉÛejces
Ûe Glke=â„ÙeesieceJeehveesled~ SleeÂMemÙe peerJemÙe veejkeâYeJemÙeeefvlecemeceÙes efmLeles meefle %eeveeJejCeerÙemÙe Jesovee
õJÙesCeeslke=â„e YeJeefle~ SleosJe iegefCelekeâceeËefMekeâpeerJemÙe ue#eCeb efJeÅeles~
HetJe&keâefLelepeerJemÙe leeJelmeceÙes efkeâÙeod õJÙemÙe mebÛeÙees YeJeefle, S<e: mebÛeÙeesÓefhe Gòejesòejb kesâve ›eâcesCe Je=eæ f ib elees YeJeefle
Fefle veeveeefJe<eÙeeCeeb JeCe&veb ßeerJeerjmesvemJeeefcevee ieefCeleØeef›eâÙeeÙee DeJeuecyevesve mJeOeJeueešerkeâeÙeeb efJemlejsCe ke=âleceefmle~
hegve§eeÙegmlÙekeälJee Mes<e<ešdkeâce&Ceeb Glke=â„JesoveeÙee: mJeeefceveeb Øe™heCee %eeveeJejCemeceevewJe keâLeefÙelJee
he§eeoeÙeg:keâce&Ce: Glke=â„JesoveeÙee: mJeeefceve: Øe™heCeeb kegâJe&ved meved Øe™efhele:, Ùeled hetJe&keâesefšØeceeCeeÙeg<keâes Ùees
peerJees peueÛejpeerJes<eg hetJe&keâesefšcee$eeÙegoeaIee&ÙegyeËOekeâkeâeueb lelØeeÙeesiÙemebkeäuesMesve lelØeeÙeesiÙeeslke=â„Ùeesiesve Ûe yeOveeefle~
ÙeesieÙeJeceOÙemÙeesheefj Debleceg&ntle&keâeueb efmLele:, DebeflecepeerJeiegCeneefvemLeeveevlejs DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeieb efmLele:,
le$e meJe&ueIeg-Deblecegn& lt ex meJee&eYf e: heÙee&ehf leefYe: heÙee&hleesÓYeJeled, oerIee&ÙegyeËOekeâkeâeues, lelØeeÙeesiÙeeslke=â„Ùeesis esve hetJe&keâesešf ØeceeCeb
peueÛejeÙegeÉf l& eerÙeJeejb yeOveeefle, ÙeesieÙeJeceOÙemÙeesheefj Deblecegn& lt e&keâeueb efmLele:, Debelf eceiegCeneefvemLeeveevlejs DeeJeefuekeâeÙee
DemebKÙeeleYeeie: efmLele:, leLee Ùees yeng-yengJeejb meeleeJesoveerÙemÙe yebOeÙeesiÙekeâeuesve meefnleesÓYeJeled~
SleeÂMees peerJemÙeevevlejmeceÙes Ùeoe hejYeefJekeâeÙeg<ees yevOemÙe heefjmeceeefhleYe&Jeefle leowJe meceÙes lemÙeeÙeg:keâce&Cees
JesoveeõJÙesCeeslke=â„e YeJeefle~ meJe&keâce&Ceeb Glke=â„JesoveeÙee JÙeefleefjòeâe Deveglke=â„Jesovee keâefLelee Deefmle~
%eeveeJejCeerÙemÙe peIevÙeJesoveeÙee: mJeeefceve: Øe™heCeeb keâLeÙeved DekeâLeÙeled Ùeled Ùees peerJe: heuÙeeshecemÙee-
mebKÙeeleYeeiesve nerveb keâce&efmLeefleØeceeCeb met#ceefveieesopeerJes<eg efmLele:, les<eg heefjYeüceCeb kegâJe&ved meved ÙeesÓheÙee&hles<eg yengJeejb
heÙee&hles<eg Ûe mleeskeâJeejb SJeeslheVeesÓYeJeled~ ÙemÙeeheÙee&hlekeâeueb yeng heÙee&hlekeâeueb mleeskebâ efmLeleesÓefmle~ Ùeoe ÙeoeÙegye&Oveeefle
leoe leoe lelØeeÙeesiÙeeslke=â„Ùeesiessve yeOveeefle~ Ùe GheefjceefmLeleerveeb efve<eskeâmÙe peIevÙeheob DeOemleveefmLeleerveeb Ûe efve<eskeâmÙe
Glke=â„heob keâjesefle~
Ùees peerJees yeng-yengJeejb peIevÙeÙeesiemLeeveb Øeehveesefle, yeng-yengJeejb cebomebkeäuesMe™heheefjCeecew: heefjCeceefle, FlLeb
efveieesopeerJes<eg heefjYeücÙe he§eeled Ùees yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekeâheÙee&hles<eg GlheVees YetlJee le$e meJe&ueIeg-Debleceg&ntle&keâeues
meJe&heÙee&efhleefYe: heÙee&hleesÓYeJeled, lelhe§eeled Debleceg&ntlex ce=lÙegb ØeehÙe Ùe: hetJe&keâesefš-DeeÙeg<kesâ<eg ceveg<Ùes<eg GlheVeesÓYeJeled~
le$e De„Je<eeaÙe: mebÙeceb ØeefleheÅe peerefJeles efkebâefÛelkeâeuesÓJeMes<es efceLÙeelJeb ØeehÙe ce=lJee oMeJe<ee&Ùeg<kesâ<eg osJes<eg
GlheÅeles~ FlÙeeefoØekeâejsCe mebmeejheefjYeüceCeb kegâJee&Cew: peerJewjvevlekeâeueb meceeefheleceefmceVeveeefomebmeejs~
SlelmeJeË efJe%eeÙe mebmeejYeer®efYe: YeJÙehegbieJew: mevlelecesJeb YeeJeefÙeleJÙeb~
leJe heeoew cece ùoÙes, cece ùoÙeb leJe heoÉÙes ueerveced ~
efle…leg efpevesvõ! leeJeled, ÙeeJeefVeJee&CemebØeeefhle:~~
μμμ
ßeer pecyetmJeeefcemlegefle:
efJeefnle-efJeceue-mecÙekeâd Ke[dieOeeje›ele: Øeekeâd~
YeJe Fn ve efn keâebleemeòeâÛeslee efvekeâece:~~
Fn YejleOejeÙeecebeflece: kesâJeueer leced~
ef$eYegJeveveglepecyetmJeeefceveb mleewefce YekeälÙee~~1~~
jefleheefleefJepeÙeer lJeb Øeesuuemep%eevelespee:~
ef$eYegJeveleleefceLÙeelJeebOekeâejebMegceeueer~~
efpeveJejceleJeeOexJeOe&veeÙesvoghetCe&: ~
YeefJekegâcegoefJekeâemeer Ûe ßeÙes lJeeb cegveervõ!~~2~~
OeJeueMegYeÙeMeesJelMegkeäueÙeesiesve peele:~
hejceefJeMeokesâJeueefJemhegâjp%eevejefMce: ~~
efJeueefmeleefmelekeâerefle&Yee&veglespeesÓefle›eâevle:~
efve®hecemegKeOeece ØeehleJeeved leb veceeefce~~3~~
ØeefJeiele YeJeefceLÙeeceesnceeÙeeefJe<eeo:~
kegâieefleefJeefJeOeog:Ke#eejveerjeefyOeheej: ~~
pevevecejCeMetvÙe§e mlegJes mebleleb leb~
YeJeYeÙenjpecyetmJeeefceveb mJeelceefmeæŸew~~4~~
mJeÙeceefhe efvepemecÙei%eeveÛeÙee&-yeuesve~
ùoÙemejefmepes mJeb mJesve lJeb efÛebleefÙelJee~~
cegefveieCevegle! mJeefmceved mJemÙe nslees§e efle…ved~
efvepeke=âefleJeMeleesÓYetmlJeb mJeÙebYet: mlegJes lJeeced~~5~~
ØeefJeuemeoÛeueeefÛe&Yee&vegceeueer efÛeoelcee~
efJeielekegâcelejeef$eOJe&mlekegâ%eeveoes<e: ~~
DeÙecelegueefJeJemJeeved jefkeäleceeŒeer-efJejòeâ:~
GoÙeefle ùoÙeeõÇsmlJeeb efßeleeveeb mlegJesÓle:~~6~~
ef$eleÙepeieefle ceesnmlJeskeâmeeceüepÙekeâlee&~
efJeOe=lekegâveÙeieJe&: kegâeflmelevÙeeÙekeâejer~~
ef$eYegJevepevelee: meb$eemÙeceevee: meowJe~
leceefhe efJeefpeleJeeved Ùees ceesnpeefÙeveb mlegJes leced~~7~~
DevegheceefvepeleòJeb efÛeÛÛecelkeâejcee$eced~
mJejme efJemejYeejw: mJeeslLemeewKÙeece=leb leled~~
ieCeOejvegleJeerjeuueyOemecÙekeâdmJeYeeJe: ~
Dece=leceÙeheob lJeb mebefßeleesÓnb ßeÙes lJeeced~~8~~
pecyetJeves efMeJeb Øeehleew, pecyetmJeeceer cegveerÕej:~
ceÙee ØeCecÙeles YekeälÙee, %eevecelÙee mJemebheos~~9~~
DeÅe De°eefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces Jeerjeyos heâeuiegveMegkeäueeefÉleerÙeeÙeeb ßeerpecyetmJeeefceefveJee&Ce#es$eb
ceLegjehegjerveeceefmeæ#es$eb hegve: hegve: JeefvolJee DevegyeækesâJeefue<eg DebeflecekesâJeefueveb pecyetmJeeefcevecevevleheoØeehlÙeLeË
Jevoecens~ lele§e <ešdKeC[eiecemÙe oMece«evLemÙe efmeæevleefÛevleeceefCešerkeâeb heefJe$eYetceew efueefKelJee mJeuesKeveeR
OevÙeeb ieCeÙeecees JeÙeced1~
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heovleYetleyeefueefJejefÛele<ešdKeC[eiecemÙe ÛelegLe&KeC[s ßeerYetleyeefueefJejefÛele-
JesoveeKeC[s oMeces «ebLes ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&ke=âle-OeJeueešerkeâeØecegKeveevee«evLeeOeejsCe
efJejefÛeleeÙeeb efJebMeefleleces Meleeyoew ØeLeceeÛeeÙe&MÛeeefj$eÛe›eâJeleeaßeerMeebefle-
meeiejmlemÙe ØeLeceheóeOeerMeŠ ßeerJeerjmeeiejeÛeeÙe&mlemÙe efMe<Ùee-
pecyetÉerhejÛeveeØesefjkeâeieefCeveer%eeveceleerke=âle-efmeæeble-
efÛebleeceefCešerkeâeÙeeb efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe
<ees[MeYesoevleie&leÛelegLe&JesoveeõJÙe-
efJeOeeveveeceeÙeb efÉleerÙees ceneefOekeâejŠ
meceehle:~
i:i: i:i
1. ceLegje leerLe& hej cebefoj ceW yew"keâj Ùen ØekeâjCe efueKee nw~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Jesovee#es$eefJeOeeve / met$e 1 hebÛece DevegÙeesieÉej / 211
DeLeJesovee#es$eefJeOeeveevegÙeesieÉejced
cebieueeÛejCeced
Meeo&tueefJe›eâeref[leÚvo:-
ßeercesjew iepeoble™hÙeefieefjJe#eejs kegâueeõew leLee~
pecyJeeefoõgceceeveg<eesòejveiesef<Je<Jeeke=âleew heJe&les~~
ßeerveboerÕejkegâC[ues Ûe ®Ûekesâ Mewues efn ÛewlÙeeueÙee:~
leeved meJee&ved ØeCeceeefce YeefòeâYejle: meJee&Le&mebemf eæÙes~~1~~
De$e Ûew$eke=â<CeeØeefleheefo Jeerjeyos De„eefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces cece #egeuf uekeâe›eleoer#eeÙeeefmleefLeJe&le&les~
<ešdÛelJeeeEjMeodJe<e&hetJeË ie=nerlee oer#ee ceceesòejesòejJe=æŸew DepeeÙele DeleSJe ØemeVeleecevegYeJeeefce~ De$eeiejeveececeneveiejs1 Oece&ØeYeeJeveeb
kegâJe&vlÙee ceÙee leerLeËkeâj$e+<eYeosJelehemLeueerleerLeË ØeÙeeie#es$eb ieefce<Ùeles~ lesYÙe: $e+<eYeosJesYÙees cece keâesešf Mees veceesÓmleg~
mebØeefle <ešdKeC[eiecemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s oMece«ebLes efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le-
Jesovee#es$eefJeOeeveveeefcve hebÛecesÓvegÙeesieÉejs le=leerÙeceneefOekeâejmÙe veJeveJeeflemet$ew: heeleefvekeâeJeleeÙe&les~
Deefmceved ceneefOekeâejs oMemLeueeefve ef›eâÙevles~
le$e leeJelØeLecemLeues ef$eYesometÛevehejlJesve ‘‘JesÙeCeKesòe’’ FlÙeefovee met$eÉÙeb~ leoveg efÉleerÙemLeues he=ÛÚehejlJesve
‘heoceerceebmeeS’ FlÙeeefovee met$e $eÙeb~ leoveblejb le=leerÙemLeues mJeeefcelJeYesometÛekeâlJesve ‘meeefceòeb ogefJenb’ FlÙeeÅeskebâ
met$eb~ leoveg ÛelegLe&mLeues mJeeefcelJesveeslke=â„heoehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesovee #es$eelkeâmÙesefle ØeMveesòej™hesCe ‘meeefceòesCe’
FlÙeeefovee met$e De°kebâ~ lele: hejb hebÛecemLeues JesoveerÙeJesovee #es$eehes#eÙeeslke=â„keâLevelJesve ‘‘meeefceòesCe’’ FlÙeeefovee
met$e Ûeleg°Ùeb~ lele§e <e…mLeues peIevÙeheos %eeveeJejCeerÙeJesovee keâLevelJesve ‘‘meeefceòesCe’’ FlÙeeefovee met$e Ûeleg„Ùeb~
hegve: mehlecemLeues DeuheyenglJeeefo keâLevelJesve ‘‘DehheeyengS efòe’’ FlÙeeefovee met$e mehlekebâ~ Deveblejb De„cemLeues
peIevÙee DeJeieenveeefo keâLevehejlJesve ‘‘Sòees meJJepeerJesmeg’’ FlÙeeefovee met$eeefCe mehleoMe~ leoveg veJecemLeues
‘‘megngceefCeieeso’’ FlÙeeefovee peIevÙeeefoDeJeieenveeuheyenglJekeâLevelJesve De„ÛelJeeeEjMelmet$eeefCe keâLÙevles~ lele: hejb
oMecemLeues ‘‘megngceeoes’’ FlÙeeefovee DeJeieenveeiegCekeâejØeceeCekeâLevelJesve met$ehebÛekebâ keâLeefÙe<Ùeles Fefle veJeveJeefleefYe:
met$ew: oMemLeuew§e FÙeb heeleefvekeâe metefÛelee YeJeefle~
DeOegvee Jesovee#es$eefJeOeeves YesoØeefleheeoveeLeË ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCeKesòeefJeneCes efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieöejeefCe CeeoJJeeefo
YeJebefle~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Jesovee#es$eefJeOeevesÓ$e ßeerYetleyeefueveeceeÛeeÙe&JeÙe&Cs e $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe keâefLeleeefve
meefvle~ DemÙeeb JesoveeÙeeb efveef#ehle#es$emÙee$e efve#eshees efJeOeeleJÙe:~
1. Deeieje Menj ceW Ûew$e ke=â. Øeefleheoe keâes Ùen ØekeâjCe efueKee nw~
212 / hebÛece DevegÙeesieÉej Jesovee#es$eefJeOeeve / met$e 2 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
efkeâceLeË #es$eefve#eshe: ef›eâÙeles ?

DeØeke=âle#es$emLeevemÙe Øeefle<esOeb ke=âlJee Øeke=âle#es$emÙeeLe&Øe™heCeeb keâlegË #es$emÙe efve#eshe: keâle&JÙeesÓefmle~
Gòebâ Ûe- DeJeieÙeefCeJeejCeªb heÙeomme he™JeCeeefCeefceòeb Ûe~
mebmeÙeefJeCeemeCeªb leÛÛelLeJenejCeªb Ûe1~~
le$e #es$eb ÛelegefJe&Oeb-veece#es$eb mLeehevee#es$eb õJÙe#es$eb YeeJe#es$eb Ûesefle~ De$e veecemLeehevee#es$es megieces mle:~
õJÙe#es$eb efÉefJeOeb-Deeiece-veesDeeieceõJÙe#es$eYesosve~ le$eeieceõJÙe#es$eb veece #es$eØeeYe=le%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâ:~
veesDeeieceõJÙe#es$eb ef$eefJeOeb-%eeÙekeâMejerj-YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâYesosve~ le$e %eeÙekeâMejerjYeeefJeveesDeeieceõJÙe#es$es
megieces mle:~ leodJÙeefleefjòeâveesDeeiece#es$eceekeâeMeb~ leod efÉefJeOeb ueeskeâekeâeMeceueeskeâekeâeMeefceefle~
le$e-ueeskeäÙevles GheueYÙevles Ùeefmceved peerJeeoÙe: heoeLee&: me ueeskeâmleodefJehejerlemlJeueeskeâ:~
keâef§eoen-
keâLeceekeâeMemÙe #es$eJÙeheosMe: ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
#eerÙeefvle efveJemevÙeefmceved peerJeeoÙe Fefle DeekeâeMemÙe #es$elJeesheheòes:~
YeeJe#es$eb efÉefJeOeb-Deeiece-veesDeeieceYeeJe#es$eYesovs e~ le$e #es$eØeeYe=le%eeÙekeâ GheÙegòeâ DeeieceYeeJe#es$eb~ meJe&õJÙeeCeeb
mJemJeelcevees YeeJees veesDeeieceYeeJe#es$eb~
keâLeb YeeJemÙe #es$eJÙeheosMe: ?
le$e meJe&õJÙeeCeeceJemLeeveeled YeeJemÙe #es$emeb%ee YeefJelegcen&efle~
De$e veesDeeieceõJÙe#es$emÙeeefOekeâejes Jele&les~ mebØeefle met$emÙe heoKeC[vee™hesCe JÙeeKÙeeveb ef›eâÙeles-
De„efJeOekeâce&õJÙemÙe JesÙeCee-Jesovee Fefle meb%ee~ JesoveeÙee #es$eb Jesovee#es$eb, Jesovee#es$emÙe efJeOeeveb
Jesovee#es$eefJeOeeveefceefle hebÛecemÙeevegÙeesieÉejmÙe iegCeveece Deefmle~ FefleMeyoes JÙeJeÛÚsoheâueesÓefmle~ le$e Jesovee#es$eefJeOeeves
Fceeefve $eerefCe DeefveÙeesieÉejeefCe YeJeefvle~
efkeâceLe&ce$e $eÙe SJeeefOekeâeje: Øe™hÙevles ?
vewleod JeòeâJÙeb, DevÙes<eece$e mebYeJeeYeeJeeled~
kegâle: ?
mebKÙee-mLeeve-peerJemecegoenejeCeece$eemebYeJeesefmle~ Glke=â„eveglke=â„peIevÙeepeIevÙeYesoefYeVemJeeefcelJeeefveÙeesieÉejs
Sles<eecevleYee&Jeeled~ Deespe-ÙegiceeefveÙeesieÉejmÙeeefhe ve mebYeJe:, lemÙe heoceerceebmeeÙeeb ØeJesMeeled~ ve iegCekeâejeefveÙeesieÉejmÙeeefhe
mebYeJe:, lemÙeeuheyenglJes ØeJesMeeled~ lemceeÛÛe $eerCÙesJeeefveÙeesieÉejeefCe YeJevleerefle efmeæced~
mebØeefle Jesovee#es$eØeefleheeovehejb Yeso$eÙeb les<eeb veeceeefve Ûe keâLeÙelee metefjJeÙexCe Skebâ met$eceJeleeÙe&les-
heoceerceebmee meeefceòeb DehheeyengS efòe~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—heoceerceebmee-mJeeefcelJe-DeuheyenglJeeveerelf e $eerCÙevegÙeesieÉejeCÙe$e %eeleJÙeeefve YeJeefvle~
ØeLecesJe heoceerceebmee efkeâceLe&cegÛÙeles ?
1. <ešdKeb[eiece, OeJeueešerkeâemeceefvJele heg.11, he=.1~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Jesovee#es$eefJeOeeve / met$e 3,4 hebÛece DevegÙeesieÉej /213
vewleoefmle, ØeosMes<JeveJeieles<eg mJeeefcelJeeuheyenglJeÙees: Øe™heCeesheeÙeeYeeJeeled~

leovevlejb mJeeefcelJeevegÙeesieÉejcesJe efkeâceLe&cegÛÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, heoØeceeCesÓveJeieles leouheyenglJeevegheheòes:~ lemceeled SleefVeoex<elJeeled S<e SJeeefOekeâejefJevÙeeme›eâce
Sef<eleJÙees, efvejJeÅelJeeled~
SJeb ØeLecemLeues Jesovee#es$eYeso-veeceØe™heCelJesve met$eÉÙeb ieleced~
DeOegvee %eeveeJejCeerÙeJesovee #es$eehes#eÙee Glke=â„eveglke=â„slÙeeefoØeMve™hesCe Skebâ met$eceJeleeÙe&les-
heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes efkebâ Gkeäkeâmmee efkeâceCegkeäkeâmmee
eEkeâ penCCee efkeâcepenCCee ?~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved met$es ‘%eeveeJejCe’ «enCesve Mes<ekeâce&Ceeb Øeefle<esOe: ke=âle:~ õJÙe-keâeue-
YeeJeeefoØeefle<esOeeLeË #es$eefveoxMe: ke=âle:~ Slelhe=ÛÚemet$eb osMeeceMe&kebâ, lesveevÙee veJe he=ÛÚe Slesve meteÛf elee: meefvle~ lemceeled-
%eeveeJejCeerÙeJesovee efkeâceglke=â„e ? efkeâceveglke=â„e ? efkebâ peIevÙee ? efkeâcepeIevÙee ? efkebâ meeefokeâe ? efkeâceveeefokeâe?
efkebâ OegÇJee ? efkeâceOeÇgJee ? efkeâceespee ? efkebâ Ùegicee ? efkeâceescee ? efkebâ efJeefMe„e ? eEkeâ veesce-efJeefMe„e ? Fefle JeòeâJÙeced~
SJeb %eeveeJejCeerÙeJesoveeÙee efJeMes<eeYeeJesCe meeceevÙe™heeÙee: meeceevÙeb efJeMes<eeefJeveeYeeefJe Fefle ke=âlJee $eÙeesoMe
he=ÛÚe: Øe™heefÙeleJÙee: meefvle~ SlesvewJe met$esCe metefÛelee DevÙeeŒeÙeesoMeheoefJe<eÙehe=ÛÚe JeòeâJÙee:~ leÅeLee-
FÙeb Glke=â„e %eeveeJejCeerÙeJesovee efkeâceveglke=â„e, efkebâ peIevÙee, efkeâcepeIevÙee, efkebâ meeefokeâe, efkeâceveeefokeâe, efkebâ
OegÇJee, efkeâceOegÇJee, efkeâceespee, efkebâ Ùegicee, efkeâceescee, efkebâ efJeefMe„e, efkebâ veece-veesefJeefMe„e Fefle ÉeoMe he=ÛÚe Glke=â„heomÙe
YeJeefvle~ SJeb Mes<eheoeveeceefhe ÉeoMe he=ÛÚe: ØelÙeskebâ keâle&JÙee:~ De$e meJe&he=ÛÚemeceeme SkeâesvemehleefleMelecee$e:
(169)~ lemceeosleefmceved osMeeceMe&keâmet$esÓvÙeeefve $eÙeesoMe met$eeefCe õ„JÙeeveerefle~
mebØeefle GòeâJesovee Glke=â„slÙeeefo™hesCe GòejØeoevehejsCe met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sleoefhe osMeeceMe&keâmet$eb~ lesvee$e Mes<eveJeheoeefve JeòeâJÙeeefve~ osMeeceMe&keâlJeeÛÛewJe
Mes<e$eÙeesoMemet$eeCeece$eevleYee&Jees JeòeâJÙe:~
le$e leeJelØeLecemet$eØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
%eeveeJejCeerÙeJesovee #es$ele: mÙeeoglke=â„e, De„jppetveeb ceejCeeefvlekeâmecegoId eeleb kegâJe&vcenecelmÙes Glke=â„#es$eesheuebYeeled~
mÙeeoveglke=â°e, cenecelmÙeb cegkeälJeevÙe$eeveglke=â°#es$eoMe&veeled~ mÙeeod peIevÙee, ef$emeceÙeJelÙee&nejkeâ-ef$emeceÙeJeefle&leod-
YeJemLemet#ceefveieesopeerJes peIevÙe#es$eesheuebYeeled~ mÙeeopeIevÙee, hetJeexòeâmet#ceefveieesob cegkeälJee DevÙe$eepeIevÙe#es$eoMe&veeled~
mÙeelmeeefokeâe, heÙee&ÙeeefLe&keâveÙesÓJeuecyÙeceeves meJe&#es$eeCeeb meeefolJeesheuebYeeled~ mÙeeoveeefokeâe, õJÙeeefLe&keâveÙesÓJeuecyÙe-
ceevesÓveeefolJeoMe&veeled~ mÙeeod OeÇgJee, õJÙeeefLe&keâveÙeb ØeleerlÙe %eeveeJejCeerÙe#es$emÙe meJe&ueeskeâmÙe OeÇgJelJeesheuebYeeled~
mÙeeoOeÇgJee, heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeb ØeleerlÙeeOeÇgJelJeesheuebYeeled~ mÙeeoespee, keäJeefÛeoefhe #es$eefJeMes<es keâuÙeespe-lespeespemebKÙee-
efJeMes<eeCeecegheuebYeeled~ mÙeeod Ùegicee, kegâ$eeefhe #es$eefJeMes<es ke=âleÙegiceyeeojÙegicemebKÙeeefJeMes<eeCeecegheuebYeeled~ mÙeeoescee,
kegâ$eeefhe #es$eefJeMes<es heefjneefCeoMe&veeled~ mÙeeod efJeefMe„e, keäJeefÛeoefhe Je=efæoMe&veeled~ mÙeeod veesce-veesefJeefMe„e, kegâ$eeefhe
Je=efæ-neefveYÙeeb efJevee #es$emÙeeJemLeeveoMe&veeled~ De$eheÙeËle $eÙeesoMehe=ÛÚeCeecegòejeefCe ØeoefMe&leeefve meefvle~ (13)~
Fefle ØeLecemet$eØe™heCee metefÛelee peelee~
mebØeefle efÉleerÙemet$eeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-

Glke=â„e %eeveeJejCeerÙeJesovee peIevÙee Deveglke=â„e Ûe ve YeJeefle, Øeeflehe#elJeeled~ keâLebefÛeopeIevÙee,
peIevÙeeogheefjceeMes<e#es$eefJekeâuheeJeefmLelesÓpeIevÙes Glke=â„mÙeeefhe mebYeJeeled~ mÙeelmeeefokeâe, Deveglke=â„eled #es$eeled
Glke=â„#es$eeslheòes:~ mÙeeoOeÇgJee, Glke=â„heomÙe meJe&keâeueceJemLeeveeYeeJeeled~ mÙeelke=âleÙegicee, Glke=â°#es$es yeeojÙegice-
keâefue-Deespe-lespeespemebKÙeeefJeMes<eeCeecevegheuebYeeled~ mÙeeod veesce-veesefJeefMe„e, Jeefæ&les neefheles Ûe Glke=â„lJeefJejesOeeled~
SJeceglke=â„%eeveeJejCeerÙeJesovee hebÛeheoeeflcekeâe Deefmle~ (5)~
SJeb efÉleerÙemet$eØe™heCee ke=âlee~
Deveglke=â„%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeod peIevÙee, Glke=â„b cegkeälJee Mes<eeOemleveefJekeâuhesÓveglke=â„s peIevÙemÙeeefhe
mebYeJeeled~ mÙeeopeIevÙee, Deveglke=â„mÙeepeIevÙeeefJeveeYeeefJelJeeled~ mÙeelmeeefokeâe, Glke=â„eoveglke=â„heomÙeeslheòes:
Deveglke=â„eoefhe Deveglke=â„efJeMes<emÙeeslheefòeoMe&veeÛÛe~ Deveeefokeâe ve YeJeefle, Deveglke=â„heoefJeMes<emÙe efJeJeef#elJeeled~
Deveglke=â„meeceevÙesÓefhe&lesÓhÙeveeefokeâe ve YeJeefle, Glke=â„eoveglke=â„heoheefleleb Øeefle meeefolJeoMe&veeled~ ve Ûe efvelÙeefveieesos<eg
DeveeefolJeb ueYÙeles, le$eeveglke=â„heoeveeb heefjJele&vesve meeefolJeesheuebYeeled~ mÙeeoOeÇgJee, Deveglke=â„wkeâheoefJeMes<emÙe
meJe&oeJemLeeveeYeeJeeled~ meeceevÙe DeeefßelesÓefhe OeÇJg elJeb veeefmle, Deveglke=â„eoglke=â„heob ØeefleheÅeceevepeerJeoMe&veeled~ mÙeeoespee,
keäJeefÛeoefhe heoefJeMes<esÓJeefmLeleefÉefJeOeefJe<ecemebKÙeesheuebYeeled~ mÙeeod Ùegicee, keäJeefÛeoefhe Deveglke=â„heoefJeMes<es
efÉefJeOemecemebKÙeeoMe&veeled~ mÙeeoescee, kegâ$eeefhe neefvele: meceglheVeeveglke=â„heoesheuebYeeled~ mÙeeod efJeefMe„e, kegâ$eeefhe
Je=efæleesÓveglke=â„heoesheuebYeeled~ mÙeeVeesce veesefJeefMe„e, Deveglke=â„peIevÙesÓveglke=â„heoefJeMes<es JeeÓefhe&les Je=efænevÙeesjYeeJeeled~
SJeb %eeveeJejCeeveglke=â„Jesovee veJeheoeeflcekeâe (9)~
SJeb le=leerÙemet$eØe™heCee ke=âlee YeJeefle~
mebØeefle ÛelegLe&met$eØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
peIevÙee %eeveeJejCeerÙeJesovee keâLebeÛf eoveglke=â„e, Deveglke=â„peIevÙemÙe DeesIepeIevÙesve efJeMes<eeYeeJeeled~ keâLebeÛf elmeeefokeâe,
DepeIevÙeeod peIevÙeheoeslheòes:~ keâLebefÛeoOeÇgJee MeeÕeleYeeJesveeJemLeeveeYeeJeeled~ De$eeveeefo-OeÇgJeheos ve mle:,
peIevÙe#es$eefJeMes<esÓveeefo OeÇJg elJeevegheuebYeeled~ keâLebeÛf eled Ùegicee, ÛelegeYf e&jheùles ef›eâÙeceeCes Mes<eb efkeâceefhe veeÂMÙele~ keâLebeÛf eled
veesce-veeseJf eefMe„e, le$e Je=eæ
f nevÙeesjYeeJeeled~ SJeb peIevÙe#es$eJesovee heÃeØekeâeje mJe™hesCe <ešdØekeâeje Jee (5)~
SJeb ÛelegLe&met$eØe™heCee ke=âlee~
mebØeefle hebÛecemet$eØe™heCee efJeOeerÙeles~ leÅeLee-
DepeIevÙee %eeveeJejCeerÙeJesovee keâLebefÛeoglke=â„e, DepeIevÙeeslke=â„mÙe DeesIeeslke=â„eled he=LekeälJeevegheuebYeeled~
keâLebefÛeoveglke=â„e, leoefJeveeYeeJeeled~ keâLebefÛelmeeefokeâe, heefjJele&vesve efJevee DepeIevÙeheoefJeMes<eeCeeceJemLeeveeYeeJeeled~
keâLebefÛeoOeÇgJee, keâejCeb megieceb~ keâLebefÛeoespee, keâLebefÛeod Ùegicee, keâLebefÛeoescee, keâLebefÛeod efJeefMe°e~ megieceb Jele&les~
keâLebefÛeod veesce-veesefJeefMe„e, efve®æheoefJeMes<elJeeled~ SJecepeIevÙee veJeYebiee oMeYebiee Jee (9)~
S<e: hebÛecemet$eeLe&: meceehle:~
meeefokeâe %eeveeJejCeJesovee keâLebeÛf eoglke=â„e, keâLebeÛf eoveglke=â„e, keâLebeÛf eod peIevÙee, keâLebeÛf eopeIevÙee, keâLebeÛf eoOeÇJg ee~
veeveeefokeâe ve OeÇgJee, meeefokeâmÙee DeveeefoOeÇgJelJeefJejesOeeled~ keâLebefÛeoespee, keâLebefÛeod Ùegicee, keâLebefÛeoescee, keâLebefÛeod
efJeefMe„e, keâLebefÛeVeesce-veesefJeefMe„e~ SJeb meeefokeâJesoveeÙee oMeYebiee SkeâeoMe Yebiee Jee~ (10)~
S<e: <e…met$eeLe&: ke=âleesÓYeJeled~
Deveeefokeâe %eeveeJejCeerÙeJesovee keâLebefÛeoglke=â„e, keâLebefÛeoveglke=â„e, keâLebefÛeod peIevÙee, keâLebefÛeopeIevÙee,
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Jesovee#es$eefJeOeeve / met$e 4 hebÛece DevegÙeesieÉej /215
keâLebefÛelmeeefokeâe~
keâLeceveeefokeâeJesoveeÙee: meeefolJeced ?
vewleod JeòeâJÙeb, meeceevÙeehes#eÙee JesoveeÙeeb DeveeefokeâeÙeeb melÙeeceefhe Glke=â„eefoheoefJeMes<eeCeecehes#eÙee meeefolJe-
keâLebefÛeod OegÇJee Jesovee, meeceevÙemÙe efJeveeMeeYeeJeeled~ keâLebefÛeoOeÇgJee, heoefJeMes<emÙe efJeveeMeoMe&veeled~
meeceevÙeefJeJe#eeÙee DeveeefolJes meceglheVes keâLeb heoefJeMes<emebYeJe: ?
vewleod JeòeâJÙeb, mJekeâevleesef#ehleeMes<eefJeMes<es meeceevÙesÓefhe&les leoefJejesOeeled~
keâLebefÛeoespee, keâLebefÛeod Ùegicee, keâLebefÛeoescee, keâLebefÛeod efJeefMe„e, keâLebefÛeod veesce-veesefJeefMe„e~ SJeceveeefokeâe
Jesovee ÉeoMeYebiee $eÙeesoMeYebiee Jee (12)~
S<e: mehlecemet$eeLeex iele:~
OeÇJg e%eeveeJejCeerÙeJesovee keâLebeÛf eoglke=â„e, keâLebeÛf eoveglke=â„e, keâLebeÛf eled peIevÙee, keâLebeÛf eopeIevÙee, keâLebeÛf elmeeefokeâe,
keâLebefÛeoveeefokeâe, keâLebefÛeoOeÇgJee, keâLebefÛeoespee, keâLebefÛeod Ùegicee, keâLebefÛeoescee, keâLebefÛeod efJeefMe„e, keâLebefÛeVeesce-
veesefJeefMe„e~ SJeb OeÇgJeheomÙe ÉeoMeYebiee $eÙeesoMeYebiee Jee (12)~
S<eesÓ„cemet$eeLeex iele:~
DeOeÇgJe%eeveeJejCeerÙeJesovee keâLebefÛeoglke=â„e, keâLebefÛeoveglke=â„e, keâLebefÛeod peIevÙee, keâLebefÛeod DepeIevÙee, keâLebefÛeled
meeefokeâe, keâLebefÛeoespee, keâLebefÛeod Ùegicee, keâLebefÛeoescee, keâLebefÛeod efJeefMe„e, keâLebefÛeVeesce-veesefJeefMe„e~ SJeceOeÇgJeheomÙe
oMe Yebiee SkeâeoMeYebiee Jee (10)~
S<ees veJecemet$eeLe&: meceehle:~
Deespe%eeveeJejCeerÙeJesovee Glke=â„peIevÙeheoÙeesvee&efmle, ke=âleÙegices les<eeceJemLeeveeled~ lele: keâLebefÛeoveglke=â„e,
keâLebefÛeopeIevÙee, keâLebefÛelmeeefokeâe~ keâLebefÛeoveeefokeâe~
ke=âle: ?
meeceevÙeefJeJe#eele:~ keâLebefÛeod OeÇgJee, meeceevÙeefJeJe#eele§ewJe~ keâLebefÛeoOeÇgJee, efJeMes<eefJeJe#eeÙee:~
Deefmceved õJÙeefJeOeeves DeveeefoOeÇgJelJeb efkeâVe Øe™efheleced ?
vewlelkeâLeefÙeleJÙeb, le$e meeceevÙeefJeJe#eeÙee DeYeeJeeled~ Ùeefo meeceevÙemÙe efJeJe#ee DeYeer„e YeJesled leefn& le$eeefhe
Sleew Éew Yebieew JeòeâJÙeew~
keâLebefÛeoescee, keâLebefÛeod efJeefMe„e, keâLebefÛeVeesce-veesefJeefMe„e~ SJeceespemÙe veJe Yebiee oMe Yebiee Jee (10)~
S<e: oMecemet$eeLe&: meceehle:~
Ùegice%eeveeJejCeerÙeJesovee keâLebeÛf eoglke=â„e, keâLebeÛf eoveglke=â„e, keâLebeÛf eod peIevÙee, keâLebeÛf eopeIevÙee, keâLebeÛf elmeeefokeâe,
keâLebefÛeoveeefokeâe, keâLebefÛeod OegÇJee, keâLebefÛeoOeÇgJee, keâLebefÛeoespee, keâLebefÛeod efJeefMe„e, keâLebefÛeod veesce-veesefJeefMe„e~ SJeb
ÙegicemÙe SkeâeoMe Yebiee ÉeoMe Yebiee Jee (11)~
S<e SkeâeoMecemet$eeLe&: meceehle:~
Deesce%eeveeJejCeerÙeJesovee keâLebefÛeoveglke=â„e, keâLebefÛeopeIevÙee, keâLebefÛelmeeefokeâe, keâLebefÛeoveeefokeâe,
DeescelJemeeceevÙeefJeJe#eeÙee:~
keâLebeÛf eod OeÇJg ee, DeescelJemeeceevÙeefJeJeef#elelJeeled SJe nslees:~ mÙeeoOeÇJg ee~ meeceevÙeefJeJe#eeÙee DeYeeJesve õJÙeefJeOeeves
216 / hebÛece DevegÙeesieÉej Jesovee#es$eefJeOeeve / met$e 5,6 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeescemÙe DeveeefoOeÇgJelJes ve Øe™efheles~

keâLebefÛeoespee, keâLebefÛeod Ùegicee~ SJeceesceheomÙe De„ veJe Yebiee Jee (8)~
S<ees ÉeoMecemet$eeLe&: Øe™efhele:~
efJeefMe„%eeveeJejCeerÙeJesovee keâLebefÛeoveglke=â„e, keâLebefÛeopeIevÙee, keâLebefÛelmeeefokeâe, keâLebefÛeoveeefokeâe, keâLebefÛeod
OeÇgJee, keâLebefÛeoOeÇgJee, keâLebefÛeoespee, keâLebefÛeod Ùegicee~ SJeb efJeefMe„heomÙe De„Yebiee veJe Yebiee Jee (8)~
S<e: $eÙeesoMecemet$eeLe&: meceehle:~
veesce-veesefJeefMe„e %eeveeJejCeerÙeJesovee keâLebefÛeoglke=â„e, keâLebefÛeoveglke=â„e, keâLebefÛeod peIevÙee, keâLebefÛeopeIevÙee,
keâLebefÛelmeeefokeâe, keâLebefÛeoveeefokeâe~
kegâle: Deveeefokeâe efmeæŸeefle ?
veesce-veesefJeefMe„lJeefJeJe#eeÙee:~
keâLebefÛeod OegÇJee, lesvewJe keâejCesve~ keâLebefÛeoOegÇJee, keâLebefÛeoespee, keâLebefÛeod Ùegicee~ SJeb oMe Yebiee SkeâeoMe Yebiee
Jee (10)~
S<e: Ûelego&Mecemet$eeLe&: meceehle:~
Sles<eeb YebieeveecebkeâefJevÙeeme›eâcees %eeleJÙe:~
~13~5~9~5~9~10~12~12~10~9~11~8~8~10~
leelheÙe&cesleled-Sles<eeb mebkeâueves meefle (13±5±9±5± 9±10±12±12±10±9±11±8±8±10·131)
Skeâesveef$ebMeogòejMeleeefve YeJevleerefle %eeleJÙeb~
De$e heÙeËleb %eeveeJejCeerÙekeâce&Cees heoceerceebmee metefÛelee YeJeefle~
mebØeefle Mes<ekeâce&Ceeb heoceerceebmeeefve™heCeeLeË met$eceskeâceJeleeÙe&les-
SJeb meòeCnb keâcceeCeb~~5~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee ØeLecekeâce&Cees %eeveeJejCeerÙemÙe heoceerceebmee ke=âleeefmle leLewJe Mes<emehleeveeb
keâce&Ceeb heoceerceebmee keâle&JÙee~
De$e heÙeËleb Devle:ef#ehleewpeevegÙeesieÉejheoceerceebmee meceehlee~
SJeb efÉleerÙemLeues YesoØeYesomeceefvJeleheoceerceebmeeØeefleheeovehejlJesve $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee Jesovee#es$eefJeOeeves mJeeefcelJeveeceefÉleerÙemÙe YesoØeefleheeoveeLeË met$eceskeâceJeleeÙe&les 1-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeheoeslke=â„heoYesosve SlelmJeeefcelJeb efÉefJeOeb keâLÙeles~ le$e peIevÙeheob
ÛelegefJe&Oeb-veece-mLeehevee-õJÙe-YeeJepeIevÙeefceefle~ veecepeIevÙeheob mLeeheveepeIevÙeheob Ûe megieceb Jele&les~ õJÙepeIevÙeb
efÉefJeOeb-DeeieceõJÙepeIevÙeb veesDeeieceõJÙepeIevÙeb Ûesefle~ le$e peIevÙeØeeYe=le%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâ DeeieceõJÙepeIevÙeb~
veesDeeieceõJÙepeIevÙeb ef$eefJeOeb-%eeÙekeâMejerj-YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙepeIevÙeYesovs e~ %eeÙekeâMejerjYeeefJeYesoew
megieceew mle:~ leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙepeIevÙeb efÉefJeOeb-DeesIepeIevÙeceeosMesve peIevÙeb Ûesefle~
1. efJeMes<e-DeÅe Ûew$eke=â<CeeveJeceer, ßeer$e+<eYeosJepevcekeâuÙeeCekeâefleefLe: ßeer$e+<eYepeÙevleer meJe&$e osMes jepÙes je°^s hegjs Ûeemceekeâceefhe
cebieuekeâeefjCeer YetÙeeefoefle YeeJeÙeecens~
le$e DeesIepeIevÙeb ÛelegeJf e&Oeb-õJÙele: #es$ele: keâeuelees YeeJele§eself e~ De$eeefhe õJÙepeIevÙeceskeâ: hejceeCeg:~ #es$epeIevÙeb
efÉefJeOeb-keâce&veeskeâce&#es$epeIevÙeYesovs e~ le$e met#ceefveieesomÙe peerJemÙe peIevÙee DeJeieenvee keâce&#es$epeIevÙeb YeJeefle~
veeskeâce&#es$epeIevÙeceskeâ DeekeâeMeØeosMe:~ keâeuepeIevÙeceskeâ: meceÙe:~ hejceeCeew efmveiOelJeeefoiegCe: YeeJepeIevÙeefceefle %eeleJÙeced~
DeeosMepeIevÙeceefhe õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJe Yesow§elegefJe&Oeb YeJeefle~ le$e õJÙele: DeeosMepeIevÙecegÛÙeles~ leosJeb
%eeleJÙeb-ef$eØeoseMf emkebâOeb Â„dJee efÉØeoseMf emkebâOe: DeeosMelees õJÙepeIevÙeb YeJeefle~ SJeb Mes<es<Jeefhe vesleJÙeced~ ef$eØeosMeeJe-
iee{õJÙeb Â„dJee efÉØeosMeeJeiee{õJÙeb #es$ele: DeeosMepeIevÙeb~ SJeb Mes<es<Jeefhe vesleJÙeb~ ef$emeceÙeheefjCeleb õJÙeb Â„dJee
efÉmeceÙeheefjCeleb õJÙeb DeeosMele: keâeuepeIevÙeb~ SJeb Mes<es<Jeefhe vesleJÙeb~ ef$eiegCeheefjCeleb õJÙeb Dehes#Ùe efÉiegCeheefjCeleb
õJÙeb YeeJele: DeeosMepeIevÙeb YeJeefle~
YeeJepeIevÙeb efÉefJeOeb-Deeiece-veesDeeiece YeeJepeIevÙeYesosve~ le$e peIevÙeØeeYe=le%eeÙekeâ GheÙegòeâ DeeieceYeeJe-
peIevÙeb~ met#ceefveieesopeerJeueyOÙeheÙee&hlekeâmÙe ÙelmeJe&peIevÙe%eeveb leVeesDeeieceYeeJepeIevÙeb~
De$e DeesIepeIevÙe#es$esCe Øeke=âleb, %eeveeJejCeerÙe#es$es<eg meJe&peIevÙe#es$e«enCeeled~ meJe&peIevÙe#es$eceskeâ DeekeâeMeØeosMe
FlÙe$e ve ie=nerleJÙeb~ %eeveeJejCeerÙe#es$es<eg leoYeeJeeled~
Glke=â„heob mJeeefcelJeb ÛelegefJe&Oeb-veece-mLeehevee-õJÙe-YeeJeeslke=â„Yesosve~ le$e veeceeslke=â„b mLeeheveeslke=â„b Ûe
megieceb~ õJÙeeslke=â„b efÉefJeOeb-Deeiece-veesDeeieceõJÙeeslke=â„ Yesovs e~ le$eeslke=â„ØeeYe=le%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâ DeeieceõJÙeeslke=â„b~
veesDeeieceõJÙeeslke=â„b ef$eefJeOeb-%eeÙekeâMejerj-YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙeeslke=â„Yesosve~ %eeÙekeâMejerj-
YeeefJeveesDeeieceõJÙeeslke=â„ew megieceew mle:~ leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙeeslke=â„b efÉefJeOeb-DeesIeeslke=â„b DeeosMeeslke=â„b Ûeself e~
le$e DeesIeeslke=â„b ÛelegefJe&Oeb-õJÙele: #es$ele: keâeuelees YeeJele§esefle~ le$e õJÙele Glke=â„b cenemkebâOe:~ #es$ele
Glke=â„b efÉefJeOeb-keâce&#es$eb veeskeâce&#es$eefceefle~ keâce&#es$eeslke=â„b ueeskeâekeâeMeb~ veeskeâce&#es$eeslke=â„b DeekeâeMeõJÙeb~ keâeuele
Glke=â„cevevlee ueeskeâe:~ YeeJele Glke=â„b meJeexlke=â„JeCe&iebOejmemheMee&:~
DeeosMeeslke=â„ceefhe ÛelegefJe&Oeb-õJÙe-#es$e-keâeue YeeJele§esefle~ le$e õJÙele SkeâhejceeCebg Â„dJee efÉØeosefMekeâmkebâOe
DeeosMeeslke=â„b~ efÉØeosefMekeâ mkebâOeb Â„dJee ef$eØeosefMekeâ mkebâOeesÓefhe DeeosMeeslke=â„b~ SJeb Mes<es<eg Deefhe vesleJÙeced~ #es$ele
Skeâ#es$eb Â„dJee efÉ#es$eØeosMeew DeeosMele Glke=â„b #es$eced~ SJeb Mes<es<Jeefhe vesleJÙeb~ keâeuele SkeâmeceÙeb Â„dJee efÉmeceÙeew
DeesosMeeslke=â„b~ SJeb Mes<es<Jeefhe vesleJÙeb~ YeeJeehes#eÙee SkeâiegCeÙegòebâ Â„dJee efÉiegCeÙegòebâ õJÙeceeosMeeslke=â„b~ SJeb Mes<es<Jeefhe
vesleJÙeced~
YeeJeeslke=â„b efÉefJeOeb-Deeiece-veesDeeieceYeeJeeslke=â„Yesosve~ le$eeslke=â„ØeeYe=le%eeÙekeâ GheÙegòeâ DeeieceYeeJeeslke=â°b~
veesDeeieceYeeJeeslke=â„b kesâJeue%eeveb~
De$e DeesIe#es$eeslke=â„sve DeefOekeâej:, Deefhe&lekeâce&#es$es<eg Glke=â„#es$e«enCeeled~ DeesIeeslke=â„ceekeâeMeõJÙeb~
lemÙe «enCece$e efkeâVe ke=âleb ?
vewleled, keâce&#es$es<eg leoYeeJeeled~ Skebâ mJeeefcelJeb peIevÙeheosÓefmle, DevÙewkeâceglke=â„heosÓefmle, SJeb efÉefJeOeb ÛewJe
mJeeefcelJeb YeJeefle, DevÙemÙeemebYeJeeled~
De$e leelheÙe&cesleled-kesâJeue%eevece$e veesDeeieceYeeJeeslke=â„ceefmle~ DemÙe kesâJeue%eevemÙe ØeehlÙeLe&cesJe
ßegle%eeveeYÙeemeesÓÙeb Delees õJÙeßegle™heb MeeŒeb heef"lJee efvepeelceefve mJeMegæhejceelceeve: ßeæeveb efJeOeeÙe ØelÙenb
efvepeMegæyegæmJemJe™he: meowJe efÛevleveerÙees YeJeefle~
SJeb le=leerÙemLeues mJeeefcelJeYesometÛekeâlJesve Skebâ met$eb ieleced~
218 / hebÛece DevegÙeesieÉej Jesovee#es$eefJeOeeve / met$e 7, 8 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeOegvee mJeeefcelJeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeeslke=â„JesoveeÙee: ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-

meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙee
keâmme ?~~7~~
pees ceÛÚes peesÙeCemenefmmeDees meÙebYegjceCemecegömme yeeefnefjuueS le[s DeefÛÚoes~~8~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved ØeeefMvekeâmet$es peIevÙeheoØeefle<esOeeLeË Glke=â„heoefveoxMe: ke=âle:~
%eeveeJejCe«enCeb Mes<ekeâce& Øeefle<esOeheâueb~ #es$e«enCeb õJÙeeefoØeefle<esOeheâueb~
hetJee&CeghetJeeA cegkeälJee he§eeoeveghetJÙee& Glke=â„#es$emÙe Øe™heCee efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
vewlelkeâLeefÙeleJÙeb, De$e cenleerheefjheešŸee Øe™heCeeLeË he§eeoeveghetJÙee& Øe™heCee ef›eâÙeles~ DeÙece$eeLe&:-
GösMÙecevegme=lÙe ÙeÅeefhe Øeeied peIevÙeheoØe™heCee keâle&JÙeemeerled leLeeefhe efJemle=les meefle Øeeieglke=â„heoØe™heCee ef›eâÙeles~
Ùees celmÙe SkeâmenœeÙeespeveeJeieenveeOeejer mJeÙebYetjceCemecegõmÙe yee¢elešs efmLeleesÓefmle, lemÙe #es$emÙeehes#eÙee
%eeveeJejCeerÙeJesovee Glke=â„e YeJeefle~
De$e met$es ‘pees ceÛÚes peesÙeCemenmmeDees’ Fefle heosve-met$eJeÛevesve DebieguemÙeemebKÙeeleYeeieceeefob ke=âlJee
ÙeeJeoglke=â„sve ØeosMeesve Ùeespevemenœe: Fefle DeeÙeecesve Ùes efmLelee celmÙeemles<eeb Øeefle<esOe: ke=âle: Slep%eeleJÙe:~
GlmesOeefJe<keâcYeeYÙeeb cenecelmÙemeÂMeueyOecelmÙes<eg ie=nerles<eg Deefhe ve keâesÓefhe oes<ees veeefmle, lelemles<eeb «enCeb
efkeâVe ef›eâÙeles ?
vew<e oes<e:, cenecelmÙeeÙeece-efJe<kebâYeeslmesOes<eg DeveJeieles<eg ueyOecelmÙe-DeeÙeeceefJe<kebâYeeslmesOeeveeb
DeJeieceeslheeÙeeYeeJeeled~ ve cenecelmÙeeÙeeceesÓvÙeleesÓJeiecÙeles, Slemceeled met$eYetlemÙe pÙes…mÙeevÙemÙeemebYeJeeled~
cenecelmÙemÙeeÙeecees Ùeespevemenœeb 1000~
SlemÙe cenecelmÙemÙe efJe<kebâYeeslmesOeew efkeâÙevleew YeJele: Fefle Ûesled ?
GÛÙeles-S<ees cenecelmÙe: hebÛeMeleÙeespeveefJe<kebâYe: 500, hebÛeeMeogòej efÉMeleÙeespeveeslmesOe: 250~
met$esCe efJevee keâLeceslep%eeÙeles ?
DeeÛeeÙe&hejbhejeieleØeJee¢eceeveesheosMeeled %eeÙeles~
Gòebâ Ûe ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙe&sCe-
‘‘DeeFefjÙe hejbhejeieÙeheÙeJeeFppeblegJeosmeeoes1~’’
cenecelmÙeefJe<kebâYeeslmesOeÙees: Øeefleheeokebâ met$eb veemlÙesJe vew<e efveÙece:~ ‘peesÙeCemenefmmeDees’ FlÙegòeâmet$esCewJe
osMeece<e&kesâve metefÛekeâlJeeled~ Sleew efJe<kebâYeeslmesOeew cenecelmÙemÙe meJe&$e meÂMeew mle:~ cegKe-hegÛÚÙees: efJe<kebâYeeslmesOeÙees:
ØeceeCecesleeJeod cee$ecesJesefle, SlesYÙe: he=LeiYetle efJe<kebâYeeslmesOeÙees: Øe™hekeâ-met$eJÙeeKÙeeveeveecevegheuebYeeled
ÙeespevemenœeefveoxMeevÙeLeevegheheòes§e~
keâef§eoen-kesâÓefhe DeeÛeeÙee& YeCeefvle-cenecelmÙees cegKehegÛÚÙees: meg…gleÙee met#ceesÓefmle Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&oJs e: Øe™heÙeefle-De$elevecelmÙeeved Â„dJee SleVe Iešles, kegâ$eefÛeled keäJeefÛeled celmÙeebies<eg JÙeefYeÛeejoMe&veeled~
DeLeJee Sles efJe<kebâYeeslmesOee: mecekeâjCeefmeæe Fefle kesâefÛeoeÛeeÙee& yeÇÇgJeefvle~
DevÙeÛÛe-ve Ûe meg…g met#cecegKees cenecelmÙe: DevÙewkeâMeleÙeespeveeJeieenveemebÙegkeäle: efleefcebefieueeefoveececelmÙe-
efieueve#ece:, efJejesOeeled~
Gòebâ Ûe ßeerceodJeerjmesveeÛeeÙexCe-‘‘ Ce Ûe megªÏ meCCecegnes ceneceÛÚes DeCCesiepeesÙeCemeoesieenCeefleefcebefieuee-
efoefieueCeKecees, efJejesneoes1~’’ lemceeod JÙeeKÙeeves GòeâefJe<kebâYeeslmesOee§ewJe cenecelmÙemÙe ie=nerleJÙee:~
DeLeJee ceOÙeØeosMes ÛewJe GòeâefJe<kebâYeeslmesOees celmÙees ie=nerleJÙe:, DeeefoceOÙeeJemeeves<eg Slemceeled ef$eiegCeb
efJemhetâÙe&ceeCemÙe Glke=â„#es$eeslheefòeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
‘‘meÙebYegjceCemecegömme’’ Fefle met$eJeÛevesve meJe&Éerhemecegõyee¢eefmLelemecegõmÙe «enCeeLeË~
meJex<eeb ÉerhemecegõeCeeb yee¢e: mecegõ: SJesefle keâLeb %eeÙeles ?
DemÙe meceeOeeveb ef›eâÙeles ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe-meÙebYegjceCemecegömme yeeefnjs oerJes DeefÛÚoes efòe DeYeefCeÙe
‘‘meÙebYegjceCemecegömme yeeefnefjuueS le[s DeefÛÚoes’’ Fefle met$eeosJe %eeÙeles~ mJekeâyee¢eJesefokeâeÙee: heÙeËle Fefle
mJeÙebYetjceCemecegõ:, lemÙe yee¢elešes veece mecegõhejYetYeeieosMe:~ le$e efmLele: Fefle ie=nerleJÙe:~
mJeÙebYetjceCemecegõmÙe yee¢elešes veece leoJeÙeJeYetleyee¢eJesefokeâe, le$e cenecelmÙe: efmLele: Fefle kesâefÛeoeÛeeÙee&:
YeCeefvle~ leVe Iešles, ‘keâeÙeuesemf meÙeeS ueiiees’ Fefle Gheefj YeCÙeceevesve met$esCe men efJejesOeeled~ ve Ûe mJeÙebYetjceCemecegõmÙe
yee¢eJesefokeâeÙee: mebyeæeŒeÙeesÓefhe JeeleJeueÙee:, efleÙe&iueeskeâefJe<kebâYemÙe SkeâjppegØeceeCeeled TvelJeØemebieeled~
pecyetÉerheÙeespeveue#eefJe<kebâYeeled efÉiegCeefÉiegCe›eâcesCe ielemeJe&ÉerhemeeiejefJe<kebâYes<eg cesueeefheles<eg peieled ßesCÙee
mehleceYeeieevegheheòes:~
Sleoefhe keâLeb %eeÙeles ?
™heeefOekeâÉerhe-meeiej™heeefCe efJejueÙÙe efÉiegCeerke=âlÙe DevÙeesvÙeeYÙemleb ke=âlJee le$e $eerefCe ™heeefCe DeheveerÙe
Ùeespeveue#esCe iegefCeles Éerhemecegõ®æefleÙe&iueeskeâ#es$eeÙeeceeslheòes:~ ve ÛewleeJeeved SJe efleÙe&iueeskeâ efJe<kebâYees, peieÛÚ^sCÙee:
mehleceYeeies hebÛeMetvÙeevegheuebYeeled~ ve Ûe Slemceeod jppegefJe<kebâYe Tvees YeJeefle, jppJeYÙeblejYetlemÙe ÛelegefJeËMeefleÙeespeve-
cee$eJeeÙeg®æ#es$emÙe yee¢ecegheuebYeeled~
DevÙeÛÛe-ve Ûe leeJevcee$eb #es$eb Øeef#ehles hebÛeMetvÙee: mhegâšefvle-veMÙeefvle, leLeevegheuebYeeled~
lemceelmekeâueÉerhemeeiej efJe<kebâYeeod yee¢es efkeâÙeleeefhe #es$esCe YeefJeleJÙeb~
keâef§eoen-mJeÙebYetjceCemecegõmÙeeYÙevlejs efmLelees peueÛejpeerJees cenecelmÙe: keâLeb lemÙe yee¢elešb Øeehveesled?
DeeÛeeÙe&: Øeen-vew<e oes<eesÓefmle, hetJe&JewefjosJeØeÙeesiesCe lemÙe cenecelmÙemÙe le$e yee¢elešs iecevemebYeJeeled~
leelheÙe&cesleled-ceOÙeueeskesâÓefvlecemecegõmÙe mJeÙebYetjceCeveeceOesÙemÙe yeefnYee&iesÓefhe ÛelegefJeËMeefleÙeespeveØeceeCeb
#es$eb Jeele®æceefmle, DeleSJe leefmceved yee¢e#es$es mecegõmÙe lešs cenecelmÙemÙe hetJe&pevcemebyebefOeJewefjosJe: hetJe&ke=âle-
Jewjefveefceòesve le$eeielÙe cenecelmÙeb mecegõeYÙeblejeoglLeehÙe yeefn: ef#eheefle FlÙeslesvewJe met$esCe %eeÙeles~ Slep%eelJee
efleÙe&iÙeesefvekeâejCeYetlesYÙe DeeœeJesYÙees efJejpÙe DevebleevegyebefOekeâ<eeÙeefveefceòeYetlees JewjYeeJeesÓefhe lÙekeäleJÙe:~ Ùeefo
keâoeefÛelkesâveefÛeled men JewjYeeJees YeJesled le¢e&efhe #eceeYeeJepeuesve MeeceefÙeleJÙe:~
mebØeefle cenecelmÙemÙe mecegodIeeleveecekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCemecegiIeeosCe mecegnoes~~9~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—JesoveeJeMesve peerJeØeosMeeveeb efJe<kebâYeeslmesOeehes#eÙee ef$eiegCeefJemhegâjCeb Jesoveemecego-d
220 / hebÛece DevegÙeesieÉej Jesovee#es$eefJeOeeve / met$e 10,11,12 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Ieelees veece~ ve Ûew<e efveÙecees ÙelmeJex<eeb peerJeØeosMee JesoveeÙee JeMesve ef$eiegCecesJe efJemhegâjvleerefle, efkeâvleg mJekeâefJe<kebâYeeled
lejlece™hesCe efmLeleJesoveeJeMesve SkeâefÉØeosMeeefoefYejefhe Je=efæYe&Jeefle~ les JesoveemecegodIeelee De$e ve ie=nerlee:, Glke=â„sCe
#ess$esCeeefOekeâejeled~
keâef§eoeMebkeâles-De$e cenecelmÙe SJe efkeâefceefle JesoveemecegodIeeleb veerle: ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeòes-ØeLecelemlemÙe cenoJeieenvelJeeled, DevÙeÛÛe-peueÛejmÙe mLeues ef#ehlemÙe G<Cesve
o¢eceeveebiemÙe mebefÛele yengheehekeâce&Cees ceneJesoveeslheefòeoMe&veeÛÛe~
leelheÙe&cesleled-DebeflecemecegõmÙe yee¢elešs ceneJesovee«eefmelemÙe cenecelmÙemÙewJe JesoveemecegodIeelees peeÙeles~
DeOegvee kesâve JeeleJeueÙesve mhe=„esÓÙeb he=„s meefle met$eceJeleeÙe&les Gòej™hesCe ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe-
keâeÙeuesefmmeÙeeS ueiiees~~10~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e keâekeâuesMÙee veece le=leerÙees JeeleJeueÙe:~
lemÙe JeeleJeueÙemÙe keâLeb keâekeâuesMÙee Fefle meb%ee YeJeefle ?
keâekeâJeCe&lJeeled me: keâekeâuesMÙee veece~ De$e DebOekeâekeâuesMÙee ve ie=nerleJÙeeb, le$e DebOelJeJeCee&vegheuebYeeled~ De$e
DebOelJesve ke=â<CeJeCeex ie=¢eles~
keâef§eoeMebkeâles-ueeskeâvee[Ÿee: DeYÙeblejefmLelecenecelmÙe: ueeskeâJe=eæ f JeMesve ueeskeâvee[Ÿee: hejle: mebKÙeeleÙeespeveeefve
ielJee efmLelele=leerÙeJeeles keâLeb ueiÙeles ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeòes-melÙecesleled-cenecelmÙemÙe le=leerÙeJeeleJeueÙesve mebmheMeex veemleerefle~ efkeâvleg S<ee
mehleceer efJeYeefòeâ: meeceerhÙeeLex Jele&les~ ve Ûe mehleceer efJeYeefòeâ: meeceerhÙeeLexÓefmeæe, ‘‘iebieeÙeeb Iees<e: ØeefleJemeleer-
lÙe$e’’ meeceerhÙeeLex mehleceerefJeYekeälÙegheuebYeeled~ lesve ‘keâeheesleuesMÙeeÙee: mhe=„osMe: keâeheesleuesMÙee’ Fefle ie=nerle:~ Dele:
lemÙee: keâeheesleuesMÙeeÙee ÙeeJelmebmeieex Jele&les leeJelheÙeËleb JesoveemecegodIeelesve mecegodIeeleb Øeehle FlÙegòebâ YeJeefle~
YeeJeeLeexÓÙeb-hetJe&Jewejf osJesve cenecelmÙe: mJeÙebYetjceCemecegõyee¢eJeseof keâeÙee yeefnYee&ies ueeskeâvee[Ÿee: meceerhes heeeflele:~
le$e leer›eJesoveeJeMesve JesoveemecegoId eelesve mecegoId eeleb ØeehÙe ÙeeJeod ueeskeâvee[Ÿee yeefn:heÙeËleb ueivee:, FlÙegòebâ YeJeefle~
DeOegvee lemÙewJe efJeMes<eØeefleheeoveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
hegCejefJe ceejCebefleÙemecegiIeeosCe mecegnoes efleefCCe efJeiienkebâ[ÙeeefCe
keâeotCe~~11~~
mes keâeues DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg Ghheefppeefnefo efòe lemme
CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee~~12~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hegvejefhe ÙeefŒeefJe«enb ke=âlJee ceejCeeefvlekeâveecemecegodIeelesve mecegodIeeleb ØeehÙe
DevevlejmeceÙes me: mehlecÙee: he=efLeJÙee: veejkesâ<eg GlhelmÙeles lemÙe peerJemÙe %eeveeJejCeerÙeJesovee #es$eehes#eÙee Glke=â„e
YeJeleerefle met$eÉÙemÙeeLeex %eeleJÙe:~
cenecelmÙees ueeskeâvee[Ÿee: JeeÙeJÙeefoMeeÙeeb hetJe&JewefjosJemebyebOesve oef#eCeesòejeÙeecesve heeflele:~ le$e
ceejCeeefvlekeâmecegodIeelesve mecegodIeeleb Øeehle:~ lesve cenecelmÙesve JesoveemecegodIeelesve men ceejCeeefvlekeâmecegodIeeleb
kegâJe&lee $eerefCe efJe«enkeâeC[keâeefve ke=âleeefve~ efJe«enes veece Je›eâlJeb, lesve $eerefCe keâeC[keâeefve ke=âleeefve~
leÅeLee-ueeskeâvee[Ÿee JeeÙeJÙeefoMeeÙee JeeCeefceJe $e+pegielÙee meeefOekeâeOe&jppegcee$eb oef#eCeefoefMe Deeiele:~

leosskebâ keâeC[kebâ~ hegvemlelees JeefuelJee JeeCeefceJe $e+pegielÙee Skeâjppegcee$eb hetJe&efoMeceeiele:, leod efÉleerÙeb keâeC[kebâ~
hegvemlelees JeefuelJee DeOe: <e[djppegcee$eceeiex $e+pegielÙee iele:, leled le=leerÙeb keâeC[kebâ~ SJeb $eerefCe keâeC[keâeefve ke=âlJee
ceejCeeefvlekeâmecegodIeeleb iele:~
ÛelJeeefj keâeC[keâeefve efkeâVe keâeefjle: Fefle Ûesled ?
ve, $emes<eg Éew efJe«enew cegkeälJee $eÙeeCeeb efJe«eneCeeceYeeJeeled~
DeÙeb cenecelmÙe: mehlecÙee: he=efLeJÙee veejkeâer peele:~
keâef§eoen-mehlecehe=LJeeR cegkeälJee DeOe: mehlejppegcee$eceOJeeveb ielJee efveieesos<eg efkeâVe Glheeefole: ?
veeslheeefole:, efkebâ Ûe-efveieesos<eg GlheÅeceevemÙe Deefleleer›eJesoveeÙee DeYeeJesve efJeJeef#eleMejerjeled ef$eiegCeJesovee-
mecegodIeelemÙeeYeeJeeled~
melkeâce&ØeeYe=le«ebLes hegve: efveieesos<eg Glheeefole: lemÙe ØekeâjCemÙee$e efve<esOe: ef›eâÙeles~ leLeeefn-
‘‘meblekeâcceheeng[s hegCe efCeieesosmeg GhheeFoes, CesjFSmeg GhheppeceeCeceneceÛÚes JJe megngceefCeieesosmeg
GhheppeceeCeceneceÛÚes efJe efleiegCemejerjyeenuuesCe ceejCebefleÙemecegiIeeob ieÛÚefo efòe~ Ce Ûe Sob pegppeos, meòeceheg{Jeer-
CesjFSsmeg Demeeoyenguesmeg GhheppeceeCeceneceÛÚJesÙeCee-keâmeeSefnblees megngceefCeieesosmeg GhheppeceeCeceneceÛÚJesÙeCe-
keâmeeÙeeCeb meefjmeòeeCegJeJeòeeroes~ leoes Smees ÛesJe DelLees heneCees efòe IesòeJJees1~’’
efJemlejsCe OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙe:~
De$e Ghemebnej: ef›eâÙeles-Skeâjppegb mLeeheefÙelJee meeeflejskeâmeeOe&mehle™hewieg&CeefÙelJee hegve: ef$eiegefCeleefJe<kebâYesCe
ef$eiegefCeleeslmesOeiegefCelesve iegefCeles (500²3·1500~ 250²3·750) %eeveeJejCeerÙemÙe Glke=â„#es$eb YeJeefle Fefle
%eeleJÙeced~
DeOegvee Deveglke=â„JesoveeÙee: mJeeefcelJeb efve™heÙelee met$eceJeleeÙe&les ßeerYetleyeefueYeóejkesâCe-
leJJeefoefjòee DeCegkeäkeâmmee~~13~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„cenecelmÙe#es$eeod JÙeefleefjòebâ #es$eb leodJÙeefleefjòebâ veece~ mee Deveglke=â„e
#es$eJesovee~ mee ÛeemebKÙeeleefJekeâuhee~
lemÙee: mJeeceer efkeâVe Øe™efhele: ?
vewlelkeâLeefÙeleJÙeb, Glke=â„mJeeceer ÛewJeeveglke=â„mÙeeefhe mJeeceer YeJeleerefle he=LekeâdmJeeefcelJeØe™heCee ve ke=âlee$e,
Mes<eefJekeâuheeveeceefhe SlemceeosJe efmeæs§e~ leÅeLee-
cegKes SkeâekeâeMeØeosMesve nerveeslke=â„eJeieenveemebÙegòeâcenecelmÙesve hetJe&JewefjosJemebyebOesve ueeskeâvee[Ÿee JeeÙeJÙeefoefMe
efvehelÙe JesoveemecegodIeelesve hetJe&efJe<kebâYeeslmesOeehes#eÙee ef$eiegCeefJe<kebâYeeslmesOeeved DeeheVesve ceejCeebeflekeâmecegodIeelesve $eerefCe
keâeC[keâeefve ke=âlJee mehlecehe=eLf eJeeR Øeehlesve Deveglke=â„eslke=â„#es$eb ke=âleced~ lesve SlemÙe Deveglke=â„-Glke=â„#es$emÙe cenecelmÙe§ewJe
mJeeceer YeJeefle~
hegve: cegKeØeosMes ÉeYÙeeceekeâeMeØeosMeeYÙeeb nervees cenecelmÙees JesoveemecegodIeelesve mecegodIeeleb ØeehÙe $eerefCe efJe«en-
keâeC[keâeefve ke=âlJee ceejCeebeflekeâmecegodIeelesve mehlecehe=LJeeR ielees efÉleerÙeeveglke=â„#es$emÙe mJeeceer YeJeefle~ hegve:
ef$eefYejekeâeMeØeosMew: heefjnerCecegKees cenecelmÙe: hetJe&eJf eefOevee SJe ceejCeeefvlekeâmecegoId eelesve mehlecehe=LJeeR ielemle=leerÙe#es$emÙe
mJeeceer~ SlesvewJe ›eâcesCe cenecelmÙecegKeØeosMeeved nerveeved ke=âlJee mebKÙeeleØelejebieguecee$ee Deveglke=â„#es$eefJekeâuhee GlheeoefÙeleJÙee:~
efJemlejlees OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙees YeJeefle~
mebØeefle Sles<eeb #es$eefJekeâuheeveeb Ùes peerJee: mJeeefceve: YeJeefvle les<eeb Øe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb le$e <e[vegÙeesie-
ÉejeefCe %eeleJÙeeefve YeJeefvle-Øe™heCee-ØeceeCe-ßesefCe-DeJenej-YeeieeYeeie-DeuheyenglJeeefve Ûesefle~
le$e leeJelØe™heCee GÛÙeles-Glke=â„mLeeves peerJee: meefvle~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeod peIevÙemLeeveefceefle~
Øe™heCee ielee~
DeOegvee ØeceeCeb efve™hÙeles-
Glke=â„s mLeeves peerJee: efkeâÙevle: ?
DemebKÙeelee:~ SJeb $emekeâeefÙekeâØeeÙeesiÙe#es$eefJekeâuhes<eg DemebKÙeelepeerJee Fefle JeòeâJÙeb~ mLeeJejkeâeefÙekeâØeeÙeesiÙes<Jeefhe
DemebKÙeeleueeskeâØeceeCee:~ efJeMes<esCe leg JevemheeflekeâeefÙekeâØeeÙeesiÙes<eg Devevlee:~
SJeb ØeceeCeØe™heCee ielee~
ßesefCe: DeJenej§e ve MekeäÙeles veslegcegheosMeeYeeJeeled~ veJeefjSkesâefvõÙes<eg peIevÙemLeevepeerJesYÙe: efÉleerÙemLeevepeerJee
Debleceg&ntle&ØeefleYeeiesve efJeMes<eeefOekeâe efJeMes<enervee Jee~
DeOegvee YeeieeYeeie: keâLÙeles-
Glke=â„mLeevepeerJee: meJe&mLeevemebyebefOepeerJeeveeb efkeâÙeod Yeeie: ?
les DevebleYeeieØeceeCee: meefvle~
peIevÙes mLeeves peerJee: meJe&mLeevepeerJeeveeb efkeâÙeod Yeeie: ?
les les<eeb DemebKÙeeleYeeieØeceeCee:~
DepeIevÙeeveglke=â„kesâ<eg mLeeves<eg peerJee: meJe&peerJeeveeb efkeâÙeod Yeeie: ? les peerJee: les<eeb DemebKÙeeleyengYeeieØeceeCee: meefvle~
SJeb YeeieeYeeieØe™heCee meceehlee~
DeuheyenglJeb efve™hÙeles-
Glke=â„s mLeeves peerJee: meJe&mleeskeâe:~ peIevÙes mLeeves DevebleiegCee:~ DepeIevÙeeveglke=â„mLeeves<eg peerJee DemebKÙeeleiegCee:~
De$e keâes iegCekeâej: ?
DebieguemÙeemebKÙeeleYeeie: iegCekeâej: %eeleJÙe:~
lesYÙe: DepeIevÙemLeeves peerJee efJeMes<eeefOekeâe:~ Deveglke=â„s mLeeves peerJee efJeMes<eeefOekeâe: meefvle~ meJex<eg mLeeves<eg
efJeMes<eeefOekeâe %eeleJÙee:~
SJeb ÛelegLe&mLeues Glke=â°eveglke=â°JesoveekeâLevelJesve met$ee°kebâ ieleced~
DeOegvee oMe&veeJejCeeefoef$ekeâce&Ceeb Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb~~14~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe Glke=â„eveglke=â„#es$eØe™heCee ke=âlee leLewJe oMe&veeJejCeerÙe-
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Jesovee#es$eefJeOeeve / met$e 15,16,17 hebÛece DevegÙeesieÉej /223
ceesnveerÙe-DeblejeÙeeCeeb $eÙeeCeeceefhe Ieeeflekeâce&Ceeb Glke=â„eveglke=â„#es$eØe™heCee keâle&JÙee, efJeMes<eeYeeJeeled~

leelheÙe&ce$e-ceesnveerÙekeâce& SJe meJe&keâce&yebOeeveeb cetuekeâejCeefceefle efveef§elÙe mebmeejMejerjYeesiesYÙees efJejpÙe
mJeelceleòJecesJeeYÙemeveerÙeefceefle~
SJeb ÛelegLe&mLeues Glke=â„eveglke=â„JesoveekeâLevelJesve met$ee°kebâ ieleced~
mJeeefcelJeehes#eÙee JesoveerÙemÙe Glke=â„Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-ØeMve™hesCe-
meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos JesoCeerÙeJesoCee Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~~15~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met$es ‘Gkeäkeâmmeheos’ Fefle efveoxMesve peIevÙeheoefveoxMe: ke=âle:~ ‘JesoCeerÙeJesoCee’
Fefle heosve Mes<ekeâce&JesoveeÙee: Øeefle<esOe: ke=âle:~ ‘Kesòeoes’ Fefle efveoxMesve õJÙeeefoJesoveeveeb Øeefle<esOe: ke=âle:~ ‘keâmme’ Fefle
heosve JesoveerÙemÙe Glke=â„e Jesovee efkebâ osJemÙe ? eEkeâ veejkeâmÙe ? efkebâ eflej§e: ? efkebâ ceveg<emÙe YeJeleerelf e he=ÛÚe ke=âleeefmle~
mebØelÙemÙe ØelÙegòejb ØeÙeÛÚlee DeeÛeeÙe&JeÙexCe Skebâ met$eceJeleeÙe&les-
DeCCeojmme kesâJeefuemme kesâJeefuemecegiIeeosCe mecegnomme meJJeueesieb ieomme
lemme JesÙeCeerÙeJesoCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee~~16~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met$es ‘DeCCeojmme’ Fefle efveoxMesve DeJeieenveeefJeMes<eeCeeb Yejleeefo#es$eefJeMes<eeCeeb
Ûe Øeefle<esOeeYeeJe: Øe™efhele:~ ‘kesâJeefuemme’ Fefle heosve Ú©emLepeerJeeveeb efve<esOees efJeefnle:~ kesâJeefuemecegiIeeosCe mecegnomme’
Fefle efveoxMesve mJemLeevekesâJeefueveeb Øeefle<esOe: ke=âle:~ ‘meJJeueesieb ieomme’ Fefle keâLevesve oC[-keâheeš-Øelejieleeveeb
kesâJeefueveeb Øeefle<esOe: ke=âle:~ Slesve meJe&ueeskeâhetjCes mecegiIeeles Jele&ceevemÙe kesâJeefuevees YeieJele Glke=â„e JesoveerÙekeâce&Cees
Jesovee YeJeleerlÙegòebâ YeJeefle~ De$eeshemebnej: megieceesÓefmle~
DeOegvee JesoveerÙemÙeeveglke=â„JesoveeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
leJJeefoefjòee DeCegkeäkeâmmee~~17~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙee Glke=â„#es$eJesoveeÙee JÙeefleefjòeâe #es$eJesovee Deveglke=â„e YeJeefle~
le$eleveeslke=â„eslke=â„eÙee: #es$eJesoveeÙee: Øelejiele: kesâJeueer mJeeceer, Slemceeled Deveglke=â„#es$es<eg cenled #es$eeYeeJeeled~
SleÛÛeeslke=â„#es$eeod efJeMes<enerveb, JeeleJeueÙeeYÙevlejs peerJeØeosMeeveeceYeeJeeled~ meJe&mceeled cenlÙee ueeskeâeJeieenveÙee
keâheešmecegodIeeleb iele: kesâJeueer leovevlejeveglke=â„#es$emJeeceer~
efJeMes<esCe leg hetJee&sòeâeveglke=â„#es$eeled efÉleerÙeceveglke=â„#es$ecemebKÙeeleiegCenerveb, mebKÙeelemetÛÙebiegueyeenuÙe™he-
peielØelejØeceeCekeâheeš#es$eb Dehes#Ùe cebLe#es$emÙe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~ ØeosMeesveeslke=â„ efJe<kebâYeeJeieenveeÙee:
keâheešb iele: kesâJeueer YeieJeeved le=leerÙe#es$emJeeceer~ efJeMes<eCe leg efÉleerÙeceveglke=â„#es$eb Dehes#Ùe le=leerÙeceveglke=â„#es$eb
efJeMes<enerveb YeJeefle, hetJeexòeâ#es$eeled peielØelejcee$e#es$eheefjneefCeoMe&veeled~ efÉØeosMeesveeslke=â„efJe<kebâYesve keâheešb
iele§elegLe&#es$emJeeceer~ SohÙeveblejhetJeexòeâ#es$eb õ„dJee efJeMes<enerveb efÉpeielØelejcee$esCe~ SJeb meevlej›eâcesCe #es$emJeeefcelJeb
Øe™heefÙeleJÙeb ÙeeJelmeeOe&ef$ejeflve-GlmesOeÙegòeâeJeieenveeÙee efJe<kebâYesveesvehebÛeefJebMelÙeefOekeâhebÛeMeleOeveg®lmesOeÙegòeâe-
JeieenveeÙee efJe<kebâYecee$ekeâheeš#es$eefJekeâuhee Fefle~
hegve: Slesve meJe&peIevÙeheef§ece#es$esCe meÂMecegòejeefYecegKekeâheeš#es$eb ie=nerlJee hegvemlele SkewâkeâØeosMeb efJe<kebâYes Tveb
ke=âlJee keâheešb veerlJee #es$eefJekeâuheeveeb mJeeefcelJeb Øe™heefÙeleJÙeb ÙeeJeogòejeefYecegKekesâJeefuepeIevÙekeâheeš#es$eb Øeehle Fefle~
hegvemleoveblejceOemleveceveglke=â„#es$emJeeceer cenecelmÙe: ef$eefJe«enkeâeC[kewâ: mehlecehe=efLeJeerceejCeeefvlekeâmecegiIeelesve
mecegodIeeleb Øeehle: mJeeceer, DevÙemÙe keâheešpeIevÙe#es$eeotvemÙe Deveglke=â„#es$emÙeevegheuebYeeled~ veJeefj keâheešpeIevÙe#es$eeled

cenecelmÙemÙe Glke=â„cemebKÙeeleiegCenerveb~
Slemceeled ØeYe=elf e Gheefjce#es$eefJekeâuheeveeb Ieeeflekeâce&Ceeb YeefCeleefJeOeevesve mJeeefcelJeØe™heCeb keâle&JÙeced~ oC[ielekesâJeefue
#es$emLeeveeefve mebKÙeeleØelejebieguecee$eeefCe cenecelmÙe#es$eeYÙevlejs efveheleefvle Fefle~ he=Leive Øe™efheleeefve~ kesâJeueer YeieJeeved
oC[b ef›eâÙeceeCe: meJe&: Mejerjef$eiegCeyeenuÙesve ve keâjesefle, JesoveeYeeJeeled~
keâ: hegve: Mejerjef$eiegCeyeenuÙesve oC[b keâjesefle ?
DeeÛeeÙe&osJe GòejÙeefle-
heuÙebkesâve efve<eCCe: kesâJeueer YeieJeeved GòeâØekeâejsCe oC[keâheešb mecegodIeeleb keâjesefle~
Sles<eeb #es$eeCeeb mJeeefcepeerJeeveeb Øe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb <e[vegÙeesieÉejeefCe YeJeefvle-Øe™heCee-ØeceeCe-ßeseCf e-
DeJenej-YeeieeYeeie-DeuheyenglJeeefve Ûe~
le$e Øe™heCeevegÙeesieÉejehes#eÙee JesoveerÙemeJe&#es$eefJekeâuhes<eg meefvle peerJee:~
Glke=â„s mLeeves peerJee: efkeâÙevle: ? mebKÙeelee:~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeled keâheešielekesâJeefuepeIevÙe#es$eefJekeâuhee
Fefle~ Gheefj cenecelmÙeeslke=â„#es$eØeYe=efle $emeØeeÙeesiÙe#es$es<eg DemebKÙeelee:~ JevemheeflekeâeefÙekeâØeeÙeesiÙes<eg Deveblee:~
ßesefCeØe™heCee ve MekeäÙeles veslegb, ØeJee¢eceeveesheosMeeled~
DeJenejes GÛÙeles-Glke=â„mLeevepeerJeØeceeCesve meJe&mLeevepeerJee: efkeâÙelee keâeuesve DeheefÜÙevles ? Devevlesve
keâeuesve~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeled $emekeâeefÙekeâ-he=LJeerkeâeefÙekeâ-DehkeâeefÙekeâ-lespemkeâeefÙekeâ-JeeÙegkeâeefÙekeâ ÙeesiÙemLeeveb
heÙe&vleb Fefle~
met#ce-yeeojJevemheeflekeâeefÙekeâØeeÙeesiÙemLeevepeerJeØeceeCesve meJe&peerJee: efkeâÙeefÛÛejsCe keâeuesve DeheefÜÙevles ?
DemebKÙeelesve keâeuesve DeheefÜÙevles~
YeeieeYeeie GÛÙeles-
Glke=â„s mLeeves peerJee: meJe&mLeevepeerJeeveeb efkeâÙeeved Yeeie: ?
Deveefvlecees YeeieesÓefmle~
peIevÙes mLeeves meJe&mLeevepeerJeeveeb efkeâÙeeved Yeeie: ?
DemebKÙeeleYeeieØeceeCeceefmle~
DepeIevÙeeslke=â„mLeeves peerJee: meJe&mLeevepeerJeeveeb efkeâÙeeved Yeeie: ?
DemebKÙeeleyengYeeieØeceeCee: meefvle~
YeeieeYeeieØe™heCee ielee~
DeuheyenglJeb Je#Ùeles-
meJe&mleeskeâe Glke=â„s mLeeves peerJee:~ peIevÙes mLeeves peerJee DevevleiegCee:~ DepeIevÙeeslke=â„kesâ mLeeves peerJee
DemebKÙeeleiegCee:~ DepeIevÙes mLeeves peerJee efJeMes<eeefOekeâe:~ Deveglke=â„s mLeeves peerJee efJeMes<eeefOekeâe:~ lesYÙe: meJe&mLeeves<eg
peerJee: efJeMes<eeefOekeâe: Fefle %eeleJÙee:~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Jesovee#es$eefJeOeeve / met$e 18 mes 20 hebÛece DevegÙeesieÉej /225
Mes<ekeâce&Ceeceefhe #es$eØe™heCeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-

SJeceeGJe-Ceecee-ieesoeCeb~~18~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee JesoveerÙemÙe keâce&Ce Glke=â„eveglke=â„#es$eØe™heCee ke=âlee, leLewJeeÙegvee&ce-
iees$eeCeeceefhe #es$eØe™heCee keâle&JÙee, efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb hebÛecemLeues oMe&veeJejCeeoerveeceglke=â„eveglke=â„JesoveekeâLevelJesve ÛelJeeefjmet$eeefCe ieleeefve~
SJeb Glke=â„eveglke=â„#es$eØe™heCee meceehlee~
DeOegvee peIevÙeheos %eeveeJejCeerÙeJesoveeefve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
meeefceòesCe penCCeheos CeeCeeJejCeerÙeJesoCee Kesòeoes penefCCeÙee keâmme ?~~19~~
DeCCeojmme megngceefCeieesopeerJeDeheppeòeÙemme eflemeceÙeDeenejÙemme
eflemeceÙeleyYeJelLemme penCCepeesefiemme meJJepenefCCeÙeeS mejerjesieenCeeS
JeóceeCemme lemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes penCCee~~20~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved ØeMvemet$es ‘penCCeheos’ Fefle efveoxMe: Mes<eheoØeefle<esOeheâue:~
‘CeeCeeJejCeerÙe’ heokeâLevesve Mes<ekeâce&Øeefle<esOeheâuees ÂMÙeles~ ‘Kesòe’ heoefveoxMesve õJÙeeefoØeefle<esOeheâuees ueYÙeles~
‘keâmme’ Fefle ØeMvemetÛekeâheosve osJe-veejkeâeefoefJe<eÙekeâhe=ÛÚe %eeleJÙee~
DeOegvee Gòejmet$esCeeÛeeÙe&osJe: mhe„erkeâjCeb keâjesefle-
met#ceefveieesopeerJee Devevlee: meefvle, le$e SkeâmÙe peerJemÙe «enCeeLe&cevÙelejmÙe ‘‘megngceefCeieesopeerJemme’’
FlÙegòebâ Jele&les~ le$e heÙee&hleefvejekeâjCeeLeË ‘‘DeheppeòeÙemme’’ Fefle keâefLeleceefmle~
heÙee&hlemÙe efvejekeâjCeb efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
DeheÙee&hlemÙe peIevÙeeJeieenveeÙee: heÙee&hlepeIevÙeeJeieenveeÙee yenglJeesheuebYeeled~
efJe«enieleew peIevÙeeJeieenveeefhe hetJeexkeäleeJeieenveeÙee: meÂMeerefle lelØeefle<esOeeLeË ‘eflemeceÙeDeenejÙemme’’ Fefle
YeefCeleceefmle met$es~ $e+pegielÙee GlheVe: Fefle %eeheveeLeË ‘‘eflemeceÙeleyYeJelLemme’’ Fefle keâefLelece$e~
Skebâ És $eerved Jee efJe«eneved Deefhe ke=âlJee GlheeÅe <e…meceÙeJeefle&leodYeJemLemÙe efveieesopeerJemÙe peIevÙemJeeefcelJeb
efkeâVe oerÙeles ?
DeeÛeeÙe&JeÙe&: meceeOeòes-
vewleod JekeäleJÙeb, heÃemeg meceÙes<eg DemebKÙeeleiegefCeleßesCÙee Je=efæbielesve SkeâevleevegJe=efæÙeesiesve Jeæ&ceevemÙe
ye£eJeieenveeÙee: Øemebieeled~
ØeLecemeceÙeenejkeâmÙe ØeLecemeceÙeleodYeJemLemÙe peIevÙe#es$emJeeefcelJeb efkeâVe oerÙeles ?
vewleled, le$e DeeÙeleÛelegjœeekeâejsCe efmLeles hetJeexkeälepeerJes DeJeieenveeÙee: mleeskeâlJeevegheheòes:~
$e+pegielÙeeslheVeØeLecemeceÙes DeeÙeleÛelegjœemJe™hesCe peerJeØeosMeeefmle…vleerefle keâLeb %eeÙeles ?
ØeJee¢eceeveeÛeeÙe&hejbhejeieleesheosMeeosJe %eeÙeles~
efÉleerÙemeceÙeenejkeâ-efÉleerÙemeceÙeleodYeJemLemÙe peIevÙemJeeefcelJeb efkeâVe keâLÙeles ?
vewleled, le$e meceÛelegjœemJe™hesCe peerJeØeosMeeveeceJemLeeveeled~

efÉleerÙemeceÙes efve<kebâYemeceeve DeeÙeece: peerJeØeosMeeveeb YeJeleerefle kegâlees %eeÙeles ?
hejceieg™heosMeeled %eeÙeles~
le=leerÙe meceÙeenejkeâmÙe le=leerÙemeceÙeleodYeJemLemÙe ÛewJe peIevÙemJeeefcelJeb efkeâceLeË efveieÅeles ?
vew<e oes<e:, leefmceved meceÙes Ûelegjœe#es$emÙe ÛelegjesÓefhe keâesCeeved mebkeâesÛÙe Jelegu& eekeâejsCe peerJeØeosMeeveeb le$eeJemLeeve-
oMe&veeled~
lelmeceÙes peerJeØeosMee Jeleg&ueekeâejsCeeJeefmLelee Fefle keâLeb %eeÙeles ?
SlemceeÛÛewJe met$eep%eeÙeles~
GlheVeØeLecemeceÙeeoejYÙe peIevÙeesheheeoÙeesie-peIevÙewkeâevleevegJe=efæYÙeeb SJe ef$e<JeefhemeceÙes<eg ØeJe=òe: Fefle
%eeheveeLeË ‘penCCepeesefiemme’ Fefle met$es YeefCeleb Jele&les~ le=leerÙemeceÙes DepeIevÙee Deefhe DeJeieenvee: mevleerefle lelØeefle<esOeeLeË
meJe&peIevÙeeÙeeb MejerjeJeieenveeÙeeb ‘JeóceeCemme’ Fefle keâefLeleb~ SJebefJeOeefJeMes<eCew: efJeMesef<elemÙe met#ceefveieesopeerJemÙe
%eeveeJejCeerÙeJesovee #es$elees peIevÙee YeJeefle~
De$eeshemebnej GÛÙeles-
SkeâeslmesOeIeveebiegueb mLeeheefÙelJee lelØeeÙeesiÙesve heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve Yeeies oerÙeceeves %eeveeJejCeerÙemÙe
peIevÙe#es$eb YeJeefle~
mebØeefle %eeveeJejCeerÙemÙeepeIevÙeJesoveeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lemceeod peIevÙe#es$eeod JÙeefleefjòeâe #es$eJesovee DepeIevÙee~ mee Ûe yengØekeâeje~
leemeeb mJeeefcelJeØe™heCeb ef›eâÙeles~ leÅeLee-heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieb efJejueÙÙe Ieveebiegueb meceKeb[b ke=âlJee
oerÙeceeves SkewâkeâmÙe ™hemÙe met#ceefveieesoeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeeJeieenveeb Øeehveesefle~ hegve: SlemÙee Gheefj ØeosMeeefOekeâe-
JeieenveeÙee le$ewJe efveieesoheÙee&Ùes efmLelepeerJeesÓpeIevÙe #es$eJesoveeÙee peIevÙemLeevemÙe mJeeceer YeJeefle~
peIevÙe#es$emÙeesheefj ÉdÙeekeâeMeØeosMeew JeOe&efÙelJee efmLelees peerJees efÉleerÙeepeIevÙe#es$emÙe mJeeceer YeJeefle~
ef$eØeosMeeefOekeâpeIevÙeeJeieenveeÙeeb Jele&ceevees peerJemle=leerÙe#es$emJeeceer~
efJemlejesÓ$e OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙe:~
leoveblejb ØeosMeesòejeefo›eâcesCe efleme=eYf eJe=e& æ
f efYe: Fcee DeJeieenvee JeOee&heefÙeleJÙee ÙeeJelhebÛesevf õÙeefveJe=eòf eheÙee&hlekeâmÙe
Glke=â„eJeieenveeÙee: meÂMÙee: peelee: Fefle~
hegve: DevÙewkesâve efJe<kebâYeeslmesOeeYÙeeb cenecelmÙemeceevesve cenecelmÙeeÙeeceeled mebKÙeeleiegCenerveeÙeecesve cegKeØeosMes
Jeefæ&lewkeâekeâeMeØeosMesve ueyOecelmÙesve hetJeexòeâeÙeecesve men ÙeespevemenœemÙe JesoveÙee efJevee ceejCeebeflekeâmecegodIeeles
ke=âles cenecelmÙeeJeieenveeÙee S<ee DeJeieenvee ØeosMeesòeje YeJeefle, cegKes Jeefæ&lewkeâekeâeMeØeosMesveeefOekeâlJeesheuebYeeled~
hegve: SlesvewJe ueyOecelmÙesve cegKes Jeefæ&leÉÙeekeâeMeØeosMesve ÙeespevemenœeceejCeeefvlekeâmecegodIeeles ke=âles hetJeexòeâ#es$eeled
efÉØeosMeesòejefJekeâuhees YeJeefle~ SJeb Slesve ›eâcesCe mebKÙeeleØelejebieguecee$ee DeekeâeMeØeosMee JeOee&heefÙeleJÙee~ SJeb JeOe&efÙelJee
efmLele#es$esCe ØeosMeesòejÙeespevemenœemÙe ceejCeebelf ekeâmecegoId eeles ke=âles ueyOecelmÙe#es$eb meÂMeb YeJeefle~ hegve: ØeosMeesòejeefo›eâcesCe
cegKes mebKÙeeleØelejebiegueeefve hetJe&efceJe JeOe&efÙelJee efmLele#es$esCe efÉØeosMeesòejÙeespevemenœemÙe ke=âleceejCeebeflekeâmecegodIeele#es$eb
meÂMeb YeJeefle~ SJeceslesve ›eâcesCe vesleJÙeb ÙeeJeoeÙeece: meeeflejskeâmeeOe&mehlejppegcee$ees peele: Fefle~ Slesve #es$esCe
ueeskeâvee[Ÿee JeeÙeJÙeefoMe: $eerefCe keâeC[keâeefve ke=âlJee ceejCeebeflekeâmecegodIeelesve mehlecehe=LJeerveejkesâ<eg leefmceved keâeues
GlhelmÙeles Fefle efmLelemÙe #es$eb meÂMeb YeJeefle~
SJeb JeOe&efÙelJee efmLele§eevÙewkeâes JesoveemecegodIeelesve ef$eiegCeefJe<kebâYeeslmesOeew ke=âlJee ceejCeeefvlekeâmecegodIeelesve
meeOe&mehlejppetveeb veJeceYeeieb ielJee efmLele§e DeJeieenveeÙee: meÂMeew Fceew peerJeew mle:~ hegvejefhe Øeekeäleveb
cegkeälJee Fceb ie=nerlJee efvejvlej-meevlej›eâcesCe hetJe&efceJe Jeæe&heefÙeleJÙeb ÙeeJeoeÙeece: meeOe&mehlejppegcee$eb
Øeehle Fefle~
SJeb Jeæe&efheles %eeveeJejCeerÙemÙe DepeIevÙemeJe&#es$eefJekeâuheeveeb mJeeefcelJeØe™heCee ke=âlee YeJeefle~
DeLeJee efmekeäLecelmÙe§ewJe ceejCeeefvlekeâmecegodIeelesve $eerefCe efJe«enkeâeC[keâeefve ke=âlJee meeeflejskeâmeeOe&mehle-
jppJeeÙeecemÙe vesleJÙe:~ heeÕe&#es$es Jeæe&hÙeceeCes SkeâmeeOexve heeÕex Jeefæ&le meeOe&mehlejppetved ØelejebieguemÙe mebKÙeeleYeeiesve
KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[cee$eceeÙeecesÓheveerÙe meÂMeb ke=âlJee hegve: meevlejefvejvlej›eâcesCe Tve#es$eb Jeæe&heefÙeleJÙeced~
SJeb hegve: hegve: heeÕe&#es$eb Jeæe&heefÙelJee hetJeexòeâ#es$esCe meÂMeb ke=âlJee hegve: Tve#es$eb Jeæe&heefÙelJee vesleJÙeb
ÙeeJeled cenecelmÙeeslke=â„mecegodIeele#es$esCe meÂMeb peeleefceefle~
SJeb %eeveeJejCeerÙemÙe DepeIevÙemJeeefcelJeØe™heCee ke=âlee YeJeefle~ De$e #es$emLeevemJeeefcepeerJeØe™heCeeÙeeb Øe™heCee
ØeceeCeb ßesCeer DeJenejes YeeieeYeeieb DeuheyenglJeefceefle <e[vegÙeesieÉejeefCe meefvle~ Sles<eeb <eCCeecevegÙeesieÉejeCeeceglke=â„eveglke=â„-
mLeeves<eg ÙeLee Øe™heCee ke=âlee leLee keâle&JÙeeefmle~
DeOegvee mehlekeâce&Ceeb peIevÙeepeIevÙe#es$eØe™heCeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe peIevÙeepeIevÙe#es$eØe™heCee ke=âlee leLee mehleeveeb keâce&Ceeb
keâle&JÙeb efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb <e…mLeues mJeeefcelJesve peIevÙeepeIevÙeJesovee keâLevelJesve met$eÛeleg„Ùeb ieleced~
SJeb mJekeâevle: ef#ehlemebKÙee-mLeeve-peerJemecegoeneje: meceehlee~
mebØeefle DeuheyenglJeYesoØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe-
DehheeyengS efòe~ lelLe FceeefCe efleefCCe DeCeggDeesieöejeefCe-penCCeheos
ef m eæeb l eef Û evleeceef C ešer k eâe—De$e $eer C Ùes J eeef v eÙees i eÉejeef C e Fef l e meb K Ùeeef v eÙecees %eeleJÙe:,
DevÙes<eece$eeefveÙeesieÉejeCeeb mebYeJeeYeeJeeled~
DeOegvee GösMÙeevegmeejsCe peIevÙeheos keâce&Ceeb JesoveeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
penCCeheos DeªCCeb efhe keâcceeCeb JesÙeCeeDees leguueeDees~~24~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—le=leerÙemeceÙeenejkeâle=leerÙemeceÙeleodYeJemLemet#ceefveieesoueyOÙeheÙee&hlekesâ peIevÙeÙeesies
meefle De„eveeceefhe keâce&Ceeb peIevÙe#es$eesheuebYeeled~ lemceeled peIevÙeheosÓuheyenglJeb veemleerelf e YeefCeleb YeJeefle~
Glke=â„heos Ûeleg<keâeveeb Ieeeflekeâce&Ceeb JesoveeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
228 / hebÛece DevegÙeesieÉej Jesovee#es$eefJeOeeve / met$e 25 mes 31 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Gkeäkeâmmeheos CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb
JesÙeCeeDees Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees Ûeòeeefj efJe leguueeDees LeesJeeDees~~25~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ûeleg<keâeveeb Ieeeflekeâce&Ceeb #es$eehes#eÙee Glke=â„e Jesovee: meefvle, ÛeleœeesÓefhe
Jesovee: leguÙee: mleeskeâe§e YeJeefvle~
keâLecesleemeeb leguÙelJeb ?
SkeâmJeeefcelJeeled~ meeeflejskeâmeeOe&mehlejppegefYe: mebKÙeeleØelejebiegues<eg iegefCeles<eg Ieeeflekeâce&Ceeceglke=â„#es$eb YeJeefle~
Slelmleeskeâcegheefj YeCÙeceeve#es$eeled FlÙegòebâ YeJeefle~
Ûeleg<keâeveeceIeeeflekeâce&Ceeb Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCeeDees Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees Ûeòeeefj
efJe leguueeDees DemebKesppeiegCeeDees~~26~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e iegCekeâejes peielØelejmÙeemebKÙeeleYeeie:, mebKÙeeleØelejebiegueiegefCele-
peieÛÚ^sefCecee$esCe Ieeeflekeâce&Ceeb Glke=â„#es$esCe Ieveueeskesâ Yeeies ùles peielØelejmÙe DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~
DeOegvee le=leerÙeYesoehes#eÙee keâce&Ceeb Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
penCCegkeäkeâmmeheosCe DeªCCeb efhe keâcceeCeb JesoCeeDees Kesòeoes penefCCeÙeeDees
leguueeDees LeesJeeDees~~27~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeeslke=â„heoehes#eÙee De„eveeceefhe keâce&Ceeb Jesovee #es$eeod peIevÙee: leguÙee: mleeskeâe§e~
DeOegvee Ieeeflekeâce&Ceeb DeIeeeflekeâce&Ceeb ÛeeuheyenglJeØeefleheeoveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCeeDees Kesòeoes
GkeäkeâefmmeÙeeDees-Ûeòeeefj efJe leguueeDees DemebKesppeiegCeeDees~~28~~
JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCeeDees Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees Ûeòeeefj
efJe leguueeDees DemebKesppeiegCeeDees~~29~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e iegCekeâejes peieÛÚs^CÙee DemebKÙeeleYeeie:, De„eveeb keâce&Ceeb peIevÙe#es$esCe
DebieguemÙeemebKÙeeleYeeiesve Ieeeflekeâceexlke=â„#es$es Yeeies ùlesÓefhe DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiesve peieÛÚs^CÙeeb KeefC[leeÙeeb
le$ewkeâKeC[esheuebYeeled~
JesoveerÙeeefo-DeIeeeflekeâce&Ceeb Jesovee: #es$eehes#eÙee Glke=â„e§eleœeesÓefhe leguÙee: hetJeexòeâJesoveeYÙeesÓmebKÙeeleiegCee: meefvle~
SleouheyenglJemet$eb meJe&peerJemeceemeeveeefßelÙe ve Øe™efheleefceefle ke=âlJee mebØeefle meJe&peerJemeceemeeveeefßelÙe
%eeveeJejCeeefokeâce&Ceeb peIevÙeeslke=â„#es$eØe™heCeeLeË DeuheyenglJeoC[kebâ YeCÙeles DeeÛeeÙe&osJesve~
SJeb mehlecemLeues JesoveeuheyenglJekeâLevelJesve mehlemet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee meJe&peerJes<eg DeJeieenveeceneoC[keâkeâLeveeLeË met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
Sòees meJJepeerJesmeg DeesieenCeceneob[Dees keâeÙeJJees YeJeefo~~30~~
meJJelLeesJee megncg eefCeieesopeerJeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee~~31~~
megngceJeeGkeäkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-

iegCee~~32~~
megncg elesGkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~33~~
megngceDeeGkeäkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-
iegCee~~34~~
megngceheg{efJekeâeFÙeueefæDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-
iegCee~~35~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sles<eg met$es<eg ‘DeheÙee&hlekeâmÙe’ Fefle keâLÙeceeves ueyOÙeheÙee&hlekeâeveecesJe «enCeb
keâle&JÙeb, efveJe=&lÙeheÙee&hleeveeb peIevÙeeJeieenveeÙee: De«es Je#ÙeceeCelJeeled~ Skeâef$ebMeòeces met$es ÙelkeâefLeleb
met#ceefveieesopeerJeeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙee DeJeieenvee meJe&mleeskeâe YeJeefle~ De$e SkeâceglmesOeIeveebiegueb heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiesve Yeeies ke=âles SlemÙee peIevÙeeJeieenveeÙee: ØeceeCeb YeJeefle~ met#ceJeeÙegkeâeefÙekeâeefopeerJeeveeb ueyOÙeheÙee&hlekeâeveeb
peIevÙeeJeieenvee: ›eâceMe: DemebKÙeeleiegCee: meefvle~ De$e iegCekeâej: DeeJeefuekeâeÙee: DemebKÙeeleYeeiees %eeleJÙe:~
hegve: yeeojJeeÙegkeâeefohebÛesefvõÙeheÙeËleeveeb ueyOÙeheÙee&hleeveeb DeJeieenveeefve™heCeeLeË SkeâeoMemet$eeCÙeJeleeÙe&vles-
yeeojJeeGkeäkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~36~~
yeeojlesGkeäkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~37~~
yeeojDeeGkeäkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~38~~
yeeojheg{efJekeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~39~~
yeeojefCeieesopeerJeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~40~~
efCeieesoheefoefªoDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~41~~
yeeojJeCehheâefokeâeFÙeheòesÙemejerjDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee
DemebKesppeiegCee~~42~~
yeerFbefoÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~43~~
leerFbefoÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~44~~
ÛeGeEjefoÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~45~~
hebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~46~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e meJex<eg met$es<eg Ùees iegCekeâej: keâefLele:, me: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiees
ie=nerleJÙe:~ Slee: hetJe&Øe™efhele meJe&peIevÙeeJeieenvee: ueyOÙeheÙee&hlekeâeveecesJe ie=nerleJÙee:~ De«es efveJe&=efòeheÙee&hlekeâeveeb
efveJe&=lÙeheÙee&hlekeâeveeb Ûe Je#ÙeceeCee: meefvle~
SJeb De„cemLeues meJe&peerJes<egyeeojJeeÙegkeâeefÙekeâeefopeerJes<eg Ûe JesoveeuheyenglJekeâLevelJesve mehleoMe met$eeefCe ieleeefve~

DeOegvee met#ceefveieesopeerJeeoejYÙe yeeojJevemheeflekeâeefÙekeâØelÙeskeâMejerjpeerJeheÙeËlepeerJeeveeb efveJe=e& òf eheÙee&hleeheÙee&hleeveeb
peIevÙeeslke=â„eJeieenveeØeefleheeoveeLeË ÛelegefŒebMelmet$eeCÙeJeleeÙe&vles 1-
megngceefCeieesopeerJeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-
iegCee~~47~~
lemmesJe DeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee efJemesmeeefnÙee~~48~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e peIevÙeeJeieenveeÙeeb iegCekeâej: DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeieØeceeCeced~
Deef«ecemet$es ‘lemmesJe’ FlÙegòesâ efveJe&=lÙeheÙee&hlekeâmÙe «enCeb, DevÙesve men ØelÙeemeòesjYeeJeeled~ ‘efJemesmeeefnÙee’ Fefle
keâLevesve efkeâÙeevcee$ees efJeMes<e: ? Fefle ØeMves meefle DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$e:~
lemÙe keâ: ØeefleYeeie: ?
DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie: lemÙe ØeefleYeeie Fefle cevleJÙe:~
kesâ<eebefÛeoeÛeeÙee&CeeceefYeØeeÙesCe heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie:~
lemmesJe heppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee efJemesmeeefnÙee~~49~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘lemmesJe’ Fefle JeÛevesve efveJe=ò& es: «enCeb, Dele: met#ceefveieesopeerJeefveJe=e& òf eheÙee&hlekeâmÙe
Glke=â„e DeJeieenvee efJeMes<eeefOekeâe, De$e DebieguemÙeemebKÙeeleYeeiecee$ees efJeMes<ees ie=nerleJÙe:~
megncg eJeeGkeäkeâeFÙeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~50~~
lemmesJe heppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee efJemesmeeefnÙee~~52~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e meJe&$eeefhe met$es<eg heÙee&hlekeâmÙe keâLevesve efveJe=&efòeheÙee&hlekeâmÙe «enCeb
keâle&JÙeb, DevÙemÙeemebYeJeeled~ DeheÙee&hlekeâmÙe keâLevesve efveJe=&lÙeheÙee&hlekeâmÙe «enCeb Jele&les~
peIevÙeeJeieenveeÙeeb iegCekeâej: DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie:~ Glke=â„eJeieenveeÙeeb ‘efJeMes<eeefOekeâe’ Fefle keâLevesve
DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$e Fefle %eeleJÙe:~
DeOegvee lespemkeâeefÙekeâehkeâeefÙekeâpeerJeeveeceefhe metÛekeâeefve met$eeefCe Jele&vles~
megngcelessGkeäkeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-
iegCee~~53~~
lemmesJe efCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee efJemesmeeefnÙee~~55~~
megngceDeeGkeäkeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-
iegCee~~56~~
1. efJeMes<e:-Ûew$eMegkeäuee$eÙeesoMeer-ßeerceneJeerjpeÙevleer meJe&mÙe ce¢eceefhe cebieuekeâeefjCeer YetÙeeled~
lemmesJe efCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee efJemesmeeefnÙee~~57~~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe1—met#celespemkeâeefÙekeâefveJe=&efòeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeeJeieenveeÙee iegCekeâej:
DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeieesÓefmle~ DemÙewJeeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„eJeieenvee DebieguemÙeemebKÙeeleYeeiecee$e:~ DemÙewJe
efveJe=&efòeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„eJeieenvee DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiecee$ees %eeleJÙe:~
met#ceehkeâeefÙekeâefveJe=&efòeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeeJeieenveeÙee iegCekeâej: DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie:~ DemÙewJe
efveJe=&lÙeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„eJeieenvee DebieguemÙeemebKÙeeleYeeiecee$e:~ DemÙewJe efveJe=&lÙeheÙee&hlekeâmÙe DebieguemÙee-
mebKÙeeleYeeiecee$e:~
megngceheg{efJekeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-
iegCee~~59~~
iegCekeâej: DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie:~
DebieguemÙeemebKÙeeleYeeiecee$eesÓ$e efJeMes<ees %eeleJÙe:~
lemmesJe efCeJJeefòe heppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee efJemesmeeefnÙee~~61~~
DebieguemÙeemebKÙeeleYeeiecee$ees efJeMes<ees cevleJÙe:~
DeOegvee yeeojJeeÙegkeâeefÙekeâeefopeerJeeveeb peIevÙeeslke=â„eJeieenveeØeefleheeoveeLeË met$eeCÙeJeleeÙe&vles-
yeeojJeeGkeäkeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-
iegCee~~62~~
De$e iegCekeâej: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeie:~
efJeMes<eeWÓieguemÙeemebKÙeeleYeeiecee$e:~
DebieguemÙeemebKÙeeleYeeiecee$ees %eeleJÙe:~
yeeojlesGkeäkeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-
iegCee~~65~~
heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiees iegCekeâej: %eeleJÙe:~
De$e efJeMes<e:, DebieguemÙeemebKÙeele Yeeiecee$e:~
1. efJeMes<e:-JewMeeKeke=â<CeeefÉleerÙee-YeieJelheeÕe&veeLeieYe&efleefLe: cece Ûe efÉÛelJeeefjbMeòecee DeeefÙe&keâeoer#eeefleefLe: ce¢eb meJe&$eeefhe
meJe&meewKÙekeâeefjCeer YetÙeeefoefle YeeJeÙesÓnced~

DebieguemÙeemebKÙeeleYeeiecee$ees efJeMes<e:~
yeeojDeeGkeäkeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-
iegCee~~68~~
yeeojheg{efJekeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-
iegCee~~71~~
yeeojefCeieesoefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppe-
iegCee~~74~~
efCeieesoheefoefªoheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~77~~
yeeojJeCehheâefokeâeFÙeheòesÙemejerjefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee
DemebKesppeiegCee~~80~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—yeeojJeeÙegkeâeefÙekeâeefopeerJeeveeb efveJe=eòf eheÙee&hlekeâeveeb peIevÙeeJeieenvee: heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiee %eeleJÙee:~
efveJe&&=lÙeheÙee&hleeveeb Glke=â„eJeieenvee: efveJe&=efòeheÙee&hleeveeb Ûeeslke=â„eJeieenvee: DebieguemÙeemebKÙeeleYeeiecee$ee %eeleJÙee
YeJeefvle~
mebØeefle ÉerefvõÙeeefopeerJeeveeb peIevÙeeslke=â°eJeieenveeØeefleheeoveeLeË Ûelego&Me met$eeCÙeJeleeÙe&vles-
JesFeb of ÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~~81~~
De$e iegCekeâej: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiees %eeleJÙe:~
lesFbefoÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~~82~~
ÛeGeEjefoÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~~83~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Jesovee#es$eefJeOeeve / met$e 84 mes 98 hebÛece DevegÙeesieÉej / 233
hebeÛf ebeof ÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~~84~~

lesFeb of ÙeefCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~~85~~
ÛeGeEjefof ÙeefCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~~86~~
yesFeb of ÙeefCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~~87~~
yeeojJeCehheâefokeâeFÙeheòesÙemejerjefCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee
DeesieenCee mebKesppeiegCee~~88~~
hebefÛebefoÙeefCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppe-
iegCee~~89~~
lesFeb of ÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~~90~~
ÛeGeEjefoÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppe-
iegCee~~91~~
yesFeb of ÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~~92~~
yeeojJeCehheâefokeâeFÙeheòesÙemejerjefCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee
mebKesppeiegCee~~93~~
hebeÛf ebeof ÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~~94~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Demceeod ÉdÙeMeerlelecemet$eeoejYÙe Ûelegve&Jeeflemet$eheÙeËles<eg Ùee peIevÙee Glke=â„e
Jee DeJeieenvee keâefLeleemleemeg meJee&meg iegCekeâej: mebKÙeelee: meceÙee: %eeleJÙee: YeJeefvle ›eâcesCe GòejesòejsCesefle~
SJeb veJecemLeues peIevÙeeslke=â„eJeieenveeuheyenglJesve De„ÛelJeeefjbMelmet$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle hetJe&Øe™efheleeuheyenglJes iegCekeâejØeceeCeØe™heCeeLe&cegheefjcehebÛemet$eeefCe DeJeleeÙe&vles-
megncg eeoes megncg emme DeesieenCeiegCeieejes DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeiees~~95~~
megngceeoes yeeojmme DeesieenCeiegCeieejes heefueoesJecemme DemebKesppeefo-
Yeeiees~~96~~
yeeojeoes megncg emme DeesieenCeiegCeieejes DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeiees~~97~~
yeeojeoes yeeojmme DeesieenCeiegCeieejes heefueoesJecemme DemebKesppeefo-
Yeeiees~~98~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#ceeovÙemÙe met#cemÙe DeJeieenvee: DemebKÙeeleiegCee Fefle Ùe$e Ùe$e YeefCeleb
le$e le$eeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiees iegCekeâej Fefle ie=nerleJÙe:~ met#cewkesâefvõÙeeJeieenveeÙee Ùe$e yeeojeJeieen-
vecemebKÙeeleiegCeefceefle YeefCeleb le$e heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiees iegCekeâejes YeJeleerefle cevleJÙeced~
yeeojeJeieenveelees Ùe$e met#cewkesâefvõÙeeJeieenvee DemebKÙeeleiegCee Fefle YeefCeleb le$eeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiees

iegCekeâej Fefle ie=nerleJÙe:~
De$ee„eveJeefleleces met$es ‘yeeoje’ FlÙegòesâ Ùesve yeeojveecekeâceexoÙeÙegòeâpeerJeeveeb «enCeb lesve ÉerefvõÙeeoerveeceefhe
«enCeb YeJeefle~ yeeojeJeieenveeÙee DevÙee yeeojeJeieenvee Ùe$eemebKÙeeleiegCee FlÙegòebâ YeefCeleb le$e heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiees
iegCekeâej Fefle ie=nerleJÙeesÓefmle~
DeOegvee yeeojeod yeeojmÙeeJeieenveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
yeeojeoes yeeojmme DeesieenCeiegCeieejes mebKesppee meceÙee~~99~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÉerefvõÙeeefoefveJe=&òÙeheÙee&hlekesâ<eg heÙee&hlekesâ<eg ÛeeJeieenveeiegCekeâej: mebKÙeelee:
meceÙee Fefle ie=nerleJÙe:~
hetJeexòeâmet$esCe heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeies iegCekeâejs Øeehles lelØeefle<esOeeLe&efceob met$eb ØeejyOeb, lesve ve ÉÙeesjefhe
met$eÙeesefJe&jesOeesÓefmle~
SlesÓ$e iegCekeâeje YeJevleerefle keâLeb %eeÙeles ?
SlemceeosJe met$eep%eeÙeles~ ve Ûe ØeceeCeb ØeceeCeevlejcehes#eles, DeveJemLeeØemebieeled~
%eeveeJejCeeoerveece„eveeceefhe keâce&CeeceJeieenveeØe™heCeeLeË #es$eeefveÙeesieÉejs Øe™hÙeceeCes peerJemeceemeeveeceJeieenvee-
Øe™heCee efkeâceLe&ce$e Øe™efhelee ?
De$e ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe heefjnej GÛÙeles-
S<e DeJeieenveeuheyenglJeoC[keâes peerJemeceemeeveeb ve Øe™efhele:, DeuheyenglJeemebyeæØemebieeled~ efkeâvleg De„eveeceefhe
keâce&Ceeb peerJemeceemesYÙeesÓYesosve ueyOepeerJemeceemeJÙeheosMeeveeceJeieenveeuheyenglJeoC[keâ S<e: Øe™efhele Fefle~
efkeâceLee&ces<ee DeuheyenglJeØe™heCee ke=âlee ?
mecegodIeelesve efJevee %eeveeJejCeeoerveece„eveeceefhe keâce&Ceeb mJemLeeveeJeieenveeveeb peerJemeceemeYesosve efYeVeeveeb
ceenelcÙeØe™heCeeLeË ke=âlee, %eeveeJejCeeoerveecepeIevÙeceveglke=â„mJemLeeve#es$emLeeveØe™heCeeLeË Jee~
SJeb oMecemLeues met#ce-yeeojpeerJeeJeieenveeiegCekeâejØeceeCekeâLevelJesve met$ehebÛekebâ ieleced~
SJeceuheyenglJeb mJekeâevle:ef#ehleiegCekeâejeefOekeâejb meceehleced~
SJeb Jesovee#es$eefJeOeeves Fefle meceehleefveÙeesieÉejb~
Flees efJemlej:-
Slee: <ees[Me Gheefjcee DeJeieenvee: ef$emeceÙeenejkeâ-ef$emeceÙeleodYeJemLeueyOÙeheÙee&hlekeâeveeb peIevÙee ie=nerleJÙee:~
DeeefoØeYe=efle mehleoMe DeJeieenvee: ØeosMeesòej›eâcesCe efvejblejb Jeæe&heefÙeleJÙee:~ hegvees Ùe$e ÙemÙee DeJeieenvee meceehÙeles
lelkeâeues mLeeefheleeJeieenveeMeueekeâemeg ™hecehevesleJÙeced, DeOemleveeJeieenveeefYe: men DeOe: efvejblejceeielÙe Gheefj
ieceveeYeeJeeled~ hegve: Ùe$e Ùe$e peIevÙeeJeieenvee: heleefvle le$e le$e hetJe&mLeeefheleMeueekeâemeg ™heb Øe#esheefÙeleJÙeced~
DeOemleveeJeieenveeefJekeâuheMeueekeâemeg DemÙee: Meueekeâe veeefmle~ Mes<eb %eelJee JeòeâJÙeced~
Slee SkeâeoMe Glke=â„eJeieenvee Gheefjcee efveJe&=lÙeheÙee&hleeveeceglke=â„e: YeJeefvle~
Slee: keâmÙe YeJeefvle ?
Ùees peerJe: Devevlejkeâeues heÙee&hlees YeefJe<Ùeefle lemÙe lee DeJeieenvee: YeJeefvle~
ueyOÙeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„eJeieenvee: efkeâVe ie=nerlee: ?

ve, ueyOÙeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„eJeieenveele: efveJe&=lÙeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„eJeieenvee efJeMes<eeefOekeâYeeJesve efJevee
DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~ DeOemlevee: met#ceefveieesoe efveJe=&efòehejbhejeheÙee&hlÙee heÙee&hlekeâeveeb ie=nerleJÙee:~
lee DeJeieenvee: keâmÙe YeJevleerefle Ûesled ?
heÙee&hleieleØeLecemeceÙes Jele&ceevemÙe peIevÙeesheheeo-SkeâevleevegJe=efæÙeesieeYÙeeb DeeielÙe peIevÙeheefjCeeceÙeesies
peIevÙeeJeieenveeÙeeb Ûe Jele&ceevemÙe SkeâeoMe Deefhe YeJeefvle~ hegvees efveJe=e& òf eheÙee&hleeveeb DeOemlevee: SkeâeoMe Glke=â„eJeieenvee
Glke=â„Ùeeseif eve: Glke=â„eJeieenveeÙeeb Jele&ceevemÙe hejbhejeheÙee&hlÙee heÙee&hleielemÙe YeJeefvle~ Slee DeJeieenvee: mJemJeelcevees
peIevÙeeled Glke=â„e efJeMes<eeefOekeâe YeJeefvle~ met#ceefveieesoueyOÙeheÙee&hlepeIevÙeeJeieenveeØeYe=elf e meJe&peIevÙeeslke=â„eJeieenvee
ÙeeJeled yeeojJevemheeflekeâeefÙekeâØelÙeskeâMejerjheÙee&hlepeIevÙeeJeieenveeb ØeehvegJeefvle~ leeJeobieguemÙe mebKÙeeleYeeiecee$ee YeJeefvle~
ÉerefvõÙeeefoheÙee&hleeveeb peIevÙeeJeieenvee DebieguemÙe mebKÙeeleYeeiecee$ee:~
ÉerefvõÙeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeeJeieenvee DevegbOejerpeerJemÙe YeJeefle~
$eerefvõÙeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeeJeieenvee kegâvLegpeerJemÙe YeJeefle~
ÛelegefjefvõÙeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeeJeieenvee keâeCeceefÛÚkeâeÙee YeJeefle~
hebÛesefvõÙeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeeJeieenvee efmekeäLecelmÙepeerJemÙe YeJeefle~
$eerefvõÙeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„eJeieenvee ef$eieJÙetefleØeceeCee~
mee keâmÙe YeJeefle ?
ieescnerveece peerJemÙe YeJeefle~
ÛelegefjefvõÙeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„eJeieenvee Ûelegie&JÙetefleØeceeCee~
mee keâmÙe ?
YeüceCepeerJes YeJeefle~
ÉerefvõÙemÙe heÙee&hlekeâmÙe Glke=â„eJeieenvee ÉeoMe Ùeespeveeefve~
mee keâmÙe ?
MebKeveece peerJemÙe~
SkesâefvõÙeeslke=â„eJeieenvee mebKÙeeleeefve Ùeespeveeefve~
mee keâmÙe ?
ÙeespevemenœeeÙeece-ÙeespeveefJe<kebâYekeâceuemÙesefle~
hebÛesefvõÙeeslke=â„eJeieenvee mebKÙeeleeefve Ùeespeveeefve meefvle~
mee keâmÙe ?
hebÛeMeleeslmesOe leoOe&efJe<kebâYe-menœeÙeespeveeÙeececenecelmÙepeerJemÙesefle~
SleemeeceheÙee&hleeveeb lelØeefleYeeiees YeJeleerefle %eeleJÙeced~
leelheÙe&ce$e-Jesovee#es$eefJeOeeveevegÙeesieÉejceOeerlÙe ceveg<ÙeMejerjb mebØeehÙe mJeMejerjØeceeCeceelceØeosMee: meefvle~
ÙeÅeefhe Fces ØeosMee: mebkeâesÛeefJemehe&Ceehes#eÙee mJelevegØeceeCee SJe leLeeefhe õJÙeeefLe&keâveÙeeosMeeled ueeskeâekeâeMeØeceeCee
DemebKÙeelee: meefvle~ kesâJeueb kesâJeefuemecegodIeeles keâeues SJe les ØeosMee ueeskeâceehetjÙeefvle ve Ûe keâoeefÛeoefhe DevÙeefmceved
keâeues, SJeb efveef§elÙe mJeõJÙe#es$ekeâeueYeeJeehes#eÙee mJeelceleòJeb MegæefÛevceÙeefÛevleeceefCemJe™hecesJe OÙeeleJÙeced~
Jebovee
pebletved efJeueeskeäÙeeMeg oÙeeb Ûekeâej, jepeerceleeR meJe&heefj«enb Ûe~
lÙekeälJeeie=nerled Oece&Oegjb megoer#eeb, leb vesefceveeLeb efMejmee veceeefce~~1~~
ÙeeJeVees ØeYeJesÛÛe vesecf eYeieJeved! leWÓefIeÇØemeeoesoÙe:~
leeJeodog:Keceghewefle peerJeefveJen:, leeJelmegKeb veeMvegles~~2~~
ÙeeJeod YeefòeâjlemÙe ces veefn YeJeso,d Âef„: ØemeVee ØeYees:~
leeJeod efn ØeYeJesled me leehepevekeâes, ogJee&jkeâceexoÙe:~~3~~
efleueesÙeheCCeefòe«ebLesÓefmle-
meGjerhegjefcce peeoes efmeJeosJeerS mecegöefJepeÙesCe~
JeFmeeFlesjmeerS efmeoeSμ efÛe$eeS Cesecf eefpeCees1~~547~~
MetjmesvemÙe megheg$ees cenejepeeWÓOekeâJe=ef„mlemÙe ceneje%eer megYeõemeerled~ leÙeeso&MeOece&meÂMee: oMeheg$ee yeYetJeg:~
mecegõefJepeÙe: efmleefcelemeeiejesefnceJeeved efJepeÙeesÓÛeuees OeejCe: hetjCe: hetefjleeLeeaÛÚesÓefYevevove: JemegosJe§esefle~
cenejepemecegõefJepeÙemÙe ceneje%eer efMeJeeosJeer~ leoeveeR ceOÙeueeskesâ meJe&veejerCeeb efMejesceefCe:~ Jele&ceevekeâeueeled
Jeerj efve.mebJelmejeled $eÙeefŒebMeoefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleceeled mehleeMeereflemenœehebÛeMele-$eÙeefmb$eMeodJe<ee&efCe hetJeË De$e
MeewjerhegÙeeË efMeJeeosJeer efpeveceelee ÉeefJebMeefleleceb leerLeËkeâjb YeieJevleb vesefceveeLeb DepeeÙele~ lel#eCe SJe-
keâuhes<eg IeCše YeJeves<eg MebKees, pÙeeself eefJe&ceeves<eg Ûe efmebnveeo:~
oOJeeve Yesjer JevepeeueÙes<eg, Ùeppevceefve KÙeele me osJe S<e:2~~
DeOegvee$e leerLeËkeâjpevceve: heefJe$eeb leerLe&YetefcecegheefJeMÙe <ešdKeC[eiece«ebLejepemÙe oMece«ebLemÙe efmeæeble-
efÛebleeceefCešerkeâecenodn<eexuueemesCe hetÙe&les~ FÙeb šerkeâe ce¢eb ÛelegefJe&OemÙe mebIemÙe meJe&YeJÙesYÙe§e Oecee&ce=lew: heg<Ùeeled~
Deefmceved nefjJebMekegâues ueIegYeüeleg: JemegosJemÙe heg$eew yeueYeõveejeÙeCeew De«es leerLe&keâjew YeefJe<Ùele:3, leeYÙeeb
YeeefJekeâeueerveleerLeËkeâjeYÙeeceefhe vecees vece:~
Gòebâ Ûe-‘‘leleesÓefhe veJecees yeueesÓveg efoefJepemlelemleerLe&ke=âled4~~~’’279~~
hegve§e-‘‘OeceexodYeJeeovegYeJeved yengog:KecemceeefVeie&lÙe leerLe&ke=âoveLe&efJeIeeleke=âlme:5~~281~~
ßeer vesefceveeLee YeieJevle: heMetveeb yebOeveb efJeueeskeäÙe ØeefJejpÙe Gpe&Ùevleefiejew (le$emLe efmejmeeJeves) pewvesÕejeR
oer#eeb peie=ng:~ yengkeâeueb efJeùlÙe le$ewJe hegve: kesâJeue%eeveen&vlÙeue#ceeR Øeeheg:~ Devevlejb menœeJe<ee&efCe DeeÙetbef<e
heefjhetÙe& Tpe&Ùevleefiejew-efiejveejheJe&les Ùeesieb efve®OÙe cees#emeeceüepÙeb mebØeehegmlesYÙees vesecf eveeLesYÙeesÓvevleMeesÓmceekebâ veceesÓmleg
veceesÓmleg veceesÓmleg~
MeewjerhegÙe&æÛ& ekeäÙÇ eeÅew-cee&vÙee ces cebieueb ef›eâÙeeled~
FvõeefoefYe: meoe JevÅee vesecf eveeLemÙe pevceYet:~~1~~
1. eqleueesÙeheCCeefòe DeefOekeâej 4~ 2. Øeefle…eefleuekeâ~ 3. GòejhegjeCe heJe& 72, Mueeskeâ 279, 281~ 4-5. GòejhegjeCe heJe&
72, he=. 426~ μ efleueesÙeheCCeefòe ceW JewMeeKe Meg. 13 keâes vesecf eveeLe keâe pevce ceevee nw, GòejhegjeCe ceW ßeeJekeâ Meg. 6 keâes ceevee
nw~ ceQves Ûeewyeerme leerLeËkeâj efJeOeeve ceW GòejhegjeCe keâe DeeOeej efueÙee nw ÛeteB kf eâ efle.heCCeefòe ceW ieYe&keâuÙeeCekeâ efleefLeÙeeb veneR nQ~
De„efÉhebÛeÉdÙebkesâÓefmceved1, JeerjeyosÓefmelehe#ekesâ~
JewMeeKes efleefLe mehlecÙeeb šerkesâÙeb hetÙe&les ceÙee~~2~~
cebieueb vesecf eveeLeesÓn&ved, ieCeervões cece cebieueced~
JebÅee jepeerceleer ceelee, ieefCeveer Ûeeefhe cebieueced~~3~~
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heovleYetleyeefuemetjervõØeCeerle<ešdKeC[eiecemÙe ßeerYetleyeuÙeeÛeeÙe&-
efJejefÛeleJesoveeKeb[veeefcve ÛelegLe&KeC[ss oMeces «ebLes ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&ØeCeerleOeJeuee-
šerkeâeØecegKeeveskeâ«evLeeOeejsCe efJejefÛeles efJebMeefleleces Meleeyoew ØeLeceeÛeeÙe&MÛeeefj$e-
Ûe›eâJeleea-ßeerMeebelf emeeiejmlemÙe ØeLece: heóeOeerMeŠ ßeerJeerjmeeiejeÛeeÙe&mlemÙe
efMe<Ùee-pecyetÉerhejÛeveeØesefjkeâeieefCeveer%eeveceleerke=âleefmeæeble-
efÛebleeceefCešerkeâeÙeeb MeewjerhegjerpevceYetefceleerLex efÉleerÙeJesovee-
vegÙeesieÉejevleie&les hebÛeceJesovee#es$eefJeOeeveveeceeÙeb
le=leerÙees ceneefOekeâejŠ meceehle:~
i:i: i:i
1. Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2528~

238 / Ghemebnej Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Ghemebnej
mebØeefle leerLe&ceenelcÙeb ØeoMÙe& DemÙe «evLemÙeeshemebnej: ef›eâÙeles-
ÛelegefJeËMeefleleerLexMeeb, hebÛekeâuÙeeCeYetceÙe:~
leebmlee§e veewcÙenb YekeälÙee, mJeelcevemleerLe&nls eJes~~1~~
leerLeËkeâjhebÛekeâuÙeeCekeâleerLeË-
MeeÕeleleerLe&DeÙeesOÙee SJe ÙeÅeefhe meJe&keâeueb leerLeËkeâjeCeeb pevceYetecf emleLeeefhe Jele&ceevekeâeues ngC[eJemeefhe&Ceerevf eefceòesve De$e
ßeer$e+<eYeosJe-ßeerDeefpeleveeLe-ßeerDeefYeveboveveeLe-ßeermegceefleveeLe-ßeerDevebleveeLehebÛeleerLeËkeâje SJeemÙeeceÙeesOÙeeÙeeb pevce peie=n:g ~
ßeermebYeJeveeLemÙe pevceYetecf e: ßeeJemleer, ßeer he©eØeYeosJemÙe keâewMeecyeer, ßeermegheeÕe&-& heeÕe&veeLeÙees: JeejeCemeer, ßeer ÛevõØeYeosJemÙe
Ûevõhegjer, ßeer heg<heobleveeLemÙe keâekebâoer, ßeer MeerleueveeLemÙe YeõkeâeJeleer-Yeeföuehegjer, ßeer ßesÙeebmeveeLemÙe efmebnhegjer-meejveeLeb,
ßeer JeemeghetpÙeveeLemÙe Ûebheehegjer, ßeer efJeceueveeLemÙe keâebehf euÙehegjer, ßeer Oece&veeLemÙe jlvehegjer (jewveener), ßeer Meebelf eveeLe-
ßeerkegâb LegveeLe-ßeer DejveeLeeveeb nefmleveeiehegjer, ßeer ceefuueveeLe-ßeer veefceveeLeÙees- efce&eLf eueehegjer, ßeer cegevf emeg›eleveeLemÙe jepeie=ner,
ßeer vesecf eveeLemÙe Meewjerhegjer, ßeer ceneJeerjmJeeefceve: kegâC[uehegjer, Fefle <ees[MepevceYetceÙe§elegeJf eËMeefleleerLeËkeâjeCeeb meefvle~
ØeLece leerLeËkeâj ßeer $e+<eYeosJemÙe oer#eekeâuÙeeCekeâ-kesâJeue%eevekeâuÙeeCekesâ És ØeÙeeieleerLex yeYetJeleg:~
Gòebâ Ûe-‘‘Øeke=â°es Jee ke=âlemlÙeeie: ØeÙeeiemlesve keâerefle&le:1~’’
le$ewJe JešJe=#eleues oer#eeb pe«een~ hegve§e menœeJe<ee&vevlejb le$ewJe ØeYees: kesâJeue%eeveb Øeeogye&YetJe~
ßeervesefceveeLees YeieJeeved Tpe&Ùevleefiejew oer#eeb, kesâJeue%eeveb, efveJee&Ceb ÛeeJeehe~
ßeer heeÕe&veeLesveeefnÛÚ$eleerLex kesâJeue%eeveb mebØeehleced~ Ùe$e mLeues Jee GhemeieË mees{dJee kesâJeue%eeveceglheeefoleb
leosJe mLeueb DeefnÛÚ$eefceob yeYetJe~
ßeer ceneJeerjmJeeceer pe=befYekeâe«eeces kesâJeue%eeveb Øeehveesled~
Mes<eleerLeËkeâjeCeeb ieYe&pevcelehe:kesâJeue%eeveeefve Ûeleg§eleg:keâuÙeeCeeefve mJe-mJepevceYetceew SJe mebpeeleeefve~
efveJee&CeYetceÙe:-ØeLeceleerLexMemÙe kewâueeMeheJe&leb, JeemeghetpÙemÙe Ûebheehegjer (ceboejefieefj:), ßeer vesecf eveeLemÙe Tpe&Ùevle-
heJe&leb, ßeer ceneJeerjmJeeefceve:, heeJeehegjer, Mes<eefJebMeefleleerLeËkeâjeCeeb meccesoefMeKejheJe&leb~ leLeeefn-
DeªeJeÙeefcce Gmenes, ÛebheeS Jeemeghegppe-efpeCeCeenes~
Gppebles CesefceefpeCees, heeJeeS efCeJJegoes ceneJeerjes~~1~~
Jeermeb leg efpeCeJeefjboe, DecejemegjJebefooe Oegoefkeâuesmee~
meccesosefieefjefmenjs, efCeJJeeCeieÙee Cecees lesefmeb~~2~~
leerLeËkeâjpevceYetceÙees osJesvõÛe›eâJeefle&yeueosJeveejeÙeCeeefoefYe: hetpÙee: meefvle, cenecegevf eefYejefhe JebÅee: meefvle~ leLeeefn-
kegâC[uehegÙeeË mebpeÙeefJepeÙeveeceOesÙeew ÛeejCeefæm& eceefvJeleew GYeew cenecegveer meceeielÙe efpeveyeeuekebâ DeJeueeskeâÙevleew MebkeâeÙee:,
meceeOeeveb mebØeehÙe ‘mevceefle:’ veecvee JeOe&ceeveefMeMegceueb Ûe›eâleg:~ leLee Ûe-DevÙes<eeb leerLeËkeâjeCeeb pevceYetceew SJe oer#eekeâuÙeeCekebâ
kesâJeue%eeveceefhe mebpeeleb, DeleSJe ve Fcee pevceYetceÙe: Ghes#eCeerÙee Deefhe leg cenòeerLe&ecf eefle celJee JevoveerÙee YeJeefvle~
DemceeefYe: mJepeerJeves keâekebâoer-YeõkeâeJeleer-efceefLeueehegjer: DevlejsCe meJee& pevceYetceÙees Jebeof lee:~ pe=eb Yf ekeâecevlejsCe
ØeÙeeie-DeefnÛÚ$eleerLex Deefhe Jebefoles~ kewâueeMeheJe&lesve efJevee Ûelegefve&Jee&Ce#es$eeefCe Ûe Jebefoleeefve~ DeÅelJes ØelÙeskebâ
1. he©ehegjeCe~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Ghemebnej /239
leerLeËkeâjpevceYetefceefJekeâemeeLeË cece ØesjCee YeJÙesYÙees YeeefòeâkesâYÙees Jele&les~

mebØeefle YeieJele: ßeer$e+<eYeosJemÙe oer#ee-kesâJeue%eevekeâuÙeeCekeâleerLe&evf ecee&CeeLeË ceÙee ØesjCee ke=âlee~ le$e veJeefveefce&le-
‘‘ßeer $e+<eYeosJelehe:mLeueerleerLeX ielJee le$e Je<ee&Ùeesieb keâefj<Ùevleer YeieJele$e+<eYeosJemeceJemejCeb le$ewJe mLeeheefÙe<Ùeeefce~
ßeer $e+<eYeosJeMeemeveØeYeeJevee-Jeerjeyos De°eoMeesòej hebÛeefJebMeefleMeleleces keâeefle&keâke=â<Cee$eÙeesoMÙeeb
(Oeve$eÙeesoMeer) ef¡e°eyos efÉveJelÙeefOekeâ-SkeâesveefJebMeefleMeleleces $eÙeesefJebMeefle Dekeäštyejceemes yeÇÿecegntlex DeÙeesOÙeeÙeeb
efJejepeceeve ßeer $e+<eYeosJeØeeflecee Skeâef$ebMelhegâšGòegbieefJeMeeueeOÙeevesÓJeueesefkeâlee~ leoeveeR ØeelejsJeeÙeesOÙeeÙeeb efJenejb
keâlegË YeeJevee mebpeelee~ hegve§e SkeâceemeeYÙevlejs (6 efomecyejs) jececebefoj-yeeyejerceefmpeo efJeJeeos mebpeeles
ßeerjeceYeòeâÙeJeveÙees: efceLe: meb«eeces mebpeeles pewvepeveleeÙee efvejesOes melÙeefhe-
Jeerjeyos SkeâesveefJebMelÙeefOekeâ hebÛeefJebMeefleMeleleces heâeuiegveke=â<CeehebÛecÙee: efleLes: (11 heâjJejer 1993) cece
memebIemÙe cebieueefJenejesÓYeJeled~
ceeiex DeefnÛÚ$eleerLex ef$ebMeÛÛelegeJf eËMeefleleerLeËkeâjØeeflecee: mLeeheveeLeË ØesjCeeb olJee Ûew$eke=â<CeeveJecÙeeb ßeer $e+<eYepeÙebleer
(16-3-1993) efleLeew leerLeË JebefolJee efJenjvleer JewMeeKeke=â<CeeefÉleerÙeeÙeeb mJeoer#eeefleLeew meerleehegjveiejs DeÙeesOÙeeÙeeb
ßeer$e+<eYeosJecebefojmÙe heeÕe&Ùees: ef$ekeâeueÛelegefJeËMeefleleerLeËkeâjcebefoj-meceJemejCecebefojÙees: efvecee&CeeLeË Iees<eCee ØeYees:
ßeer$e+<eYeosJemÙe cenecemlekeâeefYe<eskebâ keâleg&ceefhe ™hejsKeeb efvecee&hÙe mJepevceYetefceb ØeefJeMÙe efJeMes<eØeYeeJeveeb keâejb keâejb
lelees efJeùlÙe leerLeËkeâjeCeeb MeeÕelepevceYetceew DeÙeesOÙeeÙeeb Denb mebIesve men ØeeefJeMeced~
pevceYetceew Je<ee&ÙeesiemÙe efJeMes<eØeeLe&veÙeeefhe leerLeËkeâjpevceYetecf eefJekeâemekeâjCeeLeË DeÙeesOÙeeÙeecesJe Je<ee&ÙeesiecemLeeheÙeced~
Deefmceved Je<ee&Ùeesies <ešdKeC[eieceOeJeueešerkeâemeceefvJeleeved «evLeeved mJeeOÙeeÙeb keâejb keâejb cece ceveefme mebpeeleb
Ùeled Denb S<eeb «evLeeveeb meejb meejb Gæ=lÙeesodOe=lÙe efueKeeefce leefn& cece %eevemÙe Je=efæ: YeJÙeeveeb OeJeuee«evLemeejmÙe
GheueefyOejefhe YeefJe<Ùeefle~ mee YeeJevee nefmleveehegjleerLex meheâueeYeJeled~1
le$e efoiecyejpewveef$eueesks eâMeesOemebmLeeve-DeJeOeefJeÕeefJeÅeeueÙe mebÙegòeâ leòJeeJeOeeveÙees: ‘‘YeejleerÙe mebmke=âles: DeeÅeØeCeslee
YeieJeeved $e+<eYeosJe:’’ Deefmceved efJe<eÙes je°êÙr emebiees‰erceOÙes kegâueheefle-Øeeshesâmej-FlÙeeoÙe: <eef‰efJeÉevme: DeeieÛÚved~
De«es efJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces Jeerjeyos ceeIeMegkeäueeÙeeb hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰eceneslmeJe: $eÙeesoMÙeeb efleLeew
(24-2-1994) ØeYeesjeefoyeÇÿeCe: ßeer $e+<eYeosJemÙe DeYetlehetJeË De°esòejmenœecenekegâb Yew: cenecemlekeâeefYe<eskeâesÓYeJeled~
leoeveercesJe hebÛeleerLeËkeâjeCeeb pevcemLeeveeveeb šeWkeâveeceefYe: ØeefmeæmLeeveeveeb peerCeexæejb FlÙeeefokeâeÙee&efCe mebpeeleeefve~
leoeveeR hetJe&ceb$eer (G.Øe.) keâuÙeeCeeEmenveeceOesÙe:, cegueeÙeceefmebncegKÙeceb$eer-lelkeâeueerve:, ceneceefncejepÙeheeue-
ceesleerueeue yeesnje cenevegYeeJeesÓefhe DeeielÙe Fces menYeeefievees yeYetJeg:~ lelkeâeues ßeercegueeÙeceefmebn cegKÙeceb$eer yeÇÿeÛeeefj
jJeervõkegâceej pewvesve Øesefjle: meved DeÙeesOÙeeÙeeb $e+<eYeosJeves$eefÛeefkeâlmeeueÙeb, $e+<eYeosJejepekeâerÙeesÅeeveb, DeJeOe-
efJeÕeefJeÅeeueÙes ßeer$e+<eYeosJeMeesOeheer"b, Ûe mLeeheveeLeË Iees<eCeeb Ûekeâej~
Deveblejb DeÙeesOÙeeleerLex ceneceneslmeJeb meceehÙe le$elÙeeod efveie&lÙe efJenjvlÙee ue#ceCehegÙeeË yeejeyebkeâer-ef$eueeskeâhegj-
ieCesMehegjeefomLeeves<eg ØeYeeJeveeb kegâJe&vlÙee Jeerjeyos efJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces (F&meJeer meved 1994) cece Je<ee&Ùeesie:
efškewâleveiej«eeces mJe pevceYetceew yeYetJe~
hegvejefhe DeÙeesOÙeeceeielÙe ßeer $e+<eYeosJemeceJemejCeefpeveefyecyeeveeb hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰eb ÉÙeesceËeof jÙees: efMeKejÙees:
keâueMeejesnCeb keâejefÙelJee $e+<eYeosJeesÅeeves Ûe SkeâefJebMeeflehegâš-Gòegbiehe©eemeveßeer$e+<eYeosJecetlex: DeveeJejCeb keâejefÙelJee
1. pees YeeJevee 1993 ceW DeÙeesOÙee ceW YeeÙeer Leer, Jen nefmleveehegj ceW 1995 ceW meheâue ngF~& ceQves mebmke=âle šerkeâe efueKevee Meg™ efkeâÙee~
efJeÕeefJeÅeeueÙes MeesOeheer"mÙe efMeueevÙeemeceefhe DekeâejÙeced~

lelees efJeùlÙe Jeerjeyos-SkeâefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces1 nefmleveeiehegjceeielÙe le$e Je<ee&Ùeesieb hebÛeJe<eeaÙe-
pecyetÉerhe-ceneceneslmeJeceefhe keâejefÙelJee leovevlejb ceebieerlegbieerefmeæ#es$es efJebMeeflehegâšGòegbießeercegefvemeg›eleveeLeYeieJeleeb
DevÙeemee-ceefhe efpeveØeefleceeveeb hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e mecheVekeâejCeeLeË cece efJenejesÓYeJeled~
le$e efmeæ#es$eb mebØeehÙe Jeerjeyos-ÉeefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces efveefJe&IveleÙee cenleerOece&ØeYeeJeveÙee Ûe
Øeefle‰eefokeâeÙee&efCe mebheeÅe le$ewJe Je<ee&Ùeesies2 le$ewJe heJe&lemÙeesheefj ßeer$e+<eYeosJeefpeveØeeflecee SkeâMelehegâš-GòegbieKe[dieemeve
efvecee&CeeLeË ØesjCeeb ØeeÙeÛÚced~ hegve: le$elÙeeoefhe efJenjvleer cengDee-leejbiee-heeJeeieÌ{efmeæ#es$eeefoJeboveeb efJeoOeevee
Denceoeyeeoceneveiejs keâuheõgceceneceC[ueefJeOeeveg‰eveeefoefYe: Oece&ØeYeeJeveeb efJeoOeeefce mce~
hegve§e Jeerjeyos $eÙeesefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces3 efouueer jepeOeevÙeeb cebieueØeJesMe meYeeÙeeb efouueerØeosMe
cegKÙeceb$eer meenyeefmebnJecee& cenevegYeeJesve oerheØeppJeueveb keâejefÙelJee ßeer$e+<eYeosJepeÙebleerJe<e&mÙeesodIeešveb keâeefjleced~
hegve§e ßeer$e+<eYeosJe pevcekeâuÙeeCekeâefleLeew Ûew$eke=â<CeeveJecÙeeb4 ßeer $e+<eYeosJejLeÙee$ee-ceneefYe<eskeâeefoefYe: ØeYeeJeveeb
mebheeÅe le$ewJe jepeOeevÙeeb Je<ee&Ùeesies ßeer $e+<eYeosJeeefoceneJeerjheÙeËle ÛelegefJeËMeefleleerLeËkeâjeCeeb ØeÛeej-ØemeejkeâejCeeLeË
‘‘ÛelegefJeËMeeflekeâuheõgceneceC[ueefJeOeeveeveg‰eveb’’ veece ceneceneslmeJeb keâejÙeeÃe›esâ~
Sleefmceved ceneceneslmeJes hetJe&je°^heefleceneceefnceMebkeâjoÙeeueMecee&-cegKÙeceb$eer efoefiJepeÙeefmebn (ceOÙeØeosMe)
cegKÙeceb$eer meenyeefmebnJecee& (efouueer) FlÙeeoÙe: meceeielÙe DeefnbmeeMeemevemÙe leLee ‘pewveOeceexÓÙeb DeveeefoefveOeve:’
ve Ûe ceneJeerjmJeeceer mebmLeehekeâ: efkebâÛeeÙeb DebefleceleerLeËkeâj: FlÙeeefo JeekeäÙew: ØeMebmee Ûe›egâ:~
lele§eeef«eceJe<ee&Ùeesieb nefmleveehegjs ke=âlJee hegvejefhe jepeOeevÙeeb meceeielÙe ßeer $e+<eYeosJepeÙebleereof Jemes SJe5 YeieJeeved
$e+<eYeosJemeceJemejCeßeereJf enejjLemÙe GodIeešveb efJeOeeÙe ceneJeerjpeÙebleerelf eLeew lelkeâeueerve ØeOeeveceb$eer ßeer DešueefyenejerJeepehesÙeer
keâjkeâceueeYÙeeb ØeJele&veb keâejefÙelJee DemÙe meceJemejCejLemÙe YeejleJe<ex ØeJele&veeLeË ßeereJf enej: keâeefjle:~ mechetCe& YeejleosMes
DemÙe $e+<eYeosJemeceJemejCeßeereJf enejmÙe efveefceòesve pewveOece&mÙe cenleer ØeYeeJevee mebpeelee~
Deefmceved Jeerjeyos (meved 1998) nefmleveehegjs ‘‘YeieJeeve $e+<eYeosJeje°êrÙekegâueheefle meccesueveb, leerLeËkeâj-
$e+<eYeosJeefJeÉvcenemebIemLeehevee, ceeie&Meer<e&ceemes cesj"peveheos, keâceueeveiejs ÛelegefJeËMeefleleerLeËkeâj-efJebMeefleleerLeËkeâj-
hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰eoÙe: mecheVee peelee:~
Jeerjeyos <ešdeÉf hebÛeÉdÙebkesâ6 ceeIeke=â<CeeÛelegoM& Ùeeb jepeOeevÙeeb ‘‘YeieJeeved$e+<eYeosJeDevleje&°e^ Ùr e efveJee&CeceneceneslmeJe’’
veeefcve ye=noeÙeespevekeâeÙex ‘ueeueefkeâueecewoeve’ veeefcve mLeues kewâueeMeheJe&lejÛeveeÙeeb ÉemehleefleleerLeËkeâjeCeeb
jlveceÙeerefpeveØeeflecee: GheefjceYeeies ßeer$e+<eYeosJeØeeflecee§e mLeeheefÙelJee le$ewJe DeeefoyeÇÿeCe: ßeer $e+<eYeosJemÙe
efveJee&CeceneslmeJes De°esòejmenœeefveJee&Ceue[d[gkeâeved mecehÙe& ceneceneslmeJees yeYetJe~ Deefmceved ceneslmeJes lelkeâeueerve-
ØeOeeveceb$eer DešueefyenejerJeepehesÙeer cenevegYeeJe: meceeielÙe ßeerOevebpeÙepewvemÙe (efJeòejepÙeceb$eer) DeOÙe#eleeÙeeb ye=nvceesokeâeved
ØeYees: mece#es mecehÙe& ceneslmeJeb ØeejYele~ Deefmceved ceneceneslmeJes-
hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e, ßeer$e+<eYeosJepewvecesuee, MeleeefOekeâÛeueefÛe$eeefCe-ØeoMe&veer-leerLe&ØeoefMe&veer-leerLeËkeâj-
mebyebeOf eefÛe$eeefCe FlÙeeoerevf e pewvepewveslej ue#eeefOekeâ peveeveeceekeâ<e&CekesâvõeefCe yeYetJeg:~ lele§e leefmceVesJe jepeOeevÙeecegheveiejs
ØeerleefJenejmLeues veJeefveefce&le ßeer$e+<eYeosJekeâceuecebefojs cece Je<ee&Ùeesies ye=nvceevemejesJej-kewâueeMeheJe&lejÛeveeb keâejefÙelJee
1. meved 1995~ 2. F&meJeer meved 1996~ 3. meved 1997~ 4. 2 DeØewue 1997~ 5. F&meJeer meved (22 ceeÛe& 1998)~
6. Jeerj efve. meb. 2526, F&meJeer meved 2000~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Ghemebnej /241
ceevemejesJejÙee$ee keâeefjlee~ De$e Ùee$eeÙeeb ue#eeefOekeâpevee heJe&lemÙeesheefj Dee™¢e-Dee™¢e efpeveØeefleceeveeb Jeboveeb keâejb
keâejb cenlhegCÙemebheeoves men hegueefkeâlee DeYeJeved~
hegve§e ßeer $e+<eYeosJeoer#eeYetecf eceeefJeYee&JeefÙelegb kesâJeue%eeveYetecf eb Ûeeefhe Øekeâšerkeâlege& cf eÛÚÙee ØeÙeeiemLeues (Fueeneyeeo-
cenekegbgâYeveiejs) vetleveleerLe&efveceeCeeLeË ØeÙelve: keâeefjle:~
DeefmcevceOÙes Yeeõheoceemes vÙetÙeeke&âefJeosMes (Decesejf keâe) menœeeefyoefJeÕeMeebelf eefMeKejmeccesueveb’ veeefcve ye=nlkeâeÙe&›eâces
pewvemeceepeØeefleefveefOe pewveOecee&ÛeeÙe& keâce&ÙeesieeryeÇÿeÛeeefjjJeervõkegâceejmle$e ielJee efJeÕeJÙeeefhe-ßeer$e+<eYeosJeveecve lemÙe
MeemeveØeÛeejØemeejb keâejb keâejb Devleje&°êrÙe$e+<eYeosJeceneslmeJeb meeLe&kebâ Ûekeâej~
lelees jepeOeevÙee Demceekebâ cebieueefJenej: YeejleØeefmeæcenekegbâYemÙeeJemejs ØeÙeeieb Fefle mebpeele:~
le$e veJeefveefce&le ‘‘ßeer $e+<eYeosJelehe:mLeueer’’ veeceleerLex oer#eekeâuÙeeCekeâcegõebekf eâlee efheefÛÚkeâe-keâceC[uegmeceefvJelee
ßeer$e+<eYeosJeØeeflecee ke=âef$eceJešJe=#eleues mLeeefhelee, ceOÙes ye=nlkewâueeMeheJe&lejÛeveeÙee Gheefj $ewkeâeefuekeâ-ÛelegeJf eËMeefleleerLeËkeâjØeeflecee:
GheefjceYeeies SkeâeoMehegâšGòegib ehe©eemevee ØeJeeueJeCeeaÙee ßeer$e+<eYeosJeØeeflecee hegve§e meceJemejCejÛevee mebpeelee~
Jeerjeyos mehleefÉhebÛeÉdÙebkesâ1 ceeIeMegkeäuewkeâeoMÙee DeejYÙe heteCf e&ceeheÙeËleb hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e, heteCf e&ceeÙeeb ØeYees:
$e+<eYeosJemÙe De°esòejmenœecenekegâb Yew: cenecemlekeâeefYe<eskeâes yeYetJe~ S<eg ceneslmeJes<eg ‘cenekegâb Ye’ veecvee meJe&YeejleerÙe-
peveleeveeb ceneslmeJeesÓefhe DevJeLeË peeleced~ DeefmcevceOÙes DemceeefYe: cenekegâb Yeveiejb ielJee le$eeefhe keâesešf keâesešf peveeveeb ceOÙes
ßeer$e+<eYeosJeceb[hes ßeer $e+<eYeosJemÙe mece#es efveJee&Ceue[d[kg eâe: meceefhe&lee yeYetJeg:~ le$e efJeÕeefnvotheefj<eo: veJecemebmeefo-
meYeeÙeeb Demceekebâ ØeJeÛeveceefhe YetlJee ßeer $e+<eYeosJeMeemevemÙe ‘Deefnmb eehejceesOece&mÙejefleMeeefÙeveer ØeYeeJevee mebpeelee~
Deveblejb Debelf eceleerLeËkeâj ßeer ceneJeerjmJeeefceve: <e[deJf ebMeefleMeleleceneslmeJeefveefceòesve JeÙeb hegvejefhe jepeOeeveerceepeiceg:~
DeefmceVesJe Jeerjeyos jepeOeevÙeeb DeMeeskeâefJenejveeceesheveiejs Demceekebâ Je<ee&Ùeesie: mebpeele:~ leoeveeR efheâjespeMeen-
keâesšueeveeefcve ye=nlmLeues ceneceb[heb keâejefÙelJee Ùegieheled <e[deJf ebMeefleceb[ueeveecegheefj ßeerceneJeerjmJeeefceØeeflecee: <e[deJf ebMeefleb
mLeeheefÙelJee ceÙee efJejefÛelevetleveefJeÕeMeebefleceneJeerjefJeOeeveeveg‰eveb mebpeeleced DeYetlehetJe&ØeYeeJeveehetJe&keâced~
hegvejefhe ßeerceneJeerjmJeeefcepevcekeâuÙeeCekeâceneceneslmeJeefveefceòesve les<eeb YeieJeleeb pevceYetecf e-kegâC[uehegjleerLe&eJf ekeâeme-
keâjCeeLeË Demceekebâ efJenej: kegâC[uehegjb (efpeuee-veeueboe, efyenej ØeosMe) Øeefle DeYeJeled~
lelees jepeOeevÙee efJeùlÙe ceeiex MeewjerhegjerleerLeË Jebeof lJee ØeÙeeieleerLex Je<ee&ÙeesieeLeË De«es efJenejesÓYeJeled~ De$ewJe ef$eJe<e&heÙeËle
YeejleosMes ØeJele&veb keâejb keâejb YeieJele: ßeer $e+<eYeosJemÙe meceJemejCeb Deeieleceefmle, lemÙe mLeeheveeceefhe keâejefÙe<Ùeeefce~
ØeejbYes De°wkeâhebÛeÉdÙebkesâ2 Jeerjeyos (1992 ceW) cece ceveefme DeÙeesOÙee ielJee ßeer$e+<eYeosJecenecemlekeâeefYe<eskeâeefokebâ
keâlegË YeeJeveesodYetleemeerled~ ceOÙes oMeJe<ex<eg meJe&$e cenleerØeYeeJeveÙee men Deefmceved Jele&ceeves Jeerjeyos De°efÉhebÛeÉdÙebkesâ
DeÙeb oMeeefyo: $e+<eYeosJeceÙeesÓYeJeled3~ cenlØeceesosve Sleled efueKeecÙenced~
Ùee YeeJevee DeÙeesOÙeeÙeeb Je<ee&Ùeesies4 YeeefJeleemeerled~ Ùeonb <ešdKeC[eiece«evLeeveeb mJeeOÙeeÙeb keâejb keâejb DeefÛevleÙeced~
S<eeb «evLeeveeb OeJeueešerkeâeOeejsCe meejb ie=nerlJee Denb efkeâceefhe efueKeeefce~ mee YeeJevee Jeerjeyos SkeâefÉhebÛeÉdÙebkesâ
meheâueeYeJeled mebmke=âle šerkeâeb efueefKelegceejYesÓnb~
DeOegvee oMece«evLemÙe šerkeâeb hetCeeake=âlÙe n<ee&eflejsCe hegueefkeâleJeoveenb ØeYees: ßeerÛejCeÙees: YeeJeÙeeefce~ S<eeb
hebÛeKeC[eveeceefhe šerkeâe hetCeeaYeJesled YeJelke=âheeØemeeosvesefle~
1. Jeer. efve. meb. 2527, meved 2001~ 2. F&meJeer meved 1992 mes ueskeâj Deepe 2002 lekeâ Ùen oMekeâ ßeer $e+<eYeosJeceÙe
nes ieÙee nw~ 3. Jeer. efve. meb. 2818, F&meJeer meved 1193 ceW~ 4. Jeer. efve. meb. 2521~
ßeerÛelegefJeËMeefleleerLeËkeâjmlegefle:
-Devegg°ghedÚbo:-
heg®osJe! vecemlegYÙeb, Ùegieeefoheg®<eeÙe les~
F#JeekegâJebMemetÙee&Ùe, Je=<eYeeÙe vecees vece:~~1~~
vecemlesÓefpeleveeLeeÙe, keâce&Me$egpeÙeeÙe les~
DepeÙesMeefòeâ-ueeYeeLe&-ceefpeleeÙe vecees vece:~~2~~
YeJemebYeJeog:Keeefòe&-veeefMeves hejcesef‰ves~
vecees mebYeJeveeLeeÙee-veble efJeYeJeueyOeÙes~~3~~
iegCemece=efæÙegòeâeÙe, efpeveÛebõeÙe les vece:~
DeefYeveboveosJeeÙe, vece: mJeiegCeJe=æÙes~~4~~
OJemlekegâceefleosJeeÙe, pevcece=lÙegØeceeefLeves~
vecees megceefleveeLeeÙe, meg‰gceefleØeoeefÙeves~~5~~
cegefòeâhe©eemegkeâebleeÙe, he©eJeCe&! veceesmleg les~
he©eØeYeefpevesMeeÙe, efvepeue#cÙew vecees vece:~~6~~
YeJeheeMeefÛÚos legYÙeb, ßeermegheeÕe&! vecees vece:~
mebme=efleheeÕe&otjeÙe, cegefòeâheeÕe&efJeOeeefÙeves~~7~~
Jeeiece=lekeâjwYe&JÙe-heesef<eCes efpeveÛebõ! les~
vecees veceesÓmleg ÛevõeÙe, meJe&mebleeheneveÙes~~8~~
heg<heobleefpevesvõeÙe, heg<heJeeCeefÛÚos vece:~
legef°hegef°Øeoelemles, mJeelceheg°Ÿew vecees vece:~~9~~
MeerleuesMe! vecemlegYÙeb, JeÛemles meJe&leeheùled~
ßeerceledMeerleueveeLeeÙe, MeerleerYetleeÙe osefnveeced~~10~~
ßesÙemkeâjes peielÙeefmceved, ßeer ßesÙeved! les vecees vece:~
DevJeLe&veeceOe=led osJe! ßesÙees ces kegâ®leeled meoe~~11~~
JeemeghetpÙees peielhetpÙe:, hetpÙehetpeeefleotjie:~
hetpÙees peve: Øemeeoeòes, YeJesòegYÙeb vecees vece:~~12~~
keâce&ceueefJeefveceg&òeâes, efJeceueeÙe vecees vece:~
leJe veecemce=efleueexkebâ, vewce&uÙeb kegâ®les #eCeeled~~13~~
DevebleveeLe! Âi%eeve-JeerÙe&meewKÙewjvevleie:~
DeveblemeewKÙeueeYeeÙe, YekeälÙee legYÙeb vecees vece:~~14~~
veceesÓmleg Oece&veeLeeÙe, Oece&leerLeËkeâjeÙe les~
Oece&Ûe›esâMe! ces efvelÙeb, OecÙe&OÙeeveb efJeOeerÙeleeced~~15~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 Ghemebnej / 243
mJekeâce&#eÙele: Meebefleb, ueyOJee MeebeflekeâjesÓYeJeled~

MeebefleveeLe! vecemlegYÙeb, ceve:keäuesMeØeMeebleÙes~~16~~
Deefnbmeeb kegbâLegpeerJes<eg, ke=âlJee kegbâLegefpeveesÓYeJeled~
j#eeb efJeOesefn ces efvelÙeb, kegbâLegveeLe! veceesÓmleg les~~17~~
peiel$eÙeefJeYegmet&Ùeex, ceesnevOekeâejùefppeve:~
nbleehÙejsve&cemlegYÙe-cejveeLe! vecees vece:~~18~~
keâce&ceuueefYeos legYÙeb, ceefuueveeLe! vecees vece:~
mJeceesnceuueveeMeeÙe, YeJeJeefuueefYeos vece:~~19~~
cene›eleOejes Oeerj:, meg›elees cegefvemeg›ele:~
vecemlegYÙeb levegleevces, jlve$eÙemÙe hetCe&leeced~~20~~
meJeËmebieefJejòeâ: meved, cegefòeâßeerjòeâceeveme:~
veefceveeLe! vecemlegYÙeb, ce¢eb cegefòeâefßeÙeb efoMe~~21~~
jepeerceleeR heefjlÙepÙe, ceneoÙeeõ&ceeveme:~
uesYes efmeefæJeOetb efmeæŸew, vesefceveeLe! veceesÓmleg les~~22~~
meJeËmenes efpeve: heeÕeex, owlÙeeefjceoceo&keâ:~
meefn<Cegleeb Øeheg<Ùeevces, efvelÙeb legYÙeb vecees vece:~~23~~
JeOe&ceevees ceneJeerjes-ÓefleJeerjes mevceefleefpe&ve:~
JeerjveeLees vecemlegYÙeb, mevceefleb efJeleveesleg ces~~24~~
ÛelegefJeËMeefleleerLexMeeved, ef$emebOÙeb mleewefle Ùees vej:~
Øeehveesefle me lJejb ue#ceeR, %eevecelÙee meceefvJeleeced~~25~~
cebieueb efmeæMegæelcee, cebieueb $e+<eYesÕej:~
cebieueb mÙeeod oÙeeOeceex, cebieueb pewveMeemeveced~~26~~
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heovleYetleyeefueØeCeerle<ešdKeC[eiecemÙe ßeerYetleyeefuemetefjefJejefÛeleJesoveeKeC[s
veeefcve ÛelegLe&KeC[s oMeces «evLes ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&ke=âle-OeJeueešerkeâeØecegKeDeveskeâ«evLeeOeejsCe
efJejefÛeles efJebMeefleleces Meleeyoew ØeLeceeÛeeÙe&Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeerMeebeflemeeiejeÛeeÙe&mlemÙe
ØeLeceheóeOeerMe: ßeer JeerjmeeiejeÛeeÙe&mlemÙe efMe<ÙeepecyetÉerhejÛeveeØesefjkeâeieefCeveer-
%eeveceleerke=âleefmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejebleie&le-
JesoveeveÙeefve#eshe-JesoveeveÙeefJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeeve-
JesoveeõJÙeefJeOeeve-Jesovee#es$eefJeOeeveveece hebÛeevegÙeesieÉej
meceefvJeleesÓÙeb oMecees «evLe: meceehle:~
~~hetCeexÓÙeb oMecees «evLe:~~
244 / ØeMeefmle Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
oMece«ebLemÙe ØeMeefmle:
ßeerceeved $e+<eYeosJeesÓÙeb, keâceueekeâejcebefojs~
efJejeefpelees vecemlemcew, meJe&keâeÙe&mÙe efmeæÙes~~1~~
Jeerjeyos <e[defJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces MejlhetefCe&ceeÙeeb ef¡e°eyos $eÙeesoMeefoveeBkesâ oMececeemes efÉmenœeleces1
veJece«evLemÙe šerkeâeb hetCeeake=âlÙe ceÙee lemÙeecesJe efleLeew oMece«evLemÙe JesoveeKeC[ebleie&lemÙe efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeuesKeveb
ØeejyOeb~
lele§e ceneJeerjmJeeefceve: je°êrÙemlejmÙe <e[defJebMeefleMelelecees pevcekeâuÙeeCekeâceneslmeJees YetÙeeefoefle ØeÛeejs
mebpeeles keâeefle&keâke=â<CeeceeJemÙeeÙeeb ßeerceneJeerjmJeeefceefveJee&CeceneslmeJeb keâejefÙelJee Je<ee&Ùeesieb Ûe efve‰ehÙe lemÙeecesJe
heefJe$eefleLeew ceÙee efJeÕeMeebefleceneJeerjefJeOeeveb efueefKelegefceÛÚÙee cebieueeÛejCeb efueefKelJee ØeejyOeb~
Jeerjeyos mehleefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces keâeefle&keâMegkeäueehebÛecÙeeb efleLeew peÙehegjeled efJeMes<eÛelegMÛeef›eâkeâele:
(šêuee veecve:) DeeieleeÙee: ØeÙeeieleerLex vetleveleerLex kewâueeMeheJe&lemÙeeshejefJejepeefÙe<ÙeceeCeb ØeJeeueJeefCe&ØeefleceeÙee:
ßeer$e+<eYeosJemÙe SkeâeoMehegâš-Gòegbiehe©eemevemLeeÙee: efJeefOehetJe&kebâ ØeLeceb cegKeeJeueeskeâveb ke=âlJee keâejefÙelJee Ûe
cenodn<eexuueemeJeeleeJejCes ØeerleefJenejkeâeueesveerefmLelekeâceueceefvojeled ØeÙeeieleerLe&nslees: mebIemeefnleeÙee: cece
cebieueefJenejesÓYeJeled~
hegve§e ieeefpeÙeeyeeo-Kegpee&-DeueerieÌ{FlÙeeefoveiejs<eg ØeYeeJeveeb kegâJe&vlÙee Sševeiejs ØeJesMeesÓYeJeled~ le$e
cegefveßeerDeefcelemeeiejmebIemÙe ieefCeveerßeerefJeMegæceleermebIemÙe Ûe ceceeefhe meccesueveb yeYetJe~ veeveeefJeOeOece&ÛeÛee&efhe
JeelmeuÙehetJe&kebâ yeYetJe~ hegve§e keâevehegjveiejs keâefleheÙecebefojs<eg keâeÙe&›eâceØeJeÛeveeefokebâ DeYeJeled~
ceOÙes ceeie&Meer<e&MegkeäueeheteCf e&ceeÙeeb ØeÙeeie#es$es yeÇÿeÛeeefjjJeervõkegâceejsCe ielJee vetlevecebeof jeCeeb efMeueevÙeeme: keâeefjlee:~
Fle§e keâevehegjs heew<eke=â<CeemehlecÙeeb jefJeJeemejs pevejueiebpemLeues meYeeÙeeb meceJemejCemÙe mJeeieleesÓYeJeled~
ef¡e°eyos De°veJelÙeefOekeâSkeâesveefJebMeefleMeleleces efouueerceneveiejeled lelkeâeueerveØeOeeveceb$eer ßeer DešueefyenejerJeepehesÙeer-
cenevegYeeJesve Ùeled ßeer $e+<eYeosJemÙe meceJemejCeßeerefJenejjLemÙe ØeJele&veb ke=âleceemeerled~ meJe&$e YeejleosMes Oece&ØeYeeJeveeb
efJeoOeeveb leosJeb meceJemejCece$e ceÙee Â°celeerJen<ee&eflejsCe~
Fueeneyeeoveiejs heew<eMegkeäueeÛelegLÙeeË Meg›eâJeemejs efJeMes<eMeesYeeÙee$eehetJe&kebâ cece ØeJesMeesÓYeJeled~ leoeveeR ßeer kesâ.heer.
ßeerJeemleJe-cesÙej-efJeOeevemeYeeOÙe#eeoÙeesÓefhe DeeielÙe mJeeieleb ke=âleb~
Deefmceved ceOÙes cece ceneJeerjefJeOeevemÙe uesKevekeâeÙeË keâefleheÙeJeejb vetleveleerLe&efvecee&CemÙe meYee Deefhe DeYeJeled~
heew<eMegkeäuee<e‰Ÿeeb meesceJeemejs ef¡e°eyos Skeâ peveJejer-SkeâeefOekeâefÉmenœelecesÓÅe cece efvecee&CeeOeervevetleveleerLex
‘‘ßeer leerLeËkeâj$e+<eYeosJelehe:mLeueerØeÙeeieleerLex ØeJesMeesÓYeJeled’’~
DeÅewJe ßeerefJeÕeMeebefleceneJeerjefJeOeeveb hetCeË ke=âlJee mebIemLeßeer$e+<eYeosJeØeefleceemeefVeOeew DeeefoyeÇÿeCe: ØeYees:
ÛejCekeâceueÙees: YeefòeâYeeJesve meceefheleb ceÙeeleerJe ØemeVecevemee~
Deefmceved efJeOeeveeveg‰eves veJehetpee:, <e[deJf ebMeefleMelekeâ ceb$ee: meefvle~ Skewâkeâceb$emÙeeIÙex jlveceefhe mecehe&eÙf eleJÙecesleled
efueefKeleceefmle~
<e[defJebMeefleMeleeefve jlveeefve DeIÙez: men mecehÙe& Sleoveg‰eveb keâle&JÙeefceefle~
le$e veJeefvecee&Ces keâeÙe&ceefhe meVeæsve Ûeefueleceemeerled~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 ØeMeefmle / 245
veJeefveefce&lehebÛehebÛeeMeled hegâš-GòegbiekewâueeMeheJe&lemÙeesheefj ßeer$e+<eYeosJeØeeflecee DeejesnCekeâejCeeLeË Fheâ. keâes.

keâcheveer keâeÙe&keâle=&peveeveeb mebhekexâCe efJeMes<e›esâveveecvee DeejesnkeâÙeb$esCe ceeIeke=â<Cee°cÙeeb-veJecÙeeb1 keâceue ÛešehÙe
efpeveØeefleceeÙee: Deefhe DeejesnCeb Â°dJee n<ee&eflejskesâCe DeevevoeßeJe Deeielee:~
Fle: kesâ.Sue.ieesOee pewve-DeMeeskeâefmebIeue (efJeÕeefnvotheefj<eokeâeÙee&OÙe#e)-vÙeeÙecetefle&iegceeveceueuees{e-FlÙeeefo
peveeveeb efveJesovesve cenekegbâYeveiejb le$e cesueeheefjmejs cece ieceveb yeYetJe~ le$e MeleeefOekeâpewveefÛe$eeJeueerØeoMe&veer Deefhe
ØeoefMe&lee peelee~
le$e efJeÕeefnvotheefj<eod veJecemebmeodveecemeYeeÙeeb ye=nlheeb[eues hebÛeeMelmenœepeveleemeg ceOÙes ‘‘YeejleerÙemebmke=âles:-
DeeÅeØeCeslee YeieJeeved $e+<eYeosJe: ßeerjeceÛebõmÙe hetJe&pe:~ jecepevceYetefcej#ee-leerLeËkeâjpevceYetefcej#ee-DeefnbmeeOece&:
SJe hejceesOece&: FlÙeeefo efJe<eÙes ef$eefoJemeheÙeËleb cece DeeefÙe&keâeÛeboveecelÙee§e ØeJeÛeveb mebpeeleb~
ceOÙes he=Lekeâd™hesCe ‘‘YeieJeeved $e+<eYeosJe meveelevemebmke=âeflemebiece’’ veece ßeer$e+<eYeosJeceb[hes cece ØesjCeÙee
efpeveØeefleceemeefVeOeew DeefYe<eskeâ-Meebelf eOeeje-veJe«enMeebelf eefJeOeeve-De°esòejmenœeefveJee&CeueeñÏkeâeefve Deefhe meceefhe&leeefve yeYetJeg:~
pewve-pewveslej pevew: meble-cenbleeefoefYe§e le$e hetpeeÙeeb efveJee&CeueñÏkeâhetpeeÙeeb meefcceefuelee: yeYetJeg:~ pewve leerLeËkeâjmÙe
ceneslmeJe: efoiecyej pewve meeOJeerveeb meeefVeOÙes leemeeb ØeJeÛevemÙe Slevcenoe§eÙe&keâjb Ssefleneefmekeâ keâeÙe&ceYeJeled~
Deefmceved ßeer$e+<eYeosJeceneslmeJekeâeÙe&›eâces le$e heefjmejs ßeerceneJeerjØemeeo pewve-ßeer ØesceÛebo pewve-ßeer melÙesvõkegâceej
pewve efouueer-efJeÕeefnvotheefj<eo:-Devleje&°êrÙe keâeÙe&keâeefj-DeOÙe#e-DeMeeskeâefmebIeue-YeejleerÙe-peerJepeblegkeâuÙeeCeyees[&-
je°êrÙe DeOÙe#e vÙeeÙecetefle& ßeer iegceeveceueuees{e-DeeÛeeÙe& ßeer Oecesvõ-ieesJebMej#ee-ceebmeefveÙee&leefvejesOeheefj<eo: je°êrÙe
GheeOÙe#e ßeer kesâ.Sue. ieesOee pewve-ßeer ngkegâceÛebo meeJeuee-Fboewj FlÙeeefo Øeefleef‰le cenevegYeeJee menYeeefievees yeYetJeg:~
ef$eJesCeer mebieces cenekegbâYemveeves ØeLeceMeenermveeveb Â°b ceÙee šer.Jeer. meerOeeØemeejCeefveefceòesve~ le$e menœeeefOekeâe
veeiee-veivemeeOeJeesÓefhe Deemeved~ hegve§e ceewveer DeceeJemÙeeÙeeb mveeveceefhe DeemLeeÛewveue-otjoMe&vesve meerOeeØemeejCeb
efJeueesekf eâleb~
cenekegbâYecesueeceOÙes meceeielee: keâesefš-keâesefšpevee $e+<eYeosJeleerLeË ØeYeesvee&cemcejCeb Ûe Ûeef›eâjs~
De$e pewve ØeÙeeieleerLex hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰ecenekegbâYecenecemlekeâeefYe<eskeâceneslmeJemÙe OJepeejesnCeb
ceeIeMegkeäueehebÛecÙeeb Jeerjeyos mehleefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces meesceJeemejs ØeYeeJeveehetJe&keâceYetled~
ceeIeMegkeäuewkeâeoMÙee: ØeejbYe hetefCe&ceeheÙeËleb hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e mebpeelee~ lele§e hetefCe&ceeÙeecesJe
De°esòejmenœecenekegbâYew: efJeMeeueØeefleceeÙee: cenecemlekeâeefYe<eskebâ keâejb keâejb cenodn<exCe hegueefkeâlee yeYetJeg:~
pewve Oecee&Jeuebefyeve: YeieJele: ßeer $e+<eYeosJeeved mveeheefÙelJee cenekegbâYemveeveheJe&veece meeLe&kebâ JeÙeb cevÙeecens~
De$e leerLex cegKÙe™hesCe meheeohebÛehegâšGòegbie Øeeflecee oer#eekeâuÙeeCekeâ™hesCe efmLelee efheÛÚer-keâceC[ueg meefnlee
Oeeleg efveefce&leke=âef$eceJešJe=#emÙe leues efJejeefpelee DeefleMeÙekeâeefjCeer Deefmle~
ceOÙes kewâueeMeheJe&leb ÉemehleefleefpeveØeefleceemeceefvJeleb~ GheefjefJeMeeueØeeflecee Deefmle~ iegneÙeeceefhe ßeer $e+<eYeosJees
efJejepeles~ GYeÙees: heeÕe&Ùees: kewâueeMeheJe&lemÙe oer#eekeâuÙeeCekeâmetÛekebâ leheesJeveb ÂMÙeles~ efÉleerÙeheeÕex kesâJeue%eevekeâuÙeeCekeâ
metÛekebâ meceJemejCeb~ De$ewJe ØeYees: $e+<eYeosJemÙe oer#eekeâuÙeeCekebâ kesâJeue%eeveb Ûe mebpeeleb JešJe=#eleues, me SJe
Je=#e: hegjeleveeled ØeYe=efle DeÅeeJeefOe De#eÙeJešJe=#eveecvee ØeefmeæesÓefmle~
‘leerLeËkeâj$e+<eYeosJelehe:mLeueer’ leerLexÓefmceved cenekegbâYe cenecemlekeâeefYe<eskeâ ceneslmeJekeâeues ceeIeMegkeäuewkeâeoMÙeeb
1. 17-18 peveJejer 2001~
ieYe&keâuÙeeCekeâefoJemes Ûeleg:heâjJejerefoveebkesâ kesâvõerÙeceeveJemebmeeOeve efJekeâemeceb$eer (Yeejle mejkeâej) [e@. ßeer cegjueer-

ceveesnjpeesMeer-GòejØeosMeueeskeâefvecee&Ce jepÙeceb$eer ßeer jekesâMeoòeef$ehee"er cenevegYeeJeew DeeieÛÚleeb~ ÉeoMÙeeb efleLeew1
ßeerceleer jerše yengiegCee peesMeer (hetJe&cesÙej) cegKÙeDeefleefLe™hesCe Deeielee~ $eÙeesoMÙeeb vÙeeÙecetefle& ßeer [er.heer. Sme.
Ûeewneve (ÛesÙejcewve ceOÙeØeosMeueerieue meefJe&me DeLee@efjšer peyeuehegj) [e@. DejefJebo kegâceej pewve mJeemLÙejepÙeceb$eer
(G.Øe.)-ßeer ØesceMebkeâj oeref#ele (veeo&ve& FefC[Ùee heef$ekeâe meceeÛeej mecheeokeâ)-ßeer ve=lÙeieesheeueoeme (DeÙeesOÙee
kesâ cenble) FlÙeeoÙees cenevegYeeJee Deeielee:~ Ûelego&MÙeeb (7 heâjJejer) ceneceefnce ßeer efJe<Cegkeâeble MeeŒeer jepÙeheeue:
(G.Øe.)-DeeielÙe ßeer $e+<eYeosJeoer#eekeâuÙeeCekeâ leheesJevemÙe GodIeešveb ke=âleb ßeer DeMeeskeâefmebIeue DeOÙe#eleeÙeeb~ peÙeekeâeefueÙee-
(je°êÙr e meomÙe meceepekeâuÙeeCe yees[)& vÙeeÙeceb$eer ßeer jeOesMÙeeceieghlee (G.Øe. mejkeâej) DeeoÙeesÓefhe Deeielee:~
lehemLeueerkeâeÙe&keâle=&efYe: pevew: jepÙeheeueb ‘YeejleieewjJe’ GheeefOevee mecceevÙe ØeMeefmlehe$eeefo Øeoòeb~ mLeeveerÙe
ßeer cegVeerueeue heeC[sÙe (Sme.[er.Sce.) DeeoÙeesÓefhe menÙeesefieve: mebpeelee:~
ßeerOevebpeÙekegâceejpewve (JeŒe jepÙeceb$eer)-ßeer Sme.kesâ. pewve (Decesefjkeâe) FlÙeeoÙe: ßeeJekeâe: menœeeefOekeâe:,
ßeeefJekeâe§e YeieJeleeb cenecemlekeâeefYe<eskebâ ke=âlJee mJe-mJeceeveJepevce meeLe&kebâ Ûe›egâ:~ Øeefle‰eÛeeÙe& mebefnleemetefj ßeer
vejsMeÛebõ MeeŒeerlÙeeoÙe: meJeË efJeefOeefJeOeeveb keâejefÙelJee ÙeMeefmJevees yeYetJeg:~
Deveblejb le$ewJe lehemLeueerleerLex YeieJele: ßeer $e+<eYeosJemÙe kesâJeue%eeveeslheVeefleLeew heâeuiegveke=â<CewkeâeoMÙeeb leeb
Yetefceb JeefvolJee ØemeVecevemee DeeefÙe&keâeÛevoveecelÙee: kesâMeueesÛe: keâeefjlee:~ hegve§e YeieJele: oer#eekeâuÙeeCekeâefleLeew
Ûew$eke=â<CeeveJecÙeeb ceÙee ØeYees: ØeLece kesâMeueesÛeYetceew kesâMeueesÛeb ke=âlJee mekeâuemebÙeceØeehlÙeLeË YeeJevee YeeefJelee~
lele: Fueeneyeeoveiejs celmeebevf eOÙes le$e Ûew$eMegkeäuee°cÙee: ØeejYÙe ceneJeerjpeÙebleerevf eefceòeb ‘‘efJeÕeMeebelf eceneJeerjefJeOeeveb’’
ØeLeceyeejb De$eeYeJeled~ ceneJeerjpeÙebleerefleLeew le$emLe efJeÕeefJeÅeeueÙekegâueheefle: (Øees. peer.Jeer. cesnlee) meheefjJeejb
DeeielÙeeMeerJee&oes ie=nerle:~
Ûelego&MÙeeb efleLeew De°esòejmenœekeâueMew: YeieJele: ceneJeerjØeefleceeÙee: ceneefYe<eskeâesÓYeJeled~
leoeveeR efouueerjepeOeevÙeeb YeieJeleeb ceneJeerjmJeeefceveeb <e[deJf ebMeefleMelelecemÙe pevcekeâuÙeeCekeâceneslmeJemÙeesoId eešve-
meYeeÙeeb lelkeâeueerveØeOeeveceb$eer DešueefJenejercenevegYeeJemÙe mece#es SJe ‘efoiecyejcegefve: ßeer efJeÅeeveboeÛeeÙe&: ØelÙeeiele:’
Fefle efveefceòesve DeMeebeflemebpeeles Øeefleef‰lepeveeveeb metÛevee, šer.Jeer. ØemeejsCeeefhe %eelJee ceveefme KesoesÓYeJeled~
keâewMeecyeerleerLex YeieJele: he©eØeYemÙe pevceYetceew-ieYe&pevcelehe:kesâJeue%eeveYetceew Ûe lelkeâeÙe&keâle=&efYe: ØeeLe&veÙee
le$e hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰eb keâejefÙelebg cece cebieueefJenejmlehe:mLeueerleerLee&led JewMeeKeke=â<CeeÛelego&MÙeeb jefJeJeemejs2 ÓYeJeled~
Fueeneyeeoveiejb DeeielÙe keâšjecebefojeefooMe&veb ØeYeeJeveekeâeÙeË Ûe kegâJe&vlÙee JewMeeKeMegkeäueemehlecÙeeb keâewMeecyeer leerLex
ØeJesMeesÓYeJeled~ le$e vetleve›eâerleYetceew YeieJele: ÛejCeb mLeeheefÙelJee ØeeÛeerveleerLe&Jeboveeb Dekeâe<e&ced~ hegve§e MeeŒeevegmeejsCe
keâewMeecyeerDevleie&le ØeYeemeefieefj#es$ece°cÙeeb SJeeieÛÚced~
le$e meheeomehlehegâš-Gòegbiehe©eemeveØeeflecee ßeerhe©eØeYeYeieJele: ØeJeeueJeefCe&ceveesneefjCeer, ceevemlebYemÙe Øeeflecee:,
heJe&lemÙeesheefj efJejepeceevekeâjCeeLeË Øeeflecee, lele§e Deenejoevecegõebefkeâlee ßeerceneJeerjmJeeefceØeeflecee meleer ÛevoveeÙee:
cetefle&§e~ keâewMeecyeer ceOÙes ØeYees: ke=âheeØemeeosve ÛeboveeÙee: ëe=BKeuee $egefšlee, mee Deenejb olJee hebÛee§eÙeË ueyOeb Fefle
Feflenemeb ØekeâšerkeâlegË FÛÚÙee ceÙee keâeefjlee~
JewMeeKe Megkeäuee oMecÙee: ØeejYÙe hetefCe&ceeheÙeËleb3 hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e, cenecemlekeâeefYe<eskebâ ÛeeYeJeled~
1. 5 HeâjJejer~ 2. 22 DeØewue 2001~ 3. 2 ceF& mes 7 ceF& 2001~
efouueer jepeOeeveerØeefleef‰lepeveeveecee«ensCe ßeerceneJeerjpevcekeâuÙeeCekeâceneslmeJes efJeMes<eØeYeeJeveekeâjCeeLeË Ûe

cece pÙes‰ke=â<CeeØeefleheefòeLeew ØeYeemeefieefjleerLee&osJe efouueerveiejs ieceveeLeË efJenejesÓYeJeled~
ceeiex «eer<cekeâeueefveefceòesve keâ°b menceevee Deefhe JeÙeb Dee<eeÌ{ke=â<CeeefÉleerÙeeÙeeb kebâefheueeleerLe&ceeieÛÚece: mce~
FÙeb ßeer efJeceueveeLeYeieJele: ieYe&pevcelehees%eeveYetefcejefmle~
ceOÙes-ceOÙes ceboielÙee cecešerkeâeuesKeveb YeJeoemeerled~ De$elÙeeod efJeùlÙe Sše-DeueerieÌ{-Kegpee&&-FlÙeeefo «eeces<eg
Oece&ØeYeeJeveeb kegâJe&vlÙee efouueer ceneveiejsÓvleie&leeMeeskeâefJenejkeâeueesveermLeues cece Je<ee&ÙeesieesÓYeJeled~ De$e meeefnyeefmebnJecee&
(meebmeo) oerheÛeboyebOeg (efJeOeeÙekeâ)-jcesMeÛebo pewve (meent) FlÙeeoÙe DeeielÙe ØemeVee: yeYetJeg:~
Fle§e meceJemejCeßeerefJenej: ØeYees: $e+<eYeosJemÙe YeejleJe<ex Oece&ØeYeeJeveehetJe&kebâ efJenjefle mce~
Deefmceved Je<ee&Ùeesies jepeOeevÙeeb ye=nvceC[hes (efheâjespeMeenkeâesšueecewoeve-efouueer iesš) <e[defJebMeefleceC[ueeefve
keâejefÙelJee menœeeefOekeâYeeefòeâkeâe: ßeerefJeÕeMeebefleceneJeerjefJeOeeveeefve Ûeef›eâjs~
ßeerceneJeerjefJeOeeveb Jeerjeyos mehleefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces DeeefÕeveMegkeäueehebÛecÙee: ØeejYÙe MegkeäueeÉeoMeerheÙeËleb
yeYetJe~ Deefmceved ceneÙe%es <e[defJebMeefle ceC[ues<eg ØelÙeskebâ Gheefj meJex Yeeefòeâkeâe: <e[defJebMeefleMeleeefve-<e[defJebMeefleMeleeefve
jlveeefve meceefhe&leeefve DeIÙez: meekeâced~
Deefmceved cenekegbâYeceneslmeJes ßeer Jeer.OevebpeÙekegâceej pewve (kesâvõerÙeJeŒejepÙeceb$eer)-ßeerceleer Fvot pewve (ÛesÙejcewve
šeFcme «eghe) meent jcesMeÛebo pewve-[e@. pes.kesâ. pewve (ÛesÙejcewve-pewve šer.Jeer.) ßeer heejmeoeme pewve-[e@. [er.kesâ.
pewve ceneceb$eer-(YeieJeeve ceneJeerj pevcekeâuÙeeCekeâ ceneslmeJe meefceefle) ßeer jJeervõ pewve (mebieerlekeâej)-ßeer hegveerle
pewve-ßeer meleerMe pewve (ÛesÙejcewve) ßeer meleerMe pewve (efveiece hee<e&o), Ûe›esâMe pesve (pewve meceepe DeOÙe#e), ßeer
peiepeerJevejece pewve (jepeewjer iee[&ve) FlÙeeoÙe: (hegve§e) meceeielee:~
Øees. jlevepewve-meueskeâÛebo pewve keâeiepeer-ßeer Sue.Sue. DeeÛÚe-Øeefmeæ efJeefOeJesòee-ØeKÙeele vÙeeÙeefJeod ßeer
Sue.Sce. efmebIeJeer-ßeer DebpeueerjeÙe (Sce.Sue.S. heneÌ[iebpe) FlÙeeoÙeesÓefhe DeeielÙe Oecee&veg‰eves<eg ßeer ceneJeerjØeYees:
ÙeMeesieeveb efJeoOeg:~
Deefmceved Oecee&veg‰eves efouueerpewvemeceepesve ce¢eb ‘efJeÕeefJeYetefle:’, DeJeOe pewve meceepesve ‘Oece&cetefle&:’ ceneje°^
pewvesve ‘je°îeewjJe:’, YeejleerÙe efo. pewveceefnuee mebie"ve (efouueerØeosMe) ceefnueeefYe: ‘efpeveMeemeveØeYeeefJekeâe’,
FlÙegheeefOeefYejlvebÛe›egâ:~
Deveblejb MejlhetefCe&ceeÙeeb pevceefleLeew keâveešhuesmeefmLelee«eJeeueefoiecyejpewvecebefoj heefjmejs veJeefveefce&le ßeer$e+<eYeosJe
keâerefle&mlebYes efpeveefyecyeØeefle‰ehevee: yeYetJeg:~
hegve§e le$ewJe heefjmejs celØesjCeÙee veJeefveefce&le ueIeg heeJeehegjer efmeæ#es$s es <e[deJf ebMeefleMeleßeæeuegpevew: <e[deJf ebMeefleMeleeefve
efveJee&CeueñÏkeâeefve meceefhe&leeefve keâeefle&keâke=â<CeeceeJemÙeeÙeeb YeieJelees ceneJeerjefpeveefveJee&CekeâuÙeeCekeâeJemejs1~ cece Je<ee&ÙeesieesÓefhe
meceehlees peele:~
leoveblejb ceeie&Meer<e&ke=â<CeeoMecÙeeb oMeefomecyejefoveebkesâ jepeOeevÙeeb ‘leeuekeâšesjeFv[esjmšsef[ÙecemLeues’
mechetCe&pewvemeceepew: (ÛeejeW mecØeoeÙe) efceefuelJee YeieJelees ceneJeerjmÙe oer#eekeâuÙeeCekeâefleLeew ‘peheleheescenekegbâYe’
veecvee ceneslmeJe: keâeefjlee:~ leefmcevceneslmeJes [e@. efMeJecegevf e: pewveeÛeeÙe&: (mLeevekeâJeemeer) efoiecyejpewveØeefleefveefOe™hesCe
Denb ieefCeveer %eeveceleer (memebIe) FlÙeeefomeeOeg-meeOJeermeeefveOÙes efJeMes<eOece&ØeYeeveJeekeâeÙe&ceYeJeled~
1. 15 veJecyej 2001~
Deefmceved ceneslmeJes ßeer efoueerheieebOeer (meebmeo) [e@. keâCe&efmebn (mebmeo SJeb hetJe& kesâvõerÙe ceb$eer) ßeerpeieceesnve
peer (mebmke=âefle ceb$eer) ßeer ceebiesjece ieie& (efouueer Yeepehee DeOÙe#e) ßeer Sue.Sce. efmebIeJeer-ßeer Øees. jleve pewve-ßeer
ceebieerueeue mesef"Ùee-ßeer oerheÛebo pewve-ßeer Deej.[er. pewve-ßeervesefceÛebo pewve-FlÙeeoÙe: meefcceefuelee Deemeved~
cece mebIemLee: ßeer ÛeboveecelÙeeefÙe&keâe, heer"eOeerMe#eguuekeâjlveceesleermeeiej-yeÇ.jJeervõkegâceejpewvee yeÇÿeÛeeefjCeerieCee§e
meJex<eg keâeÙex<eg GheefmLelee YeJeefvle SJe~
efoiecyejpewveÙegJeeheefj<eo jpelepeÙebleer ceneslmeJees celmeebefveOÙes jepeOeevÙeeb ‘efheâkeäkeâer Deeef[šesefjÙece’’ veecemLeeves
heew<eke=â<Cee°cÙeeb ef¡e°eyos <e[dpeveJejerÉdÙeefOekeâefÉmenœelecesÓYeJeled~ le$e Sue.Sce. efmebIeJeer-[e@. JeeÛemheeflekegâueheefle-
(ueeueyeneogj mebmke=âle efJeÅeeheer")-Øees. jleve pewve (mLeevekeâJeemeer) meent jcesMe pewve-efvece&uekegâceej mes"er (DeOÙe#e-
cenemeYee) Ûe›esâMe pewve (DeOÙe#e-efouueer) ØeeÛeeÙe& vejsvõ ØekeâeMe pewve (DeOÙe#e MeeŒeerheefj<eod)-[e@. peÙekegâceej
pewve (ceneceb$eer-MeeŒeer heefj<eod), heb. efMeJeÛejCe pewve (DeOÙe#e-De.Yee. leerLeËkeâj $e+<eYeosJe efJeÉvcenemebIe), [e@.
Deveghece pewve (ceneceb$eer-efJeÉvcenemebIe) FlÙeeoÙe: meefcceefuelee:~ Deefmceved ceneslmeJes YeieJevceneJeerj mJeeefceve:
<e[defJebMeefleMelelecees pevcekeâuÙeeCekeâceneslmeJees je°êrÙemlejsCe YetÙeeefoefle Fefle Ùeespevee Ûeueefle mce DeleSJe
ßeerceneJeerjmJeeefcevees pevceYetefcekegâC[uehegjmÙe efJekeâeme: keâle&JÙe:, Fefle YeeJeveÙee le$e kegâC[uehegjceÙees JeeleeJejCees
yeYetJe~
Jele&ceevekeâeues kesâefÛeled MeesOeeefLe&ve: JewMeeueerpevceYetefceb cevÙebles~ DeefOekeâlecepevee pewve«evLeevegmeejsCe JewMeeueeR
ceneje%eer ef$eMeueeÙee: pevceYetefceb kegâC[uehegjcesJe ceneJeerjmJeeefcevees pevceYetefceb keâLeÙeefvle~ DeleSJe lemÙee pevceYetces:
efJekeâemekeâjCeeLeË ceÙee efveef§elÙe DeeefÙe&keâeÛeboveecelÙee: cenleer YeeJeveÙeeefhe mebIemeefnleÙee ceeIeMegkeäuee°cÙee:
JeerjeyosÓ°eefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces ef¡e°eyos efJebMeefleheâjJejer ÉdÙeefOekeâefÉmenœeleces De«eJeeueefoiecyejpewve
cebefoj jepeeyeepeej (keâveeš huesme) mLeeveeled cebieueefJenejes YetlJeeefouueeriesš FlÙeeefo cegKÙemLeueeled efvece&uekegâceej-
mes"er-Ûe›esâMe pewve-ceneJeerjØemeeo-keâceueÛebõ-ØesceÛebo FlÙeeoÙe: ØecegKee pevee OJepee: nmles ie=nerlJee
ØeYeesce&neJeerjmJeeefceve: peÙepeÙeejJesCe n<eexuueemesve ceÙee meeOeË Ûeuevle: ueesoerjes[pewvecebefojceeieÛÚced Denced~
ceeiex ieÛÚvlÙee heâeuiegveke=â<Cee$eÙeesoMÙeeb ceLegjeefmeæ#es$eb mebØeehÙe ßeerpecyetmJeeefceve: ßeerefveJee&Ce#es$emÙe Jevovee
ke=âlee~
hegve§e õgleielÙee efJenjvlÙee Deeiejeceneveiejs nefjheJe&lemÙe efpevecebefojs ØeJesMeesÓYeJeled heâeuiegveMegkeäuee<e‰Ÿeeb1~
lele: ØeYe=efle efYeVeefYeVemLeeves<eg efpevecebefojeefCe JebefolJee ØeJeÛeveeefokeâeÙexCe ØeYeeJeveeb efJeoOeevee hegve§e nefjheJe&leveecemLeeves
DeeielÙe ßeer$e+<eYepeÙebleer ceneslmeJe: Ûew$eke=â<CeeveJecÙeecekeâejÙeced~
lelees efveie&lÙe Slceeohegj-štb[uee FlÙeeefoveiejs<eg ØeYeeJeveeb kegâJe&vleer efheâjespeeyeeo ceneveiejs ØeJesMecekeâe<e&ced,
Ûew$eMegkeäueele=leerÙeeefleLeew~ le$eeefhe efpevecebefojoMe&veØeYeeJeveeØeJeÛeveeefoefYe: Ûew$eMegkeäuee$eÙeesoMÙeeb ceneJeerjpeÙebleerceneslmeJes
meebefveOÙeb ØeeÙeÛÚced~
JewMeeKeke=â<Ceele=leerÙeeÙee: De$elÙeeled efJeùlÙe JewMeeeke=â<CeemehlecÙeeb2 ßeervesefceveeLepevceYetceew MeewjerhegjleerLex ØeeefJeMeced~
YeieJelees vesefceveeLemÙe Jeboveeb ke=âlJee$ewJe ceÙeeÓmÙe oMece«evLemÙe efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe hetCeeake=âlee~
JeerjeyosÓ°eefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces ef¡e°eyos ef$eceF&ÉdÙeefOekeâefÉmenœeleces JewMeeKeke=â<CeemehlecÙeeb
leerLeËkeâjvesefceveeLeieYe&pevcekeâuÙeeCekeâheefJeef$eleleerLex Fceeb šerkeâeb hetCeeË kegâJe&vlÙee ceÙee ieefCeveer%eeveceleer-DeeefÙe&keâÙee
1. 20 ceeÛe& 2002~ 2. 3 ceF& 2002~
ceneved n<eexÓvegYetÙeles~
DemÙee: šerkeâeÙee uesKevekeâeues efJeÕeMeebelf eceneJeerjefJeOeevejÛevee-ØeÙeeiepewveleerLe&-leerLeËkeâj$e+<eYeosJelehe:mLeueerveece-
veJeleerLe&efvecee&Ceb, cenekegbâYeveiejs ßeer $e+<eYeosJeMeemeveesÅeeslekeâeefjOece&ØeYeeJevee-ßeer$e+<eYeosJehebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e-
cenekegbâYecenecemlekeâeefYe<eskeâ:-keâewMeecyeerleerLee&vleie&le-ØeYeemeefieefjleerLex hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰eceneefYe<eskeâ:-
kebâefheueeleerLe&oMe&veb-jepeOeevÙeeb ØelÙeeielÙe Je<ee&Ùeesies <e[defJebMeefleefJeÕeMeebefleceneJeerjefJeOeeveceneceneslmeJe:, hegvejefhe
kegâC[ueleerLe&efJekeâemenslees: cebieueefJenej:, ceLegjeefmeæ#es$eJevovee, MeewjerhegjleerLe&oMe&veb FlÙeeefo<eg oMe&veØeYeeJeveeefo
keâeÙe&keâueehes<eg ØeeÙesCe ØelÙenb efJenejb kegâJe&vlÙeeefhe ceÙee šerkeâeuesKevekeâeÙeË ke=âleces<ee mejmJeleerceeleg: ke=âhee SJeenb
cevÙes~
Deefmceved cetuemebIes ßeerkegâvokegâvoecveeÙes mejmJeleerieÛÚs yeueelkeâejieCes efJebMeeflelecesMeleeyoew Ûeeefj$eÛe›eâJeleea-
ØeLeceeÛeeÙe&: ßeer Meebeflemeeiejcenecegveervõ: lemÙe ØeLeceefMe<Ùe: ØeLeceheóeOeerMeesÓefhe ßeerJeerjmeeiejeÛeeÙe&JeÙeex ceceeefÙe&keâe-
oer#eeieg®:, GYeew ieg®JeÙeez MeleMe: Jeboveeb keâjescÙenb~ DemÙeeÛeeÙe&hejcheje meowJee#egCCee YetÙeeled ÙeeJeoefvleceJeerjebiepe-
cegevf eheÙeËleb~ cece ieefCeveer%eeveceleer-DeeefÙe&keâehejchejeefhe meoekeâeueb ØeJeenceevee YeJesled ÙeeJeoefvleceeefÙe&keâemeJe&ßeerheÙeËleefceefle
YeeJeÙeecÙenced~
cece mebIemLe-Øe%eeßeceCeer-DeeefÙe&keâeÛevoveeceleer-pecyetÉerheheer"eOeerMe-#eguuekeâceesleermeeiej-keâce&ÙeesieeryeÇÿeÛeejer-
jJeervõkegâceejpewve (pecyetÉerhe DeOÙe#e)-yeÇÿeÛeeefjCeer kegâceejer yeervee-kegâ. DeemLee-meeefjkeâe-Fbog-Ûebefõkeâe-Deuekeâe-
Øeerefle-mJeeefle-FlÙeeefo-mebIemLe›eefleieCeeveecevegketâuelJeceefhe cece šerkeâeuesKevekeâeÙex efveefceòeceefmle~
Deefmceved šerkeâe«evLes <ešdKeC[eiece-OeJeueešerkeâe, hegmlekeâ oMece, meceÙemeej-ØeJeÛevemeej-ieesccešmeej-
peerJekeâeC[-šerkeâe-peerJeleòJeØeoerefhekeâe-efleueesÙeheCCeefòe-Øeefle‰eefleuekeâ-GòejhegjeCeoÙe: Sles<eeb «evLeeveecegæjCeeefve
ie=nerleeefve meefvle~
mebØeefle YeejleosMemÙe je°^heefle-ceneceefnce-kesâ. Deej. veejeÙeveve-ØeOeeveceb$eer ßeerDešueefyenejerJeepehesÙeer-
GòejØeosMejepÙeheeue-ceneceefnceßeerefJe<CegkeâebleMeeŒeerefleveeceOesÙee ieCeleb$eMeemeveb j#eefvle, Fces Oece&veereflecevegheeueÙevleg
Fefle YeeJeÙesÓnced~
leerLe&efvecee&Ce-meceJemejCeßeerefJenej-efJeOeeveeveg‰eveeefokeâeÙex<eg Ùes Ùes pewveßeæeuegYeeefòeâkeâe: keâeÙe&keâlee&j: oeleej§e
mJelevegcevees-Oevew: menÙeeseif eveesÓYeJeved les-les meeefleMeeefÙehegCÙeesheepe&keâe Deemeved~ lesYÙemleeYÙe: ßeeJekesâYÙe: ßeeefJekeâeYÙe§eenb
cebieueMegYeeMeerJee&ob ØeÙeÛÚeefce~ les lee§e meowJe SJecesJe mJeOeveeefomeogheÙeesieb ef›eâÙeceeCee: efÛejkeâeueb ÙeMeefmJevees
YetÙeemeg: Fefle YeeJÙeles~
vecemlemcew efpevesvõeÙe, oÙeeOece&efJeOeeefÙeves~
mejmJelÙew vecemlemÙew, meJe&mcew cegveÙes vece:~~1~~
<ešdKeC[eiece«evLee Ùes, ÉeoMeebieebMeJee*dceÙee:~
YeJÙeeveeb cees#enslees: mÙeg:, mLesÙeemeg: Yetleues efÛejced~~2~~
ieefCeveer%eevecelÙesÙeb, ke=âlee šerkeâe efÛejb YegefJe~
mLesÙeeled leeJeled efßeÙeb kegâÙee&led, ÙeeJeled ßeerepf eveMeemeveced~~3~~
i:i: i:i
250 / šerkeâe uesKeve keâeue Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

ØeejbYe-
1. DeeefMJeve Meg. hetefCe&cee 2526 ßeer $e+<eYeosJe keâceuecebefoj, ØeerleefJenej, 13-10-2000
efouueer (Deefveue peer keâer keâes"er) (Øeele: 9.20 yepes)
2. keâeefle&keâ ke=â. Skeâced 2526 ßeer $e+<eYeosJe keâceuecebefoj 14-10-2000
ØeerleefJenej, efouueer
3. Ûew$e ke=â. 11 2527 lehemLeueer-ØeÙeeie (Fueeneyeeo) 20-3-2001
6. Ûew$e Meg. Skeâced 2527 lehemLeueer-ØeÙeeie (Fueeneyeeo) 25-3-2001
7. Ûew$e Meg. 2 2527 lehemLeueer-ØeÙeeie (Fueeneyeeo) 26-3-2001
8. Ûew$e Meg. 3 2527 yeeF& keâe yeeie-nsceÛebo peer keâer keâes"er 27-3-2001
(Fueeneyeeo)
9. Ûew$e Meg. 4 2027 veF& Oece&Meeuee-Fueeneyeeo-ØeÙeeie 28-3-2001
10. Ûew$e Meg. 6 2027 veF& Oece&Meeuee-Fueeneyeeo-ØeÙeeie 30-3-2001
11. Ûew$e Meg. 7 2527 Fueeneyeeo-ØeÙeeie Oece&Meeuee 31-3-2001
12. JewMeeKe ke=â. 2 2527 Fueeneyeeo-ØeÙeeie Oece&Meeuee 9-4-2001
(efJeÕeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve)
13. JewMeeKe ke=â. 4 2527 $e+<eYeosJe lehemLeueer 11-4-2001
14. JewMeeKe ke=â. 13 2527 ØeÙeeie leerLe& 21-4-2001
15. JewMeeKe Meg. 1 2527 keâšje cebefoj 24-4-2001
16. JewMeeKe Meg. 2 2527 Øeoerhe kegâceej pewve S[Jees. keâer keâes"er 25-4-2001
17. JewMeeKe Meg. 3 2527 ceboj-DeeÙeue mketâue 26-4-2001
(De#eÙele=leerÙee)
18. JewMeeKe Meg. 7 2527 keâewMeecyeer 30-4-2001
19. JewMeeKe Meg. 11 2527 ØeYeemeefieefj (hebÛekeâuÙeeCekeâ Øeefle‰e) 3-5-2011
20. pÙes‰ ke=â. 12 2527 mejmeesue keâe@uespe 20-5-2001
21. pÙes‰ ke=â. 13 2527 keâevehegj heefyuekeâ mketâue, Ûekeâesjer ceesÌ[ 21-5-2001
22. pÙes‰ Meg. 3 2527 efyemeeFlehegj (yejmeeFlehegj) 25-5-2001
23. pÙes‰ Meg. 6 2527 DeeoMe& Fb. keâe., keâevehegj 28-5-2001
efvekeâš leeefveÙeeiebpe
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 10 šerkeâe uesKeve keâeue / 251

24. pÙes‰ Meg. 7 2527 yewjerefMeJejepehegj, jecemeneÙe Fb. keâe. 29-5-2001
25. pÙes‰ Meg. 9 2527 Dejesue efJeÅeeYeJeve Fbšj keâe@uespe 31-5-2001
26. pÙes‰ Meg. 10 2527 keâesu[mšesj, meJeeF&ueeue pewve keâe 1-6-2001
keâVeewpe kesâ efvekeâš
27. pÙes‰ Meg. 11 2527 pemeewoe mketâue 2-6-2001
28. pÙes‰ Meg. 12-13 2527 jeceeßece-MÙeeceveiej 3-6-2001
29. Dee<eeÌ{ ke=â. 1 2527 Megkeâ®uueenhegj mketâue-heâ®&Keeyeeo 6-6-2001
30. Dee<eeÌ{ ke=â. 2 2527 keâeÙeceiebpe-De«eJeeue Oece&Meeuee 7-6-2001
31. Dee<eeÌ{ ke=â. 3 2527 kebâefheue peer leerLe& 9-6-2001
32. Dee<eeÌ{ ke=â. 4 2527 Deueeriebpe-Sše 10-6-2001
33. Dee<eeÌ{ ke=â. 5 2527 pewLeje Fbšj keâe@uespe 11-6-2001
34. Dee<eeÌ{ ke=â. 6 2527 veieuee Fbšj keâe@uespe 12-6-2001
35. Dee<eeÌ{ ke=â. 7 2527 veefMeÙee peer, Sše 13-6-2001
36. Dee<eeÌ{ ke=â. 9 2527 GcejeÙehegj keâeÙeceefmebn keâe Iej 15-6-2001
37. Dee<eeÌ{ ke=â. 12 2527 DeueerieÌ{ 18-6-2001
38. Dee<eeÌ{ Meg. 1 2527 ceje"JeeÌ[e-FbpeerefveÙeefjbie keâe@uespe 22-6-2001
efpeuee-yegueboMenj
39. Dee<eeÌ{ Meg. 2 2527 efmekeâvõeyeeo cebefoj 23-6-2001
40. Dee<eeÌ{ Meg. 6 2527 veesS[e pewve cebefoj 26-6-2001
41. Dee<eeÌ{ Meg. 7 2527 veesS[e pewve cebefoj 27-6-2001
42. ßeeJeCe ke=â. 1 2527 DeMeeskeâ efJenej cebefoj, efouueer 6-7-2001
43. ßeeJeCe Meg. 2 2527 DeMeeskeâ efJenej cebefoj, efouueer 22-7-2001
44. ßeeJeCe Meg. 11 2527 Meeueerceejyeeie, efouueer 30-7-2001
45. ßeeJeCe Meg. 12 2527 Meeueerceejyeeie, efouueer 31-7-2001
46. ßeeJeCe Meg. 13 2527 Meeueerceejyeeie cebefoj, efouueer 1-8-2001
47. Yeeoes ke=â. 2 2527 cee@[ue šeGve cebefoj, efouueer 6-8-2001
48. Yeeoes ke=â. 3 2527 cee@[ue šeGve, efouueer 7-8-2001
49. Yeeoes ke=â. 7 2527 cee@[ue šeGve cebefoj, efouueer 11-8-2001
50. Yeeoes ke=â. 10 2527 mšsšyeQkeâ keâeueesveer, 14-8-2001
pewvecebefoj meYeeÙeeb, efouueer
51. Yeeoes ke=â. 12 2527 meer.meer. keâeueesveer 16-8-2001
(keâceueÛebo keâer keâes"er)

52. Yeeoes ke=â. 13 2527 vÙet jesnlekeâ jes[ 17-8-2001
(efJepeÙe pewve keâer keâes"er)
53. YeeoeW Meg. 4 2527 veF& efouueer 22-8-2001
54. ceeie&Meer<e& Meg. 6 2528 jepeeyeepeej, efouueer 21-12-2001
61. heew<e ke=â. 7 2528 jepeeyeepeej, efouueer 5-1-2002
68. ceeIe Meg. 5 2528 jepeeyeepeej, efouueer 17-2-2002
69. heâeuiegve Meg. 2 2528 ceLegje leerLe& 16-3-2002
70. heâeuiegve ke=â. 3 2528 hesšêsueheche-ceLegje mes yeenj 17-3-2002
71. heâeuiegve ke=â. 4 2528 heâjn 18-3-2002
72. heâeuiegve Meg. 9 2528 keâceueeveiej-Deeieje 23-3-2002
73. Ûew$e ke=â. 2 2528 yesueveiebpe-Deeieje 30-3-2002
74. Ûew$e ke=â. 3 2528 Úerheeršesuee-Deeieje 31-3-2002
75. Ûew$e ke=â. 4 2528 Úerheeršesuee-Deeieje 1-4-2002
76. Ûew$e ke=â. 5 2528 leepeiebpe-Deeieje 2-4-2002
77. Ûew$e ke=â. 7 2528 peÙehegj neGme-Deeieje 4-4-2002
78. Ûew$e ke=â. 9 2528 nefjheJe&le-Deeieje 6-4-2002
79. Ûew$e ke=â. 10 2528 nefjheJe&le-Deeieje 7-4-2002
80. Ûew$e ke=â. 13 2528 Slceeohegj-Deeieje 10-4-2002
81. Ûew$e Meg. 1 2528 štC[uee cebefoj 13-4-2002
82. Ûew$e Meg. 2 2528 jepee keâe leeue cebefoj 14-4-2002

83. Ûew$e Meg. 3 2528 efheâjespeeyeeo 15-4-2002
88. Ûew$e Meg. 9 2528 efheâjespeeyeeo meYeeÙeeb 21-4-2002
89. Ûew$e Meg. 11 2528 efheâjespeeyeeo-pewveveiej 23-4-2002
(YeieJeeve yeengyeueer ØeebieCe)
90. Ûew$e Meg. 12 2528 efJeYeJeveiej-efheâjespeeyeeo 24-4-2002
91. Ûew$e Meg. 13 2528 Iesj KeesKeue-efheâjespeeyeeo 25-4-2002
92. JewMeeKe ke=â. 2 2528 efheâjespeeyeeo meYee ceW 28-4-2002
93. JewMeeKe ke=â. 4 2528 efMekeâesneyeeo 30-4-2002
94. JewMeeKe ke=â. 5 2528 efMekeâesneyeeo 1-5-2002
95. JewMeeKe ke=â. 6 2528 ueeÚhegj 2-5-2002
meceeheve-
96. JewMeeKe ke=â. 7 2528 Meewjerhegj-yešsÕej 3-5-2002
i:i: i:i
254 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
T Yepeve T
lepe&—HetâueeW mee Ûesnje lesje......
Fme Ùegie keâer ceeB Meejos, let Oece& keâer ØeeCe nw~
%eeveceleer veece nw, %eeve keâer let Keeve nw, Ûeeefj$e heefjOeeve nw~~šskeâ.~~
ceneJeerj ØeYeg kesâ Meemeve ceW Deye lekeâ,
keâesF& Yeer veejer ve Ssmeer ngF&~
meeefnlÙe uesKeve keâjves keâer Meefòeâ,
legPeceW ve peeves kewâmes ngF&~~
MeeŒe hegjeCeeW ceW, Yeefòeâ efJeOeeveeW ceW, lesje ØeLece veece nw efJeÕe ceW-2
keâefueÙegie keâer ceeB Yeejleer, hetvees keâe let Ûeebo nw,
%eeveceleer veece nw, %eeve keâer let Keeve nw, Ûeeefj$e heefjOeeve nw~~
Fme Ùegie...~~1~~
leerLeËkeâjeW keâer pevceYetefce keâe,
GlLeeve ceelee legceves efkeâÙee~
nefmleveehegjer ceW pebyetÉerhe keâes,
meekeâej ceelee legceves efkeâÙee~~
leerLe& DeÙeesOÙee keâer, keâerefle& Øemeeefjle keâer, cemlekeâeefYe<eskeâ DeeefoveeLe keâe ngDee-2
let peie keâer JeeieerÕejer, Oejleer keâe mecceeve nw,
%eeveceleer veece nw, %eeve keâer let Keeve nw, Ûeeefj$e heefjOeeve nw~~
Fme Ùegie...~~2~~
ieefCeveer efMejesceefCe lesjer lehemÙee,
keâe ueeYe Fme JemegOee keâes efceuee~
Ûeeefj$e Ûe›eâer ieg® kesâ meÂMe ner,
‘‘Ûebovee’’ Fkeâ heg<he peie ceW efKeuee~
heg<he cenkeâlee nw, ÛeeBo Ûecekeâlee nw, %eeveceleer ceelee kesâ ™he ceW-2
Ùegie Ùegie let peerleer jns, nce meyekesâ Dejceeve nQ,
T %eeveceleer veece nw, %eeve keâer let Keeve nw, Ûeeefj$e heefjOeeve nw~~
Fme Ùegie...~~3~~ T
<ešd K eC[eiece:
(efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉejmÙe <e‰JesoveekeâeueefJeOeevemehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejÉÙemeceefvJele:)
DeLe JesoveekeâeueefJeOeeveevegÙeesieÉejced
SkeâeoMees «ebLe:
eqmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe
(ieefCeveer%eeveceleerefJejefÛelee)
cebieueeÛejCeced
Deveg°ghed Úbo:- efmeæeved ueeskeâe«eieeved meJee&ved, velJee meJee&Le&efmeæÙes~
ßeer $e+<eYeeefoJeerjevleeved, ØeCegcees YekeälÙee ef$eMegefæle:~~1~~
DeeÙee&mkebâOe Úbo:- YejlewjeJeleoMemeg Ûe, <e‰ŸegòejMeleefJeosn#es$es<Jeefhe~
mehleefleMeleleerLe&keâjeved, ÉeoMeieCehetefpeleeved ØeJebos ceesoeled~~2~~
YetleYeefJe<ÙeledmebØeefle-ef$ekeâeuepeeleeved ef$eueeskeâefleuekeâßes‰eved~
ef$ebMeÛÛelegefJeËMeleerved, leerLe&Ye=le: ØeefCeoOes ceveefme efmeæŸeLe&ced~~3~~
256 cebieueeÛejCe Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
meercebOejeefoefJebMeefle-leerLe&keâjsYÙe: meleleefJenjceeCesYÙe:~
YeJÙeecyegpemetÙexYÙees, veceesÓmleg ce¢eb YeJes YeJes Meb efoMÙeg:~~4~~
DevegheceieYee&JelejCe-pevceeslmeJevegle-megjef<e&heefjefve<›eâceCe-~
kewâJeuÙeyeesOeefveJee&Ce-keâuÙeeCeeefve mlegJes YeJeeefyOeefleleer<e&g:~~5~~
Deveg°ghed Úbo;- ßegleosJeeR vecemke=âlÙe, ieCesMeeoerveefhe mlegJes~
Sles<eeb Jeboveeb ke=âlJee, mJeJeeCeeR efvece&ueeref›eâÙeeced~~6~~
mejmJelÙee: Øemeeosve, uesKeveer ces Ûeefue<Ùeefle~
efmeæevleeefoefÛebleeceefCe-šerkeâe cesÓJeleefj<Ùeefle~~7~~
DeOegvee YeieJeVeses cf eveeLepevceYetecf eMeewjerhegjer leerLe&#es$esÓmÙe <ešdKeC[eiecemÙe ÛelegLe&KeC[evleie&le-SkeâeoMece«ebLemÙe
efmeæevleefÛevleeceefCešerkeâeuesKeveb ØeejYÙe hegve: hegve: ßeercevleb YeieJevleb vesecf eveeLeb ØeCecÙe ØeejyOekeâeÙe&mÙe efveefJe&IveleehetJe&kebâ
meceeefhleÙee&ÛÙeles~
Ùe$e ceelee efMeJeeosJeer leerLe&keâjieYe&keâuÙeeCeeled ØeeiesJe <ees[MemJehveeved Â„dJee cenejepemecegõefJepeÙeheefleosJecegKeej-
efJevoeled lelheâueb leerLeËkeâjefMeMegpeveveer lJeb YeefJe<Ùemeerefle ßeglJee hejceeb ØemeVeleeb DevJeYeJeled~ ÙemÙe pevceeefYe<eskebâ
megoMe&vecesjes: heeC[gkeâefMeueeÙee Gheefj meewOece&svõ: DemebKÙeosJeosJeerefYe: men Ûekeâej, lele§e ØelÙeeielÙee$ewJe efhe$ees:
keâjkeâceueÙees: ØeoeÙe hegvejefhe pevceYetceew ØeebieCes pevceeefYe<eskeâefJeefOeb ke=âlJee Deevevovele&veb Dekeâjesled~ mewÙeb pevceYetefce:
efÛejkeâeueb YeJÙesYÙees pevcehejbhejeefJeveeMeeÙe YetÙeeefoefle YeeJÙeles~
<ešdKeC[eiece efJe<eÙe:-
ßeerceodYeieJeodOejmesveeÛeeÙe&JeÙe&cegKekeâceueeoOeerlÙe ßeerheg<heovleYetleyeefuemetefjYÙeeb YeJÙepeveeveg«eneLeË
<ešdKeC[eieceveeceOesÙees «evLeesefJejefÛele:~ Deefmceved Deeieces peerJemLeeve-#egõkeâyebOe-yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe-JesoveeKeC[-
Jeie&CeeKeC[-ceneyebOee§esefle <ešdKeC[e: meefvle~
De$e <e‰KeC[cevlejsCe heÃeKeC[s<eg <ešdmenœe-De°Mele-SkeâÛelJeeefjbMelmet$eeefCe meefvle~ leÅeLee-
Deefmceved hejceeieces ØeLeceKeC[s efÉmenœe-ef$eMele-hebÛemehleeflemet$eeefCe, efÉleerÙeKeC[s <e[dvÙetve<ees[MeMelemet$eeefCe,
le=leerÙeKeC[s ÛelegefJeËMelÙeefOekeâef$eMelemet$eeefCe, ÛelegLe&KeC[s hebÛeefJebMelÙeefOekeâhebÛeoMeMelemet$eeefCe, hebÛeceKeC[s
$eÙeesefJebMelÙeefOekeâ-menœeeefCe met$eeefCe meefvle~
peerJemLeeveveeefcve ØeLeceKeC[s melØe™heCee-õJÙeØeceeCeevegiece-#es$eevegiece-mheMe&veevegiece-keâeueevegiece-
Devlejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegieceveecee°evegÙeesieÉejeefCe, veJeÛetefuekeâe§e meefvle~ efÉleerÙeKeC[s #egõkeâyebOes
yebOekeâeveeb Øe™heCeeÙeeb ‘‘SkeâpeerJesve mJeeefcelJeb, SkeâpeerJesve keâeue:’’ FlÙeeefo SkeâeoMeevegÙeesieÉejeefCe meefvle~ yebOemJeeefcelJe-
efJeÛeÙeveeefcve le=leerÙeKeC[s-yebOeheosve yebOekeâlee& keâLÙeles~
De$e«ebLes ‘‘efkebâ yebOe: hetJeË JÙegefÛÚÅeles? eEkeâ GoÙe:’’ FlÙeeefo $eÙeesefJebMeefle he=ÛÚemleemeeb GòejeCeerlÙeeefo™hesCe
%eeveeJejCeeefo keâce&Ceeb keâejCeeoerefve keâLÙevles~
hegve§e efÉleerÙee«eCeerÙehetJe&mÙe hetJee&vle-Dehejevle-OeÇgJe-DeOeÇgJe-ÛeÙeveueefyOe-DeOeÇgJemebØeefCeOeeve-keâuhe-DeLe&-
YeewceeJeÙeeÅe-meJee&Le&-keâuheefveÙee&Ce-Deleerlekeâeueefmeæ-Deveeielekeâeueefmeæ-yegæe§eself e ÛelegoM& eeefOekeâeje: meefvle~ lesYÙe:
‘ÛeÙeveueefyOe’ veecehebÛeceJemlegvees efJebMeefleØeeYe=les<eg ÛelegLeË ‘cenekeâce&Øeke=âefleveece’ ØeeYe=leb Jele&les~ DemÙe ØeeYe=lemÙe
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveekeâeueefJeOeeveced ØeLecees ceneefOekeâej: / 257
ÛelegeJf eËMeefle-DevegÙeesieÉejeefCe-ke=âefle-Jesovee-mheMe&-keâce&-Øeke=âefle-yebOeve-efveyebOeve-Øe›eâce-Ghe›eâce-GoÙe-cees#e-meb›eâce-
uesMÙee-uesMÙeekeâce&-uesMÙeeheefjCeece meeleemeele-oerIe&ÜmJe-YeJeOeejCeerÙe-hegûueeòe-efveOeòeeefveOeòe-efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele-
keâce&efmLeefle-heef§ecemkebâOe-DeuheyenglJeeefve Ûesefle~
JesoveeveeceÛelegLe&KeC[s ke=âefle-JesoveeveeceefÉ-DevegÙeesieÉejÙeesefJe&mle=leefJeJesÛeveceefmle~ Jeie&CeeveecehebÛeceKeC[s
Mes<emheMee&efoÉeefJebMelÙevegÙeesieÉejeCeeb keâLeveb %eeleJÙeced~
SJeb veeceefve™heCe™hesCe meb#eshesCe hebÛeKeb[«evLeeveeb efJe<eÙeefJeJesÛevee metefÛeleeefmle~
ÛelegLe&KeC[s Jesoveeveeefcve veJece«ebLes ke=âefle-DevegÙeesieÉejb keâefLeleceefmle~ Deefmceved JesoveeveeceKeb[evleie&les
oMece«evLeeoejYÙe JesoveevegÙeesieÉejceefmle~ ÉeoMe«evLeheÙe&vleefceefle~
Deefmceved JesoveeveeceevegÙeesieÉejs <ees[MeeefOekeâeje: keâLÙevles-
le$e leeJeled les<eeb veeceeefve-Jesoveeefve#eshe1-JesoveeveÙeefJeYee<eCelee2-JesoveeveeceefJeOeeve3-JesoveeõJÙeefJeOeeve4-
Jesovee#es$eefJeOeeve5-JesoveekeâeueefJeOeeve6-JesoveeYeeJeefJeOeeve7-JesoveeØelÙeÙeefJeOeeve8-JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve9-
JesoveeJesovebeJf eOeeve10-JesoveeieefleefJeOeeve11-JesoveeDeveblejefJeOeeve12-JesoveemeefVekeâ<e&eJf eOeeve13-JesoveeheefjceeCeefJeOeeve14-
JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve15-JesoveeuheyenglJeeefve16 Ûesefle~ Fces <ees[MeDeefOekeâeje-efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙeevleYexoe Deefhe
ßeerYetleyeefuemetefjJeÙexCe DevegÙeesieÉejveeceefYejsJe keâefLelee: meefvle1~
le$e oMece«ebLes DeeÅee: hebÛeeefOekeâeje JeefCe&lee: meefvle~ DeOegvee Deefmceved SkeâeoMece«ebLes JesoveekeâeueefJeOeeve-
JesoveeYeeJeefJeOeeveveeceveer És DevegÙeesieÉejs keâLeefÙe<Ùele:~ De«es ÉeoMe«evLes Mes<eveJeevegÙeesieÉejeefCe JeCe&efÙe<Ùevles~
DeLe DemÙe <ešdKeC[eiecemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s SkeâeoMes «ebLes JesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeevegÙeesie-
Éejevleie&le JesoveekeâeueefJeOeeveveeefcve <e‰sÓvegÙeesieÉejs Éew ceneefOekeâejew keâLeefÙe<Ùesles~ hegve§e <ees[MeevegÙeesieÉejevleie&le-
JesoveeYeeJeefJeOeeveveeefcve mehlecesÓvegÙeesieÉejs Éew ceneefOekeâejew JeCe&efÙe<Ùesles~ Sles efceefuelJee Deefmceved «ebLes ÛelJeejes
ceneefOekeâeje: meefvle~
le$e leeJeled JesoveekeâeueefJeOeeves ØeLeces ceneefOekeâejs hebÛeef$ebMeledmet$eeefCe~ efÉleerÙes ceneefOekeâejs DeefOekeâejÉÙemeceefvJeleÙees:
ÉÙees: ÛetefuekeâÙees: Ûeleg§elJeeeEjMeoefOekeâefÉMelemet$eeefCe~
hegve§e JesoveeYeeJeefJeOeeves Éew ceneefOekeâejew keâLeefÙe<Ùele:~ le$e le=leerÙes ceneefOekeâejs Ûeleg:mehlelÙeefOekeâMelemet$eeefCe~
hegve§e ÛelegLex ceneefOekeâejs ÛelJeeefjbMeoefOekeâMelemet$eeefCe Fefle DemÙe SkeâeoMe«ebLemÙe ef$eveJelÙeefOekeâhebÛeMelemet$ew:
mecegoeÙeheeleefvekeâe metefÛelee YeJeefle~
le$eeefhe mebØeefle JesoveekeâeueefJeOeeves ØeLeces ceneefOekeâejs hebÛeefYe: mLeuew: hebÛeef$ebMelmet$eeefCe meefvle~ le$e leeJelØeLecemLeues
‘‘JesÙeCekeâeueefJeneCes’’ FlÙeeefovee JesoveekeâeueefJeOeevemÙe keâLeveØeefle%eehetJe&kebâ ef$eYesoleVeece Øe™heCelJesve met$eÉÙeb
keâLÙeles~ leoveg efÉleerÙes mLeues ØeLeceYesoheoceerceebmeekeâLevelJesve ‘‘heoceerceebmeeS’’ FlÙeeefovee %eeveeJejCeerÙeeoerveeb
keâeueehes#eÙee efkebâ Jesovee Glke=â„slÙeeefo keâLevelJesve met$e$eÙeb efveieefo<Ùeles~ hegve: le=leerÙemLeues ‘‘meeefceòeb’’ FlÙeeefovee
mJeeefcelJemÙe Éew Yesoew keâLeefÙelJee mJeeefcelJes Glke=â„heos keâeueehes#eÙee keâce&Ceeb JesoveeØeefleheeovelJesve De„ew met$eeefCe
ØeefleheeoefÙe<Ùevles~ lele:hejb ÛelegLe&mLeues mJeeefcelJesve peIevÙeheos ‘‘meeefceòesCe’’ FlÙeeefovee %eeveeJejCeerÙeeefo keâce&Ceeb
keâeueJesoveeØe™heCelJesve SkeâeoMe met$eeefCe keâLeefÙe<Ùevles~ lelhe§eeled hebÛecemLeues DeuheyenglJekeâLeveeLeË ef$eYesoevegkeälJee
‘‘DehheeyengS efòe’’ FlÙeeefovee DeuheyenglJeb SkeâeoMemet$ew: efveieefo<Ùeles Fefle JesoveekeâeueefJeOeevemÙe mecegoeÙeheeleefvekeâe
1. OeJeuee heg. 7, met$e 1~
258 / ØeLecees ceneefOekeâej: JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 1 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
metefÛelee YeJeefle~
DeOegvee JesoveekeâeueefJeOeeveYeso-ØeYesoØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCekeâeueefJeneCes efòe~ lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe
YeJebefle~~1~~~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e keâeue: mehleefJeOe:-veecekeâeue: mLeeheveekeâeuees õJÙekeâeue:
meeceeÛeejkeâeue: Deæekeâeue: ØeceeCekeâeuees YeeJekeâeue§esefle~ le$e veecekeâeuees veecekeâeueMeyo:~ mLeeheveekeâeue:,
me S<e Fefle yegædÙee SkeâlJeb ke=âlJee mLeeheefÙeleJÙeced~ õJÙekeâeuees efÉefJeOe:-DeeieceõJÙekeâeuees, veesDeeieceõJÙe-
keâeue§esefle~ keâeueØeeYe=le%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâ DeeieceõJÙekeâeue:~ le$e veesDeeieceõJÙekeâeue: ef$eefJeOe:-%eeÙekeâMejerj-
veesDeeieceõJÙekeâeuees, YeeefJeveesDeeieceõJÙekeâeuees %eeÙekeâMejerj-YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙekeâeue§esefle~
%eeÙekeâMejerj-YeeefJeveesDeeieceõJÙekeâeueew megieceew mle:~
leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙekeâeuees efÉefJeOe:-ØeOeeveesÓØeOeeve§esefle~ le$e ØeOeeveõJÙekeâeuees veece ueeskeâekeâeMe-
ØeosMeØeceeCe: Mes<ehebÛeõJÙeheefjCecevenslegYetlees jlvejeefMeefjJe ØeosMeØeÛeÙeefJejefnleesÓcetleexÓveeefoefveOeve:~
Gòebâ Ûe- keâeuees heefjCeeceYeJees, heefjCeecees oJJekeâeuemebYetoes~
oesCnb Sme meneDees, keâeuees KeCeYebiegjes efCeÙeoes1~~1~~
meceÙeeefo™hees JÙeJenejkeâeueesÓefmle peerJehegûueÙees: heefjCecevesve efJe%eeÙeceevelJeeled~ Dele: me lesveeslheVe Fefle
keâLÙeles, peerJehegûueÙees: heefjCeceveb õJÙekeâeues melÙesJe YeJeleerelf e lesve õJÙekeâeuesveeslheVees YeJeleerelf e keâLÙeles~ S<eesÓveÙeesÉÙ& ees-
JÙe&Jenejefve§eÙekeâeueÙees: mJeYeeJeesÓefmle~ SleÙeesJÙe&Jenejkeâeue: #eCe#eÙeer efve§eÙekeâeueesÓefJeveÕej§esefle~
Ce Ùe heefjCeceF meÙeb mees Ce Ùe heefjCeecesF DeCCeceCCesemf eb~
efJeefJenheefjCeeefceÙeeCeb nJeF ng nsT meÙeb keâeuees~~2~~
ueesieeieemeheosmes Skeäkesâkeäkesâ pes efªÙee ng Skeäkesâkeäkeâe~
jÙeCeeCeb jemeer FJe les keâeueeCet cegCesÙeJJee~~3~~
keâeuees efòe Ùe JeJeSmees meyYeeJehe™JeDees nJeF efCeÛÛees~
GhheCCehheæbmeer DeJejes oernblejªeF&~~4~~2 Fefle
DeØeOeeveõJÙekeâeueefŒeefJeOe:-meefÛeòeesÓefÛeòees efceßekeâ§esefle~ le$e meefÛeòe:-ÙeLee obMekeâeuees ceMekeâkeâeue-
FlÙesJeceeefo:~ obMeceMekeâÙeesjJs eesheÛeejsCe keâeuelJeefJeOeeveeled~ DeefÛeòekeâeue:-ÙeLee Oeteuf ekeâeue: keâo&cekeâeue: G<Cekeâeue:
Je<ee&keâeue: Meerlekeâeue FlÙesJeceeefo:~ efceßekeâeue:-ÙeLee meobMeMeerlekeâeue: FlÙesJeceeefo:~ meeceeÛeejkeâeuees efÉefJeOe:-
ueewefkeâkeâes ueeskeâesòej§esefle~ le$e ueeskeâesòejerÙe: meeceeÛeejkeâeue:-ÙeLee Jebovekeâeue: efveÙecekeâeue: mJeeOÙeeÙekeâeuees
OÙeevekeâeue FlÙesJeceeefo:~ ueewefkeâkeâmeeceeÛeejkeâeue:-ÙeLee keâ<e&Cekeâeuees uegvevekeâeuees Jehevekeâeue FlÙesJeceeefo:~
Deeleehevekeâeuees Je=#ecetuekeâeuees yee¢eMeÙevekeâeue FlÙeeoerveeb keâeueeveeb ueeskeâesòejerÙemeeceeÛeejkeâeuesÓvleYee&Je: keâle&JÙe:,
ef›eâÙeekeâeuelJeb Øeefle efJeMes<eeYeeJeeled~
DeæekeâeueefŒeefJeOe:-DeleerleesÓveeielees Jele&ceeve§esefle~
ØeceeCekeâeue:-heuÙeeshece-meeiejeshece-Glmeefhe&Ceer-DeJemeefhe&Ceer-keâuheeefoYesosve yengØekeâej:~
1. <ešdKeb[eiece (OeJeuee šerkeâe meceefvJele), heg. 11, he=. 75~ 2. <ešdKeb[eiece (OeJeuee šerkeâe meceefvJele), heg. 11, he=. 76~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 2, 3, 4 ØeLecees ceneefOekeâej: / 259
YeeJekeâeue: efÉefJeOe:-Deeiecelees veesDeeiecele§esefle~ le$e keâeueØeeYe=le%eeÙekeâ GheÙegòeâ DeeieceYeeJekeâeue:~

veesDeeieceYeeJekeâeue:, DeewoefÙekeâeefohebÛeeveeb YeeJeeveeb mJekeâ™heced~
Sles<eg keâeues<eg ØeceeCekeâeuesve Øeke=âleced~
keâeuemÙe efJeOeeveb keâeueefJeOeeveb, JesoveeÙee: keâeueefJeOeeveb JesoveekeâeueefJeOeeveced~ le$e Fceeefve $eereCf e DevegÙeesieÉejeefCe YeJeefvle~
kegâle:?
mebKÙee-iegCekeâej-mLeeve-peerJemecegoenej-Deespe-ÙegiceevegÙeesieÉejeCeecesJee$ewJeevleYee&JeoMe&veeled~
mebØeefle $eÙeeCeecevegÙeesieÉejeCeeb veeceØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
heoceerceebmee-meeefceòecehheeyengS efòe~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—heoceerceebmee mJeeefcelJeceuheyenglJeb Ûesefle $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe meefvle~
ef$e<JevegÙeesieÉejs<eg heoceerceebmee ÛewJe ØeLeceb efkeâceLe&cegÛÙeles?
vewleled, efkebâ Ûe-heos<JeveJeieles<eg heomJeeefcelJe-heoeuheyenglJeÙees: Øe™heCeesheeÙeeYeeJeeled~
leoveblejb mJeeefcelJeØe™heCeb efkeâceLeË ef›eâÙeles?
ve, ØeceeCesÓveJeieles heoeuheyenglJeevegheheòes:~ lemceeled S<e SJe DevegÙeesieÉej›eâcees YeJeefle, efvejJeÅelJeeled~
SJeb ØeLecemLeues JesoveekeâeueefJeOeeve leledYesokeâLevelJesve met$eÉÙeb ieleced~
keâeueehes#eÙee-%eeveeJejCeerÙekeâce&JesoveeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes efkeâcegkeäkeâmmee efkeâceCegkeäkeâmmee
efkebâ penCCee efkeâcepenCCee ?~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved met$es %eeveeJejCe«enCeb Mes<ekeâce&Øeefle<esOeheâueb~ keâeueefveoxMees õJÙe#es$e-
YeeJeØeefle<esOeheâue:~ Slelhe=ÛÚemet$eb Ùesve osMeeceMe&kebâ lesveevÙee: veJe he=ÛÚe: metÛeÙeefle~
%eeveeJejCeerÙeJesovee efkeâceglke=â„e efkeâceveglke=â„e efkebâ peIevÙee efkeâcepeIevÙee efkebâ meeefokeâe efkeâceveeefokeâe efkebâ OegÇJee
efkeâceOegÇJee efkeâceespee efkebâ Ùegicee efkeâceescee efkebâ efJeefMe„e efkebâ veesce-veesefJeefMe„e Fefle~
hegve SlesvewJe met$esCe DevÙeeŒeÙeesoMe heoefJe<eÙehe=ÛÚe: metefÛelee: meefvle~
keâemlee Fefle Ûesled ?
GÛÙeles-Glke=â„%eeveeJejCeerÙe Jesovee efkeâceveglke=â„e efkebâ peIevÙee efkeâcepeIevÙee eEkeâ meeefokeâe efkeâceveeefokeâe efkebâ
OeÇJg ee efkeâceOeÇJg ee efkeâceespee efkebâ Ùegicee efkeâceescee efkebâ efJeefMe„e efkebâ veesce-veeseJf eefMe„e Fefle Glke=â„heos ÉeoMe he=ÛÚe: meefvle~
SJeb Mes<eheoeveeb Deefhe ØelÙeskebâ ÉeoMe he=ÛÚe JeòeâJÙee:~ De$e meJe&he=ÛÚemeceeme SkeâesvemehleefleMelecee$e:
(169)~ lemceeled Sleod osMeeceMe&keâmet$eb $eÙeesoMemet$eelcekebâ YeJeefle~
mebØelÙesles<eeb met$eeCeeb Øe™heCeekeâjCeeLeË GòejosMeeceMe&keâmet$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sleoefhe osMeeceMe&keâmet$eb~ lesvee$e Mes<eveJeheoeefve JeòeâJÙeeefve~ osMeeceMe&keâlJeeosJe
Mes<e$eÙeesoMemet$eeCeece$eevleYee&Jees JeòeâJÙe:~
De$e leeJelØeLecemet$eØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
260 / ØeLecees ceneefOekeâej: JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 4, 5 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
%eeveeJejCeerÙeJesovee keâeuele: mÙeeoglke=â„e mÙeeoveglke=â„e mÙeeppeIevÙee mÙeeopeIevÙee~ mÙeelmeeefokeâe, heÙee&ÙeeefLe&keâ-

veÙesÓJeuecyÙeceeves %eeveeJejCeerÙemeJe&emf Leleerveeb meeefolJeesheuebYeeled~ mÙeeoveeefokeâe, õJÙeeefLe&keâveÙesÓJeuecyÙeceevesÓveeefolJe-
oMe&veeled~ mÙeeod OeÇgJee, õJÙeeefLe&keâveÙesÓJeuecyÙeceeves %eeveeJejCeerÙekeâeueJesoveeÙee: efJeveeMeevegheuebYeeled~ mÙeeoOegÇJee
heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeehe&CeeÙeeb DeOegJÇ elJeoMe&veeled~ mÙeeoespee, kegâ$eeefhe keâeueefJeMes<es keâefue-lespeewpe-mebKÙeeefJeMes<eeCeecegheuebYeeled~
mÙeeod Ùegicee, kegâ$eeefhe keâeueefJeMes<es ke=âleyeeojÙegiceeveeb mebKÙeeefJeMes<eeCeecegheuebYeeled~ mÙeeoescee, kegâ$eeefhe keâeueefJeMes<es
heefjneefCeoMe&veeled~ mÙeeod efJeefMe„e, keäJeeefhe Je=efæoMe&veeled~ mÙeeVeesce-veesefJeefMe„e, kegâ$eeefhe yebOeJeMesve
keâeuemÙeeJemLeeveoMe&veeled~(13)
mebØeefle efÉleerÙemet$emÙeeLe&: keâLÙeles~ leÅeLee-
Glke=â„%eeveeJejCeerÙeJesovee peIevÙee Deveglke=â„e Ûe ve YeJeefle, Øeeflehe#elJeeled~ mÙeeopeIevÙee, peIevÙeeogheefjcee-
Mes<ekeâeueefJekeâuheeJeefmLelesÓpeIevÙes Glke=â„mÙeeefhe mebYeJeeled~ mÙeelmeeefokeâe, Deveglke=â„keâeueeoglke=â„keâeueeslheòes:~ OeÇgJeheob
veeefmle, Glke=â„efmLeles: meJe&keâeueceJemLeeveeYeeJeeled~ õJÙeeefLe&keâveÙesÓJeueefcyelesÓefhe ve OeÇgJeheoceefmle~ Ûeleme=<Jeefhe
ieefle<eg Glke=â„heomÙe keâoeefÛelmebYeJeeled~ mÙeeoOeÇgJee, Glke=â„heomÙe meJe&keâeueceJemLeeveeYeeJeeled~ mÙeeled ke=âleÙegicee,
Glke=â„keâeues yeeojÙegicekeâefuelespeewpemebKÙeeefJeMes<eeCeeceYeeJeeled~ mÙeeVeesce-veesefJeefMe„e, Jeefæ&les neefheles Ûe Glke=â„lJe-
efJejesOeeled~ SJeb Glke=â„%eeveeJejCeerÙeJesovee hebÛeheoeeflcekeâe (5)YeJeefle~
Deveglke=â„%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeod peIevÙee, Glke=â„b cegkeälJeeOemleveMes<eefJekeâuhesÓveglke=â„s peIevÙemÙeeefhe mebYeJeeled~
mÙeeopeIevÙee, Deveglke=â„mÙeepeIevÙeeefJeveeYeeefJelJeeled~ mÙeelmeeefokeâe, Glke=â„eoveglke=â„mÙeeslheòes: Deveglke=â„eoefhe
Deveglke=â„efJeMes<eeslheefòeoMe&veeÛÛe~ mÙeeoveeefokeâe, õJÙeeefLe&keâveÙesÓJeuebefyelesÓveglke=â„heomÙe yebOeeYeeJeeled~ mÙeeod OegÇJee,
õJÙeeefLe&keâveÙesÓJeuebefyelesÓveglke=â„heomÙe efJeveeMeeYeeJeeled~ mÙeeoOegÇJee, heÙee&ÙeeefLe&keâveÙesÓJeuebefyeles Deveglke=â„heomÙe
OeÇJg elJeeYeeJeeled~ mÙeeoespee, kegâ$eeefhe Deveglke=â„heoefJeMes<es efÉefJeOeefJe<ecemebKÙeesheuebYeeled~ mÙeeod Ùegicee, Deveglke=â„heoefJeMes<es,
efÉefJeOemecemebKÙeeoMe&veeled~ mÙeeoescee, kegâ$eeefhe neefvele: meceglheVeeveglke=â„heoesheuebYeeled~ mÙeeod efJeefMe°e, kegâ$eeefhe
Je=efæleesÓveglke=â„heoeslheòes:~ mÙeeVeesce-veesefJeefMe„e, Deveglke=â„peIevÙesÓveglke=â„heoefJeMes<es Jeeefhe&les Je=efænevÙeesjYeeJeeled~
SJeb %eeveeJejCeerÙeeveglke=â„Jesovee SkeâeoMeheoeeflcekeâe (11)~
SJeb le=leerÙemet$eØe™heCee ke=âlee~
mebØeefle ÛelegLe&met$eØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
peIevÙe%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeoveglke=â„e, Deveglke=â„peIevÙemÙe DeesIepeIevÙesve SkeâlJeoMe&veeled~ mÙeelmeeefokeâe,
DepeIevÙeeled peIevÙeheoeslheòes:~ mÙeeoveeefokeâe Fefle veeefmle, met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙeyebOes ÛejcemeceÙe#eerCekeâ<eeÙemeòJes
Ûe õJÙeeefLe&keâveÙesÓJeuebyÙeceevesÓefhe DeveeefolJeevegheuebYeeled~ mÙeeoOeÇJg ee~ mÙeelkeâefueDeespee, #eerCekeâ<eeÙe ÛejcemeceÙeefmLeefle-
«enCeeled~ mÙeeVeesce-veesefJeefMe„e~ SJeb peIevÙekeâeueJesovee hebÛeØekeâeje mJe™hesve <ešdØekeâeje Jee (5)~
SJeb ÛelegLe&met$eØe™heCee ielee~
FlÙeeefoØekeâejsCe Ûelego&Mecemet$eheÙeËleceLeË OeJeueešerkeâelees %eelJee Sles<eeb YebieeveecebkeâefJevÙeeme S<ees Â„JÙe:-
13 5 11 5 11 10 12 12 10 10 10 8 8 10
DeOegvee Mes<ekeâce&Ceeb Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 6, 7, 8 ØeLecees ceneefOekeâej: / 261
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe heoceerceebmee ke=âlee leLee mehleeveeb keâce&Ceeb keâle&JÙee, efJeMes<eeYeeJeeled~

SJeb efÉleerÙemLeues ØeLeceYesoheoceerceebmeevleie&leYesokeâLevehejlJesve met$e$eÙeb ieleced~
SJeb Devle:ke=âleewpeevegÙeesieÉeje heoceerceebmee~
Fefle meceehlecevegÙeesieÉejced~
DeOegvee mJeeefcelJeYesoØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—le$e peIevÙeb ÛelegeJf e&Oeb-veece-mLeehevee-õJÙe-YeeJepeIevÙeb Ûeself e~ veecemLeehevee-
peIevÙes megieces mle:~ õJÙepeIevÙeb efÉefJeOeb-DeeieceõJÙepeIevÙeb veesDeeieceõJÙepeIevÙeb Ûesefle~ le$e peIevÙeØeeYe=le%eeÙekeâ:
DevegheÙegòeâ DeeieceõJÙepeIevÙeb~ veesDeeieceõJÙepeIevÙeb ef$eefJeOeb-%eeÙekeâMejerj-YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâ veesDeeieceõJÙepeIevÙe-
Yesosve~ %eeÙekeâMejerjb YeeefJe Ûe ieleb~
leodJÙeefleefjòeâveesDeeieceõJÙepeIevÙeb efÉefJeOeb-DeesIepeIevÙeceeosMepeIevÙeb Ûe~ le$e DeesIepeIevÙeb ÛelegefJe&Oeb-
õJÙele: #es$ele: keâeuelees YeeJele§eself e~ le$e õJÙepeIevÙeceskeâ: hejceeCeg:~ #es$epeIevÙeceskeâ DeekeâeMeØeosMe:~ keâeuepeIevÙeceskeâ:
meceÙe:~ YeeJepeIevÙeb hejceeCeew Skeâ: efmveiOelJeiegCe:~
DeeosMepeIevÙeceefhe õJÙe#es$ekeâeueYeeJew§elegefJe&Oeb~
SJecesJe Glke=â„ceefhe ÛelegefJe&Oeb YeJeefle~ efJemlejsCe OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙeced~
DeOegvee Glke=â„heos %eeveeJejCeerÙeJesoveeØeefleheeoveeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee
keâmme ?~~7~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved met$es Glke=â„heoefveoxMees peIevÙeheoØeefle<esOeheâue:~ %eeveeJejCeefveoxMe:
Mes<ekeâce&Øeefle<esOeheâue:~ keâeueefveoxMe: #es$eeefoØeefle<esOeheâue:~ keâmÙe Fefle he=ÛÚeÙeeb-efkebâ osJemÙe? efkebâ veejkeâmÙe? efkebâ
ceveg<ÙemÙe? efkebâ eflej§e: Fefle~
DemÙeesòej™hesCe met$eceJeleeefjleced-
DeCCeojmme hebefÛebefoÙemme meefCCemme efceÛÚeFefªmme meJJeeefn heppeòeerefn
heppeòeÙeomme keâcceYetefceÙemme DekeâcceYetefceÙemme Jee keâcceYetefceheef[Yeeiemme
Jee mebKesppeJeemeeGDemme Jee DemebKesppeJeemeeGDemme Jee osJemme Jee~ ceCegmmemme
Jee efleefjkeäKemme Jee CesjFÙemme Jee FeflLeJesomme Jee hegefjmeJesomme Jee
CeGbmeÙeJesomme Jee peueÛejmme Jee LeueÛejmme Jee KeieÛejmme Jee meeieej-
peeieej-megoesJepeesiepegòemme GkeäkeâefmmeÙeeS efªoerS Gkeäkeâmmeefªeqomebefkeâuesmes
JeóceeCemme, DeOeJee F&efmeceefpPeceheefjCeecemme lemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee
keâeueoes Gkeäkeâmmee~~8~~
262 / ØeLecees ceneefOekeâej: JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 8 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met$es ‘DeCCeojmme’ Fefle efveoxMe: DeJeieenveeoerveeb Øeefle<esOeeYeeJeØeefleheeove-

heâueesÓefmle~ ‘hebefÛebefoÙemme’ Fefle efveoxMees efJekeâuesefvõÙeØeefle<esOeheâue:~ %eeveeJejCeerÙemÙe Glke=â„efmLeefleb hebÛesefvõÙee SJe
yeOveefvle ve Ûe efJekeâuesefvõÙepeerJee FlÙegòebâ YeJeefle~
les Ûe hebÛesefvõÙee efÉefJeOee:-mebef%eveesÓmebef%eve§esefle~ le$eemebef%eve: Glke=â„efmLeefleb ve yeOveefvle Fefle %eeheveeLeË
‘meefCCemme’ Fefle met$es efveefo&„ced~
les Ûe mebef%ehebÛesefvõÙee iegCemLeeveYesosve Ûelego&MeefJeOee:~ le$e meemeeoveeefoiegCemLeeveJeefle&ve: Glke=â„eb efmLeefleb ve
yeOveefvle Fefle %eeheveeLeË met$es ‘efceÛÚeFefªmme’ Fefle efveefo&„ceefmle~ les Ûe efceLÙeeÂ„Ùe: heÙee&hleielee DeheÙee&hleielee§e
efÉefJeOee:~ le$eeheÙee&hleielee Glke=â„eb efmLeefleb Glke=â„eb efmLeefleb ve yeOvevleerelf e %eeheveeLeË ‘‘meJJeeefnheppeòeerenf heppeòeÙeomme’’
Fefle YeefCeleb~
hebÛesevf õÙeheÙee&hleefceLÙeeÂ„Ùe: keâce&Yetecf epee Dekeâce&Yetecf epee§e efÉefJeOee~ le$e Dekeâce&Yetecf epee Glke=â„eb efmLeefleb ve yeOveefvle,
hebÛeoMekeâce&Yetecf e<eg GlheVee SJe Glke=â„efmLeefleb yeOveefvle Fefle %eeheveeLeË ‘‘keâcceYetecf eÙemme Jee’’ Fefle YeefCeleb~
YeesieYetefce<eg GlheVeeveeefceJe osJeveejkeâeCeeb mJeÙebØeYeveiesvõheJe&lemÙe yee¢eYeeieØeYe=efle ÙeeJelmJeÙebYetjceCemecegõ
Fefle De$e keâce&YetefceØeefleYeeies GlheVeeflej§eeb Ûe Glke=â„efmLeefleyebOeØeefle<esOes Øeehles meefle leefVejekeâjCeeLeË ‘‘DekeâcceYetefceÙemme
Jee keâcceYetefceheef[Yeeiemme Jee’’ Fefle YeefCeleb~
De$e met$es ‘‘DekeâcceYetefceÙemme Jee’’ FlÙegòesâ osJeveejkeâe ie=nerleJÙee:~ ‘‘keâcceYetefceheef[Yeeiemme Jee’’ FlÙegòesâ
mJeÙebØeYeveiesvõheJe&lemÙe yee¢es Yeeies meceglheVeeveeb «enCeb %eeleJÙeced~
‘‘mebKesppeJeemeeGDemme Jee’’ FlÙegòesâ meeOe&ÉÙeÉerhemecegõeslheVemÙe keâce&YetefceØeefleYeeieeslheVemÙe Ûe «enCeb~
‘‘DemebKesppeJeemeeGDemme Jee’’ FlÙegòesâ osJeveejkeâeCeeb «enCeb, ve meceÙeeefOekeâhetJe&keâesefšØeYe=efle-GheefjceeÙeg<keâmeceefvJele-
efleÙe&iceveg<ÙeeCeeb «enCeb, hetJe&met$esCe les<eeb efJeefnleØeefle<esOelJeeled~ osJeveejkesâ<eg mebKÙeeleJe<ee&Ùeg<keâlJeefceefle YeefCeles melÙeb
ve les DemebKÙeeleJe<ee&Ùeg<keâe:, efkeâvleg mebKÙeeleJe<ee&Ùeg<keâe§ewJe, meceÙeeefOekeâ hetJe&keâesefš ØeYe=lÙegheefjceeÙeg<keâefJekeâuheeveeb
DemebKÙeeleJe<ee&ÙegjvleesÓYÙegheieceeled~
DeLe keâef§eoen-
meceÙeeefOekeâhetJe&keâesšŸee: mebKÙeeleJe<e&™heleeÙeeb melÙeeb DemebKÙeeleJe<e&™helJeb keâLeb mebYeJeefle ?
DeeÛeeÙe&osJe: Øeen-
vewleled, jepeJe=#e FJe ™ef{yeuesve heefjlÙeòeâmJekeâeLe&mÙe DemebKÙeeleJe<e&MeyomÙe DeeÙegefJe&Mes<e Jele&ceevemÙe «enCeeled~
Ûeelegie&eflekeâmebef%e-hebÛesefvõÙe-heÙee&hleefceLÙeeÂ„erveeb Glke=â„efmLeefleyebOeØeefle<esOees veemleerefle %eeheveeLeË osJemÙe Jee
ceveg<ÙemÙe Jee eflej§ees Jee veejkeâmÙe Jesefle Gòebâ YeJeefle~ ef$e<Jeefhe Jesos<eg Glke=â„efmLeefleyebOeØeefle<esOees veemleerefle %eeheveeLeË
‘‘FeflLeJesomme Jee hegefjmeJesomme Jee CeGbmeÙeJesomme Jee’’ FlÙegòebâ YeJeefle~ ieceveefJeMes<eeYeeJeØeefleheeoveeLeË ‘‘peueÛejmme
Jee LeueÛejmme Jee KeieÛejmme Jee’’ Fefle YeefCeleb Deefmle~ le$e celmÙekeâÛÚheeoÙees peueÛeje:, efmebn-Je=keâ-JÙeeIeÇeoÙe:
mLeueÛeje:, ie=æ-{Wkeâ-MÙesveeoÙe: KeieÛeje:~ oMe&veesheÙeesieÙegòeâe Glke=â„efmLeefleb ve yeOveefvle, %eeveesheÙeesieÙegòeâe§ewJe
yeOveefvle Fefle %eeheveeLeË met$es meekeâejefveoxMe: ke=âle:~ meghlee Glke=â„efmLeefleb ve yeOveefvle, peeie=lepeerJee§ewJe yeOveefvle Fefle
%eeheveeLeË ‘‘peeieej’’ Meyo«enCeb ke=âleced~ ßegleesheÙeesieÙegòeâe§ewJeeslke=â„efmLeefleb yeOveefvle, ve celÙegheÙeesieÙegòeâe Fefle %eeheveeLeË
‘‘megoesJepeesiepegòemme’’ Fefle YeefCeleb Jele&les~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 9, 10 ØeLecees ceneefOekeâej: / 263
Glke=â„eÙee efmLeles: yebOeØeeÙeesiÙemebkeäuesMemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe meefvle~ le$e ÛejcemebkeäuesMemLeevesve

Glke=â„efmLeefleb yeOveeleerefle %eeheveeLeË Glke=â„efmLeles: Glke=â„efmLeeflemebkeäuesMes Jele&ceevemÙe Fefle YeefCeleb~
Glke=â„efmLeefleyebOeØeeÙeesiÙeMes<emebkeäuesMemLeevew: Glke=â„efmLeefleyebOemÙe Øeefle<esOes Øeehles lewjefhe yeOveeleerefle %eeheveeLeË
F&<evceOÙeceheefjCeecemÙesefle Gòebâ~
DeLeJee, Glke=â„efmLeefleyebOeØeeÙeesiÙeemebKÙeeleueeskeâcee$emebkeäuesMemLeeveeefve heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiecee$eKeb[eefve
ke=âlJee le$e ÛejceKeb[mÙe Glke=â„efmLeeflemebkeäuesMees veece~ le$e Jele&ceevemÙe Glke=â„efmLeefleyebOees YeJeefle~ Mes<e efÉÛejceeefoKeb[:w
Glke=â„eqmLeefleyebOeØeefle<esOes Øeehles lewjefhe Glke=â„efmLeefleyebOees YeJeleerefle %eeheveeLe&ceer<evceOÙeceheefjCeecemÙe FlÙegòebâ YeJeefle~
SJeb efJeOesve peerJesve %eeveeJejCeerÙemÙe ef$ebMelmeeiejeshecekeâesšekeâesefšefmLeefleyebOes Øeyeæs lemÙe %eeveeJejCeerÙemÙe Jesovee-
keâeuele: Glke=â„e~
leelheÙe&cesleled-Ûelegie&efle<eg Ùe: keâef§elmeb%eer hebÛesefvõÙe: heÙee&hle: ef$e<Jeefhe Jesos<eg keâlecees JesoÙeglees peueÛej:
mLeueÛejes veYe§ejes Jee %eeveeJejCeerÙekeâce&Ce: ef$ebMelkeâesšekeâesefšmeeiejesheceeb Glke=â„eb efmLeefleb yebOeefÙelegb Mekeäveesefle DemÙewJe
peerJemÙe %eeveeJejCeerÙemÙe Glke=â„e Jesovee keâeueehes#eÙee YeJeefle Fefle %eeleJÙeced~ peIevÙeefmLeefleyebOemÙe mJeeceer
keâef§evcenecegefvejsJe~ Dele: ceOÙeceefmLeefleyebOeÙeesiÙeØeehles melÙesJe cees#eesheeÙe: heg®<eeLeex efJeOeeleJÙe:~
mebØeefle Deveglke=â„JesoveeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lelees JÙeefleefjòebâ leodJÙeefleefjòebâ, Glke=â„efmLeefleyebOeJÙeefleefjòeâe Deveglke=â„efmLeefleJesovee-
YeJeleerlÙegòebâ %eeleJÙebb~ mee Ûeeveglke=â„Jesovee DeveskeâØekeâeje Dele: lemÙee: mJeeefceveesÓefhe DeveskeâefJeOee YeJeefvle~ les<eeb
Øe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee—ef$emenœeJe<e&ØeceeCeeceeyeeOeeb ke=âlJee ef$ebMelmeeiejeshecekeâesšekeâesefšefmLeles: ØeyeæeÙeeb
Glke=â„efmLeefleYe&Jeefle~ hegve: DevÙesve peerJesve meceÙeesveef$ebMelmeeiejeshecekeâesšekeâesefš<eg yeæemeg ØeLeceveveglke=â„mLeeveb YeJeefle~
De$e Glke=â„efmLeefleØeceeCeb mebÂ„dÙee ÛelJeeeEjMeod™heeefOekeâefÉMelecee$eb (240) %eeleJÙeced~ Deveglke=â„-Glke=â„efmLeles:
SkeâesveÛelJeeeEjMeod™heeefOekeâefÉMelecee$ee (239)~ lele: DevÙesve peerJesve efÉmeceÙeesveeslke=â„efmLeles: ØeyeæeÙeeb
efÉleerÙeceveglke=â„mLeeveb YeJeefle~ lemÙe ØeceeCecesleled (238)~ Slesve ›eâcesCe DeeyeeOeekeâeC[kesâve nerveeslke=â„efmLeles:
ØeyeæeÙeeb DevÙeoveglke=â„mLeeveb YeJeefle~ De$eeyeeOeekeâeC[keâØeceeCeb ef$ebMeod™heeefCe (30)~ SlemÙeeceglke=â„efmLeleew
Deheveerles le$emLeefmLeefleyebOemLeeveb SleeJevcee$eb YeJeefle (210)~
SlemÙee: efJemlejJÙeeKÙeeveb OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙeced~
mebØeefle <ešdkeâce&Ceeceglke=â„mJeeefcelJeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb ÚCCeb keâcceeCeb~~10~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCeerÙemÙe Øe™heCeevevlejb DeeÙegcegk& eälJee Mes<e <eCCeeb keâce&Ceeb Glke=â„eveglke=â„-
mJeeefcelJeb Øe™heefÙeleJÙeb~ efJeMes<esCe—ceesnveerÙemÙeeslke=â„e efmLeefle: mehleeflemeeiejeshecekeâesšekeâesešf cee$ee~ Deveglke=â„mJeeefcelJes
YeCÙeceeves mebef%ehebÛesefvõÙeefceLÙeeÂef„ØeYe=efle ÙeeJeled ÛejcemeceÙemet#cemeebhejeefÙekeâmleeJeled mJeeefceve: Fefle JeòeâJÙeb~
veece-iees$eÙees®lke=â„efmLeefleefJeËMeeflemeeiejeshecekeâesšekeâesefšcee$ee~ Sles<eeb Deveglke=â„efmLeeflemJeeefcelJes YeCÙeceeves
mebef%ehebÛesefvõÙeefceLÙeeÂef„ØeYe=efle ÙeeJeled ÛejcemeceÙeeÙeesefiemJeeceerefle JeòeâJÙeb~ SJeb JesoveerÙemÙeeefhe Øe™heCee keâle&JÙee~
efJeMes<elemleg—Glke=â„efmLeefle: ef$ebMelmeeiejeshecekeâesšekeâesefšcee$ee %eeleJÙee~
264 / ØeLecees ceneefOekeâej: JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 11, 12 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
mebØelÙeeÙegJexovee ØeefleheeoveeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-

meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos DeeGDeJesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~~11~~
DeCCeojmme ceCegmemme Jee hebefÛebefoÙeefleefjkeäKepeesefCeÙemme Jee meefCCemme
mecceeFefªmme Jee (efceÛÚeFefªmme Jee) meJJeeefn heppeòeerefn heppeòeÙeomme
keâcceYetefceÙemme Jee keâcceYetefceheef[Yeeiemme Jee mebKesppeJeemeeGDemme FeflLeJesomme
Jee hegefjmeJesomme Jee CeGbmeÙeJesomme Jee peueÛejmme Jee LeueÛejmme Jee meeieej-
peeieej-lehheeDeesiie mebefkeâefueªmme Jee (lehheeDeesiieefJemegæmme Jee) GkeäkeâefmmeÙeeS
DeeyeeOeeS pemme leb osJe-efCejÙeeGDeb he{cemeceS yebOeblemme DeeGDeJesÙeCee
keâeueoes Gkeäkeâmmee~~12~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeJeieenvee-kegâue-peeefle-JeCe&-efJevÙeeme-mebmLeeveeefo Yesoew Jf e&Mes<eeYeeJe Øe™heCeeLeË
‘DeCCeojmme’’ Fefle YeefCeleb Gòejmet$es~ osJeeveeceglke=â„eÙeg<ees ceveg<Ùee SJe yebOekeâe, veejkeâeCeeb Glke=â„eÙeg<ees ceveg<Ùee:
mebef%ehebÛesefvõÙeefleÙeËÛees Jee yebOekeâe: Fefle %eeheveeLeË met$es ‘‘ceCegmmemme Jee hebefÛebefoÙeefleefjkeäKepeesefCeÙemme Jee meefCCemme’’
Fefle YeefCeleb~ osJeeveeceglke=â„eÙeg: mecÙeiÂ„Ùe§ewJe yeOveefvle, veejkeâeCeeceglke=â„eÙegefce&LÙeeÂ„Ùe§ewJe yeOvevleerefle %eeheveeLeË
‘‘mecceeefoefªmme Jee efceÛÚeefoefªmme Jee’’ Fefle keâefLeleb~ <eef[Yd e heÙee&ehf leefYe: heÙee&hleielee SJe veejkeâeCeeceglke=â„eÙegye&Oveefvle
Fefle metÛeveeLeË ‘meJJeeefn heppeòeerefn heppeòeÙeomme’’ Fefle efve™efheleceefmle~
osJeeveeceglke=â„eÙeg: hebÛeoMekeâce&Yetefce<eg SJe yeOÙeles, veejkeâeCeeceglke=â„eÙeg: hebÛeoMekeâce&Yetefce<eg keâce&YetefceØeefleYeeies<eg
Ûe yeOÙeles, Fefle metÛeveeLeË ‘‘keâcceYetefceÙemme Jee keâcceYetefceheef[Yeeiemme Jee’’ Fefle Øe™efheleb~ osJeveejkeâeCeeceglke=â„eÙegj-
mebKÙeeleJe<ee&Ùeg<keâe: efleÙe&Ãees ceveg<Ùee Jee ve yeOveefvle, mebKÙeeleJe<ee&Ùeg<keâe§ewJe yeOveefvle Fefle %eeheveeLeË ‘‘mebKesppeJee-
meeGDemme’’ Fefle Øe™efheleb~ osJeveejkeâeCeeceglke=â„eÙegyeËOemÙe ef$eefYeJexowefJe&jesOees veemleerefle %eeheveeLeË ‘‘FeflLeJesomme Jee
hegefjmeJesomme Jee CeJebbgmeÙeJesomme Jee’’ Fefle YeefCeleceefmle~
De$e YeeJeJesomÙe «enCeceefmle, DevÙeLee õJÙeŒeerJesosveeefhe veejkeâeCeeceglke=â„eÙeg<ees yebOeØemebieeled~ ve Ûe lesve men
lemÙe yebOe:-‘‘Dee hebÛeceer efòe meerne FlLeerDees pebefle Úefªheg{efJe efòe’’ Slesve met$esCe men efJejesOeeled~
ve Ûe osJeeveeceglke=â„eÙegõ&JÙeŒeerJesosve men yeOÙeles, ‘‘efCeÙecee efCeiiebLeefuebiesCe ‘‘Fefle met$esCe men efJejesOeeled~ ve
Ûe õJÙeŒeerCeeb efve«eËLelJeceefmle, ÛesueeefoheefjlÙeeiesve efJevee leemeeb YeeJeefveie&ÇvLelJeeYeeJeeled~ ve Ûe õJÙeŒeervehegbmekeâJesoeveeb
ÛesueeefolÙeeieesÓefmle, Úsomet$esCe men efJejesOeeled~
osJeeveeceglke=â„eÙeg<ees ceveg<Ùee: mebÙelee: mLeueÛeeefjCees-Yetefcepee: yebOekeâe: , veejkeâeCeeceglke=â„eÙeg<e: mLeueÛeeefjCees
ceveg<Ùee: efceLÙeeÂ„Ùees peueÛej-mLeueÛejmebef%ehebÛesefvõÙeefleÙe&Ãees efceLÙeeÂ„Ùees Jee yebOekeâe:, Fefle %eeheveeLeË ‘‘peueÛejmme
Jee LeueÛejmme Jee’’ Fefle YeefCeleced~
KeieÛeeefjCees osJeveejkeâeCeeb Glke=â„eÙeg: efkeâVe yeOveefvle ?
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 13 ØeLecees ceneefOekeâej: / 265
vewleod JeòeâJÙeb, veYe§eeefjCeeb heef#eCeeb mehlecehe=LJeerveejkesâ<eg DevegòejefJeceeveJeeefmeosJes<eg Jee GlheVeb Øeefle MeòesâjYeeJeeled~
De$e ve efJeÅeeOejeCeeb KeieÛejlJeceefmle, efJeÅeeÙee efJevee mJeYeeJele§ewJe ieieveiecevemeceLex<eg KeieÛejlJeØeefmeæs:~
oMe&veesheÙeesies Jele&ceeveeveeb Glke=â„eÙegyeËOees ve YeJeefle, efkeâvleg %eeveesheÙeesies Jele&ceeveeveecesJe Fefle %eeheveeLeË met$es
‘‘meeieej’’ efveoxMe: ke=âle:~ meghleeveeceeÙeg<e Glke=â„yebOees ve YeJeefle Fefle metÛeveeLeË ‘‘peeieej’’ efveoxMe: ke=âle:~
ÙeLee Mes<ekeâce&Ceeb Glke=â„efmLeleÙe: Glke=â„mebkeäuesMesve yeOÙevles, leLeeÙeg<e: Glke=â„efmLeefle: Glke=â„efJeMegædÙee
Glke=â„mebkeäuesMesve Jee yeOÙeles Fefle %eeheveeLeË ‘‘lehheeDeesiie mebefkeâefueªmme Jee lehheeDeesiieefJemegæmme Jee’’ Fefle
YeefCeleceefmle~
Glke=â„eyeeOeeÙee efJevee Glke=â„efmLeefleve& YeJeleerefle %eeheveeLeË ‘‘GkeäkeâefmmeÙeeS DeeyeeneS’’ Fefle keâefLeleb~
efÉleerÙeeefomeceÙes<eg DeeyeeOee Glke=â„e ve YeJeleerefle hetJe&keâesefšef$eYeeieceeyeeOeeb ke=âlJee ‘‘osJeCesjFÙeeCeb GkeäkeâmmeeGDeb
yebOeceeCehe{cemeceS ÛesJe GkeäkeâmmeeGDeJesÙeCee nesefo’’ Fefle YeefCeleceefmle~
leelheÙe&cesleled-met$es Ùeled ‘‘FeflLeJesomme Jee... CeGbmeÙeJesomme Jee’’ keâefLeleceefmle leodYeeJeJesoehes#eÙewJe
%eeleJÙeced ve Ûe õJÙeJesoehes#eÙee Fefle~ õJÙesCe heg®<eJesoes YeefJeleJÙe SJe, FlLeb meJe&$e DeJeyeesæJÙeceefmle~
mebØeefle Deveglke=â„eÙegJexoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lele: Glke=â„eod JÙeefleefjòebâ leodJÙeefleefjòebâ mee Deveglke=â„e~ S<eeveglke=â„keâeueJesovee-
DemebKÙeeleefJekeâuhee~ lesve lemÙee: mJeeefcelJeceefhe DemebKÙeeleefJekeâuheced~ leÅeLee-hetJe&keâesefšef$eYeeieceeyeeOeeb ke=âlJee
$eÙeefŒebMeled meeiejesheceeÙegÙexve yeæb me Glke=â„keâeuemJeeceer~ Ùesve meceÙeesveb Øeyeæb me Deveglke=â„keâeuemJeeceer~ Ùesve
efÉmeceÙeesveb Øeyeæb meesÓefhe Deveglke=â„keâeuemJeeceer~ Ùesve ef$emeceÙeesveb Øeyeæb meesÓefhe Deveglke=â°keâeuemJeeceer~ SJecemebKÙeele-
YeeieneefveYet&lJee leeJeod ieÛÚefle ÙeeJeod peIevÙehejerleemebKÙeelesve Glke=â„eÙeg:efmLeefleb KeC[efÙelJee le$ewkeâKeC[b heefjnerve
Fefle~ hegve: Glke=â„eÙeg®lke=â„mebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$ewkeâKeC[heefjnerCes DemebKÙeeleYeeienevÙee heefjmeceeefhle:
mebKÙeeleYeeienevÙee Deeefo§e YeJeefle~ SJeb mebKÙeeleYeeieneefveYet&lJee leeJeod ieÛÚefle ÙeeJeod Glke=â„eÙeg<eesÓæË meceÙeesveb
heefjnerCeefceefle~
efJemlejsCe OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙeb~
De$e <e[vegÙeesieÉejwpeeaJemecegoenej: keâLÙeles~ leÅeLee-
Glke=â„s mLeeves peerJee: meefvle~ leoveblejb DeOemlevemLeevesÓefhe peerJee: meefvle~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeoveglke=â„peIevÙemLeeveb Fefle~
DeeÙeg<e: Glke=â„mLeeves peerJee DemebKÙeelee:, veejkeâeslke=â„eÙegye&OÙeceevepeerJeeveecemebKÙeeleeveecegheuebYeeled~ SJeb
meJe&$e vesleJÙeb~ efJeMes<esCe SkesâefvõÙeØeeÙeesiÙemLeeves<eg Skewâkesâ<eg peerJee Devevlee:~ lemceeled DeOemleves<eg #ehekeâßesCÙeeb SJe
ueYÙeceeves<eg mebKÙeelee: meefvle~
ßesefCeØe™heCee ve MekeäÙeles keâlegË, efJeefMe„esheosMeeYeeJeeled~ Glke=â„mLeevepeerJeØeceeCesve meJe&mLeevepeerJee: efkeâÙelee
keâeuesve DeheefÜÙevles? Devevlesve keâeuesve~ SJeb $emekeâeefÙekeâØeeÙeesiÙemeJe&mLeevepeerJeeveeb JeòeâJÙeced~ SkesâefvõÙeØeeÙeesiÙemLeeve-
peerJeØeceeCesve meJe&peerJee: efkeâÙelee keâeuesve DeheefÜÙevles ? Debleceg&ntòesCe~ SJeb meJe&$e vesleJÙeced~
Glke=â„s mLeeves peerJee: meJe&peerJeeveeb efkeâÙeeved Yeeie: ?
DeveefvleceYeeie:~ SJeb $emeØeeÙeesiÙemeJe&mLeeves<eg JeòeâJÙeced~ JevemheeflekeâeefÙekeâØeeÙeesiÙes<eg mLeeves<eg
266 / ØeLecees ceneefOekeâej: JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 14, 15, 16 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
meJe&mLeevepeerJeeveecemebKÙeeleYeeie:~ SJeb meJe&$e JevemheefleØeeÙeesiÙemLeeves<eg JeòeâJÙeced~

peIevÙemLeeves meJe&mleeskeâe peerJee:~ Glke=â„s mLeeves peerJee DemebKÙeeleiegCee:~ DepeIevÙe-Deveglke=â„s<eg mLeeves<eg
peerJee DevebleiegCee:~ Deveglke=â„s mLeeves peerJee efJeMes<eeefOekeâe:~ DepeIevÙes<eg mLeeves<eg peerJee efJeMes<eeefOekeâe:~ meJex<eg
mLeeves<eg peerJee efJeMes<eeefOekeâe:~
leelheÙe&ce$e-SlelmeJeË heef"lJee efmeæevle«ebLehe"ve-hee"veÙees: keâeueMegædÙeeoÙe: efJeefOeJeled keâjCeerÙee:
%eeveeJejCekeâce&#eÙeeLeË ßegle%eeveJe=ædÙeLeË mJeelceefmeædÙeLeË Ûesefle~
SJeb le=leerÙemLeues mJeeefcelJes Glke=â„heoehes#eÙee keâeueJesoveekeâLevelJesve De„ew met$eeefCe ieleeefve~
SJeceglke=â„mJeeefcelJeb meceehleced~
mebØeefle peIevÙeheos %eeveeJejCeerÙeJesovee efve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
meeefceòesCe penCCeheos CeeCeeJejCeerÙeJesoCee keâeueoes penefCCeÙee
keâmme ?~~14~~
DeCCeojmme ÛeefjcemeceÙeÚogcelLemme lemme CeeCeeJejCeerÙeJesoCee keâeueoes
penCCee~~15~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘‘penCCeheos’’ Fefle hetJeexòeâeefOekeâejmcejCeeLeË efveefo&„b~ Mes<ekeâce&Øeefle<esOeeLeex
‘‘CeeCeeJejCeerÙe’’ efveoxMe:~ ‘keâeue’ efveoxMe: #es$eeefoØeefle<esOeheâue:~
hetJee&veghetefJe&›eâceb cegkeälJee he§eeoeveghetJÙee& peIevÙemJeeefcelJeØe™heCee efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
vewleled, efleme=efYejefhe DeeveghetJeeaefYe: Øe™efheles oes<ees veeefmle Fefle %eeheveeLeË leLeeØe™heCeeled~ DeLeJee,
peIevÙemLeeveeoglke=â„mLeeveb mebie=nerleeMes<emLeeveefJekeâuheeled ØeOeeveefceefle %eeheveeLeË hetJe&ceglke=â„mLeeveØe™heCee ke=âlee~
Mes<eb megiececed~
DeOegvee Gòejmet$esCe efve™hÙeles-
DeJeieenveeefoYesopw e&IevÙekeâeueefJejesOeeYeeJeØe™heCeeLeË met$es ‘DeCCeojmme’ Fefle YeefCeleceefmle~ Ú©e veece DeeJejCece$e,
leefmceved efle…leerefle Ú©emLe:, ‘‘lemme ÚogcelLemme’’ Fefle efveoxMesve kesâJeefueefpeveeveeb Øeefle<esOe: ke=âle:~ ‘‘ÛeefjcemeceÙe-
ÚogcelLemme’’ Fefle efveoxMees efÉÛejceeefoÚ©emLeØeefle<esOeheâue:~
#eerCekeâ<eeÙeefÉÛejcemeceÙes efkeâVe peIevÙemJeeefcelJeb oerÙeles ?
ve, le$e %eeveeJejCeerÙemÙe efÉmeceefÙekeâefmLeefleoMe&veeled~
SJeb ef$eÛejceeefoÚ©emLes<eg Deefhe peIevÙemJeeefcelJeeYeeJees %eelJee JeòeâJÙe:~ lemceeled #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes
SkeâmeceefÙekeâefmLeefle%eeveeJejCekeâce&mkebâOes peIevÙemJeeefcelJeb YeJeleerefle ie=nerleJÙeced~
DeOegvee DepeIevÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slemceeod Ùeod JÙeefleefjòebâ leopeIevÙekeâeueJesovee YeJeefle~ mee ÛeeveskeâefJekeâuhee~
lesve leodYesoØe™heCeeÉejsCe les<eeb mLeeveeveeb mJeeefcelJeØe™heCeb keâefj<Ùeefvle DeeÛeeÙe&osJee:~ leÅeLee-
Skeâ: #ehekeâ: heefjheešdÙee keâcee&efCe #eheefÙelJee ÛejcemeceÙeJeleea #eerCekeâ<eeÙeiegCemLeeveer peele:~ lemÙe
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 17 mes 20 ØeLecees ceneefOekeâej: / 267
#eerCekeâ<eeÙeveecvees ÉeoMeceiegCemLeeveJeefle&cenecegves: ÛejcemeceÙes Skeâe efmLeeflejskeâmeceÙekeâeueØeceeCee efmLelee~ lemÙe

cenecegves: %eeveeJejCeerÙeJesovee keâeuelees peIevÙee~ S<ees peIevÙekeâeuemJeeceer~ hegve: DevÙewkeâes peerJe: hetJe&efJeOeevesve
DeeielÙe efÉÛejcemeceÙe#eerCekeâ<eeÙeJeleea peele: meesÓpeIevÙekeâeuemJeeceer~ Sleod efÉleerÙemLeeveb keâefLeleced~ hegve: DevÙees
peerJe: ef$eÛejcemeceÙe#eerCekeâ<eeÙeJeleea peele:~ S<eesÓefhe DepeIevÙekeâeuemJeeceer~ leòe=leerÙemLeeveb keâefLeleced~ SJeb ÛelegLee&eof ›eâcesCe
DeJeleejefÙeleJÙeb ÙeeJeled #eerCekeâ<eeÙekeâeuemÙe mebKÙeeleYeeie Fefle~ Sles efvejvlejmLeevemJeeefcevees YeJeefvle~
efJemlejsCe OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙeb~
SJeb mebKÙeeleheuÙeeshecewneaveb ef$ebMelkeâesšekeâesšercee$eepeIevÙemLeeveefJekeâuhee %eeveeJejCeerÙemÙe Øe™efhelee:~
De$e peerJemecegoenejØe™heCee ÙeLeeveglke=â„mLeeves<eg Øe™efhelee leLee Øe™heefÙeleJÙee~
oMe&veeJejCeevlejeÙekeâce&Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb~~17~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe peIevÙeepeIevÙeefmLeeflemJeeefcelJeØe™heCee ke=âlee leLee
oMe&veeJejCeerÙe-DeblejeÙeeCeeb Deefhe keâle&JÙee, efJeMes<eeYeeJeeled~
DeOegvee JesoveerÙeJesoveeØeefleheeoveeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
meeefceòesCe penCCeheos JesÙeCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penefCCeÙee keâmme ?~~18~~
DeCCeojmme ÛeefjcemeceÙeYeJeefmeeqæÙemme lemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee keâeueoes
penCCee~~19~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeJeieenvee-mebmLeeveeefoefYeefJe&Mes<ees veemleerefle ‘DeCCeojmme’ met$es keâefLeleb~
YeJÙeefmeefækeâes veece DeÙeesefieYeóejkeâ:~ lemÙe ÛejcemeceÙes Skeâe efmLeefle: SkeâmeceÙekeâeuee YeJeleerefle
YeJÙeefmeefækeâÛejcemeceÙes peIevÙemJeeefcelJeb keâefLeleb~
efÉÛejceeefomeceÙes<eg peIevÙemJeeefcelJeb efkeâVe YeCÙeles?
vewleled, le$e JesoveerÙemÙe DeÙeesefiekesâJeefueve: SkeâmeceÙeefmLeles: DevegheuebYeeled~
leelheÙe&ce$e-DeÙeesefiekesâJeefueveeb YekeälÙewJe DeÙeesefiekesâJeefueheoØeeefhleYe&efJe<Ùeefle~ lelheoØeehlÙeLe&cesJe
mJeeOÙeeÙeeefomeJe&: ØeÙeemeesÓmceekeâefceefle~
DeOegvee peIevÙeJesoveeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lelees peIevÙeeod JÙeefleefjòebâ leodJÙeefleefjòebâ, mee DepeIevÙee efmLeefleJesovee YeJeefle~
ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe DepeIevÙemLeeveØe™heCee ke=âlee leLee keâle&JÙee~ efJeMes<esCe-DeÙeesefieÛejcemeceÙeeled
leeJeefVejblejmLeeveØe™heCee keâle&JÙee ÙeeJeoÙeesefieØeLecemeceÙe Fefle~ hegve: meÙeesefiekesâJeefueÛejcemeceÙes efmLelemÙe
meevlejcepeIevÙemLeeveb YeJeefle~
kegâle: ?
le$e ÛejceheâeuÙee Devleceg&ntòe&cee$eeÙee oMe&veeled~
hegve: DeOemleve™heesveeslkeâerjCekeâeuecee$eefvejvlejmLeeves<eg GlheVes<eg meke=âled meevlejmLeeveceglheÅeles, le$eevleceg&ntle&-
268 / ØeLecees ceneefOekeâej: JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 21, 22, 23, 24 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
mLeeveevlejoMe&veeled~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeod ueeskeâhetjCeb mecegoId eeleb ke=âlJee efmLelemeÙeeseif ekesâJeueer Fefle~ lele: ØelejielekesâJeefueefve
YeieJeefle DevÙecehegve®òeâmeevlejmLeeveb~
kegâle: ?
ueeskeâhetjCemecegodIeeleielekesâJeefueefmLeeflemeòJeeled ØelejielekesâJeefueefmLeeflemeòJemÙe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~ lele:
keâheešielekesâJeefueefve YeieJeefle DevÙeb meevlejcehegve®òeâmLeeveb, ØelejielekesâJeefueefmLeeflemeòJeeled keâheešielekesâJeefue YeieJeledemf Leefle
meòJemÙe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~ lele: oC[ielekesâJeefueefve meevlejcehegve®òeâmLeeveb, keâheešielekesâJeefueefmLeeflemeòJeeled
oC[ielekesâJeefueefmLeeflemeòJemÙe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~ oC[eefYecegKe kesâJeefueefve DevÙeb meevlejcehegve®òeâmLeeveb,
oC[ielekesâJeefueefmLeeflemeòJeeled Sleefmceved DemebKÙeeleiegCeefmLeeflemeòJeoMe&veeled~ Slemceeled ØeYe=efle DeOees efvejvlejmLeeveeefve
leeJeoglheÅeles ÙeeJeled #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙe Fefle~ De$eevlejs efmLeefle keâeC[keâeYeeJeeled~ SlemceeoOe: efvejvlejmeevlej›eâcesCe
%eeveeJejCeerÙeefJeOeevesve DepeIevÙemLeeveØe™heCee keâle&JÙee, efJeMes<eeYeeJeeled~
leelheÙe&ce$e-mLeeveØe™heCeeceOeerlÙe mJeelceMegædÙeLeË mJeMegæhejceelceleòJecesJeeYÙemeveerÙeefceefle~
mebØeefle DeeÙegvee&ceiees$epeIevÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb DeeGDe-CeeceieesoeCeb~~21~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee JesoveerÙemÙe peIevÙeepeIevÙemJeeefcelJeØe™heCee ke=âlee leLee Sles<eeb Deefhe peIevÙe-
DepeIevÙemJeeefcelJeb JeòeâJÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~ efJeMes<esCe-DeeÙeg<eesÓpeIevÙemJeeefcelJeØe™heCeeÙeeb Ùees efJeMes<eesÓefmle me
SJe Je#Ùeles~ leÅeLee-YeJÙeefmeefækeâ efÉÛejcemeceÙes SkeâcepeIevÙemLeeveb~ hegve: ef$eÛejcemeceÙes efÉleerÙecepeIevÙemLeeveb~
hegve: ÛelegLe&ÛejcemeceÙes le=leerÙecepeIevÙemLeeveb~ De$e efÉiegCeJe=eæ
f Ye&Jeefle~ Slemceeled ØeYe=elf e mebKÙeeleiegCeJe=eæ
f Yetl& Jee leeJeod
ieÛÚefle ÙeeJeoglke=â„mebKÙeeleiegCekeâejmJe™hesCe Éew meceÙeew ØeefJe„ew Fefle~ SlelØekeâjCeb OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙeced~
mebØeefle ceesnveerÙemÙe peIevÙeepeIevÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&vles-
meeefceòesCe penCCeheos ceesnCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penefCCeÙee keâmme?~~22~~
DeCCeojmme KeJeiemme ÛeefjcemeceÙemekeâmeeFÙemme ceesnCeerÙeJesÙeCee keâeueoes
penCCee~~23~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Gòejmet$es ‘KeJeiemme’ Fefle efveoxMe: GheMeecekeâ Øeefle<esOeheâue:~ ‘mekeâmeeFÙemme’
Fefle efveoxMe: #eerCekeâ<eeÙeeefoØeefle<esOeheâue:~ efÉÛejceeefomekeâ<eeefÙekeâØeefle<esOeeLeË ÛejcemeceÙessve mekeâ<eeÙeer efJeMesef<ele:~
De$e ÛejcemeceÙemet#cemeebhejeefÙekeâmÙe oMeceiegCemLeeveJeefle&vees ceesnveerÙeJesovee peIevÙee YeJeleerlÙegòebâ YeJeefle~
%eeveeJejCeepeIevÙeØe™hekeâmet$emÙesJe ceesnveerÙemÙeeefhe DepeIevÙeJesovee Øe™heefÙeleJÙee~
leelheÙe&ce$e-keâesšekeâesešf meeiejJe<exYÙe: hetJeË YeieJevle: $e+<eYeosJee: DeenejeLeË efJenjvlees: nefmleveehegj#es$eceeielee:~
De$e peeeflemcejCeefveefceòesve DeenejefJeefOeb %eelJee veJeOeeYeefòeâhetJe&kebâ YeieJeodYÙe: Deenejb F#egjmeb ØeoeÙe hebÛb ee§eÙe&Je=e„f ceJeehe
ÙegJejepe ßesÙeebmekegâceej: meesceØeYeYeüe$ee men~ mewÙeb JewMeeKeMegkeäueele=leerÙee-De#eÙele=leerÙee meoe YeJÙesYÙeesÓ#eÙemegKe
ØeehlÙeLeË YetÙeeefoefle~1
1. De#eÙele=leerÙee kesâ efove Ùen ØekeâjCe efueKee Lee~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 25 mes 30 ØeLecees ceneefOekeâej: / 269
SJeb ÛelegLe&mLeues mJeeefcelJesve peIevÙeheos keâce&Ceeb Jesoveekeâeueefve™heCelJesve SkeâeoMe met$eeefCe ieleeefve~

SJeb mJeeefcelJeb mJekeâevle:ef#ehle-mLeeve-mebKÙee-peerJemecegoenejevegÙeesieÉejb meceehleced~
DeOegvee DeuheyenglJeYesoØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DehheeyengS efòe~ lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieöejeefCe-penCCeheos
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeuheyenglJes $eerCÙesJeevegÙeesieÉejeefCe YeJevleerefle %eeleJÙeced~
Sleled keâLeb %eeÙeles?
peIevÙeeslke=â„heos<eg Skeâ efÉmebÙeesiesve $eerved mebÙeesieeved cegkeälJee SlemceeoefOekeâYebieeslheòes: DevegheuebYeeled~ DevesvewJe
%eeÙeles Deefmceved $eerCÙesJe DevegÙeesieÉejeefCe YeJeefvle~
DeOegvee peIevÙeheos keâce&Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
penCCeheosCe DeªCCeb efhe keâcceeCeb JesÙeCeeDees keâeueoes penefCCeÙeeDees
leguueeDees~~26~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De„eveeceefhe keâce&Ceeb SkeâmeceÙekeâeuemÙe SkeâmÙee: efmLeles: peIevÙekeâeueJesoveeÙee
«enCeeled~
hejceeCegYesosve keâeueYesoesÓ$e efkeâVe ie=nerle: ?
ve, keâeueb cegkeälJee$e ØeosMeeveeb efJeJe#eeYeeJeeled~ meceÙeYeeJesve SkeâlJeceeheVemeceÙeefJeMes<es hejceeCegØeJesMeeod Jee~
Ùesvewlee De„eJeefhe keâeueJesoveemleguÙeemlesve peIevÙeheoeuheyenglJeb veemleerefle YeeJeeLe&:~
mebØeefle Glke=â„heosÓuheyenglJeefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
Gkeäkeâmmeheos meJJelLeesJee DeeGDeJesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee~~27~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJe&keâesefšef$eYeeieeefOekeâ$eÙeefŒebMelmeeiejesheceØeceeCelJeeled~
Ceecee-ieesoJesÙeCeeDees keâeueoes GkeäkeâefmmeÙeeDees oes efJe leguueeDees mebKesppe-
iegCeeDees~~28~~
efJebMeeflemeeiejeshecekeâesšekeâesefšØeceeCelJeeled~ De$e iegCekeâeje: mebKÙeelee: meceÙee:~ Skeâ™hemÙe DemebKÙeeleYeeiee-
YÙeefOekeâ$eÙeefŒebMelmeeiejesheceheuÙeesheceMeueekeâeefYe: efJebMeeflemeeiejeshecekeâesšekeâesefšheuÙeeshece Meueekeâemeg KeefC[leemeg le$e
SkeâYeeiees iegCekeâejes YeJeleerlÙegòebâ YeJeefle~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-JesÙeCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCeeDees keâeueoes
GkeäkeâefmmeÙeeDees Ûeòeeefj efJe leguueeDees efJemesmeeefnÙeeDees~~29~~
efJebMeefle meeiejeshece keâesšekeâesefšYÙe: ef$ebMelmeeiejeshecekeâesšekeâesšerveeb efÉYeeieeefOekeâlJeoMe&veeled~
ceesnCeerÙemme JesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee mebKesppeiegCee~~30~~
kegâle:? ef$ebMelmeeiejeshecekeâesšekeâesefšYÙe: mehleeflemeeiejeshecekeâesšekeâesšerveeb meefl$eYeeieefÉ ™heiegCekeâejlJeesheuebYeeled~
SJeb Glke=â„Jesovee meceehlee~
270 / ØeLecees ceneefOekeâej: JesoveekeâeueefJeOeeveced / met$e 31 mes 35 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeOegvee peIevÙeeslke=â„heosÓuheyenglJeefve™heCeeLeË met$ehebÛekeâceJeleeÙe&les-

penCCegkeäkeâmmeheos DeªCCeb efhe keâcceeCeb JesÙeCeeDeess keâeueoes penefCCeÙeeDees
leguueeDees LeesJeeDees~~31~~
kegâle:? SkeâmeceÙelJeeled~
DeeGDeJesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee DemebKesppeiegCee~~32~~
kegâle:? SkeâmeceÙeb Â„dJee hetJe&keâesefšef$eYeeieeefOekeâ$eÙeefŒebMelmeeiejesheces<eg DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
CeeceeieesoJesÙeCeeDees keâeueoes GkeäkeâefmmeÙeeDees oes efJe leguueeDees mebKesppeiegCeeDees
(DemebKesppeiegCeeDees)~~33~~
De$e keâes iegCekeâej:? mebKÙeelee: meceÙee:~ keâejCeb hetJe&efceJe JekeäleJÙeced~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-JesÙeCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCeeDees keâeueoes
GkeäkeâefmmeÙeeDees Ûeòeeefj efJe leguueeDees efJemesmeeefnÙeeDees~~34~~
keâejCeb hetJe&efceJe keâLeefÙeleJÙeced~
ceesnCeerÙeJesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee mebKesppeiegCee~~35~~
keâes iegCekeâej:? mebKÙeelee: meceÙee:~ keâejCeb hetJe&efceJe JeòeâJÙeb~
SJeb hebÛecemLeues JesoveekeâeueefJeOeevekeâLevelJesveeuheyenglJeehes#eÙee Ûe keâeueefve™heCelJesve SkeâeoMemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb DeuheyenglJeevegÙeesieÉejb mJekeâevle: ef#ehleiegCekeâejeefOekeâejb meceehleced~
meJee&ved efmeæeved meoe Jevos, ceveesJeekeäkeâeÙeMegefæle:~
ÙeceheeMeefJeveeMeeÙe, mJeelceve: meewKÙeefmeæÙes~~1~~
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heovleYetleyeefuemeteqjJeÙe&ØeCeerle<ešdKeC[eiecemÙe ßeerYetleyeefue-efJejefÛele-
JesoveeKeb[veeefcve ÛelegLe&KeC[s SkeâeoMes «ebLes ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&jefÛeleOeJeueešerkeâe-
ØecegKeveevee«ebLeeOeejsCe efJejefÛeles efJebMeefleleces Meleeyoew Ûeeefj$eÛe›eâJeleea-
ßeerMeebeflemeeiejiegg®mlemÙe ØeLeceheóeOeerMeŠ ßeerJeerjmeeiejeÛeeÙe&mlemÙe
efMe<Ùee-pecyetÉerhejÛeveeØesefjkeâeieefCeveer %eeveceleerke=âle-
efmeæebleefÛebleeceefCe-šerkeâeÙeeb JesoveevegÙeesieÉejmÙe
<ees[MeYesoevleie&le<e‰-Jesoveekeâeue-
efJeOeeveevegÙeesieÉejveeceeÙeb
ØeLecees ceneefOekeâejŠ
meceehle:~
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 ØeLece Ûetefuekeâe / met$e 33 efÉleerÙees ceneefOekeâej: / 271
DeLe ØeLeceeÛetefuekeâe
cebieueeÛejCeced
keâeueÛe›eâeodefJeefveie&vlegb, ef$ekeâeueb veewefce efve<keâueeved~
keâeuekeâuee JÙeleerlee§e, heg<Ùevleg ve: meceerefnleced~~1~~
DeLe efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le-<e‰s JesoveekeâeueefJeOeeveevegÙeesieÉejs SkeâeoMe«evLes Ûeteuf ekeâeveeefcve
efÉleerÙes ceneefOekeâejs hebÛeefYe: mLeuew: Skeâesveef$ebMeoefOekeâMele-met$eeefCe keâLeefÙe<Ùevles~ le$e leeJelØeLecemLeues
cetueØeke=âefleefmLeefleyebOes ‘‘Sòees cetueheÙeef[’’ FlÙeeefovee ÛelJeeefj DevegÙeesieÉejeefCe keâLeveeLeË met$eceskebâ~ lele: hejb efÉleerÙemLeues
ØeLeceefmLeefleyebOemLeeveØe™heCeeÙeeb DeuheyenglJeehes#eÙee ‘‘efªefoyebOeªeCe’’-FlÙeeefovee Ûeleg:<eef„met$eeefCe Je#Ùevles~ leoveg
le=leerÙemLeues efÉleerÙeYeso-efve<eskeâØe™heCeeÙeeb ÉÙeevlejmLeueieefYe&lelJesve ‘‘efCemesÙehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee efJebMeeflemet$eeefCe~
lelhe§eeled ÛelegLe&mLeues le=leerÙeYesoeyeeOeekeâeC[keâØe™heCeeÙeeb ‘‘DeeyeeOeekebâ[Ùe-’’ FlÙeeefovee met$eÉÙeb GÛÙeles~ leovevlejb
hebÛeces mLeues ÛelegLe&YesoeuheyenglJekeâLevelJesve ‘‘DehheeyengS’’ FlÙeeefovee efÉÛelJeeefjMb elmet$eeefCe Fefle efÉleerÙeceneefOekeâejmÙe
mecegoeÙeheeleefvekeâe keâefLelee YeJeefle~
DeOegvee cetueØeke=âefle-efmLeefleyebOeYesoØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
Sòees cetueheÙeef[efªefoyebOes hegJJeb ieceefCeppes lelLe FceeefCe Ûeòeeefj DeCegÙeesie-
öejeefCe-efªefoyebOeªeCehe™JeCee efCemesÙehe™JeCee DeeyeeOeekebâ[Ùe he™JeCee
DehheeyengS efòe~~36~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeLe keâef§eoen-
heoceerceebmee mJeeefcelJeceuheyenglJeefceefle $ÙevegÙeesieÉejw: keâeueefJeOeeveb Øe™efheleb~ Slelmeceehleb, met$emÙeeoew keâeueefJeOeeves
$eerCÙesJeevegÙeesieÉejeefCe YeJevleerefle Øe™efhelelJeeled~ Ùeefo Jee ve meceehleb leefn& keâeueefJeOeeves $eerCÙesJeevegÙeesieÉejeefCe
YeJevleerefle YeefCelemet$emÙe DeveLe&keâlJeb ØemepÙesle~ ve Ûe met$eceveLe&kebâ YeJeefle, efJejesOeeled~ lele: keâeueefJeOeeveb meceehleb
SJe~ SJeb meceehles~ Gheefjmet$eejbYeesÓveLe&keâ Fefle Ûesled ?
De$e heefjnej GÛÙeles-
ef$eefYejvegÙeesieÉejw: keâeueefJeOeeveb Øe™hÙe meceehleb ÛewJe~ efkeâvleg lemÙe meceehlemÙe JesoveekeâeueefJeOeevemÙe Gheefj
«evLesCe Ûetefuekeâe GÛÙeles~
Ûetefuekeâe keâe Fefle Ûesled ?
keâeueefJeOeevesve metefÛeleeLee&veeb efJeJejCeb Ûetefuekeâe veece~ ÙemÙeeb DeLe&Øe™heCeeÙeeb ke=âleeÙeeb hetJe&Øe™efheleeLex efMe<ÙeeCeeb
efve§eÙe GlheÅeles mee Ûetefuekeâe Fefle YeefCeleb YeJeefle~ lemceeogheefjce«ebLeeJeleej: mebyeæ Fefle ie=nerleJÙe:~
met$es ‘cetueheÙeef[eqªefoyebOes’ Fefle efveoxMesve GòejØeke=âefleefmLeefleyebOemÙe efvejekeâjCeb ke=âleb~
272 / efÉleerÙees ceneefOekeâej: JesoveekeâeueefJeOeevemÙe / met$e 37 mes 40 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
De$e GòejØeke=âefleefmLeefleyebOeefvejekeâjCeb efkeâceLeË ke=âleced ?

vewleled, cetueØeke=âefleefmLeefleyebOeeJeieceeled leoJeiecees YeJeleerefle leefVejekeâjCeb ke=âleb~
De$e ‘hegJJeb’ Fefle Meyo: keâejCeJeeÛekeâ: ef›eâÙeeefJeMes<eCeYeeJesve ie=nerleJÙe:~ ve Ûe hetJe&Meyo: keâejCeeLe&-
YeeJesveeØeefmeæ: ‘ceeflehetJeË ßegleced’ FlÙeeffmceved met$es keâejCes Jele&ceevehetJe&MeyoesheuebYeeled~ ef$eefYejvegÙeesieÉejw: hetJeË
Øe™efheleeLe&efJe<eÙeyeesOemÙe hetJeË keâejCeb YetlJee ‘ieceefCeppesieceveerÙes cetueØeke=âefleefmLeefleyebOes Fceeefve DeefveÙeesieÉejeefCe
YeJevleerefle YeefCeleb YeJeefle~
DeLeJee cetueØeke=âefleefmLeefleyebOe: keâeueefJeOeeves hetJeË-ØeLececesJe %eeleJÙe:, efmLelÙeOe&ÛÚsoeefokesâ<eg DeveJeieces<eg
mJeeefcelJeeefo-DevegÙeesieÉejeCeeceJeieceesheeÙeeYeeJeeled~ le$e FceevÙevegÙeesieÉejeefCe YeJevleerefle YeefCeleb YeJeefle~
Deveglke=â„mÙe DepeIevÙeefmLeeflemLeeveeefve hetJeË Øe™efheleeefve~ les<eg mLeeves<eg keâefmceved keâefmceved peerJemeceemes
le$e efkeâÙeefvle yebOemLeeveeefve efkeâÙeefvle Jee meòJemLeeveeefve keâmÙe peerJemeceememÙe yebOemLeevesYÙe: keâmÙe Jee
yebOemLeeveeefve meceeefve DeefOekeâeefve vÙetveeefve Jee Fefle he=ÛÚeÙeeb lemÙe efve§eÙeeslheeoveeLeË efmLeefleyebOemLeeveØe™heCee
Deeielee~
yeOÙeceevekeâce&ØeosMeefJevÙeeme: efkebâ ØeLecemeceÙeØeYe=efle DeLeJee DevÙeLee YeJeleerefle he=„s SJeb YeJeefle Fefle
DeeyeeOeeØeceeCeØe™heCeeLeË efveefmeÛÙeceevekeâce&ØeosMeeveeb efve<eskeâ›eâceØe™heCeeLeË Ûe efve<eskeâØe™heCee Deeielee~ SkeâeceeyeeOeeb
ke=âlJee efkeâceskebâ ÛewJe efmLeefleyebOemLeeveb yeOÙeles, Deenes DevÙeLee yeOÙeles Fefle he=„s SkeâmÙee: DeeyeeOeeÙee: FÙeefvle
efmLeefleyebOemLeeveeefve yeOÙevles, DehejeefCe ve yeOÙevles Fefle %eeheveeLeË DeeyeeOeekeâeC[keâØe™heCee Deeielee~ DeeyeeOeeveeb
DeeyeeOeekeâeC[keâeveeb Ûe mleeskeâyenglJe%eeheveeLeË DeuheyenglJeØe™heCee Deeielee~ SJece$e ÛelJeeÙesJeevegÙeesieÉejeefCe YeJeefvle
DevÙes<eece$ewJeevleYee&Jeeled~
SJeb ØeLecemLeues ÛetefuekeâeÙeeb cetueØeke=âefleefmLeefleyebOes ÛelegYexoØeefleheeovelJesve met$eceskebâ ieleced~
DeOegvee SkesâefvõÙeeCeeb DeuheyenglJeØekeâejsCe met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
efªefoyebOeªeCehe™JeCeoeS meJJelLeesJee megncg es Fbeof Ùe DeheppeòeÙemme efªefoyebOe-
ªeCeeefCe~~37~~
yeeojsFbefoÙeDeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~38~~
megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~39~~
yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~40~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SleouheyenglJemet$eb osMeeceMe&kebâ, metefÛeleefmLeeflemLeeveØe™heCee ØeceeCeevegÙeesie-
ÉejlJeeled~ ve ÛeeefmlelJeØeceeCewjveJeieleeveeb efmLeefleyebOemLeeveeveeceuheyenglJeb mebYeJeefle, efJejesOeeled~ lemceeled efmLeefleyebOemLeeve-
Øe™heCeeÙeeb Øe™heCee-ØeceeCeeuheyenglJeb Ûesefle $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe~ le$e Øe™heCeeÙeeb meefvle Ûelego&Meeveeb peerJemeceemeeveeb
he=Lekeâd he=Lekeâd efmLeefleyebOemLeeveeefve~
De$e ‘efªefoyebOeªeCeeefCe’ FlÙegòesâ keâs<eeb «enCeced ?
GÛÙeles, yeOÙele Fefle yebOe:~ efmLeeflejsJe yevOe: efmLeefleyebOe:~ efmLeefleyevOemÙe mLeeveceJemLeeefJeMes<e Fefle ÙeeJeled~
Sles<eeb efmLeefleyebOeefJeMes<eeCeeb «enCeb~ peIevÙeefmLeefleb Glke=â„efmLeleew MeesOeefÙelJee Skeâ™hes Øeef#ehles efmLeefleyebOemLeeveeefve
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 ØeLece Ûetefuekeâe / met$e 41 mes 48 efÉleerÙees ceneefOekeâej: / 273
YeJeefvle, les<eeb «enCeefcelÙegòebâ YeJeefle~

Øe™heCee ielee~
De$e efJemlej: OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙeesÓefmle~
mebØeefle yebOemLeeveeveeceuheyenglJecegÛÙeles~ leÅeLee-
meJe&mleeskeâe: met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe efmLeefleyebOemLeeveeefve, heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieØeceeCelJeeled~
met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe eqmLeefleyebOemLeevesYÙe: yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hlekesâ<eg met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâØeLeceÛejce-
efmLeefleyebOemLeeveeoOe: Gheefj Ûe mebKÙeeleiegCeJeerÛeejmLeeveeveecegheuebYeeled~
yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâpeIevÙeeslke=â„ efmLeefleYÙeesÓOe: Gheefj Ûe yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hleefmLeefleyebOemLeevesYÙe:
mebKÙeeleiegCeefmLeefleyebOemLeeveeveeb met#cewkesâefvõÙeheÙee&hles<eg GheuebYeeled~
mebØeefle ÉerefvõÙeeoejYÙe Demebef%ehebÛesefvõÙeheÙe&vleeveeb efmLeefleyebOemLeeveefve™heCeeLeË met$ee„keâceJeleeÙe&les-
yeerFbefoÙeDeheppeòeÙeefªefoyebOeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~41~~
lemmesJe heppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~42~~
leerFbefoÙeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~43~~
ÛelegeEjefoÙeDeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~45~~
DemeefCCehebeÛf ebeof ÙeDeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~47~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e iegCekeâej: DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiemÙe mebKÙeeleYeeiees %eeleJÙe:~
kegâle: ?
ÉerefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe JeerÛeejmLeeveeefve heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$eeefCe~ SkesâefvõÙeeCeeb hegve: DeeJeefuekeâeÙee
DemebKÙeeleYeeiesve heuÙeesheces KeefC[les le$ewkeâKeC[cee$eeefCe~ Ùesvee$eeOemlevejeefMevee GheefjcejeMeew DeheJeefle&leeÙeeb DeeJeefuekeâeÙee
DemebKÙeeleYeeiemÙe mebKÙeeleYeeie: DeeieÛÚefle lesve me: iegCekeâejes YeJeleerefle DeJeiecÙeles~
ÉerefvõÙeheÙee&hlekeâmÙe Sleeefve efmLeefleyebOemLeeveeefve mebKÙeeleiegCeeefve~ kegâle: ? efJeMegæŸee mebkeäuesMesCe ÛeeOe:
GheefjceOÙeceefmLeefleyebOemLeevesYÙe: mebKÙeeleiegefCeleefmLeefleefJeMes<es<eg JeerÛeejoMe&veeled~
ÙeLee met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hle-yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hleeveeb efmLeefleyebOemLeevesYÙe met#cewkesâefvõÙeheÙee&hleeveeb
efmLeefleyebOemLeeveeefve mebKÙeeleiegCeeefve, leLee meJe&eJf ekeâuesevf õÙeeheÙee&hleefmLeefleyebOemLeevesYÙees Éerevf õÙeheÙee&hleefmLeefleyebOemLeeveeefve
efkeâVe mebKÙeeleiegCeeefve Fefle Ûesled ?
vewleod JeòeâJÙeb, efYeVepeeeflelJeeled efYeVeefmLeeflelJeeÛÛe~
ÛelegefjefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe efmLeefleyebOemLeeveeefve mebKÙeeleiegCeeefve~ ceOÙeceefmLeefleefJeMes<esYÙeesÓOe: Gheefj Ûe
mebKÙeeleiegCeeveeb JeerÛeejmLeeveeveece$eesheuebYeeled~
Demebef%ehebÛesefvõÙeeheÙee&hlemÙe iegCekeâej: mebKÙeelee: meceÙee:~

DeOegvee mebef%ehebÛesefvõÙeeheÙee&hle-heÙee&hleeveeb efmLeefleyebOemLeeveefve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
meefCCehebeÛf ebeof ÙeDeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~49~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$eemebef%ehebÛesefvõÙeefmLeefleyebOemLeevew: Devle:keâesše-
keâesefšcee$e mebef%ehebÛesefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe efmLeefleyebOemLeeves<eg Yeeies ke=âles<eg mebKÙeele™heesheuebYeeled~
DeOegvee heÙee&hlekeâmÙe keâLÙeles-mebØeefle Ùesveemeew DeJJeesiee{euheyenglJeoC[keâes osMeeceMe&keâmlesvee$eevleYet&leb
ÛelegefJe&OeceuheyenglJeb YeCÙeles~ leÅeLee-De$eeuheyenglJeb efÉefJeOeb cetueØeke=âefle-DeuheyenglJeb DeJJeesiee{euheyenglJeb
Ûesefle~ le$eeJJeesiee{euheyenglJeb efÉefJeOeb mJemLeevehejmLeeveYesosve~ le$e mJemLeeveb Je#Ùeles-
meJe&mleeskeâ: met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<e:~ efmLeefleyebOemLeeveeefve Skeâ™hesCe efJeMes<eeefOekeâeefve~
peIevÙe: efmLeefleyebOe: mebKÙeeleiegCe:~ Glke=â„: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOekeâ:~ SJeb met#cewkesâefvõÙeheÙee&hle-
yeeojwkesâefvõÙeheÙee&hleeheÙee&hleeveeb Deefhe JeòeâJÙeced~
ÉerefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe meJe&mleeskeâ: efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<e:~ efmLeefleyebOemLeeveeefve Skeâ™hesCe efJeMes<eeefOekeâeefve~
peIevÙe: efmLeefleyebOe: mebKÙeeleiegCe:~ Glke=â„: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOekeâ:~
SJeb ÉerefvõÙeheÙee&hle-$eerefvõÙe-ÛelegefjefvõÙe-Demebef%ehebÛesefvõÙeheÙee&&hleeheÙee&hleeveeb Ûe JeòeâJÙeb~
mebef%ehebÛesefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe meJe&mleeskeâes peIevÙe: efmLeefleyebOe:~ efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<e: mebKÙeeleiegCe:~
efmLeefle-yebOemLeeveeefve Skeâ™hesCe efJeMes<eeefOekeâeefve~ Glke=â„: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOekeâ:~ SJeb mebef%eheÙee&hlekeâmÙeeefhe
JeòeâJÙeb~
SJeb mJemLeeveeuheyenglJeb meceehleb~
De$e hejmLeeveeuheyenglJeeefokeâeefve efJemlejsCe OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙeeefve meefvle~
DeOegvee met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe mebkeäuesMeefJeMegefæmLeeveefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meJJelLeesJee megngcesFbefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesmeefJemeesefnªeCeeefCe~~51~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efmLeleÙees yeOÙeles SefYeefjefle keâjCes Ie_eglheòes: keâce&efmLeefleyebOekeâejCeheefjCeeceeveeb
efmLeefleyebOe Fefle JÙeheosMe:~ les<eeb mLeeveeefve DeJemLeeefJeMes<ee: efmLeefleyebOemLeeveeefve~
mebØeefle les<eeb efmLeefleyebOekeâejCeheefjCeeceeveeb Øe™heCee ef›eâÙeles~
efkeâceLe&cesles<eeb Øe™heCee ef›eâÙeles ?
keâejCeeJeieceÉejsCe keâce&efmLeeflekeâeÙee&JeieceveeLeË Øe™heCee ef›eâÙeles~
ve Ûe keâejCesÓveJeieles keâeÙee&Jeiece: mecÙekeä™hesCe ØeefleheÅeles~ DevÙe$e leLeevegheuebYeeled~
De$e Øe™heCee ØeceeCeceuheyenglJeefceefle $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe YeJeefvle~ met$esÓuheyenglJeevegÙeesieÉejceskeâcesJe efkeâceLeË
Øe™efheleced ?
vew<e oes<e:, DeuheyenglJeØe™heCeeÙeeb leÙeesÉ&ÙeesjhÙevleYee&Jeeled~ DeveJeielemeòJeØeceeCes<eg heefjCeeces<eg DeuheyenglJeeveg-
heheòes:~
le$e leeJeoskeâpeerJemeceemeceeefßelÙe mebkeäuesMeefJeMegeqæmLeeveÙees: Øe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-peIevÙeeÙeeb efmLeleew

meefvle mebkeäuesMemLeeveeefve~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeoglke=â„efmLeefleefjefle~ SJeb efJeMegefæmLeeveeveeceefhe Øe™heCee keâle&JÙee~ efJeMes<esCe-
Glke=â„efmLeefleØeYe=efle Øe™heefÙeleJÙeb~
SJeb Øe™heCee ielee~
peIevÙeeÙee: efmLeles: mebkeäuesMemLeeveeveeb ØeceeCecemebKÙeelee: ueeskeâe:~ efÉleerÙeeÙee: efmLelesjefhe DemebKÙeelee: ueeskeâe:~
SJeb vesleJÙeb ÙeeJeoglke=â„e efmLeefleefjefle~ SJeb efJeMegefæmLeeveeveeceefhe efJehejerlesve ØeceeCeØe™heCee keâle&JÙee~
De$e ØeceeCeevegÙeesieÉejsCe metefÛeleeveeb ßesefCe-DeJenej-YeeieeYeeieeveeb Øe™heCee keâefj<Ùeles~ le$e ßesefCeØe™heCee
efÉefJeOee-DevevlejesheefveOee hejbhejesefveOee Ûe~
Sles<eeb efJemlej: OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙeb~
DeOegvee yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe mebkeäuesMeefJeMegeqæmLeeveefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
yeeojsFbefoÙe DeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~52~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe efmLeefleyebOemLeevesYÙees yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe
efmLeefleyebOemLeeveeefve mebKÙeeleiegCeeefve Fefle hetJe&met$ew: Øe™efheleeefve meefvle~ De$e-met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe mebkeäuesMe-
efJeMegefæmLeevew: yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe mebkeäuesMeefJeMegefæmLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve Fefle Øe™efheleb met$es~
DeOegvee met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hleeoejYÙe mebef%ehebÛesefvõÙeheÙee&hlekeâheÙeËleb mebkeäuesMeefJeMegefæmLeeveØe™heCeeLeË
ÉeoMemet$eeCÙeJeleeÙe&vles-
megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~53~~
yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~54~~
yeerFbefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~55~~
yeer F b e f o ÙeheppeòeÙemme meb e f k eâues m e-ef J emees e f n ªeCeeef C e Demeb K es p pe-
iegCeeefCe~~56~~
leerFbefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~57~~
leer F b e f o ÙeheppeòeÙemme meb e f k eâues m e-ef J emees e f n ªeCeeef C e Demeb K es p pe-
iegCeeefCe~~58~~
ÛeGefjbefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-

iegCeeefCe~~59~~
ÛeGef j b e f o ÙeheppeòeÙemme meb e f k eâues m e-ef J emees e f n ªeCeeef C e Demeb K es p pe-
iegCeeefCe~~60~~
DemeefCCehebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~61~~
DemeefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~62~~
meefCCehebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~63~~
meefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~64~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#cewkesâefvõÙeheÙee&hlekeâmÙe mebkeäuesMeefJeMegefæmLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~ De$e
iegCekeâej: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeie:~ met#cewkesâefvõÙeheÙee&hlees efJeMegædÙeceeCees yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe
meJe&emf LeefleyebOemLeevesYÙe: mebKÙeeleiegCeeefve efmLeefleyebOemLeeveeefve DeOeesÓhemejefle, mebekf eäueMÙeceeveesÓefhe lesYÙe: mebKÙeeleiegCeeefve
efmLeefleyebOemLeeveeefve Gheefj Ûešefle Fefle ieg®heosMeeled~
De«esÓ«es Gòejesòej›eâcesCe DemebKÙeeleiegCeeefve mebkeäuesMeefJeMegefæmLeeveeefve YeJeefvle Fefle %eeleJÙeb~
De$e meJe&$e iegCekeâej: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiees %eeleJÙe:~
yeOÙele Fefle yebOe:, efmLeefle§eemeew yebOe§e efmLeefleyebOe:, lemÙe mLeeveceJemLeeefJeMes<e: efmLeefleyebOemLeeveb~
SJeceLe&heoceeefßelÙe Øe™heCeeLe&cegheefjcemet$ekeâueehe DeeieleesÓefmle~
DeOegvee mebÙeleeveeb peIevÙeefmLeefleyebOeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meJJelLeesJees mebpeomme penCCeDees efªefoyebOees~~65~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efmLeefleyebOemLeeveeefve SleeJeefvle YeJevleerefle hetJeË Øe™efheleeefve~ mebØeefle le$e
SkewâkeâefmLeefleyebOemLeevecesleeJele: meceÙeeved ie=nerlJee YeJeleerefle Øe™heCeeLeË peIevÙeeslke=â„efmLeefleØe™heCee$eeielee~
De$e peIevÙeeslke=â„efmLeefleØe™heCeeÙeeb meòJeØeceeCeeefveÙeesieÉejs cegkeälJeeuheyenglJeb ÛewJe efkeâceLeË Øe™efheleced?
vew<e oes<e:, Øe™heCee-ØeceeCeeefJeveeYeeefJe-DeuheyenglJeefceefle ke=âlJee leoØe™heCeeled~ lemceeo$e
DeuheyenglJeevleYet&leØe™heCeeØeceeCes És Je#Ùesles~ leÅeLee-
Ûelego&Meeveeb peerJemeceemeeveeb peIevÙeeslke=â„efmLeleer mle:~
Fefle Øe™heCee ielee~
ÛelegCee&ceefhe SkesâefvõÙeeCeeb ceesnpeIevÙeefmLeefle: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiesve Tveb meeiejesheceb YeJeefle~ %eeveeJejCe-
oMe&veeJejCe-JesoveerÙe-DevlejeÙeeCeeb peIevÙeefmLeefle: meeiejeshecemÙe mehleYeeies<eg ef$eYeeieØeceeCee heuÙeeshecemÙe

DemebKÙeeleYeeiesve Tvee YeJeefle~ veece-iees$eÙeespe&IevÙeefmLeefle: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeiesve nervee meeiejeshecemÙe mehleYeeies<eg
efÉYeeiecee$ee~ DeeÙeg<ees peIevÙeefmLeefle: #egõYeJe«enCecee$eb YeJeefle~
Sles<eeceglke=â„efmLeefleØeceeCecegÛÙeles~ leÅeLee-
ÛelegCee&ceefhe SkesâefvõÙeeCeeb Glke=â„efmLeefle: ceesnveerÙemÙe Skebâ meeiejesheceb~ %eeveeJejCeerÙe-oMe&veeJejCeerÙe-JesoveerÙe-
DevlejeÙeeCeeb meeiejeshecemÙe mehleYeeies<eg heefjhetCee& ef$eYeeieØeceeCee~ veece-iees$eÙees: meeiejeshecemÙe mehleYeeies<eg heefjhetCee&
efÉYeeiecee$ee~ efJeMes<esCe leg-met#cewkesâefvõÙeheÙee&hleeheÙee&hle-yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hleeveeceglke=â„efmLeefleyebOe: yeeojwkesâefvõÙe-
heÙee&hlekeâmÙeeslke=â„efmLeefle yebOeeled heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesveesvee YeJeefle~ DeeÙeg<e: Glke=â„: efmLeefleyebOe: hetJe&keâesešf ØeceeCee
mJekeâ-mJekeâeslke=â„eyeeOeeÙee: DeefOekeâe Deefmle~
ÉerefvõÙeeefoYÙe DeejYÙe Demebef%ehebÛesefvõÙeheÙe&Ëleefceefle ÙeLee›eâcesCe ceesnveerÙemÙe peIevÙe: efmLeefleyebOe:
heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiesve Tveb hebÛeefJebMeeflemeeiejesheceeefve, hebÛeeMelmeeiejesheceeefCe, meeiejesheceMeleb, meeiejeshecemenœeb
YeJeleerefle %eeleJÙeced~ %eeveeJejCeeefoÛelegCeeË keâce&CeecesJeb ÛewJe JeòeâJÙeced~ efJeMes<esCe-hebÛeefJebMeefle-hebÛeeMeled-
Mele-menœemeeiejesheceeCeeb mehleYeeies<eg ef$eYeeiee heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiesve Tvee YeJeefle~ SJeb veeceiees$eÙees:~
veJeefj mehleYeeies<eg efÉYeeiee Fefle JeòeâJÙeb~ DeeÙeg<ees peIevÙeefmLeefleyebOe: #egõYeJe«enCeb peIevÙeeyeeOeeÙee DeYÙeefOekebâ
YeJeefle~
Glke=â„efmLeefleyebOees Éerevf õÙes<eg ceesnveerÙemÙe hebÛeefJebMeeflemeeiejesheceeefCe~ ÛelegCeeË keâce&Ceeb hebÛeefJebMeefle meeiejesheceeveeveeb
mehleYeeies<eg ef$eYeeieØeceeCee~ veece-iees$eÙees: hebÛeefJebMeeflemeeiejesheceeveeveeb mehleYeeies<eg efÉYeeiecee$ee~ DeeÙeg<e: Glke=â„efmLeefle:
hetJe&keâesefšØeceeCee~ $eerefvõÙemÙe ÙeLee›eâcesCe hebÛeeMelmeeiejesheceeveeveeb mehle-mehleYeeiee ef$emehleYeeiee efÉmehleYeeiee-
Glke=â„efmLeefleYe&Jeefle~ DeeÙeg<e: hetJe&keâesefšØeceeCee~
ÛelegefjefvõÙes<eg meeiejesheceMelemÙe mehle-mehleYeeiee ef$emehleYeeiee efÉmehleYeeiee heefjhetCee& YeJeefle~ DeeÙeg<e:
hetJe&keâesešf ØeceeCee~ Demebe%f ehebÛesevf õÙes<eg meeiejeshecemenœemÙe mehle-mehle Yeeiee ef$emehleYeeiee efÉmehleYeeiee Glke=â„efmLeefleyebOe:~
DeeÙeg<e: Glke=â„efmLeefleyebOe: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie:~
Demebef%ehebÛesefvõÙes<eg meeiejeshecemenœemÙe mehle-mehle Yeeiee, ef$emehleYeeiee efÉmehleYeeiee Glke=â„efmLeefleyebOe:~
DeeÙeg<e: Glke=â„efmLeefleyebOe: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie:~
mebef%ehebÛesefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe mehleeveeb keâce&Ceeb peIevÙeefmLeefleyebOe: Glke=â„efmLeefleyebOe§e Devle:keâesšekeâesefšØeceeCeb~
mebef%ehebÛesefvõÙeheÙee&hlekeâmÙe JesoveerÙemÙe peIevÙeefmLeefleyebOe: ÉeoMe cegntlee&:~ veeceiees$eÙeesj„cegntlee&:~ Mes<eeCeeb
keâce&Ceeb efYeVecegntleË~ Glke=â„efmLeefleyebOe: ceesnveerÙemÙe mehleefle keâesšekeâesefšmeeiejesheceb, ÛelegCeeË keâce&Ceeb
ef$ebMelkeâesšekeâesefšmeeiejesheceb, veece-iees$eÙees: efJebMeeflekeâesšekeâesefšmeeiejesheceb~ DeeÙeg<e: $eÙeefŒebMelmeeiejesheceeefCe
meeeflejskeâeefCe~
mebØelÙesles<eeb efmLeefleyebOemLeeveeveeceuheyenglJecegÛÙeles~ leÅeLee-meJe&mleeskeâ: mebÙelemÙe peIevÙeefmLeefleyebOe:~
De$e met#cemeebhejeefÙekeâMegeqæmebÙelemÙe ÛejceefmLeefleyebOees peIevÙe Fefle ie=nerleJÙe:~
Dele: Gheefj efmLeefleyebOees peIevÙe™hesCe efkeâVe ie=¢eles ?
ve ie=¢eles, Gheefj keâ<eeÙeeYeeJesve efmLeefleyebOeeYeeJeeled~

#eerCekeâ<eeÙeiegCemLeevesÓefhe SkeâmeceefÙekeâe efmLeefle: Devleceg&ntle&cee$emet#cemeebhejeefÙekeâÛejceefmLeefleyebOeeled
DemebKÙeeleiegCenervee ueYÙeles~ mee efkeâVe ie=¢eles ?
vewleled, efÉleerÙeeefo meceÙes<eg DeJemLeevemÙe efmLeefleefjefle JÙeheosMeeled~ ve Ûeeslheefòekeâeues efmLeefleYe&Jeefle, efJejesOeeled~
DeOegvee yeeojwkesâefvõÙeeoejYÙe Demebef%ehebÛesefvõÙeheÙeËleheÙee&hleeheÙee&hleeveeb peIevÙeeslke=â„efmLeefleyebOeefve™heCeeLeË
ÛelegefJeËMeeflemet$eeefCe DeJeleeÙe&vles-
yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees DemebKesppeiegCees~~66~~
De$e iegCekeâej: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie:~ Devleceg&ntle&cee$emebÙeleefmLeefleyebOesve heuÙeeshecemÙe DemebKÙeele-
Yeeiesveesvemeeiejeshececee$eyeeojwkesâefvõÙe heÙee&hlepeIevÙe efmLeefleyebOes Yeeies ùles heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~
megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~67~~
yeeojsFbefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~68~~
De$e efJeMes<e: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieØeceeCeJeerÛeejmLeevecee$e:~
megngcesFbefoÙe DeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~69~~
De$e efJeMes<e: yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeefmLeefleyebOeeled met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe DeOemleveJeerÛeej-
mLeevecee$eesÓefmle~
lemmesJe DeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~70~~
efJeMes<e: met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe JeerÛeejmLeevecee$e:~
yeeojsFbefoÙeDeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~71~~
efkeâÙevcee$ees efJeMes<e:? met#cewkesâefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„efmLeefleyebOeeogheefjceyeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hleJeerÛeej-
mLeevecee$eesÓefmle~
megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~72~~
yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hle-Glke=â„efmLeefleyebOeeogheefjcesCe yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hleJeerÛeejmLeevesYÙe: mebKÙeeleiegCesve
met#cewkesâefvõÙe heÙee&hlekeâmÙe JeerÛeejmLeevesve heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$esCe~
yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~73~~
met#cewkesâefvõÙeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„efmLeefleyebOeeogheefjcew: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eyeeojwkesâefvõÙeheÙee&hle
JeerÛeejmLeevew: efJeMes<eeefOekeâesÓefmle~
yeerFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~74~~
De$e iegCekeâej: efkebâefÛeotvehebÛeefJebMeefle™heeefCe~
lemmesJe DeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~75~~
ÉerefvõÙeeheÙee&hlepeIevÙeefmLeefleyebOeeled DeOe: heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$eJeerÛeejmLeeveeefve Deheme=lÙe ÉerefvõÙe-
heÙee&hlekeâmÙe peIevÙeefmLeefleyebOemÙeeJemLeeveeled~

mJekeâpeIevÙeefmLeefleyebOeeled heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$eJeerÛeejmLeeveeefve Gheefj ÛeefšlJee mJekeâeslke=â„efmLeefleyebOe-
meceglheòes:~
lemmesJe heppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~77~~
ÉerefvõÙeheÙee&hlemÙe Glke=â„efmLeefleyebOeeled heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$eefmLeefleyebOemLeeveeefve Gheefj DeYÙeglme=lÙe
ÉerefvõÙeheÙee&hlemÙe Glke=â„efmLeefleyebOeeJemLeeveeled~
leerFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~78~~
De$e efJeMes<e: heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiesveesvehebÛeefJebMeeflemeeiejeshececee$eesÓefmle~
leerFbefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~79~~
heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$esCe efJeMes<eeefOekeâesÓefmle~ $eerefvõÙeeheÙee&hlepeIevÙeefmLeefleyebOeeled heuÙeeshecemÙe
mebKÙeeleYeeiecee$eefmLeefleyebOemLeeveeefve DeOeesÓheme=lÙe $eerefvõÙeheÙee&hlekeâmÙe peIevÙeefmLeefleyebOeeJemLeeveeled~
lemmesJe GkeäkeâmmeefªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~80~~
heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeieØeceeCemJekeâJeerÛeejmLeevecee$esCe~
leerFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~81~~
$eerefvõÙeeheÙee&hlekeâmÙe Glke=â„efmLeles: Gheefjce$eerefvõÙeheÙee&hleJeerÛeejmLeevew: heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$ew:
efJeMes<eeefOekeâesÓefmle~
ÛeGefjbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~82~~
De$e efJeMes<e: heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiesveesvehebÛeeMelmeeiejeshececee$e:~
De$e efJeMes<e: heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$e:~ ÛelegefjefvõÙeeheÙee&hlekeâpeIevÙeefmLeefleyebOeeoOe: heuÙeeshecemÙe
mebKÙeeleYeeiecee$eefmLeefleyebOemLeeveeefve Ûelegejf efvõÙeeheÙee&hlekeâefmLeefleyebOemLeevesYÙe: mebKÙeeleiegCeeefve DeJeleerÙe& Ûelegejf efvõÙe-
heÙee&hlepeIevÙeefmLeefleyebOeeJemLeeveeled~
De$e efJeMes<e: heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$eesÓefmle~
ÛelegefjefvõÙeeheÙee&hlekeâefmLeefleyebOemLeevesYÙe: mebKÙeeleiegCesve ÛelegefjefvõÙeeheÙee&hlekeâeslke=â„efmLeefleyebOeeled GheefjcesCe
ÛelegefjefvõÙeheÙee&hleJeerÛeejmLeevecee$esCe efJeMes<eeefOekeâesÓefmle~
DemeefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~86~~
De$e iegCekeâej: mebKÙeelee meceÙee:~
De$e efJeMes<e: heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$e:~

De$e efJeMes<e: mJekeâJeerÛeejmLeevecee$eesÓefmle~
De$eeefhe efJeMes<e: heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$ees %eeleJÙe:~
DeOegvee mebÙelemÙeeslke=â„efmLeefleyebOeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
mebpeomme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~90~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e iegCekeâej: mebKÙeelee: meceÙee: meeiejeshecemenœesCe Devle:keâesšekeâesšdÙeeb
DeheJeefle&leeÙeeb mebKÙeelemeceÙeesheuebYeeled~
mebÙeleemebÙelemÙe peIevÙeeslke=â„efmLeefleyebOeØeefleheeoveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
mebpeoemebpeomme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~91~~
lemmesJe GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~92~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—
De$e keâef§eoen-efceLÙeelJeeefYecegKeÛejcemeceÙeØeceòemebÙelemÙe Glke=â„efmLeefleyebOeeoefhe mebÙeleemebÙelemÙe
peIevÙeefmLeefleyebOe: mebKÙeeleiegCe: kegâlees YeJeleerefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleled, osMeIeeeflemebpJeueveesoÙecehes#Ùe meJe&IeeefleØelÙeeKÙeeveesoÙemÙe DevevleiegCelJeeled~ ve Ûe keâejCes mleeskesâ
meefle keâeÙe&mÙe yenglJeb mebYeJeefle, efJejesOeeled~
DemÙewJe efceLÙeelJeeefYecegKeÛejcemeceÙeJeefle&-mebÙeleemebÙelemÙe Glke=â„efmLeefleyebOees ie=nerleJÙe:~
DemebÙelemecÙeiÂef„heÙee&hleeheÙee&hlemÙe peIevÙeeslke=â„efmLeefleyebOeØeefleheeoveeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
Demebpeomecceeefoefª heppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~93~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—GoÙeieleØelÙeeKÙeeveeled lemÙewJe DeØelÙeeKÙeeveesoÙemÙe DevebleiegCelJeeled~
lemmesJe DeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~94~~
DeheÙee&hlekeâeues DeefleefJeMegædÙee: efmLeefleyebOeehemejCeefveefceòeeÙee: DeYeeJeeled~
lemmesJe DeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~95~~
DeheÙee&hlekeâeues meJe&efJeMegæsve DemebÙelemecÙeiÂef„peerJesve yeOÙeceeveefmLeefleyebOeeoheÙee&hlekeâeues ÛewJe
DemebÙelemecÙeiÂef„peerJesve meJeexlke=â„mebkeäuesMesve yeOÙeceeveefmLeles: mebKÙeeleiegCelJeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
lemmesJe heppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~96~~
kegâle:? DeheÙee&hle mebÙelemecÙeiÂeq„meJeexlke=â„mebkeäuesMeeled heÙee&hleemebÙelemecÙeiÂef„meJeexlke=â„mebkeäuesMemÙe
DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
mebef%ehebÛesefvõÙeheÙee&hleeheÙee&hleeveeb peIevÙeeslke=â„efmLeefleyebOeØeefleheeoveeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-

meefCCeefceÛÚeFefªhebeÛf ebeof ÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~97~~
DemebÙelemecÙeiÂef„peerJemÙe meJeexlke=â„mebkeäuesMeeled mebef%eefceLÙeeÂef„ hebÛesefvõÙeheÙee&hlemeJe&peIevÙemebkeäuesMemÙe
DevebleiegCelJeesheuebYeeled, mebkeäuesMeJe=ædÙee efmLeefleyebOeJe=efæefveefceòelJeeled~ efceLÙeelJeesoÙeefveefceòesve Jee DemebÙelemecÙeiÂef„-
meJeexlke=â„efmLeefleyebOeeled mebÙeceeefYecegKeÛejcemeceÙeefceLÙeeÂef„peerJemÙe peIevÙeefmLeefleyebOe: mebKÙeeleiegCeesÓefmle~
lemmesJe DeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~98~~
mebÙeceeefYecegKeÛejcemeceÙeefceLÙeeÂef„mebkeäuesMeeled DeheÙee&hleefceLÙeeÂef„meJe&peIevÙemebkeäuesMemÙe DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
lemmesJe DeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~99~~
lemmesJe heppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~100~~
DeheÙee&hlekeâeuemebkeäuesMeeled heÙee&hlekeâeueervemeJeexlke=â„mebkeäuesMemÙe DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
leelheÙe&ce$e-meJe&ceslelmet#ceefJe<eÙeb heef"lJee Dee%eemecÙekeälJesve ßeæeÙeeefhe hetCe&ßegle%eeveØeehlÙeLeË YeeJevee
YeeJeefÙeleJÙee~
SJeb efÉleerÙemLeues efmLeefleyebOeØe™heCeekeâLevelJesve Ûeleg:<eef„ met$eeefCe ieleeefve~
SJeb efmLeefleyebOemLeeveØe™heCee Fefle meceehlecevegÙeesieÉejced~
DeLe efve<eskeâØe™heCeeÙeeb $eereCf e DevlejmLeueeefve~ le$e YesokeâLeveeLe&ceskebâmet$eb~ hegve: DeveblejesheefveOee-hejbhejesheefveOeeYesovs e
Éew Yesoew keâLeefÙelJee ØeLecesÓvlejmLeuesve veJemet$eeefCe~
lele§e hejbhejesefveOeekeâLeveeLeË oMe met$eeefCe Fefle ueIegheeleefvekeâe keâefLelee~
DeOegvee efve<eskeâØe™heCeeÙeeb Yesoefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efCemesÙehe™JeCeoeS lelLe FceeefCe ogJes DeCegÙeesieöejeefCe DeCeblejesJeefCeOee
hejbhejesJeefCeOee~~101~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—eqve<esÛeveb efve<eskeâ:, keâce&hejceeCegmkebâOeefve#eshees efve<eskeâes veece~ lemÙe Øe™heCeeÙeeb
És DevegÙeesieÉejs mle:-DeveblejhejbhejeØe™heCeb cegkeälJee le=leerÙeØe™heCeeÙee DeYeeJeeled~
SJeb ØeLecesÓvlejmLeues efve<eskeâØe™heCeeYesokeâLevelJesve Skebâ met$eb ieleced~
mebØeefle ØeLeceevevlejesheefveOeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeCeblejesJeefCeOeeS hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCeb efceÛÚeFªerCeb heppeòeÙeeCeb
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-JesÙeCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb efleefCCeJeememenmmeeefCe
DeeyeeOeb ceesòetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengieb, peb efJeefoÙemeceS
heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb,
SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe leermeb meeiejesJecekeâes[erÙees
efòe~~102~~
282 / efÉleerÙees ceneefOekeâej: JesoveekeâeueefJeOeevemÙe / met$e 102 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved met$es efJekeâuesefvõÙeØeefle<esOeeLeË hebÛesefvõÙeefveoxMe: ke=âle:~

efJekeâuesefvõÙeØeefle<esOe: efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
le$eeslke=â„efmLeles: Glke=â„eyeeOeeÙee§e DeYeeJeeled~
efve<eskeâØe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb Glke=â„efmLeefle-Glke=â„yeeOeÙees§e Øe™heCeeÙee: keâesÓ$e mebyebOe: ?
ve kesâJeueb S<ee efve<eskeâØe™heCee ÛewJe, efkeâvleg Glke=â„efmLeefle-Glke=â„eyeeOee-efve<eskeâeveeb Ûe Øe™heCelJeeled~
efmLeefleyebOemLeeveØe™heCeeÙeeb Glke=â„: efmLeefleyebOe Glke=â„e DeeyeeOee Ûe Øe™efhelee~ hetJeË les<eeb Øe™efheleeveeb hegve:
Øe™heCee$e efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
vew<e oes<e:, efmLeefleyebOemLeeveØe™heCeeÙeeb metefÛeleeveeb Øe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb hegve®efòeâoes<eeYeeJeeled~
ÙeÅesJeb leefn& SlemÙeevegÙeesieÉejmÙe efve<eskeâØe™heCee Fefle JÙeheosMe: keâLeb ÙegpÙeles ?
ve, efve<eskeâjÛeveeÙee: ØeOeeveYeeJesve lemÙe leodJÙeheosMemebYeJeeled~
De$e met$es Demebef%eØeefle<esOeeLeË mebef%eveeefceefle efveoxMe: ke=âle:~ mecÙeiÂef„<eg Glke=â„efmLeefleyebOeØeefle<esOeeLeË efceLÙeeÂef„-
peerJeeveeefceefle efveoxMe: ke=âle:~ DeheÙee&hlekeâeues Glke=â„efmLeefleyebOees veemleerefle %eeheveeLeË ‘heÙee&hlekeâefceefle’ efveoxMe: ke=âle:~
Mes<ekeâce&Øeefle<esOeeLeË %eeveeJejCeeefo efveoxMe: ke=âle:~ Glke=â„efmLeefleb yeOÙeceevemÙe ef$e<eg Je<e&menœes<eg ØeosMeefve#eshees veemleerefle
%eeheveeLeË ef$eJe<e&menœeeefCe DeeyeeOeeb cegkeälJee Fefle YeefCeleced~
De$e SleeYÙeeb ÉeYÙeecevegÙeesieÉejeYÙeeb ßeseCf eØe™heCeemeeceevÙesve SkeâlJeceeheVeeYÙeeb Mes<ehebÛeevegÙeesieÉejeefCe Ùesve keâejCesve
meteÛf eleeefve lesvee$e Øe™heCee ØeceeCeb ßeseCf e: DeJenejes YeeieeYeeieesÓuheyenglJeb Ûeself e <e[vegÙeesieÉejeefCe JeòeâJÙeeefve YeJeefvle~
De$e leeJelØe™heCee ØeceeCeb Ûe Je#Ùesles~ leÅeLee-
ÛelegCeeË keâce&Ceeb ef$eJe<e&menœeeefCe DeeyeeOeeb cegkeälJee Ùe GheefjcemeceÙemle$e efveef<ekeäleØeosMee«eceefmle~
leleesÓvevlejesheefjcemeceÙes efveef<ekeäleØeosMee«ecehÙeefmle~ lele Gheefjcele=leerÙemeceÙes efveef<eòeâØeosMee«ecehÙeefmle~ SJeb vesleJÙeb
ÙeeJeled ef$ebMelmeeiejeshecekeâesšekeâesšerveeb ÛejcemeceÙe Fefle~
Øe™heCee ielee~
ØeLeceeÙeeb efmLeleew efveef<eòeâhejceeCeJe: DeYeJÙeefmeæsYÙeesÓvevleiegCee: efmeæeveecevevleYeeiecee$ee:~ SJeb vesleJÙeb
ÙeeJeoglke=â„efmLeefleefjefle~
ØeceeCeØe™heCee ielee~
ßesefCeØe™heCee efÉefJeOee-DeveblejesheefveOee hejbhejesheefveOee Ûesefle~ le$eevevlejesheefveOee GÛÙeles-
ef$emenœeJe<e&-ØeceeCeeceeyeeOeeb cegkeälJee Ùeled ØeLecemeceÙes ØeosMee«eb efveef<ekeäleb leodyengkebâ~ Ùeod efÉleerÙemeceÙes
ØeosMee«eb efveef<eòebâ leod efJeMes<enerveb efve<eskeâYeeienejsCe KeefC[lewkeâKeC[cee$esCe~ Ùeòe=leerÙemeceÙes ØeosMee«eb
efveef<eòebâ leodefJeMes<enerveb ™heesveefve<eskeâYeeienejsCe Kebef[lewkeâKeb[cee$esCe~ Ùeled ÛelegLe&meceÙes ØeosMee«eb efveef<eòebâ
leod efJeMes<enerveb efveef<eòebâ leod efJeMes<enerveb efÉ™heesveefve<eskeâYeeienejsCe KeefC[lewkeâKeC[cee$esCe~ SJeb vesleJÙeb
ÙeeJelØeLeceefve<eskeâmÙe DeOeË efmLeleefceefle~
hegve: efÉleerÙeiegCeneefveØeLeceefve<eskeâeled le$ewJe efÉleerÙeefve<eskeâes efJeMes<enerve:~
efkeâÙevcee$esCe efJeMes<enerve Fefle Ûesled?
efve<eskeâYeeienejsCe KeefC[lewkeâKeC[cee$esCe~ le$ewJe le=leerÙemeceÙes efveef<eòebâ ØeosMee«eb efJeMes<enerveb
™heesveefve<eskeâYeeienejsCe KeefC[lewkeâKeC[cee$esCe~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeo$eleveØeLeceefve<eskeâmÙeeLeË efmLeleefceefle~ SJeb
vesleJÙeb ÙeeJeled ÛejceiegCeneefveefjefle~

De$e ØekeâjCes mebÂef„jÛevee OeJeueešerkeâeÙeeb Â„JÙee~
mebØeefle Øe™heCeeØeceeCeevegÙeesieÉejs DeveblejesheefveOeeÙeeb efvehelele: Fefle les És DekeâLeefÙelJee ceesnveerÙemÙe DeveblejesheefveOeeb
Øe™heÙevlÙeeÛeeÙe&osJee:~
DeOegvee ceesnveerÙekeâcee&vevlejesheefveOeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCeb efceÛÚeFªerCeb heppeòeÙeeCeb ceesnCeerÙemme meòeJeeme-
menmmeeefCe Deeyeenb ceesòetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengDeb, peb
efJeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS heosmeiieb
efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe
meòeefjmeeiejesJecekeâes[ekeâesef[ efòe~~103~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJeË %eeveeJejCeeoerveeb ÛelegCeeË keâce&Ceeb ef$eJe<e&menœeeefCe Fefle DeeyeeOee Øe™efhelee~
mebØeefle Deefmceved met$es ceesnveerÙemÙe mehleJe<e&menœeeefCe DeeyeeOee Øe™efheleeefmle~
S<ee DeeyeeOee efkeâceLe&cegÛÙeles ?
vewleled JeòeâJÙeb, efkebâ Ûe-mJekeâefmLeefleØeefleYeeiesve DeeyeeOee GlheÅeles~ leosJeesÛÙeles-oMemeeiejeshecekeâesšekeâesšerveeb
Je<e&menœeceeyeeOee ueYÙeles~
hejceieg™heosMeeosJe %eeÙeles~
Ùeefo oMemeeiejeshecekeâesšekeâesšerveeb Je<e&menœeceeyeeOee leefn& mehleefleef$ebMeled-efJebMeeflemeeiejeshecekeâesšekeâesšerveeb efkebâ
ueYÙebles Fefle ØeMves meefle ØeceeCesve heâueiegefCelesÛÚe jeMes: DeheJeefle&leeÙeeb ÙeLee›eâcesCe mehle-ef$e-efÉ Je<e&menœeeefCe
DeeyeeOee YeJeefvle~
ceesnveerÙemÙeeyeeOee S<ee mehleJe<e&menœeeefCe 7000~ %eeveeJejCeeoerveeb ÛelegCeeË keâce&CeeceeyeeOee SleeJevlÙees
YeJeefvle-ef$emenœeJe<e&ØeceeCee Fefle~ veeceiees$eÙeesjeyeeOee efÉmenœeJe<e&ØeceeCee Fefle~ SlesveeLe&heosve Mes<eesòejØeke=âleerveeceefhe
DeeyeeOeeØe™heCee keâle&JÙee~
SJeb ke=âles <ees[Meeveeb keâ<eeÙeeveeb Ûeleg:menœeJe<e&ØeceeCee DeeyeeOee YeJeefle~ Mes<eesòejØeke=âleerveeb Deefhe Deeiecesve
%eelJee JeòeâJÙeb~ SJeceskesâefvõÙe-ÉerefvõÙe-$eerefvõÙe-ÛelegefjefvõÙe-Demebef%ehebÛesefvõÙes<Jeefhe DeeyeeOeeØe™heCee mJekeâ-
mJekeâkeâce&efmLelÙeevegmeejsCe keâle&JÙee~ efJeMes<esCe-DeeÙeg<e: DeeyeeOeeefveÙecees veeefmle, hetJe&keâesefšef$eYeeieeceeyeeOeeb ke=âlJee
#egõYeJe«enCecee$eefmLelesjefhe yebOeesheuebYeeled~ Demeb#esheeæecee$eeyeeOeeÙeeceefhe $eÙeefŒebMelmeeiejeshececee$eefmLeefleyebOeesheuebYeeled~
Mes<eb %eeveeJejCeeefoÛelegCeeË keâce&Ceeb ÙeLee Øe™efheleb leLee efve:Mes<eb Øe™heefÙeleJÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
DeLe keâef§eoeMebkeâles-
De$e ceesnmeJe&Øeke=âleerveeb ØeosMeefhebb[b ie=nerlJee efkeâceveblejesheefveOee GÛÙeles, DeenesefmJeled he=Lekeâd he=Lekeâd Øeke=âleerveeb
efve<eskeâmÙe DeveblejesheefveOee GÛÙeles Fefle Ûesled ?
ve leeJelØeLeceefJekeâuhe GÛÙeles, ÛelJeeefjbMeled meeiejesheceeefCe DeveblejesheefveOeeÙee efJeMes<enerve›eâcesCe ielJee
leovevlejesheefjcemeceÙes DevebleiegCenerveØeosMeefve<eskeâØemebieeled, osMeIeeefleØeosMeefheb[esÓvebleiegCenerve Fefle keâ<eeÙeØeeYe=les

efveefo&„lJeeled~ ve ÛeevebleiegCenervelJeb keâLeefÙelebg Ùegòebâ, ‘‘efJemesmenerCeb meJJelLe efCeefmebÛeefo’’ Fefle met$esCe men efJejesOeeled~
ve efÉleerÙehe#eesÓefhe, meJe&Øeke=âleerveeb efmLeleer: DeeefßelÙe he=Lekeâd he=Lekeâd efve<eskeâ Øe™heCee Øemebieeled~ ve ÛewJeb,
‘efJeMes<enervee efJeMes<enervee mehleeflemeeiejeshecekeâesšekeâesšŸe:’ Fefle met$esCe men efJejesOeeefoefle ?
DeeÛeeÙe&osJesve heefjnej GÛÙeles~ leÅeLee-
ve leeJeod efÉleerÙehe#es keâefLeleoes<eeCeeb mebYeJe: leoYÙegheieceeYeeJeeled~ ve ØeLecehe#es Øeesòeâoes<emebYeJeesÓefhe,
efceLÙeelJeØeosMee«eb ÛewJe ie=nerlJee DeveblejesheefveOeeb Øe™hÙeceeCemÙe leodoes<emeceeieceeYeeJeeled~ ve Ûe meeceevÙes efJeMes<ees
veeefmle, efJeMes<eevegefJeæeveeb ÛewJe meeceevÙeeveevegheuebYeeled~ ve Ûe meeceevÙesÓefhe&les efJeMes<eelcevee efJe®OÙeles, efJeMes<eJÙeefleefjòeâ-
meeceevÙeeYeeJeeefoefle~
DeOegvee ‘‘GJeefjuueerCeb efªoerCeb efCemesÙemme Gkeäkeâmmeheos’’ De$e met$es JÙeeKÙeeÙeceeves Glke=â„eÙeeb efmLeleew yengkebâ
ØeosMeeiebÇ ooeefle, efÉÛejceeefo efmLeefle<eg efJeMes<enerveb ooeleerefle ÙeodYeefCeleb leoslesve met$esCe men keâLeb ve efJe®OÙeles ?
vewleod, iegefCelekeâceeËefMekeâceeefßelÙe mee Øe™heCee ke=âlee, S<ee hegve: #eefhele-iegefCeleIeesueceevepeerJeeved DeeefßelÙe
ke=âlee Fefle efJejesOeeYeeJeeled~
mebØeefle mJekeâevle: ef#ehle Øe™heCee-ØeceeCeevegÙeesieÉejceveblejesheefveOeeceeÙeg<e: Øe™heCeeLeË Gòejmet$eceJeleeÙe&les-
hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCeb mecceeefoªerCeb Jee efceÛÚeefoªerCeb Jee heppeòeÙeeCe-
ceeGDemme hegJJekeâesef[efleYeeieceeyeeOeb ceesòetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb
leb yengieb, peb efJeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS
heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe
lesleermemeeiejesJeceeefCe efòe~~104~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e met$es ‘hegJJekeâesef[efleYeeieceeyeeOeb’’ Fefle Ùeod YeefCeleb lesveevÙeÙeesieJÙeJeÛÚsoes
ve ef›eâÙeles, efkeâvleg DeÙeesieJÙeJeÛÚso§ewJe, hetJe&keâesefšef$eYeeieceeefob ke=âlJee ÙeeJeomeb#esheeæe Fefle leeJeled meJee&yeeOeeefYe:
$eÙeefmb$eMelmeeiejeshececee$eefmLeefleyebOemebYeJeeled~
ÙeÅesJeb leefn& Glke=â„eyeeOeeÙeeb ÛewJe efkeâceLeË efve<eskeâØe™heCee ef›eâÙeles ?
ve, DeeÙeg<e: Glke=â„eyeeOee SleeJevleer SJe YeJeefle, Glke=â„eyeeOeÙee men $eÙeefŒebMelmeeiejesheceeefCe Glke=â„e
efmLeefle§e YeJeleerefle %eeheveeLeË lelØe™heCeeefmle~ De$e osJeeÙeg: ØeleerlÙe ‘‘mecceeefoªerCeb Jee’’ Fefle YeefCeleb, mebÙeles<eg
mecÙeiÂef„<eg hetJe&keâesefšef$eYeeieØeLecemeceÙeefmLeefle<eg osJeeÙeg<e: kesâ<Jeefhe $eÙeefŒebMelmeeiejesheceeCemÙe yebOeesheuebYeeled~
veejkeâeÙeg: ØeleerlÙe ‘‘efceÛÚeFªerCeb Jee’’ FlÙegòebâ, hetJe&keâesefšef$eYeeieØeLecemeceÙes Jele&ceeveefceLÙeeÂef„<eg kesâ<Jeefhe
$eÙeefŒebMelmeeiejeshececee$eveejkeâeÙeg<ees yebOeesheuebYeeled~ Mes<eb ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe Øe™efheleb leLee Øe™heefÙeleJÙeb,
DeOegvee veeceiees$eÙees: Devle:ef#ehleØe™heCee ØeceeCeevevlejesheefveOeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 ØeLece Ûetefuekeâe / met$e 105, 106, 107 efÉleerÙees ceneefOekeâej: / 285
hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCeb efceÛÚeFªerCeb heppeòeÙeeCeb CeeceeieesoeCeb yesJeeme-

menmmeeefCe DeeyeeOeb ceesòetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengieb, peb
efJeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS heosmeiieb
efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe Jeermeb
meeiejesJece-keâes[erÙees efòe~~105~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efve<eskeâYeeienej: meJe&keâce&meg meÂMe:, meJe&$e iegCeneveerveeb meÂMelJeesheuebYeeled~
ieeshegÛÚ efJeMes<ee ve meJe&iegCeneefve<eg meÂMee:, efkeâvleg DeeefoiegCeneefveØeYe=efle Deæe&æ&ielee:, iegCeneefve<eg DeJeefmLeleemeg
ieeshegÛÚefJeMes<eeCeeceJemLeeveefJejesOeeled~ Mes<eb ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe Øe™efheleb leLee Øe™heefÙeleJÙeced~
mebØeefle mebef%e<eg heÙee&hles<eg meJe&keâce&Ceeb ØeosMeefve<eskeâmÙe DevevlejesheefveOee Øe™efheleeefmle~
DeOegvee mebef%e-DeheÙee&hleeveeb lelØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCeb efceÛÚeFªerCeceheppeòeÙeeCeb meòeCCeb keâcceeCeceeGJe-
JeppeeCecebleescegngòeceeyeeOeb ceesòetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengieb,
peb efJeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS heosmeiieb
efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe
Debleeskeâes[ekeâes[erÙees efòe~~106~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e Slew: men DeeÙeg<e: efkeâceLeË ve YeefCeleb ?
vew<e oes<e:, Sles<eeb efmLeefleyebOesve meceeveeÙeg:efmLeefleyebOeeYeeJesve men JeòegâceMeòesâ:~
veeceiees$eÙeesjvle:keâesšekeâesefšcee$eefmLeefleyebOeehes#eÙee ÛelegCeeË keâce&Ceecevle: keâessšekeâesefšØeceeCeb efÉYeeieeYÙeefOekebâ~
ceesnmÙe Devle:keâesšekeâesšÙd e: ÛelegCeeË keâce&Ceeb Devle:keâesšekeâesešf YÙe: Skeâle=leerÙeYeeiemeefnleefÉ™heiegCee Fefle~ Mes<ekeâce&emf Leefle:
efJemeÂMee Fefle~ lesve Mes<ekeâce&Ceeb Deefhe SkeâÙeesiees ceeYeJeleg Fefle ?
vewleled, Devle:keâesšekeâesefšlJesve leemeeb efmLeleerveeb meceevelJeesheuebYeeled~ ‘‘DebleescegngòeceeyeeOeb ceesòetCe’’ Fefle YeefCeles
ØeLecemeceÙeØeYe=efle mebKÙeeleeJeefuekeâe: Jepe&efÙelJee Gheefj efve<eskeâjÛeveeb keâjesleerefle ie=nerleJÙeb~ Mes<eb mebef%ehebÛesefvõÙe-
heÙee&hle%eeveeJejCeerÙemÙe ÙeLee Øeesòebâ leLee JeòeâJÙeb, DeefJeMes<eeled~
hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb ÛeGefjbefoÙe-leerFbefoÙe-yeerFbefoÙeeCeb
yeeojsFbefoÙe-DeheppeòeÙeeCeb megngcesFbefoÙeheppeòeeheppeòeeCeceeGDemme Deblees-
cegngòeceeyeeOeb ceesòetCe peeJe he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengDeb, peb efyeefoÙe-
meceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb
efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe hegJJekeâes[ekeâes[erÙees
efòe~~107~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sles mehleeheÙee&hlepeerJemeceememJe™hesCe heefjCelepeerJee: met#cewkesâefvõÙeheÙee&hle-

peerJee§eeÙeg<e: meJeexlke=â„efmLeefleb yeOÙeceevee: hetJe&keâesefšb ÛewJe Ùesve yeOÙeefvle lesve hetJe&keâesefšcee$ee SJe ØeosMejÛevee
Øe™efhelee~ hetJe&keâesefšle: ™heesveesefo›eâcesCe heefjnervee Deefhe ØeosMejÛeveeefmle, DevÙeLee Glke=â„sCe ÙeeJeled hetJe&keâesefšefjefle
efveoxMeevegheheòes:~
Sles hetJe&keâesefšleesÓYÙeefOekebâ DeeÙeg: efkeâVe yeOveefvle ?
mJeYeeJeleesÓlÙevleeYeeJesve efve®æMeefòeâlJeeod Jee~
Sles<eeb peerJeeveeceeyeeOee Devleceg&ntle&cee$ee SJesefle efkeâceLe&cegÛÙeles ?
ve, Sles<eecevleceg&ntlee&Ùeg<keâeCeeb mJekeâeÙegefŒeYeeiesÓvleceg&ntle&YeeJemÙewJeesheuebYeeled~ Mes<eb megiececed~
DeOegvee Demebef%ehebÛesefvõÙeeefoheÙee&hleeveeb mehlekeâce&Ceeb met$eceJeleeÙe&les-
hebefÛebefoÙeeCecemeCCeerCeb ÛeGefjbefoÙeeCeb leerFbefoÙeeCeb yeerFbefoÙeeCeb yeeoj-
SFbefoÙeheppeòeÙeeCeb meòeCCeb keâcceeCeb DeeGDeJeppeeCeb DebleescegngòeceeyeeOeb ceesòetCe
peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengDeb, peb efyeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb
leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb
efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe meeiejesJecemenmmemme meeiejesJece-meomme
meeiejesJeceheCCeemeeS meeiejesJeceheCegJeermeeS meeiejesJecemme efleefCCe-meòeYeeiee
meòe-meòeYeeiee yes-meòeYeeiee heef[hegCCee efòe~~108~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e hetJee&veghetJÙee& Ùesve efveoxMe: ke=âle: lesve Demebe%f ehebÛesevf õÙeeCeeb meeiejeshecemenœemÙe
ef$e-mehleYeeiee ÛelegCeeË keâce&Ceeceveglke=â„efmLeefleYe&Jeefle, ceesnveerÙemÙe mehle-mehle-Yeeiee, veeceiees$eÙeesefÉ&-mehleYeeiee~
ÛelegefjefvõÙeeCeeb meeiejesheceMelemÙe ef$e-mehleYeeiee ÛelegCeeË keâce&Ceeceglke=â„efmLeefleYe&Jeefle, ceesnveerÙemÙe mehle-mehleYeeiee,
veeceiees$eÙeesefÉ&-mehleYeeiee~ $eerefvõÙeheÙee&hlekesâ<eg hebÛeeMelmeeiejesheceeveeb ÛelegCeeË keâce&Ceeb Glke=â„efmLeefle: ef$emehleYeeiee,
ceesnveerÙemÙe mehle-mehleYeeiee, veeceiees$eÙeesefÉ&-mehle Yeeiee YeJeefle~ ÉerefvõÙeheÙee&hles<eg hebÛeefJebMeeflemeeiejesheceeveeb ÛelegCeeË
keâce&Ceeb Glke=â„efmLeefle: ef$emehleYeeiee, ceesnveerÙemÙe mehle-mehleYeeiee, veeceiees$eÙeesefÉ&-mehleYeeiee YeJeefle~
yeeojwkesâefvõÙeheÙee&hles<eg meeiejeshecemÙe ÛelegCeeË keâce&Ceeb Glke=â„efmLeefle: ef$emehleYeeiee, ceesnveerÙemÙe mehle-mehleYeeiee,
veeceiees$eÙeesefÉ&-mehleYeeiee YeJeefle~ De$e Slee: efmLeleÙe: $ewjeefMekeâ›eâcesCe %eelJee DeevesleJÙee:~ mehleeflekeâesšekeâesefš™hew:
mehlemenœeJe<ee&efCe DeheJelÙe& ueyOes mJekeâ-mJekeâkeâce&efmLeleerveeb meeiejesheceMeueekeâeefYeieg&efCeles FefÛÚlepeerJemeceeme-
keâce&efmLeleerveeceeyeeOee YeJeefvle~ Mes<eb %eelJee JeòeâJÙeced~
DeOegvee Demebef%ehebÛesefvõÙeeefopeerJeeveeb DeeÙeg:keâcee&yeeOeekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
hebefÛebefoÙeeCecemeCCeerCeb ÛeGefjbefoÙeeCeb leerFbefoÙeeCeb yeerFbefoÙeeCeb yeeoj-
SFbefoÙeheppeòeÙeeCeceeGDemme hegJJekeâesef[efòeYeeieb yesceemeb meesuemejeefobefoÙeeefCe
meeefojsÙeeefCe ÛeòeeefjJeemeeefCe meòeJeememenmmeeefCe meeefojsÙeeefCe Deeyeenb ceesòetCe
peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengieb, peb efyeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 ØeLece Ûetefuekeâe / met$e 109, 110 efÉleerÙees ceneefOekeâej: / 287
leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb
efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees hegJJekeâesef[
efòe~~109~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Demebe%f ehebÛesevf õÙeheÙee&hleeveeb hetJe&keâesešf ef$eYeeie DeeyeeOee YeJeefle, les<eg YegpÙeceeveeÙeg<e:
hetJe&keâesefšØeceeCemÙe GheuebYeeled~ ÛelegefjefvõÙes<eg Glke=â„eyeeOee efÉceemeew, le$e meJeexlke=â„YegpÙeceeveeÙeg<e: <eCceeme-
ØeceeCelJeesheuebYeeled~ $eerefvõÙes<eg <ees[Mejeef$ebefoveeefve meeeflejskeâeefCe Glke=â„eyeeOee YeJeefle, les<eg SkeâesvehebÛeeMeodjeef$ebefoJe-
mecee$ehejceeÙegoM& e&veeled~ Éerevf õÙes<eg ÛelegJe&<ee&eCf e Glke=â„eyeeOee YeJeefle, le$e ÉeoMeJe<e&cee$ehejceeÙegoM& e&veeled~ yeeojwkesâefvõÙe-
heÙee&hles<eg mehlemenœeef$eMele$eÙeefŒebMeodJe<ee&eCf e Ûelegcee&mee§e Glke=â„eyeeOee YeJeefle, le$e ÉeefJebMeeflemenœecee$ehejceeÙegoM& e&veeled~
Slee DeeyeeOee Jepe&efÙelJee ØeosMejÛevee ef›eâÙeles FlÙegòebâ YeJeefle~
ØeosMeefJevÙeememÙeeÙeece: hegve: Demebef%ehebÛesefvõÙeheÙee&hles<eg DeeÙeg<e: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$e:, le$e
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$evejkeâeÙeg: efmLeles: yebOeesheuebYeeled~
ÛelegefjefvõÙeeoerveeceeÙeg<e: ØeosMeefJevÙeemeeÙeece: hetJe&keâesefšcee$e§ewJe, le$e SlemceeoefOekeâyebOeeYeeJeeled~ Mes<eb megiececed~
DeOegvee Demebef%ehebÛesefvõÙeeÅeheÙee&hleeveeb mehlekeâce&CeecevevlejesheefveOeeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
hebefÛebefoÙeeCecemeCCeerCeb ÛeGefjbefoÙeeCeb leerFbefoÙeeCeb yeerFbefoÙeeCeb yeeojs-
FbefoÙeDeheppeòeÙeeCeb megngces-FbefoÙeheppeòeDeheppeòeÙeeCeb meòeCnb keâcceeCecee-
GDeJeppeeCecebleescegngòeceeyeeOeb ceesòetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb
yengieb, peb efyeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS
heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe
meeiejesJecemeomme meeiejesJeceheCCeemeeS meeiejesJeceheCegJeermeeS meeiejesJecemme
efleefCCemeòeYeeiee, meòe-meòeYeeiee, yes-meòeYeeiee, heefueoesJecemme mebKesppe-
efoYeeiesCe TCeÙee heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiesCe TefCeÙee efòe~~110~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e DeheÙee&hleMeyo: Demebef%ehebÛesefvõÙeeefo<eg ØelÙeskeâceefYemebyebOeveerÙees YeJeefle,
lelmebyebOesve efJevee hegve®efòeâØemebieeled~ Demebef%ehebÛesefvõÙeeheÙee&hleØeYe=efle ÙeeJeod ÉerefvõÙeeheÙee&hle Fefle leeJeled Sles<eeb
efmLeleÙe: heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiesve Tvee:~ yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hle-met#cewkesâefvõÙeheÙee&hleeheÙee&hleeveeceglke==â„eÙeg:-
efmLeleÙe: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesveesvemeeiejeshececee$ee:~
Mes<eb megieceb~
SJeb efÉleerÙesÓvlejmLeues efve<eskeâØe™heCeevleie&leevevlejesheefveOeekeâLevelJesve veJe met$eeefCe ieleeefve~
SJecevevlejesheefveOee meceehlee~
DeOegvee hejbhejesheefveOeehes#eÙee keâce&ØeosMee«eefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
hejbhejesJeefCeOeeS hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb heppeòeÙeeCeb DeªCnb

keâcceeCeb peb he{cemeceS heosmeiieb leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefo Yeeieb
iebletCe ogiegCenerCee, SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe GkeäkeâefmmeÙee efªoer
efòe~~111~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efJeMes<enerve›eâcesCe ieÛÚlees efve<eskeâe: efkebâ kegâ$eeefhe efÉiegCenervee peelee ve Jee
Fefle he=ÛÚeÙeeb ‘DemebKÙeeleieeshegÛÚefJeMes<es ielJee efÉiegCenervee peelee’ Fefle %eeheveeLeË hejbhejesheefveOee Deeielee~
ØeLeceefve<eskeâeled ØeYe=efle ‘‘heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieb ielJee efÉiegCenervee’’ Fefle JeÛevesve keâce&efmLelÙeYÙevlejs
DemebKÙeelee efÉiegCenevÙe: mevleerefle %eeÙeles~ leÅeLee-
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieb ielJee ÙeÅeskeâe efÉiegCeneefveMeueekeâe ueYÙeles leefn& keâce&efmLelÙeYÙeblej-
mebKÙeeleheuÙeesheces<eg efkeâÙevlÙees efÉiegCeneefveMeueekeâe ueYÙeecens Fefle heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve keâce&emf LeleeJeheJeefle&leeÙeeb
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie GheueYÙeles Fefle DeeyeeOeenervekeâce&efmLeleew SkeâiegCenevÙee Yeeies ùles ™heesveveeveeiegCeMeueekeâe
SkeâmÙee iegCeneefveMeueekeâeÙee DemebKÙeeleyengYeeiee§eeieÛÚefvle~
kegâle: ?
veeveeiegCeneefveMeueekeâeefYe: keâce&efmLeleeJeheJeefle&leeÙeeb SkeâiegCeneefvejeieÛÚefle Fefle ieg™heosMeeod %eeÙeles~
efJemlejsCe OeJeueešerkeâeÙeeb Â„JÙeb~
DeOegvee veeveeiegCeneefveMeueekeâeveeb iegCenevÙee§e ØeceeCeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SÙeheosmeiegCeneefCeªeCeblejb DemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe~~112~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ‘‘heefueoesJeceJeiiecetueeefCe’’ FlÙegòesâ heuÙeesheceØeLeceJeie&cetuemÙewJe «enCeb
keâle&JÙeb, ve efÉleerÙeeoerveeb heuÙeeshecemÙe Jeie&cetues ie=nerles ØeLeceJeie&cetuemÙewJeeslheefòeoMe&veeled~ leeefve Ûe ØeLeceJeie&cetueeefve
DemebKÙeeleeefve, veeveeiegCeneefveMeueekeâeefYe: keâce&efmLeleeJeheJeefle&leeÙeeb iegCeneefveØeceeCeeslheòes:~ S<ee iegCeneefve: meJe&keâce&Ceeb
meÂMeer, keâce&efmLeefleYeeienejYetleveeveeiegCeneefveMeueekeâeveeb keâce&efmLeefleØeefleYeeiesve ØeceeCelJeesheuebYeeled~
DeOegvee ceesnveerÙemÙe veeveeiegCeMeueekeâeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
CeeCeeheosmeiegCeªeCeblejeefCe heefueoesJeceJeiiecetuemme DemebKesppeefo-
Yeeiees~~113~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ceesnveerÙemÙe veeveeiegCeneefveMeueekeâe: heuÙeeshecemÙe efkebâefÛeotveeæ&ÛÚsoeveeb
leguÙee:, ÛejceiegCeneefveõJÙeeled ØeLeceefve<eskeâesÓmebKÙeeleiegCe Fefle ØeosMeefJejefÛeleeuheyenglJeeod %eeÙeles~
%eeveeJejCeeoerveeb hegve: veeveeiegCeneefveMeueekeâe: heuÙeesheceØeLeceJeie&cetueeæ&ÛÚsosYÙe: mleeskeâe: meefvle~
Slee efJejueÙÙe efÉiegefCeleb ke=âlJeevÙeesvÙeeYÙemles ke=âlesÓmebKÙeeleheuÙeesheceefÉleerÙeJeie&cetueeefve GlheÅevles~
ceesnveerÙeveeveeiegCeneefveMeueekeâeveeb efÉ-ef$e-mehleYeeies<eg efJeMes<eeefOekeâefÉleerÙeJeie&cetueÛÚsoe GheueYÙevles, SlemceeosJe
leeJeod efÉleerÙeJeie&cetueeveeceglheefòe%ee&Ùeles~
mebØeefle veeveeØeosMeiegCeneefve-SkeâØeosMeiegCeneefveØeceeCeefve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-

CeeCeeheosmeiegCeneefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~~114~~
SÙeheosmeiegCeneefCeªeCeblejcemebKesppeiegCeb~~115~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e mleeskeâesveheuÙeesheceeæ&ÛÚsoØeceeCelJeeled mleeskeâesveheuÙeesheceØeLeceJeie&-
cetueÛÚsocee$ee: meefvle~
SkeâØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejcemebKÙeeleiegCeefceefle keâefLelesÓ$e iegCekeâej: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleØeLeceJeie&cetueb YeJeefle~
mebØeefle-meb%ÙeeefopeerJeeveeb ØeosMee«eefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeceheppeòeÙeeCeb ÛeGeEjefoÙe-leerFbefoÙe-
yeerFbefoÙe-SFbefoÙe-yeeoj-meggngceheppeòeeheppeòeÙeeCeb meòeCnb keâcceeCecee-
GJeJeppeeCeb peb he{cemeceS heosmeiieb leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefo Yeeieb
iebletCe ogiegCenerCee, SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe GkeäkeâefmmeÙee efªefo
efòe~~116~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ÙeLee mebef%eheÙee&hle%eeveeJejCeeoerveeb Øe™heCee ke=âlee leLee keâle&JÙee~
efJeMes<esCee$eelceve: efmLeleerveeb ØeceeCeb %eelJee JeòeâJÙeced~
leelheÙe&ce$e-ceceelcee DeveeÅeefveOeveesÓefmle, DeleSJe mJeelceleòJeMegædÙeLeË efmeædÙeLe&cesJe Ûe SJeb «ebLeeOÙeÙeve-
uesKeveeefoØeÙeemees ceceeefmle~
DeOegvee SkeâØeosMe-veeveeiegCeneefvemLeeveevlejØeceeCeØeefleheeoveeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
SÙeheosme iegCeneefCeªeCeblejcemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe~~117~~
CeeCeeheosmeiegCeneefCeªeCeblejeefCe heefueoesJeceJeiiecetuemme DemebKesppeefo
Yeeiees~~118~~
CeeCeeheosmeiegCeneefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~~119~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met$eÉÙemÙeeLe&: megieceesÓefmle~ veeveeØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe mleeskeâeefve
meefvle, iegCeneefvevee keâce&efmLeleeJeheJeefle&leeÙeeb les<eeceglheefòeo&Me&veeled~ SkeâØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejcemebKÙeeleiegCeb~
DemebKÙeeleeefve heuÙeesheceJeie&cetueeefve~
SJeb hejbhejesheefveOee meceehlee~
mebØeefle ßesefCeØe™heCeÙee metefÛeleeveeceJenej-YeeieeYeeie-DeuheyenglJeevegÙeesieÉejeCeeb Øe™heCeeb keâefj<Ùeefvle
DeeÛeeÙe&osJee:~ leÅeLee-
meJee&meg efmLeefle<eg ØeosMee«eb ØeLecemÙee: efmLeles: ØeosMeØeceeCesve efkeâÙeefÛÛejsCe keâeuesve DeJeefÜÙeles ?
290 / efÉleerÙees ceneefOekeâej: JesoveekeâeueefJeOeevemÙe / met$e 121, 122 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
ÉdÙeæ&iegCeneefvemLeeveevlejsCe keâeuesve DeJeefÜÙeles~ SlemÙe keâejCeb keâLÙeles~ leÅeLee-efÉleerÙeeefoiegCeneefveõJÙes

ØeLeceiegCeneefveõJÙeØeceeCesve ke=âles ÛejceiegCeneefveõJÙesCe vÙetveØeLeceiegCeneefveõJÙeb YeJeefle~ lemÙe ØeceeCeefceob %eeleJÙeb-
240~225~210~195~180~165~150~135~
ÛejceiegCeneefveõJÙeØeceeCeefceob %eeleJÙeb-
16~15~14~13~12~11~10~9~
Sleefmceved õJÙes hettJe&õJÙes Øeef#ehles ØeLeceiegCeneefveØeceeCeb YeJeefle~
256~240~224~208~192~176~160~144~
Sleod efve<eskeâØe™heCeeÙee efJemlejes OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙeb YeJeefle~
SJeb le=leerÙesÓvlejmLeues efve<eskeâØe™heCeevleie&lehejbhejesheefveOeekeâLevelJesve oMe met$eeefCe ieleeefve~
FlLeb le=leerÙemLeues efve<eskeâØe™heCeekeâLevelJesve efJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb efve<eskeâØe™heCee meceehlee~
DeOegvee DeeyeeOeekeâeC[keâØe™heCeeefOekeâejb efve™heÙelee met$eceJeleeÙe&les-
DeeyeeOeekebâ[Ùehe™JeCeoeS~~121~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$eeyeeOeekeâeC[keâØe™heCeeefOekeâejes Jele&les~
efkeâceLe&ceeyeeOeekeâeC[keâØe™heCee Deeielee ?
efkebâ meJe&efmLeefleyebOemLeeves<eg Skeâe ÛewJeeyeeOee YeJeefle, DeenesefmJeled DevÙeevÙee YeJeleerefle he=ÛÚeÙeeb ‘SJeb YeJeleerefle’
%eeheveeLeË DeeyeeOeekeâeC[keâØe™heCee Deeielee~ De$e $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe-ØeÇ™heCee ØeceeCeceuheyenglJeb ÛewJe~
ØeceeCeeuheyenglJeÙees: mebYeJees YeJeleg veece, met$eefmeælJeeled, hejvleg met$es Demeefle Øe™heCeeÙee:, keâLece$e mebYeJe: ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vew<e oes<e:, Øe™heCeeÙee efJevee ØeceeCeeuheyenglJeÙeesjvegheheòes:~ le$e leeJelmet$esCe metefÛeleØe™heCee keâLÙeles~
leÅeLee-Ûelego&Meeveeb peerJemeceemeeveeb DeeyeeOeekeâeC[keâeefve DeeyeeOeemLeeveeefve Ûe meefvle~
keâef§eoen-
DeeyeeOeekeâeC[keâØe™heCeeÙeeb keâLeceeyeeOeemLeeveevÙegÛÙevles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleled keâLeefÙeleJÙeb, DeeyeeOeekeâeC[keâØe™heCeeÙee DeeyeeOeemLeeveeefJeveeYeeJesve osMeeceMe&keâlJeceeheVeeÙeeb
DeeyeeOeemLeeveØe™heCeeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
mebØeefle meb%ÙeeefopeerJeeveeb DeeyeeOeekeâeC[kebâ efve™heÙeleeÛeeÙexCe met$eceJeleeÙe&les-
hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb ÛeGeEjefoÙeeCeb leerFbefoÙeeCeb yeerFbefoÙeeCeb
SFbefoÙeyeeoj-megngce-heppeòe-DeheppeòeÙeeCeb meòeCnb keâcceeCeceeGJeJeppeeCe-
cegkeäkeâefmmeÙeeoes efªoeroes meceS meceS heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiecesòe-
ceesmeefjotCe SÙeceeyeeOeekebâ[Ùeb keâjsefo~ Sme keâcees peeJe penefCCeÙee efªefo
efòe~~122~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 ØeLece Ûetefuekeâe / met$e 123, 124 efÉleerÙees ceneefOekeâej: / 291
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e met$es ‘meceS meceS’ Fefle keâefLeles DeeyeeOeeÙee SkewâkeâmeceÙes FlÙegòebâ

YeJeefle~ Glke=â„eyeeOeeÙee: ÛejcemeceÙes efJeJeef#eles Glke=â„efmLeles: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eceOeesÓJeleerÙe&
SkeâceeyeeOeekeâeC[kebâ keâjesefle~ DeeyeeOeeÛejcemeceÙemÙe efJeJe#eeb ke=âlJee Glke=â„eb efmLeefleb yeOveeefle~ lemceeled meceÙeesveb
Deefhe yeOveeefle~ SJeb efÉmeceÙeesveeefo›eâcesCe vesleJÙeb ÙeeJelheuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesveesveefmLeefleefjefle~ SJeceslesve
DeeyeeOeeÛejcemeceÙesve yebOeØeeÙeesiÙeefmLeefleefJeMes<eeCeeceskeâceeyeeOeekeâeC[keâefceefle meb%ee FlÙegòebâ YeJeefle~ DeeyeeOeeÙee:
efÉÛejcemeceÙemÙe efJeJe#eeb ke=âlJee SJecesJe efÉleerÙeceeyeeOeekeâeC[kebâ Øe™heefÙeleJÙeb~ DeeyeeOeeÙee: ef$eÛejcemeceÙeefJeJe#eeb
ke=âlJee hetJe&efceJe le=leerÙe DeeyeeOeekeâeC[keâ: Øe™heefÙeleJÙe:~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeod peIevÙee efmLeefleefjefle~ Slesve met$esCe
SkeâeyeeOeekeâeC[keâmÙe ØeceeCeØe™heCee ke=âlee~
mebØeefle osMeeceMe&keâlJeceeheVesve Slesve met$esCe metefÛeleeveeceeyeeOeemLeeveeveeceeyeeOeeMeueekeâeveeb Ûe ØeceeCeØe™heCee
ef›eâÙeles~ leÅeLee-mebef%ehebÛesefvõÙeheÙee&hleeveeceeyeeOeemLeeveeefve DeeyeeOeekeâeC[keâeefve Ûe És Deefhe mebKÙeeleJe<e&cee$eeefCe
meefvle~ mebe%f ehebÛesevf õÙeeheÙee&hleeveeceeyeeOeemLeeveeefve DeeyeeOeekeâeC[keâeefve Ûe És Deefhe Devlecegn& lt e&cee$eeefCe~ Demebe%f ehebÛesevf õÙe-
Ûelegejf efvõÙe-$eerevf õÙe-Éerevf õÙeeCeece„eveeb heÙee&hleeheÙee&hleeveeb peerJemeceemeeveeceeyeeOeemLeeveeefve DeeyeeOeekeâeC[keâMeueekeâe-
§eeJeefuekeâeÙee: mebKÙeeleYeeiecee$eeefCe~ ÛelegCee&ceskesâefvõÙeeCeeceeyeeOeemLeeveeefve DeeyeeOeekeâeC[keâeefve Ûe DeeJeefuekeâeÙee
DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe meefvle~
DeeÙeg<e: DeeyeeOeekeâeC[keâØe™heCee efkeâceLeË ve ke=âlee ?
vew<e oes<e:, DeeÙeg<e: FÙeb efmLeeflejslemÙeecesJeeyeeOeeÙeeb yeOÙeles Fefle efveÙeceeYeeJeeled~ hetJe&keâesefšef$eYeeieceeyeeOeeb
ke=âlJee $eÙeefŒebMelmeeiejesheceØeceeCeceeÙegye&Oveeefle, meceÙeesve$eÙeefŒebMelmeeiejeshececeefhe yeOveeefle, SJeb efÉmeceÙeesve-
ef$emeceÙeesveeefo›eâcesCe hetJe&keâesefšef$eYeeieeyeeOeeb OeÇgJeb ke=âlJee vesleJÙeb ÙeeJeod yebOe#egõYeJe«enCeefceefle~
hegve: Sles ÛewJe DeeÙegyeËOeefJekeâuhee: hetJe&keâesefšef$eYeeies meceÙeesves DeeyeeOeelJesve efJeJeef#elesÓefhe YeJeefvle~ SJeb
efÉmeceÙeesveeefo›eâcesCe vesleJÙeb ÙeeJeled DemebKÙesÙeeæe Fefle~ ÙesvewJeceefveÙecemlesveeÙeg<e DeeyeeOeekeâeC[keâØe™heCee ve
ke=âlee~ ve ÛeeyeeOeekeâeC[keâeefve ve mevleerefle DeeyeeOeemLeeveeveecemebYeJe:, leoYeeJes efuebieeYeeJeeled~ lele: DeeÙeg<ees ve meefvle
DeeyeeOeekeâeC[keâeveerefle efmeæced~
De$eeuheyenglJeØe™heCee efkebâ ef›eâÙeles ?
vew<e oes<e:, Gheefj Je#ÙeceeCeeuheyenglJeevegÙeesieÉejsCe leoJeieceeled~
SJeb ÛelegLe&mLeues DeeyeeOeekeâeC[keâveecele=leerÙeYesokeâLevelJesve met$eÉÙeb ieleced~
SJeceeyeeOeekeâeC[keâØe™heCee meceehlee~
DeOegvee hebÛesefvõÙemebef%eveeb mehlekeâce&meg Deuheefve™heCeeLeË met$eoMekeâceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeòeled ÛelegLe&cevegÙeesieÉejceuheyenglJeefceefle leod Je#ÙevlÙeeÛeeÙe&osJee: FlÙe$e
YeefCeleb YeJeefle~
hebefÛbeefoÙeeCeb meCCeerCeb efceÛÚeFªerCeb heppeòeeheppeòeeCeb meòeCnb keâcceeCe-
ceeGJe-JeppeeCeb meJJelLeesJee penefCCeÙee DeeyeeOee~~124~~
kegâle Sleled ? mebKÙeeleeJeefuecee$ee YetlJeevleceg&ntle&ØeceeCelJeeled~
DeeyeeneªeCeeefCe Deeyeenekebâ[ÙeeefCe Ûe oes efJe leguueeefCe mebKesppe-

iegCeeefCe~~125~~
kegâle:? peIevÙeeyeeOeele: Glke=â„eyeeOee mebKÙeeleiegCee, lesveeyeeOeemLeeveevÙeefhe mebKÙeeleiegCeeefve ÛewJe~
keâLeb ? meceÙeesvepeIevÙeeyeeOeeÙee Glke=â„eyeeOeele: MeesefOeleeÙeeb DeeyeeOeemLeeveeslheòes:~
keâLeceeyeeOeemLeevew: DeeyeeOeekeâeC[keâeveeb meÂMelJeced ?
vew<e oes<e:, SkewâkeâeyeeOeemLeevemÙe heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eefmLeefleyebOemLeeveeveeceeyeeOeekeâeC[keâ-
mebef%eleeveecegheuebYesve meceevelJeb YeJeefle~
GkeäkeâefmmeÙee Deeyeene efJemesmeeefnÙee~~126~~
efkeâÙevcee$esCe DeefOekeâe Fefle he=°s meceÙeesvepeIevÙeeyeeOeecee$esCeeefOekeâe efJeMes<eeefOekeâe %eeleJÙee~
CeeCeeheosmeiegCeneefCeªeCeblejeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~127~~
kegâle: ?
Glke=â°eyeeOee: mebKÙeeleeJeefuecee$ee YetlJee mebef%e<eg heÙee&hlekesâ<eg mebKÙeeleJe<ee&efCe DeheÙee&hlekesâ<eg Devleceg&ntleË YeJeefvle~
veeveeØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe hegve: DemebKÙeeleJe<ee&eCf e YetlJee heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe~ lesveeslke=â°eyeeOeele:
veeveeØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe DemebKÙeeleiegCeeveerefle ÙegpÙeles~
kegâle: ? DemebKÙeeleheuÙeesheceØeLeceJeie&cetueØeceeCelJeeled~
SÙeceeyeenekebâ[ÙecemebKesppeiegCeb~~129~~
veeveeØeosMeiegCeneefveMeueekeâeefYe: DemebKÙeeleJe<e&ØeceeCeeefYe: keâce&efmLeleew DeheJeefle&leeÙeeb SkeâØeosMeiegCe-
neefvemLeeveevlejceeieÛÚefle~ mebKÙeeleJe<e&cee$eeÙee Devleceg&ntle&cee$eeÙee§e Glke=â°eyeeOeeÙee: mJekeâ-mJekeâeslke=â°-efmLeleew
DeheJeefle&leeÙeeb Ùesve SkeâceeyeeOeekeâeC[keâØeceeCeb YeJeefle, lesvewkeâØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeled SkeâceeyeeOeekeâeC[keâce-
mebKÙeeleiegCeefceefle ie=nerleJÙeb~
penCCeDees efªefoyebOees DemebKesppeiegCees~~130~~
SkeâceeyeeOeekeâeC[kebâ veece heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie:, peIevÙeefmLeefleyebOe: hegve: Devle:keâesšekeâesefšcee$e-
meeiejesheceeefve~ lesve SkeâeyeeOeekeâeC[keâeled peIevÙe: efmLeefleyebOeesÓmebKÙeeleiegCees peele:~
efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~131~~
peIevÙeefmLeefleyebOeeoglke=â°efmLeefleyebOees Ùesve mebKÙeeleiegCemlesve efmLeefleyebOemLeeveeefve Deefhe mebKÙeeleiegCeeefve ÛewJe,
meceÙeesvepeIevÙe efmLeefleyebOesveesveeslke=â°efmLeefleyebOemÙewJe efmLeefleyebOemLeeveJÙeheosMeeled~
GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~132~~
efkeâÙevcee$esCe efJeMes<eeefOekeâ Fefle he=°s meceÙeesvepeIevÙeefmLeefleyevOecee$esCe efJeMes<eeefOekeâes YeJeefle Fefle %eeleJÙeb~
DeOegvee hebÛesefvõÙeemeb%Ùemebef%eveeceeyeeOeeefve™heCeeLeË met$ee°keâceJeleeÙe&les-
hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb heppeòeÙeeCeceeGDemmeb meJJelLeesJee

penefCCeÙee Deeyeene~~133~~
kegâle: ? DeeÙegyeËOeefÙelJee meceÙeeefOekeâmeJe&peIevÙeefJeßeceCekeâeue«enCeeled~
penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~134~~
kegâle: ? #egõYeJe«enCeØeceeCelJeeled~
DeeyeeOeeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~135~~
peIevÙe: efmLeefleyebOees veeceevleceg&ntle&cee$e:, DeeyeeOeemLeeveeefve hegve: mebKÙeeleØeceeCehetJe&keâesefšef$eYeeiecee$eeefCe,
lesve peIevÙeefmLeefleyebOeeled DeeyeeOeemLeeveeveeb mebKÙeeleiegCelJeb %eeÙeles~
De$e meceÙeesvepeIevÙeeyeeOeecee$eØeceeCesve DeefOekeâe %eeleJÙee~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-hetJe&keâesešf ef$eYeeieb Dehes#Ùe heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eveeveeiegCeneefveMeueekeâe-
veecemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
kegâle:? heuÙeesheceØeLeceJeie&cetuemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eveeveeØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejMeueekeâeefYe:
DemebKÙeeleheuÙeesheceJeie&cetuecee$ewkeâØeosMeiegCenevÙeeceheJeefle&leeÙeeb DemebKÙeele™heesheuebYeeled~
efªefoyebOeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~139~~
kegâle: ? SkeâØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejb veece heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie:, efmLeefleyebOemLeeveeefve hegve:
mebKÙeelemeeiejeshececee$eeefCe heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeie§e, lesve SkeâØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeled efmLeefleyebOemLeeveeefve
DemebKÙeeleiegCeeveerefle ie=nerleJÙeb~
efkeâÙevcee$esCe efJeMes<eeefOekeâ: ?
meceÙeesvepeIevÙeefmLeefleyebOecee$esCe efJeMes<eeefOekeâ Fefle %eeleJÙeb YeJeefle~
mebØeefle hebÛesefvõÙeeefopeerJeeveeceeÙeg:keâcee&yeeOeeefve™heCeeLeË met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeheppeÙeeCeb ÛeGeEjeffoÙeeCeb leerFbefoÙeeCeb
yeerFbefoÙeeCeb SFbefoÙeyeeoj-megngceheppeòeeheppeòeÙeeCeceeGDemme meJJelLeesJee
penefCCeÙee Deeyeene~~141~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-De$e DeeÙegyeËOeefÙelJee meceÙeeefOekeâmeJe&peIevÙeefJeßeceCekeâeue«enCeeled~
kegâle: ? De$e yebOe#egõYeJe«enCeceefmle~
DeeyeeneªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~143~~
mJekeâ-mJekeâeslke=â°eÙeg<eeb ef$eYeeiemÙe meceÙeesvepeIevÙeeyeeOeeÙee: heefjnervemÙe «enCeeled~
efkeâÙevcee$esCe ? meceÙeesvepeIevÙeeyeeOeecee$esCe efJeMes<eeefOekeâe %eeleJÙee~
efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~145~~
kegâle: ? meceÙeesvepeIevÙeefmLeefleyebOesveesvehetJe&keâesefš«enCeeled~
efkeâÙevcee$esCe ? meceÙeesvepeIevÙeefmLeefleyebOecee$esCe efJeMes<eeefOekeâes %eeleJÙe:~
mebØeefle hebÛesefvõÙeeoerveeb mehlekeâce&CeeceeyeeOee%eeheveeLeË met$eveJekeâceJeleeÙe&les-
hebefÛebefoÙeeCecemeCCeerCeb ÛeGeEjefoÙeeCeb leerFbefoÙeeCeb yeerFbefoÙeeCeb heppeòe-
DeheppeòeÙeeCeb meòeCnb keâcceeCeb DeeGJeJeppeeCeceeyeeneªeCeeefCe Deeyeenekebâ[-
ÙeeefCe Ûe oes efJe leguueeefCe LeesJeeefCe~~147~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-kegâle: ? DeeJeefuekeâeÙee: DemebKÙeeleYeeieØeceeCelJeeled~
penefCCeÙee Deeyeene mebKesppeiegCee~~148~~
mebKÙeeleeJeefuecee$epeIevÙeeyeeOeeÙeeb DeeJeefuekeâeÙeeb mebKÙeeleYeeiecee$eeyeeOeemLeevew: Yeeies ke=âles mebKÙeele™heeefCe
GheueYÙevles~
De$e DeeJeefuekeâeÙee: mebKÙeeleYeeiecee$esCe efJeMes<eeefOekeâe Deefmle~
mebKÙeeleeJeefuecee$eeslke=â°eyeeOeeÙee: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eveeveeØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejs<eg Deheùles<eg
DemebKÙeele™heeCÙegheueYÙevles~
heuÙeeshecemÙe Deæ&ÛÚsoeveeb mebKÙeeleYeeiecee$eveeveeØeosMeiegCeneefveMeueekeâeefYe: DemebKÙeeleheuÙeesheceØeLece-
Jeie&cetuecee$ewkeâØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejs Yeeies ke=âles DemebKÙeele™heeCÙegheueYÙevles~
De$e keâes iegCekeâej: ? heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie: Glke=â°eyeeOeeÙee DeheJeefle&leveeveeiegCeneefveMeueekeâe Jee %eeleJÙee:~
mebKÙeele™hesCeeheJeefle&lemJekeâeslke=â°eyeeOeeefmle~

De$e heuÙeeshecemÙe mebKÙeeleYeeiecee$esCe efJeMes<eeefOekeâesÓefmle~ SlemÙe met#ceefJe<eÙemÙeeOÙeÙeveb ke=âlJee
ßegle%eeve#eÙeesheMeceJe=ædÙeLeË ØeÙeemees efJeOesÙe: FlÙeefYeØeeÙeeLe&:~
mebØeefle SkesâefvõÙeeCeeb mehlekeâce&CeeceeyeeOeeefve™heCeeLeË veJemet$eeCÙeJeleeÙe&vles-
SFbefoÙeyeeoj-megngce-heppeòe-DeheppeòeÙeeCeb meòeCnb keâcceeCeb DeeGJe-
JeppeeCe-ceeyeeneªeCeeefCe Deeyeenekebâ[ÙeeefCe Ûe oes efJe leguueeefCe LeesJeeefCe~~156~~
efmeæevleefÛevleeceefCešerkeâe-Fceew Éew Ûe leguÙeew YeJele: mleeskeâeJeefhe~ DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeele-
YeeieØeceeCelJeeled~
penefCCeÙee Deeyeene DemebKesppeiegCee~~157~~
keâes iegCekeâej Fefle Ûesled ? DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie:~ kegâle:? DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeyeeOeemLeevew:
mebKÙeeleeJeefuecee$epeIevÙeeyeeOeeÙeeceheJeefle&leeÙeeb DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~
efkeâÙevcee$ees efJeMes<e: ? DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eesÓefmle~
keâes iegCekeâej: ? heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie:, Glke=â°eyeeOeesheJeefle&leveeveeiegCeneefveMeueekeâe Jee~
penCCeDees efªefoyebOees DemebKesppeiegCees~~163~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$esCe efJeMes<eeefOekeâes %eeleJÙe:~
mebØeefle Slesve DeuheyenglJemet$esCe metefÛeleeveeb mJemLeeve-hejmLeeveeuheyenglJeeveeb Øe™heCeeb keâefj<ÙevlÙeeÛeeÙe&osJee:~
De$e mJemLeeveceuheyenglJeb Øeke=âleceefmle-
hebÛesefvõÙeeCeeb heÙee&hlekeâeveeb mebef%eveeb DeeÙeg<ees peIevÙee DeeyeeOee meJe&mleeskeâe~ peIevÙe: efmLeefleyebOe: mebKÙeeleiegCe:~
veeceiees$eÙees: peIevÙee DeeyeeOee mebKÙeeleiegCee~ ÛelegCeeË keâce&Ceeb peIevÙee DeeyeeOee efJeMes<eeefOekeâe~ ceesnveerÙemÙe peIevÙee
DeeyeeOee mebKÙeeleiegCee~ veeceiees$eÙeesjeyeeOeemLeeveeefve DeeyeeOeekeâeb[keâeefve Ûe ÉeJeefhe leguÙeeefCe mebKÙeeleiegCeeefve~ Glke=â°e
DeeyeeOee efJeMes<eeefOekeâe~ ÛelegCeeË keâce&Ceeb DeeyeeOeemLeeveeefve DeeyeeOeekeâeC[keâeefve Ûe ÉeJeefhe leguÙeeefve efJeMes<eeefOekeâeefve~
Glke=â°e DeeyeeOee efJeMes<eeefOekeâe~ ceesnveerÙemÙe DeeyeeOeemLeeveeefve DeeyeeOeekeâeC[keâeefve Ûe ÉeJeefhe leguÙeeefve mebKÙeeleiegCeeefve~
Glke=â°e DeeyeeOee efJeMes<eeefOekeâe~ DeeÙeg<e DeeyeeOeemLeeveeefve mebKÙeeleiegCeeefve~ Glke=â°e DeeyeeOee efJeMes<eeefOekeâe~ DeeÙeg<ees
veeveeØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe DemebKÙeeleiegCeeefve~ veeceiees$eÙeesvee&veeØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe efJeMes<eeefOekeâeefve~
ÛelegCeeË keâce&Ceeb veeveeØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe efJeMes<eeefOekeâeefve~ ceesnveerÙemÙe veeveeØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejeefCe

mebKÙeeleiegCeeefve~ De°eveeb keâce&CeeceskeâØeosMeiegCeneefvemLeeveevlejcemebKÙeeleiegCeb~ mehleeveeb keâce&CeeceskeâeyeeOeekeâeC[-
keâcemebKÙeeleiegCeb~ DeeÙeg<e: efmLeefleyebOemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~ Glke=â°: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOekeâ:~ veeceiees$eÙeespe&IevÙe:
efmLeefleyebOe: mebKÙeeleiegCe:~ ÛelegCeeË keâce&Ceeb peIevÙe: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOekeâ:~ ceesnveerÙemÙe peIevÙe: efmLeefleyebOe:
mebKÙeeleiegCe:~ veeceiees$eÙees: efmLeefleyebOemLeeve efJeMes<e: mebKÙeeleiegCe:~ Glke=â°: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOekeâ:~ ÛelegCeeË
keâce&Ceeb efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<ees efJeMes<eeefOekeâ:~ Glke=â°: efmLeefleyebOees efJeMes<eeefOekeâ:~ ceesnveerÙemÙe efmLeefleyebOemLeeveefJeMes<e:
mebKÙeeleiegCe:~ Glke=â°: efmLeefleyebOe: efJeMes<eeefOekeâ:~
SJeb hebÛesevf õÙemebe%f e-DeheÙee&hlekeâeveeb FlÙeeÅeskesâefvõÙeheÙeËleeveeb Ûe meJex<eeb mJemLeeve-hejmLeeveeuheyenglJeb %eeleJÙeced~
efJemlejsCe OeJeueešerkeâeÙeeb~
SJeb hebÛecemLeues DeuheyenglJekeâLevehejlJesve efÉÛelJeeefjbMelmet$eeefCe ieleeefve~
SJeceuheyenglJeb meceehleced~
efpevee Ùes Øemetlee YeefJe<Ùeefvle Ùes Ûe, leLee meefvle keâeues Ûe mebØelÙevevlee:~
ef$ekeâeueesÆJeebmleeved meoe veewecf e YekeälÙee, ef$ekeâeuemÙe oes<emÙe MegæŸew ef$eMegæŸee~~1~~
Fefle ßeer<ešdKeC[eiecemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&Keb[s SkeâeoMes «evLes JesoveekeâeueefJeOeeveveeefcve
<e‰sÓvegÙeesieÉejs efÉleerÙes ceneefOekeâejs ieefCeveer%eeveceleerke=âle-efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb
ØeLeceÛetefuekeâeveeceeÙeb ØeLeceesÓefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 efÉleerÙeÛetefuekeâe / met$e 165 efÉleerÙees ceneefOekeâej: / 297
efÉleerÙeeÛetefuekeâe
cebieueeÛejCeced
Ùes efmeæe: efmeefækeâlee&j: jepevleeb ces ùefo lJeceer:~
oÅeg: mJeelceØeyeesOeeÙe, melÙeeb yegefæb Ûe meodefiejced~~1~~
Debefleceb leerLe&keâlee&jb, ceneJeerjb veceecÙenced~
kegâC[uehegjefJeKÙeeleeb, pevceYetefceb Ûe mebmlegJes~~2~~
pevcekeâuÙeeCemebhetle-pevceYetces: mlegles meefle~
hegvepe&vce ve ces YetÙeeled, ve=pevce heeJeveb YeJesled~~3~~
oer#eeYetefceb vecemke=âlÙe, ÙeeÛes jlve$eÙeeR efveefOeced~
oer#ee ces meheâueerYetÙeeled, ØeehvegÙeeb mJeelcepeb megKeced~~4~~
heeJeehegjer peieodJebÅee, cees#eYetefce: ØeCeewefce leeced~
ÙemÙee Yeefòeâ Øemeeosve, uehmÙes ce=lÙegbpeÙeb heoced~~5~~
FvõJe»eeÚbo:- <ešdKeC[veecveeieceßes‰«evLes, Ùees JesoveeveeceÛelegLe&KeC[: ~
lemÙee$e šerkeâe megefJejÛÙelesÓmeew, ‘‘efmeæevleefÛebleeceefCe’’-veeceOesÙee~~6~~
DeLe JesoveeKeb[s efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le-<e‰JesoveekeâeueefJeOeeveevegÙeesieÉejmÙe efÉleerÙeceneefOekeâejs
efÉleerÙeÛeteuf ekeâeveece efÉleerÙesÓefOekeâejs ÛelegeYf e&:mLeuew hebÛeoMeeefOekeâMelemet$^ eeefCe keâLÙevles~ le$e ØeLecemLeues efmLeefleyebOeeOÙeJemeeve-
Øe™heCeeÙeeb ef$eYesokeâLevelJesve ‘‘ef"efoyebOepPeJemeeCe-’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb~ hegve§e efÉleerÙemLeues ‘peerJemecegoenej’ veece
ØeLeceYesokeâLeveeLeË’ ‘‘peerJemecegoenjs efòe’’ FlÙeeefovee ef$emehleeflemet$eeefCe keâLeefÙe<Ùevles~
lele§e le=leerÙemLeues efÉleerÙeYesoØeke=âeflemecegoenejkeâLeveeLeË ‘‘heÙeef[mecegoenejs efòe’’ FlÙeeefovee mehlemet$eeefCe
efveieefo<Ùevles~ lele: hejb ÛelegLe&mLeues ef$eefYejvlejmLeuew:meceefvJeleb efmLeeflemecegoenejkeâLeveeLeË ‘‘ef"efomecegoenejs efòe’’
FlÙeeefovee ÛelegefŒebMelmet$eeefCe Fefle efÉleerÙeeefOekeâejmÙe mecegoeÙeheeleefvekeâe metefÛelee YeJeefle~
DeOegvee efÉleerÙeÛetefuekeâeØe™heCeeÙeeb ef$eYesoØeoMe&veeLeË met$eceJeleeÙe&les-
ef"efoyebOepPeJemeeCehe™JeCeoeS lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieöejeefCe
peerJemecegoenejes heÙeef[mecegoenejes efªefomecegoenejes efòe~~165~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebØeefle keâeueefJeOeeveØeefleheeoveeÙe FÙeb efÉleerÙee Ûetefuekeâe Øe™hÙeles~
keâeueefJeOeevemÙe efÉleerÙee Ûetefuekeâe efkeâceLe&ceeielee ?
efmLeefleyebOemLeeveeveeb keâejCeYetleeOÙeJemeevemLeeveØe™heCeeLe&efceÙeceeieleeefmle~
efmLeefleyebOemLeeveyebOekeâejCemebkeäuesMe-efJeMegefæmLeeveeveeb Øe™heCee ØeLeceeÙeeb ÛetefuekeâeÙeeb ke=âlee ÛewJe, hegvemle$e
Øe™efheleeveeb mebkeäuesMeefJeMegefæmLeeveeveeb Øe™heCee ve keâle&JÙee, hegve®òeâoes<eØemebieeled~ ve Ûe keâ<eeÙeesoÙemLeeveeefve cegkeälJee
efmLeefleyebOemÙeevÙelkeâejCeceefmle, ‘‘ef"efoDeCegYeeies keâmeeÙeoes kegâCeefo’’ Fefle JeÛevesve efJejesOeØemebieeefoefle ?

De$eeÛeeÙe&osJesve heefjnej GÛÙeles-
leÅeLee-DemeeleeyebOeØeeÙeesiÙekeâ<eeÙeesoÙemLeeveeefve mebkeäuesMees veece~ leeefve Ûe peIevÙeefmLeleew mleeskeâeefve YetlJee
efÉleerÙeefmLeefleØeYe=elf e efJeMes<eeefOekeâ›eâcesCe leeJeod ieÛÚefvle ÙeeJeoglke=â°efmLeefleefjefle~ Sleeefve Ûe meJe&cetueØeke=âleerveeb meceeveeefve,
keâ<eeÙesve efJevee yeOÙeceevecetueØeke=âles: DevegheuebYeeled~
meeleeyebOeØeeÙeesiÙeeefve keâ<eeÙeesoÙemLeeveeefve efJeMegefæmLeeveeefve~ Sleeefve Ûe Glke=â°efmLeleew mleeskeâeefve YetlJee
efÉÛejceefmLeefleØeYe=efleØeieCeveele: efJeMes<eeefOekeâ ›eâcesCe leeJeod ieÛÚefvle ÙeeJeod peIevÙeefmLeefleefjefle~
De$e keâef§eoen-
mebkeäuesMemLeevesYÙe: efkeâceLeË efJeMegefæmLeeveeefve TvelJecegheieleeefve ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleod JeòeâJÙeb, mJeeYeeefJekeâlJeeled~ Sleeefve mebkeäuesMeefJeMegefæmLeeveeefve veece efmLeefleyebOecetuekeâejCeYetleeefve~ Sles<eeb
efmLeefleyebOemLeeveØe™heCeeÙeeb JeCe&vee ke=âlee~ ve Ûee$e Sles<eeb hetJeË Øe™efheleeveeb Øe™heCee Deefmle Ùesve hegve®òeâoes<ees
YeJesled, efkeâvleg De$eefmLeefleyebOemLeeveb efJeMes<eØelÙeÙemÙe efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemebe%f elemÙe Øe™heCee ef›eâÙeles~ ve hegve®òeâoes<eesÓefhe
mebYeJeefle, hetJe&ceØe™efheleefmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveØe™heCelJeeled~
efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve keâ<eeÙeesoÙemLeeveeefve ve YeJevleerefle keâLeb %eeÙeles ?
veeceiees$eÙees: efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeevesYÙe: ÛelegCeeË keâce&Ceeb efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeveerelf e
DeuheyenglJemet$eeod %eeÙeles~ Ùeefo hegve: keâ<eeÙeesoÙemLeeveeefve ÛewJe efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve YeJeefvle, leefn&
vesoceuheyenglJeb Iešles, keâ<eeÙeesoÙemLeevesve efJevee cetueØeke=âefleyebOeeYeeJesve meJe&Øeke=âefleefmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeb
meceevelJeØemebieeled~
lemceeled meJe&cetueØeke=âleerveeb mJekeâ-mJekeâesoÙeeled meceglheVeheefjCeeceeveeb mJekeâ-mJekeâ efmLeefleyebOekeâejCelJesve
efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeevemebe%f eleeveeb De$e «enCeb keâle&JÙeb, DevÙeLee Gòeâoes<eØemebieeled~ Sles<eeb efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeb
Øe™heCeeLeË FÙeb efÉleerÙee Ûetefuekeâe Deeielee~
De$e $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe-peerJemecegoenej-Øeke=âeflemecegoenej-efmLeeflemecegoenejYesosve~
le$e peerJemecegoenej: efkeâceLeË Deeiele:?
meeleemeeleÙees: SkewâkeâmÙeeb efmLeleew FÙevlees peerJee YeJeefvle FÙevlees ve YeJevleerefle %eeheveeLe&ceÙeb peerJemecegoenej
DeeieleesÓefmle~
Øeke=âeflemecegoenej: efkeâceLe&ceeiele: ?
SlemÙee: Øeke=âles: efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve SleeJeefvle YeJeefvle SleeJeefvle ve YeJevleerefle %eeheveeLe&ceÙeb
Øeke=âeflemecegoenej Deeiele:~
efmLeeflemecegoenej: efkeâceLe&ceeiele: ?
SlemÙee: efmLeles: SleeJeefvle efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve YeJeefvle, SleeJeefvle ve YeJevleerefle %eeheveeLeË S<e:
mecegoenejesÓYeJeled~
ve Ûe $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe cegkeälJee$e ÛelegLe&cevegÙeesieÉejb mebYeJeefle, DevegheuebYeeled~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 efÉleerÙeÛetefuekeâe / met$e 166, 167 efÉleerÙees ceneefOekeâej: / 299
keâef§eoeMebkeâles-efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveØe™heCeeLeË Øeke=âefle-efmLeeflemecegoenejÙees: Øe™heCee YeJeleg

veece, Øeke=âefleefmLeleer DeeefßelÙe le$e efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveØe™heCeesheuebYeeled~ ve peerJemecegoenejmÙe, le$e
leovegheuebYeeled Fefle ?
vew<e oes<e:, efmLeleerveeb keâeÙex keâejCeesheÛeejsCe efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveJÙeheosMeesheuebYeeled~ ve Ûe peerJemecegoenej:
GheÛeejsCe efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeevemebef%eleefmLeleÙees ve Øe™heÙeefle, le$e peerJeefJeMesef<eleefmLeefle Øe™heCeesheuebYeeled~
DeLeJee, efmLeefleyebOeeOÙeJemeeveceeœeJe:, Fefle peerJeeveeb le$e leodJÙeheosMe Fefle vew<e oes<e:~
SJeb ØeLecemLeues efÉleerÙe Ûetefuekeâevleie&leefmLeefleyebOeeOÙeJemeeveYesokeâLevelJesve Skebâ met$eb ieleced~
DeOegvee ØeLecemecegoenejs %eeveeJejCeerÙeyebOekeâejkeâpeerJeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
peerJemecegoenejs efòe pes les CeeCeeJejCeerÙemme yebOee peerJee les ogefJene-meeoyebOee
ÛesJe DemeeoyebOee ÛesJe~~166~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJeexefö°eefOekeâejmceejCeeLeË peerJemecegoenej: Øeke=âleefceefle DeOÙeenej: keâle&JÙe:,
DevÙeLeeLe&ØeefleheòesjYeeJeeled~
‘meeoyebOee’ FlÙegòesâ meeleyebOekeâe Fefle ie=nerleJÙeb, keâleg&efve&oxMeeled~ %eeveeJejCeerÙemÙe keâce&Cees yebOekeâe peerJee
efÉefJeOee SJe meeleyebOekeâe DemeeleyebOekeâe§esefle~ ve Ûe meeleemeeleÙeesyeËOesve efJevee %eeveeJejCeerÙemÙe yebOekeâe peerJee
meefvle, DevegheuebYeeled~ De$e %eeveeJejCeerÙekeâce&«enCesve %eeveeJejCeeoerveeb OeÇgJeyebefOeveeb Øeke=âleerveeb yebOekeâe peerJee
efÉefJeOee Fefle JeòeâJÙeb~
‘meeoyebOekeâe’ FlÙegòesâ meelee-efmLej-MegYe-megmJej-megYeie-DeeosÙe-ÙeMe:keâerelf e&-GÛÛeiees$eeCeece°eveeb MegYeØeke=âleerveeb
heefjJele&ceeveeveeb «enCeb keâle&JÙeb, DevÙeesvÙeeefJeveeYeeefJeyebOeeled~
‘DemeeoyebOeÙee’ FlÙegòesâ Demeelee-DeefmLej-DeMegYe-ogYe&ie-og:mJej-DeveeosÙe-DeÙeMe:keâerelf e&-veerÛeiees$eyebOekeâeveeb
«enCeb keâle&JÙeb, yebOesve DevÙeesvÙeeefJeveeYeeefJelJeoMe&veeled~
meeleemeeleeoerveece›eâcesCe SkeâpeerJes yebOe: efkeâVe peeÙeles ?
ve, DelÙevleeYeeJesve Øeefleef<eæe›eâceØeJe=òes:~ De$e meeleemeeleeoerveece›eâceyebOes peerJeeveeb Meefòeâvee&mleerefle YeefCeleb
YeJeefle~
leelheÙe&ce$e-meeleemeeleeJesoveerÙemÙe DeeœeJekeâejCeeefve %eelJee DemeeleeÙee: DeeœeJekeâejCeeefCe heefjlÙepÙe
meeleeÙee: DeeœeJekeâejCeevÙeeßeÙeCeerÙeeefve YeJeefvle, MegæesheÙeesieeled Øeeefieefle %eeleJÙeced~
DeOegvee meeleeyebOekeâpeerJeeveeb YesoØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
lelLe pes les meeoyebOee peerJee les efleefJene-ÛeGªeCeyebOee efleªeCeyebOee
efyeªeCeyebOee~~167~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e met$es ‘meeoyebOee peerJee’ Fefle efveoxMesve DemeeleeyebOekeâpeerJeeveeb Øeefle<esOe:
ke=âle:~ ‘efleefJene’ Fefle JeÛevesve ÛelegefJe&OeeefoØeefle<esOe: ke=âle:~ Ûeleg:mLeeve-ef$emLeeve-efÉmLeeveefceefle ef$eefJeOe: meeleevegYeeiees
YeJeefle~ meeleeJesoveerÙes SkeâmLeeveevegYeeiees veeefmle, leLeevegheuebYeeled~
keâef§eoen-yebOeb Øeefle SkeâmLeeveevegYeeiemÙe mebYeJees ÙeÅeefhe veeefmle le¢e&efhemeòJeb ØeleerlÙeemleerefle SkeâmLeevee-

vegYeeieesÓ$e efkeâVe Øe™efhele:?
DeeÛeeÙe&: Øeen-vewleod JeòeâJÙeb, efkebâÛe yevOeeefOekeâejs meòJeØe™heCeevegheheòes:~ De$e meeleevegYeeiees
peIevÙemheæ&keâØeYe=efle ÙeeJeoglke=â°mheæ&keâ Fefle leeJeled jÛeefÙeleJÙe: ßesCÙeekeâejsCe~ le$e ØeLecees Yeeiees, ieg[meceeve:
SkeâmLeeveb, efÉleerÙees Yeeie: KeC[meceevees efÉleerÙeb mLeeveb, le=leerÙees Yeeie: Meke&âjeleguÙemle=leerÙeb mLeeveb, ÛelegLeex
YeeieesÓce=lemece§elegLeË mLeeveb~ Sleeefve ÛelJeeefj mLeeveeefve Ùeefmceved meeleevegYeeieyebOes meefvle meesÓvegYeeieyebOe§elegLe&mLeeve:
keâLÙeles~ lemÙe yebOekeâe peerJee: Ûeleg:mLeeveyebOekeâe veece~ SJeb ef$emLeeveefÉmLeeveyebOeeveeceefhe Øe™heCeb keâle&JÙeb~ SJeb
ØekeâejsCe meeleeyebOekeâe DevegYeeieyebOeYesosve ef$eefJeOee SJe YeJeefvle~
DeOegvee DemeeleeJesoveerÙeyebOekeâle¸&Ceeb Yesoefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DemeeoyebOee peerJee efleefJene-efyeªeCeyebOee efleªeCeyebOee ÛeGªeCeyebOee
efòe~~168~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$eemeeleevegYeeie: hetJe&efceJe ßesCÙeekeâejsCe mLeeheefÙelJee ÛelegYee&ies<eg ke=âles<eg le$e
ØeLeceYeeiees efvecyemece: SkeâmLeeveb, efÉleerÙeYeeie: keâebpeerjmecees efÉleerÙemLeeveb, le=leerÙeYeeie: efJe<emecemle=leerÙemLeeveb,
ÛelegLeex Yeeiees neueenueleguÙe§elegLe&mLeeveb~ le$e És mLeeves Ùeefmceved DevegYeeieyebOes me: efÉmLeevees veece~ lemÙe yebOekeâe peerJee
efÉmLeeveyebOee:~ SJeb ef$emLeeveyebOeeveeb Ûeleg:mLeeveyebOeeveeb Ûe Øe™heCee keâle&JÙee~ FlLecevegYeeieyebOeceeefßelÙeemeeleeyebOekeâe:
ef$eefJeOee YeJeefvle~
meeleeØeke=âefleyebOekeâeveeb YeeJeefJeMes<eØeefleheeoveeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
meJJeefJemegæe meeomme ÛeGªeCeyebOee peerJee~~169~~
efleªeCeyebOee peerJee mebefkeâefueªoje~~170~~
efyeªeCeyebOee peerJee mebefkeâefueªoje~~171~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meJexYÙees efJeMegæe: meJe&eJf eMegæe:~ meeleeefÉmLeeve-ef$emLeeveyebOesYÙe: Ûeleg:mLeeveyebOee
peerJee: meg‰g efJeMegæe FlÙegòebâ YeJeefle~
De$e keâe efJeMegælee Fefle Ûesled ?
GÛÙeles, Deefleleer›ekeâ<eeÙeeYeeJees cebokeâ<eeÙees efJeMegælee Fefle ie=nerleJÙee~ le$e meeleeJesoveerÙemÙe ‘‘Ûeleg:mLeeveyebOee
peerJee meJe&efJeMegæe:’’ Fefle YeefCeles meg‰gcebomebkeäuesMee Fefle ie=nerleJÙeb~
DeLeJee peIevÙeefmLeefleyebOekeâejCepeerJeheefjCeecees efJeMegælee FlÙegÛÙeles~
meeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveyebOekesâYÙe: meeleeJesoveerÙemÙewJe ef$emLeeveevegYeeieyebOekeâe peerJee: mebefkeäue°leje:
keâ<eeÙeeslkeâše Fefle YeefCeleb YeJeefle~
meeleeef$emLeeveevegYeeieyebOekesâYÙe: meeleeÙee SJe efÉmLeeveevegYeeieyebOekeâe peerJee: mebefkeäue°leje: mebkeäuesMesCe DeefOekeâe
DeOegvee DemeeleeJesoveerÙemÙe yebOekeâeveeb heefjCeeceØeefleheeoveeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
meJJeefJemegæe Demeeomme efyeªeCeyebOee peerJee~~172~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 efÉleerÙeÛetefuekeâe / met$e 173 mes 177 efÉleerÙees ceneefOekeâej: / 301
efleªeCeyebOee peerJee mebefkeâefueªoje~~173~~

ÛeGªeCeyebOee peerJee mebefkeâefueªoje~~174~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemeeleeJesoveerÙemÙe ef$emLeeveevegYeeieyebOekesâYÙemlemÙewJe efÉmLeeveevegYeeieyebOekeâe:
cebokeâ<eeÙee Fefle YeefCeleb YeJeefle~
DemeeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeveevegYeeieyebOekesâYÙeefŒemLeeveevegYeeieyebOekeâe peerJee: meg‰gleÙee GlkeâšmebkeäuesMee YeJeefvle~
kegâle: Sleled ?
Demeeleeef$emLeeveevegYeeieyebOekesâYÙemlemÙewJe Ûeleg:mLeeveevegYeeieyebOekeâeveeb keâ<eeÙeesÓefleyenguees YeJeefle, mJeeYeeefJekeâlJeeled~
mebkeäuesMes Jeæ&ceeves meeleeoerveeb MegYeØeke=âleerveecevegYeeieyebOees nerÙeles, DemeeleeoerveeceMegYeØeke=âleerveecevegYeeieyebOees
Jeæ&les~ mebkeäuesMes nerÙeceeves meeleeoerveeb MegYeØeke=âleerveeb DevegYeeieyebOees JeOe&les, DeMegYeØeke=âleerveecevegYeeieyebOees nerÙeles
meeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveeefoyebOekeâeveeb %eeveeJejCeerÙe Øeke=âefleyebOeYesoØeefleheeoveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
meeomme ÛeGªeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeb efªefob
yebOebefle~~175~~
meeomme efleªeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeerÙemme DepenCCeDeCegkeäkeâefmmeÙeb
ef"efob yebOebefle~~176~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved %eeveeJejCe«enCeb Ùesve osMeeceMe&kebâ lesve %eeveeJejCeeoerveeb OeÇgJeyebefOeveeb
DeMegYeØeke=âleerveeb meJee&meeb peIevÙeeb efmLeefleb yeOveefvle Fefle ie=nerleJÙeb~ Ùes Ùes meeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveevegYeeie yebOekeâe
peerJeemles les %eeveeJejCeeoerveeb peIevÙeecesJe efmLeefleb yeOveefvle Fefle DeJeOeejCeb ve ef›eâÙeles, Ûeleg:mLeeveyebOekesâ<eg
%eeveeJejCeeoerveecepeIevÙeefmLeleerveeceefhe yebOeoMe&veeled~
Ùesve keâ<eeÙe: efmLeefleyebOemÙe keâejCeb lesve cebokeâ<eeefÙeCe: meeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveyebOekeâe peerJee %eeveeJejCeerÙemÙe
peIevÙeeb efmLeefleb yeOveefvle ‘Fefle YeefCeleb YeJeefle~
meeleeJesoveerÙemÙe ef$emLeeveyebOekeâlee&jes peerJee ve leeJeoglke=â°efmLeefleb yeOveefvle, DemeeleeÙeesiÙeeslke=â°mebkeäuesMe-
heefjCeecewefJe&vee %eeveeJejCeerÙemÙe Glke=â°efmLeefleyebOeemebYeJeeled~ Fces ve peIevÙeeceefhe yeOveefvle, Glke=â°efJeMegæsjYeeJeeled~
lemceeled meeleeJesoveerÙemÙe ef$emLeeveyebOee peerJee %eeveeJejCeeoerveecepeIevÙeeceveglke=â°eb efmLeefleb yeOvevleerefle keâefLeleb
YeJeefle~
DeOegvee meeleeÙee Glke=â°efmLeefleyebOekeâeveeb ØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meeomme efyeªeCeyebOee peerJee meeomme ÛesJe GkeäkeâefmmeÙeb efªefob yebOebelf e~~177~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeveyebOekeâe peerJee Ùesveeslke=â°mebkeäuesMeheefjCeecemeefnleemlesve
meeleeJesoveerÙemÙe Glke=â°eb efmLeefleb yeOveefvle, ve %eeveeJejCeerÙemÙe, DeesIeeslke=â°mebkeäuesMeeYeeJeeled~ ve Ûe meeleeyebOe-
ØeeÙeesiÙeeslke=â°mebkeäuesMesve %eeveeJejCeerÙemÙe Glke=â°efmLeefleb yeOveefvle, efJejesOeeled~ ve Ûe meeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeveyebOekeâe:
meJexÓefhe meeleeslke=â°efmLeefleb hebÛeoMemeeiejeshecekeâesšekeâesefšcee$eeb yeOveefvle, le$eeveglke=â°efmLeefleyebOemÙeeefhe GheuebYeeled~
lemceeoÙeesieJÙeJeÛÚsoesÓ$e keâle&JÙe:~ De$e GheÙeesefieveew Mueeskeâew mle:-

efJeMes<eCeefJeMes<eeYÙeeb ef›eâÙeÙee Ûe menesefole:~
heeLeex OevegOe&jes veerueb mejespeefceefle Jee ÙeLee~~1~~
DeÙeesiecehejwÙeexiecelÙevleeÙeesiecesJe Ûe~
JÙeJeefÛÚveefòe Oece&mÙe efveheelees JÙeeflejsÛekeâ:1~~2~~
DeOegvee DemeeleeÙee efÉmLeeveyebOekeâle=&Ceeb %eeveeJejCeerÙeefmLeefleØeefleheeoveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
Demeeomme yesªeCeyebOee peerJee melLeeCesCe CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeb
efªefob yebOebefle~~178~~
Demeeomme efleªeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeerÙemme DepenCCe DeCegkeäkeâefmmeÙeb
efªefob yebOebefle~~179~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemeeleeyebOekesâ<eg efÉmLeeveyebOekeâe peerJee DeefleefJeMegæe cebokeâ<eeefÙelJeeled
peIevÙeefmLeeflekeâejCeheefjCeecew: mebÙegòeâe:, lesve %eeveeJejCeerÙemÙe peIevÙeeb efmLeefleb yeOveefvle~ peIevÙeeb efmLeefleb yeOvevleesÓefhe
DeesIepeIevÙeeb efmLeefleb ve yeOveefvle Fefle %eeheveeLeË mJemLeevesve %eeveeJejCeerÙemÙe peIevÙeeb efmLeefleb yeOvevleerefle YeefCeleb~
mJemLeevesve %eeveeJejCeerÙemÙe keâe peIevÙeefmLeeflevee&ce ?
DemeeleeJesoveerÙesve men yebOeØeeÙeesiÙee %eeveeJejCeerÙemÙe meJe&peIevÙeefmLeefle: mee mJemLeevepeIevÙee veece~ lemÙee
yebOekeâe Fefle keâefLeleb YeJeefle~
DemeeleeJesoveerÙemÙe ef$emLeeveyebOekeâe peerJee ve leeJeoglke=â°efmLeefleb yeOveefvle, Glke=â°mebkeäuesMeeYeeJeeled~ ve peIevÙeeceefhe,
DeefleefJeMegæheefjCeeceeYeeJeeled~ lemceeod %eeveeJejCeerÙemÙe DepeIevÙeeveglke=â°eb ÛewJe efmLeefleb yeOveefvle Fefle efmeæb YeJeefle~
DemeeleeJesoveerÙemÙe Glke=â°eb efmLeefleb yeOvele: mJeeefceve: ØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
Demeeomme ÛeGªeCeyebOee peerJee Demeeomme ÛesJe GkeäkeâefmmeÙeb efªefob
yebOebefle~~180~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Ùesve DemeeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveyebOekeâe peerJeemleer›emebkeäuesMeheefjCeece-
mlesveemeeleekeâce&Ce: Glke=â°eb efmLeefleb yeOveefvle~ De$e met$es ‘ÛesJe’ Meyo: Deefhe MeyoeLex Jele&les~ lesve %eeveeJejCeeoerveeceefhe
Glke=â°eb efmLeefleb yeOveefvle Fefle ie=nerleJÙeb, DevÙeLee leoglke=â°efmLeleerveeb yebOekeâejCeeYeeJeØemebieeled~ SJeb meelee-
meeleÙees§eleg:mLeeve-ef$emLeeve-efÉmLeeveevegYeeieyebOes<eg efmLeleerveeb mebkeäuesMeefJeMegædÙees§e ØeceeCeb Øe™hÙe mebØeefle efmLeleer:
DeeOeejb ke=âlJee le$e efmLelepeerJeeveeb ßesefCeØe™heCeeb keâefj<Ùeefvle~
DeOegvee ßesefCeØe™heCee Yesoefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
lesefmeb ogefJene mesef[he™JeCee DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~~181~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Fob met$eb osMeeceMe&keâceefmle, Dele: ßesefCeØe™heCeeb YeefCelJee Øe™heCee-ØeceeCe-
DeJenej-YeeieeYeeie-DeuheyenglJeeveeb metÛekeâlJeeled~ lesve leeJelØe™heCeeoerveeb Øe%eehevee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
1. <ešdKeb[eiece (OeJeuee šerkeâe), heg. 11, he=. 317~

meeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveyebOekeâeefŒemLeeveyebOekeâe efÉmLeeveyebOekeâe DemeeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeveyebOekeâe-

efŒemLeeveyebOekeâe§eleg:mLeeveyebOekeâe %eeveeJejCeerÙemÙe mJekeâ-mJekeâpeIevÙeeÙeeb efmLeleew meefvle peerJee efÉleerÙeeÙeeb efmLeleew
meefvle peerJee: SJeb vesleJÙeb ÙeeJeled mJemJeelceve: Glke=â°efmLeefleefjefle~
Øe™heCee ielee~
meeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeve-ef$emLeeve-efÉmLeeveyebOekeâe DemeeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeve-ef$emLeeve-Ûeleg:mLeeveyebOekeâe
%eeveeJejCeerÙemÙe mJekeâ-mJekeâpeIevÙeeÙeeb efmLeleew peerJee: ØelejmÙe DemebKÙeeleYeeiecee$ee:, efÉleerÙemÙeeb efmLeleew ØelejmÙe
DemebKÙeeleYeeiecee$ee:, SJeb vesleJÙeb ÙeeJeled mJe-mJeelceve: Glke=â°efmLeefleefjefle~
meeleeefÉmLeeefvekeâÙeJeceOÙeeled DemeeleeÛeleg:mLeeefvekeâÙeJeceOÙeeÛÛe Glke=â°efmLeefle<eg kegâ$eeefhe ßesCÙee:
DemebKÙeeleYeeiecee$ee peerJee: efkeâVe YeJevleerefle Ûesled ?
ve YeJeefvle, efkebâ Ûe-mJeb-mJeelcevees peIevÙeefmLeles: peerJew: meceeveÙeJeceOÙeesheefjceefmLelepeerJee: ØelejmÙe
DemebKÙeeleYeeiecee$ee:, $emejeMeew ef$eiegCeneefveiegefCeleheuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve Yeeies ke=âles ßesCÙee
DemebKÙeeleYeeiecee$eßesCeerveecegheuebYeeled~ ve Ûe Sles<eg ØelejmÙe DemebKÙeeleYeeiecee$epeerJes<eg heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiecee$eeOJeeveb ielJee DeOee&Oe&Yeeiesve nerÙeceeves<eg DeJemeeves ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eb YeJeefle,
GheefjceevÙeesvÙeeYÙemlejeefMevee heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve ØelejmÙeemebKÙeeleYeeies Yeeies ke=âles DemebKÙeele-
ßesefCecee$epeerJeesheuebYeeled~ GheefjceveeveeiegCeneefveMeueekeâe: ßesefCeÚsovesYÙees yengkeâe Fefle kesâÓefhe DeeÛeeÙee& YeCeefvle~
les<eeceeÛeeÙee&CeeceefYeØeeÙesCe ßesCÙee DemebKÙeeleYeeiecee$ee peerJee Gheefj lelØeeÙeesiÙemebKÙeeleiegCeneveer: ielJee YeJeefvle~
ve ÛewJeb, JÙeeKÙeevesÓvÙeesvÙeeYÙemlejeMes: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeielJeesheuebYeeled~
mebØeefle DeveblejesheefveOeehes#eÙee meeleemeeleeyebOekeâeefoØeceeCeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeCeblejesJeefCeOeeS meeomme ÛeGªeCeyebOee efleªeCeyebOee peerJee Demeeomme
efyeªeCeyebOee efleªeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS peerJee
LeesJee~~182~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveevegYeeieyebOeØeeÙeesiÙeefmLeleÙe: meeiejesheceMele-
he=LekeälJecee$ee:~ lee: yegædÙee he=Lekeâd mLeeheefÙelJee, ef$emLeeveevegYeeieyebOeØeeÙeesiÙee: meeiejesheceMelehe=LekeälJecee$ee:, Slee
Deefhe he=Lekeâd mLeeheefÙelJee, SJeb DemeeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeve-ef$emLeeveevegYeeieyebOeØeeÙeesiÙemeeiejesheceMelehe=LekeälJecee$e-
efmLeleÙe§e he=Lekeâd mLeeheefÙelJee, le$e Sles<eeb ÛelegCeeË Deefhe hebòeâerveeb %eeveeJejCeerÙemÙe peIevÙeeÙee: efmLeles: peerJee:
mleeskeâe: meefvle, $emejeMes: mebKÙeeleYeeieceskewâkeâefmLeeflehebkeälÙeYÙevlejs efmLelepeerJejeMeew $eÙeiegCeneefveiegefCeleheuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiesve Yeeies ke=âles peIevÙeefmLeeflepeerJeeveeb ØeceeCecegheueYÙeles-
DeOegvee efJeMes<eeefOekeâØeceeCe%eeheveeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
efyeefoÙeeS efªoerS peerJee efJemesmeeefnÙee~~183~~
leefoÙeeS efªoerS peerJee efJemesmeeefnÙee~~184~~
SJeb efJemesmeeefnÙee efJemesmeeefnÙee peeJe meeiejesJecemeohegOeòeb~~185~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SkeâiegCenevÙeOJeevecemebKÙeeleheuÙeesheceØeLeceJeie&cetuecee$eb efJejueÙÙe
peIevÙeefmLeefleceod-peerJeeved meceKeb[b ke=âlJee efJejueve™heb Øeefle olJee le$ewkeâKeC[cee$esCeeefOekeâlJeesheuebYeeled~
SkeâiegCenevÙeOJeeveb ÛewJe Yeeienejes YeJeleerefle keâLeb %eeÙeles ?
Øe#esheeCeeb efÉiegCelJeesheuebYeeosJe %eeÙeles~
DevÙeLee ÙeJeceOÙeYeeJeevegheheòes:, Delemles<eeb efÉiegCelJeb efve§eerÙeles~
le=leerÙemÙeeb efmLeleew peerJee SkeâefJeMes<ecee$esCeeefOekeâe: meefvle~ SJecegheÙe&ehf e SkewâkeâpeerJeefJeMes<eceefOekebâ ke=âlJee vesleJÙeced~
De$e met$es ‘meeiejeshecemeohegOeòeb’ Fefle JeÛevesve ÛelegCee&ceefhe ÙeJeceOÙeeveeceOemleveeOJeeveØeceeCeb %eeefheleb~ De$e
efJeMes<eesÓveJeefmLelees õ°JÙe:, iegCeneefveb Øeefle efÉiegCe›eâcesCe efJeMes<eeCeeb Je=efæoMe&veeled~
DeOegvee efJeMes<enerveØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
lesCe hejb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe meeiejesJecemeohegOeòeb~~186~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Slesve ‘meeiejesJecemeohegOeòeb’ Fefle JeÛevesve ÛelegCeeË ÙeJeceOÙeeveeb GheefjceeOJeeveØeceeCeb
%eeefheleb~ ÙeJeceOÙeesheefjceiegCenevÙeesÓefhe DeOemleveiegCeneefveefYe: DeOJeeveØeceeCesve meceevee:~ peerJeefJeMes<ee: hegve:
DeveJeefmLelee:, DeOee&Oe&›eâcesCe iegCeneefveb Øeefle les<eeb ieceveesheuebYeeled~
mebØeefle meeleemeeleeveeb efÉmLeeveeefoyebOeØeefleheeoveeLeË met$ehebÛekeâceJeleeÙe&les-
meeomme efyeªeCeyebOee peerJee Demeeomme ÛeGªeCeyebOee peerJee CeeCee-
JejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS peerJee LeesJee~~187~~
efyeefoÙeeS efªoerS peerJee efJemesmeeefnÙee~~188~~
leefoÙeeS efªoerS peerJee efJemesmeeefnÙee~~189~~
SJeb efJemesmeeefnÙee efJemesmeeefnÙee peeJe meeiejesJecemeohegOeòeb~~190~~
lesCe hejb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe meeomme Demeeomme GkeäkeâefmmeÙee
efªefo efòe~~191~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-meeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeveyebOekeâlee&j: DemeeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveyebOekeâlee&jes
peerJee %eeveeJejCemÙe peIevÙeefmLeleew mleeskeâe: meefvle~ peIevÙemLeevepeerJesYÙees efJeMes<eeefOekeâ›eâcesCe GheefjceefmLeeflepeerJeeveeb
Je=efæoMe&veeled~
efÉleerÙeefmLeleew SkeâpeerJeefJeMes<ecee$esCe efJeMes<eeefOekeâe:~ De$e ØeefleYeeie: SkeâefÉiegCeJe=æŸeOJeeveb YeJeefle~
le=leerÙeefmLeleew ™heeefOekeâiegCenevÙee KeefC[lewkeâKeC[cee$esCe efJeMes<eeefOekeâe:~
SJeb meeiejesheceMelehe=LekeälJeheÙeËleb peerJeeveeb ØeceeCeb efJeMes<eeefOekeâe efJeMes<eeefOekeâe: meefvle~ De$e ‘meeiejesJecemeohegOeòeb~
Fefle efveoxMesve ÙeJeceOÙeeveeceOemleveeOJeeveb %eeefheleb~
Sleled iegCeneefve-DeOJeeveeb ØeceeCeceJeefmLeleceefmle~ peerJeefJeMes<ee: hegve: DeveJeefmLelee:, iegCeneefveb Øeefle efÉiegCe-
efÉiegCe›eâcesCe les<eeb Je=efæoMe&veeled~
lessve hejb meeleemeeleÙees: Glke=â°efmLeefleheÙeËleb efJeMes<enervee efJeMes<enervee: meefvle~

SleÙeesÉ&ÙeesÙe&JeceOÙeÙees: he=Lekeâd Øe™heCee efkeâceLeË ke=âlee ?
hetJeexòeâÛelegCeeË ÙeJeceOÙeeveeb ÙeJeceOÙeeoOemlevees-heefjceeOJeeveeefve meeiejesheceMelehe=LekeälJecee$eeefCe ÛewJe~
hejvleg SleÙeesÉ&ÙeesÙe&JeceOÙeÙeesjOemleveeOJeeveeefve meeiejesheceMele-he=LekeälJecee$eeefCe, GheefjceeOJeeveeefve hegve: hebÛeoMe-
ef$ebMelmeeiejeshece keâesšekeâesefšcee$eeefCe Fefle %eeheveeLeË he=Lekeâd Øe™heCee ke=âleeefmle~ De$e <eCCeeceefhe ÙeJeceOÙeeveeb
SkewâkeâiegCenevÙeOJeeveb meceeveb~
kegâle:?
ieg™heosMeeosJe %eeÙeles~
veeveeiegCeneefveMeueekeâe: hegve: Demeceevee:, ÙeJeceOÙes DeOemleveesheefjceeOJeeveeveeb DevÙeesvÙemeceevelJeeYeeJeeled~
De$e mebÂef°js<ee-
16~20~24~28~32~40~48~56~64~56~48~40~32~28~24~20~16~14~12~10~8~7~6~5
SJeceveblejesheefveOee meceehlee~
DeOegvee hejbhejesheefveOeehes#eÙee meeleemeeleÙees: Ûeleg:mLeeveeefoyebOeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
hejbhejesJeefCeOeeS meeomme ÛeGªeCeyebOee efleªeCeyebOee peerJee Demeeomme
efyeªeCeyebOee efleªeCeyebOee CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS peerJesefnblees
leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCeJeefºoe~~192~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-‘leoes’ Meyosve ‘penCCeªeCepeerJesefnblees’ FlÙegòebâ YeJelÙe$e~ peIevÙemLeevepeerJesYÙees
efÉiegCelJeb ØeefleheÅeceevee YeJeefvle~
kebâ Dehes#Ùe efÉiegCelJeb Fefle Ûesled ?
peIevÙeefmLeles: peerJesYÙees efÉiegCelJeefceefleYeefCeleceefmle~ Sles<eeb ÙeJeceOÙeeveeb veeveeiegCeneefveMeueekeâeefYe: mJe-
mJeelceveesÓOJeeves Yeeies ke=âles SkeâiegCenevÙeOJeeveb YeJeleerefle ie=nerleJÙeb, ÙeeJeceOÙemÙeeOe: Skeâe ÛewJe iegCeneefveve&YeJeefle,
Deveskeâe YeJeefvle Fefle %eeleJÙeb~
De«es efÉiegCeJe=efæheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb ogiegCeJeefºoe ogiegCeJeefºoe peeJe peJecepPeb~~193~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-DeJeefmLeleceOJeeveb ielJee efÉiegCeJe=efæYe&Jeefle Fefle %eeheveeLeË ‘SJeb’ MeyomÙe
efveoxMe: ke=âle:~ ÙeJeceOÙemÙeeOees iegCenevÙees yengkeâe YeJevleerefle %eeheveeLeË Jeerhmee-efÉJeejb efveoxMe: ke=âle:~
hegve: nervelJeØeefleheeoveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lesCe hejb heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCenerCee~~194~~
SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe meeiejesJecemeohegOeòeb~~195~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-ÙeJeceOÙeeogheefjceiegCenevÙe: DeeÙeecesve DeOemleveiegCeneefveefYe: meceevee:~ Sles<eeb
ÛelegCeeË ÙeJeceOÙeeveeb DeOemleveYeeie FJe GheefjceYeeie: meeiejesheceMelehe=LekeälJecee$e§ewJe YeJeleerefle %eeheveeLeË
meeiejesheceMelehe=LekeälJe«enCeb ke=âleb~ Mes<eb megiececeefmle~
DeOegvee meeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeveyebOeeefopeerJeeveeb met$ee°keâceJeleeÙe&les-

meeomme efyeªeCeyebOee peerJee Demeeomme ÛeGªeCeyebOee peerJee CeeCee-
JejCeerÙemÙe penefCCeÙeeS efªoerS peerJesefnblees leoes heefueoesJecemme DemebKesppe-
efoYeeieb iebletCe ogiegCeJeefºoe~~196~~
SJeb ogiegCeJeefºoe ogiegCeJeefºoe peeJe meeiejesJecemeohegOeòeb~~197~~
lesCe hejb heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCenerCee~~198~~
SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe meeomme Demeeomme GkeäkeâefmmeÙee efªefo
efòe~~199~~
SkeâpeerJeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejcemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiie-
cetueeefCe~~200~~
CeeCeepeer J e-og i eg C eJeef º -neef C eªeCeb l ejeef C e heef u eoes J eceJeiiecet u emme
DemebKesppeefoYeeiees~~201~~
CeeCeepeerJe-ogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~~202~~
SiepeerJe-ogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejcemebKesppeiegCeb~~203~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-met$eÛeleg°ÙeeveeceLe&: megieceesÓefmle~ SkeâpeerJeefÉiegCeJe=efæ-neefvemLeeveevlejb
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleJeie&cetueØeceeCeeefve~
hetJeË iegCenevÙee DeeÙeece: meeceevÙesve Øe™efhele:, efJeMes<esCe efJevee heuÙemÙe DemebKÙeeleYeeie Fefle Gheefo°lJeeled~
mebØeefle lemÙe DeOJeevemÙe efJeMes<e: Slesve met$esCe Øe™efhele:~ ‘‘DemebKessppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe’’ FlÙegòesâ
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleØeLeceJeie&cetueeefve ie=nerleJÙeeefve, efkebâÛe-efÉleerÙeeefoJeie&cetues<eg Jeefie&les<eg heuÙeesheceevegheheòes:~
veeveepeerJe-efÉiegCeJe=efæ-neefvemLeeveevlejeefCe heuÙeesheceJeie&cetuemÙe DemebKÙeeleYeeie:~
heuÙeesheceJeie&cetuemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$ee: veeveeiegCeneefveMeueekeâe: YeJeefvle Fefle ÙeÅeefhe meeceevÙesveesòebâ le¢e&efhe
heuÙeesheceeOe&ÛÚsovesYÙe: mleeskeâe Fefle ie=nerleJÙeb~
Sles<eecevÙeesvÙeeYÙemlejeefMe: heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeie Fefle ieg™heosMeeled~
veeveepeerJe-efÉiegCeJe=efæ-neefvemLeeveevlejeefCe mleeskeâeefve meefvle~
kegâle:? heuÙeesheceeled DemebKÙeeleeefve Jeie&mLeeveeefve DeOeesÓheme=lÙe GlheVelJeeled~
SkeâpeerJe-efÉiegCeJe=efæ-neefvemLeeveevlejcemebKÙeeleiegCeced~
kegâle:?
DemebKÙeeleheuÙeesheceØeLeceJeie&cetueØeceeCelJeeled~
De$e keâef§eoen-
keâce&ØeosMeiegCenevÙee: S<ee peerJeiegCeneefve: efkebâ meÂMeer efkeâcemeÂMeer Fefle Ûesled?
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 efÉleerÙeÛetefuekeâe / met$e 204, 205 efÉleerÙees ceneefOekeâej: / 307
DemÙeesòejb ve %eeÙeles~
kegâle:?
met$eeYeeJeeled~
De$e efJemlejes OeJeueešerkeâeÙeeb õ°JÙeesÓefmle~
SJeb ßesefCeØe™heCee meceehlee~
DeOegvee meeleemeeleeefÉmLeeefvekeâyebOekeâeveeb DeveekeâejesheÙeesiemLeeveefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meeomme Demeeomme Ùe efyeªeefCeÙeefcce efCeÙecee DeCeeieejhee Deesiieªe-
CeeefCe~~204~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-DeveekeâejesheÙeesieØeeÙeesiÙeefmLeefleyebOemLeeveeefve efveÙeceeled-efve§eÙesve meeleemeele-
ÙeesefÉ&mLeeefvekesâÓvegYeeies yeOÙeceeves YeJeefvle veevÙe$e, oMe&veesheÙeesiekeâeues DeeflemebkeäuesMeeefleefJeMegæŸeesjYeeJeeled~
keâes oMe&veesheÙeesiees veece ?
DevlejbieesheÙeesiees oMe&veesheÙeesie: keâLÙeles~
kegâle:?
Deekeâejes veece keâce&keâle=&lJeYeeJe:, lesve efJevee Ùee GheueefyOe: meesÓveekeâejesheÙeesie:~ DevlejesheÙeesiesÓefhe
keâce&keâle=&lJeYeeJeesÓefmle Fefle veeMebkeâveerÙeb, le$e keâle=&lJeeled õJÙe#es$eeYÙeeb mhe°keâcee&YeeJeeled~
De$e keâef§eoen-
SJeb meefle ßegle%eeveceve:heÙe&Ùe%eeveÙeesjefhe oMe&veesheÙeesiehetJe&keâlJeb ØemepÙeles?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleled, les És Deefhe %eeves ceefle%eevehetJe&kesâ YeJele:, DelemleÙees: oMe&veesheÙeesiehetJe&keâlJeefJejesOeesÓefmle~ lelees yee¢eeLe&-
«enCeMeefòeâefJeefMe°mJekeâmJe™hemebJesoveb oMe&veefceefle efmeæb~
Gòebâ ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe-
‘‘yepPelLeienCemeefòeefJeefmeªmeieme™JemebJesoCeb obmeCeefceefo efmeæb~’’1
ve Ûe yee¢eeLe&«enCeesvcegKeeJemLee ÛewJe oMe&veb, efkeâvleg yee¢eeLe&«enCeeshemebnjCeØeLecemeceÙeØeYe=elf e ÙeeJeod yee¢eeLe&«enCeÛejcemeceÙe
Fefle oMe&veesheÙeesie Fefle ie=nerleJÙeb, DevÙeLee oMe&ve%eeveesheÙeesieJÙeefleefjòeâmÙeeefhe peerJemÙeeefmle-lJeØemebieeled~
DeOegvee meekeâejesheÙeesieÙeesiÙemLeeveØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meeieejheeDeesiieªeCeeefCe meJJelLe~~205~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-meekeâejes %eeveesheÙeesie: le$e keâce&keâle=l& JeYeeJemebYeJeeled~ lemÙe meekeâejmÙe ØeeÙeesiÙeeefve
efmLeefleyebOemLeeveeefve meJe&$e meefvle~
De$e YeeJeeLeex %eeleJÙe:-Ùeeefve efmLeefleyebOemLeeveeefve oMe&veesheÙeesiesve men yeOÙevles leeefve %eeveesheÙeesiesveeefhe
yeOÙevles~ Ùeeefve oMe&veesheÙeesiesve men ve yeOÙevles efmLeefleyebOemLeeveeefve leevÙeefhe %eeveesheÙeesiesve yeOÙevles FlÙegòebâ YeJeefle~
Sles<eeb <eCCeeb ÙeJeeveeb DeOemleveesheefjce Yeeieeveeb mleeskeâyenglJe%eeheveeLe&ceveekeâejØeeÙeesiÙemLeeveeveeb %eeheveeLeË
Ûee«esÓuheyenglJeØeefleheeokeâmet$eb keâLeefÙe<ÙevlÙeeÛeeÙe&osJee:~
1. OeJeuee hegmlekeâ 11, he=. 333~
DeOegvee meeleeÙee: Ûeleg:mLeeefvekeâyebOekeâeuheyenglJeØeefleheeoveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-

meeomme ÛeGªeefCeÙepeJecepPemme nsªoes ªeCeeefCe LeesJeeefCe~~206~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-meeiejesheceMelehe=LekeälJeØeceeCelJeeled~
GJeefj mebKesppeiegCeeefCe~~207~~
ÙeJeceOÙeeled GheefjceefmLeefleyebOemLeeveeefve mebKÙeeleiegCeeefve~
eEkeâ keâejCeced~
DeefleefJeMegæefmLeefleYÙees ceboefJeMegæefmLeleerveeb yenglJeeefJejesOeeled~
meeleeÙee: ef$emLeeefvekeâÙeJeceOÙeeuheyenglJeØeefleheeoveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
meeomme efleªeefCeÙepeJecepPemme nsªoes ªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~208~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Ûeleg:mLeeefvekeâevegYeeieyebOeØeeÙeesiÙeeOÙeJemeevesYÙe: meeleeJesoveerÙeef$emLeeefvekeâ-
ÙeJeceOÙe-DeOemleveevegYeeieyebOeØeeÙeesiÙeeOÙeJemeeveeveeceMegYelJeoMe&veeled~
meeleeJesoveerÙeef$emLeeefvekeâ-ÙeJeceOÙe-DeOemleveeOÙeJemeevesYÙe: GheefjceceeOÙeJemeeveeveeceMegYelJeoMe&veeled~
efkebâÛe-cevoefJeMegeæ f efYe: heefjCececeevee peerJee yenJees YeJeefvle, les<eeb ØeeÙeesiÙeefmLeleÙeesÓefhe yengkeâe FlÙegòebâ YeJeefle~
kegâle: ?
Ùelemlesveeefhe cevoefJeMegæerveeceglheòes:~
mebØeefle meeleeÙee efÉmLeeefvekeâyebOekeâeuheyenglJeØeefleheeoveeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
meeomme efyeªeefCeÙepeJecepPemme nsªoes SÙeblemeeieejheeDeesiieªeCeeefCe
mebKesppeiegCeeefCe~~210~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-meeleeJesoveerÙeef$emLeeefvekeâÙeJeceOÙemÙe GheefjceefmLeeflemebkeäuesMeeled meeleeefÉmLeeefve-
keâÙeJeceOÙemÙe DeOemleveeefmLeefleyebOemLeeveeveeb meekeâejesheÙeesiesvewJe yeOÙeceeveeveeb mebkeäuesMemÙeeMegYelJeoMe&veeled~ ÂMÙeles
Ûe MegYeJe»eeefoØeeÙeesiÙemLeevesYÙe: DeMegYehee<eeCeeefo ØeeÙeesiÙemLeeveeveeceefleyenglJeced~
efcemmeÙeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~211~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-meekeâejeveekeâejesheÙeesieÙees: Ùeeefve ØeeÙeesiÙeeefve meeleeefÉmLeeefvekeâÙeJeceOÙeeled
DeOemleveeefve efmLeefleyebOemLeeveeefve leeefve mebKÙeeleiegCeeefve~
kegâle:?
DeOemleveeOÙeJemeevesYÙe: Sles<eeceOÙeJemeeveeveeb DeMegYelJeesheuebYeeled~ cees#ekeâejCeeled mebmeejkeâejCesve yengkesâve
YeefJeleJÙeb, DevÙeLee osJeceveg<ÙesYÙeefmlej§eecevevleiegCelJeevegheheòes:~
meeomme ÛesJe efyeªeefCeÙepeJecepPemme GJeefj efcemmeÙeeefCe mebKesppe-
iegCeeefCe~~212~~
keâejCeb DeOemleveeOÙeJemeevesYÙe: GheefjceeOÙeJemeeveeveebmeg‰g DeMegYelJeced~
DeOegvee DemeeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeefvekeâeefomLeeveefve™heCeeLeË mehlemet$eeCÙeJeleeÙe&vles-

Demeeomme efyeªeefCeÙepeJecepPemme nsªoes SÙeblemeeÙeejheeDeesiieªeCeeefCe
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-meeleeefÉmLeeefvekeâÙeJeceOÙemÙe GheefjcemeekeâejeveekeâejesheÙeesieÙeesiÙeefmLeefle-
yebOeeOÙeJemeevemLeevesYÙeesÓmeeleeefÉmLeeefvekeâÙeJeceOÙemÙe DeOemlevewkeâevlemeekeâejesheÙeesieÙeesiÙeefmLeefleyebOeeOÙeJemeeve-
mLeeveeveeceMegYelJeesheuebYeeled~
efcemmeÙeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~214~~
Demeeomme ÛesJe efyeªeefCeÙepeJecepPemmegJeefj efcemmeÙeeefCe mebKesppe-
iegCeeefCe~~215~~
Sles<eeb efmLeefleyebOemLeeveeveeb mebKÙeeleiegCelJemÙe keâejCeb hetJeË Øe™efheleefceefle vesn Øe™hÙeles~ meeleeÙee: meekeâejevee-
keâejesheÙeesieÙeesiÙeefmLeefleyebOemLeeveØeYe=efleefÉmLeeve-ef$emLeeve-Ûeleg:mLeeveÙeesiÙeeefo-DeOemleveeMes<eefmLeefleYÙe: mebKÙeele-
iegCeceOJeevecegheefj ielJee DemeeleeÙee efÉmLeeveÙeJeceOÙemÙe meekeâejeveekeâejesheÙeesieÙeesiÙemLeeveeefve YeJeefvle~
kegâle: ?
Øeke=âefleefJeMes<esCe lele: mebKÙeeleiegCeb ielJee leoglheefòe efJejesOeeYeeJeeled~
SÙeblemeeieejheeDeesiieªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~216~~
keâejCeb megiececemlÙe$e~
Demeeomme efleªeefCeÙepeJecepPemme nsªoes ªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~217~~
DeOemlevemebkeäuesMesYÙe Sles<eeb mebkeäuesMeeveeceMegYelJeoMe&veeled~
keâejCeb megiececeefmle~
Demeeomme ÛeGªeefCeÙepeJecepPemme nsªoes ªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~219~~
De$eeefhe keâejCeb megiececeefmle~
mebØeefle meeleeJesoveerÙepeIevÙeefmLeefleØeceeCeØeefleheeoveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
meeomme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~~220~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-DemeeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeefvekeâÙeJeceOÙemÙeeOemleveefmLeefleyebOemLeeveeefve
meeiejesheceMelehe=LekeälJecee$eeefCe~ meeleeJesoveerÙemÙe peIevÙe: efmLeefleyebOe: hegve: Devle:keâesšekeâesšerØeceeCee-yeeOeesve:~
lesveemeeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeefvekeâÙeJeceOÙeeOemlevemLeevesYÙe: meeleeJesoveerÙemÙe peIevÙe: efmLeefleyebOe: mebKÙeeleiegCeess
peele:~
peefªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~221~~
peefmLeefleyebOees veece DeeyeeOeÙee meefnlepeIevÙeefmLeefleyebOe:, ØeOeeveerke=âlekeâeuelJeeled~ peIevÙeefmLeefleyebOees veece
DeeyeeOeesvepeIevÙeyebOe:, ØeOeeveerke=âleefve<eskeâefmLeeflelJeeled~ lesve peIevÙeefmLeefleyebOeeod peefmLeefleyebOees efJeMes<eeefOekeâ:~

efkeâÙevcee$esCe efJeMes<eeefOekeâ: ?
mJekeâevleceg&ntle&peIevÙeeyeeOeecee$esCe efJeMes<eeefOekeâesÓefmle~
DeOegvee DemeeleeJesoveerÙemÙe peIevÙeefmLeefleyebOeefve™heCeeLeË met$eÛeleg°ÙeceJeleeÙe&les-
Demeeomme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~222~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-De$e mebKÙeelemeeiejeshececee$esCe efJeMes<eeefOekeâes %eeleJÙe:~
De$e efJeMes<eeefOekeâes peIevÙeeyeeOeecee$esCe ie=nerleJÙe:~
peòees GkeäkeâmmeÙeb oenb ieÛÚefo mee efªoer mebKesppeiegCee~~224~~
oenes veece mebkeäuesMe:~
kegâle:?
FnYeJe-hejYeJemebleehekeâejCelJeeled~ Glke=â°oenes veece Glke=â°efmLeefleyebOekeâejCeeslke=â°mebkeäuesMe:~ ÙemÙeeb efmLeleew
efmLelJee Glke=â°mebkeäuesMeb ielJee Glke=â°efmLeefleb yeOveeefle mee efmLeefle: mebKÙeeleiegCee FlÙegòebâ YeJeefle~
Debleeskeâes[ekeâes[er mebKesppeiegCee~~225~~
hetJeexòeâefmLeeflejvle:keâesšekeâesefšcee$ee, S<ee Deefhe efmLeeflejvle:keâesšekeâesefšcee$ee ÛewJe~ efkeâvleg S<ee efveefJe&keâuhee,
lesve mebKÙeeleiegCee Fefle YeefCelee~
DeOegvee meeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeefvekeâÙeJeceOÙemLeeveØeceeCeefve™heCeeLeË met$eÛeleg°ÙeceJeleeÙe&les-
meeomme efyeªeefCeÙepeJecepPemme GJeefj SÙeblemeeieejheeDeesiieªeCeeefCe
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Devle:keâesšekeâesefšØeceeCesve nerveheÃeoMe meeiejeshecekeâesšekeâesefš ØeceeCelJeeled~
meeomme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~227~~
efkeâÙevcee$esCe ? meeleeveekeâejesheÙeesieÙeesiÙemLeeveØeYe=elf e DeOemleveeyeeOeesveevle:keâesšekeâesešf efve<eskeâefmLeeflecee$esCe %eeleJÙe:~
efkeâÙevcee$esCe ? mJekeâeyeeOeecee$esCe efJeMes<eeefOekeâes %eeleJÙe:~
oenefªoer efJemesmeeefnDee~~229~~
oen: Glke=â°efmLeefleÙeesiÙemebkeäuesMemlemÙe oenmÙe keâejCeYetleefmLeefleoe&n efmLeeflevee&ce, keâejCes keâeÙeex-
heÛeejeled~ le$e peIevÙeoenefmLeefleØeYe=efle ÙeeJeoglke=â°oenefmLeefleefjefle Sleemeeb meJee&meeb peeefleÉejsCe SkeâlJeceeheVeeveeb
oenefmLeefleefjefle meb%ee~ mee hebÛeoMemeeiejeshecekeâesšekeâesšer: Â°dJee efJeMes<eeefOekeâe, efkebâefÛeotveef$ebMelmeeiejeshece-
keâesšekeâesefšØeceeCelJeeled~
DeOegvee DemeeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveØeceeCeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
Demeeomme ÛeGªeefCeÙe-peJecepPemme GJeefjceªeCeeefCe efJemesmeeefn-

ÙeeefCe~~230~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-DemeeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeefvekeâÙeJeceOÙeeled GheefjcepeIevÙeoenefmLeles:
DeOemleveevle:keâesšekeâesefšmeeiejeshececee$esCe efJeMes<eeefOekeâesÓefmle~
Demeeomme GkeäkeâmmeefªefoyebOees efJemesmeeefnDees~~231~~
De$eevle:keâesšekeâesefšcee$esCe efJeMes<eeefOekeâes Jele&les~
De$e efJeMes<eeefOekeâefŒemenœeJe<e&cee$esCe %eeleJÙe:~
mebØeefle DeuheyenglJeØekeâejsCe JesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeefvekeâeefoØeefleheeoveeLeË met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
SosCe DeªheosCe meJJelLeesJee meeomme ÛeGúeCeyebOee peerJee~~233~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-SleoLe&ceeOeejb ke=âlJee <eCCeeb ÙeJeeveeb peerJeeveeceuheyenglJeb YeCÙeles~ leefmceved
YeCÙeceeves meeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveyebOee peerJee: mleeskeâe: meefvle~
kegâle: ?
mleeskeâeOJevelJeeled~
efleªeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~~234~~
meeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveevegYeeieyebOeÙeesiÙeefmLeefleYÙe: ef$emLeeveevegYeeieyebOeÙeesiÙe efmLeefleefJeMes<eeCeeb
mebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
efJeªeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~~235~~
meeleeJesoveerÙeef$emLeeveevegYeeieyebOeÙeesiÙeefmLeefleefJeMes<esYÙemlemÙewJe efÉmLeeveevegYeeieyebOeÙeesiÙeefmLeefleefJeMes<eeCeeb
mebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
Demeeomme efyeªeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~~236~~
De$e keâef§eoen-
meeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeveevegYeeieyebOeÙeesiÙe efmLeefleefJeMes<esYÙeesÓmeeleeJesoveerÙeefÉmLeeveevegYeeieyebOeÙeesiÙeefmLeefleefJeMes<ee:
mebKÙeeleiegCenervee:~ Devle:keâesšekeâesešf vÙetve hebÛeoMemeeiejeshecekeâesšekeâesešf cee$emeeleeefÉmLeeveevegYeeieyebOeØeeÙeesiÙeefmLeefleYÙe:
meeiejesheceMelehe=LekeälJecee$eefmLeefle efJeMes<eeCeeb mebKÙeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~ lele: DemeeleeJesoveerÙemÙe efÉmLeeveyebOee
peerJee: mebKÙeeleiegCee Fefle ve ÙegpÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleod JeòeâJÙeb, meeleeJesoveerÙeyebOekeâkeâeueehes#eÙee mebKÙeeleiegCes DemeeleeJesoveerÙeyebOekeâkeâeues mebefÛeleeveeb peerJeeveeb
mebKÙeeleiegCelJesve efJejesOeeYeeJeeled mebKÙeeleiegCelJeb ÙegpÙeles~
ÛeGªeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~~237~~
DemeeleeJesoveerÙeefÉmLeeveevegYeeieyebOeÙeesiÙeefmLeefleefJeMes<esYÙemlemÙewJe Ûeleg:mLeeveevegYeeieyebOeÙeesiÙeefmLeefleefJeMes<eeCeeb
mebKÙeeleiegCelJecegheueYÙeles~
efleªeCeyebOee peerJee efJemesmeeefnÙee~~238~~
DemeeleeJesoveerÙemÙe Ûeleg:mLeeveevegYeeieyebOeØeeÙeesiÙeefmLeefleefJeMes<esYÙemlemÙewJe ef$emLeeveevegYeeieyebOeØeeÙeesiÙeefmLeefle
efJeMes<ee: mebKÙeeleiegCenervee:~ leleefm$emLeeveyebOepeerJeeveeb efJeMes<eeefOekeâlJeb keâLeb ÙegpÙeles Fefle Ûesled ?
vew<e oes<e:, MegkeäueuesMÙeeslke=â°heefjCeeces<eg yengefmLeefleefJeMes<es<eg Jele&ceevepeerJesYÙe: mleeskeâefmLeefleefJeMes<es<eg
ceOÙeceheefjCeeces<eg Ûe Jele&ceevepeerJeeveeb yenglJeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~ ve Ûe yengmebkeäuesMeefJeMegefæ<eg KeuJeefJeuJemebÙeesie
FJe $egšs: meceglheÅeceeveemeg peerJeyenglJeb mebYeJeefle, leLeevegheuebYeeled~
hegvejhÙeMebkeâeb keâjesefle-
les mebKÙeeleiegCee ve YeJeefvle, efJeMes<eeefOekeâe§ewJe YeJevleerefle keâLeb %eeÙeles ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeoOeeefle-
Slemceeled, ÛewJe met$eeod %eeÙeles~
hegve: he=ÛÚefle-
efJemebJeeefomet$ecesleled efkeâVe peeÙeles ?
ve peeÙeles~ Gòebâ Ûe ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe-‘‘efJemebJeeokeâejCemeÙeueoesmegccegkeäkeâYetoyeefueJeÙeCe-efJeefCeiieÙemme
megòemme efJemebJeeefoòeefJejesneoes~1’’
DemÙeeÙeceefYeØeeÙe:-ßeerYetleyeefuemetefjJeÙeex efJemebJeeomÙe keâejCeYetlemebhetCe&oes<ew: jeieÉs<ehe#eheeleeefoefYeefJe&jefnle
Deemeerled DelemlemÙe cegKeejefJeboefJeefveie&lemet$eJeÛevemÙe efJemebJeeefolJeb ve mebYeJeefle, efkebâÛe Sles hetJee&ÛeeÙee&: melÙecene›eefleve:
meefvle~
Jele&ceevekeâeues kesâefÛeod efJeÉevme: hetJee&ÛeeÙe&«evLe«eefLeleJeÛeveceefhe meeceevÙepeveefueefKele JeÛevemeÂMeefceJe cevÙevles,
leòeg ve MeesYeles, efkebâÛe meJexÓefhe hetJee&ÛeeÙee&: meJe&%eosJekeâefLele-ieCeOejosJe«eefLeleJeÛevecesJeeOeejerke=âlÙe ØeesÛeg: Fefle
%eelJee efpeveeieceJeÛeves<eg Mebkeâe ve keâle&JÙee~
S<ees peerJemecegoenejes ÉerefvõÙe-$eerefvõÙe-ÛelegefjefvõÙe-Demebef%ehebÛesefvõÙeheÙee&hleeheÙee&hles<eg mebef%epeerJeeheÙee&hlekesâ<eg
Ûe ÙeespeefÙeleJÙe:~ efJeMes<esCe leg hetJeexòeâpeerJes<eg efmLeefleefJeMes<ees %eeleJÙe:~ yeeojmet#cewkesâefvõÙeheÙee&hles<Jeefhe SJeb ÛewJe
JeòeâJÙe:~ veJeefj Sles<eg meJex<Jeefhe meeleemeeleÙeesefÉ&mLeeveÙeJeceOÙecesJe, le$e ef$emLeeve-Ûeleg:mLeeveevegYeeieeveeb yebOeeYeeJeeled~
efJeMes<esCe leg yeeoj-met#cewkesâefvõÙeheÙee&hleeheÙee&hlekesâ<eg SkewâkeâmÙeeb efmLeleew Devevlee peerJee: meefvle~
ØeLeceefmLeefleyebOepeerJeØeYe=efle ›eâcesCe efJeMes<eeefOekeâe:~
efkeâÙevcee$esCe efJeMes<eeefOekeâe: ?
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[lecee$esCe efJeMes<eeefOekeâe: meefvle~ heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieb ielJee
efÉiegCeJeefæl& ee efÉiegCeJeefæl& ee ÙeeJeppeJeceOÙeced~ lesve hejb efJeMes<enervee YeJeefvle~ Mes<eb %eelJee JeòeâJÙeced~ S<ees peerJemecegoenejes
1. <ešdKeb[eiece, OeJeueešerkeâe, heg. 11 he=. 344~
yengYesoesÓefhe meved meb#eshesCee$e Øe™efheleesÓefmle~ De$e efJeMes<emebÂ°Ÿees OeJeueešerkeâeÙeeb Â°JÙeesÓefmle1~

SJeb efÉleerÙemLeues efÉleerÙeÛetefuekeâeÙeeb Yeso-ØeYesomeceefvJelepeerJemecegoenejkeâLevelJesve ef$emehleeflemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb peerJemecegoenej: meceehle:~
DeOegvee Øeke=âeflemecegoenejmÙe Yesoefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
heÙeef[mecegoenejs efòe lelLe FceeefCe ogyes DeCegDeesieöejeefCe heceeCeeCegiecees
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-De$e Øeke=âeflemecegoenejmÙeeefOekeâejesÓefmle, le$e És DevegÙeesieÉejs mle:-
ØeceeCeevegieceesÓuheyenglJeb Ûe~
De$e keâef§eoen-
Øe™heCeÙee men $ÙevegÙeesieÉejeefCe efkeâVe Øe™efheleevÙe$e ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-ve Øe™efheleeefve, SleÙeesjsJe Øe™heCeeÙee DevleYet&lelJeeled~ ve Ûe Øe™heCeeÙee efJevee ØeceeCeeoerveeb
mebYeJeesÓefmle, efJejesOeeled~ lesvee$e leeJelØe™heCeeb Je#Ùeles~ leÅeLee-
meefvle %eeveeJejCeeoerveeb Øeke=âleerveeb efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve~
Øe™heCee ielee~
mebØeefle ØeceeCeevegieceØe™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
heceeCeeCegiecesCe CeeCeeJejCeerÙemme DemebKesppee ueesiee efª efoyebOepPe-
JemeeCeªeCeeefCe~~240~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-%eeveeJejCeerÙemÙe efmLeefleyebOekeâejCeeOÙeJemeevemLeeveeefve Skeâ$eerke=âlÙe S<ee Øe™heCee
Øe™efhelee~ efmLeefleb Øeefle DeOÙeJemeevemLeeveeveeces<ee ØeceeCeØe™heCee ve YeJeefle, Gheefj efmLeeflemecegoenejs efmLeefle Øeefle
DeOÙeJemeeveØeceeCemÙe Øe™heefÙe<ÙeceeCelJeeled~
ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeceJJeesiee{mJe™hesCe ØeceeCeØe™heCee ke=âlee leLee Mes<emehleeveeb
keâce&Ceeb ØeceeCeØe™heCee keâle&JÙeeefmle~
SJeb ØeceeCeevegieceveece DevegÙeesieÉejb meceehleced~
DeOegvee keâce&Ceeb efmLeefleyebOeeOÙeJemeeveeveeceuheyenglJeØeefleheeoveeLeË met$eÛeleg°ÙeceJeleeÙe&les-
DehheeyengS efòe meJJelLeesJee DeeGDemme efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe~~242~~
CeeceeieesoeCeb efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppe-
iegCeeefCe~~243~~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-JesÙeCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb efªefoyebOepPe-
JemeeCeªeCeeefCe Ûeòeeefj efJe leguueeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~244~~
1. <ešdKeb[eiece (OeJeuee šerkeâe meceefvJele), heg. 11, he=. 345~
ceesnCeerÙemÙe efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~245~~

efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-DeeÙeg:keâce&Ce: efmLeefleyebOeeOÙeJemeeÙemLeeveeefve meJe&mleeskeâeefve YeJeefvle, ÛelegCee&ceeÙeg<eeb
meJeexoÙeefJekeâuhe«enCeeled~
De$e keâef§eoen-
keâ<eeÙeesoÙemLeeves<eg GefÛÛelÙe ie=nerleeOÙeJemeevemLeeveeveeceeÙegyeËOeØeeÙeesiÙeeveeb Øe™heCee efkeâVe ef›eâÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, mJekeâefmLeefleyebOemLeevenslegYetlemeesoÙemLeeveeveeb Øe™heCeeÙee: DevÙeØeke=âefle-GoÙemLeevew:
ØeÙeespeveeYeeJeeled~
veece-iees$eÙees: efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve Éew Deefhe leguÙeew DemebKÙeeleiegCeew mle:~
kegâle Sleled ? mJeeYeeefJekeâlJeeled~
veeceiees$eÙees®oÙemÙesJe DeeÙeg:keâceexoÙemÙe mebmeejeJemLeeÙeeb meJe&$e mebYeJes meefle efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeb
mleeskeâlJeb kegâlees %eeÙeles ?
efmLeefleyebOemLeeveeveeb mleeskeâlJeeled~ efmLeefleyebOemLeeveeveeb ØeOeevelJes F<ÙeceeCes iegCekeâej: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiees
YeJeefle~
keâef§eoen-
YeJeleg veece, DemebKÙeeleueeskeâcee$e§ewJeself e iegCekeâejs Demceekebâ ØeceeCeefveÙeceeYeeJeeled~ veece-iees$eeOÙeJemeevemLeeveeveeb
keâLeb leguÙelJeced ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleled, efmLeefleyebOemLeeveeveeb meceevelJesve leòeguÙelJeeJeieceeled~
%eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-JesoveerÙeevlejeÙeeCeeb efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve ÛelJeeÙe&ehf e leguÙeeefve DemebKÙeeleiegCeeefve
meefvle~
keâef§eoen-
ÛelJeeÙe&efhe Fceeefve keâcee&efCe efceLÙeelJeemebÙecekeâ<eeÙeØelÙeÙew: veeceiees$eeYÙeeb meÂMeeefve~ lesve veeceiees$eÙeesjOÙeJe-
meevesYÙe§elegCeeË keâce&CeeceOÙeJemeevemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeveerefle ve Iešles ?
veeceiees$eÙees: efmLeefleyebOemLeevesYÙe§elegCeeË keâce&Ceeb efmLeefleyebOemLeeveeefve efJeMes<eeefOekeâeefve Fefle DemebKÙeeleiegCelJeb
ve ÙegpÙeles~ DeOemleveefÉef$eYeeieefmLeefleyebOemLeeveØeeÙeesiÙekeâ<eeÙesYÙe: Gheefjceef$eYeeieefmLeefleyebOemLeeveØeeÙeesiÙe-
keâ<eeÙeesoÙemLeeveeveeb DemeceeveeveecevegheuebYesve DemebKÙeeleiegCelJeevegheheòes: ?
vew<e oes<e:, veeceiees$eÙees®oÙemLeevesYÙeMÛelegCeeË keâce&CeecegoÙemLeeveyenglJesve DemebKÙeeleiegCelJeeefJejesOeeled~
keâLeb ÛelegCeeË keâce&Ceeb Øeke=âefle-DeOÙeJemeeveeveeb DevÙeesvÙeb meceevelJeefceefle Ûesled ?
vewleled, mJeesoÙeeefoefJekeâuhewmles<eeb YesoeYeeJeeled~
ceesnveerÙemÙe efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~

heuÙeeshecemÙeemebKÙeeleYeeie:~
kegâle: ?
ÛelegCeeË keâce&Ceeb GoÙemLeevesYÙees ceesnveerÙemÙe GoÙemLeeveeveecemebKÙeeleiegCelJeeled~
leelheÙe&ce$e-keâce&Ceeb Øeke=âefle-mJeYeeJeb %eelJee mJemJeYeeJeØeehlÙeLeË keâce&Øeke=âefleYÙees efYeVeb mJeelceeveb SJeb
DevegYeefJe<Ùeece Fefle Øeefle%ee keâle&JÙee~
SJeb le=leerÙemLeues Øeke=âeflemecegoenejØeefleheeovelJesve mehlemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb Øeke=âeflemecegoenej: meceehle:~
DeLe efmLeeflemecegoenejs $eerefCe DevlejmLeueeefve keâefLeleeefve~ ØeLecesÓvlejmLeues YesokeâLevehetJeËkeâ ØeieCeveekeâLeveeLeË
$eÙeesefJebMeeflemet$eeefCe~ lelees efÉleerÙeÓvlejmLeues Devegke=âef°ØeefleheeoveeLeË $eerefCe met$eeefCe~ hegve§e le=leerÙesÓvlejmLeues
leer›ecevoleekeâLeveeLeË De°ew met$eeefCe, Fefle ueIegmecegoeÙeheeleefvekeâe keâefLelee~
DeOegvee efmLeeflemecegoenejYesoefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efªefomecegoenejs efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieöejeefCe heieCeCee
DeCegkeâªer efleJJe-cebooe efòe~~246~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-De$e ØeieCevee veece FocevegÙeesieÉejb DemÙee DemÙee: efmLeles: yebOekeâejCeYetleeefve
efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve SleeJeefvle SleeJeefvle YeJevleerefle efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeb ØeceeCeb Øe™heÙeefle~
De$e hegve: Devegke=âef°vee&ceevegÙeesieÉejb efmLeefleb Øeefle efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeb meceevelJecemeceevelJeb Ûe Øe™heÙeefle~
leer›e-cebolee veeceevegÙeesieÉejb les<eeb peIevÙeeslke=â°heefjCeeceeveeceefJeYeeie ØeefleÛÚsoeveeceuheyenglJeb Øe™heÙeefle~
De$e $eerCÙesJeevegÙeesieÉejeefCe efkeâceLeË Øe™efheleeefve Fefle Ûesled ?
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâ Ûe ÛelegYee&ÅevegÙeesieÉejeCeeb mebYeJeeYeeJeeled~
De$e leeJelØeieCeveevegÙeesieÉejs %eeveeJejCemÙe peIevÙeefÉleerÙele=leerÙeefmLeleerveeb DeOÙeJemeeÙemLeeveefve™heCeeLeË
met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
heieCeCeeS CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJe-
meeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~247~~
efyeefoÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~248~~
leefoÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~249~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-peIevÙeefmLeeflevee&ce OeÇgJeefmLeeflejefmle, lemÙee DeOemleves efmLeefleyebOeeYeeJeeled~
le$e efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe DevebleYeeieJe=efæ-DemebKÙeeleYeeieJe=efæ-
mebKÙeeleYeeieJe=efæ-mebKÙeeleiegCeJe=efæDemebKÙeeleiegCeJe=efæ-DevebleiegCeJe=efæefYeefve&<heVeemebKÙeeleueeskeâcee$e<ešdmLeeveeefve
YeJeefvle~
De$e keâef§eoen-
Skeâefmceved peIevÙeefmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeevesÓvevlemÙe meJe&jeMes Yee&ienej: keâLeb ef›eâÙeles ?

De$e DeeÛeeÙe&: yeÇJeerefle-
vewleod JeòeâJÙeb, peIevÙeefmLeefleyebOeeOÙeJemeevesÓefhe DeveblemeJe&peerJejeefMecee$eeefJeYeeieØeefleÛÚsoesheuebYeeled~
‘efyeefoÙeeS efªoerS’ FlÙegkeäles SkeâmeceÙeeefOekeâ OeÇgJeefmLeefleie=&nerleJÙee~
keâLeb lemÙee efÉleerÙelJeb ?
vewleod, efkebâÛe, OeÇJg eefmLeles: SkeâmeceÙeesòejefmLeles: he=LekeälJeesheuebYeeled~ lemÙee: efmLeles: yebOeØeeÙeesiÙeeOÙeJemeevemLeeveeefve
DemebKÙeueeskeâcee$e<ešdmLeeveeefve YeJevleerefle YeefCeleb YeJeefle~
le=leerÙeefmLeles: efmLeefleyebOeeOÙeJemeeÙemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâØeceeCeeefCe YeJebefle~
DevevleYeeieJe=æs: DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eeOJeeveb ielJee meke=âled DemebKÙeeleYeeieJe=efæYe&Jeefle~ hegvejefhe
leeJevcee$ecesJe DevebleYeeieJe=æsjOJeeveb ielJee efÉleerÙeemebKÙeeleYeeieJe=efæYe&Jeefle~
SJeb keâeb[keâcee$eemebKÙeeleYeeieJe=æer: keâeC[keâJeie&-keâeC[keâcee$eevevleYeeieJe=æer§e ielJee meke=âled
mebKÙeeleYeeieJe=efæYe&Jeefle~ hegvejhÙesleeJevcee$ecesJeeOJeeveb hetJe&efJeOeevesve ielJee efÉleerÙee mebKÙeeleYeeieJe=efæYe&Jeefle~ SJeceslesve
efJeOeevesve keâeC[keâcee$emebKÙeeleYeeieJe=efæ<eg ieleemeg meceÙeeefJejesOesve meke=âled mebKÙeeleiegCeJe=efæYe&Jeefle~ Slesve ›eâcesCe
keâeC[keâcee$emebKÙeeleiegCeJe=efæ<eg ieleemeg meke=âled DemebKÙeeleiegCeJe=efæYe&Jeefle~
hegve: meceÙeeefJejesOesve keâeC[keâcee$eemebKÙeeleiegCeJe=efæ<eg ieleemeg meke=âled DevevleiegCeJe=efæYe&Jeefle~ SlelmeJe&ceefhe
Skebâ <ešdmLeeveefceefle YeCÙeles~ SleeÂMeeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$e<ešdmLeeveeefve ie=nerlJee le=leerÙeeÙee: efmLeles: efmLeefle-
yebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve YeJeefvle~
DeOegvee Glke=â°efmLeefleheÙe&vleJÙeJemLeeb JÙeJemLeeheÙelee metefjJeÙexCe met$eceJeleeÙe&les-
SJecemebKesppee ueesiee DemebKesppee ueesiee peeJe Gkeäkeâmmeefªefo efòe~~250~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-ÙeLee hetJeexòeâeveeb efleme=Ceeb efmLeleerveeb DeOÙeJemeevemLeeveeefve ØeceeCesve
DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe leLee GheefjcemeJe&emf Leleerveeceefhe efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeb ØeceeCeb YeJeefle Fefle %eeheveeLe&cesJeefceefle
efveoxMe: ke=âle:~
SJeb Mes<ekeâce&CeeceOÙeJemeeveefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe efmLeefleb Øeefle efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeb Øe™heCee
ke=âlee leLee Mes<emehleeveeceefhe keâce&Ceeb Øe™heefÙeleJÙeb, DemebKÙeeleueeskeâØeceeCelJeb Øeefle YesoeYeeJeeled~
SJeb ØeceeCeØe™heCee ke=âlee~
Deefmceved ØekeâjCes melØe™heCee efkeâVe Øe™efhelee ?
ve Øe™efhelee, lemÙee: ØeceeCeevleYee&Jeeled~
kegâle Sleled ?
ØeceeCesve efJevee meòJeevegheheòes:~
mebØeefle hetJeexòeâmLeeveeveeb ßesefCeØe™heCeeYesoØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
lesefmeb ogefJeOee mesef[he™JeCee DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~~252~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-Ùe$e efvejblejb mleeskeâyenglJehejer#ee ef›eâÙeles mee DevevlejesheefveOee~ Ùe$e efÉiegCe-
Ûelegieg&Ceeefohejer#ee ef›eâÙeles mee hejchejesheefveOee keâLÙeles~ SJeb ßesefCeØe™heCee efÉefJeOee SJe le=leerÙeeefoØekeâejemebYeJeeled~
De$e mebÂef°: yeeuepeveyegefæ efJekeâefmeleeLeË mLeeheefÙeleJÙee-
16~20~24~28~32~40~48~56~64~80~96~112~128~160~192~224~256~
mebØeefle %eeveeJejCeeefokeâce&CeeceuheyenglJeefve™heCeeLeË veJemet$eeCÙeJeleeÙe&vles-
DeCeblejesJeefCeOeeS CeeCeeJejCeerÙemÙe penefCCeÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJe-
meeCeªeCeeefCe LeesJeeefCe~~253~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-kesâYÙe: mleeskeâeveerelf e he=°s meefle GheefjceefmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeevesYÙe Fefle %eeleJÙeced~
DeOemleves efmLeefleyebOemLeeveeYeeJesve efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeYeeJeeled~
efyeefoÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe~~254~~
efkeâÙevcee$esCeeefOekeâeefve Fefle he=°s DemebKÙeeleueeskeâcee$esCesefle %eeleJÙeb YeJeefle~
peIevÙeefmLeefle-DeOÙeJemeevemLeeveeveeb efJeMes<eeieceveeLeË keâes Yeeienej:?
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie:, SkeâiegCenevÙeOJeeveefceefle Gòebâ YeJeefle~ meÂ°Ÿeeb De$e iegCeneefveØeceeCeb ÛelJeeefj
(4)~ Sleeefve efJejueÙÙe peIevÙeefmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve <ees[Me meceKeC[b ke=âlJee oòes efJejueve™heb Øeefle
SkewâkeâØe#esheØeceeCeb Øeehveesefle~ De$ewkeâØe#esheb ie=nerlJee peIevÙeefmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeves<eg Øeef#ehles efÉleerÙeefmLeefle-
yebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve YeJevleerefle ie=nerleJÙeced~
leefoÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe~~255~~
De$eeefhe SkeâØe#eshecee$esCe efJeMes<eeefOekeâeefve~ De$e ÙeeJelØeLeceiegCeneefveÛejcemeceÙe Fefle DeJeefmLele: Øe#eshe:~
Jeefæ&lewkewâkeâØe#esheeveeb efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeceskewâkeâ™heeefOekeâiegCeneefveYeeienejesheuebYeeled~
SJeb efJemesmeeefnÙeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe peeJe GkeäkeâefmmeÙee efªefo efòe~~256~~
SJeb meJe&efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve DevevlejevevlejsCe efJeMes<eeefOekeâ›eâcesCe ieÛÚefvle ÙeeJeoglke=â°efmLeefle-
yebOeeOÙeJemeeveefceefle~ veJeefj iegCeneefveb Øeefle Øe#eshees efÉiegCe-efÉiegCees YeJeefle, efÉiegCe-efÉiegCe›eâcesCe efmLeefleiegCeneefve-
ÛejceefmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeceJeefmLelewkeâiegCeneefveYeeienejoMe&veeled~
SJeb ÚCCeb keâcceeCeb~~257~~
ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe DevevlejesheefveOee Øe™efhelee leLee <eCCeeb keâce&Ceeb DeeÙegJe&efpe&leeveeb Øe™heefÙeleJÙee,
efJeMes<eeefOekeâlJeb Øeefle YesoeYeeJeeled~
DeeGDemme penef C CeÙeeS ef ª oer S ef ª ef o yeb O epPeJemeeCeªeCeeef C e

LeesJeeefCe~~258~~
DeeÙeg<eesÓmebKÙeeleueeskeâcee$eefmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveecemebKÙeeleYeeiecee$eeCeeb ÛewJe peIevÙe-efmLeefleØeeÙeesiÙelJeeled~
efyeefoceeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~259~~
De$e iegCekeâej: DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie:~ peIevÙeefmLeefleyebOekeâejCeeled meceÙeesòejefmLeefleyebOekeâejCeeveeb
yenglJeesheuebYeeled~
leefoÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~260~~
De$e iegCekeâej DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie:~ keâejCeb hetJe&cesJe JeòeâJÙeb~
SJecemebKesppeiegCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe peeJe GkeäkeâefmmeÙee efªefo
efòe~~261~~
SJeb efmLeefleb Øeefle efmLeefleb Øeefle DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeieiegCekeâejsCe meJe&efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve
vesleJÙeeefve ÙeeJeoglke=â°efmLeefleefjefle~
SJecevevlejesheefveOee meceehlee~
DeOegvee hejbhejesheefveOeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙekeâce&Ceeb yebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeb Je=efæefve™heCeeLeË met$e<ešdkeâce-
JeleeÙe&les-
hebjhejesJeefCeOeeS CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJe-
meeCeªeCesefnblees leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefo Yeeieb iebletCe oggiegCe-
Jeefºoe~~262~~
efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâe-efJejuevecee$eØe#eshes<eg peIevÙeefmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeves<eg Jeefæ&les<eg efÉiegCeeOÙe-
JemeevemLeevemeceglheòes:~
SJeb ogiegCeJeefºoe ogiegCeJeefºoe peeJe GkeäkeâefmmeÙee efªefo efòe~~263~~
SJeceJeefmLeleefceÙevleceOJeeveb ielJee meJee&: efÉiegCeJe=æer: GlheÅevles Fefle JeòeâJÙeb~
SJeb efªefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejb heefueoesJecemme DemebKesppe-
efoYeeiees~~264~~
veeveeiegCeneefveMeueekeâeefYe: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eeefYe: mebKÙeeleheuÙeesheces<eg Yeeies ùles DemebKÙeele-
heuÙeesheceØeLeceJeie&cetueesheuebYeeled~ SJeceslesve met$esCe SkeâiegCeneefve-DeOJeeve ØeceeCeb Øe™efheleb~ veeveeiegCeneefveMeueekeâeveeb
ØeceeCeØe™heCeeLe&cegòejmet$eb YeCÙeles-
CeeCeeefªefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe DebiegueJeiiecetue-
ÚsoCeeCeecemebKesppeefoYeeiees~~265~~
DebiegueJeiiecetueefceefle keâefLeles metÛÙebiegueØeLeceJeie&cetueb ie=nerleJÙeb~ lemÙeeæ&ÛÚsoveeveeb DemebKÙeeleYeeiecee$ee

veeveeiegCeneefve Meueekeâe YeJeefvle~ YeJevlÙeesÓefhe ceesnveerÙeefmLeefleØeosMeveeveeiegCeneefveMeueekeâeYÙe: mleeskeâe:, leeefve
heuÙeesheceJeie&cetuemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$ee: Fefle ØeceeCeceYeefCelJee DebiegueJeie&cetueeæ&ÛÚsoeveeb DemebKÙeeleYeeie Fefle
Øe™efhelelJeeled~
YeJevlÙeesÓefhe DemebKÙeeleiegCenervee: hetJeË efJeYepÙeceevejeMes: mebØeefle efJeYepÙeceevejeMes: DemebKÙeeleiegCenervelJeeled~
CeeCeeefªefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~~266~~
heuÙeeshece ØeLeceJeie&cetuemÙe DemebKÙeeleYeeieØeceeCelJeeled~
SÙeefªefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejcemebKesppeiegCeb~~267~~
DemebKÙeeleheuÙeesheceØeLeceJeie&cetueØeceeCelJeeled~
veeveeiegCeneefveMeueekeâeefYe: keâce&efmLeleew DeheJeefle&leeÙeeb SkeâiegCeneefveØeceeCeesheuebYeeled~
DeOegvee <ešdkeâce&Ceeb hejchejesheefveOeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe hejchejesheefveOee Øe™efhelee leLee <eCCeeb keâce&Ceeb
Øe™heefÙeleJÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~ DeeÙeg<e: S<ee Øe™heCee veeefmle, efmLeefleb Øeefle DemebKÙeeleiegCe›eâcesCe efmLeefleyebOeeOÙe-
JemeevemLeeveeveeb Je=efæoMe&veeled~
mebØeefle ßesefCeØe™heCeÙee metefÛeleeveeceJenej-YeeieeYeeie-DeuheyenglJeeveeb Øe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
peIevÙeeÙee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveØeceeCesve meJe&efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve efkeâÙelee keâeuesve
DeheefÜÙevles ?
DemebKÙeeleÉÙeOe&ieggCeneefvemLeeveevlejsCe keâeuesve DeheefÜÙevles~
leÅeLee-Glke=â°efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveØeceeCesve meJe&emf LeefleyebOeeOÙeJemeeves<eg ke=âles<eg efkeâefÃeodÉÙeOe& iegCeneefvecee$eb
YeJeefle le$e mebÂ°Ÿeeb meJee&OÙeJemeevemLeeveØeceeCecesleled 1560~
efJeMes<esCe mebÂef°JÙeJemLee OeJeueešerkeâeÙeeb õ°JÙeeefmle~
SJeb <eCCeeb keâce&Ceeb YeeienejØe™heCee Øe™heefÙeleJÙee~ leLee DeeÙeg<eesÓefhe JeòeâJÙeb~ efJeMes<esCe peIevÙeefmLelÙe-
OÙeJemeeveØeceeCesve meJee&OÙeJemeevemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$ekeâeuesve DeJeefÜÙevles~ leÅeLee-
DeeÙeg<eesÓOÙeJemeeveiegCekeâejesÓJeefmLele Fefle kesâÓefhe DeeÛeeÙee& YeCeefvle~ les<eeceefYeØeeÙesCe Yeeienej GÛÙeles-
Devleceg&ntleexve$eÙeefŒebMelmeeiejesheceeefCe ieÛÚb ke=âlJee ‘‘Deæx MetvÙeb ™hes<eg iegCeced’’ Fefle ieefCelevÙeeÙesve ÙeuueyOeb
lelmLeeheefÙelJee ‘‘™heesveceeefomebiegCeceskeâesCeiegCeesvceefLeleefceÛÚe’’ Slesve met$esCe ™heesveb ke=âlJee DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefovee
iegCeefÙelJee ™heesveiegCekeâejsCe DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiesve Yeeies ùles meJee&OÙeJemeeveØeceeCeb YeJeefle~ Sleefmceved
peIevÙeefmLelÙeOÙeJemeeveØeceeCesveeheJeefle&les DemebKÙeelee ueeskeâe ueYÙevles~ lesve peIevÙeefmLelÙeOÙeJemeeveØeceeCesve DeheefÜÙeceeCes
meJee&OÙeJemeevemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$ekeâeuesve DeheefÜÙevles~ SJeb Gheefjce efmLelÙeOÙeJemeeveceefhe
DemebKÙeeleueeskeâYeeienejes JeòeâJÙe:~ CeJeefj meJe&$e S<e SJe YeJeleerefle efveÙecees veeefmle, kegâ$eeefhe IeveueeskeâpeielØelej-
ßesefCe-meeiej-heuÙe-DeeJeefuekeâe-leomebKÙeele-YeeienejesheuebYeeled~ Glke=â°efmLelÙeOÙeJemeeveØeceeCesve meJee&OÙeJemeeveeefve
meeeflejskewâkeâ™heØeceeCesve DeheefÜÙevles~ De$e keâejCeb %eelJee JeòeâJÙeb~

SJeb YeeienejØe™heCee meceehlee~
peIevÙeeÙee: efmLeles: DeOÙeJemeevemLeeveeefve meJe&efmLelÙeOÙeJemeevemLeeveeveeb efkeâÙeeved Yeeie: ?
DemebKÙeeleYeeie:~
keâ: ØeefleYeeie: ?
DemebKÙeeleeefve iegCeneefvemLeeveevlejeefCe~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeoglke=â°efmLelÙeOÙeJemeevemLeeveefceefle~
SJeb <eCCeeb keâce&Ceeb %eeleJÙeb~ DeeÙeg<eesÓefhe JeòeâJÙeb SJecesJe~ veJeefj Glke=â°efmLelÙeOÙeJemeevemLeeveeefve
meJee&OÙeJemeevemLeeveeveecemebKÙeelee Yeeiee YeJeefvle~
SJeb YeeieeYeeieØe™heCee meceehlee~
meJe&mleeskeâeefve %eeveeJejCeerÙemÙe peIevÙeeÙee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve 16~ Glke=â°efmLeles:
efmLeefleyebOeeOÙeJemeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~
DevÙeesvÙeeYÙemlejeefMe:~~16~~
DepeIevÙe-Deveglke=â°efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~
efkebâefÛeVÙetveÉÙeOe&iegCeneefveØeceeCeced~
Sles<eecebkeâmebÂef°Oe&JeueešerkeâeÙeeb õ°JÙeceefmle~
DeeÙegJe&epf e&leeveeb <eCCeeb Deefhe keâce&Ceeb SJeb ÛewJe JeòeâJÙeb~ DeeÙeg<ees peIevÙeeÙee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve
mleeskeâeefve~
DepeIevÙeeveglke=â°emeg efmLeefle<eg efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~
DemebKÙeelee ueeskeâe: meefvle~ Deveglke=â°emeg efmLeefle<eg efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve efJeMes<eeefOekeâeefve~
efkeâÙevcee$esCe ?
peIevÙeefmLeefle-DeOÙeJemeevecee$esCe~ Glke=â°eÙee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~
DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie:~ DepeIevÙeemeg efmLeefle<eg efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve efJeMes<eeefOekeâeefve~
DepeIevÙe-Deveglke=â°efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeevecee$esCe~
meJee&meg efmLeefle<eg efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve efJeMes<eeefOekeâeefve~
peIevÙeefmLelÙeOÙeJemeevemLeevecee$esCe efJeMes<eeefOekeâeefve meefvle~
leelheÙe&ce$e-Sleeb ØeieCeveeb %eelJee mJeelceiegCee: Devevlee: Fefle efveef§elÙe mJemeJe&iegCeØeehlÙeLeË ØeÙeemees efJeOeeleJÙe:~
SJeb ØeLecesÓvlejmLeues efmLeeflemecegoenejmÙe ØeLeceYesoØeieCeveekeâLevelJesve $eÙeesefJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb ØeieCevee Fefle meceehleceefveÙeesieÉejced~
Deveglke=â„Ùeehes#eÙee efmLeefleyebOeeOÙeJemeeÙemLeeveefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-

DeCegkeâªerS CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS peeefCe efªefo-
yebOepPeJemeeCeªeCeeefCe leeefCe efyeefoÙeeS efªoerS yebOepPeJemeeCeªeCeeefCe
DehegJJeeefCe~~269~~
efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâe-SlemÙe met$emÙeeLex YeCÙeceeCes mebÂef„™ÛÙeles~ leÅeLee-
peIevÙeefmLelÙee efJevee Glke=â„efmLeefleØeceeCeb mehle 7~ OeÇJg eefmLeefleØeceeCeb hebÛe 5~ OeÇJg eefmLelÙee men Glke=â„efmLeefleØeceeCeb
ÉeoMe12~
hegve: SlemÙee: meceÙeÛejCeb ke=âlJee OeÇgJeefmLeefleØeYe=efle GheefjcemeJe&efmLeefleefJeMes<es<eg meJee&OÙeJemeeveeveecemebKÙeeleuees-
keâcee$eeCeeb efleÙe&ijÛevee keâle&JÙee~ SJeb jÛeveeb ke=âlJee meJe&efmLeefleefJeMes<eefmLelÙeOÙeJemeevemLeeveeveeb efveJe&ie&CeekeâeC[keâ-
cee$eKeC[eefve keâle&JÙeeefve~
efkebâ ØeceeCeb efveJe&ie&CeekeâeC[keâced ?
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie:~ mebÂ„dÙeeb lemÙe ØeceeCeb ÛelJeeefj (4)~
Sleeefve KeC[eefve efkebâ meceeefve efkebâ efJe<eceeefve ?
ve YeJeefvle meceeefve, efkebâleg efJe<eceeefve ÛewJe~
hejceeÛeeÙeexheosMeeled~ leÅeLee-ØeLeceKeC[eled efÉleerÙeKeb[b DemebKÙeeleueeskeâcee$esCe efJe<es<eeefOekebâ~ efÉleerÙeKeC[eled
le=leerÙeKeb[b DemebKÙeeleueeskeâcee$esCe efJeMes<eeefOekebâ~ le=leerÙeKeC[eled ÛelegLe&KeC[b efJeMes<eeefOekeâcemebKÙeeleueeskeâcee$esCe~
SJeb vesleJÙeb ÙeeJeÛÛejceKeb[efceefle~ efJeMes<esCe leg-ØeLeceKeC[eoefhe ÛejceKeC[b efJeMes<eeefOekebâ ÛewJe~
kegâle: ?
hejceeÛeeÙeexheosMeeod yeeOeevegheuebYeeÛÛe~
De$e mebÂef„: OeJeueešerkeâeÙeeb Â„JÙeesÓefmle~
SJeb mLeeheefÙelJee SlemÙe met$emÙeeLeex efveieÅeles-
%eeveeJejCeerÙemÙe peIevÙeeÙeeb efmLeleew Ùeeefve efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve leeefve Ûe efÉleerÙeeÙeeb efmLeleew
efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve YeJeefvle, DehetJee&efCe Ûe~
keâLeb DehetJee&Ceeb mebYeJe: ?
ve, efÉleerÙeefmLeles: efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveÛejceKeC[eOÙeJemeeve-mLeeveeveeb OeÇgJeefmLelÙeOÙeJemeeves<eg
DeYeeJeeled~ ve Ûe peIevÙeefmLeeflemeJee&OÙeJemeeveeefve efÉleerÙeefmLelÙeOÙeJemeevemLeeves<eg meefvle, peIevÙeefmLeefleØeLece-
KeC[eOÙeJemeevemLeeveeveeb efÉleerÙeefmLelÙeOÙeJemeevemLeeves<eg DevegheuebYeeled~ le=leerÙeeÙee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOÙe-
JemeevemLeeveeefve DehetJee&efCe, De$eeefhe Ùeeefve efÉleerÙeeÙee: efmLeles: efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve leeefve le=leerÙeeÙee:
efmLeles: efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeves<eg YeJevleerefle ve ie=nerleJÙeb, ØeLeceKeC[eOÙeJemeevemLeeveeveeb le=leerÙeefmLelÙeOÙe-
JemeevemLeeves<eg DevegheuebYeeled~
leeefve meJee&efCe YeJevleerefle efveoxMeeYeeJeeled~ DehetJee&Ceerefle keâefLeles ‘‘DehetJee&efCe ÛewJe’’ JeòeâJÙeb, Ûe Meyosve efJevee
mecegÛÛeÙeeJeieceeYeeJeeled~
ÙeÅesJeb leefn& met$es Ûe Meyo: efkeâVe Øe™efhele: ?
vewleled, ÛeMeyoefveoxMesve efJeveeefhe leoLee&Jeieceeled~
DeOegvee DehetJe&efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeevekeâeueefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJecehegJJeeefCe DehegJJeeefCe peeJe GkeäkeâefmmeÙee efúefo efòe~~270~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SJecegòeâefJeOeevesve DehetJee&efCe DehetJee&efCe ÛewJe efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve
meJe&efmLeefleefJeMes<es<eg YetlJee ieÛÚefvle ÙeeJeoglke=â„efmLeefleefjefle-
meJe&efmLeefleefJeMes<es<eg hetJee&efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveevÙeefhe meefvle, leeefve ÛeekeâLeefÙelJee DehetJee&efCe ÛewJe mevleerefle
efkeâceLe&cegÛÙeles ?
vewleled, ‘SJeb’ Fefle JeÛeveeled ÛewJe hetJee&CeeceefmlelJeefmeæs:~
‘SJeb’ JeÛeveeled ÛewJe hetJee&CeeefceJe DeefmlelJeefmeæew melÙeebDehetJee&Ceeceefhe efveoxMe: efkeâceLeË ke=âle: ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeeveb keâjesefle-
vewleled, DehetJe&heefjCeeceeefmlelJeØeÙeespevelJesve lelØeefleheeoves oes<eeYeeJeeled~
peIevÙeefmLeles: ØeLeceKeC[cegheefj kesâveeefhe meÂMeb ve YeJeefle~ efÉleerÙeKeC[b meceÙeesòejpeIevÙeefmLeles:
ØeLeceeOÙeJemeeveKeC[sve meÂMeb~ le=leerÙeKeC[b efÉmeceÙeesòejpeIevÙeefmLeles: ØeLeceKeC[sve meÂMeb~ ÛelegLe&KeC[b
ef$emeceÙeesòejpeIevÙeefmLeles: ØeLeceKeC[sve meÂMeb~
SJeb vesleJÙeb ÙeeJeefVeJe&ie&CeekeâeC[keâÛejcemeceÙe Fefle~ lele: GheefjcemeceÙes peIevÙeefmLelÙeOÙeJemeeveeveeceveglke=âeq„-
JÙeg&efÛÚÅeles, le$e Slew: meÂMeheefjCeeceeYeeJeeled~ SJeb meJe&efmLeefleefJeMes<emeJee&OÙe-Jemeeveeveeb ØelÙeskeâceveglke=âef„JÙegÛÚso:
Øe™heefÙeleJÙe Fefle YeeJeeLe&:~
DeOegvee Dehegve™òeâeOÙeJemeeveØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-peIevÙeefmLeefleceeefob ke=âlJee ÙeeJeod efÉÛejce-
efmLeefleefjefle leeJelmeJe&efmLeefleefJeMes<emeJee&OÙeJemeeveeveeb meJe&ØeLeceKeC[eefve Dehegve®òeâeefve~ Glke=â„efmLeles: meJe&KeC[eefve
Dehegve®òeâevÙesJe~ Mes<e efÉÛejceeefoefmLeleerveeb efÉleerÙeeefoKeC[eefve hegve®òeâeefve, Slew: meceeveheefjCeeceeveece-
hegve®òeâheefjCeeces<eg GheuebYeeled~
mebØeefle mehlekeâce&Ceeb Deveglke=âef„keâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe Deveglke=âeq„: Øe™efhelee leLee mehleeveeb keâce&Ceeb
Øe™heefÙeleJÙeb~ efJeMes<esCe-DeeÙeg<ees peIevÙeefmLeles: efveJe&ie&CeekeâeC[keâØeceeCeeOÙeJemeeveKeC[eefve hetJe&efceJe
ØeLeceKeC[ØeYe=efle efJeMes<eeefOekeâeefve YeJeefvle~ meceÙeesòejpeIevÙeefmLeefleØeYe=efle-meJee&OÙeJemeeveKeC[eefve DevÙeesÓvÙeb
Dehes#Ùe ÙeLee›eâcesCe efJeMes<eeefOekeâeefve ÛewJe~ efkeâvleg le$e meceÙeeefOekeâpeIevÙeefmLeles: efÉÛejceKeC[eled
ÛejceKeC[ceeÙeecesveemebKÙeeleiegCeb~ leogheefjce efmLeles: hegve: ef$eÛejceKeC[eled efÉÛejceKeC[cemebKÙeeleiegCeb~ lele:
ÛejceKeC[cemebKÙeeleiegCeb~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeefVeJe&ie&CeekeâeC[-keâefÉÛejcemeceÙe Fefle~ hegve: leogheefjceefmLeefleØeYe=efle

ÙeeJeoglke=â„efmLeefleefjefle leeJelmeJe&KeC[eefve DevÙeesvÙecehes#Ùe DeeÙeecesve DemebKÙeeleiegCeeefve YeJevleerefle ie=nerleJÙeb~
De$eeefhe Deveglke=â„JÙegÛÚso: hetJe&efceJe Øe™heefÙeleJÙe:~
SJeb efÉleerÙeÓvlejmLeues Deveglke=âef„ØeefleheeovelJesve $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
SJeceveglke=âef„: meceehlee~
DeOegvee leer›eceboleehes#eÙee %eeveeJejCemÙe peIevÙeefmLeefle-DeOÙeJemeeÙeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efleJJe-cebooeS CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS penCCeÙeb efªefoyebOe-
pPeJemeeCeªeCeb meJJeceboeCegYeeieb~~272~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meJe&emf Leefle<eg hegve®òeâefmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve DeheveerÙe Dehegve®òeâeefve ie=nerlJee
SleouheyenglJecegÛÙeles~ ‘‘meJJeceboeCegYeeieb’’ Fefle keâefLeles meJe&peIevÙeMeefòeâmebÙegòeâefceefle ie=nerleJÙeced Mes<eb megiececed~
Glke=â„efmLeefleyebOeeOÙeJemeeÙemLeeveØeceeCeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
eflemmes ÛesJe GkeäkeâmmeceCebleiegCeb~~273~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lemÙee§ewJe peIevÙeefmLeles: ØeLeceKeC[mÙe Dehegve®òeâmÙe Glke=â„heefjCeecees-
ÓvevleiegCeesÓefmle, DemebKÙeeleueeskeâcee$e<ešdmLeeveevÙegheefj ÛeefšlJee efmLelelJeeled~
De$e keâef§eoen-
ÛejceKeC[eslke=â„heefjCeecees ve ie=nerle Fefle keâLeb %eeÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
peIevÙeefmLelÙeglke=â„heefjCeeceelmeceÙeeefOekeâpeIevÙeefmLeles: peIevÙeheefjCeeceesÓvevleiegCe Fefle met$eefveoxMeeod %eeÙeles~
mebØeefle efÉleerÙeefmLeeflemebyebefOe-DeOÙeJemeeveØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efyeefoÙeeS efªoerS penCCeÙeb efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeceCebleiegCeb~~274~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJeexòeâeslke=â„heefjCeece TJeËkeâ:, S<ees peIevÙeheefjCeeceesÓ„ebkeâ Fefle ke=âlJeeOe-
mleveeslke=â„heefjCeeceb meJe&peerJejeefMevee iegefCeles GheefjceefmLeeflepeIevÙeheefjCeecees YeJeefle, lesveevevleiegCelJeb ve efJe®OÙeles~
GheÙe&efhe Glke=â„heefjCeeceeled Ùe$e peIevÙeheefjCeeceesÓvevleiegCe FlÙegÛÙeles le$e SleÛÛewJe keâejCeb JeòeâJÙeced~
mebØeefle Glke=â„heefjCeeceefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
eflemmes ÛesJe GkeäkeâmmeceCebleiegCeb~~275~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemebKÙeeleueeskeâcee$e<ešdmLeeveeefve Gheefj ÛešefÙelJee efmLelelJeeled~
DeOegvee le=leerÙeefmLeeflepeIevÙeeOÙeJemeeveefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
leefoÙeeS efªoerS penCCeÙeb efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeceCebleiegCeb~~276~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—keâejCeb megieceb Jele&les, hetJeË Øe™efhelelJeeled~
mebØeefle Glke=â„heefjCeeceØeefleheeoveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
eflemmes ÛesJe GkeäkeâmmeÙeceCebleiegCeb~~277~~
SJeceCebleiegCee peeJe Gkeäkeâmmeefªefo efòe~~278~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SJeb hetJeexòeâ›eâcesCe DevevleiegCeeÙee: ßesCÙee vesleJÙeb ÙeeJeoglke=â„efmLeefleefjefle~

efJeMes<esCe-Glke=â„eÙee: efmLelespe&IevÙeeoglke=â„cevevleiegCeefcelÙegòesâ ÛejceKeC[eslke=â„heefjCeeceesÓvevleiegCeb Fefle ie=nerleJÙeced~
DeOegvee mehlekeâce&Ceeceefhe ØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe leer›e-ceboleeÙee DeuheyenglJeb Øe™efheleb leLee mehleeveeb
keâce&Ceeb Øe™heefÙeleJÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb leer›e-cebolee Fefle meceehlecevegÙeesieÉejced~
SJeb le=leerÙesÓvlejmLeues leer›ecevoleeØeefleheeovelJesve De„ew met$eeefCe ieleeefve~
FlLeb ÛelegLe&mLeues ef$eefYejvlejmLeuew: meceefvJeleefmLeeflemecegoenejØe™heCekeâjCelJesve ÛelegefŒebMelmet$eeefCe ieleeefve~
De$e efmLeeflemecegoenej: meceehle:~
SJeb efmLeefleyebOeeOÙeJemeevemLeeveØe™heCee meceehlee~
Fefle ßeer<ešdKeC[eiecemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&Keb[s SkeâeoMes «evLes JesoveekeâeueefJeOeeveveeefcve
<e‰sÓvegÙeesieÉejs efÉleerÙeceneefOekeâejs ieefCeveer%eeveceleerke=âle-efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb
efÉleerÙeÛetefuekeâeveeceeÙeb efÉleerÙeesÓefOekeâej: meceehle:~
DevlÙecebieueeÛejCeced
(ØeÙeeieleerLe&Jebovee)
Deveg„ghedÚbo:-
ßeerceeved $e+<eYeosJees Ùees, Ùegieeoew ØeLecees efpeve:~
leceeÅeleer L e& k eâlee& j b , Jeb o s meJee& L e& e f m eæÙes ~ ~1~~
DeÙeesOÙeeveiejer hetlee, heg®osJemÙe pevcevee~
ce®osJeer Øemet: KÙeelee, veeefYejepe: efheleeefhe Ûe~~2~~
Ùe$e ØeLecelees veeLees, cees#eceeie&: ØeoefMe&le:~
oer#eeb owiecyejeR Oe=lJee, ØeLeceb kesâMeuegbÛeveced~~3~~
ke=âle: ØeLecelemlÙeeie:, ‘‘ØeÙeeiemlesve keâerefle&le:~
Ûekeâej ØeLeceb OÙeeveb, <eCceemeeJeefOe leb vegce:~~4~~
nefmleveeiehegjs meeOeg-jenejceeÅeceeooew~
le=leerÙeehÙe#eÙee efmeæe, leb leerLe&ceefhe mebmlegJes~~5~~
menœeJe<e&heÙe&vleb, Ùe$e lehlJee lehe: ØeYeg:~
kewâJeuÙeb ØeLeceb uesYes, leb leerLeË ØeCeceecÙenced~~6~~
JešJe=#eleues oer#eeb, pe«een $e+<eYesÕej:~
lemÙe Je=#emÙe veerÛewMÙe, kesâJeue%eeveceehleJeeved~~7~~
De#eÙees JešJe=#eesÓÙeb, lele: ØeYe=efle mebØeefle~

peielÙeeb hetpÙeleeb ieÛÚved, DeÅeeefhe le$e megemf Lele:~~8~~
jlve$eÙeer ef$eJesCeerveeb, yeYetJe mebiecemleoe~
veoerveeb Ûe ef$eJesCeerveeb, mebieceesÓheern ÂMÙeles~~9~~
kewâueeMeheJe&les meJe&-keâce& nlJee ØeYeg: mJeÙeced~
hejceevevoOeeceehe, leb veewefce $e+<eYesÕejced~~10~~
<ešdKeC[eiece«evLesÓefmceved, JesoveeveecelegÙe&kesâ~
efmeæevleeefo efÛebleeceefCe-veecvee ieerJee&CeYee<eÙee~~11~~
De„efÉhebÛeÉdÙebkesâÓefmceved, Jeerjeyos hetefCe&ceeefleLeew~
DeeefÕevesÓÅe Mejvceemes, šerkesâÙeb hetÙe&les ceÙee~~12~~
ØeLeceeÛeeÙe&Ûeeefj$e-Ûe›eâer ßeer Meebeflemeeiej:~
lemÙe heóeefOehe: metefj-ieg&®: ßeerJeerjmeeiej:~~13~~
DemÙe %eeveceleer efMe<Ùee-hÙeeefÙe&keâe ieefCeveer celee~
meenb šerkeâeb JÙeOeeb mesÙeb, ces %eeveædÙe&w efßeÙew YeJesled~~14~~
ØeYees $e+<eYeosJemÙe, cenekegbâYeeefYe<esÛeveced~
kegâJe&efvle Yeeefòeâkeâe De$e, Meejoer hetefCe&ceeefleLeew~~15~~
ÙeeJelØeÙeeieleerLexÓ$e, veoerveeb mebiecees YeJesled~
leeJeled ßeerpewveleerLeexÓÙeb, vevÅeeled ‘$e+<eYe’ veecele:~~16~~
ÙeeJeled ßeer pewveOeceexÓÙeb, ÙeeJevces® kegâueeÛeuee:~
leeJeod «ebLeesÓhÙeÙeb mLesÙeeled, YeJÙeeveeb cebieueb ef›eâÙeeled~~17~~1
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heovle-YetleyeefuemetefjØeCeerle<ešdKeC[eiece«ebLemÙe ÛelegLe&KeC[s ßeerYetleyeuÙeeÛeeÙe&-
ke=âle JesoveeKeC[s JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-JesoveekeâeueefJeOeeveevegÙeesieÉejs ÛetefuekeâeveeceØekeâjCes
ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&eJf ejefÛeleOeJeueešerkeâeØecegKe veevee«ebLeeOeejsCe efJejefÛeleeÙeeb efJebMeefleleces Meleeyoew
ØeLeceeÛeeÙe&MÛeeefj$eÛe›eâJeleea ßeerMeebelf emeeiejeÛeeÙe&mlemÙe ØeLeceheóeOeerMeŠ ßeerJeerjmeeieje-
ÛeeÙe&mlemÙe efMe<Ùee-pecyetÉerhejÛeveeleerLeËkeâj$e+<eYeosJelehemLeueer-ØeÙeeieleerLe&-
DeefvleceleerLeËkeâj-YeieJevceneJeerjpevceYetecf ekegâb [uehegjefJekeâemeØesejf keâeieefCeveer-
%eeveceleerke=âle-efmeæebleefÛebleeceefCe-šerkeâeÙeeb DeÙeb ØeLeceefÉleerÙe-
ÛetefuekeâemeceefvJelees <e‰Jesoveekeâeue-efJeOeeveevegÙeesie-
ÉejveeceeÙeb efÉleerÙees ceneefOekeâejŠ meceehle:~
1. DeeefÕeveMegkeäueehetefCe&ceeÙeeb Jeerjeyos De°eefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces ßeerleerLeËkeâj$e+<eYeosJelehemLeueer-ØeÙeeieleerLex DeÙeb
efÉleerÙees ceneefOekeâej hetCeeake=âle:~
1. Ùen DeefOekeâej ØeÙeeiepewveleerLe& hej DeeefÕeve Meg. 15 (efoveeBkeâ-21-10-2002) kesâ efove hetCe& efkeâÙee nw~
326 / le=leerÙees ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeeveced Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeLe JesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
cebieueeÛejCeced
efmeæe: meJex ØeCetÙevles, Ùes<eeb JeboveÙee pevew:~
keâce&YeeJeefJeefveceg&òeâe, JesÅevles mJeelceJesovee:~~1~~
JesÅeles keâce&YeeJeesÓmeew, JesoveeYeeJe GÛÙeles~
lemÙe Øe™heCee ÛewJe, «ebLesÓefmceved keâLeefÙe<Ùeles~~2~~
mejmJeleeR vecemke=âlÙe, šerkeâecemÙe efueKeecÙenced~
ßegleYeefòeâ: heâuesvcendÙeb, uehmÙes %eeveheâueb OeÇJg eced~~3~~
hegve§e-
JeejeCemÙeeb OeveoefJecegkeälew:, jlvew: he=LJeer YeJeefle megle=hlee~
he=LJeer<esCee efJekeâefmeleÛeslee:, OevÙee ceevÙee vejmegjJe=vow:~~4~~
ieCeeefOehew: meeOegvejecejeÅew: jjepe Ùees efoJÙemeYeemeg ceOÙes~
YeJÙeeypemetÙeex ielejeieceesn: Jevos megheeÕe& leb osJeosJeced~~5~~
he=LJeerÚbo:-
ßeer heeÕe&veeLeeÙe veceesÓmleg legYÙeb, og:Keeefle&veeMeeÙe veceesÓmleg legYÙeced~
DeYeerefhmeleeLee&Ùe veceesÓmleg legYÙeb, $ewueeskeäÙeveeLeeÙe veceesÓmleg legYÙeced~~6~~
mebØeefle leerLe&keâjhebjhejeÙeeb mehleceleerLeËkeâjßeermegheeÕe&veeLemÙe $eÙeesefJebMeefleleceleerLeËkeâjßeerheeÕe&veeLemÙe Ûe pevceYetceew
JeejeCemÙeeb1 efmLelJee DehegveYe&JensleJes pevceYetefceb JevoceeveÙee ceÙeeÅe <ešdKeC[eiece«evLemÙe Jesoveeveefcve ÛelegLe&KeC[s
mehleceJesoveeYeeJe-efJeOeeveevegÙeesieÉejmÙe šerkeâe ØeejYÙeles~
Deefmceved JesoveeYeeJeefJeOeeves Éew ceneefOekeâejew mle:~ ØeLeces ceneefOekeâejs Ûeleg:mehlelÙeefOekeâMelemet$eeefCe~ efÉleerÙes
ceneefOekeâejs ÛelJeeeEjMeoefOekeâMelemet$eeefCe meefvle~ Fceew ceneefOekeâejew le=leerÙeÛelegLeez mle:~ Deefmceved ÛelegLex ceneefOekeâejs
efleme¸: Ûeteuf ekeâe: meefvle, FceeŒeÙeeseOf ekeâeje efJeYeòeâerke=âlee: meefvle~ ØeLeceÛeteuf ekeâeÙeeb ÉeefJebMeeflemet$eeefCe~ efÉleerÙeÛeteuf ekeâeÙeeb
Skeâmehleeflemet$eeefCe~ le=leerÙeÛetefuekeâeÙeeb mehleÛelJeeeEjMelmet$eeefCe meefvle~
le$e leeJeod efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le-mehleces JesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejveeefcve le=leerÙes
ceneefOekeâejs SkeâeoMemLeueeefve efJeYeòeâerke=âleeefve Jele&vles~ le$eeefhe ØeLecemLeues ef$eYesoleVeeceØe™heCeeLeË ‘‘JesÙeCeeYeeJeefJeneCes’’
FlÙeeefomet$eÉÙeb~ leoveg efÉleerÙemLeues heoceerceebmeeveece ØeLeceYesoØeefleheeoveeLeË ‘‘heoceerceebmeeS’’ FlÙeeefovee met$e$eÙeceefmle~
1. ceeie&Meer<eX efÉleerÙeeÙeeb Jeerjeyos Skeâesveef$ebMeoefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces ef¡e„êyos ÉdÙeefOekeâefªmenœeleces (22-11-2002)
efoJemes S<ee šerkeâe ceÙee ØeejyOee, DeleSJe megheeÕe&veeLe-heeÕe&veeLeÙees: Jevovee ke=âlee~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveeYeeJeefJeOeeveced / met$e 1 le=leerÙees ceneefOekeâej: /327
lele: hejb le=leerÙemLeues mJeeefceveeceYesomÙe efÉefJeOeØeYesob ke=âlJee Glke=â„heos YeeJeehes#eÙee Jesovee keâLeveeLeË ‘‘meeefceòeb
ogefJenb’’ FlÙeeefovee hebÛeoMemet$eeefCe keâLÙevles~ lelhe§eeled ÛelegLe&mLeues mJeeefcelJeeefOekeâejs peIevÙeheos keâce&Ceeb
Jesoveeefve™heCeeLeË ‘‘meeefceòesCe penCCeheos’’ FlÙeeefomJe™hesCe SkeâesveefJebMeeflemet$eeefCe~
leoveblejb hebÛecemLeues DeuheyenglJeveecele=leerÙeYesos ef$eØeYesob keâLeefÙelJee le$e peIevÙeheos keâce&Ceeb JesoveekeâLeveeLeË
‘‘DehheeyengS efòe’’ FlÙeeefovee De„ew met$eeefCe~ lele§e <e…mLeues Glke=â„heos keâce&Ceeb JesoveeØeefleheeoveeLeË ‘‘Gkeäkeâmmeheos’’
FlÙeeefovee hebÛemet$eeefCe efve™heefÙe<Ùevles~ leoveg mehlecemLeues peIevÙeeslke=â„heos keâce&Jesoveeefve™heCeeLeË ‘‘penCCegkeäkeâmme-
heosCe’’ FlÙeeefomJe™hesCe ÉeoMe met$eeefCe keâLeefÙe<Ùevles~
leoveblejb De„cemLeues GòejØeke=âefle<eg DevegYeeieeuheyenglJeØe™heCeeLeË ‘‘meeob pemegÛÛe-Jes-kebâ’’ FlÙeeefovee
met$eeefleefjòeâieeLee$eÙeb keâLÙeles~ hegve§e veJecemLeues Ûeleg:<eef„heefokeâeslke=â„evegYeeieceneoC[keâeuheyenglJeØe™heCeeLeË ‘‘Sòees
GkeäkeâmmeDees’’ FlÙeeefovee ef$ehebÛeeMelmet$eeefCe Je#Ùevles~ lele: hejb oMecemLeues peIevÙe Ûeleg<<eef°heefokeâceneoC[keâ
keâLeveeLeË ‘‘mebpe-ceCe-oeCe ceesner’’ FlÙeeefovee $eerefCe ieeLeemet$eeefCe met$eeefleefjòeâeveerefle %eeleJÙeeefve YeJeefvle~ lelhe§eeled
SkeâeoMecemLeues peIevÙesve metefÛele Ûeleg:<eef„heefokeâeuheyenglJeefve™heCeeLeË ‘‘Sòees penCCeDees’’ FlÙeeefomJe™hesCe
mehlehebÛeeMelmet$eeCeerefle Ûeleg:mehlelÙeefOekewâkeâMelemet$ew: <e[defYeiee&LeeefYe§e SkeâeoMemLeuewefjÙeb mecegoeÙeheeleefvekeâe
metefÛelee YeJeefle~
DeOegvee JesoveeYeeJeefJeOeevekeâLeveb Øeefle%eeÙe lemÙeevegÙeesieÉejYesoØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les ßeerceodYetleyeefuemetejf JeÙexCe-
JesÙeCeeYeeJeefJeneCes efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe
YeJebefle~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e JesoveeYeeJeefJeOeeveØe™heCeeÙeeb YeeJe§elegefJe&Oe: keâLÙeles-veeceYeeJe:
mLeeheveeYeeJees õJÙeYeeJees YeeJeMÛewefle~ le$e YeeJeMeyoes veeceYeeJees veece~ meodYeeJeemeodYeeJemJe™hesCe ‘me S<e’ Fefle
DeYesosve mebkeâefuheleeLe&: mLeeheveeYeeJees veece~ õJÙeYeeJees efÉefJeOe:-DeeieceõJÙeYeeJees veesDeeieceõJÙeYeeJe§esefle~ le$e
YeeJeØeeYe=le%eeÙekeâesÓvegheÙegòeâ DeeieceõJÙeYeeJees veece~ veesDeeieceõJÙeYeeJeefŒeefJeOe:-%eeÙekeâMejerj-YeeefJe-leodJÙeefleefjòeâ
veesDeeieceõJÙeYeeJeYesovs e~ S<eg %eeÙekeâMejerj-YeeefJe veesDeeieceõJÙeYeeJees %eele SJe~ leodJÙeefleefjòeâõJÙeYeeJees efÉefJeOe:-
keâce&õJÙeYeeJees veeskeâce&õJÙeYeeJe§eself e~ le$e keâce&õJÙeYeeJees %eeveeJejCeeefoõJÙekeâce&Ceeb De%eeveeefo meceglheeoveMeefòeâ%ee&leJÙe:~
veeskeâce&õJÙeYeeJees efÉefJeOe:-meefÛeòeõJÙeYeeJeesÓefÛeòeõJÙeYeeJe§e~
le$e kesâJeue%eeveoMe&veeefokeâ: meefÛeòeõJÙeYeeJe:~ DeefÛeòeõJÙeYeeJees efÉefJeOe:-cetle&õJÙeYeeJeesÓcetle&õJÙeYeeJe§eself e~
le$e JeCe&-iebOe-jme-mheMee&efokeâes cetle&YeeJe:~ DeJeieenveeefokeâesÓcetle&õJÙeYeeJe:~
YeeJeYeeJees efÉefJeOe:-Deeiece-veesDeeieceYeeJeYeeJeYesosve~ le$e YeeJe ØeeYe=le%eeÙekeâ GheÙegòeâ DeeieceYeeJeYeeJe:~
veesDeeieceYeeJeYeeJees efÉefJeOe:-leer›ecevoYeeJees efvepe&jeYeeJe§esefle~
De$e keâef§eoen-leer›e-cevoleeÙeeb YeeJemJe™heeÙeeb keâLeb YeeJeYeeJeJÙeheosMe: ?
DeeÛeeÙe&osJe: Øeen-vewleod JeòeâJÙeb, leer›e-leer›elej-leer›elece-cebo-cebolej-ceboleceeefoiegCewYee&JemÙeeefhe
YeeJeesheuebYeeled~ ve efvepe&jeÙee YeeJeYeeJelJeceefmeæced, mecÙekeälJeeslheefòekeâeefo YeeJeYeeJewpe&evf eleefvepe&jeÙee GheÛeejsCe leoefJejesOeeled~
De$e keâce&YeeJesve Øeke=âleb, DevÙes<eeb JesoveeÙee: mebyebOeeYeeJeeled~ JesoveeÙee YeeJees JesoveeYeeJe:, JesoveeYeeJemÙe
efJeOeeveb Øe™heCeb JesoveeYeeJeefJeOeeveced~ leefmceved JesoveeYeeJeefJeOeeves Fceeefve $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe %eeleJÙeeefve YeJeefvle~
328 / le=leerÙees ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeeveced / met$e 2,3,4 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
De$e keâef§eled efMe<Ùe DeeMebkeâles-

De„ DevegÙeesieÉejeefCe efkeâVe Øe™efheleeefve ?
vewleod JeòeâJÙeb, Mes<e hebÛeeveecevegÙeesieÉejeCeece$ewJe ØeJesMeeled~
mebØeefle JesoveeYeeJeefJeOeeveb efkeâceLe&ceeieleced ?
JesoveeõJÙeefJeOeeves peIevÙeeslke=â„eefo Yesovs eeJeieleõJÙeØeceeCeeveeb, #es$eefJeOeevesÓefhe peIevÙeeslke=â„eefo Yesovs eeJeieleeJe-
ieenveeØeceeCeeveeb, keâeueefJeOeeves peIevÙeeslke=â„eefoYesosveeJeielekeâeueØeceeCeeveece„eveeb keâce&Ceece%eeveeefokeâeÙeexlheeoveMeefòeâ-
efJekeâuheØeefleheeoveeLe&ceeieleced~
$eÙeeCeecevegÙeesieÉejeCeeb veeceefveoxMeeLe&cegòejmet$eceJeleeÙe&les ßeerceoeÛeeÙe&YetleyeefueYeóejkesâCe-
heoceerceebmee meeefceòecehheeyengS~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e met$es heoefcelÙegòesâ peIevÙeeslke=â„eefoheoeveeb «enCeceefmle, DevÙew: heowj$e
ØeÙeespeveeYeeJeeled~ lesvee$e DeLe&heo-JÙeJemLeeheoeefoheoeveeb «enCeb ve YeJeefle, YesoheomÙewJee$e «enCeb ef›eâÙeles~ heoeveeb
ceerceebmee hejer#ee ieJes<eCee heoceerceebmee, S<e: ØeLeceesÓefOekeâej:~ nÙe-nefmle-mJeeefcelJeeefoYesosve ÙeÅeefhe mJeeefcelJeb
yengØekeâejb le¢e&ehf e De$e keâce&YeeJemJeeefcelJeb ÛewJe ie=nerleJÙeb, DevÙewjefOekeâejeYeeJeeled, SJeb efÉleerÙecevegÙeesieÉejb~ DeuheyenglJeceefhe
ÙeÅeefhe õJÙeeefoYesosveeveskeâefJeOeb le¢e&efhe De$e keâce&YeeJeeuheyenglJeemÙewJe «enCeb keâle&JÙeb, DevÙewj$e ØeÙeespeveeYeeJeeled~
SJeb le=leerÙeceefveÙeesieÉejced~ SJeceefmceved «ebLes SlewefŒeefYejvegÙeesieÉejw: YeeJeØe™heCeeb keâefj<Ùeefvle DeeÛeeÙe&osJee:~
SJeb ØeLecemLeues JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe Yesoveeceefve™heCehejb met$eÉÙeb ieleced~
DeOegvee heoceerceebmeeÙeeb YeeJeehes#eÙee %eeveeJejCeJesoveeslke=â„eefoØeÇMve™hesCe ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe
met$eceJeleeÙe&les-
heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee efkeâceCegkeäkeâmmee
eEkeâ penCCee efkeâcepenCCee~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sleod osMeeceMe&keâmet$eceefmle, lesveevÙes<eeb veJeeveeb heoeveeb metÛekebâ YeJeefle~ lesve
meJe&heoeveeb meceemeeŒeÙeesoMe YeJeefvle~ leÅeLee-efkeâceglke=â„e FÙeb %eeveeJejCeerÙeJesovee, efkeâceveglke=â„e efkebâ peIevÙee
efkeâcepeIevÙee efkebâ meeefokeâe efkeâceveeefokeâe efkebâ OegÇJee efkeâceOegÇJee efkeâceespee efkebâ Ùegicee efkeâceescee eEkeâ efJeefMe„e efkebâ vees-Deesce
veesefJeefMe„e Fefle~ hegve: De$e Skewâkebâ heoceeefßelÙe ÉeoMeYebieelcekeâeefve DevÙeeefve $eÙeesoMe he=ÛÚemet$eeeefCe efveueerveeefve~
leevÙeefhe Slesve met$esCe metefÛeleeefve YeJeefvle~ lele§elego&Meeveeb he=ÛÚemet$eeCeeb meJe&Yebiemeceeme: SkeâesvemehleefleMelecee$e Fefle
yeesæJÙe: (169)~
DeOegvee$e ØeLecemet$emÙeeLe&Øe™heCeeLeË osMeeceMe&keâYeeJesve Gòejmet$eceJeleeÙe&les-
Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee penCCee DepenCCee Jee~~4~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e %eeveeJejCeerÙemeeceevÙes efve®æs Deespeheob veeefmle, mheæ&kexâ<eg Jeie&Ceemeg,
DeefJeYeeieØeefleÛÚsos<eg Ûe ke=âleÙegiceYeeJemÙewJe GheuebYeeled~
keâLece$eceveeefoheomÙe mebYeJe: ?
vewleled, %eeveeJejCeerÙeYeeJemeeceevÙes efve®æs DeveeefokeâlJeeefJejesOeeled~ ve Ûe meeefokeâheomÙeeYeeJe:, efJeMes<esÓefhe&les
lemÙeehÙegheuebYeeled~ ve Ûe OeÇgJelJeeYeeJe: meeceevÙeehe&CeeÙeeb leogheuebYeeled~ ve ÛeeOeÇgJelJemÙeeYeeJe:, DevegYeeieefJeMes<eehe&CeeÙeeb

efJeefMe„wkeâpeerJeehe&CeeÙeeb ÛeeOegÇJelJeoMe&veeled~ lele: ØeLecemet$eb ÉeoMeYebieelcekebâ Fefle õ„JÙeced (12)~
hegvees efÉleerÙehe=ÛÚemet$eeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-Glke=â„evegYeeie Jesovee mÙeeod peIevÙee, peIevÙeeogheefjcemeJe&-
efJekeâuheeveecepeIevÙes oMe&veeled~ mÙeelmeeefokeâe, Deveglke=â„evegYeeies efmLelemÙe Glke=â„evegYeeieeslheòes:~ Glke=â„heomÙe DeveeefolJeb
veeefmle, veeveepeerJeehe&CeeÙeeb Deefhe Glke=â„heomÙeevlejoMe&veeled~ mÙeeoOeÇgJee, GlheVeeslke=â„heomÙe efveÙecesve efJeveeMeoMe&veeled~
Glke=â„heomÙe OeÇgJelJeb veeefmle, veeveepeerJeehe&CeeÙeeceefhe Glke=â„heoefJeveeMeoMe&veeled~ mÙeeod Ùegicee, Glke=â„evegYeeiemheæ&keâ-
Jeie&CeeefJeYeeieØeefleÛÚsos<eg ke=âleÙegicemebKÙeeÙee SJe GheuebYeeled~ mÙeeVeesce-veesefJeefMe„e, SkeâefJekeâuhes Glke=â„evegYeeies
Je=efænevÙeesjYeeJeeled~ SJeceglke=â„heob hebÛeefJekeâuheelcekeâced 5~
mebØeefle le=leerÙehe=ÛÚemet$emÙeeLe& GÛÙeles-
leÅeLee-%eeveeJejCeerÙeeveglke=â„Jesovee mÙeeod peIevÙee, Glke=â„eoOemlevemeJe&efJekeâuhes<eg Deveglke=â„mebef%eles<eg
peIevÙemÙeeefhe ØeJesMeoMe&veeled~ mÙeeopeIevÙee, peIevÙeeogheefjceefJekeâuhes<eg DepeIevÙemebef%eles<eg Deveglke=â„heomÙeeefhe
ØeJesMeoMe&veeled~ mÙeelmeeefokeâe, Deveglke=â„heoefJeMes<eb ØeleerlÙeeefoYeeJeoMe&veeled~ mÙeeoveeefokeâe, Deveglke=â„meeceevÙeehe&CeeÙeeb
DeeefoYeeJeevegheuebYeeled~ mÙeeod OegÇJee, Deveglke=â„meeceevÙesÓefhe&les efJeveeMeevegheuebYeeled~ mÙeeoOeÇgJee, Deveglke=â°heoefJeMes<esÓefhe&les
meJee&veglke=â„heoefJeMes<eeCeeb efJeveeMeoMe&veeled~ mÙeeod Ùegicee, meJee&veglke=â„efJeMes<eieleevegYeeiemheæ&keâ-Jeie&Cee-
DeefJeYeeieØeefleÛÚsos<eg ke=âleÙegicemebKÙeeÙee GheuebYeeled~ mÙeeoescee, keâeC[keâIeelesveeveglke=â„heoefJeMes<emÙe neefveoMe&veeled~
mÙeeod efJeefMe„e, yebOesveevegYeeieJe=eæf oMe&veeled~ mÙeeVeesce-veeseJf eefMe„e, kegâ$eeefhe Deveglke=â„heoefJeMes<emÙe Je=eæ
f nevÙeesjvegheuebYeeled~
SJeb Deveglke=â„heob, oMeefJekeâuheelcekebâ YeJeefle 10~
mebØeefle ÛelegLe&he=ÛÚemet$emÙe Øe™heCee GÛÙeles~ leÅeLee-peIevÙe%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeoveglke=â„e, Glke=â„eo-
OemleveefJekeâuhesÓveglke=â„mebef%eles peIevÙemÙeeefhe mebYeJeeled~ mÙeelmeeefokeâe, DepeIevÙeheoeod peIevÙeheomÙeeslheefòeoMe&veeled~
DeveeefokeâYeeJees veeefmle, meJe&keâeueb peIevÙeheosvewJeeJeefmLelepeerJeevegheuebYeeled~ mÙeeoOeÇJg ee, DepeIevÙeheoeod peIevÙeheoeslheòes:~
peIevÙemÙe OeÇgJeYeeJees veeefmle, peIevÙeheos ÛewJe meJe&keâeueceJeefmLelepeerJeevegheuebYeeled~ mÙeeoÙegicee, peIevÙeevegYeeie-
mheæ&keâJeie&CeeefJeYeeieØeefleÛÚsoeveeb ke=âleÙegicemebKÙeeveecegheuebYeeled~ Deespeheob veeefmle~ mÙeeod veesce-veesefJeefMe„e Jeefæ&les
neefheles Ûe peIevÙelJeeYeeJeeled~ SJeb peIevÙeheob hebÛeefJekeâuheelcekebâ 5~
mebØeefle hebÛecemet$emÙeeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-%eeveeJejCeerÙemÙeepeIevÙeJesovee mÙeeoglke=â„e, mÙeeoveglke=â„e,
SleÙeesÉ&Ùees: heoÙeesmle$eevegheuebYeeled~ mÙeelmeeefokeâe, DepeIevÙeheoefJeMes<eb ØeleerlÙe meeefokeâlJeoMe&veeled~ mÙeeoveeefokeâe,
DepeIevÙeheomeeceevÙeb ØeleerlÙeeosjYeeJeeled~ mÙeeod OeÇgJee, DepeIevÙeheomeeceevÙemÙe ef$e<Jeefhe keâeues<eg efJeveeMeeYeeJeeled~
mÙeeoOeÇJg ee, DepeIevÙeheo efJeMes<eb ØeleerlÙe efJeveeMeoMe&veeled~ mÙeeod Ùegicee, DepeIevÙeevegYeeiemheæ&keâJeie&CeeefJeYeeieØeefleÛÚso<s eg
ke=âleÙegicemebKÙeeÙee§ewJeesheuebYeeled~ mÙeeoescee, neeqhelesÓefhe DepeIevÙelJeoMe&veeled~ mÙeeod efJeefMe„e, Jeefæl& esÓefhe leogheuebYeeled~
mÙeeod veesce-veesefJeefMe„e, Je=efæneefveYÙeeb efJeveeJeefmLeleepeIevÙeevegYeeieoMe&veeled~ SJecepeIevÙeheob oMeefJeuheelcekebâ
YeJeefle 10~
mebØeefle <e…he=ÛÚemet$eb ØeleerlÙeeLe&Øe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-%eeveeJejCeerÙemÙe meeefoJesovee mÙeeoglke=â„e
mÙeeoveglke=â„e mÙeeod peIevÙee mÙeeopeIevÙee~ mÙeeoveeefokeâe veeveepeerhes#eeÙeeb meeefolJesveeefhe DeeefoYeeJeevegheuebYeeled~
mÙeeod OeÇJg ee, veeveepeerJeeved ØeleerlÙe meJe&keâeues<eg meeefolJeoMe&veeled~ mÙeeoOeÇJg ee, meeefoYeeJeceeheVeevegYeeiemÙe efJeveeMeoMe&veeled~
mÙeeod Ùegicee, DevegYeeies mheæ&keâJeie&CeeefJeYeeieØeefleÛÚsos<eg ef$e<Jeefhe keâeues<eg ke=âleÙegiceYeeJemÙewJe oMe&veeled~ mÙeeoescee,
330 / le=leerÙees ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeeveced / met$e 4 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
neefhelesÓefhe meeefolJeoMe&veeled~ mÙeeod efJeefMe„e, Jeefæ&lesÓefhe leogheuebYeeled~ mÙeeVeesce-veesefJeefMe„e, Je=efæneefveYÙeeb efJeveeefhe

leoJemLeeveoMe&veeled~ SJeb meeefokeâheoceskeâeoMeefJekeâuheb YeJeefle 11~
mebØeefle mehlecehe=ÛÚemet$eb ØeleerlÙeeLe&Øe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-Deveeefokeâ%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeoglke=â„e
mÙeeoveglke=â„e mÙeeo peIevÙee mÙeeopeIevÙee~ mÙeelmeeefokeâe, %eeveeJejCeerÙeevegYeeieb ØeleerlÙe meeefolJeoMe&veeled~ mÙeeod
OeÇgJee, DevegYeeiemeeceevÙemÙe efJeveeMeeYeeJeeled~ mÙeeoOeÇgJee, leefÉMes<eb ØeleerlÙe efJeveeMeoMe&veeled~ mÙeeod Ùegicee, mÙeeoescee
mÙeeod efJeefMe„e mÙeeVeesce-veesefJeefMe„e~ SJeceveeefokeâheoceskeâeoMeefJekeâuheb YeJeefle 11~~
mebØeefle De„cehe=ÛÚemet$eb ØeleerlÙe DeLe&Øe™heCeb keâefj<Ùeefvle~ leÅeLee-OeÇgJe%eeveeJejCeerÙe YeeJeJesovee mÙeeoglke=â„e
mÙeeoveglke=â„e mÙeeod peIevÙee mÙeeopeIevÙee mÙeelmeeefokeâe mÙeeoveeefokeâe mÙeeod OegÇJee mÙeeoOegÇJee mÙeeod Ùegicee
mÙeeoescee mÙeeod efJeefMe„e mÙeeVeesce-veesefJeefMe„e~ SJeb OegÇJeheoceskeâeoMeefJeOeb YeJeefle 11~
mebØeefle veJecehe=ÛÚemet$eb ØeleerlÙe DeLe&Øe™heCeb keâefj<Ùeefvle~ leÅeLee-DeOeÇgJe%eeveeJejCeerÙe YeeJeJesovee mÙeeoglke=â„e
mÙeeoveglke=â„e mÙeeod peIevÙee mÙeeopeIevÙee mÙeelmeeefokeâe mÙeeoveeefokeâe, veeveepeerJes<eg DeveeefomJe™hesCeeOeÇgJelJeoMe&veeled~
mÙeeod OeÇgJee efJeMes<emÙeeYeeJesveeOegÇJemÙeevegYeeiemÙe meeceevÙeYeeJesve OeÇgJelJeoMe&veeled~ mÙeeod Ùegicee mÙeeoescee mÙeeod
efJeefMe„e mÙeeVeesce-veesefJeefMe„e~ SJeceOeÇgJeheob SkeâeoMe efJekeâuheb YeJeefle 11~
oMecehe=ÛÚemet$eb ØeleerlÙeeLe&Øe™heCeb keâefj<ÙevlÙeeÛeeÙe&oJs ee:~ leÅeLee-Ùegice%eeveeJejCeerÙeYeeJeJesovee mÙeeoglke=â„e
mÙeeoveglke=â„e mÙeeod peIevÙee mÙeeopeIevÙee mÙeelmeeefokeâe mÙeeoveeefokeâe mÙeeod OeÇJg ee mÙeeoOegJÇ ee mÙeeoescee mÙeeod
efJeefMe„e mÙeeod veesce-veeseJf eefMe„e~ SJeb Ùegiceheob SkeâeoMeefJekeâuheb YeJeefle 11~
mebØeefle ÉeoMehe=ÛÚemet$emÙeeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-
Deesce%eeveeJejCeerÙeYeeJeJesovee mÙeeoveglke=â„e mÙeeopeIevÙee mÙeeled meeefokeâe mÙeeoveeefokeâe mÙeeodOegÇJee mÙeeoOeÇgJee
mÙeeod Ùegicee~ SJeb Deesceheob mehleefJekeâuheb YeJeefle 7~
mebØeefle $eÙeesoMecehe=ÛÚemet$eb YeefCe<ÙevlÙeeÛeeÙe&oJs ee:~ leÅeLee-efJeefMe„%eeveeJejCeerÙeYeeJeJesovee mÙeeoveglke=â„e mÙeeopeIevÙee
mÙeelmeeefokeâe mÙeeoveeefokeâe mÙeeod OeÇJg ee mÙeeoOegJÇ ee mÙeeod Ùegicee~ SJeb efJeefMe„heob mehleefJekeâuheb YeJeefle 7~
mebØeefle Ûelego&Mecehe=ÛÚemet$eeLeË YeefCe<ÙevlÙeeÛeeÙe&osJee:~ leÅeLee-veesce-veesefJeefMe„e %eeveeJejCeerÙeYeeJeJesovee-
mÙeeoglke=â„e mÙeeoveglke=â„e mÙeeod peIevÙee mÙeeopeIevÙee mÙeelmeeefokeâe mÙeeoveeefokeâe mÙeeod OeÇgJee mÙeeoOeÇgJee
mÙeeod Ùegicee~ SJeb veesce-veesefJeefMe„heob veJeefJekeâuheb YeJeefle 9~
De$e meJe&met$eYebieebkeâ mebÂ„Ùees õ„JÙee YeJeefvle-
12~5~10~5~10~11~11~11~11~11(01)7~7~9~
Gòebâ Ûe ieeLeeÙeeceefhe-
yeejme heCe ome heCe ome hebÛeskeäkeâejme Ùe meòe meòe CeJe~
ogefJenCeÙeienCeueerCee hegÛÚemegòebkeâmebefoªer1~~
De$e efJeMes<eeLeË: keâLÙeles-De$e JesoveeYeeJeefJeOeeves $eerCÙevegÙeesieÉejeefCe keâefLeleeefve meefvle-heoceerceebmee-
mJeeefcelJeceuheyenglJeb Ûe~ Glke=â„eefoheowJexoveeYeeJeefJeOeevemÙe Ùees efJeÛeej: ef›eâÙeles mewJe heoceerceebmee veece~ De$e met$es
Glke=â„eveglke=â„peIevÙeepeIevÙeeveeb ÛelegCeeË heoeveecesJe efveoxMeesÓefmle efkeâvleg JeerjmesvemJeeefcevee SYÙe: metefÛeleeefve veJe-
heoevÙeefhe efveieefoleeefve Jele&vles~ meJex efceefuelJee Sles $eÙeesoMeheoeefve YeJeefvle~ les<Jeefhe SkewâkeâheoevÙeeefßelÙe Mes<eheoeveeb
1. <ešdKeb[eiece, OeJeueešerkeâe meceefvJele, heg. 11 he=. 11~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveeYeeJeefJeOeeveced / met$e 5,6,7 le=leerÙees ceneefOekeâej: /331
efJeÛeeÙe&ceeCes SkeâesvemehlelÙeefOekeâMeleheoeefve YeJeefvle~ mebØelÙe$e %eeveeJejCeerÙeYeeJeJesoveeceerceebmee Øemlegleeefmle~

mebØeefle Mes<ekeâce&Ceeb heoØe™heCeekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe heoceerceebmee Øe™efhelee leLewJe mehleeveeb keâce&Ceeceefhe
Øe™heefÙeleJÙeeefmle~
SJeb heoceerceebmeeveeceØeLeceYesoØeefleheeovelJesve met$e$eÙeb ieleced~
SJeb DeespeeefOekeâejieefYe&leheoceerceebmeeveeceeefOekeâejb meceehleced~
Flees efJeMes<e:-SkeâeoMeceleerLeËkeâj ßeerßesÙeebmeveeLepevceYetecf eefmebnhegÙee&ceeielÙe1 efpevecebeof jefpeveØeeflecee: JeefvolJee«es
Øeefle…ehÙeceeveeb SkeâeoMeheâgšesòegbieØeefleceeb Ûe efJeueeskeäÙe ù„eYeJeced~ hegve§e De„celeerLe&keâjßeerÛebõØeYeveeLemÙe
pevceYetefceÛevõhegÙeeË2 meceeielÙe pevceYetefceJeboveeb ke=âeflekeâce&efJeefOehetJe&kebâ Dekeâe<e&ced~ Slee JeejeCemeer-efmebnhegjer-Ûevõhegjer-
pevceYetceÙe: ßeercelmegheeÕe&heeÕe&veeLe-ßesÙeebmeveeLe-ÛebõØeYeYeieJevleesÓefhe Demceekebâ mJeMegæelceleòJeØeehlÙeLeË MeevlÙeLeË
meJe&hegef„legef„Je=ædÙeLeË YeJesÙeg:~ kegâC[uehegjerÙee$ee Ûeeefhe efveefJe&Ivee YeJesefoefle YeeJeÙeecens~
DeOegvee mJeeefcelJeYesoefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ‘heo’ Meyo: mLeeveeLex õ„JÙe:~ peIevÙeheos Skebâ mJeeefcelJeceglke=â„heos
efÉleerÙeb SJeb mJeeefcelJeb efÉefJeOeb %eeleJÙeb~
DepeIevÙeeveglke=â„heoeYÙeeb men ÛelegefJe&Oeb efkeâVe YeCÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâ Ûee$ewJe leÙeesjvleYee&Jeeled~ leÅeLee-Glke=â°b efÉefJeOeb DeesIeeslke=â°ceeosMeeslke=â°b Ûesefle~ le$e
mebie=nerleeMes<eefJekeâuheceesIeeslke=â„ced~ Deefhe&leefJekeâuheeoefOekeâceeosMeceglke=â„bb~ Deveglke=â„ceeosMeeslke=â„efcelÙeskeâeLe&:~ lesve
‘Gkeäkeâmmeb’ FlÙegòesâ SleÙeesÉ&Ùees®lke=â„Ùeesie&ÇnCeb YeJeefle~ peIevÙeceefhe efÉefJeOeb-DeesIepeIevÙeceeosMepeIevÙeefceefle~
ÙemceeoOees vÙees efJekeâuhees veeefmle leoesIepeIevÙeb, Deefhe&leeoskeâefJekeâuheeefovee heefjnerveceeosMepeIevÙeb~ De$e met$es ‘penCCeheos’
FlÙegòesâ SleÙeesÉ&Ùeesjeefhe peIevÙeÙees«e&nCeb keâle&JÙeb~ lesve mJeeefcelJeb efÉefJeOeb ÛewJe ve ÛelegefJe&Oeb~ DeleesÓ«esefhe Ùe$e Ùe$e
efÉefJeOeb mJeeefcelJeb Fefle YeefCe<Ùeefle le$e le$e ÛewJe efÉefJeOeYeeJemeceLe&vee keâle&JÙee~
mebØeefle Glke=â„heos %eeveeJejCeerÙeYeeJeJesovee efve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee
keâmme ?~~7~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deefmceved met$es ‘meeefceòesCe’ Fefle heos le=leerÙee efJeYeefòeâJele&les, ue#eCesÓefhe
le=leerÙeeefJeYeefòeâefJeOeeveeled~ ‘Gkeäkeâmmeheo’ efveoxMesve peIevÙeheoØeefle<esOe: ke=âle:~ Mes<ekeâce&Øeefle<esOeeLeË ‘%eeveeJejCeerÙe’
eqveoxMe: ke=âle:~ õJÙeeefoØeefle<esOeheâuees ‘YeeJe’ efveoxMe:~ ‘keâmme’ FlÙegòesâ efkebâ veejkeâmÙe eflej§ees ceveg<ÙemÙe osJemÙe
SkesâefvõÙemÙe ÉerefvõÙemÙe $eerefvõÙemÙe ÛelegefjefvõÙemÙe Jee Fefle he=ÛÚe ke=âlee DeeMebkeâe Jee~
DeOegvee %eeveeJejCeYeeJeJesoveemJeeefceØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
1. ceeie&Meer<ex ke=â<CeehebÛecÙeeb (25-11-02)~ 2. ceeie&Meer<ex ke=â<CeemehlecÙeeb (27-11-02)
332 / le=leerÙees ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeeveced / met$e 8,9 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeCCeojsCe hebefÛebefoSCe meefCCeefceÛÚeFefªCee meJJeeefn heppeòeerefn

heppeòeieosCe meeiee®JepeesiesCe peeieejsCe efCeÙecee GkeäkeâmmemebefkeâefueósCe yebOeuueÙeb
pemme leb meblekeâcceceeflLe~~8~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slelmet$eceglke=â„evegYeeieb yeOÙeceevemÙe peerJemÙe ue#eCeb Øe™heÙeefle~ efJekeâuesefvõÙee
peerJee Glke=â„evegYeeie ve yeOveefvle hebÛesefvõÙee§ewJe yeOveefvle, Fefle %eeheveeLeË ‘hebefÛebefoSCe’ Fefle YeefCeleb~ JesoeJeieenveeieefle-
efJeMes<eeYeeJeØeefleheeoveeLeË ‘DeCCeojsCe’ FlÙegòebbâ~ Demebef%eØeefle<esOeeLeË ‘meefCCe’ efveoxMe: ke=âle:~ meemeeoveeefo Øeefle<esOeheâueb
‘efceÛÚeFefª’ efveoxMeesÓefmle~ DeheÙee&hlekeâeues Glke=â„evegYeeieyebOees veeefmle, heÙee&hlekeâeues ÛewJe yeOÙeles Fefle %eeheveeLeË
‘meJJeeefn heppeòeerefn’ heppeòeÙeosCe’ Fefle YeefCelebb~ oMe&veesheÙeesiekeâeues Glke=â„evegYeeieyebOees veeefmle %eeveesheÙeesiekeâeue
SJe YeJeleerefle %eeheveeLeË ‘meeieej’ efveoxMe: ke=âle:~ meghleeJemLeeÙeeb Glke=â„evegYeeieyebOees ve YeefJelegb MekeäÙeles pee«elees
peerJemÙewJeeefmle Fefle metÛeveeLeË ‘peeieej’ efveoxMe: ke=âle:~ cebo-cebolej-cebolece-leer›e-leer›elej-leer›elece Yesove <ešdmeg
mebkeäuesMemLeeves<eg <e…mebkeäuesMemLeeves me Glke=â„evegYeeiees yeOÙeles Fefle %eeheveeLeË ‘Gkeäkeâmme mebefkeâefueósCe’ Fefle keâefLeleb~
ve Ûe me SkeâefJekeâuhe: DeeosMeeslke=â„-DeesIeeslke=â„ÙeesÉ&Ùeesjefhe «enCeeled~ ‘efCeÙecee’ Meyoes Ùesve ceOÙeoerhekeâmlesve
efveÙeceeled hebÛesevf õÙesCe efveÙeceeled mebe%f eefceLÙeeÂef„vee efveÙeceeled meJee&eYf e: heÙee&ehf leefYe: heÙee&hleielesve efveÙeceeled meekeâejesheÙeesiesve
efveÙeceele pee«elee peerJesve efveÙeceeled Glke=â„mebkeäuesMesCe Fefle JeòeâJÙeb~ SJebefJeOesve peerJesve yeæceglke=â„evegYeeieb ÙemÙe
lelmeòJekeâce& Deefmle lemÙesefle Gòebâ YeJeefle~
leelheÙe&cesleled-keâmÙeeceefhe ieleew efmLelemÙe hebÛesefvõÙe-mebef%e-efceLÙeeÂef„-heÙee&hlekeâ-%eeveesheÙeesieÙegòeâ-peeie=le-
Glke=â„mebkeäuesMeheefjCeeceÙegòeâ-yeOÙeceeveeslke=â„evegYeeiemeòJemeefnlemÙe peerJemÙe %eeveeJejCeerÙeJesovee YeeJeehes#eÙee Glke=â„e
YeJeefle Fefle %eeleJÙece$e~
DemÙe meòJeb keâmÙesefle DeeMebkeâeÙeeb met$eceJeleeÙe&les-
leb SFbeof Ùemme Jee yeerFeb of Ùemme Jee leerFeb of Ùemme Jee ÛeGefjeb of Ùemme Jee hebeÛf ebeof Ùemme
Jee meefCCemme Jee DemeefCCemme Jee yeeojmme Jee megngcemme Jee heppeòemme Jee
Deheppeòemme Jee DeCCeojmme peerJemme DeCCeoefJeÙeeS ieoerS JeóceeCemme lemme
CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee~~9~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lelmeòJekeâce& YetlJee SkesâefvõÙeeefo<eg DeheÙee&hleeJemeeves<eg ueYÙeles~
De$e keâef§eoeMebkeâles-DevÙe$e yeæmÙeeslke=â„evegYeeiemÙeevÙe$e keâLeb mebYeJe ?
DeeÛeeÙe&: meceeOeòes-vew<e oes<e:, Glke=â„evegYeeieb yebOeefÙelJee lemÙe keâeC[keâIeeleceke=âlJeevleceg&ntle&sve keâeuesve
SkesâefvõÙeeefo<eg GlheVeeveeb peerJeeveeb Glke=â„evegYeeiemeòJeesheuebYeeled~ SJecesles<eg DeJemLeeefJeMes<es<eg Jele&ceevemÙe %eeveeJejCeerÙeJesovee
YeeJele Glke=â„e YeJeleerefle ie=nerleJÙeced~
De$eeshemebnej: efkeâefceefle veesÛÙeles ?
vew<e oes<e:, mLeeve-mheæ&keâ-Jeie&CeeefJeYeeieØeefleÛÚsos<eg DeefvehegCemÙe efMe<ÙemÙe Ghemebnejs YeCÙeceeves JÙeeceesnes
cee YeJeeflJeefle ke=âlJee lelØe™heCeeÙee DekeâjCeeled~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveeYeeJeefJeOeeveced / met$e 10 mes 15 le=leerÙees ceneefOekeâej: /333
mebØeefle Deveglke=â„YeeJeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lemceeoglke=â„evegYeeieeod JÙeefleefjòebâ leodJÙeefleefjòebâ, mee Deveglke=â„e YeeJeJesovee YeJeefle~
De$e keâef§eoeMebkeâles-De$eeveglke=â„mLeeveeveeb he=Lekedâ-he=Lekedâ Øe™heCee efkeâVe ef›eâÙeles ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeòes-vewleled, GheefjceevegYeeieÛetefuekeâeÙeeb DevegYeeiemLeeveØe™heCeeb YeefCe<Ùeefvle De$eeefhe
lelØe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb hegve®òeâoes<ees YeJeleerefle leokeâjCeeled~
DeOegvee oMe&veeJejCeeefoef$ekeâkeâce&Ceeb YeeJeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙeevegYeeiemÙe Glke=â„evegke=â„Øe™heCee ke=âlee leLewJe Mes<eeCeeb
$eÙeeCeeb Ieeeflekeâce&Ceeceglke=â„eveglke=â„evegYeeieØe™heCee keâle&JÙee, efJeMes<eeYeeJeeled~
mebØeefle JesoveerÙeJesoveeefve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$e Ûeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
meeef c eòes C e Gkeä k eâmmeheos Jes Ù eCeer Ù eJes Ù eCee YeeJeoes Gkeä k eâef m meÙee
keâmme ?~~12~~
DeCCeojsCe KeJeiesCe megngcemeebhejeFÙemegefæmebpeosCe ÛeefjcemeceÙeyeæuueÙeb
leb KeerCekeâmeeÙeJeerojeieÚogcelLemme Jee mepeesefiekesâJeefuemme Jee lemme
JesÙeCeerÙe JesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee~~14~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mJeeefcelJesve Glke=â„heos JesoveerÙemÙe Jesovee YeeJele: Glke=â„e keâmÙe YeJeleerefle
ØeMves meefle DeeÛeeÙe&osJee: keâLeefÙe<Ùeefvle-JesoeJeieenveeefoefJeMes<eeYeeJeØeefleheeoveeLeË met$es ‘DeCCeojsCe’ Fefle YeefCeleb~
De#ehekeâØeefle<esOeeLeË ‘KeJeiesCe’ Fefle efveefo&„b~ ‘megngcemeebhejeFÙemegefæmebpeosCe’ Fefle efveoxMe: Mes<e#ehekeâØeefle<esOeheâue:~
efÉÛejceeefomeceÙes<eg yeæevegYeeieØeefle<esOeeLeË ‘ÛeefjcemeceÙeyeæuueÙeb’ Fefle YeefCeleb~ Slesve met$esCe ÛejcemeceÙemet#ce-
meebhejeefÙekeâMegefæmebÙele: Glke=â„evegYeeiemJeeceer YeJeleerefle %eeefheleb~ ve kesâJeueces<e SJe Glke=â„evegYeeiemJeeceer YeJeefle,
efkeâvleg ÙemÙe lelmeòJekeâcee&efmle meesÓefhe mJeeceer YeJeefle~ lelmeòJekeâce& kesâ<eg YeJeleerefle keâefLeles Sles<eg cenecegefve<eg
YeieJelmeg Jee YeJeleerefle %eeheveeLeË Gòejmet$esCe YeefCeleceefmle~
#eerCekeâ<eeÙeJeerlejeieÚ©emLemÙe Jee meÙeesefiekesâJeefuevees Jee lemÙe JesoveerÙeJesovee YeeJeehes#eÙee Glke=â„e YeJeefle~
meeleeJesoveerÙeeslke=â„evegYeeieb yebOeefÙelJee #eerCekeâ<eeÙe-meÙeesefieDeÙeesefieiegCemLeeveeefve ØeehlemÙe JesoveerÙelke=â„evegYeeie:
Sles<eg iegCemLeeves<eg ueYÙeles~
keâef§eoeMebkeâles De$e-
met$es DeÙeesefieefveoxMesve efJevee keâLeceÙeesefieefve Glke=â„evegYeeiees YeJeleerefle ueYÙeles ? efÉleerÙees ‘‘Jee’’ Meyosve
leogheueefyOeSleoefhe ve JeòeâJÙeb efkebâÛe ‘‘hebefÛebefoÙemme Jee’’ FlÙeeefokesâ<eg efmLelees ‘Jee’ Meyo FJe efÉleerÙees ‘‘Jee’’ Meyo
GòeâeLe&mecegÛÛeÙes ØeJe=òesefjefle Ûesled ?
334 / le=leerÙees ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeeveced / met$e 16 mes 18 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
YeJeleg veece ‘hebefÛebefoÙemme Jee’ FlÙeeefo<eg efmLelees ‘‘Jee’’ Meyoeveeb ØeJe=efòe: ØeesòeâeLe&mecegÛÛeÙes, le$eevÙeeLee&YeeJeeled~
efkeâvleg De$elevees efÉleerÙees ‘‘Jee’’ MeyoesÓvegòeâeLe&mecegÛÛeÙes Jele&les ØeLecees ‘‘Jee’’ MeyosvewJe GòeâmecegÛÛeÙeeLe&efmeæs:~
lelees efÉleerÙees ‘‘Jee’’ MeyoesÓÙeesefie kesâJeefue«enCeefveefceòe Fefle ie=nerleJÙe:~ DeLeJee, YeJeleg veece efÉleerÙees ‘‘Jee’’
MeyoesÓefhe GòeâmecegÛÛeÙeeLe&:~
hegvejefhe keâef§eled he=ÛÚefle-
DeÙeesefieve: keâLeb hegve: ieÇnCeb YeJeefle ?
DeeÛeeÙe&osJe GòejÙeefle-DeLee&heòesosJe lemÙe «enCeb YeJeefle~ leÅeLee-#eerCekeâ<eeÙe-meÙeesefie«enCeb MegYeeveeb
Øeke=âleerveeb efJeMegædÙee kesâJeefuemecegodIeelesve ÙeesieefvejesOesve Jee DevegYeeiees veeefmle Fefle %eeheÙeefle~
#eerCekeâ<eeÙe-meÙeesefievees: efmLeefle-DevegYeeieIeeleÙees: meleesjefhe MegYeeveeb Øeke=âleerveeb DevegYeeieIeelees veemleerefle efmeæs
DeÙeesefieefve YeieJeefle efmLeefleIeeleDevegYeeieIeeleJeefpe&les MegYeeveeb Øeke=âleerveeceglke=â„evegYeeiees YeJeleerefle DeLee&heòÙee efmeæb~
De$e keâef§eoen-met#cemeebhejeefÙekeâ#ehekeâmÙe Glke=â„evegYeeieefmLeefleyebOees ÉeoMecegntle&cee$eesÓefmle, me keâLeb
meÙeesefie-DeÙeesefiekesâJeefueveesue&YÙeles ? ve Ûe ÉeoMecegntle&mÙeeYÙevlejs leogYeÙeiegCemLeevecegheieleÙees®heueYÙeles hejlees
veesheueYÙeles Fefle Jeòegbâ Ùegòebâ, JesoveerÙe#es$eJesoveeÙeeb Glke=â„eÙeeb mevlÙeeb lemÙewJe YeeJees efveÙecesve Glke=â„ Fefle Slesve
met$esCe men efJejesOeeled ?
DeeÛeeÙe&osJe: Øeen-ve, heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eefmLeefle<eg efmLeleØeosMeeveeb yebOeevegYeeiemJe™hesCe
heefjCeleeveeb mleeskeâeveecegheuebYeeled~
‘‘yebOes Gkeäkeâñefo’’ Fefle JeÛeveeled~
leoglke=â„JesoveeÙee JÙeefleefjòeâe Deveglke=â„e Jesovee YeJeefle~
DeOegvee veeceiees$eÙees®lke=â„Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeMe:keâerelf e&-GÛÛeiees$eÙees: met#cemeebhejeefÙekeâ#ehekeâÛejcemeceÙes Glke=â„yebOeesheuebYeeled~
ÙeLee Ieeeflekeâce&Ceeb efceLÙeeÂef„peerJes Glke=â„mebkeäuesMeØeehles Glke=â„evegYeeiemJeeefcelJeb oòeb leLee Sleemeeb efkeâVe efJeÅeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, le$eleve-Glke=â„mebkeäuesMesve MegYeØeke=âleerveeb yebOeeYeeJeeled le$eleveeMegYeØeke=âefleDevegYeeiemeòJekeâce&CeesÓefhe
ÛejcemeceÙemet#cemeebhejeefÙekessâve yeæMegYeØeke=âleerveeceglke=â„evegYeeiemÙe DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
DeOegvee DeeÙeg:keâceexlke=â„Jesoveeefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos DeeGJeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~~17~~
DeCCeojsCe DehheceòemebpeosCe meeieejpeeieejlehheeDeesiieefJemegæsCe yeæuueÙeb
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meekeâejesheÙeesieÙegòeâ-peeie=le-leÅeesiÙeefJeMegefæÙegòeâ-DeØeceòemebÙelees ÙeoeÙeg:keâce&
yeæveeefle leLee Ûe ÙemÙe DemÙeeÙeg:meòJeceefmle lemÙewJeeÙeg:keâce&Ce Glke=â„Jesovee YeJeefle~

Deefmceved met$esÓJeieenveeefoefYeYexoeYeeJeØeefleheeoveeLeË ‘‘DeCCeojsCe’’ Fefle YeefCeleceefmle~ DeØeceòemebÙele
SJeeslke=â„evegYeeieyebOees YeJeefle ve Øeceòecegvesefjefle %eeheveeLeË ‘DehheceòemebpeosCe’ Fefle efve™efheleb~ oMe&veesheÙeesies meghleeJemLeeÙeeb
Jee Glke=â„evegYeeieyebOees veeefmle Fefle metÛeveeLeË ‘‘meeieejpeeieej’’ efveoxMe: ke=âle:~ DeefleefJeMegædÙee Deefle mebkeäuesMesCe
ÛeeÙeg<ees yebOees veemleerefle %eeheveeLeË ‘‘lehheeDeesiieefJemegæsCe’’ Fefle keâefLeleceefmle~ ÙesveeÙeg<e: Glke=â„evegYeeiees yeæ: me
Glke=â„evegYeeiemÙe mJeeceer YeJeleerefle metÛeveeLeË met$es ‘‘yeæuueÙeb’’ Fefle YeefCeleb~ efÉleerÙeeefomeceÙes<eg yebOeefJejefnles<eg
Glke=â„evegYeeie: efkebâ YeJeefle ve Jee YeJeleerelf e he=ÛÚeÙeeb Ùemme lelmeòJekeâce& Deefmle meesÓefhe Glke=â„evegYeeiemJeeceer YeJeleerelf e
YeefCelece$e~
lelmeòJekeâce& keâmÙeeefmle Fefle ØeMves meefle DecegkeâmÙe peerJemÙeemleerelf e %eeheveeLeË Gòejmet$eceJeleefjleceefmle-
leb mebpeomme Jee DeCegòejefJeceeCeJeeefmeÙeosJemme Jee ~ lemme DeeGJeJesÙeCee
YeeJeoes Gkeäkeâmmee~~19~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met$es ‘‘leb mebpeomme Jee’’ FlÙegòesâÓhetJe&keâjCe-DeefveJe=efòekeâjCe-met#cemeebhejeefÙe-
keâesheMeecekeâeveeb GheMeevlekeâ<eeÙeeCeeb cenecegveerveeb ØeceòemebÙeleeveeb Ûe «enCeb keâle&JÙeb~
De$e keâef§eoen-
ØeceòemebÙeles<eg Glke=â„evegYeeiemeòJemÙeesheueefyOe: keâLeb YeJeefle ?
vew<e oes<e: DeeÙeg<e Glke=â„evegYeeieb yebOeefÙelJee ØeceòeiegCemLeeveb ØeefleheVemÙe leogheuebYeeled~
hegvejefhe he=ÛÚefle-
mebÙeleemebÙeleeefo-DeOemleveiegCemLeeveJeefle&peerJee Glke=â„evegYeeiemJeeefceve: efkeâVe YeJeefvle ?
ve YeJeefvle, efkebâ Ûeeslke=â„evegYeeiesve men DeeÙegef<e yeæs mebÙeleemebÙeleeÅeOemleveiegCeeveeb ieceveeYeeJeeled~
keâef§elhegvejeMebkeâles-
Glke=â„evegYeeieb yebOeefÙelJee leceheJele&veeIeelesve IeeleefÙelJee hegve: DeOemleveiegCemLeeveeefve ØeefleheVes meefle Glke=â„evegYeeies
mJeeefcelJeb efkeâVe YeJeleerefle Ûesled ?
ve YeJeefle, efkebâÛe-IeeeflelemÙeevegYeeiemÙe Glke=â„lJeefJejesOeeled~
Glke=â„evegYeeies yebOesÓheJele&veeIeelees veemleerefle kesâÓhÙeeÛeeÙee& YeCeefvle~ leVe Iešles, Glke=â„eÙegyeËOeefÙelJee hegvemleb
IeeleefÙelJee efceLÙeelJeb ielJeeefiveosJes<eg GlheVeoerheeÙevesve cegefvevee JÙeeefYeÛeejeled ceneyebOes DeeÙeg®lke=â„evegYeeieevlejmÙe
GheeOe&hegûueheefjJele&vecee$ekeâeueØe™heCeeÙee DevÙeLeevegheheòesJee&~
Devegeof Meeefo-DeOemleveosJes<eg ØeefleyeæeÙege<f e yeOÙeceeves Glke=â„evegYeeieyebOees ve YeJeleerelf e %eeheveeLeË ‘‘DeCegòejefJeceeCe-
JeeefmeÙeosJemme’’ Fefle YeefCeleb~
hegvejhÙeeMebkeâe peeÙeles-
Glke=â„evegYeeiesve men $eÙeefŒebMelmeeiejesheceØeceeCeceeÙegyeËOeefÙelJeeDevegYeeieb cegòeâJee kesâJeueb efmLeles§ewJeeheJele&veeIeeleb
ke=âlJee meewOecee&efo<eg GlheVeeveeb Glke=â„YeeJemJeeefcelJeb efkeâVe ueYÙeles?
ve ueYÙeles, efkebâÛe-DevegYeeieIeelesve efJeveeÙeg<e: Glke=â„efmLeefleIeeleeYeeJeeled~
De$eheÙe&vleceeÙeg<e Glke=â„Jesovee YeeJeehes#eÙee keâefLeleb, DeOegveeveglke=â„JesoveekeâLeveeLeË met$eb YeCÙeles-
Glke=â„JesoveeÙee JÙeefleefjòebâ Deveglke=â„Jesovee peeÙeles~
leelheÙe&ce$e-efmeæevle«ebLehe"ve®efÛeefJe&OesÙee leeJeled ÙeeJeòemÙe heâueb MegkeäueOÙeeveb ve ueYesle~
SJeb mJeeefcelJemÙe efÉ Yesob ke=âlJee Glke=â„heos YeeJeehes#eÙee JesoveekeâLevelJesve hebÛeoMe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-DeblejeÙeeCeeb peIevÙeheos Jesoveeefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
meeef c eòes C e penCCeheos CeeCeeJejCeer Ù eJes Ù eCee YeeJeoes penef C CeÙee
keâmme ?~~21~~
DeCCeojmme KeJeiemme ÛeefjcemeceÙeÚogcelLemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee
YeeJeoes penCCee~~22~~
leJJeefoefjòeb penCCee~~23~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeJeieenveeefo efJeMes<ewYexoeYeeJeØeefleheeoveeLeË ‘‘DeCCeojmme’’ Fefle YeefCeleb~
De#ehekeâØeefle<esOeheâue: ‘‘KeJeiemme’’ efveoxMe:~ #eerCekeâ<eeÙeefÉÛejcemeceÙeØeYe=efle-DeOemleve#ehekeâØeefle<esOeheâue:
‘ÛeefjcemeceÙeÚgocelLemme’ Fefle efveoxMe:~
De$e keâef§eoen-
ÛejcemeceÙemet#cemeebhejeefÙekeâpeIevÙeevegYeeieyebOeb ie=nerlJee peIevÙemJeeefcelJeb le$e efkeâVe Øe™efheleced ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleod JeòeâJÙeb, peIevÙeevegYeeieyebOeeled le$elevemeòJeevegYeeiemÙeevevleiegCelJeesheuebYeeled~
#eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙesÓefhe efÛejvleveevegYeeiemeòJekeâce& ÛewJe ie=nerlJee Ùesve peIevÙeb oòeb lesve #eerCekeâ<eeÙeØeLecemeceÙes
peIevÙemJeeefcelJeb oeleJÙeceemeerled, efÛejvleveevegYeeiemeòJekeâce&lJeb Øeefle YesoeYeeJeeefoefle Ûesled ?
vew<e oes<e:, DevegmeceÙeeheJele&veIeelesve DevegmeceÙecevevleiegCenerveb YetlJee #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙeØeehleevegYeeieeled
lemÙewJe ØeLecemeceÙeevegYeeiemÙeevevleiegCelJeoMe&veeled~
leodJÙeefleefjòeâcepeIevÙee Jesovee YeJeefle~ SJeb oMe&veeJejCeDevlejeÙeÙeespe&IevÙeepeIevÙeJesovee keâLeefÙeleJÙee~
SleÙees: keâce&CeesIee&eflekeâce&lJesve %eeveeJejCeehes#eÙee efJeMes<eeYeeJeeled Dehejb Ûe DeheJele&veeIeelesve DecegmeceÙeb Ieeleb
ØeehÙe #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes efJeve„lJesve YesoeYeeJeeled~
mebØeefle JesoveerÙe-ceesnveerÙe Ùeespe&IevÙeepeIevÙeJesoveeefve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
meeefceòesCe penCCeheos JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee keâmme ?~~25~~
DeCCeojKeJeiemme ÛeefjcemeceÙeYeJeefmeefæÙemme DemeeoJesoCeerÙemme JesoÙe-

ceeCemme lemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee~~26~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeJeieenveeefoefYeefJe&Mes<eeYeeJeØeefleheeoveheâue: ‘DeCCeojmme’ Fefle efveoxMe:ke=âle:~
De#ehekeâØeefle<esOeheâue: ‘KeJeiemme’ efveoxMe:~ efÉÛejceYeJeefmeefækeâeefoØeefle<esOeheâue: ‘ÛeefjcemeceÙeYeJeefmeefæÙemme’
Fefle keâLeveceefmle~
De$e keâef§eoen-
YeJeefmeefækeâefÉÛejcemeceÙes peIevÙemJeeefcelJeb efkeâVe oerÙeles ?
vewleled, le$e ÛejcemeceÙemet#cemeebhejeefÙekesâve yeæmeeleeJesoveerÙeeslke=â„evegYeeiemeòJekeâce&CeesÓefmlelJeoMe&veeled~
met$esÓ$e ‘DemeeoJesoiemme’ Fefle efJeMes<eCeb efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
DeeÛeeÙe&: keâLeÙeefle-
meeleeJesoveerÙeb JesoÙeceevemÙe efÉÛejcemeceÙes GoÙeeYeeJesve efJeveeefMeleemeelemÙe meeleeJesoveerÙeeslke=â„evegYeeieb
efOeÇÙeceeCeÛejcemeceÙeYeJeefmeefækeâmÙe JesoveerÙepeIevÙemJeeefcelJeefJejesOeeled~ DemeeleeJesoveerÙeb JesoÙeceevemÙe hegvees
JesoveerÙeevegYeeiees peIevÙees YeJeefle, GoÙeeYeeJesve YeJeefmeefækeâefÉÛejcemeceÙes efJeve„meeleevegYeeiemeòJelJeeled #ehekeâ#esCÙeeb
yengMees Ieeleb ØeehleevegYeeiemeefnleemeeleeJesoveerÙemÙe ÛewJe YeJeefmeefækeâÛejcemeceÙeoMe&veeled~
keâef§eled hegvejeMebkeâles-
DemeeleeJesoveerÙeb JesoÙeceevemÙe meÙeesefiekesâJeefuevees YeieJele: #egOeele=<eeefoefYejskeâeoMehejer<enwyee&OÙeceevemÙe keâLeb
ve YegefòeâYe&efJe<Ùeefle ?
vew<e oes<e:, Yeespeveheeves<eg peelele=<CemÙe meceesnmÙe cejCeYeÙesve YegpÙeceevemÙe hejer<enw: hejeefpelemÙe kesâJeefuelJeefJejesOeeled~
mebkeäuesMeeefJeveeYeeefJevÙeeb #egod yeeOeeÙeeb o¢eceevemÙe kesâJeefuelJeb ÙegpÙeles Fefle Ûesled ?
vewleod efkebâÛe S<eesÓefhe oes<e: meceevecesJe~ efkebâÛe mJekeâ meneÙeIeeeflekeâcee&YeeJesve efve:MeefòeâlJeceeheVeemeelee-
JesoveerÙeesoÙeeled yegYeg#ee-le=<eeoerveecevegòheòes:~
heâueoevecevlejsCe hejceeCeghegbpemÙe meceÙeb Øeefle efvepeeaÙe&ceeCemÙe keâLecegoÙeJÙeheosMe: ?
vewleodd, peerJekeâce&CeesefJe&Jeskeâcee$eheâueb Â„dJee GoÙemÙe heâuelJeesheieceeled~
ÙeÅesJeb leefn& DemeeleeJesoveerÙeesoÙekeâeues meeleeJesoveerÙemÙeesoÙees veeefmle DemeeleeJesoveerÙemÙewJeesoÙeesÓmleerefle ve
JeòeâJÙeb, mJeheâueeveglheeovesve ÉÙeesjefhe meÂMelJeesheuebYeeled~
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâÛe-DemeeleeJesoveerÙehejceeCetveeefceJe meeleeJesoveerÙehejceeCetveeb mJekeâmJe™hesCe efvepe&jeYeeJeeled~
meeleehejceeCeJeesÓmeeleemJe™hesCe efJeveMÙeoeJemLeeÙeeb heefjCecÙe efJeveMÙelees Â„dJee meeleeJesoveerÙemÙeesoÙees veemleerefle
GÛÙeles~ hejvleg DemeeleeJesoveerÙemÙe S<e: ›eâcees veeefmle, DemeeleehejceeCetveeb mJekeâmJe™hesCewJe efvepe&jesheuebYeeled~ lemceeled
og:Ke™heheâueeYeeJesÓefhe DemeeleeJesoveerÙemÙeesoÙeYeeJees ÙegpÙeles Fefle efmeæb YeJeefle~
DeOegvee DepeIevÙeJesovee efve™hÙeles-

Slelmegieceb Jele&les~ mebØeefle ceesnveerÙeJesoveeÙee peIevÙeepeIevÙemJeeefcekeâLeveb YeJeefle~
meeefceòesCe penCCeheos ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee keâmme ?~~28~~
DeCCeojmme KeJeiemme ÛeefjcemeceÙe-mekeâmeeFmme lemme ceesnCeerÙeJesÙeCee
YeeJeoes penCCee~~29~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Devlecegn& lt e&cevegmeceÙeceheJele&veeIeelesve IeeefleleMes<eevegYeeie«enCeeLeË ‘ÛeefjcemeceÙeme-
keâmeeFmme’ Fefle met$es efveefo&„b YeJeefle Deefmceved met$es Fefle %eeleJÙeb~ Mes<e meJe&megiececeefmle~
mebØeefle DeeÙeg:keâce&peIevÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
meeefceòesCe penCCeheos DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee keâmme ?~~31~~
DeCCeojsCe ceCegmmesCe hebefÛebefoÙeefleefjkeäKepeesefCeSCe Jee heefjÙeòeceeCe-
ceefpPeceheefjCeecesCe DeheppeòeefjefkeäKeeGDeb yeæuueÙeb pemme leb meblekeâcceb DeeflLe
lemme DeeGDe-JesÙeCee YeeJeoes penCCee~~32~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeheÙee&hleefleÙe&keämebyebefOe-DeeÙegoxJeveejkeâe ve yeOveefvle Fefle %eeheveeLeË ceCegmmesCe
hebefÛebefoÙeefleefjkeäKepeesefCeSCe Jee FlÙegòebâ YeJeefle~
De$e keâef§eoen-
SkesâefvõÙee efJekeâuesefvõÙee Deefhe DeheÙee&hleefleÙe&ieeÙegye&Ovevle: meefvle, le$e peIevÙemJeeefcelJeb efkebâ ve oerÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâÛe-DeeÙegpe&IevÙeevegYeeieyebOekeâejCeheefjCeceeveeb le$eeYeeJeeled~
le$emLepeerJes<eg heefjCeecee SleeÂMee ve mevleerefle keâLeb %eeÙeles ?
SlemceeÛÛewJe met$eeod %eeÙeles~ DevegmeceÙeb Jeæ&ceevee nerÙeceevee§e Ùes mebkeäuesMe-efJeMegefæheefjCeeceemlesÓheefj-
Jele&ceevee: meefvle~ Ùe$e hegve: Ùes<eg heefjCeeces<eg efmLelJee leLee heefjCeeceevlejb ielJee SkeâÉdÙeeefomeceÙewjeieceveb mebYeJeefle les
heefjCeecee: heefjJele&ceevee veece~ lewjeÙegye&OÙeles~
le$e Glke=â„e ceOÙecee peIevÙee Fefle ef$eefJeOee: heefjCeecee:~ De$e DeeflepeIevÙee: heefjCeecee DeeÙegyeËOemÙe DeØeeÙeesiÙeb~
DeeflecenevleesÓefhe DeØeeÙeesiÙeb ÛewJe, mJeeYeeefJekeâlJeeled~ efkeâvleg ÉÙeesce&OÙes efmLele: heefjJele&ceeveceOÙeceheefjCeecee GÛÙevles~
le$elevepeIevÙeheefjCeecewmlelØeeÙeesiÙeefJeMes<eØelÙeÙewÙe&sve ÙeoheÙee&hleefleÙe&ieeÙegye&æb lemÙe peIevÙeevegYeeieesYeJeefle~ ÙemÙe
lelmeòJekeâce& Deefmle lemÙeeefhe peIevÙeevegYeeiees YeJeefle~
Demceeod efYeVeeled lemÙeepeIevÙeJesovee YeJeefle Fefle %eeleJÙeb~
DeOegvee veecekeâce&Ceespe&IevÙeepeIevÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
meeefceòesCe penCCeheos CeeceJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee keâmme ?~~34~~

DeCCeojsCe megngceefCeieesopeerJeDeheppeòeSCe nomeceghheefòeÙekeâccesCe
heefjÙeòeceeCeceefpPeceheefjCeecesCe yeæuueÙeb pemme leb meblekeâcceceeflLe lemme
CeeceJesÙeCee YeeJeoes penCCee~~35~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e met$esÓJeieenveeefoefJeMes<eeYeeJeØeefleheeoveeLeË ‘DeCCeojsCe’ FlÙegòebâ YeJeefle~
yeeojwkesâefvõÙeeheÙee&hleeefo-GheefjcepeerJemeceemeØeefle<esOeeLeË ‘megngceefCeieesopeerJeDeheppeòeSCe’ Fefle YeefCeleb~
De$e keâef§eoen-
Gheefjce peerJemeceemeØeefle<esOe: efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
le$e peIevÙeevegYeeieemebYeJeeled~ leÅeLee-
ve leeJeòe$e meJe&efJeMegæs<eg peIevÙemJeeefcelJeb, DeØeMemleØeke=âleerveecevegYeeieeovevleiegCeØeMemleØeke=âlÙevegYeeiemÙe
le$eevevleiegCeJe=efæØemebieeled~ ve meJe&mebefkeäue<šs<eg Deefhe, Deefleleer›emebkeäues<esCe DeMegYeeveeb Øeke=âleerveecevegYeeieJe=efæØemebieeled~
ve heefjJele&ceeveceOÙeceheefjCeeces<Jeefhe peIevÙemJeeefcelJeb mebYeJeefle, met#ceefveieesopeerJeeheÙee&hle heefjJele&ceeveceOÙece-
heefjCeecesYÙeesÓvebleiegCewpe&IevÙeYeeJeevegheheòes:~ ‘nomeceghheefòeÙekeâccesCe’ FlÙegkeäles hetJeexòeâcevegYeeiemeòJekeâce& meJeË IeeleefÙelJee
DevebleiegCenerveb ke=âlJee ‘ªosCe’ FlÙegòebâ YeJeefle~ le$e peIevÙeeslke=â„heefjCeeceefvejekeâjCeeLeË ‘heefjÙeòeceeCeceefpPeceheefjCeecesCe’
FlÙegòebâ %eeleJÙeb~ Ùesve leod yeæb ÙemÙe lelmeòJekeâce& Deefmle lemÙe veecekeâce&Jesovee YeeJelees peIevÙee %eeleJÙee~
SlemÙee: JÙeefleefjòeâe DepeIevÙee YeJeleerefle cevleJÙeb~
DeOegvee iees$eJesoveeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
meeefceòesCe penCCeheos ieesoJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee keâmÙe ?~~37~~
DeCCeojsCe yeeojlesG-JeeGpeerJesCe meJJeeefn heppeòeerefn heppeòeÙeosCe
meeieejpeeieejmeJJeefJemegæsCe nomeceghheefòeÙekeâcesCe GÛÛeeieesocegJJesefuueotCe
CeerÛeeieesob yeæuueÙeb pemme leb meblekeâcceceeflLe ieesoJesÙeCee YeeJeoes penCCee~~38~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e met$es ‘yeeojlesG-JeeÙegpeerJesCe’ ÙelkeâefLeleb leòeg-le$e yebOeefJeJeefpe&lecegÛÛeiees$eb
veerÛeiees$eeled MegYelJesve cenovegYeeiecegoJd esuÙe ieeueveeLeË ke=âleb~ ‘‘meJJeeefn heppeòeerenf heppeòeÙeosCe’’ Fefle efveoxMe:, DeheÙee&hlekeâeues
meJeexlke=â„efJeMegefævee&efmle Fefle heÙee&hlekeâeues meJeexlke=â„efJeMegæeCeeb «enCeefveefceòekeâesÓefmle~ meekeâejesheÙegòeâpeeie=lepeerJes
meJeexlke=â„efJeMegæÙe: meJeexlke=â„mebkeäuesMee§e YeJevleerelf e %eeheveeLeË ‘meeieej-peeieej’ efveoxMe: ke=âle:~
De$e meJeexlke=â„efJeMegæÙee: efkebâ ØeÙeespeveced ?
yenglejveerÛeiees$eevegYeeieIeele: ØeÙeespeveced %eeleJÙeced~ SJebefJeOemÙe peerJemÙewJe iees$eJesovee YeeJelees peIevÙee YeJeefle~
leodJÙeefleefjòeâe DepeIevÙee YeJeleerefle cevleJÙeb~
340 / le=leerÙees ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeeveced / met$e 40, 41, 42 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
leelheÙe&ce$e-JeÙeb meJeexlke=â„efJeMegefæefceÛÚvle: mJeelceleòJeefÛevleveb keâefj<Ùeece Fefle YeeJeÙeecens~ ÙeeJeoer

ÂMeer efmLeefleve& ueYesle leeJeled hebÛehejcese…f veeb YeieJeleeb ßeer Meebelf eveeLekegâb LegveeLeejveeLeeveeb MejCeb ie=Cnece: Fefle Øeeflepeeveercens~
SJeb ÛelegLe&mLeues peIevÙeheos keâce&Ceeb Jesoveeefve™heCelJesve SkeâesveefJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb mJekeâevle:ef#ehlemLeeve mebKÙeepeerJemecegoenejevegÙeesieÉejb veecemJeeefcelJeevegÙeesieÉejb meceehleced~
DeOegvee DeuheyenglJemÙe ef$eYeso™heevegÙeesieÉejefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DehheeyengS efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe-penCCeheos
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e $eerCÙesJeevegÙeesieÉejeefCe YeJeefvle, Skeâ-efªmebÙeesieeved cegkeälJee ef$emebÙeesieeoer-
veeceYeeJeeled~
mebØeefle ceesnveerÙeJesovee meJe&mleeskeâe Fefle ØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
penCCeheosCe meJJelLeesJee ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee~~41~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DehetJe&-DeefveJe=eòf e#ehekeâiegCemLeeves<eg mebKÙeelemenœeyeejb keâeC[keâIeelesve DevebleiegCenerveb
ke=âlJee hegve: mheæ&keâevegYeeieeled DevebleiegCenerveyeeojefkeâefókeâemJe™hesCe ke=âlJee hegvemleb ceesnevegYeeieb yeeojefkeâefóieleb
penvÙeyeeojefkeâefóle: DevebleiegCenervemet#ceefkeâefómJe™hesCe ke=âlJee hegve: met#cemeebhejeefÙekeâiegCemLeeves-Óvlecegn& lt e&keâeuecevevle-
iegCenerve›eâcesCe DevegmeceÙeceheJelÙe& met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙes GoÙeieleefmLeles: DevegYeeiemÙe «enCeeled~
De$e Ùee DevegmeceÙeceheJele&vee mee keâeróMeer Fefle Ûesled ?
ÛejcemeceÙe-DeefveJe=eòf ekeâjCeevegYeeieeled met#cemeebhejeefÙekeâØeLecemeceÙesÓvegYeeieesÓvevleiegCenervees YeJeefle~ efÉleerÙemeceÙes
me SJeevegYeeiekeâeb[keâIeelesve efJevee DevebleiegCenervees YeJeefle~ hegve: me: IeeefleleMes<emle=leerÙemeceÙesÓvevleiegCenervees YeJeefle~
SJeb ÙeeJelmet#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙe Fefle ie=nerleJÙeced~ S<eesÓvegmeceÙeceheJele&veIeelees veece~
S<eesÓvegYeeiekeâeC[keâIeele Fefle efkeâVe GÛÙeles ?
ve, ØeejyOeØeLecemeceÙeeovlecegn& lt exCe keâeuesve Ùees Ieelees efve<heÅeles meesÓvegYeeiekeâeC[keâes veece, Ùe: hegve: GlkeâerjCekeâeuesve
efJevee Skeâ meceÙesve heleefle mee DevegmeceÙeeheJele&vee veece~ DevÙeÛÛe DevegmeceÙeeheJele&veeÙeeb efveÙecesve DevevleYeeiee
veMÙeefvle, DevegYeeiekeâeC[keâIeeles hegvevee&efmle S<e efveÙece:, <e[defJeOenevÙee keâeC[keâIeeleesheuebYeeled~
DeÙece$e leelheÙeË-
De$eevegYeeiekeâeC[keâIeelecevegmeceÙeeheJele&veeÙees: efkeâcevlejb ?
DeOegvee DevlejeÙekeâce&peIevÙeJesoveeuheyenglJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeblejeFÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~~42~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—#eerCekeâ<eeÙekeâeuemÙeeYÙevlejs ÙeÅeefhe DeblejeÙekeâcee&vegYeeie: DevegmeceÙeeheJe&leveÙee
Ieeleb Øeehlemleefn& Deefhe S<eesÓvevleiegCe:, met#cemeebhejeefÙekeâyeeojefkeâefókeâeYÙeesÓvevleiegCemheæ&keâmJe™helJeeled~
De$e keâef§eoen-
DevegYeeiekeâeb[keâIeelewjvegmeceÙeeheJele&veeIeelew§e ÉÙeew: keâce&Cees: meÂMelJes meefle efkeâceLeË IeeefleleMes<eevegYeeieeveeb
efJemeÂMelJeced ?
vew<e oes<e:, mebmeejeJemLeeÙeeb meJe&$e ueesYemebpJeueveevegYeeieeod JeerÙee&vlejeÙeevegYeeiemÙe DevebleiegCelJeesheuebYeeled ~

mleeskeâevegYeeieØeke=âlÙee: IeeefleleMes<eevegYeeie: mleeskeâes YeJeefle, cenoevegYeeieØeke=âlÙee IeeefleleMes<eevegYeeiees yengkeâ§ewJe YeJeefle
lesve efJemeÂMelJeb ÙegpÙeles~
mebØeefle %eeveeJejCeefÉkeâpeIevÙeJesoveeuheyenglJeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙeeDees efJe oes efJe
leguueeDees DeCebleiegCeeDees~~43~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—IeeefleleMes<emÙe ÉÙees: Øeke=âlÙeesjvegYeeiemÙe keâLeb meÂMelJeefceefle he=„s meefle
DeeÛeeÙe&osJesve keâLÙeles-vew<e: ØeMvees efJeOeeleJÙe:, efkebâÛe-mebmeejeJemLeeÙeeb meceeveevegYeeieÙeesjMeglJesve meceeveÙees:
meÂMelJeevegYeeieIeeleÙees: IeeefleleMes<eevegYeeieÙees: meÂMelJeb Øeefle efJejesOeeled~
mebmeejeJemLeeÙeeb ÉÙees: Øeke=âlÙees: DevegYeeie: meÂMe Fefle keâLeb %eeÙeles ?
‘‘kesâJeueCeeCeeJejCeerÙeb kesâJeueobmeCeeJejCeerÙeb DemeeoJesoCeerÙeb JeerefjÙeblejeFÙeb Ûe Ûeòeeefj efJe leguÙeeefCe’’ Fefle
Ûeleg<<eef„heefokeâceneoC[keâmet$eeod %eeÙeles~
meJe&cesleod ÙegpÙeles, efkeâvleg DeblejeÙepeIevÙeevegYeeieeled %eeveeJejCeoMe&veeJejCeevegYeeieÙeespe&IevÙeÙeesve& Iešles,
mebmeejeJemLeeÙeeb DevegYeeiesve meceeveeveeb $eÙeeCeeceefhe keâce&Ceeb DevegYeeiekeâeC[keâ-DevegmeceÙeeheJele&veeIeeleehes#eÙee meÂMeeveeb
efJemeÂMelJeefJejesOeeled Fefle Ûesled ?
YeJeleg veece meÂMelJeb, Ùeefo meJe&IeeeflelJesve JeerÙeeËlejeÙeeb kesâJeue%eeveoMe&veeJejCeeYÙeeb meceeveb YeJesled ÛewJeb
JeerÙee&vlejeÙemÙe meJe&$e #eÙeesheMeceoMe&veeled~ lelees Ùesve JeerÙee&vlejeÙeb osMeIeeefleue#eCeb lesve SjC[oC[keâ FJeemeejlJeeled
yengkebâ IeelÙeles efkebâleg kesâJeue%eeveeJejCe-oMe&veeJejCes hegve: meJe&Ieeeflekeâce&Ceer Je»eMewue FJe efvekeâeefÛelelJeeled yengkebâ ve
IeelÙesles~ lesve DevlejeÙepeIevÙeevegYeeieeled %eeveeJejCe-oMe&veeJejCepeIevÙeevegYeeieÙeesjvevleiegCelJeb ÙegpÙeles~
DeOegvee DeeÙegJexoveeuheyenglJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeeGJeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~~44~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ceveg<ÙesCe Jee hebÛesefvõÙeefleÙe&iÙeesefveveerpeerJesve Jee heefjJele&ceeveceOÙeceheefjCeecesve
yeæceheÙee&hleefleÙe&ieeÙegjvegYeeiesve peIevÙeb~ Sleod leeYÙeeb DevebleiegCeb~
kegâle: ?
%eeveeJejCe-oMe&veeJejCeevegYeeie FJe keâeC[keâIeelewjvegmeceÙeeheJele&veeIeelew§e #ehekeâßesCÙeeb DeØeehleevegYeeieIeelelJeeled~
mebØeefle iees$eJesoveeuheyenglJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
ieesoJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~~45~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—yeeojlespees-yeeojJeeÙegheÙee&hlekesâ<eg meJe&efJeMegæs<eg nlemeceglheefòekeâkeâce&meg
DeheefJe&leesÛÛeiees$es<eg iees$eevegYeeiees peIevÙees peele:~ De$e ÙeÅeefhe mebKÙeelemenœeevegYeeiekeâeC[keâeefve heefleleeefve le¢e&efhe
IeeefleleMes<eevegYeeie DeeÙegpe&IevÙeevegYeeieeovevleiegCees YeJeefle~ meJeexlke=â„efleÙe&ieeÙegjvegYeeieeled meJeexlke=â„veerÛeiees$eevegYeeieesÓvevleiegCe
Fefle Ûeleg:<eef„heefokeâoC[kesâ YeefCeleb~ lesveeÙeg<ees peIevÙeevegYeeieyebOeeled veerÛeiees$emÙe peIevÙeevegYeeieyebOeesÓvevleiegCe Fefle
342 / le=leerÙees ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeeveced / met$e 46, 47, 49 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
%eeÙeles~ lemceeled veerÛeiees$epeIevÙeevegYeeieesÓvevleiegCe:, efÉmLeevemeòJekeâce&lJeeled~

mebØeefle veeceJesoveeuheyenglJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
CeeceJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~~46~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#ceefveieesopeerJeeheÙee&hlekeâmÙe nlemeceglheefòekeâ-keâce&efCe heefjJele&ceeve-
ceOÙeceheefjCeeces veecekeâcee&vegYeeiemÙe peIevÙeb peeleb~ S<e: DevegYeeiees veerÛeiees$epeIevÙeevegYeeieeovevleiegCeesÓefmle~ meJe&$e
ÙeMe: keâerlÙee&oerveeb MegYeØeke=âleerveecevegYeeiemÙe veerÛeiees$eevegYeeieeovevleiegCemÙe efJeMegædÙee IeeleeYeeJeeled~ DeeflemebkeäuessMeb
veerlJee MegYeØeke=âleerveecevegYeeies IeeeflelesÓefhe ve ueeYeesÓefmle, mebkeäuesMesve DeÙeMe:keâerlÙee&efoDeMegYeØeke=âleerveecevegYeeiemÙe
Je=efæoMe&veeled~ heefjJele&ceeveceOÙeceheefjCeecew: MegYeeMegYeØeke=âleerveecevegYeeiecenodJe=efæ-nevÙeesjefveefceòew: heefjCelemÙe lesve
mJeeefcelJeb oòeb~ lelees yengJe=efæ-nevÙeesjYeeJeeled veeceJesoveeYeeJeesÓvevleiegCe Fefle efmeæced~
mebØeefle JesoveerÙeJesoveeuheyenglJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCeerÙeJesoCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~~47~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e keâef§eoen-JesoveerÙeevegYeeie: #ehekeâßesCÙeeb mebKÙeelemenœeevegYeeie-
keâeC[keâIeelew: Ieeleb ØeehleesÓefmle Fefle~ efÛejvleveevegYeeieeled DevebleiegCenerveesÓÙeesefieÛejcemeceÙes Skeâefve<eskeâceJeuecyÙe
efmLele: keâLeb veeceevegYeeieeled DeØeehle#ehekeâßesefCeIeeleeled mebmeeefjpeerJekeâeC[keâIeelew: meceglke=â„b mebØes#Ùe DevebleiegCenerve-
lJeceeheVeeled DevebleiegCees YeJesled ?
DevÙeÛÛe, JesoveerÙeeslke=â„evegYeeieeled DemeeleeJesoveerÙemebe%f eleeled mebmeejeeJemLeeÙeeb ÙeMe:keâerelf e&-Glke=â„evegYeeieesÓvevleiegCe:,
me:keâLeb mebmeeefjkeâeC[keâIeelew: #ehekeâßesCÙeeb Ieeleb ØeehleemeeleeJesoveerÙeevegYeeieeovevleiegCenerve: ef›eâÙeles ?
vew<e oes<e:, ve kesâJeuecekeâ<eeÙeheefjCeece§ewJe DevegYeeieIeelemÙe keâejCeb, efkeâvleg Øeke=âefleieleMeefòeâmeJee&hes#eer
heefjCeeceesÓvegYeeieIeelemÙe keâejCeb~ le$eeefhe ØeOeevecevlejbiekeâejCeb, leefmceVeglke=â„s meefle yeefnjbiekeâejCes mleeskesâÓefhe yeng-
DevegYeeieIeeleoMe&veeled DevlejbiekeâejCes mleeskesâ meefle yeefnjbiekeâejCes yengkesâ melÙeefhe yeng-DevegYeeieIeeleevegheuebYeeled~ lelees
veeceevegYeeieIeeleevlejbiekeâejCeeod JesoveerÙeevegYeeieIeeleevlejbiekeâejCecevevleiegCenerveefceefle veecepeIevÙeevegYeeieeod
JesoveerÙepeIevÙeevegYeeiemÙe DevebleiegCelJeb ÙegpÙeles~
SJe hebÛecemLeuesÓuheyenglJemÙe ØeLeces peIevÙeheoYesos keâce&Ceeb JesoveekeâLevelJesve met$ee„kebâ ieleced~
SJeb peIevÙeceuheyenglJeb meceehleced~
DeOegvee Glke=â„heoehes#eÙee DeuheyenglJeefve™heCeeLeË met$ehebÛekeâceJeleeÙe&les-
GkeäkeâmmeheosCe meJJelLeesJee DeeGJeJesoCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee~~48~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SleodYeJeOeejCecee$ekeâeÙe&keâeefjlJeeled~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee
efleefCCe efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~~49~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e keâef§eoeMebkeâles-
kesâJeue%eeve-kesâJeueoMe&veÙees: meceevelJesve leoeJejCeevegYeeiemÙe Deefhe YeJeleg veece meceevelJeb, efkeâvleg
DeblejeÙeevegYeeiemÙe ve meceevelJeb ÙegpÙeles, kesâJeue%eeve-oMe&ve-DevebleJeerÙee&Ceeb meceevelJeeYeeJeeefoefle Ûesled ?

vew<e oes<e:, kesâJeue%eeve-oMe&ve-DevevleJeerÙee&Ceeb meceevelJeeYÙegheieceeled~
kegâle: meceevelJeb %eeÙeles ?
SlemceeÛÛewJe met$eep%eeÙeles~ ve Ûe DeeJeejkeâMeòeâew meceeveeÙeeb melÙeeb leoeJejef<ÙeÙeeCeb efJemeÂMelJeb ÙegpÙeles,
efJejesOeeled~
keâLeb hegve: DeeÙeg®lke=â„evegYeeieeovevleiegCelJeb ?
vewleod, Deblejbie-yeefnjbiekeâejCeØeefleyeæeveeb ‘keâeceexheuebYeeled~’
ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee DeCebleiegCee~~50~~
kegâle: ? mJeeYeeefJekeâlJeeled~ ve Ûe mJeYeeJees Ùegeòf eâieesÛej:, Deefiveo&nveesÓefhe mebceejCece=lÙJeeefo<eg Ùegkeäles: DevegheuebYeeled~
Ceecee-ieesoJesÙeCeeDees YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees oes efJe leguueeDees DeCeble-
iegCeeDees~~51~~
kegâle: ?, MegYeØeke=âeflelJeeled~~
DeMegYeØeke=âefle-DevegYeeieeled MegYe Øeke=âleerveecevegYeeie: efkeâceLeË DevebleiegCe: ?
ve, mJeeYeeefJekeâlJeeled~
Gòebâ Ûe ßeer JeerjmesveeÛeeÙexCe-
‘‘ve efn mJeYeeJee: hejheÙe&vegÙeesieene&:1~’’
JesoCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee DeCebleiegCee~~52~~
ÙeMe:keâerefle& GÛÛeiees$eeYÙeeb meeleeJesoveerÙemÙe ØeMemlelecelJeeled~
SJeb <e…mLeues Glke=â„heos keâce&Ceeb JesoveekeâLevelJesve met$ehebÛekebâ ieleced~
SJeceglke=â„evegYeeieeuheyenglJeb meceehleced~
DeOegvee peIevÙeeslke=â„ehes#eÙee DeuheyenglJeefve™heCeeLeË ÉeoMemet$eeefCe DeJeleeÙe&vles-
penCCegkeäkeâmmeheosCe meJJelLeesJee ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee~~53~~
DeblejeFÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~~54~~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙeJesÙeCeeDees YeeJeoes penefCCeÙeeDees oes efJe
leguueeDees DeCebleiegCeeDees~~55~~
DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~~56~~
CeeceJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~~57~~
ieesoJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~~58~~
JesoCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~~59~~

DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~~60~~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee YeeJeoesGkeäkeâefmmeÙee
efleefCCe efJe leguueeÙees DeCebleiegCeeDees~~61~~
ceesnCeerÙeJesoCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee DeCebleiegCee~~62~~
Ceecee-ieesoJesÙeCeeDees YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee oes efJe leguueeDees DeCeble-
iegCeeDees~~63~~
JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee DeCebleiegCee~~64~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met$eeCeeceLe&: megieceesÓefmle~ De$e Slep%eeleJÙeb ceesnveerÙekeâce&Ce: YeeJeJesovee
peIevÙee meJe&mleeskeâe: ›eâceMe: DevebleiegefCele›eâcesCe JesoveerÙemÙe meJee&efOekeâe DevebleiegCee: FlÙeeefoefmeæevleefJe<eÙeb %eelJee
efvepeelceleòJeYeeJeJesovee-DevegYeJeveb leosJe ßesÙemkeâjb~ lesvewJe mJeelceleòJeefÛevleves ve mJeelceefmeefæYe&efJe<Ùeefle Fefle
efve§esleJÙeced~
SJeb mehlecemLeues peIevÙeeslke=â„heoehes#eÙee keâce&Jesoveeefve™heCelJesve ÉeoMe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee GòejØeke=âleer: DeeefßelÙe DevegYeeieeuheyenglJeØe™heCeeLeË ieeLee™hesCe Gòejmet$eceleeÙe&les-
meeob pemegÛÛe-os-kebâ, les-Dee-Jes-ceCeg DevebleiegCenerCee~
Dees-efceÛÚ-kesâ-Demeeob, Jeerejf Ùe-DeCebleeCeg-mebpeueCee~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e met$es ‘meeob’ FlÙegòesâ meeleeJesoveerÙeb ie=nerleJÙeb~ ‘peme’ FlÙegòesâ ÙeMe: keâerelf e&«ee&¢ee~
keâLeb veece SkeâosMesve veeceJelees efJe<eÙemÙe mebØelÙeÙe: ?
vewleod JeòeâJÙeb, osJe-Yeecee-mesveMeyosYÙees yeueosJe-melÙeYeeceeYeercemesveeefo<eg mebØelÙeÙeoMe&veeled~
ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe keâLÙeles-‘‘Ce Ûe ueesieJeJenejes ÛehheueDees, JeJeneefjppeceCemme ÛehheueòeeCegJeJeòeeroes~’’
De$e met$es ‘GÛÛe’ FlÙegòesâ GÛÛeiees$eb ie=nerleJÙeb~
De$e efJejece: efkeâceLeË ke=âle: ?
ÙeMe:keâerefle&-GÛÛeiees$eÙeesjvegYeeie: meceeve Fefle %eeheveeLeË ‘os’ FlÙegòesâ osJeieefleie=&nerleJÙee~ ‘kebâ’ Fefle keâefLeles
keâece&CeMejerjb ie=nerleJÙeb~ ‘les’ Fefle YeefCeles lewpemeMejerjmÙe «enCeb~ ‘Dee’ Fefle JeÛevesve DeenejkeâMejerjmÙe «enCeb~ ‘Jes’
FlÙegòesâ Jewe›f eâefÙekeâMejerjmÙe «enCeb~ ‘ceCeg’ efveoxMe: ceveg<Ùeieefle «enCeeLeË: ‘DeCebleiegCenerCee’ heosve Slee: keâefLelemeJe&Øeke=âleer:
DevÙeesÓvÙecehes#Ùe ÙeLee›eâcesCe DevebleiegCenervee: meefvle~
S<e: ‘DeCebleiegCenerCe’ efveoxMe Gheefj Deefhe ‘ceb[tkeâeslhelevevÙeeÙesve’ DevegJele&les, kegâ$eeefhe efJejeceoMe&veeled~
‘Dees’ efveoxMe: DeewoeefjkeâMejerj«enCeeLeË~ ‘efceÛÚe’ efveoxMees efceLÙeelJekeâce&«enCeefveefceòeesÓeqmle~ ‘kesâ’ Fefle efveoxMe:
kesâJeue%eeveeJejCeerÙe-kesâJeueoMe&veeJejCeerÙe«enCeefveefceòees Jele&les~ ‘Demeeo’ efveoxMeesÓmeeleeJesoveerÙe «enCeeLe&:~ ‘Jeerejf Ùe’ keâLeveb
JeerÙee&vlejeÙe«enCenslegkeâ:~ Sleemeeb Ûeleme¸Ceeb Øeke=âleerveecevegYeeie: meÂMeesÓefmle~ De$e DevebleiegCenerveevegJe=òesjYeeJeeled~
leovevegJe=efòejefhe kegâlees %eeÙeles ?
SlemÙe ieeLeemet$emÙe efJeJejCeYeeJesve jefÛeleesheefjceÛetefCe&met$eeod %eeÙeles~ ‘DeCebleeCeg’ Fefle efveoxMeesÓvevleevegyebefOe

Ûeleg<keâ«enCeeLe&:~ ueesYeevegYeeiesÓvevleiegCenervelJecevegJele&les veesheefjcemet$es<Jeefhe, ueesYeevceeÙee efJeMes<enervee ›eâesOees efJeMes<enervees
ceevees efJeMes<enerve Fefle Gheefjcemet$es ØeÇ™heefÙe<ÙeceeCelJeeled~ ‘mebpeueCee’ FlÙegòesâ ÛelegCeeË mebpJeueveeveeb «enCeb~ le$e
ueesYemebppJeueveeÙeeb DevebleiegCenerveeefOekeâejesÓvegJele&les, veesheefjces<eg~
Gheefj YeCÙeceevemet$eeled~ De$eeefhe ceeÙee-›eâesOe-ceeveevegYeeieeveeb ›eâcesCe efJeMes<enervelJeb JeòeâJÙeced~
mebØeefle keâe: keâe: Øeke=âleÙeesÓvevleiegCenervee ? Fefle ØeMves meefle ieeLeemet$eceJeleeÙe&les-
DeªeefYeefCe-heefjYeesis es ÛekeäKet efleefCCe efleÙe hebÛeCeeskeâmeeÙee~
efCeöeefCeöe heÙeueeheÙeuee efCeöe Ùee heÙeuee Ùe~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe efÉleerÙeieeLeemet$emÙeeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-
‘Deª’ FlÙegòesâÓ„ keâ<eeÙeeCeeb «enCeb~ le$e ØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙeeveeb ueesYes ÙesveevevleiegCenerveeefOekeâejes DevegJele&les
lesve ceevemebpJeueveevegYeeieeled~ ØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙeueesYeevegYeeieesÓvevleiegCenerve:~ ceeÙee efJeMes<enervee ›eâesOees efJeMes<enervees
ceevees efJeMes<enerve: Øeke=âefle efJeMes<esCe~
kegâle: ?
DevebleiegCenerveeefOekeâejmÙeevegJe=òes:~ DeØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙeueesYees efJeMes<enerve:, le$e leovegJe=òes:~ Gheefj efJeMes<enervelee,
leovevegJe=òes:~
keâLeb meJe&efceob %eeÙeles ?
Gheefj YeCÙeceeveÛeteCf e&met$eeled %eeÙeles~ ‘DeeefYeefCe’ FlÙegkeäless DeeefYeefveyeeseOf ekeâ%eeveeJejCeerÙemÙe «enCeb~ ‘heefjYeesis es’ Fefle
keâLeves heefjYeesieevlejeÙemÙe «enCeb~ Fces És Deefhe Øeke=âleer DevÙeesÓvÙeb leguÙes YetlJee hetJeexòeâevegYeeieeovevleiegCenerves mle:~
SleÙees:keâLeb leguÙelJeb %eeÙeles ?
hejceieg™heosMeeosJe %eeÙeles ‘ÛekeäKet’ FlÙegòesâ Ûe#ego&Me&veeJejCeerÙemÙe «enCeb~ ‘efleefCCe’ Fefle JeÛevesve
ßegle%eeveeJejCeerÙe-DeÛe#ego&Me&veeJejCeerÙe-YeesieevlejeÙeeCeeb DevÙeesÓvÙecehes#Ùe DevegYeeiesve meceeveeveeb «enCeb~
keâLecesleemeeb leguÙelJeb %eeÙeles ?
ve, DeeÛeeÙeexheosMeeled~ lesvee$eevevleiegCenerveeefOekeâej: ØelÙeskebâ ve mebyeOÙeles efkeâvleg mecegoeÙes Jele&les~ ‘efleÙe’ Fefle
YeefCeles DeJeefOe%eeveeJejCeerÙe-DeJeefOeoMe&veeJejCeerÙe-ueeYeevlejeÙeeCeecevegYeeiecehes#Ùe DevÙeesÓvÙesve meceeveeveeb «enCeb~
keâLeb meceevelJeb %eeÙeles ?
Gheefj YeCÙeceeveÛeteCf e&met$eeod DeJeyegOÙeles~ ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙe-mlÙeeveie=eæ f -oeveevlejeÙeeCeeb ÛeevegYeeiesveevÙeesvÙeb
leguÙeeveeb ‘efleefCCe efleÙe’ efveoxMesvewJe «enCeceefmle, DevÙeLee ef$e-ef$ekeâlJeevegheheòes:, De$eeefhe DevevleiegCenerveeefOekeâej:
mecegoeÙesÓvegJelee&heefÙeleJÙe:~ ‘hebÛe CeeskeâmeeÙee’ FlÙegòesâ hebÛeeveeb veeskeâ<eeÙeeCeeb «enCeb~ De$eevevleiegCenerveeefOekeâej:
ØelÙeskeâcevegJelee&heefÙeleJÙe:~ leÅeLee-vehegmb ekeâesÓvevleiegCenerve:~ DejeflejvevleiegCenervee~ MeeskeâesÓvevleiegCenerve:~ YeÙecevevle-
iegCenerveb~ pegieghmee DevebleiegCenervee Fefle~ ‘‘efCeöeefCeöe heueÙeeheÙeuee efCeöe Ùe heÙeuee Ùe~ ‘‘Slee: Øeke=âleÙe: ›eâcesCe
DevebleiegCenervee:, ØelÙeskeâcevevleiegCenerveeefOekeâejmÙe mebyebOeeled~
mebØeefle DeÙeMe:keâerlÙee&efoØeke=âefle-DevebleiegCenervee: Fefle ØeefleheeoveeLeË ieeLeemet$eceJeleeÙe&les-
Depemees CeerÛeeieesob efCejÙe-efleefjkeäKeieF FeflLe hegefjmees Ùe~

jefo-nmmeb osJeeT efCejDeeT ceCegÙe-efleefjkeäKeeT~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙeemle=leerÙeeÙee: met$eieeLeeÙee DeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-‘Depemees CeerÛeeieesob’
FlÙegòesâÓÙeMe:keâerelf e&-veerÛeiees$eÙeesjvegYeeiesve meceeveÙeesÓvevleiegCeeefOekeâejsCe mecegoeÙesve JeOÙeceeveÙeseie&nÇ Ceb~ ‘efCejÙe’ FlÙegòesâ
vejkeâieefleie=&nerleJÙee~ ‘efleefjkeäKeieF-FeflLeJesohegefjmeJeso-jefo-nmme-osJeeG-efCejÙeeG-ceCegmmeeG-efleefjkeäKeeT’ Slee:
Øeke=âleÙees ÙeLeemebKÙeb DevebleiegCenervee Fefle ie=nerleJÙee: meefvle~
SJeb De„cemLeues GòejØeke=âefle<eg DeuheyenglJekeâLevelJesve met$eeefleefjòebâ ieeLee$eÙeb ieleced~
mebØeefle-SleeefYeefmleme=efYeiee&LeeefYe: Øe™efheleÛeleg:<eef„heefokeâGlke=â„evegYeeieceneoC[keâ-DeuheyenglJemÙe
cevocesOeeefJepeveeveg«eneÙe DeLe&Øe™heCeeLe&cegheefjcemet$eb YeCÙeles-
Sòees GkeäkeâmmeDees ÛeGmeefªÙeheefoÙees ceneob[Dees keâeÙeJJees YeJeefo~~65~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—keâef§eoeMebkeâles-peIevÙesve Glke=â„sve peIevÙeeslke=â„Yesovs e Ûe ef$eefJekeâuheeefveDeuhe-
yenglJeeefve Øe™hÙe lelmeceehles meefle efkeâceLeË Ûeleg:<eef„heefokeâceneoC[keâ GÛÙeles ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeòes-vew<e oes<e:, hetJeexòeâcetueØeke=âefleDeuheyenglJeb Ùesve osMeeceMe&kebâ lesve leoÅeeefhe ve meceehleb~
lelemlesveeceefMe&leesòejØeke=âefle-Glke=â„-peIevÙeevegYeeieeuheyenglJeb YeefCelJee lelmeceeheveeLe&efceob GÛÙeles~
DeOegvee meeleeJesoveerÙeevegYeeieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meJJeefleJJeeCegYeeieb meeoeJesoCeerÙeb~~66~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeefleMegYeØeke=âeflelJeeled met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙeleer›eefJeMegædÙee ØeyeælJeeled
mebmeejmegKensleglJeeod Jee meeleeJesoveerÙeØeke=âefle: meJe&leer›eevegYeeiemebÙegòeâe YeJeleerefle %eeleJÙee~
meeleeJesoveerÙeeod DevebleiegCenerveØeke=âefleefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pemeefieòeer GÛÛeeieesob Ûe oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~~67~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meeleeJesoveerÙeeled Sles És Deefhe ÙeMe:keâerefle&-GÛÛeiees$ekeâce&Ceer MegYelJesve
met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙes yebOeeYeeJesve Ûe meÂMes YetlJeeefhe DevebleiegCenerves mle:~
yebOeYeeJesve meÂMes YetlJeeefhe keâLeb leleesÓvevleiegCenerves YeJele: ?
vewleod, ÙeMe:keâerlÙeg&ÛÛeiees$eeYÙeeb DeefleMegYemJe™helJeeled~ ve Ûe MegYeeveeb keâce&Ceeb meJex<eeb meceevelJeb Jeòegbâ MekeäÙeles,
lejleceYeeJesve DevÙe$e MegYelJeesheuebYeeled~ ÙeMe:keâerefle&-GÛÛeiees$es MegYes Fefle ke=âlJee lelkeâejCekeâce&Ceer Deefhe MegYes mle:~
meeleeJesoveerÙeb hegve: DeefleMegYebDeefleMeÙemegKeceglheeoÙeleerefle MegYeleceb Jele&les~ lele: leovevleiegCeefceefle YeefCelece$e~
DeOegvee osJeieefle-DeuheyenglJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
osJeieoer DeCebleiegCenerCee~~68~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DehetJe&#ehekesâCe ÛejcemeceÙemet#cemeebhejeefÙekeâefJeMegefæleesÓvevleiegCenerveefJeMegædÙee
mJekeâeuemehleYeeies<eg <e…YeeieÛejcemeceÙeefmLelesve yeælJeeled~
mebØeefle DeewoeefjkeâcevlejsCe MejerjÛeleg<keâeuheyenglJeefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
keâcceFÙemejerjceCebleiegCenerCeb~~69~~
lesÙeemejerjceCebleiegCenerCeb~~70~~
DeenejmejerjceCebleiegCenerCeb~~71~~
JesGefJJeÙemejerjceCebleiegCenerCeb~~72~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÉÙeesjefhe meceeveheefjCeecewye&æÙees efJemeÂMelJeb keâefLelece$e~
lele: keâLeb efJemeÂMelJeb ÙegpÙeles ?
vewleled, peerJeefJeheeefkeâhegûueefJeheeefkeâØeke=âlÙees§eevegYeeieÙees: meÂMelJeevegheheòes:~ keâece&CeMejerjb hegûueefJeheeefkeâ, lelheâuemÙe
hegûueeoefYeVemÙe GheuebYeeled~ osJeieefle: hegve: peerJeefJeheeefkeâveer, lelheâuesve peerJesÓefCeceeefoiegCeoMe&veeled~ lelees peerJeefJeheeefkeâ-
osJeielÙevegYeeieeod yeefnjbiehegûueefJeheeefkeâkeâece&Ce MejerjevegYeeieesÓvevleiegCenerve Fefle efmeæb YeJeefle~
SlemÙeeòewpeme MejerjcevevleiegCenerveb YeJeefle~
keâef§eoeMebkeâles-hegûueefJeheeefkeâlJesve yebOemJeeefcelJesve keâece&CeMejerjsCe lewpemeMejerjb meceeveb Jele&les, leleesÓvevle-
iegCenervelJeb ve Iešles Fefle Ûesle ?
vewleod JeòeâJÙeb, keâeÙe&cenòJeeled keâece&CeMejerjevegYeeiemÙe cenòee efmeædÙeefle ‘lewpemeMejerjveecekeâce&Cemlewpeme-
MejerjmÙewJeefve<heefleYe&Jeefle’, keâece&Ce Mejerjb hegve: iebOeJeeved heseuf eÙeeJe=òb eefceJe meJe&keâce&CeeceeœeJeYeeJeheâueb~ lelemlewpemeMejerjCs e
ef›eâceceeCekeâeÙee&led keâece&CeMejerjsCe ef›eâÙeceeCekeâeÙe&ceeflecenefoefle leovegYeeiemÙe DevebleiegCelJeceJeiecÙeles~
DeenejMejerjcevevleiegCenerveb YeJeefle~
kegâle Slep%eeÙeles ?
GÉsueefÙe<ÙeceeCelJeeled~ ve Ûe leer›eevegYeeie: GodJesuÙe efve:meòJeb ke=âlJee MekeäÙeles~ DeenejMejerjb hegve: GÉsuÙe
efve:meòJeb ef›eâÙeceeCecegheueYÙeles~ lelemlewpemeMejerjevegYeeieeoenejMejerjevegYeeieesÓvevleiegCenerve Fefle efmeæb YeJeefle~
Jewef›eâefÙekeâMejerjcevevleiegCenerveb peeÙeles~
kegâle: ?
Øeke=âefleefJeMes<esCe~
keâ: Øeke=âefleefJeMes<e: ?
DeenejMejerjb Â„dJee ØeMemleYeeJesve Tveleeefmle~
DeenejMejerjeod Jewef›eâefÙekeâMejerjceØeMemleefceefle keâLeb %eeÙeles ?
vewleod, ÙeLee DeenejMejerjb mebÙeles<JesJe yeOÙeles, leLee Jewef›eâefÙekeâMejerjmÙe yebOeevegheuebYeeled mebÙeles<eg~ DeleSJe
lemÙe Jewef›eâefÙekeâMejerjmÙeeØeMemlelee cevleJÙee~
mebØeefle ceveg<Ùeieefle-DeewoeefjkeâMejerj-efceLÙeelJeeuheyenglJeØeefleheeoveeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
ceCegmeieoer DeCebleiegCenerCee~~73~~
DeesjeefueÙemejerjceCebleiegCenerCeb~~74~~
efceÛÚòeceCebleiegCenerCeb~~75~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DehetJe&keâjCe-#ehekeâmÙe efJeMegædÙehes#ee DevebleiegCenerveefJeMegefæmeefnle:
DemebÙelemecÙeiÂef„osJe SleeÂMeeR ceveg<Ùeieefleb yeOveeefle~

Sleohes#eÙee DeewoeefjkeâMejerjcevevleiegCenerveceefmle~
ÉÙees: ceveg<Ùeieefle-DeewoeefjkeâMejerjØeke=âlÙees: Glke=â„yebOemÙe Skeâefmceved ÛewJe mJeeefceefve meefle keâLecevegYeeieb Øeefle
efJemeÂMelJeced ?
vew<e oes<e:, Øeke=âefleefJeMes<esCe efJemeÂMelJeesheheòes:~
keâ: Øeke=âefle efJeMes<e: ?
peerJeefJeheeefkeâlJeb hegûueefJeheeefkeâlJeb ÛewJee$e Øeke=âefleefJeMes<eesÓefmle~ ceveg<ÙeieeflepeeaJeefJeheeefkeâveer Øeke=âefle:, DeewoeefjkeâMejerjb
hegûueefJeheeefkeâlJeb Ûe~ lesve ceveg<ÙeielÙehes#eÙee DeewoeefjkeâMejerjmÙeevevleiegCenervelJeb efmeædÙeefle~
efceLÙeelJecevevleiegCenerveceewoeefjkeâMejerjehes#eÙee Fefle~
meJe&õJÙeheÙee&Ùeeßeæeves efveyeæpeerJeefJeheeefkeâefceLÙeelJeevegYeeieeled~ hegûueefJeheeefkeâ-Deewoeefjkeâ-MejerjevegYeeie:
keâLecevevleiegCe:?
Ùeefo keâLÙesle-DeblejbieJÙeeJe=lekeâce&YÙees yeefnjbieJÙeeJe=lekeâce&CeecevegYeeiesve cenod™heb ÂMÙeles: vewleled meg…g,
efJejesOeeefoefle Ûesled ?
vew<e oes<e:, Øeke=âefleefJeMes<esCeevevleiegCenervelJeeefJejesOeeled~
DeewoeefjkeâMejerj-efceLÙeelJeÙees: ØeMemleeØeMemlelJeb~
keâLeceewoeefjkeâMejerjmÙe ØeMemlelJeb %eeÙeles ?
efceLÙeeÂef„peerJes SJe efceLÙeelJemÙe yebOees YeJeefle, ve Ûe DeewoeefjkeâMejerjb le$ewJe yeOÙeles, mecÙeiÂef„ peerJes<Jeefhe
yebOeesheuebYeeled~ Delees efceLÙeelJemÙe efceLÙeeÂef„peerJes ÙeLee yebOemleLee DeewoeefjkeâMejerjmÙe yebOeevegheuebYeeosJe %eeÙeles~
DeOegvee kesâJeue%eeveeJejCeeefoÛeleg<keâeveecevevleiegCenervelJeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
kesâJeueCeeCeeJejCeerÙeb kesâJeueobCeeJejCeerÙeb DemeeoeJesoCeerÙeb JeerefjÙeblejeFÙeb
Ûe Ûeòeeefj efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~~76~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Fcee§eleœe: Øeke=âleÙemleguÙee Deefhe DevebleiegCenervee: keâLÙevless~
Sleemeeb Ûeleme=Ceeb Øeke=âleerveeceglke=â„evegYeeiemÙe efceLÙeelJemÙesJe meJe&mebefkeäue„es efceLÙeeÂef„peeaJe: mJeeceer~ lelees
efceLÙeelJeØeke=âlÙehes#eÙee Sleemeeb Ûeleg:Øeke=âleerveecevevleiegCenervelJeb ve ÙegpÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, Øeke=âefleefJeMes<esCe Sleemeeb Øeke=âleerveecevevleiegCenervelJeb YeefJelegcen&efle~
kesâve ØeceeCesve SlelØeke=âefleefJeMes<ees %eeÙeles ?
efceLÙeelJeesoÙees meefle kesâJeue%eeveeJejCeeefomeJe&Øeke=âleerveeb yebOemeòJeefJeveeMeeYeeJeoMe&veeled kesâJeue%eeveeJejCeeoerveecegoÙes
meefle efceLÙeelJemÙe yebOemeòJeefJeveeMeesheuebYeeled~ DemceeosJe keâejCeeled Øeke=âefleieleefJeMes<elJeb %eeÙeles~
DeOegvee DevevleevegyebefOeÛeleg<keâlejlecelJeefve™heCeeLeË met$eÛeleg<keâceJeleeÙe&les-

DeCebleeCegyebefOeueesYees DeCebleiegCenerCees~~77~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—heÇke=âefleefJeMes<esCe DevevleevegyebefOeueesYemÙeevevleiegCenervelJeb YeJeefle~
Gheefj keâefLele Ûeleg:Øeke=âleerveecehes#eÙee DemÙe ogye&uelJecesJe Øeke=âefleieleefJeMes<elJeb YeJeefle~
DemÙe ogye&uelJeb kesâve ØeceeCesve %eeÙeles ?
mecÙekeälJeheefjCeecewmlemÙe efJemebÙeespevecegheueYÙeles, efkeâvleg S<eeb Ûeleme¸Ceeb efJemebÙeespeveb veesheueYÙeles, Delees %eeÙeles
DevebleevegyebefOeueesYemleemeeb Ûeleg:Øeke=âleerveecehes#eÙee ogye&uees Jele&les~
ceeÙee efJemesmenerCee~~78~~
Øeke=âefleefJeMes<esCe %eeleJÙee~
keâesOees efJemesmenerCees~~79~~
Øeke=âefleefJeMes<esCe %eeleJÙees YeJeefle~
ceeCees efJemesmenerCees~~80~~
Øeke=âefleefJeMes<esCe DeJeyeesæJÙe:~
DeOegvee mebpJeueveÛeleg<keâlejlecelJeØeefleheeoveeÙe met$eÛeleg<keâceJeleeÙe&les-
mebpeueCeeS ueesYees DeCebleiegCenerCees~~81~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—GheÙeg&òeâØeke=âefleYÙe: mebpJeueveueesYeesÓvevleiegCenervees Jele&les~
keâef§eoen-
DevevleevegyebeOf e-mebpJeueveÙeesecf e&LÙeeÂef„peerJes SJeeslke=â„yebOes meefle DevevleevegyebeOf e-DevegYeeieeled keâLeb mebpJeueveevegYeeiees-
ÓvevleiegCenerve: ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
Øeke=âefleefJeMes<eeosJe mebYeJeefle~ leÅeLee-DevevleevegyebefOeÛeleg<kebâ mecÙekeälJemebÙeceÙeesIee&lekebâ, mebpJeueveÛeleg<kebâ
hegve: Ûeeefj$emÙewJe efJeveeMekebâ~ leleesÓvevleevegyebefOeÛeleg<keâMekeälÙehes#eÙee mebpJeueveÛeleg<keâMeòesâjuhelejlJeb %eeÙeles~
lesveevevleevegyebefOeDevegYeeieeled mebpJeueveevegYeeiemÙeevevleiegCenervelJeb %eeÙeles~
Øeke=âefleefJeMes<esCe %eeleJÙee~
Øeke=âefleefJeMes<esCe %eeleJÙees YeJeefle~
Øeke=âefleefJeMes<esCe cevleJÙees YeJeefle~
DeOegvee ØelÙeeKÙeeveeJejCeÛeleg<keâlejlecelJeefve™heCeeLeË met$eÛeleg<keâceJeleeÙe&les-
heÛÛekeäKeeCeeJejCeerÙeueesYees DeCebleiegCenerCees~~85~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Øeke=âefleefJeMes<esCe Slep%eeleJÙees YeJeefle~
keâLece$eØeke=âefleefJeMes<ees %eeÙeles ?
mebpJeueveÛeleg<kebâ ÙeLeeKÙeelemebÙeceIeelekebâ ØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙeb hegve: mejeiemebÙeceIeelekebâ~ lesve ØelÙeeKÙeeveeled
mebpJeueveevegYeeiecenòee %eeÙeles~ efkebâÛe, ØelÙeeKÙeeveeJejCemÙe GoÙe: mebÙeleemebÙeleiegCemLeeveb ÙeeJeled~ GoÙe: mebpJeueveeveeb
hegve: met#cemeebhejeefÙekeâMegefæmebÙeleÛejcemeceÙe Fefle mebpJeueveb ÙeeJeled~ GheefjceheefjCeecesYÙe: mebÙeleemebÙelew: DevevleiegCew:
heefjCeecewjefhe GoÙeefJeveeMeevegheuebYeeled Jee %eeÙeles leLee mebpJeueveevegYeeieeled ØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙeØeke=âlesjvevleiegCenervelJeb~
Øeke=âefleefJeMes<esCe %eeleJÙe:~ efkebâÛe, ceeÙeeÙee ueesYehegjbiecelJeesheuebYeeled~
keâesOees efJemesmesnerCees~~87~~
Øeke=âefleefJeMes<esCe %eeÙeles, Ghemebùle›eâesOecen<eeaCeeceefhe ueesYeceeÙeÙees®oÙeesheuebYeeled~
›eâesOehegjbiecelJeesheoMe&veeled~
mebØeefle DeØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙe Ûeleg<keâlejleceØeefleheeoveeLeË met$eÛeleg<keâceJeleeÙe&les-
DeheÛÛekeäKeeCeeJejCeerÙeueesYees DeCebleiegCenerCees~~89~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Øeke=âefleceenelcÙesveemÙe DevebleiegCenervelJeb %eeÙeles~
lelkeâLeb %eeÙeles ?
keâeÙe&mleeskeâyenglJeoMe&veeled~ leÅeLee-mebÙeceemebÙeceIeelekeâceØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙeb ØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙeb hegve:
mebÙeceIeelekebâ~ lesveeØelÙeeKÙeeveeJejCeeled ØelÙeeKÙeeveeJejCemÙe cenòee %eeÙeles~
Øeke=âefleefJeMes<esCe %eeleJÙee YeJeefle~
Øeke=âefleefJeMes<esCe cevleJÙeesÓefmle~
Øeke=âefleefJeMes<esCewJe SlelkeâLeveb Jele&les~
DeOegvee ceefle%eeveeJejCe-heefjYeesieevlejeÙenervelJeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeeefYeefCeyeesefnÙeCeeCeeJejCeerÙeb heefjYeesieeblejeFÙeb Ûe oes efJe leguueeefCe
DeCebleiegCenerCeeefCe~~93~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlelkeâLeveceefhe Øeke=âefleefJeMes<esCe %eeleJÙeb YeJeefle~
Øeke=âefleceenelcÙeb keâLeb %eeÙeles ?
meJe&Ieeefle-osMeIeeeflelJeeYÙeeb %eeÙeles~ DeØelÙeeKÙeeveeJejCeÛeleg<kebâ meJe&Ieeefle Jele&les, efve:Mes<eosMemebÙeceIeeeflelJeeled~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveeYeeJeefJeOeeveced / met$e 94, 95 le=leerÙees ceneefOekeâej: /351
DeeefYeefveyeesefOekeâ%eeveeJejCeerÙeb heefjYeesieevlejeÙeb Ûe osMeIeeefle, ceefle%eeve-heefjYeesieÙeesjskeâIeeeflelJeeled~ lele SleÙeesÉ&Ùees:

keâce&CeesjvegYeeieesÓvevleiegCenerve Fefle efmeæb YeJeefle~
DeOegvee Ûe#ego&Me&veeJejCenervelJeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
ÛekeäKegobmeCeeJejCeerÙeceCebleiegCenerCeb~~94~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemÙe keâejCeceefCe Øeke=âefleefJeMes<esCe %eeleJÙeb~
ceefle%eeveeJejCe-heefjYeesieevlejeÙeehes#eÙee DemÙe MeefòeânervelJeb keâLeb %eeÙeles ?
efkeâefceefle ve %eeÙeles, %eeÙele SJesefle leelheÙeË~ DeeefYeefveyeesefOekeâheefjYeesieevlejeÙeÙeesefjJe Ûe#ego&Me&veeJejCeerÙemÙe
meJe&$e #eÙeesheMecemÙeevegheuebYeeled~
mleeskesâ<JesJe peerJes<eg #eÙeesheMeceb ielJee DeveblepeerJejeefMeb meJeË Ûe#egejf efvõÙeb IeeleefÙelJee efmLelemÙe Ûe#egejf efvõÙeeJejCemÙe
TvelJeb veeefmle, efJejesOeeled ?
vew<e oes<e:, DeeefYeefveyeesefOekeâ%eeveeJejCeerÙeb Ùesve hebÛesefvõÙe-veesFbefvõÙeØeefleyeæeMes<e%eeveIeelekebâ, Ûe#ego&Me&veeJejCeerÙeb
hegve: Ûe#ego&Me&veesheÙeesiecee$eIeelekebâ, leleesÓuhekeâeÙe&keâjCeeled Ûe#ego&Me&veeJejCeerÙeMeefòeâ: mleeskesâefle %eeÙeles~
DeOegvee ßegle%eeveeJejCeeefoef$ekeâkeâce&nervelJeefve™heCeeÙe met$eceJeleeÙe&les-
megoCeeCeeJejCeerÙeceÛekeäKegobmeCeeJejCeerÙeb YeesieblejeFÙeb Ûe efleefCCe efJe
leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~~95~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ßegle%eeveeJejCeerÙeb veece ceneefJe<eÙeb, hejes#emJe™hesCe meJe&$e-meJe&heoeLe&-heefjÛÚseof
ßegle%eeveIeeleves JÙeehe=lelJeeled~ Mes<eefÉØeke=âlÙevegYeeieesÓefhe ceneb§ewJe, ßegle%eeveeJejCeerÙemeceevelJeeled~ lele Sles<eecevegYeeiesve
Ûe#egoM& e&veeJejCeerÙeevegYeeieeled DevebleiegCenervesve YeefJeleJÙeefceefle ceneefJe<eÙemÙeevegYeeiees ceneved YeJeefle, mleeskeâefJe<eÙemÙeevegYeeie:
mleeskeâes YeJeleerefle kesâveeefhe MebkeâekeâejsCe keâefLeleb, leefn& DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeòes-
Ùeefo SJeb cevÙemes leefn& FoceLeË cegkeälJee DeÙeceLeex ie=nerleJÙe:~ leÅeLee-#ehekeâßesCÙeeb osMeIeeefleyebOekeâjCes
ÙemÙe hetJe&cesJeevegYeeieyebOees osMeIeeleer peelemlemÙeevegYeeie: mleeskeâ:~ ÙemÙe he§eeled osMeIeeleer peelemlemÙe yengkeâ:~
Sleemeeb efleme=Ceeb Øeke=âleerveeb ÛeevegYeeieyebOe§e#ego&Me&veeJejCeerÙeevegYeeieyebOeeled hetJe&cesJe osMeIeeleer peeleesÓefmle~ leÅeLee-
efceLÙeeÂef„iegCemLeeveceeefob ke=âlJee ÙeeJeoefveJe=eòf ekeâjCekeâeues mebKÙeelee YeeieemleeJeled SleemeecevegYeeieyebOe: meJe&Ieeleer
yeOÙeles~ hegve: le$e ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙeb oeveevlejeÙeb Ûe yebOesve osMeIeeefleb keâjesefle~ lele Gheefj Devleceg&ntleË ielJee
DeJeefOe%eeveeJejCeerÙeb DeJeefOeoMe&veeJejCeerÙeb ueeYeevlejeÙeb Ûe $eerCÙeeefhe yebOesve osMeIeeefleb keâjesefle~ leleesÓvleceg&ntleË ielJee
ßegle%eeveeJejCeerÙeb DeÛe#ego&Me&veeJejCeerÙeb YeesieevlejeÙeb Ûe $eerCÙeefhe yebOesve osMeIeeefleb keâjesefle~ leleesÓvleceg&ntleË ielJee
Ûe#ego&Me&veejCeerÙeb yebOesve osMeIeeefleb keâjesefle~ leleesÓvleceg&ntleË ielJee DeeefYeefveyeesefOekeâ%eeveeJejCeerÙeb heefjYeesieevlejeÙeb leleesÓefhe
yebOesve osMeIeeefleb keâjesefle~ leleesÓvleceg&ntleË ielJee JeerÙee&vlejeÙeb yebOesve osMeIeeefleb keâjesefle Fefle~
lesve Ûe#ego&Me&veeJejCeerÙeevegYeeie: Sleemeeb efleme=Ceeb Øeke=âleerveecevegYeeieeovevleiegCe:~ DeÙeceLeex ÉeoMeeveeb
osMeIeeefleyebOeØeke=âleerveeb meJe&$e ÙeespeefÙeleJÙe:~
mebØeefle DeJeefOe%eeveeJejCeeefoef$eØeke=âleerveecevevleiegCenervelJeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-

Deesefn CeeCeeJejCeerÙeb Deesenf obmeCeeJejCeerÙeb ueenblejeFÙeb Ûe efleefCCe efJe leguueeefCe
DeCebleiegCenerCeeefCe~96~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—keâejCeb hetJeË Øe™efheleefceefle vesn Øe™hÙeles~
mebØeefle ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeeefoef$ekeâØeke=âleerveecevebleiegCenervelJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
ceCeheppeÙeCeeCeeJejCeerÙeb LeerCeefieæer oeCeblejeFÙeb Ûe efleefCCe efJe leguueeefCe
DeCebleiegCenerCeeefCe~~97~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$eeefhe keâejCeb hetJe&Jeled %eeleJÙeb YeJeefle~
DeOegvee veJeveeskeâ<eeÙeevleie&levehegbmekeâJesoeefohebÛeØeke=âleerveeb DevebleiegCenervelJeefve™heCeeLeË met$ehebÛekeâceJeleeÙe&les-
CeJegbmeÙeJesoes DeCebleiegCenerCees~~98~~
Dejoer DeCebleiegCenerCee~~99~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—veeskeâ<eeÙelJeeefoefle %eeleJÙeb YeJeefle~
Dejoer DeCebleiegCenerCee-Øeke=âefleefJeMes<esCe %eeleJÙee YeJeefle~ leÅeLee-Fef„keâeheekeâmeefVeYees vehegbmekeâJesoesoÙe:,
Dejefle: hegve: DejceCecee$eeslheeefokeâe~ lesveevevleiegCenervee YeJeefle~
meesiees DeCebleiegCenerCees~~100~~
DejeflehegjbiecelJeeled~
keâLecejeflehegjbiecelJeced ?
DejlÙee efJevee Meesskeâeveglheòes:~
YeÙeceCebleiegCenerCeb~~101~~
YeÙeesoÙekeâeueeled MeeskeâesoÙekeâeuemÙe yenglJeesheuebYeeled~
keâef§eoeMebkeâles-Meeskeâ: Glke=â„sCe <eCmeemecee$e§ewJe, YeÙemÙe keâeuees veejkesâ<eg $eÙeefŒebMelmeeiejeshececee$e Fefle
YeÙecevebleiegCeb efkeâVe peeÙeles ?
ve peeÙeles, efkebâÛe-veejkesâ<Jeefhe YeÙekeâeuemÙeevleceg&ntle&cee$ecesJeesheuebYeeled~
ogiegbÚe DeCebleiegCenerCee~~102~~
Øeke=âefleefJeMes<esCe S<ee DevebleiegCenervee %eeleJÙee~
DeOegvee efveõeefveõeefoØeke=âleerveecevevleiegCenervelJeØeefleheeoveeLeË met$ehebÛeoMekeâceJeleeÙe&les-
efCeöeefCeöe DeCebleiegCenerCee~~103~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—keâmÙeeefhe peerJemÙe kegâ$eefÛeoefhe GoÙeoMe&veeled~
heÙeueeheÙeuee DeCebleiegCenerCee~~104~~
ueeueemÙevovesve mleeskeâkeâeueØeefleyeæÛewlevÙeeYeeJeoMe&veeled, efveõeefveõeÙee GoÙesve leovegheuebYeeled~
efCeöe DeCbeleiegCenerCee~~105~~
SlemÙee GoÙesve meÛesleve FJe efveõesheuebYeeled~
heÙeuee DeCebleiegCenerCee~~106~~
SlemÙee GoÙesve Jeole: efle…lees Jenlees Jee efMejmeesÓeflemleeskeâmebÛeeueoMe&veeled~
Depemeefkeâòeer CeerÛeeieesob Ûe oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~~107~~
mJeeYeeefJekeâlJeeled~ ve Ûe mJeYeeJe: hejheÙe&vegÙeesieen&:~
Gòebâ Ûe ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe-‘‘Ce Ûe meneDees hejheppeefCeÙeesieeefjnes~’’
efCejÙeieF& DeCebleiegCenerCee~~108~~
veejkeâYeeJeefveJe&le&keâlJeeled~
efleefjkeäKeieF& DeCebleiegCenerCee~~109~~
vejkeâieefleefjJe $eÙeefŒebMelmeeiejesheceheâueeslheeoveMekeälÙee: DeYeeJeeled vejkeâielesejf Je SlemÙee og:KekeâejCelJeeYeeJeeÉe~
FeflLeJesoes DeCebleiegCenerCees~~110~~
DejefleieefYe&lecegce&jeefivemeceog:Keeslheeoveeled~
hegefjmeJesoes DeCebleiegCenerCees~~111~~
le=Ceeefivemecemleeskeâog:Keeslheeoveeled~
joer DeCebleiegCenerCee~~112~~
FÙeb jefleØeke=âefle: ceeÙeeueesYeef$eJesohegjbiecelJeeled heg®<eJesoeovevleiegCenerCee %eeleJÙee~
nmmeceCebleiegCenerCeb~~113~~
DemÙee: Øeke=âles: jeflehegjbiecelJeeled DevebleiegCenervelJeb cevleJÙeced~
osJeeGDeceCebleiegCenerCeb~~114~~
efCejÙeeGDeceCebleiegCenerCeb~~115~~
kegâle: ? osJeeÙeg<eesÓhes#eÙee DeØeMemleYeeJeeled~
ceCegmeeGDeceCebleiegCenerCeb~~116~~
vejkeâeÙeg<e FJe ceveg<ÙeeÙeg<ees oerIe&keâeuecegoÙeevegheuebYeeled~
keâef§eoeMebkeâles-vejkeâeÙeg<ees ceveg<ÙeeÙeg<kebâ ØeMemleefceefle DevebleiegCeb efkeâVe peeÙeles ?
DeeÛeeÙe&oJs e: meceeOeòes-vewleod JeòeâJÙeb, ØeMemleYeeJesve peefveleevegYeeieeled oerIe&keâeueesoÙeefveefceòekeâyebOeveevegYeeiemÙe ØeeOeevÙeeled~
efleefjkeäKeeGDeceCebleiegCenerCeb~~117~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ceveg<ÙeeÙeg<eefmleÙe&ieeÙeg<eesÓØeMemleoMe&veeled~
SJeceglke=â„§eleg:<eef„heefokeâes ceneoC[keâ: kegâlees YeJeefle~
mebØeefle SlesveeuheyenglJesve meteÛf eleesòejØeke=âeflemJemLeeveeslke=â„evegYeeieeuheyenglJeb keâLeefÙe<Ùevles~ DeeÛeeÙe&oJs ee:~ leÅeLee-
meJe&leer›eevegYeeieb kesâJeue%eeveeJejCeerÙeb~ DeeefYeefveyeesefOekeâ%eeveeJejCeerÙecevevleiegCenerveb~ ßegle%eeveeJejCeer-

ÙecevevleiegCenerveb~ DeJeefOe%eeveeJejCeerÙecevevleiegCenerveb~ ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙecevevleiegCenerveb~
meJe&leer›eevegYeeieb kesâJeueoMe&veeJejCeerÙeb~ Ûe#ego&Me&veeJejCeerÙecevevleiegCenervebb~ DeÛe#ego&Me&veeJejCeerÙecevebleiegCenerveb~
DeJeefOeoMe&veeJejCeerÙecevevleiegCenerveb~ mlÙeeveie=eæ f : DevevleiegCenervee~ efveõeefveõe DevebleiegCenervee~ ØeÛeueeØeÛeuee DevebleiegCe-
nervee~ efveõe DevebleiegCenervee ØeÛeuee DevebleiegCenervee~
meJe&leer›eevegYeeieb meelecemeelecevebleiegCenerveced~
meJe&leer›eevegYeeieb efceLÙeelJeb~ DevebleevegyebefOeueesYeesÓvevleiegCenerve:~ ceeÙee efJeMes<enervee~ ›eâesOees efJeMes<enerve:~ ceevees
efJeMes<enerve: mebpJeuevemÙe ueesYeesÓvevleiegCenerve:~ ceeÙee efJeMes<enervee~ ›eâesOees efJeMes<enerve:~ ceevees efJeMes<enerve:~ SJeb
ØelÙeeKÙeeveÛeleg<keâ-DeØelÙeeKÙeeveÛeleg<keâÙees§e JeòeâJÙeced~ vehegbmekeâJesoesÓvevleiegCenerve:~ DejeflejvevleiegCenervee~
MeeskeâesÓvevleiegCenerve:~ YeÙecevevleiegCenerve:~ pegieghmee DevebleiegCenervee~ ŒeerJesoesÓvevleiegCenerve:~ heg®<eJesoesÓvevleiegCenerve:~
jeflejvevleiegCenervee~ nemÙecevevleiegCenerveb~
meJe&leer›eevegYeeieb osJeeÙeg<kebâ~ veejkeâeÙegjvevleiegCenerveb~ ceveg<ÙeeÙegjvevleiegCenerveb~ efleÙe&ieeÙegjvevleiegCenerveced~
meJe&leer›eevegYeeiee osJeieefle:~ ceveg<ÙeieeflejvevleiegCenervee~ vejkeâieeflejvevleiegCenervee~ efleÙe&iieeflejvevleiegCenervee~
meJe&leer›eevegYeeiee hebÛesefvõÙepeeefle:~ SkesâefvõÙepeeeflejvevleiegCenervee~ ÉerefvõÙepeeeflejvevleiegCenervee~ $eerefvõÙepeeeflej-
vevleiegCenervee~ ÛelegefjefvõÙepeeeflejvevleiegCenervee~
meJe&leer›eevegYeeieb keâece&CeMejerjb lewpemeMejerjcevebleiegCenerveb~ DeenejMejerjcevevleiegCenerveb~ Jewe›f eâefÙekeâMejerjcevebleiegCenerveb~
DeewoeefjkeâMejerjcevebleiegCenerveb~
meJe&leer›eevegYeeieb meceÛelegjœemebmLeeveb~ ngC[keâmebmLeevecevevleiegCenerveb~ JeecevemebmLeeveceveble iegCenerveb~ kegâypekeâ-
mebmLeeveDevebleiegCenerveb~ mJeeeflemebmLeevecevebleiegCenerveb~ vÙe«eesOemebmLeevecevevleiegCenerveced~
meJe&leer›eevegYeeieceenejMejerjebieesheebieb~ Jewe›f eâefÙekeâMejerjebieesheebiecevevleiegCenerveb~ DeewoeefjkeâMejerjebieesheebiecevebleiegCenerveced~
mebnveveeveeceuheyenglJeb mebmLeeveJeled %eeleJÙeb~
meJe&leer›eevegYeeieb ØeMemleJeCe&Ûeleg<keâ-ceØeMemleJeCe&Ûeleg<keâcevevleiegCenerveb~
ÙeLee ieeflemleLeeveghetJeeaØe™heCee %eeleJÙee~
meJe&leer›eevegYeeiee Deieg®ueIegØeke=âefle:~ GÛÚdJeemecevebleiegCenerveb~ hejIeelecevebleiegCenerveb~ GheIeelecevebleiegCenerveb~
Slemceeled meJe&Ùegieueeveeb meJe&leer›eeefCe ØeMemleeefve~ DeØeMemleeefve Øeeflehe#eeefCe DevebleiegCenerveeefve~
Slemceeled meJe&Ùegieueeveeb meJe&leer›eevegYeeieeefve ØeMemleeefve~ DeØeMemleeefve Øeeflehe#eYetleeefve DevebleiegCenerveeefve~
meJe&leer›eevegYeeiecegÛÛewieex$eb~ veerÛewieex$ecevebleiegCenerveb~
meJe&leer›eevegYeeieb JeerÙee&vlejeÙeb~ DeOemleves<eg ›eâcesCe oeveevlejeÙeeefokeâe DevebleiegCenervee %eeleJÙee:~
SJeb veJecemLeues Ûeleg:<eef„heefokeâeslke=â„evegYeeieceneoC[keâeuheyenglJeØe™heCehejlJesve ef$ehebÛeeMelmet$eeefCe ieleeefve~
SJeb mJemLeeveeuheyenglJeb meceehleced~
DeOegvee ‘mebpe-’ FlÙeeefovee ieeLeemet$eceJeleeÙe&les DeuheyenglJekeâLeveØekeâejsCe-
mebpe-ceCe-oeCeceesner ueeYeb megoÛekeäKeg-Yeesie ÛekeäKegb Ûe~
DeeefYeefCeyeesefnÙe heefjYeesie efJeefjÙe CeJe CeeskeâmeeÙee~~4~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘mebpe’ FlÙegòesâ ÛelJeeÙe&efhe mebpJeueveeefve ie=nerleJÙeeefve~ ‘ceCe-oeCeb’ FlÙegòesâ

ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙemÙe oeveevlejeÙemÙe Ûe «enCeb~ ‘Deesefn’ Fefle keâefLeles DeJeefOe%eeveeJejCeerÙeceJeefOeoMe&veeJejCeerÙeb
ie=nerleJÙeb~ ‘ueeYe’ efveoxMees ueeYeevlejeÙe«enCeeLe&:~ ‘mego’ efveoxMe: ßegle%eeveeJejCeerÙeØe%eeheveeLe&:~
‘DeÛekeä#eg’ efveoxMe: DeÛe#ego&Me&veeJejCeerÙe«enCeefveefceòe:~ ‘Yeesie’ efveoxMees YeesieevlejeÙemÙe Øe™hekeâ:~ ‘ÛekeäKegb
Ûe’ Fefle efveoxMe: Ûe#ego&Me&veeJejCeerÙe«enCeefveefceòekeâ:~
efkeâceLeË ÛeMeyoesÛÛeejCeb ef›eâÙeles ?
ßegle%eeveeJejCeerÙe-DeÛe#ego&Me&veeJejCeerÙe-YeesieevlejeÙeb Ûe Sleeefve $eerCÙeefhe keâcee&efCe ÙeLee DevegYeeiesveevÙeesvÙeb
meceeveeefve leLee Ûe#ego&Me&veeJejCeerÙeb Ûe YeJeleerefle %eeheveeLeË ef›eâÙeles~
‘DeeefYeefCeyeesefnÙe’ efveoxMesve DeeefYeefveyeesefOekeâ %eeveeJejCeerÙeb ie=nerleJÙeb~ ‘heefjYeesie’ JeÛevesve heefjYeesieevlejeÙeb
ie=nerleJÙeb~ ‘CeJe Ûe’ Fefle ‘Ûe’ Meyosve Sleemeecevevlejeled Øeke=âleerveecevegYeeie: meÂMe Fefle metefÛele:~
‘efJeefjÙe’ Fefle YeefCeles JeerÙee&vlejeÙemÙe «enCeb~ ‘CeJeCeeskeâmeeÙee’ FlÙegòesâ veJeeveeb veeskeâ<eeÙeeCeeb «enCeb keâle&JÙeb~
De$e meJe&$e DevebleiegCeMeyomÙe DeOÙeenej: keâle&JÙe:~
mebØeefle kesâJeue%eeveeJejCeeefoØeke=âleer veecevegYeeieehes#eÙee DevebleiegCelJeefve™heCeeLeË ieeLeemet$eÉÙeceJeleeÙe&les-
kesâ-he-efCe-Deª-efòeÙe-DeCe-efceÛÚe-Dees-Jes-efleefjkeäKe-ceCegmeeT~
lesÙeekeâccemejerjb efleefjkeäKe-efCejÙe-ceCegJe-osJeieF&~~5~~
CeerÛeeieesob Depemees DemeeocegÛÛeb pemees lene meeob~
efCejÙeeT osJeeT DeenejmejerjCeeceb Ûe~~6~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—kesâJeue%eeveeJejCeerÙe-kesâJeueoMe&veeJejCeerÙeÙees«e&nCeeLeË ‘‘kesâ’’ Fefle efveoxMe:
ke=âle: met$esÓefmceved~ les És Deefhe meÂMes Fefle %eeheveeLeË ‘kesâ’ Fefle SkeâMeyosve efveefo&„s mle:~ ‘he’ FlÙegòesâ ØeÛeuee
ie=nerleJÙee, veecewkeâosMeeoefhe veeceJele: ØeefleheefòeoMe&veeled~ ‘efCe’ FlÙegòesâ efveõeÙee «enCeb~ keâejCeb hetJe&efceJe JeòeâJÙeb~
‘Deª’ FlÙegòesâ De„keâ<eeÙee ie=nerleJÙee~ ‘efleÙe’ Fefle YeefCeles mlÙeeveie=efæef$ekebâ ie=nerleJÙeb~
kegâle: ?
DeeÛeeÙeexheosMeeled~
‘DeCe’ Fefle efveoxMeesÓvevleevegyebefOeÛeleg<keâ«enCeefveefceòe:~ ‘efceÛÚe’ efveoxMees efceLÙeelJemÙe «eenkeâ:~ ‘Dees’ Fefle
keâefLeles DeewoeefjkeâMejerjb ie=nerleJÙeb~
DeJeefOe%eeveb efkeâVe ie=¢eles ?
ve ie=¢eles, lemÙe hetJeË Øe™efhelelJeeled~ ‘Jes’ Fefle YeefCeles Jewef›eâefÙekeâMejerjmÙe «enCeb veevÙemÙe, DemebYeJeeled~
‘efleefjkeäKe-ceCegmeeT’’ Fefle YeefCeles ÉÙeesjeÙeg<ees«e&nCeb, DeeÙeg:MeyomÙe ØelÙeskeâceefYemebyebOeeled~ ‘‘lesÙeekeâcceFÙemejerjb’’
FlÙegòesâ lewpemekeâece&CeMejerjÙees«e&nCeb~ efleefjkeäKe-efCejÙeceCegJe-osJeieefo ‘FlÙegòesâ Ûelegie&leÙees ie=nerleJÙee:, ieefleMeyomÙe
ØelÙeskeâceefYemebyebOeeled~
<e…erieeLeeÙee DeLe&: megiecees Jele&les~ DemÙeeÙeceLe&:-hetJeË ieeLee$eÙeb keâefLeleb~ leleesÓhes#eÙee FÙeb le=leerÙeeieeLee$e
<e…er keâLÙeles~
SJeb oMeces mLeues peIevÙeÛeleg:<eef„heefokeâceneoC[keâkeâLevelJesve ieeLee$eÙeb ieleced~
DeOegvee Ûeleg:<eef°heefokeâceneoC[keâefve™heCeeLeË mebpJeueveÛeleg<keâevevleiegCelJeØeefleheeovehejb met$ehebÛekeâceJeleeÙe&les-
Sòees penCCeDees ÛeGmeefªheefoDees ceneob[Dees keâeÙeJJees YeJeefo~~118~~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJeexòeâpeIevÙeeuheyenglJesve osMeeceMe&kesâve metefÛeleÛeleg:<eef°heefokeâeuheyenglJeb
ßeerYetleyeefuemetefjJeÙexCe YeefCe<Ùeles~
meJJeceboeCegYeeieb ueesYemebpJeueveb~~119~~
ceeÙeemebpJeueveceCebleiegCeb~~120~~
ceeCemebpeueveceCebleiegCeb~~121~~
keâesOemebpeueveceCebleiegCeb~~122~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebpJeueveueesYekeâ<eeÙe: meJee&hes#eÙee cevoevegYeeiesve ÙegòeâesÓefmle, Deefve-
Je=efòeÛejcemeceÙeyebOe«enCeeled~
met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙeJeefle&ueesYe: met#ceefkeâefómJe™he: efkeâVe ie=¢eles ?
ves ie=¢eles, efkebâÛe-yebOeeefOekeâejs meòJe«enCeevegheheòes:~ ve JesoveeÙeeb meòJeb ÛewJe Øe™hÙeles, yebOemeòJeÙeesÉ&Ùeesjefhe
Øe™efhelelJeeled~ Sleeefve Ûeleg:<eef„heefokeâeefve peIevÙeeslke=â„euheyenglJeeefve yebOeb ÛewJeeefßelÙeeefmLeleeefve~
ceneyebOemet$eesheefo„lJeeosJe %eeÙeles~
Demceeled ueesYeevceeÙeemebpJeuevecevevleiegCeceefmle, DeefveJe=eòf ekeâjCeÛejcemeceÙeeoOeesÓvlecegn& lt e&ceJeleerÙe& efmLeleceeÙee-
keâ<eeÙeÛejceevegYeeieyebOe«enCeeled~
DeefveJe=efòekeâjCeiegCemLeeveÛejceevegYeeieyebOeeod efÉÛejceevegYeeieyebOeesÓvevleiegCeesÓefmle~ lemceeled ef$eÛejceevegYeeie-
yebOeesÓvevleiegCe:~ SJeb meJe&$eeefveJe=efòekeâeuemÙeeYÙevlejsÓvegYeeieJe=efæo&Me&veeled~
DemceevceevemebpJeuevecevevleiegCeceefmle, ceeÙeemebpJeuevepeIevÙeyebOeØeosMeeoOeesÓvleceg&ntle&ceJeleerÙe& efmLele ceeve-
peIevÙeyebOe«enCeeled~ De$eehÙevevleiegCelJemÙe keâejCeb ØeeflemeceÙecevevleiegCeeÙee: ßesCÙee: DeOemleveevegYeeieyebOeJe=efæYe&Jeefle~
Demceel›eâesOemebpJeuevecevevleiegCeb Jele&les, lemceeoOeesÓvleceg&ntle&ceJeleerÙe& peIevÙeyebOe«enCeeled~
DeOegvee ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeeefoÉeoMeØeke=âleerveeb ›eâceMeesÓvevleiegCelJeØeefleheeoveeLeË met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
ceCeheppeÙeCeeCeeJejCeerÙeb oeCeblejeFÙeb Ûe oesefJe leguueeefCe DeCeble-
iegCeeefCe~~123~~
DeesefnCeeCeeJejCeerÙeb DeesefnobmeCeeJejCeerÙeb ueeYeblejeFÙeb Ûe efleefCCe efJe
leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~~124~~
megoCeeCeeJejCeerÙeb DeÛekeäKegobmeCeeJejCeerÙeb YeesieblejeFÙeb Ûe efleefCCe efJe
leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~~125~~
ÛekeäKegobmeCeeJejCeerÙeceCebleiegCeeefCe~~126~~
DeeefYeefCeyeesefnÙeCeeCeeJejCeerÙeb heefjYeesieblejeFÙeb Ûe oes efJe leguueeefCe
DeCebleiegCeeefCe~~127~~
efJeefjÙeblejeFÙeceCebleiegCeb~~128~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—›eâesOemebpJeueveb peIevÙeevegYeeiees yeeojke=âef„mJe™heesÓefmle, SleÙeesceve:
heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙe-oeveevlejeÙeÙeesÉ&Ùees: keâce&CeesjvegYeeie: hegve: mheæÇ&kebâ, SleÙees: met#cemeebhejeefÙekeâ ÛejcepeIevÙeyebOemÙe
mheæ&keâlJeb cegkeälJee ke=âef„lJeeYeeJeeled~ lesve ›eâesOemebpJeuevepeIevÙeyebOeeled Deefhe&leefÉØeke=âlÙeespe&IevÙeyebOeesÓvevleiegCeesÓefmle~
Øeke=âefleefJeMes<esCe DeJeefOe%eeveeJejCeerÙeb DeJeefOeoMe&veeJejCeerÙeb ueeYeevlejeÙeb Ûe $eerCÙeefhe leguÙeeefve DevebleiegCeeefve~
#ehekeâßesCÙeeb osMeIeeefleyebOekeâjCes<eg hetJeexòesâYÙe: he§eeled osMeIeeeflelJecegheheVelJeeod %eeÙeles~
Øeke=âefleefJeMes<eeled ßegle%eeveeJejCeerÙeb DeÛe#egoM& e&veeJejCeerÙeb YeesieevlejeÙeb Ûe $eerCÙeefhe leguÙeeefve DevebleiegCeeefve meefvle~
Sleoefhe keggâlees %eeÙeles ?
he§eeod osMeIeeefleyebOeÙeesieeosJe %eeÙeles~
De«esleveÙeesÉ&Ùees: met$eÙeesjLe&: megieceesÓefmle~
mebØeefle veJeveeskeâ<eeÙeeCeecevevleiegCelJeefve™heCeeLeË veJemet$eeCÙeJeleeÙe&vles-
hegefjmeJesoes DeCebleiegCees~~129~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—JeerÙee&vlejeÙemÙeevegYeeiees osMeIeeleer SkeâmLeeefvekeâ:, heg®<eJesomÙeeefhe DevegYeeie:
SleeÂMe§ewJe~ efkeâvleg Devleceg&ntle&ceOeesÓJeleerÙe& yeæmlesveevevleiegCees peele:~
nmmeceCebleiegCeb~~130~~
DehetJe&keâjCeÛejcemeceÙemeJe&IeeefleefÉmLeeefvekeâpeIevÙeevegYeeieyebOe«enCeeled~
joer DeCebleiegCee~~131~~
S<ee Øeke=âefle: nemÙekeâce&hegjbiecelJeeled~
ogiegbÚe DeCebleiegCee~~132~~
ÙeÅeefhe jeflepegieghmeÙeesÉ&Ùees: Øeke=âlÙees: DehetJe&keâjCeÛejcemeceÙes ÛewJe peIevÙeyevOees peelemle¢e&efhe jlÙehes#eÙee
pegieghmeevevleiegCee, Øeke=âefleefJeMes<eceeefßelÙe mebmeejeJemLeeÙeeb meJe&$e leLeeJemLeeveeled~
YeÙeceCebleiegCeb~~133~~
pegieghmeehes#eÙee YeÙecevevleiegCeceefmle Øeke=âefleefJeMes<esCesefle~
meesiees DeCebleiegCees~~134~~
SlemÙe keâejCeb ÙeohetJe&keâjCeefJeMegædÙehes#eÙee DevebleiegCenerveefJeMegefæmeefnlesve ØeceòemebÙelesve yeæ-peIevÙeevegYeeie-
«enCeeled~
Dejoer DeCebleiegCee~~135~~
Meeskeâehes#eÙee DejefleØeke=âeflejvevleiegCee YeJeefle, mJeeYeeefJekeâlJeeled~

FeflLeJesoes DeCebleiegCees~~136~~
ØeceòemebÙeleefJeMegæŸehes#eÙee DevebleiegCenervemeJe&efJeMegæefceLÙeeÂef„peerJesve yeæŒeerJesopeIevÙeevegYeeie«enCeeled
ŒeerJesoesÓvevleiegCees YeJeefle~
CeJegbmeÙeJesoes DeCebleiegCees~~137~~
kesâJeueCeeCeeJejCeerÙeb kesâJeueobmeCeeJejCeerÙeb Ûe oesefJe leguueeefCe DeCeble-
iegCeeefCe~~138~~
efceLÙeeÂef„peerJesve meJe&efJeMegæsve mebÙeceeefYecegKesve yeæpeIevÙeevegYeeie«enCeeled vehegbmekeâJesoesÓvevleiegCees YeJeefle~
DeOegvee kesâJeue%eeveoMe&veeJejCeefÉkeâØeke=âefle DevebleiegCelJeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SleÙeesÉÙ& eesjefhe Øeke=âlÙees: met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙesÓvlecegn& lt e&cevebleiegCeneefveb ielJee
peIevÙeevegYeeieyebOees ÙeÅeefhe peelemlen&Ùd eefhe efceLÙeeÂef„peerJesve meJe&eJf eMegævs e yeævehegmb ekeâJeso-peIevÙeevegYeeie-yebOeeovevleiegCees YeJeefle~
keggâle Sleled ?
mebØeefle ØeÛeueeefveõeØeke=âefleÉÙelejleceevevleiegCe efve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
heÙeuee DeCebleiegCee~~139~~
efCeöe DeCebleiegCee~~140~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DehetJe&keâjCeiegCemLeeveJeefle&peerJesve mJekeâkeâeuemÙe mehleYeeies<eg ØeLeceYeeies Jele&ceevesve
ÛejcemeceÙemet#cemeebhejeefÙekeâmÙe efJeMegædÙehes#eÙee DevebleiegCenerveefJeMegefæmeefnlesve yeælJeeled~
ÙeÅeefhe efveõeÙeemle$ewJe peIevÙeyebOees YeJeefle leLeeefhe Øeke=âefleefJeMes<esCe meevevleiegCee YeJeefle ØeÛeueehes#eÙesefle~
DeOegvee ØelÙeeKÙeeveeJejCeÛeleg<keâlejlecelJeefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
heÛÛekeäKeeCeeJejCeerÙeceeCees DeCebleiegCees~~141~~
keâesOees efJemesmeeefnDees~~142~~
ceeÙee efJemesmeeefnÙee~~143~~
ueesYees efJemesmeeefnDees~~144~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DehetJe&keâjCeJeefle&#ehekeâefJeMegædÙehes#eÙee DevebleiegCenerveefJeMegefæmeefnlesve
meJe&efJeMegæsve mebÙeleemebÙelesve yeæpeIevÙeevegYeeie«enCeeled ØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙeceeveesÓvevleiegCees YeJeefle~ DemÙeehes#eÙee
›eâesOees efJeMes<eeefOekeâmlelees ceeÙee efJeMes<eeefOekeâe, lelees ueesYees efJeMes<eeefOekeâes %eeleJÙe:~
mebØeefle DeØelÙeeKÙeeveeJejCeÛeleg<keâ-efveõeef$ekeâØeke=âleerveecevevleiegCelJeeefoKÙeeheveeLeË met$emehlekeâceJeleeÙe&les-
DeheÛÛekeäKeeCeeJejCeerÙeceeCees DeCebleiegCees~~145~~
efCeöeefCeöe DeCbeleiegCee~~149~~
heÙeueeheÙeuee DeCebleiegCee~~150~~
LeerCeefieæer DeCebleiegCee~~151~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙeueesYeehes#eÙee DeØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙeceeveesÓvevleiegCees YeJeefle~
efkebâÛe-mebÙeleemebÙeleefJeMegefæle: DevebleiegCenerveefJeMegefæmeefnlesve DemebÙelemecÙeiÂef„peerJesve meJe&efJeMegæsve ÛejcemeceÙes
yeæpeIevÙeevegYeeie«enCeeled~ lele: Øeke=âefleefJeMes<esCe ›eâesOees efJeMes<eeefOekeâ:~ lelees ceeÙee efJeMes<eeefOekeâe, lelees ueesYees efJeMes<eeefOekeâ:
Øeke=âefleefJeMes<esCewJe %eeleJÙees YeJeefle~ DemebÙelemecÙeiÂef„efJeMegefæle:-DevebleiegCenerveefJeMegefæmeefnle-efceLÙeeÂef„peerJesve
meJe&efJeMegæsve yeælJeeled efveõeefveõe DevebleiegCee YeJeefle~
ÙeÅeefhe efveõeefveõe-ØeÛeueeØeÛeueÙeesÉ&Ùeesjefhe Øeke=âlÙees: peIevÙeevegYeeieyebOeeveeceskeâ§ewJe mJeeceer le¢e&efhe Øeke=âefle-
efJeMes<esCe ØeÛeueeØeÛeuee DevebleiegCee yeesæJÙee~
lele: mlÙeeveie=efæjefhe Øeke=âefleefJeMes<esCe DevebleiegCee %eeleJÙees YeJeefle~
DeOegvee DevebleevegyebefOe-DeeefoØeke=âleerveeb DevebleiegCelJeeefoØeefleheeoveeLeË met$ehebÛekeâceJeleeÙe&les-
DeCebleeCegyebefOeceeCees DeCebleiegCees~~152~~
efceÛÚòeceCebleiegCeb~~156~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJe&keâefLelemlÙeeveie=efæveeceoMe&veeJejCekeâce&Øeke=âlÙehes#eÙee Devebleeveg-
yebefOeceeveesÓvevleiegCees YeJeefle~ mebÙeceeefYecegKeÛejcemeceÙeefceLÙeeÂef„peerJesve yeæpeIevÙeevegYeeieyebOe«enCeeled~
Øeke=âefleefJeMes<esCe ›eâesOees efJeMes<eeefOekeâ:, lelees ceeÙee efJeMes<eeefOekeâe, leohes#eÙee Øeke=âefleefJeMes<esCewJe ueesYees efJeMes<eeefOekeâ:~
efceLÙeeÂef„peerJesve meJe&eJf eMegævs e mebÙeceeefYecegKesve mJekeâkeâeuemÙe ÛejcemeceÙes Jele&ceevesve yeæpeIevÙeevegYeeie«enCeeled~
ÉÙeesjefhe Øeke=âlÙees: efceLÙeeÂef„jskeâ SJe mJeeceer Deefmle, leoeveeR efceLÙeelJemÙeevevleiegCelJeb keâLeb ÙegpÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, Øeke=âefleefJeMes<esCe leoefJejesOeeled~
mebØeefle DeewoeefjkeâeefoØeke=âleerveecevevleiegCelJeØeefleheeoveeLeË oMemet$eeCÙeJeleeÙe&vles-
DeesjeefueÙemejerjceCebleiegCeb~~157~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùesve S<ee ØeMemleØeke=âeflemlesve SlemÙee: mebkeäuesMesve peIevÙeyebOees YeJeefle~ hegve S<ee
DeewoeefjkeâMejerjØeke=âefle: ÙeÅeefhe efceLÙeeÂef„mebyebeOf eveer Glke=â„mebkeäuesMesCe yeæe len&Ùd eefhe efceLÙeelJeeovevleiegCee YeJeefle~
kegâle: ?
MegYeeveeb Øeke=âleerveeb mebkeäuesMesve cenleesÓvegYeeiemÙe #eÙeeYeeJeeled~

JesGefJJeÙemejerjceCebleiegCeb~~158~~
S<ee Øeke=âefle: DeewoeefjkeâMejerjcehes#Ùe ØeMemlelecelJeeled DevebleiegCee YeJeefle~
efleefjkeäKeeGDeceCebleiegCeb~~159~~
Glke=â„mebkeäuesMe-efJeMegefæYÙeeb DeeÙegyeËOeeYeeJees YeJeefle, Dele: lelØeeÙeesiÙemebkeäuesMe-efJeMegefæYÙeeb yeæefleÙe&ie-
heÙee&hlepeIevÙeeÙeg«e&nCeeled Jewef›eâefÙekeâMejerjhes#eÙee efleÙe&ieeÙegjvevleiegCeb YeJeefle~
ceCegmeeGDeceCebleiegCeb~~160~~
efleÙe&ieeÙegjhes#eÙee ceveg<ÙeeÙegjvevleiegCeceefmle, efJeMegælecelJeeled~
lespeFÙemejerjceCebleiegCeb~~161~~
lewpemeMejerjb Ùesve MegYeØeke=âeflemlesvewlemÙee peIevÙeyebOe: meJe&mebefkeäue„efceLÙeeÂef„peerJes YeJeefle~ YeJeVeefhe
ceveg<ÙeeÙeg<eesÓhes#eÙee DevebleiegCees YeJeefle~
kegâle: ?
MegYeeveeb Øeke=âleerveeb yeng-DevegYeeieyebOeehemejCeeYeeJeeled~
keâcceFÙemejerjceCebleiegCeb~~162~~
Øeke=âefleefJeMes<esCe S<ee keâece&CeØeke=âeflejvevleiegCee YeJeefle~
efleefjkeäKeieoer DeCebleiegCee~~163~~
keâece&CeMejerjehes#eÙee efleÙe&iieeflejvebleiegCee YeJeefle, meJe&efJeMegæmehlecehe=efLeJeerveejkeâefceLÙeeÂef„peerJesve yeælJeeled~
efCejÙeieoer DeCebleiegCee~~164~~
Demebef%ehebÛesefvõÙe efleÙe&iieeflemebkeäuesMeeled DevebleiegCemebkeäuesMesve yeælJeeled~
ceCegmeieoer DeCebleiegCee~~165~~
ÙeÅeefhe SlemÙee ceveg<Ùeieles: SkesâefvõÙes<eg peIevÙeyebOeespeelemle¢e&efhe S<ee vejkeâieeflecehes#Ùe DevebleiegCee YeJeefle,
MegYeØeke=âeflelJeeled~
osJeieoer DeCebleiegCee~~166~~
ÙeÅeefhe SlemÙee peIevÙeyebOe: Demebef%ehebÛesefvõÙes<eg heefjJele&ceeveceOÙeceheefjCeeces<eg peelemlen&dÙeefhe ceveg<Ùeieeflecehes#Ùe
osJeieeflejvevleiegCee YeJeefle, SkesâefvõÙeheefjJele&ceeveceOÙeceheefjCeeceeled Demebef%ehebÛesefvõÙeheefjJele&ceeveceOÙeceheefjCeeceeveece-
vevleiegCelJeoMe&veeled~
DeOegvee veerÛeiees$eeefo Øeke=âleerveecevevleiegCelJeKÙeeheveeLeË met$ee„keâceJeleeÙe&les-
CeerÛeeieesoceCebleiegCeb~~167~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeÅeefhe SlemÙe veerÛeiees$emÙe mehlecehe=LJeerveejkesâ<eg meJe&efJeMegæheefjCeeces<eg peIevÙeb
yebOeb peeleb le¢e&efhe osJeielÙehes#eÙee veerÛeiees$ecevevleiegCeb YeJeefle, mJeeYeeefJekeâlJeeled~
Depemeefkeâòeer DeCebleiegCee~~168~~
meJe&efJeMegæsve ØeceòemebÙelesve ØeyeælJeeled~

DemeeoeJesoCeerÙeceCebleiegCeb~~169~~
SlemÙeemeeleeJesoveerÙemÙe peIevÙeyebOees ÙeÅeefhe ØeceòemebÙeles cegveew peelemlen&dÙeefhe DeÙeMe:keâerefle&Øeke=âlesjsle-
mÙeevegYeeieesÓvevleiegCees YeJeefle Øeke=âefleefJeMes<esCesefle~
pemeefkeâòeer GÛÛeeieesob Ûe oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~~170~~
ÙeÅeefhe DeeflemebkeäuesMeÙegòeâefceLÙeeÂef„hebÛesefvõÙes<eg ÙeMe:keâerefle&GÛÛeiees$eÙeesÉ&Ùees: keâce&Cees: peIevÙees yebOees YeJeefle,
len&dÙeefhe DemeeleeJesoveerÙeehes#eÙee DeveÙeesjvegYeeieesÓvebleiegCeesÓefmle, MegYeØeke=âleerveeb yeng-DevegYeeieyebOeehemejCeeYeeJeeled~
meeleeJesoCeerÙeceCebleiegCeb~~171~~
SlemÙeeefhe peIevÙeevegYeeieyebOemÙe meJe&mebefkeäue„es efceLÙeeÂef„§ewJe mJeeceer, efkeâvleg Øeke=âefleefJeMes<esCe meeleeJesoveerÙe-
Øeke=âeflejvevleiegCee Deefmle~
efCejÙeeGDeceCebleiegCeb~~172~~
meeleeJesoveerÙeehes#eÙee vejkeâeÙegjvevleiegCeceefmle, mJeeYeeefJekeâlJeeled~
osJeeGDeceCebleiegCeb~~173~~
keâejCeb megieceb %eeleJÙeb~
DeenejmejerjceCebleiegCeb~~174~~
DeØeceòemebÙelesve lelØeeÙeesiÙeefJeMegæsve ØeyeælJeeled~
SJeb peIevÙeb Ûeleg:<eef„heefokebâ hejmLeeveeuheyenglJeb meceehleb~
mebØeefle Slesve metefÛelemJemLeeveeuheyenglJeb Je#Ùevles-
meJe&cevoevegYeeieb ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙeb~ DeJeefOe%eeveeJejCeerÙecevevleiegCeb~ ßegle%eeveeJejCeerÙecevevleiegCeb~
DeeefYeefveyeesefOekeâ%eeveeJejCeerÙecevevleiegCeb~ kesâJeue%eeveeJejCeerÙecevevleiegCeb %eeleJÙeceefmle~
meJe&cevoevegYeeieceJeefOeoMe&veeJejCeerÙeb~ DeÛe#ego&Me&veeJejCeerÙecevevleiegCeb~ DeÛe#ego&Me&veeJejCeerÙecevevleiegCeb~
Ûe#ego&Me&veeJejCeerÙecevevleiegCeb~ kesâJeueoMe&veeJejCeerÙecevevleiegCeb~ ØeÛeuee DevevleiegCee~ efveõe DevebleiegCee~ efveõeefveõe
DevebleiegCee~ ØeÛeueeØeÛeuee DevebleiegCee~ mlÙeeveie=efæjvevleiegCee~
meJe&cevoevegYeeiecemeeleeJesoveerÙeb~ meeleeJesoveerÙecevebleiegCeb~
meJe&cevoevegYeeieb ueesYemebpJeueveb~ ceeÙeemebpJeuevecevevleiegCeb~ ceevemebpJeuevecevevleiegCeb~ ›eâesOemebpJeuevecevebleiegCeb~
heg®<eJesoesÓvevleiegCe:~ nemÙecevebleiegCeb~ jeflejvevleiegCee~ peggieghmee DevebleiegCee~ YeÙecevebleiegCeb~ MeeskeâesÓvevleiegCe:~
DejeflejvevleiegCee~ ŒeerJesoesÓvevleiegCe:~ vehegbmekeâJesoesÓvevleiegCe:~ ØelÙeeKÙeeveceeveesÓvevleiegCe:~ ›eâesOees efJeMes<eeefOekeâ:
ceeÙee efJeMes<eeefOekeâe~ ueesYees efJeMes<eeefOekeâ:~ DeØelÙeeKÙeeveceeveesÓvevleiegCe:~ ›eâesOees efJeMes<eeefOekeâ:~ ceeÙee efJeMes<eeefOekeâe~
ueesYees efJeMes<eeefOekeâ:~ DevevleevegyebeOf eceeveesÓvevleiegCe:~ ›eâesOees efJeMes<eeefOekeâ:~ ceeÙee efJeMes<eeefOekeâe~ ueesYees efJeMes<eeefOekeâ:~
efceLÙeelJecevevleiegCeefceefle %eeleJÙeced~
meJe&cevoevegYeeieb efleÙe&ieeÙeg:~ ceveg<ÙeeÙegjvevleiegCeb~ vejkeâeÙegjvevleiegCeb~ osJeeÙegjvevleiegCeb~
meJe&cevoevegYeeiee efleÙe&iieefle:~ vejkeâieeflejvevleiegCee~ ceveg<ÙeieeflejvevleiegCee~ ceveg<ÙeieeflejvevleiegCee~ osJeieeflejvvleiegCee~
meJe&cevoevegYeeiee Ûelegejf efvõÙepeeefle:~ $eerevf õÙepeeeflejvevleiegCee~ Éerevf õÙepeeeflejvevleiegCee~ SkesâefvõÙepeeeflejvevleiegCee~

hebÛesefvõÙepeeeflejvevleiegCee~
meJe&cevoevegYeeieceewoeefjkeâMejerjb~ Jewef›eâefÙekeâMejerjcevevleiegCeb~ lewpemeMejerjcevevleiegCeb~ keâece&CeMejerjcevevleiegCeb~
DeenejMejerjcevevleiegCeb~
meJe&cevoevegYeeieb vÙe«eesOemebmLeeveb~ mJeeeflemebmLeevecevevleiegCeb~ kegâypekeâmebmLeevecevevleiegCeb~ JeecevemebmLeevecevevleiegCeb~
ngb[keâmebmLeevecevevleiegCeb~ meceÛelegjœemebmLeevecevevleiegCeced~
meJe&cevoevegYeeieceewoeefjkeâMejerjebieesheebie~ Jewef›eâefÙekeâMejerjebieesheebiecevevleiegCeb~ DeenejkeâMejerjebieesheebiecevevleiegCeb~~
mebnveveeveeb Yebie: mebmLeeveJeled %eeleJÙe:~
meJe&cevoevegYeeieceØeMemleJeCee&efoÛeleg<kebâ~ ØeMemleÛeleg<keâcevevleiegCeb~
ÙeLee ieeflemleLeeveghetJeeaJÙeJemLee %eeleJÙee~
meJe&cevoevegYeeiecegheIeeleb~ hejIeelecevebleiegCeb~ GÛÚdJeemecevevleiegCeb~ Deieg®ueIegcevevleiegCeb~ meJe&cevoevegYeeiee
DeØeMemleefJeneÙeesieefle:~ ØeMemleefJeneÙeesieeflejvevleiegCee~
$emeeefooMeÙegieuemÙe meeleemeeleØeke=âefleJeled Yebiees %eeleJÙe:~
meJe&cevoevegYeeieb veerÛeiees$eb~ GÛÛeiees$ecevevleiegCeb~
meJe&cevoevegYeeieb oeveevlejeÙeb~ SJeb heefjheešer›eâcesCe GheefjceÛelJeejesÓefhe DevlejeÙee DevevleiegCee: %eeleJÙee
YeJeefvle~
leelheÙe&ce$e-Sleeefve meJee&uheyenglJeeoerefve %eelJee mJeelceve: mekeâeMeeled meJee&efCe keâcee&CÙesJe efYeVeeefve
Megæefve§eÙeveÙesvesefle efveef§elÙe ‘YesoefJe%eevele: efmeæe: efmeæe Ùes efkeâue kesâÛeve’’ FlÙeeefokeâueMekeâeJÙeeveeb Deefhe mceejb
mceejb efvejvlejb ‘MegæesÓnb yegæesÓnb’ FlÙeeefoYeeJevee YeeJeefÙeleJÙee:~
SJeb SkeâeoMemLeues Ûeleg:<eef„heefokeâeuheyenglJeefve™heCelJesve mehlehebÛeeMelmet$eeefCe ieleeefve~
SJeb mJemLeevepeIevÙeeuheyenglJeb meceehleced~
Fefle ßeercelheg<heovleYetleyeefuemeteqjJeÙe&ØeCeerle<ešdKeC[eiecemÙe ßeerYetleyeefueDeeÛeeÙe&efJejefÛeleJesovee-
veeefcveÛelegLe&KeC[s efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le-mehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejs
ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&efJejefÛele-OeJeueešerkeâeØecegKeveevee«ebLeeOeejsCe efJejefÛeleeÙeeb efJebMeefleleces Meleeyoew
ØeLeceeÛeeÙe&MÛeeefj$eÛe›eâJeleea-ßeerMeebelf emeeiejieg®JeÙe&mlemÙe ØeLeceheóeOeerMeŠ ßeerJeerjmeeieje-
ÛeeÙe&mlemÙe efMe<Ùee-pecyetÉerhejÛeveeleerLeËkeâjpevceYetecf eefJekeâemeeefoØesejf keâe-ieefCeveer-
%eeveceleerke=âle-efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb JesoveeYeeJeefJeOeeves
le=leerÙeesÓÙeb ceneefOekeâejŠ meceehle:~
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe ÛelegLeex ceneefOekeâej: / 363
JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe
meccesoefMeKejefmeæ#es$eJevovee
Deveg„ghedÚbo:- efmeæeved meJee&ved vecemke=âlÙe, efmeæmLeeveb efpevesefMeveeced~
hetpÙeb meccesoMewuesvõb, YekeälÙee mebmleewefce efmeæÙes~~1~~
efJebMeefleleerLe&keâlee&j:, ketâšs<eg efJebMeleew efMeJeced~
DemebKÙeÙeesefieve§eeefhe, peiceg: meJee&VeceecÙenced~~2~~
kettâšs efmeæJejeefYeKÙesÓefpeleveeLe: efMeJeb ÙeÙeew~
menœecegefveefYe: meeOeË, Jevos YekeälÙee efMeJeehleÙes~~3~~
DeeÙee&mkeâvOeÚbo:-lelketâšs Ûewkeâeyeg&o-ÛelegjMeereflekeâesefšhebÛeÛelJeeefjbMeled~
ue#eØeefcelee cegveÙees, oiOeJee keâcee&efCe cegefòeâceehegÙeexieeled~~4~~
Deveg„ghedÚbo:- cevemee Jehegmee JeeÛee, mebleleb YeefòeâYeeJele:~
leeved megefmeæeved vecemÙeeefce, mJekeâce&ceueneveÙes~~5~~
DeeÙee&mkebâOeÚbo:- μketâšs %eeveOejs hetpÙees, kegbâLegosJees megjwveg&le:~
menœecegefveÙegkedâ Øeehele, efmeefæb meJee&ved veceeefce leeved~~6~~
<eCCeJeeflekeâesefškeâesšdÙe:, meg<eCCeJeeflekeâesefšue#ekeâÉeef$ebMeled~
le$e efmeæe: <eCCeJeefle-menœemehleMeleefÉÛelJeeefjbMeled~~7~~
Deveg„ghedÚbo:- De#eÙeeveboyeesOemÙe, mJeeefceve: mÙeg: mleJeerefce leeved~
lelkettâšb Ûe meoe ceesoeled, Ùelees uehmÙesÓ#eÙeb megKeced~~8~~
lele§e- mJeCe& YeõeefYeOes ketâšs, heeÕe&veeLees yegOewveg&le:~
ef$eMelecegefveÙeg*dcegefòeâ-efßeÙeb Øeehele ØeCeewefce leced~~9~~
DeeÙee&mkebâOeÚbo:- leovegÉÙeMeereflekeâesšdÙe§elegjefOekeâeMeerefleue#emebkeâefuelee: mÙeg:~
hebÛeÛelJeeefjbMelmenœeeefCe mehleMeleefÉÛelJeeefjbMeled~~10~~
Deveg„ghedÚbo:- ve=osJecegefveefYeJeËÅee, Sles meJex efMeJeb ÙeÙeg:~
YeJeheeMeefÛÚosÓnb leeved, lelketâšb Ûe mlegJes cegoe~~11~~
μ De$ee›eâcesCe leLee Ûe ØeLecele: kegbâLegveeLemÙe ketâšb ÂMÙeles Dele: kesâJeueb kegbâLegveeLeb hegve§eeefvleceketâšb heeÕe&veeLemÙe JeefvolJee
meb#eshesCe Jeboveeheâueb oefMe&leb~ ceÙee jefÛelesÙeb ye=nlmlegefle: efpevemlees$emebie=ns he"veerÙe:~
efJeMes<e-Jeerjeyos Skeâesveef$ebMeoefOekeâ-hebÛeefJebMeefleMeleleces Ûew$eke=â<CeehebÛecÙeeb S<eesÓefOekeâej: meccesoefMeKejefmeæ#es$es heJe&lemÙeesheefj
ÛeesheÌ[ekegbâ[mLeues ceÙee efueefKele:~
364 / ÛelegLeex ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
YejlesÓefmceVeÙeb cegkeälÙew-leerLexMeeb MeeÕelees efieefj:~

keâeueoes<eeÛÛelegmleerLeË-keâje: efmeæe: he=Lekeâd he=Lekeâd~~12~~
SlemÙeeceJemeefhe&CÙee-ceefmceved Mewues efMeJeb ÙeÙeg:~
ÙeeJevleesÓefhe peveemles<eeb, efpevew: mebKÙee Goerefjlee:~~13~~
Glmeefhe&CÙeJemeefhe&CÙeesÓvebleeleerleemeg ÙesÓ$e Jew~
leerLeËkeâje cegveeRõe§ee-veblee cegòeâe veceeefce leeved~~14~~
YeeefJekeâeues leLeevevleemleerLeËkeâje§e Ùeesefieve:~
Demceeeflmeefæb ØeÙeemÙebefle, leeved meJee&VeewcÙenb cegoe~~15~~
DeveeÅeefveOevemÙeemÙe, ceenelcÙeb kesâve JeCÙe&les~
YeJÙee SJe ØeJebobles, veeYeJÙewJeËÅeles keâoe~~16~~
kegâ®les Jevoveeb YekeälÙee, yeejceskebâ peveesÓmÙe Ùe:~
efleÙe&*dvejkeâielÙees§e, ieceveb lemÙe vees YeJesled~~17~~
leLee ÛewkeâesvehebÛeeMeled, YeJemÙeeYÙeblejs me efn~
efveÙeceeuuehmÙeles cegefòeâ-cesleogòebâ efpeves§ejw:~~18~~
DemÙe JevoveÙeemebKÙees-heJeemeeveeb heâueb YeJesled~
efkeâcevÙewpeuhevewÙe&efæ, efveJee&CemeewKÙeceMvegles~~19~~
#es$emÙe Jevoveemlees$ewo&iOeJee heeheeefve MegæOeer:~
mecÙeied ‘%eeveceefle’ OÙeeve mebheòÙee efmeefæceehvegÙeeced~~20~~
DeÅeenb meccesoefMeKejefmeæ#es$es JevoveeLe&ceeielÙe hejceheefJe$eheJe&lejepemÙeesheefj ÛeesheÌ[ekegâC[mLeeves efoiecyej-
pewvecebeof js efmLelJee efJeßecÙe meJe&ketâševeeb Jevoveeb mebIesve meefnlee efJeIeeÙe mebØeefle <ešdKeC[eiecemÙe efmeæevleefÛevleeceefCešerkeâeb
efueKeeefce~ DeÅelevee FÙeb Ûew$eke=â<CeehebÛeceer heeJeveer efleefLece&ce pevceefve DeefleMeeefÙeveer SJe~ Jeerjeyos Skeâesveef$ebMeoefOekeâ-
hebÛeefJebMeefleMeleleces ef¡e„eyos $ÙegòejefÉmenœelecesÓmceekebâ meccesoefMeKejMeeÕeleefmeæ#es$eJevoveeÙee: Ùees ueeYeesÓYetle,
me: kesâJeueb YeieJevceneJeerjpevceYetefcekegâC[uehegjefJekeâemeÙee$eeÙee SJe heâueceleSJe YeieJevceneJeerjmJeeefceve:
ÛejCekeâceueÙeesjvevleMees Jeboveeb kegâJexÓnced1~
DeLe efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&lemehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejmÙe le$e leeJeled ÛelegLex
ceneefOekeâejs FceeŒeÙeesÓefOekeâeje: %eeleJÙee:~
ØeLeceÛeteuf ekeâeÙeeb ÉeefJebMeeflemet$eeefCe, efÉleerÙeÛeteuf ekeâeÙeeb Skeâmehleeflemet$eeefCe, le=leerÙeÛeteuf ekeâeÙeeb mehleÛelJeeefjMb elmet$eeefCe meefvle~
DeOegvee ØeLeceeÛetefuekeâeveecvee ØeLeceesÓefOekeâej: ØeejYÙeles~ le$e ØeLecele: ieeLeeÉÙeceefOekebâ ie=nerlJee ÉeefJebMeeflemet$es<eg
$eerefCemLeueeefve %eeleJÙeeefve YeJeefvle~ ØeLecemLeues ‘mecceòeghheòeer’ FlÙeeefo ™hesCe SkeâeoMeiegCeßesefCeefvepe&jeefve™heCeeLeË
ieeLeeÉÙeb keâLeefÙe<Ùebefle~ leoveg efÉleerÙemLeues oMe&veceesnesheMeecekeâeoerveeb iegCeßesefCeiegCekeâejefve™heCeeLeË ‘meJJelLeesJees
obmeCeceesnGJemeeceÙemme’’ FlÙeeefovee $eÙeesoMe met$eeefCe meefvle~ leovevlejb le=leerÙemLeues #eerCekeâ<eeÙecenecegveerveeceeefob
1. ÛeesheÌ[ekegâb [ meccesoefMeKej heJe&le hej Ûew$e ke=â. 5, Jeer. efve. meb. 2529 (efoveeBkeâ 22-3-2003) ceW Ùen ØekeâjCe efueKee nw~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe / met$e 175 ÛelegLeex ceneefOekeâej: / 365
ke=âlJee oMe&veceesnesheMeecekeâheÙeËle peerJeeveeb iegCeßesefCekeâeueØeefleheeoveeLeË ‘‘KeerCekeâmeeÙe’’ FlÙeeefo™hesCe veJemet$eeefCe

yeÇgJevleerefle DeeÛeeÙe&osJee: S<ee mecegoeÙeheeleefvekeâe YeJeefle~
DeOegvee Slemceeogheefj ÛetefuekeâeØeefleheeoveeLeË ieeLeemet$eÉÙeceJeleeÙe&les-
mecceòeghheòeer efJe Ùe meeJeÙeefJejos DeCeblekeâccebmes~
obmeCeceesnkeäKeJeS keâmeeÙe GJemeeceS Ùe GJemebles~~7~~
KeJeS Ùe KeerCeceesns efpeCes Ùe efCeÙecee YeJes DemebKesppee~
leefJJeJejeroes keâeuees mebKesppeiegCeeS mes[erS~~8~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Fces És Deefhe ieeLes efvepeeaÙe&ceeCeØeosMekeâeueeYÙeeb efJeMes<eb ke=âlJee SkeâeoMeßesCeer:
Øe™heÙele:~
YeeJeefJeOeeves Øe™heefÙe<ÙeceeCes SkeâeoMeiegCeßesefCeØeosMeefvepe&jeØe™heCee lelkeâeueØe™heCee Ûe efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
efJeMegeæ
f efYejvegYeeie#eÙesCe ØeosMeefvepe&je%eeheveÉejsCe peerJekeâce&Cees: mebyebOemÙeevegYeeie§ewJe keâejCeefceefle %eeheveeLeË GÛÙeles~
DeLeJee JesoveeõJÙeefJeOeeves peIevÙemJeeefcelJes YeCÙeceeves iegCeßesefCeefvepe&je metefÛelee~ lemÙee iegCeßesefCeefvepe&jeÙee
YeeJe: keâejCeefceefle YeeJeefJeOeeves leodefJekeâuheØe™heCeeLe&cegÛÙeles~
‘mecceòeghheòeer’ Fefle YeefCeles oMe&veceesnesheMeeceveb ke=âlJee ØeLecemecÙekeälJeeslheeoveb ie=nerleJÙeced~ ‘meeJeS’ Fefle
YeefCeles osMeefJejles«e&nCeb YeJeefleb~ ‘efJejos’ Fefle keâefLeles mebÙelemÙe «enCeb~ ‘DeCeblekeâccebmes’ FlÙegòesâÓvevleevegyebOeerveeb
efJemebÙeespevee ie=nerleJÙee~ ‘obmeCeceesnKeJeies’ FlÙegòesâ oMe&veceesnveerÙe#ehekeâes ie=nerleJÙe:~ ‘keâmeeÙeGJemeeceies’ FlÙegòesâ
Ûeeefj$eceesnveerÙeesheMeecekeâes ie=nerleJÙe:~ ‘GJemebles’ Fefle YeefCeles GheMeevlekeâ<eeÙees ie=nerleJÙe:~ ‘KeJeies’ Fefle YeCÙeceeves
Ûeeefj$eceesnveerÙe#ehekeâes ie=nerleJÙe:~ ‘KeerCeceesns’ Fefle keâefLeles #eerCekeâ<eeÙemÙe ÉeoMeceiegCemLeeefveJeefle&vees cenecegves«e&nCeb
YeJeefle~ ‘efpeCes’ Fefle YeefCeles mJemLeeveefpeveeveeb ÙeesieefvejesOes JÙeehe=leefpeveeveeb Ûe «enCeb keâle&JÙeced~
Slesve ieeLeemet$ekeâueehesve SkeâeoMeØeosMeiegCeßesefCeefvepe&je Øe™efhelee~ ‘leefJJeJejeroes keâeuees’ Sles<eeb iegCeßesefCe
efve#esheeOJeeveb hegvees efJehejerleb YeJeefle~ GheefjleesÓOees Jeæ&ceeveb ieÛÚleerefle YeefCeleb YeJeefle~ hetJe&efceJe DemebKÙeeleiegCeßesCÙee:
ØeehleJe=ædÙee: Øeefle<esOeeLeË ‘mebKesppeiegCeeS mes[erS’ Fefle YeefCeleb~ SJeb ÉeYÙeeb ieeLeeYÙeeb Øe™efhelewkeâeoMeiegCeßesCeerveeb
yeeuepeveeveg«eneLeË hegvejefhe Øe™heCeeb keâefj<Ùeeefvle DeeÛeeÙe&osJee:~
SJeb ØeLecemLeues SkeâeoMemLeeves<eg iegCeßesCeerefvepe&je›eâceØeefleheeovelJesve ieeLeeÉÙeb ieleced~
DeOegvee oMe&veceesnesheMeecekeâmÙe iegCeßesefCeefvepe&jeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meJJelLeesJees obmeCeceesnGJemeeceÙemme iegCemesef[iegCees~~175~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—iegCees iegCekeâej:, lemÙe ßeseCf e: DeeJeefue: hebeòf eâiegC& eßeseCf evee&ce~ oMe&veceesnesheMeecekeâmÙe
ØeLecemeceÙes efvepeeaÙe&ceeCeõJÙeb mleeskebâ~ efÉleerÙemeceÙes efvepeeaÙe&ceeCeõJÙemebKÙeeleiegCeb~ le=leerÙemeceÙes efvepeeaÙe&ceeCeõJÙece-
mebKÙeeleiegCeb~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeod oMe&veceesnesheMeecekeâÛejcemeceÙe Fefle~ S<ee iegCekeâejhebefòeâieg&CeßesefCeefjefle YeefCeleb
YeJeefle~ iegCeßesCÙee iegCees iegCeßesefCeiegCees, iegCeßesefCeiegCekeâej Fefle YeefCeleb YeJeefle~ SlemÙe YeeJeeLe&:-mecÙekeälJeeslheòeew
Ùees iegCeßesefCeiegCekeâej: meJe&ceneved meesÓefhe Gheefj YeCÙeceevepeIevÙeiegCekeâejeoefhe mleeskeâ: Fefle keâefLeleb %eeleJÙeb~
366 / ÛelegLeex ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe / met$e 176 mes 178 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
mebÙeleemebÙeleiegCeßesefCeefvepe&jeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
mebpeoemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~176~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebÙeleemebÙelemÙe iegCeßesefCeefvepe&jeÙee Ùees peIevÙees iegCekeâej: me: hetJeexòeâes-
lke=â„iegCekeâejeomebKÙeeleiegCees %eeleJÙe:~
DeOegvee DeOe:ØeJe=òemebÙelemÙe iegCeßesefCeefvepe&jekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeOeeheJeòemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~177~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebÙeleemebÙelemÙe Glke=â„iegCeßesefCeiegCekeâejeled mJemLeevemebÙelemÙe peIevÙeiegCe-
ßesefCeiegCekeâejesÓmebKÙeeleiegCe:~
keâef§eoeMebkeâles-mebÙeceemebÙeceheefjCeeceeod Ùesve mebÙeceheefjCeeceesÓvleiegCemlesve-ØeosMeefvepe&jeÙee Deefhe DevebleiegCeeÙee
YeefJeleJÙeb, SlemceeovÙe$e meJe&$e keâejCeeveg™hekeâeÙeexheuebYeeled Fefle Ûesled ?
vewleod JeòeâJÙeb, ÙeesieiegCekeâejevegmeeefj-ØeosMeiegCekeâejmÙeevevleiegCelJeefJejesOeeled~ ve Ûe ØeosMeefvepe&jeÙee DevevleiegCe-
lJeeYÙegheiecees Ùegòeâ:, iegCeßesefCeefvepe&jeÙee efÉleerÙemeceÙes ÛewJe efveJe=&efòeØemebieeled~ ve Ûe keâeÙeË keâejCeevegmeeefj ÛewJesefle
efveÙeceesÓefmle, DeblejbiekeâejCeehes#eeÙee: ØeJe=òemÙe keâeÙe&mÙe yeefnjbiekeâejCeevegmeeefjlJeefveÙeceevegheheòes:~
hegvejefhe keâef§eoeMebkeâles-
mecÙekeälJemeefnlemebÙece-mebÙeceemebÙeceeYÙeeb peeÙeceevee iegCeßeseCf eefvepe&je mecÙekeälJeJÙeefleefjòeâmebÙece-mebÙeceemebÙeceeYÙeeb
ÛewJe YeJeleerefle keâLecegÛÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, DeØeOeeveerke=âlemecÙekeälJeYeeJeeled~ DeLeJee me: mebbÙece: Ùe: mecÙekeälJeeefJeveeYeeJeer veevÙe:, le$e
iegCeßesefCeefvepe&jekeâeÙee&vegheuebYeeled~ lele: mebÙece«enCeeosJe mecÙekeälJemeneÙemebÙeceefmeefæpee&lee~
DeOegvee DevebleevegyebefOeefJemebÙeespekeâiegCeßesefCeefvepe&jeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeCebleevegyebOeer efJemebpeesSblemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~178~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mJemLeevemebÙeleeslke=â„iegCeßesefCeiegCekeâejeod DemebÙelemecÙeiÂef„-mebÙeleemebÙele-
mebÙeles<eg DevevleevegyebefOe-efJemebÙeespekeâmÙe peIevÙeiegCekeâejesÓmebKÙeeleiegCe: Deefmle~ De$e meJe&$e iegCemeesef[iegCekeâejes~
Fefle keâefLeles ieueceeveØeosMeiegCeßesefCeiegCekeâej: efveef<eÛÙeceeveØeosMeiegCeßesefCeiegCekeâej§e ie=nerleJÙe:~
‘iegCemesef[iegCees’’ Fefle meeceevÙeefveoxMeeled~
De$e keâef§eoeMebkeâles-meceÙeheefjCeecesYÙe: DevebleevegyebeOf eefJemebÙeespevekeâmÙe DemebÙelemecÙeiÂef„peerJemÙe heefjCeecees-
ÓvevleiegCenerve:, keâLeb lemceeled DemebKÙeeleiegCeßesefCeefvepe&je peeÙeles ?
vew<e oes<e:, mebÙeceheefjCeecesYÙeesÓvevleevegyebefOeveeb efJemebÙeespeveeÙee: keâejCeYetleeveeb mecÙekeälJeheefjCeecee-
veecevevleiegCelJeesheuebYeeled~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe / met$e 179 mes 182 ÛelegLeex ceneefOekeâej: / 367
Ùeefo mecÙekeälJeheefjCeecew: DevevleevegyebefOeveeb efJemebÙeespevee ef›eâÙeles leefn& meJe&mecÙeiÂef„<eg leodYeeJe: ØemepÙeles

Fefle Ûesled ?
vewleod JeòeâJÙeb, meJe&mecÙeiÂef„<eg DevebleevegyebefOekeâ<eeÙeefJemebÙeespeveeÙee: Øemebiees veeieÛÚefle, efkebâÛe-efJeefMe„w§ewJe
mecÙekeälJeheefjCeecew: leodefJemebÙeespeveeYÙegheieceeled~
Sleohes#eÙee oMe&veceesn#ehekeâiegCeßesefCeefvepe&jeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
obmeCeceesnKeJeiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~179~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DevebleevegyebefOeefJemebÙeespekeâmÙe peerJemÙe ÉÙeesieg&CeßesCÙees®lke=â„iegCekeâejeled
oMe&veceesnveerÙe#eÙeb kegâJee&CemÙe efÉefJeOeiegCeßesCÙeespe&IevÙeiegCekeâej: DemebKÙeeleiegCees YeJeefle~ Deleerleeveeiele-
Jele&ceeveØeosMeiegCekeâej: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie Fefle õ„JÙeesÓefmle~
mebØeefle keâ<eeÙeesheMeecekeâiegCeßesefCeefvepe&jekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
keâmeeÙeGJemeeceiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~180~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—oMe&veceesnveerÙe#eÙeb kegâJe&lees efÉefJeOeiegCeßesCÙees®lke=â„iegCekeâejeled keâ<eeÙeeveeb
GheMeecekeâmÙe peIevÙeesÓefhe iegCekeâejesÓmebKÙeeleiegCe:~ oMe&veceesnveerÙe#ehekeâiegCeßesefCeiegCekeâejeled DehetJeexheMeecekeâmÙe
iegCeßesefCeiegCekeâej: DemebKÙeeleiegCe:~ lemceeled DeefveJe=efòekeâjCeesheMeecekeâmÙe iegCeßesefCeiegCekeâej: DemebKÙeeleiegCe:~ leòe:
met#cemeebhejeefÙekeâmÙe iegCeßesefCeiegCekeâejesÓmebKÙeeleiegCeesÓefmle~
SJeb Ûeeefj$eceesn#ehekeâeCeeb Deefhe he=Lekeâd-he=Lekeâd iegCekeâejmÙe DeuheyenglJes YeCÙeceeves iegCeßeseCf eefvepe&je SkeâeoMeefJeOee
ve YetlJee hebÛeoMeefJeOee YeJeleerefle Ûesled ?
vewleod JeòeâJÙeb, vewieceveÙesÓJeuecyÙeceeves $ÙeeCeecegheMeecekeâeveeb $eÙeeCeeb #ehekeâeCeeb Ûe SkeâlJeehe&CeeÙeeb SkeâeoMeiegCe-
ßesefCeefvepe&jesheheòes:~
DeOegvee GheMeevlekeâ<eeÙemÙe iegCeßesefCeefvepe&jeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
GJemeblekeâmeeÙeJeerÙejeÙeÚogcelLemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~181~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiees iegCekeâejes %eeleJÙe:~ leLee Ûee$e ceesnveerÙeb
cegkeälJee Mes<ekeâce&Ceeb efÉefJeOeiegCeßesCeerveeb iegCekeâejmÙeeuheyenglJeØe™heCee keâle&JÙee, efkebâÛe GheMeceYeeJeØeehleceesnveerÙe
keâce&Cees efvepe&jeÙee DemebYeJeeled~
mebØeefle keâ<eeÙe#ehekeâmÙe iegCeßesefCeefvepe&jekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
keâmeeÙeKeJeiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~182~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—GheMeevlekeâ<eeÙeefÉefJeOeiegCeßesCÙeglke=â„iegCekeâejsYÙem$eÙeeCeeb #ehekeâeCeeb
õJÙeeefLe&keâveÙesve SkeâlJeceeheVeeveeb efÉefJeOeiegCeßesefCeiegCekeâejes peIevÙeesÓefhe DemebKÙeeleiegCe:~
Mes<eb megieceb Jele&les~
mebØeefle #eerCekeâ<eeÙeiegCeßesefCeefvepe&jeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-

KeerCekeâmeeÙeJeerÙejeÙeÚogcelLemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~183~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ceesnveerÙemÙe yebOeesoÙemeòJeeYeeJesve keâce&efvepe&jeÙee: MeefòeâjvevleiegCee Je=efæbielee
YeJeleerefle %eeleJÙeb~
mebØeefle meÙeessefiekesâJeefueiegCeßesefCeefvepe&jeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeOeeheJeòekesâJeefuemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~184~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiees iegCekeâejes %eeleJÙe:~
kegâle: ?
Ieeeflekeâce&#eÙesCe Jeefæ&leevevleiegCekeâce&efvepe&jCeheefjCeeceeled~
DeOegvee DeÙeesefiekesâJeefueiegCeßesefCeefvepe&jeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
peesieefCejesOekesâJeefuemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~~185~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeesieefvejesOekeâ-DeÙeesiekesâJeefueYeieJeleeb cenemebÙeleeveeb iegCeßeseCf eefvepe&je hetJe&keâefLele-
meÙeesiekesâJeefueYeieJeohes#eÙee DemebKÙeeleiegCee DeefOekeâe YeJeefle~
kegâle: ?
mebØeefle ‘‘leefJJeJejeroes keâeuees mebKesppeiegCeeS mes[erS’’ SlemÙe met$emÙeeLe&Øe™heCeeLeË De«es met$eeefCe YeCeefvle
ßeerYetleyeefuemetefjJeÙee&:~
DeOegvee meJe&mleeskeâkeâeue: keâmÙesefle ØeMvemÙe Gòejoelegkeâecesve met$eceJeleeÙe&les-
meJJelLeesJees peesieefCejesOekesâJeefuemebpeomme iegCemesef[keâeuees~~186~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeesieefvejesOeb kegâJe&ved meÙeesiekesâJeueer YeieJeeved DeeÙegJe&pÙeeveeb keâce&Ceeb ØeosMecehekeâ<Ùe&
GoÙes mleeskebâ ooeefle~ efÉleerÙemeceÙesÓmebKÙeeleiegefCeleceefOekebâ ooeefle~ le=leerÙeeÙeeb efmLeleew DemebKÙeeleiegCeb efveef#eheefle~
SJeb leeJeefVeef#eheefle ÙeeJeovlecegn& lt eË~ leogheefjcemeceÙes DemebKÙeeleiegCenerveb efveef#eheefle~ leòees efJeMes<enerveb ÙeeJeoelceelceveesÓefle-
mLeeheveeJeefuekeâceØeehle Fefle~ De$e Ùeod iegCeßesefCekeâce&ØeosMeefve#esheeOJeeveb lelmleeskebâ, meJe&peIevÙeevleceg&ntle&ØeceeCelJeeled~
mebØeefle meÙeesiekesâJeefueYeieJeodiegCeßesefCeefvepe&jekeâeueØeceeCeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeOeeheJeòekesâJeefuemebpeomme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~~187~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$eeefhe GoÙeeefoiegCeßesefCe›eâce: hetJe&Jeled Øe™heefÙeleJÙe:~
veJeefj hetJeexòeâiegCeßesefCeØeosMeefve#esheeOJeeveeled SlemÙe iegCeßesCÙee: ØeosMeefve#esheeOJeeveb mebKÙeeleiegCeb~
mebKÙeelee: meceÙee Fefle %eeleJÙee:~
SJeb efÉleerÙemLeues oMe&veceesnesheMeecekeâeoerveeb kesâJeefueYeieJeleeb Ûe iegCeßesCeeriegCekeâejefve™heCelJesve $eÙeesoMemet$eeefCe
ieleeefve~
mebØeefle #eerCekeâ<eeÙeeefo›eefleveeb iegCeßesefCeefvepe&jeØe™heCeeLeË met$eveJekeâceJeleeÙe&les-

KeerCekeâmeeÙeJeerÙejeÙeÚogcelLemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~~188~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e keâes iegCekeâej: ? mebKÙeelee: meceÙee Fefle %eeleJÙee:~
keâmeeÙeKeJeiemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~~189~~
De$e keâes iegCekeâej: ? mebKÙeelee: meceÙee:~ De$e iegCeßesCÙee: ØeosMeefve#eshe›eâce: mce=lJee keâLeefÙeleJÙe:~
GJemeblekeâmeeÙeJeerÙejeÙeÚogcelLemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~~190~~
De$eeefhe iegCekeâej: mebKÙeelemeceÙee %eeleJÙee:~
keâmeeÙeGJemeeceÙemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~~191~~
iegCekeâej: mebKÙeelemeceÙee: keâLeefÙeleJÙee:~
obmeCeceesnkeäKeJeÙemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~~192~~
iegCekeâej: mebKÙeelemeceÙee %eeleJÙee: meefvle~
DeCebleeCegyebefOeefJemebpeesSblemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~~193~~
iegCekeâej: mebKÙeelemeceÙee: meefvle~
DeOeeheJeòemebpeomme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~~194~~
DeOe:ØeJe=òemebÙele: mJemLeeveeØeceòemebÙele: SkeâevleevegJe=ædÙeeefoef›eâÙeeefJejefnlemebÙele: Fefle SkeâeLeex %eeleJÙe:~
mebpeoemebpeomme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~~195~~
De$eeefhe iegCekeâej: mebKÙeelemeceÙee: YeJeefvle~
obmeCeceesnGJemeeceÙemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~~196~~
iegCekeâej: mebKÙeelemeceÙecee$ee: mevleerefle efveCexleJÙee:~
SJeb le=leerÙemLeues #eerCekeâ<eeÙeeefopeerJeeveeb iegCeßesefCekeâeuekeâLevelJesve veJe met$eeefCe ieleeefve~
SJeb ØeLeceeÛetefuekeâe meceehlee~
Fefle ßeer<ešdKeb[eiecemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s SkeâeoMe«evLes YeeJeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejmÙe
ØeLeceÛetefuekeâeÙeeb ieefCeveer%eeveceleerke=âle-efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb
ÛelegLex ceneefOekeâejs ØeLeceesÓefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
370 / ÛelegLeex ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe / met$e 197 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeLe efÉleerÙeeÛetefuekeâe
cebieueeÛejCeced
#eevlÙeeefooMeOece&mÙe ØeehleÙes keâce&neveÙes~
efmeefækeâevleeheleerved Jevos, YekeälÙee ueeskeâe«edÙe megemf Leleeved~~1~~
DeLe efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&lemehleceYeeJeJesoveevegÙeesieÉejs ÛelegLe&x ceneefOekeâejs
ÉeoMeevegÙeesieØeefleheeoveheje efÉleerÙeeÛeteuf ekeâeveecvee efÉleerÙeesÓefOekeâej: keâLÙeles~ le$e leeJeled ÉeoMemLeuew: Skeâmehleeflemet$eeefCe
meefvle~ De$e ØeLecemLeues ‘‘Sòees DeCegYeeie yebOepPeJemeeCe’’ ÉeoMeevegÙeesieveeceefve™heCehejceefJeYeeieØeefleÛÚso Øe™heCeeveece-
ØeLeceevegÙeesieÉej FlÙeeefokeâ Øeefleheeokebâ Ûe met$e$eÙeb~ leovevlejb efÉleerÙemLeues ‘‘"eCehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee
mLeeveØe™heCeeveece efÉleerÙeevegÙeesieÉejb ØeefleheeoveeLeË met$eceskebâ~ lelhe§eeled le=leerÙemLeues ‘‘Deblejhe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee
le=leerÙeevlejØe™heCee efve™heCeeLeË met$eceskebâ~ leoveg ÛelegLe&mLeues ‘‘keâ[bÙehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee keâeb[keâ Øe™heCeeveece-
ÛelegLee&vegÙeesie efve™heCeeLeË met$eceskebâ~ lele: hejb hebÛecemLeues ‘‘Deespepegcce he™JeCeoeS’’ FlÙeeefo™hesCe
DeepesÙegiceØe™heCeeveece hebÛeceevegÙeesieÉejmetÛeveeLeË met$eceskebâ~ leoveblejb <e…mLeues ‘‘ÚªeCehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefo™hesCe
<ešdmLeeveØe™heCee Øe™heCeeLeË SkeâeoMemet$eeefCe Je#Ùevles~ hegve§e mehlecemLeues ‘‘nsªeªeCehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefomet$eceeoew
ke=âlJee DeOemlevemLeeveØe™heCee veece mehleceevegÙeesieÉej keâLeveeLeË hebÛeoMemet$eeefCe meefvle~ lele: hejb De„cemLeues ‘‘meceÙe-
Øe™JeCeoeS’’ FlÙeeefo met$eeefoefYe: meceÙeØe™heCee ØeefleheeoveeLeË <ees[Memet$eeefCe keâLeefÙe<Ùevles~ lelhe§eeled veJecemLeues
Je=eæ
f Øe™heCee efve™heCeeLeË ‘‘Jeefºhe™JeCeoeS’’ FlÙeeefo met$eeefovee mehlemet$eeefCe efve™heefÙe<Ùevles~ hegve§e oMecemLeues
ÙeJeceOÙeØe™heCeeefve™heCeeÙeeb ‘‘peJecepPehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb~ lele: hejb SkeâeoMecemLeues
heÙe&JemeeveØe™heCeekeâjCeeLeË ‘‘heppeJemeeCe he™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb~ Devevlejb ÉeoMecemLeues
DeuheyenglJeevegÙeesieÉejØeefleheeoveeLeË ‘‘DehheheyengS efòe’’ FlÙeeefomet$eceeoew ke=âlJee $eÙeesoMemet$eeefCe Je#Ùevles~ FlÙe$e
efÉleerÙeÛeteuf ekeâeÙee: mecegoeÙeheeleefvekeâe meteÛf elee YeJeefle~
mebØeefle efÉleerÙeÛetefuekeâeØe™heCeeLeË ßeerceodYetleyeefuemetefjJeÙexCe Gòejmet$eceJeleeÙe&les-
Sòees DeCgeYeeieyebOepPeJemeeCeªeCehe™JeCeoeS lelLe FceeefCe yeejme DeCegÙeesie-
öejeefCe~~197~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘‘DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe’’ FlÙegòesâÓvegYeeiemLeeveeveeb «enCeb keâle&JÙeb~
keâLecevegYeeieyebOemLeeveeveecevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeevemeb%eeefmle ?
vew<e oes<e:, keâeÙex keâejCeesheÛeejsCe les<eeb mee meb%ee GheheÅeles~
hegvejefhe DeeMebkeâles-efkeâceLe&ces<ee Ûetefuekeâe Deeielee ?
DepeIevÙeeslke=â„mLeeveeefve hetJeexòesâ<eg ef$e<JevegÙeesieÉejs<eg metefÛeleeefve ÛewJe ve Øe™efheleeefve, les<eeb Øe™heCeeLe&efceÙeb

Ûetefuekeâeielee, DevÙeLee DevegòeâmeceevelJeØemebieeled~
leefmceved Øe™heefÙe<ÙeceeCesÓefhe ÉeoMe ÛewJeevegÙeesieÉejeefCe YeJeefvle, DevÙes<eecemebYeJeeled~
mebØeefle les<eecevegÙeesÉejeCeeb veeceefveoxMeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeefJeYeeieheef[ÛÚsohe™JeCee ªeCeØe™JeCee Deblejhe™JeCee kebâ[Ùehe™JeCee
Deespepegccehe™JeCee ÚªeCehe™JeCee nsªeªeCehe™JeCee meceÙehe™JeCee
Jeefºhe™JeCee peJecepPehe™JeCee heppeJemeeCehe™JeCee DehheeyengS efòe~~198~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCeeceeoew ke=âlJeeuheyenglJeheÙeËleÉeoMeevegÙeesie-
ÉejeCeeb veeceeefve keâefLeleeefve~ le$e Skeâwkeâefmceved DevegYeeieyebOemLeeves SleeJevleesÓefJeYeeieØeefleÛÚsoe YeJevleerefle %eeheveeLe&-
ceefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCee Deeieleeefmle~
De$e mLeeveØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
DevegYeeieyebOemLeeveeefve meJee&CÙeefhe SleeJevlÙesJe YeJevleerefle %eeheveeLeË mLeeveØe™heCee efve™efheleeefmle~
DevlejØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
SkewâkeâmÙe mLeevemÙe mebKÙeeleemebKÙeeleevevleeefJeYeeieØeefleÛÚsowjvlejb ve YeJeleerefle, efkeâvleg meJe&peerJewjvevleiegCecee$ee-
efJeYeeieØeefleÛÚsowjvlejefÙelJeevÙeb mLeeveceglheÅeles Fefle %eeheveeLe&cevlejØe™heCee meceeielee~
keâeC[keâØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
DebieguemÙeemebKÙeeleYeeie Skebâ keâeC[kebâ~ hegve: SkeâkeâeC[keâØeceeCesve DevebleYeeieJe=efæ-DemebKÙeeleYeeieJe=efæ-
mebKÙeeleYeeieJe=efæmebKÙeeleiegCeJe=efæ-DemebKÙeeleiegCeJe=efæ-DevebleiegCeJe=æer: ke=âlJeeJeueeskeäÙeceeves meJe&Je=æÙees efvej«ee
YeJevleerefle %eeheveeLe&ceeielee keâeC[keâØe™heCesefle~
DeespeÙegiceØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
meJee&efCe DevegYeeiemLeeveeefve meJee&efJeYeeieØeefleÛÚsoe Jeie&Cee: mheæ&keâeefve keâeC[keâeefve Ûe ke=âleÙegiceevÙesJesefle
%eeheveeLe&ceespeÙegiceØe™heCee meceeÙeelee~
<ešdmLeeveØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
DevebleYeeieJe=efæmLeeves<eg JegefæYeeienej: meJe&peerJejeefMe:, DemebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeves<eg Je=efæYeeienejesÓmebKÙeelee
ueeskeâe:, mebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeves<eg Je=efæYeeienej: Glke=â„mebKÙeeleb, mebKÙeeleiegCeJe=efæmLeeves<eg Je=efæiegCekeâej:
Glke=â„mebKÙeeleb, DemebKÙeeleiegCeJe=efæmLeeves<eg Je=efæiegCekeâejesÓmebKÙeelee ueeskeâe:, DevevleiegCeJe=efæmLeeves<eg Je=efæiegCekeâej:
meJe&peerJejeefMeYe&Jeleerefle %eeheveeLeË <ešdmLeeveØe™heCee Deeieleeefmle~
DeOe:mLeeveØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
keâeC[keâcee$eevevleYeeieJe=æer: ielJee DemebKÙeeleYeeieJe=efæYe&Jeefle, keâeC[keâcee$eemebKÙeeleYeeieJe=æerie&lJee
mebKÙeeleYeeieJe=efæYe&Jeefle, keâeC[keâcee$emebKÙeeleYeeieJe=æerie&lJee mebKÙeeleiegCeJe=efæYe&Jeefle, keâeC[keâcee$emebKÙeele-
iegCeJe=æerie&lJee DemebKÙeeleiegCeJe=eæ
f Ye&Jeefle, keâeC[keâcee$eemebKÙeeleiegCeJe=æerie&lJee DevebleiegCeJe=eæ
f Ye&Jeefle Fefle %eeheveeLe&ecf eÙeb
Øe™heCeeielee~
meceÙeØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
SleevÙevegYeeieyebOemLeeveeefve peIevÙesve FÙelkeâeueb yeOÙevles Glke=â„sve SleeJelkeâeueefceefle %eeheveeLe&ecf eÙeb meceÙeØe™heCee meceeielee~
Je=efæØe™heCee efkeâceLe&ceeielee: ?
DevegYeeieyebOemLeeves<eg DevebleJe=eæ
f nevÙeew Deeefob ke=âlJee Je=eæ
f nevÙe: <e[sJe YeJeefvle~ Sleemeeb yevOkeâeuees peIevÙeeslke=â„sve
SleeJeeved YeJeleerefle %eeheveeLe&efceÙeb Je=efæØe™heCee meceeielee~
ÙeJeceOÙeØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
DevevleiegCeJe=æew keâeueÙeJeceOÙemÙe DeeefoYet&lJeevevleiegCeneveew meceehlesefle %eeheveeLe&efceÙeb Øe™heCee meceeieleeefmle~
heÙe&JemeeveØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
meJe&meceÙemLeeveeveeb heÙe&JemeevecevevleiegCemÙeesheefj DevebleiegCeb YeefJe<Ùeleerefle heÙe&Jemeeveb peeleefceefle metÛeveeLe&efceÙeb
Øe™heCee meceeieleeefmle~
DeuheyenglJeevegÙeesieÉejb efkeâceLe&ceeieleefceefle Ûesled ?
Skeâefmceved <ešdmLeevesÓvevleiegCeJe=ædÙeeefomLeeveeveeb mleeskeâyenglJeØe™heCeeLe&efceocevegÙeesieÉejceeieleb~
Sleod osMeeceMe&kebâ met$eb Jele&les, lesve yebOemeceglheefòekeânlemeceglheefòekeâ-nlenlemeceglheefòekeâmLeeves<eg ef$e<Jeefhe Sleeefve
ÉeoMeevegÙeesieÉejeefCe Øe™heefÙeleJÙeeefve~
le$e leeJeod yebOemLeeves<eg SleevÙevegÙeesieÉejeefCe YeefCe<ÙevlÙeeÛeeÙe&osJee:~
kegâle: ?
yebOeeled meòJeeslheefòeoMe&veeefoefle efve§esleJÙeb~
DeOegvee ØeLeceØe™heCeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeefJeYeeieheef[ÛÚsohe™JeCeoeS Skeäkesâkeäkeâefcn ªeCeefcn kesâJeef[Ùee
DeefJeYeeieheef[ÛÚsoe ? DeCeblee DeefJeYeeieheef[ÛÚsoe meJJepeerJesefn DeCebleiegCee,
SJeefoÙee DeefJeYeeieheef[ÛÚsoe~~199~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebØeefle peIevÙeevegYeeieyebOemLeeveceeefßelÙe DeefJeYeeieØeefleÛÚsoØeceeCeØe™heCee ef›eâÙeles~
keâesÓvegYeeiees veece ?
De„eveeceefhe keâce&Ceeb peerJeØeosMeeb ÛeevÙeesvÙeevegiecevenslegheefjCeeceesÓvegYeeieesÓefmle~
Øeke=âeflejvegYeeie: efkeâVe YeJeefle ?
ve YeJeefle, efkebâÛe-ÙeesieeoglheÅeceeveØeke=âlÙee: keâ<eeÙeeoglheefòeefJejesOeeled~ve Ûe efYeVekeâejCeeveeb keâeÙee&CeeceskeâlJeb
efJeØeefle<esOeeled~ efkebâÛe-DevegYeeieJe=efæ: Øeke=âefleJe=æew efveefceòee, lemÙeeb cenvlÙeeb melÙeeb Øeke=âeflekeâeÙe&mÙe De%eeveeefokeâmÙe
lemceeVe Øeke=âeflejvegYeeie Fefle ie=nerleJÙeb~
DevÙeesvÙeb mheMe&nslegiegCemÙeevegYeeielJes meefle GoÙeeJeefuekeâeÙeeb efmLeleØeosMee«eeCeeceglke=â„evegYeeieeYeeJe: ØemepÙeles
Fefle Ûesled ?
SleVeeMebkeâveerÙeb, efmLeefle#eÙesCe DevÙeesvÙemheMe&#eÙemÙe efveÙeceevegheheòes:~
le$e Skeâefmceved hejceeCeew Ùees peIevÙesveeJeefmLeleesÓvegYeeiemlemÙe ‘DeefJeYeeieØeefleÛÚsoe’ Fefle meb%ee~ mLeeves
peIevÙesveeJeefmLeleevegYeeiemÙe DeefJeYeeieØeefleÛÚsomeb%ee veeefmle, le$e efveefJe&keâuhelJeeYeeJeeled~ hegve SlesveeefJeYeeie-

ØeefleÛÚsoØeceeCesve peIevÙeevegYeeiemLeeves ke=âles meJe&peerJewjvevleiegCecee$ee DeefJeYeeieØeefleÛÚsoe YeJeefvle~
le$e leeJeod õJÙeeefLe&keâveÙeceeefßelÙe ÙeodpeIevÙemLeeveb lemÙeeefJeYeeieØeefleÛÚsoeveeceJemLeeve›eâce GÛÙeles~ leÅeLee-
vewieceveÙeceeefßelÙe Ùeod peIevÙeevegYeeiemLeeveb lemÙe meJe&hejceeCeghebpg eb Skeâ$eerke=âlÙe mLeeheefÙelJee le$e cevoevegYeeiehejceeCebg
ie=nerlJee JeCe&iebOejmeeved cegkeälJee mheMeË ÛewJe yegædÙee ie=nerlJee lemÙe Øe%eÙee Úso: keâle&JÙees ÙeeJeod efJeYeeieJeefpe&leØeefleÛÚso1
Fefle~ lemÙeeefvleceKeb[mÙe DeÛÚsÅemÙe ‘DeefJeYeeieØeefleÛÚso Fefle meb%ee Jele&les~
hegvemlesve ØeceeCesve meJe&mheMe&Keb[s<eg KeefC[les<eg meJe&peerJewjvevleiegCee: meJee&keâeMeØeosMewjefhe DevebleiegCee
DeefJeYeeieØeefleÛÚsoe ueYÙevles~ les<eeb meJex<eeceefhe ‘Jeie&’ Fefle meb%ee~
me Ûe mebÂ„Ùee DevevleesÓefhe meved ‘De„’ (8) Fefle ie=nerleJÙe:~ hegvemleefmceved SJe hejceeCeghegbpes
lelmeÂMeefÉleerÙehejceeCegb ie=nerlJee lelmheMe&mÙe hetJe&efceJe Øe%eÙee Úsoves ke=âles De$eeefhe leeJevle§ewJeeefJeYeeieØeefleÛÚsoe
ueYÙevles~
De$e keâeef§eoen-
DeÛÚsÅemÙe hejceeCees: keâLeb Úso: ef›eâÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen:-
vew<e oes<e:, lemÙe õJÙecesJe DeÛÚsÅeb ve iegCee: Fefle DeYÙegheieceeled~
hejceeCegiegCeeveeb Je=efænevÙees: mevlÙees: hejceeCeglJeb keâLeb ve efJe®OÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, õJÙelees Je=eæ f nevÙeYeeJeb ØeleerlÙe lemÙe hejceeCeglJeeYÙegheieceeled~ S<ees efÉleerÙees JeieexÓvevleesÓefhe meved
mebÂ„Ÿee De„mebKÙe: hetJeexòeâJeie&mheMex mLeeheefÙeleJÙe: (88)~ Slesve ›eâcesCe iegCesve hetJeexòeâhejceeCegmeÂMewkewâkeâhejceeCebg
ie=nerlJee les<eeb les<eeb ie=nerlehejceeCetveeb mheMe&mÙe DeefJeYeeieØeefleÛÚsos ke=âles Skewâkeâes Jeie&: GlheÅeles~ SJeb leeJelkeâle&JÙeb ÙeeJeod
peIevÙehejceeCeJe: meJex efveefo„& e Fefle~ SJeb ke=âles DeYeJÙeefmeefækewâjvevleiegCee: efmeæeveecevevleYeeiecee$ee Jeiee& ueyOee YeJeefvle~
les<eeb ØeceeCeb mebÂ„dÙee SJeb (8888)~ Sles<eeb meJex<eeceefhe õJÙeeefLe&keâveÙesÓJeuebeyf eles Jeie&Cee Fefle meb%ee~
De$e keâef§eoen-
keâLeb Jeiee&Ceeb Jeie&Cee Fefle JÙeheosMe: ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-vewleod, Jeie&Jeie&CeÙeesYexoesheuebYeeled~ Jeiee&Ceeb mecetnes Jeie&Cee, les<eeb ÛewJeemecetnes Jeie&:~ Jeie&Cee
Skeâe, Jeiee& Devevlee:~ lemceeVe les<eeceskeâlJeefceefle~
SleeJevcee$eJeie&Cee ie=nerlJee peIevÙemLeevemÙe Skebâ peIevÙemheæ&kebâ YeJeefle~
keâLeb mheæ&keâmeb%ee ?
›eâcesCe mheæ&les Jeæ&les Fefle mheæ&keâced~
SlemÙe keâLeceskeâlJeced ?
DevleefjlJee Je=ædÙee DevegheuebYeeled~
FÙeb DeefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCee ef$eefJeOeeefmle-Jeie&CeeØe™heCee, mheæ&keâØe™heCee, DeblejØe™heCee Ûeself e~ le$e
1. ‘heefjÛÚsoes’ hee"esÓefmle, efšhheCÙeebleg DeeØeleew peeJe efJeYeeieheef[.....................~
Jeie&CeeØe™heCee Deefhe ef$eefJeOee-Øe™heCee-ØeceeCeeuheyenglJeeefve Ûe~ Øe™heCee megiecee, DeefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCeeÙee§ewJe

Jeie&Ceemebef%eleeefJeYeeie ØeefleÛÚsoeveeceefmlelJeefmeæs:~ le$e ØeceeCecegÛÙeles~ leÅeLee-Devevlee Jeie&Cee DeYeJÙeefmeefæ-
kewâjvevleiegCee: efmeæecevevleYeeiecee$ee:~
DeuheyenglJecegÛÙeles~ meJe&mleeskeâe peIevÙeeÙeeb Jeie&CeeÙeeb DeefJeYeeieØeefleÛÚsoe Glke=â„eÙee Jeie&CeeÙee DeefJeYeeieØeefleÛÚsoe
DevebleiegCee:~
DeYeJÙeefmeefækewâjvevleiegCe: efmeæeveecevevleYeeiecee$e:~
kegâle: ?
ÛejcemeceÙemet#cemeebhejeefÙekeâpeIevÙeyebOe«enCeeled le$eeJeefmLelemheæ&keâevlejesheuebYeeled~ DepeIevÙeesveglke=â„-
Jeie&CeeefJeYeeieØeefleÛÚsoe DevebleiegCee:~
DeYeJÙeefmeefækewâjvevleiegCe: efmeæeveecevevleYeeiecee$e:~ S<ee Øe™heCee SkeâßesefCeceeefßelÙe ke=âlee, DevÙeLee Glke=â„-
Jeie&Ceehes#eÙee DepeIevÙeeveglke=â„Jeie&CeeÙeeb DevebleiegCelJeevegheheòes:~
mebØeefle mheæ&keâØe™heCeeefhe ef$eefJeOee-Øe™heCeeØeceeCeceuheyenglJeb Ûeself e~ Øe™heCee megiecee, DeefJeYeeie-ØeefleÛÚso-
Øe™heCeÙee ÛewJe Øe™efhelelJeeled~ mebØeefle mheæ&keâeveeb ØeceeCecegÛÙeles- DevevleeefYeJe&ie&CeeefYe: meJe&$eeJeefmLelemebKÙeeefYejskebâ
mheæ&kebâ YeJeefle~ leeefve Ûe peIevÙeyebOemLeeves DeYeJÙeeefmeefækewâjvevleiegCeeefve efmeæeveecevevleYeeiecee$eeefCe~ ØeceeCeb ieleb~
DeuheyenglJecegÛÙeles-meJe&mleeskeâe: peIevÙeeefJeYeeieØeefleÛÚsoe:~ Glke=â„eefJeYeeieØeefleÛÚsoe DevebleiegCee:~
DepeIevÙeeveglke=â„mheæ&keâeveeceefJeYeeieØeefleÛÚsoe DevebleiegCee:~
DeYeJÙeefmeefækewâjvevleiegCe: efmeæeveecevevleYeeiecee$e:~
mheæ&keâØe™heCee ielee~
DevlejØe™heCee ef$eefJeOee-Øe™heCee-ØeceeCeceuheyenglJeb Ûesefle~ Øe™heCee megiecee, yengmheæ&keâØe™heCeeÙee-
§ewJeevlej-mÙeeefmlelJeefmeæs:~ ve ÛeevlejsCe efJevee efÉleerÙeeefomheæ&keâeveeb mebYeJe:, efJejesOeeled~
ØeceeCecegÛÙeles-meJe&peerJewjvevleiegCecee$ewjefJeYeeieØeefleÛÚsowjskewâkebâ mheæ&keâevlejb YeJeefle~ ØeceeCeØe™heCee ielee~
DeuheyenglJeb veeefmle, peIevÙemLeevemeJe&mheæ&keâeveeb meÂMelJeesheuebYeeled~
mebØeefle DeefJeYeeieØeefleÛÚsoeOeejYetlehejceeCeJeesÓefhe DeefJeYeeieØeefleÛÚsoe YeCÙevles, DeeOeejs DeeOesÙeesheÛeejeled~
lele: ØeosMeØe™heCeeefhe DeefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCee Fefle ke=âlJee De$e peIevÙemLeeves ØeosMeØe™heCeeb keâefj<Ùeefvle~
leÅeLee-De$e <e[vegÙeesieÉejeefCe-Øe™heCee ØeceeCeb ßesefCe: DeJenejes YeeieeYeeieceuheyenglJeb Ûesefle~ efÉMelehebÛeeMeled
Deeefob ke=âlJee ÙeeJeVeJe Fefle mebÂ„Ùeeb mLeeheefÙelJee SlemÙee: Gheefj yeeuepeveeveg«eneLeË <e[vegÙeesieÉejeefCe YeCeefvle
DeeÛeeÙe&osJee:~
Sles<eeb efJemlejmleg OeJeueešerkeâeÙeeb Â„JÙeesÓefmle~
SJeb ØeLecemLeues ÉeoMeevegÙeesieÉejveeceeefYejefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCeekeâLevelJesve met$e$eÙeb ieleced~
DeOegvee mLeeveØe™heCeeØe™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eceJeleeÙe&les DeeÛeeÙe&osJesve-
"eCehe™JeCeoeS kesâJeef[ÙeeefCe ªeCeeefCe ? DemebKesppeueesieªeCeeefCe

SJeef[ÙeeefCe ªeCeeefCe~~200~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SkeâpeerJes Skeâefmceved meceÙes ÙeesÂMÙeles keâcee&vegYeeiemlelmLeeveb veece~ leÛÛe
mLeeveb efÉefJeOeb-DevegYeeieyebOemLeeveb DevegYeeiemeòJemLeeveb Ûesefle~ le$e Ùeo yebOesve efve<heVeb leod yebOemLeeveb veece~
hetJe&yevOeevegYeeies IeeleefÙe<Ùeceeves Ùeod yebOeevegYeeiesve meÂMeb YetlJee heleefle leoefhe yebOemLeevecesJe, lelmeÂMeevegYeeieyebOeesheuebYeeled~
Ùeod IeeleefÙe<ÙeceeCeb DevegYeeiemLeeveb yebOeevegYeeiemLeevesve meÂMeb ve YeJeefle, efkeâvleg yebOemeÂMee„ebkeâ-GJeËkeâÙees-
ce&OÙes DeOemleveesJeËkeâeovevleiegCeb Gheefjcee„ebkeâeovevleiegCenerveb YetlJee efle…efle, leovegYeeiemeòJekeâce&mLeeveb veece~ hegve:
DevegYeeieyebOemLeeveeefve meòJekeâce&mLeeveeefve Ûe DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe YeJeefvle~ De$eevegYeeieyebOemLeeveb meòJekeâce&mLeeveb
ÛeslÙegòesâ SkeâpeerJesÓJeefmLele keâce&hejceeCeg<eg Ùe Glke=â„evegYeeiemeefnlekeâce&hejceeCeg: me: ÛewJe mLeeveb, efYeVehejceeCeg-
efmLeleevegYeeieeveeb Deefhe&lehejceeCegefmLeeleevegYeeiesve men ØeJe=òÙee DeYeeJesve yegædÙee ØeehlewkeâlJeeveeb SkeâmLeevelJeefJejesOeeled~
efJemlejmleg OeJeueešerkeâeÙeeb Â„JÙeesÓefmle~
SJecemebKÙeeleueeskeâcee$emLeeveeveeb ØelÙeskebâ mJe™heØe™heCee keâle&JÙee~
SJeb efÉleerÙemLeues mLeeveØe™heCee efve™heCelJesve met$eceskebâ ieleced~
SJeb mLeevemebKÙee Øe™heCee meceehlee~
mebØeefle DeblejØe™heCeeefve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eceJeleeÙe&les-
Deblejhe™JeCeoeS Skeäkesâkeäkeâmme ªeCemme kesâJeef[Ùeceblejb ? meJJepeerJesefn
DeCebleiegCeb, SJeef[Ùeceblejb~~201~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe DevegYeeieyebOemLeeveeefve meòJemLeeveeefve Ûe Øe™efheleeefve~
SlemceeosJe Øe™heCeeefve™heCeeled %eeÙeles ÙeLee mLeeveeveecevlejcemleerelf e, DevÙeLee mLeeveYesoevegheheòes:~ leleesÓvlejØe™heCee-
efve<heâuesefle ØeMves mebpeeles keâLÙeles-ve efve<heâuee, DeblejØeceeCeØe™heCeeÉejsCe meheâuelJeoMe&veeled~ ve Ûe mLeeve-
YesoeJeiececee$esCeevlejØeceeCeceJeiecÙeles, leLeevegheuebYeeled~ ve Ûe mLeeveeveecevlejsCe YeefJeleJÙecesJesefle efveÙeceesÓefmle,
DeefJeYeeieØeefleÛÚsoesòej›eâcesCe ieleevee ceefhe mLeevelJeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
efkebâ mLeeveevlejb veece ?
DeOemlevemLeevecegheefjcemLeeves MeesOeefÙelJee ™heesves ke=âles ÙeodueyOeb lelmLeeveevlejb veece~ le$e Ùeod peIevÙeb mLeeveevlejb
leoefhe meJe&peerJesYÙeesÓvevleiegCeb Skeâefmceved DevebleYeeieJe=eæ
f Øe#eshesÓefhe meJe&peerJew: DevebleiegCecee$eeefJeYeeieØeefleÛÚsoesheuebYeeled~
De$eevegYeeieyebOemLeeveeveecevlejeefCe ÙeesiemLeeveevlejeefCe FJe meÂMeeefve ve YeJeefvle, ÙeesiemLeeveØe#esheeCeeefceJe
DevegYeeiemLeeveØe#esheeCeeb meÂMelJeeYeeJeeled~ DevegYeeiemLeeves<eg <e[defJeOeJe=efæoMe&veeled Jee veevegYeeiemLeeveevlejeCeeb
meÂMelJeceefmle~ leÅeLee-met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙes peIevÙeevegYeeieyebOemLeevecesJe YeJeefle~
ÙeesieJe=efæJeMesve met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙes DepeIevÙeevegYeeieyebOemLeeveb Deefhe keâefMcebef§eod peerJeefJeMes<es
efkebâ ve YeJesled ?
ve YeJesled, ÙeesieJe=ædÙee DevegYeeieJe=æsjYeeJeeled~
lelkeâLeb %eeÙeles ?
JesoveerÙe-veece-iees$eeCeeb meÙeeseif e-DeÙeeseif ekesâJeefuevees®lke=â„evegYeeie§ewJe YeJeleerelf e JesoveemJeeefcelJemet$es Øe™efhelelJeeled~
Ùeefo hegve: ÙeesieJe=efæjvegYeeieJe=æs: keâejCeb YeJesled leefn& vew<e efveÙecees Ùegppeles, Glke=â„eveglke=â„ÙeesÉ&Ùeesjefhe DevegYeeiemLeeveeveeb
mebYeJeeled~
DeLeJee JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeves ÙemÙe JesoveerÙeJesovee #es$ele: Glke=â„e lemÙe YeeJeJesovee efveÙeceeoglke=â„e Fefle
Øe™efhelelJeeled %eeÙeles, ÙeLee ÙeesieJe=efænevÙeew DevegYeeieJe=efæneveerveeb keâejCeb ve YeJele Fefle~
meÙeesefiekesâJeefuevees ueeskeâhetjCes Jele&ceevemÙe #es$eceglke=â„b peeleb~ YeeJeesÓefhe met#cemeebhejeefÙekeâ#ehekesâCe Ùees yeæ: me
Glke=â„es Jee Deveglke=â„es Jee ueeskeâceehetefj kesâJeefueefve YeJeleerefle DeYeefCelJee YeJeleerefle Øe™efhelelJeeled ÙeesieJe=efænevÙeew
DevegYeeieJe=efæneveerveeb keâejCeb ve YeJele: Fefle YeefCeleb YeJeefle~
DeLeJee keâ<eeÙeØeeYe=les mecÙekeälJe-mecÙe*defceLÙeelJeÙees®lke=â„evegYeeiees oMe&veceesn#ehekebâ cegkeälJee meJe&$e YeJeleerefle
Øe™efhelelJeeod %eeÙeles~ #eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve Jee iegefCelekeâceeËefMekeâue#eCesve Jee DeeielÙe mecÙekeälJeb ØeefleheÅe efÉ-
<ešd<eef„meeiejeshecekeâeueb YeüefcelJee oMe&veceesn#ehekeâ-DehetJe&keâjCeØeLeceevegYeeiekeâeC[keâes ÙeeJeVe heleefle leeJelmecÙekeälJe-
mecÙe*defceLÙeelJeÙees®lke=â„evegYeeie§ewJe YeJeleerefle YeefCeleb~ DevÙeLee #eefhelekeâceeËefMekebâ cegkeälJee iegefCelekeâceeËefMekesâve ÛewJe
mecÙekeälJes ie=nerles mecÙekeälJe-mecÙe*defceLÙeelJeÙees®lke=â„evegYeeiees YeJesled, le$e ÙeesieyenglJeesheuebYeeled SJeb meefle
oMe&veceesn#ehekebâ cegkeälJee mecÙekeälJe-mecÙe*defceLÙeelJeÙeesjvegYeeie Glke=â„es Jee Deveglke=â„es Jee meJe&$e YeJesled~ ve ÛewJeb,
leLeesheosMeeYeeJeeled~ lemceeled ÙeesieesÓvegYeeiekeâejCeb ve YeJeleerefle efmeæced~
Gòebâ Ûe-
‘‘peesiee heÙeef[heosmes efªefoDeCegYeeies keâmeeÙeoes kegâCeefo’’ efòe~
#eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve DeeielÙe mecÙekeälJeb ØeefleheÅe efÉ<ešd<eef„meeiejeshecekeâeueb YeüefcelJee efceLÙeelJeb ielJee
ÉerIe&GodJesuevekeâeuesve mecÙekeälJe-mecÙeeficeLÙeelJes GodJesuÙe efÉmeceÙekeâeueØeceeCeb SkeâefmLeefleb ke=âlJee efmLelepeIevÙe-
meòJekeâefce&keâmÙeeefhe mecÙekeälJe-mecÙeeficeLÙeelJeÙees®lke=â„evegYeeieesheuebYeeled meÂMeOeveÙegòeâJe=ædÙee DevegYeeieJe=eæ f vee&mleerelf e
%eeÙeles~ Slesve meÂMeOeefvekewâye&nkg ewâ: meòJewjvegYeeieyenglJeb YeJeleerelf e S<e Dee«enesÓhemeeefjlees YeJeefle~
efJeMes<eefJemlejmleg OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙees YeJeefle~
SJeb le=leerÙemLeues DevlejØe™heCeekeâLevelJesve met$eceskebâ ieleced~
DeOegvee keâeC[keâØe™heCeekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
keâC[Ùehe™JeCeoeS DeeflLe DeCebleYeeieheefjJeefºkebâ[Ùeb DemebKesppeYeeieheefjJe-
efºkebâ[Ùeb mebKesppeYeeieheefjJeefºkebâ[Ùeb mebKesppeiegCeheefjJeefºkebâ[Ùeb DemebKesppe-
iegCeheefjJeefºkebâ[Ùeb DeCebleiegCeheefjJeefºkebâ[Ùeb~~202~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#ceefveieesopeIevÙemeòJemLeeveØeYe=efle Gheefjces<eg mLeeves<eg keâeC[keâØeÇ™heCee
ef›eâÙeles~ eEkeâÛe-SlemceeovÙemÙe De#ehekeâevegYeeiemeòJekeâce&Ce: mleeskeâerYetlemÙeeYeeJeeled~
Slelkesâve ØeceeCesve %eeÙeles ?
De$e keâLeefÙe<ÙeceevesvewJe %eeÙeles~ leÅeLee-
meJe&efJeMegæmebÙeceeefYecegKeefceLÙeeÂef„peerJemÙe %eeveeJejCeerÙepeIevÙeevegYeeieyebOe: mleeskeâ:~ meJe&efJeMegæemebef%e-
%eeveeJejCepeIevÙeevegyebOeesÓvevleiegCe:~ meJe&efJeMegæÛelegefjefvõÙe%eeveeJejCepeIevÙeevegYeeieyebOeesÓvevleiegCe:~ SJeb $eerefvõÙe-

%eeveeJejCepeIevÙeevegYeeieyebOeesÓvevleiegCe:~ ÉerefvõÙe%eeveeJejCepeIevÙeevegyebOeesÓvevleiegCe:~ meJe&efJeMegæJeeojwkesâefvõÙe-
%eeveeJejCepeIevÙeevegYeeieyebOeesÓvevleiegCe:~ meJe&efJeMegæmet#cewkesâefvõÙe%eeveeJejCepeIevÙeevegYeeieyebOeesÓvevleiegCe:~
lemÙewJe nlemeceglheefòekebâ ke=âlJee efmLele%eeveeJejCepeIevÙeevegYeeiemeòJekeâcee&vevleiegCeb~ yeeojwkesâefvõÙepeIevÙeevegYeeie-
meòJekeâce& DevebleiegCeb~ ÉerefvõÙe%eeveeJejCepeIevÙeevegYeeiemeòJekeâce& DevebleiegCeb~ $eerefvõÙe%eeveeJejCepeIevÙeevegYeeiemeòJekeâce&
DevevleiegCeb~ Ûelegejf efvõÙe%eeveeJejCepeIevÙeevegYeeiemeòJekeâce& DevebleiegCeb~ Demebe%f ehebÛesevf õÙe%eeveeJejCepeIevÙeevegYeeiemeòJekeâce&
DevebleiegCeb~ mebef%ehebÛesefvõÙemebÙeceeefYecegKeefceLÙeeÂef„%eeveeJejCeerÙepeIevÙeevegYeeiemeòJekeâce& DevebleiegCeefceefle DevegYeeieeuhe-
yenglJekeâLeveeled SJe Slep%eeÙeles~
SkewâkeâmÙe iegCekeâejesÓmebKÙeeleueeskeâcee$emeJe&peerJejeMeerveeb DemebKÙeeleueeskeâcee$eemebKÙeeleueeskeâeveeb
DemebKÙeeleueeskeâcee$eGlke=â„mebKÙeeleeveeb DemebKÙeeleueeskeâcee$eevÙeesvÙeeYÙemlejeMeerveeb Ûe iegCekeâejmJe™hesCe efmLeleeveeb
jeMeerveeb meJeieex %eeleJÙe:~
#eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes %eeveeJejCeerÙepeIevÙeevegYeeiemeòJekeâce& YeJeleerefle mJeeefcelJemet$es Øeesòebâ~ lele: ØeYe=efle
keâeC[keâØe™heCee efkeâVe ef›eâÙeles ?
ve ef›eâÙeles, efkebâÛe-lele: ØeYe=efle ›eâcesCe <eCCeeb Je=æerveeceYeeJeeled~ ve Ûe ›eâcesCe efvejblejb Je=efæefJejefnlemLeeves<eg
keâeC[keâØe™heCee keâlegË MekeäÙeles, efJejesOeeled~
DeefJeYeeieØeefleÛÚsomLeeveevlejØe™heCee efkeâefceefle peIevÙeyebOemLeeveØeYe=efle Øe™efhelee ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vew<e oes<e:, les<eeb lelØeYe=efle Øe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb Deefhe oes<eeYeeJeeled~ DeLeJee, les<Jeefhe met#cewkesâefvõÙe-
peIevÙeevegYeeie meòJekeâce&mLeeveØeYe=efle GheefjcemLeeveeveeb Øe™heCee keâle&JÙee~
kegâle: ?
DeOemleveeveeb DevegYeeieyebOemLeeveeveeb meòJemJe™hesCe GheuebYeeYeeJeeled~
SleÛÛe met#ceefveieesopeIevÙeevegYeeiemeòJemLeeveb yebOemLeevesve meÂMeb Deefmle~
SlemÙeesheefj SkeâØe#esheesòejb ke=âlJee yebOesÓvegYeeiemÙe peIevÙee Je=efæ: leefmcebÛewJeevleceg&ntlexve keâeC[keâIeelesve Ieeefleles
peIevÙee neefveYe&Jeleerefle keâ<eeÙeØeeYe=les Øe™efhelelJeeled~ yebOesveemeÂMes met#ceefveieesopeIevÙeevegYeeiemLeeves mebpeeles Sles
peIevÙeJe=efænevÙeew ve ueYesles~
efkebâ keâejCeb ?
yebOesve efJevee Je=æsjYeeJeeled~
Sleod efJemlejmleg OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙees YeJeefle, De$e ve ØelevÙeles~
SJeb ÛelegLe&mLeues keâeC[keâØe™heCeeØeefleheeovelJesve met$eceskebâ ieleced~
keâeC[keâØe™heCee ielee~
378 / ÛelegLeex ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe / met$e 203,204 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeOegvee DeespeÙegiceØe™heCeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-

Deespepegccehe™JeJeoeS DeefJeYeeieheef[ÛÚsoeefCe keâopegcceeefCe, ªeCeeefCe keâopeg-
cceeefCe, kebâ[ÙeeefCe keâopegcceeefCe~~203~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeefJeYeeieØeefleÛÚsoeveeb mJe™heØe™heCee hetJe&cesJe efJemlejsCe ke=âleefceefle vesn
ef›eâÙeles~ meJee&vegYeeiemLeeveeveeb DeefJeYeeieØeefleÛÚsoeefve ke=âleÙegiceeefve, ÛelegeYf e&: DeheefÜÙeceeCes efvejbMelJeeled~ meJex<eeb mLeeveeveeb
ÛejceJeie&CeeÙee SkewâkeâhejceeCeew efmLeleeefJeYeeieØeefleÛÚsoe: ke=âleÙegicee:, le$e efmLeleevegYeeiemÙewJe mLeeveJÙeheosMeeled~
efÉÛejceefoJeie&CeeveeceefJeYeeieØeefleÛÚsoe: hegve: ke=âleÙegicee§ewJesefle veeefmle efveÙece:, le$e ke=âleÙegice-yeeojÙegice-
keâefueDeespe-lespeespeeveeceefhe GheuebYeeled~
‘‘"eCeeefCe keâopegcceeefCe’’ FlÙegòesâ mLeeveeefve mJekeâmebKÙeeÙee: mheæ&keâMeueekeâeefYe: Skeâmheæ&keâJeie&CeeMeueekeâeefYe:
SkewâkeâØe#eshemheæ&keâMeueekeâeefYe§e mLeeveeefve ke=âleÙegiceeefve FlÙegòebâ YeJeefle~ ‘kebâ[ÙeeefCe keâopegcceeefCe’ Fefle YeefCeles
SkeâkeâeC[keâØeceeCesve <eCCeeb Je=æerveeb he=Lekeâd-he=Lekeâd keâeC[keâMeueekeâeefYe§e keâeC[keâeefve ke=âleÙegiceeefve~
SJeb hebÛecemLeues DeespeÙegiceØe™heCeeØe™heCelJesve met$eieleced~
SJeceespeÙegiceØe™heCee meceehlee~
DeOegvee <ešdmLeeveØe™heCeeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
ÚªeCehe™JeCeoeS DeCebleYeeieheefjJeºer keâeS heefjJeºerS Jeefºoe ? meJJepeerJesenf
DeCebleYeeieheefjJeºer~ SJeef[Ùee heefjJeºer~~204~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘DeCebleYeeieheefjJeºer keâeS heefjJeºerS Jeefºoe’’ Fefle he=ÛÚeÙeeb DevebleYeeieheefjJe=eæ f :
meJe&peerJewJe&efæ&lee~ ‘meJJepeerJesefnb’ FlÙegòesâ meJe&peerJeeveeb «enCeb ve YeJeefle, peerJesYÙeesÓvegYeeieJe=æsjmebYeJeeled~ efkeâvleg
meJe&peerJejeMesÙee& mebKÙee mee leodYesosve ‘meJe&peerJew:’ Fefle Meyosve ie=nerleJÙee~ lew: meJe&peerJewYee&ienejs YeeJesve
keâjCelJeceeheVewJe&efæ&lee~ meJe&peerJejeefMevee peIevÙemLeeves Yeeies ùles ÙeuueyOeb mee Je=efæ:~ peIevÙemLeeves ØeeflejeefMeb
Jeefæ&leØe#eshes Øeef#ehles ØeLececevevleYeeieJe=efæmLeeveb GlheÅeles Fefle YeefCeleb YeJeefle~ peIevÙemLeeves meJe&peerJejeefMevee
KeefC[les le$e SkeâKeC[sve Jeefæ&leØeLececevevleYeeieJe=efæmLeeveceglheÅeles Ùeod YeefCeleb leVe Iešles~ leÅeLee-peIevÙemLeeveb
hebÛeoMeefJeOeb, hejceeCegmheæ&keâJeie&CeeefJeYeeieØeefleÛÚso<s eg SkeâefÉkeâeefo-De#emebÛeejJeMesve hebÛeoMeefJeOepeIevÙemLeeveeslheefòe-
oMe&veeled~ Sles<eg hebÛeoMeefJeOepeIevÙemLeeves<eg meJe&peerJejeefMevee efkebâ mLeeveb efÚÅeles ?
Fefle ØeMves meefle-
ve leeJelhejceeCeJees efÚÅevles, meJe&peerJew: DeYeJÙe efmeefækesâYÙeesÓvevleiegCenervekeâce&hegûues<eg efÚÅeceeves<eg SkeâhejceeCeg-
DeveefvleceYeeiemÙe GheuebYeeled~ ve Ûe Øe#eshe SkeâhejceeCeg-Deveefvlece Yeeiecee$ees YeJeefle, Devevlew: hejceeCegefYe:
DeYeJÙeefmeefækesâYÙeesÓvevleiegCew: SkeâØe#esheefve<heòes:~ ve mheæ&keâeefve efÚÅevles, meJe&peerJew: efmeæsYÙeesÓvevleiegCenervepeIevÙe-
mLeevemheæ&kesâ<eg efÚÅeceeves<eg Skeâmheæ&keâmÙeeveefvleceYeeieeveecegheuebYeeled~ ve Ûe peIevÙemLeeve-peIevÙemheæ&keâeefveDevevleeefve
DeeieÛÚefvle Fefle Øe#esheeiecees Jeòegbâ MekeäÙeles, peIevÙemLeeveÛejcemheæ&keâmeÂMewjvevlew: mheæ&kewâ: Øe#esheefve<heòes:~
ve Ûe peIevÙemLeeves meJe&peerJesYÙeesÓvevleiegCeeefve mheæ&keâeefve meefvle Ùesve meJe&peerJejeefMevee Yeeies ùles Devevleeefve
mheæ&keâeefve DeeieÛÚsled~ peIevÙemLeevemheæ&keâeefve hejceeCeJe§e efmeæeveeceveefvleceYeeiecee$ee§ewJesefle~
meJe&mLeevehejceeCeJe: mheæ&keâevÙeefhe efmeæeveeceveefvleceYeeiecee$eeefCe ÛewJesefle efpeveesheosMeeled~

ve efpeveesÓmelÙeJeòeâe, lelkeâejCeeYeeJeeled~
Gòebâ Ûe ßeerJeerjmesvemJeeefcevee-
‘‘Ce efpeCees ÛehheueDees, lekeäkeâejCeeYeeJeeoes1~’’
De$e efJeMes<eefJemlejmleg OeJeueešerkeâeÙeeb Â„JÙeesÓefmle~
mebØeefle DemebKÙeeleYeeieJe=efæ: keâÙee Je=ædÙee ? Fefle ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
DemebKesppeYeeieheefjJeºer keâeS heefjJeºerS~~205~~
DemebKesppeueesieYeeieheefjJeºerS SJeef[Ùee heefjJeºer~~206~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slelhe=ÛÚemet$eb peIevÙehejerleemebKÙeeleceeefob ke=âlJee ÙeeJeoglke=â„cemebKÙeelee-
mebKÙeeleheÙeËleefcelÙesleeefve DemebKÙeelemebKÙeemLeeveevÙeJeuecyÙe efmLeleb~ SJeb he=„s meefle Gòejmet$esCeeÛeeÙe&osJesve heefjnej
GÛÙeles-DemebKÙeeleueesskeâYeeieJe=ædÙee YeJeleerefle~
met$es ‘‘DemebKesppeueesie’’ FlÙegòesâ efpeveÂ„YeeJeeveecemebKÙeeleeveeb ueeskeâeveeb «enCeb keâle&JÙeb, efJeefMe„esheosMeeYeeJeeled~
ØeLeceevevleYeeieJe=efækeâeC[keâmÙe ÛejceevevleYeeieJe=efæmLeeves DemebKÙeeleueeskewâ: Yeeies ùles YeeieueyOes leefmceb§ewJe Øeef#ehles
ØeLeceemebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeveceglheÅeles~ S<e: Øe#esheesÓefJeYeeieØeefleÛÚsoeotvees mLeeveevlejb YeJeefle~ SlelmLeeveevlejb
DeOemlevemLeeveevlejeovevleiegCeb~
DemebKÙeeleueeskewâjheJeefle&le™heeefOekeâmeJe&peerJejeefMeieg&CekeâejesÓefmle~ DemebKÙeeleYeeieJe=efæØe#esheb mLeeheefÙelJee
De$elevemheæ&keâMeueekeâeefYejheJeefle&les DemebKÙeeleYeeieJe=efæØe#eshemÙe mheæ&keâevlejb YeJeefle~ Slelmheæ&keâevlejb
DeOemleveØe#eshemheæ&keâevlejeovevleiegCeb~
DevebleiegCelJeb keâLeb %eeÙeles ?
YeeienejceenelcÙeeled~ leÅeLee-DeOemleveevevleYeeieJe=eæ f mheæ&keâMeueekeâeefYe: ™heeefOekeâmeJe&peerJejeefMeb iegCeefÙelJee
ÛejceevevleYeeieJe=efæmLeeves Yeeies ùles mheæ&keâevlejb YeJeefle~
mebØeefle mebKÙeeleYeeieJe=efæ: keâÙee Je=ædÙee Fefle ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
mebKesppeYeeieJeºer keâeS heefjJeºerS ?~~207~~
penCCeÙemme DemebKesppeÙemme ™JetCeÙemme mebKesppeYeeieheefjJeºer, SJeef[Ùee
heefjJeºer~~208~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slelhe=ÛÚemet$eb efÉØeYe=efle mebKÙeeceeefob ke=âlJee ÙeeJeoglke=â„mebKÙeeleheÙeËleb Fefle
leeJeosleeefve mebKÙeeleefJekeâuhemLeeveeefve Dehes#eles~ SlemÙe efveCe&ÙeeLe&cegòejmet$eb YeCÙeles-
™heesvepeIevÙe-DemebKÙeelemÙe Je=ædÙee mebKÙeeleYeeieJe=efæYe&Jeefle~ De$e met$es ‘‘penCCeÙemme DemebKesppeÙemme
™JetCeÙemme’’ Fefle YeefCeles Glke=â„b mebKÙeeleb ie=nerleJÙeb~
1. <ešdKeb[eiece (OeJeuee šerkeâe meceefvJele), heg. 12, he=. 136~
$e+pegkesâve ‘GkeäkeâmmemebKesppesCe’ Fefle DeYeefCelJee met$eieewjJeb ke=âlJee efkeâceLe&cegÛÙeles ‘penCCeÙemme DemebKesppeÙemme

™JetCeÙemme’’ Fefle ?
Glke=â„mebKÙeelemÙe ØeceeCesve men mebKÙeeleYeeieJe=æs: ØeceeCeØe™heCeeLeË leeÂMeb keâLÙeles~
hegve: keâef§eoen-heefjkeâce&JeÛeveeled Glke=â„mebKÙeelemÙe ØeceeCeceJeieleefceefleÛesled ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-vewleled ØelÙeJemLeeveb keâlegË Ùegòebâ, lemÙe met$elee YeeJeeled~ DeLeJee SlemÙe efve:Mes<emÙe DeeÛeeÙee&veg«ensCe
heoefJeefveie&lemÙe Slemceeled heefjkeâce&JeÛeveeled he=LekeälJeefJejesOeeled, ve lele: Glke=â„mebKÙeelemÙe ØeceeCeefmeefæ:~
Slesve Glke=â„mebKÙeelesve ™heeefOekeâkeâeC[kesâve iegeCf elekeâeC[keâcee$eeCeecevevleYeeieJe=eæ f veeb ÛejceevevleYeeieJe=eæ
f mLeeves
Yeeies ùles Ùeod YeeieueyOeb leòeefmceved SJe ØeeflejeefMeb Øeef#ehles ØeLecemebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeveceglheÅeles~ Slemceeled Øe#esheeled
SkeâeefJeYeeieØeefleÛÚsos Deheveerles mLeeveevlejb YeJeefle~ SleoOemleveevevleYeeieJe=efæmLeeveevlejsYÙeesÓvevleiegCebb~
DemebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeveevlejsYÙeesÓmebKÙeeleiegCeb~ GheefjceevevleiegCeJe=æs: DeOemleveevevleYeeieJe=efæmLeeveevlejsYÙeesÓ-
vevleiegCeb~ DemebKÙeeleiegCeJe=æs: DeOemleveemebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeveevlejsYÙeesÓmebKÙeeleiegCeb~ DevebleiegCeJe=æs:
DeOemlevemebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeveevlejsYÙe: mebKÙeeleYeeienerveb mebKÙeeleieiegCenerveb DemebKÙeeleiegCenerveb Jee~ SJeb
mheæ&keâevlejeCeeb Deefhe mleeskeâyenglJeb %eelJee JeòeâJÙeb~ DemebKÙeeleueeskeâcee$e<ešdmLeeveeYÙevlejs efmLelemebKÙeeleYeeieJe=æerveecesJeb
ÛewJe Øe™heCee keâle&JÙee~
mebØeefle mebKÙeeleiegCeheefjJe=efæ: keâÙee Je=ædÙee ? FlÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
mebKesppeiegCeheefjJeºer keâeS heefjJeºerS?~~209~~
penCCeÙemme DemebKesppeÙemme ™JetCeÙemme mebKesppeiegCeJeºer, SJeef[Ùee
heefjJeºer~~210~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—keâeC[keâcee$emebKÙeeleYeeieJe=æer: ielJee hegve: Gheefj mebKÙeeleYeeieJe=efæefJe<eÙes
efmLeleÛejceevevleYeeieJe=efæmLeeves Glke=â„mebKÙeelesve iegefCeles mebKÙeeleiegCeJe=efæYe&Jeefle~ hegve: ØeeflejeefMeYetles DeOemlevemLeeves
DemÙee: Je=ædÙee: Øeef#ehleeÙeeb ØeLeceb mebKÙeeleiegCeJe=efæmLeeveb YeJeefle~ Glke=â„mebKÙeelecee$eGJeËkesâ<eg SkeâeefJeYeeieØeefle-
ÛeÚsosÓheveerles mLeeveevlejsYÙeesÓvevleiegCeb~ ÛelegjbkeâmLeeveevlejsYÙeesÓmebKÙeeleiegCeb~ hebÛeebkeâmLeeveevlejsYÙeesÓmebKÙeeleiegCeb~
Gheefjcee„ebkeâ-DeOemleveesJeËkeâmLeeveevlejsYÙeesÓvevleiegCeb~ ØeLece<ešdmLeeves GheefjceØeLecemehleebkeâeled DeOemleveÛeleg:-
DebkeâmLeeveevlejsYÙeesÓmebKÙeeleiegCeb~ FlÙeeefoJeCe&vee OeJeueešerkeâeÙeeb Â„JÙee~
SJecemebKÙeeleueeskeâcee$e<ešdmLeeveeYÙevlejs efmLelemebKÙeeleiegCeJe=æerveeb Øe™heCee keâle&JÙee~
mebØeefle DemebKÙeeleiegCeJe=efæJÙeJemLee ØeefleheeoveeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eceJeleeÙe&les-
DemebKesppeiegCeheefjJeºer keâeS heefjJeºerS ?~~211~~
DemebKesppeueesieiegCeheefjJeºer, SJeef[Ùee heefjJeºer~~212~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—keâeC[keâcee$e<e[bkesâ<eg ieles<eg meceÙeeefJejesOesve Jeefæ&leesheefjce<e[bkeâefJe<eÙes
efmLeleÛejceesJeËkesâ DemebKÙeelewueexkewâieg&efCelesÓmebKÙeeleiegCeJe=efæ®lheÅeles~ GJeËkebâ ØeeflejeefMeb le$e leefmceb§e Øeef#ehles
DemebKÙeeleiegCeJe=efæmLeeveb YeJeefle~ DemebKÙeeleiegCeJe=ædÙee SkeâeefJeYeeieØeefleÛÚsos Deheveerles mLeeveevlejb YeJeefle~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe / met$e 213, 214 ÛelegLeex ceneefOekeâej: / 381
SleoOemleveevevleYeeieJe=eqæmLeeveevlejsYÙeesÓvevleiegCeb~ FlÙeeefo~
DeOegvee DevebleiegCeJe=efæJÙeJemLeeØeefleheeoveeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
DeCebleiegCeheefjJeºer keâeS heefjJeºerS ?~~213~~
meJJepeerJesefn DeCebleiegCeheefjJeºer, SJeef[Ùee heefjJeºer~~214~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeOemleveesJeËkesâ meJe&peerJejeefMevee iegeCf eles DevevleiegCeJe=eæ f Ye&Jeefle~ leÛÛewJe ØeeflejeefMeb
ke=âlJee DevevleiegCeJe=efæb Øeef#ehles DevebleiegCeJe=efæmLeeveb YeJeefle~ SlemÙee SJe Je=æs: DevebleiegCeJe=efæmheæ&keâMeueekeâe-
efYejheJeefle&les mheæ&kebâ YeJeefle~ De$eeefhe mLeeveevlej-mheæ&keâevlejeYÙeeb leguÙelee keâle&JÙee~ SJecemebKÙeeleueeskeâcee$e<ešdmLeeve-
efmLeleevevleiegCeJe=æerveeb Øe™heCee keâle&JÙee~ Slesve met$esCe DevevlejesheefveOee Øe™efhelee~
mebØeefle SlesvewJe osMeeceMe&keâYeeJesve metefÛelee hejbhejesheefveOee Ûe Â„JÙee OeJeueešerkeâeÙeeb~
De$e ceveekeâd efJeMes<ees YeCÙeles-
De$e DevebleYeeieJe=æ:s GJeËkeâmeb%ee, DemebKÙeeleYeeieJe=eæ f : Ûelegjkb eâ:, mebKÙeeleYeeieJe=eæ
f :, hebÛee¿:, mebKÙeeleiegCeJe=eæf :
<e[bkeâ:, DemebKÙeeleiegCeJe=efæ: mehleebkeâ:, DevebleiegCeJe=efæj„e¿: Fefle ie=nerleJÙe: ~ SlemÙee: meb%eeÙee: Skeâ<ešdmLeeve-
1
mebÂef„ÙeexpeefÙeleJÙee~
mebØeefle Øeke=âlecegÛÙeles-De$e keâef§eoeMebkeâles-
mekeâeC[keâ-keâeC[keâJeie&cee$ee DevebleYeeieJe=efæØe#eshee ÙesÓ$e SkeâYeeienejsCe Deeveerleemles meÂMee ve YeJeefvle,
DevebleYeeieJe=efæ-DemebKÙeeleYeeieJe=efæmJe™hesCe leÙeesjJemLeeveeled~ DemebKÙeeleYeeieJe=efæØe#eshee Deefhe meÂMee ve YeJeefvle,
DevÙeesÓvÙecehes#Ùe DemebKÙeeleYeeieJe=æsjJemLeeveeled~ lele SkeâYeeienejsCeeveÙeveb ve ÙegpÙeles~
DeLe efheMegue-efheMegueeefheMegueeoerveeb he=Lekeâd-he=Lekeâd Yeeienejs GlheeÅe Yeeienejheefjneefveb ke=âlJee SkeâYeeienejsCe
Deeves<Ùeles Fefle Ûesled ?
vesob Deefhe Iešles, SkeâYeJes mebKÙeeleef›eâÙeeÙegòeâmÙe heg®<emÙe DemebKÙeeleef›eâÙeemeg JÙeeheejefJejesOeeled~ lele:
hetJe&Øe™efheleYeeienejØe™heCee ve Iešles ?
melÙecesleled, efkeâvleg Øe#esheeCeecemeÂMelJemÙe efJeJe#eeb Deke=âlJee meÂMee Fefle yegædÙee mebkeâuhÙe YeeienejØe™heCee ef›eâÙeles~
DeueerkeâJeÛevesve keâLeb ve keâce&yebOe: ?
DeeÛeeÙe&: GòejÙeefle-
vesoceueerkeâJeÛeveb, Skeâevlee«eneYeeJeeled~ ve Ûewleves JeÛevesve efceLÙee%eeveceglheeÅeles, DemebKÙeelewJe&<ez: he=Lekeâd-
he=Lekeâd $ewjeefMeb ke=âlJee GlheeefoleYeeienejsYÙe: meceglheVe%eevemeceeve-ßegle%eeveeslheòes:~ ve ÛeevlesJeeefmeveeceeÛeeÙee&: meJe&met$eeLeË
YeCeefvle, leLee efJeOeMeòesâjYeeJeeled~
hegvejhÙeen keâef§eled-
keâLeb hegve: mekeâueßegle%eeveeslheefòe: ?
382 / ÛelegLeex ceneefOekeâej: JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe / met$e 215, 216 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
vew<e oes<e:, DevegòeâeJe«en-F&ne-DeJeeÙe-OeejCeeefYemleoglheòes:~

Gòebâ Ûe OeJeueešerkeâeÙeeb-
‘‘heCCeJeefCeppee YeeJee, DeCebleYeeiees og DeCeefYeuehheeCeb~
heCCeJeefCeppeeCeb hegCe, DeCebleYeeiees megoefCeyeæes~~
DeeÛeeÙe&: heeoceeÛe„s, heeo: efMe<Ùe: mJecesOeÙee~
leodefJeÅemesJeÙee heeo:, heeo: keâeuesve heÛÙeles~~
Sleemeeb iegCeYeeieJe=æerveeb efJemlejesÓefhe OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙeesÓefmle~
De$e ceveekeâd DeuheyenglJecegÛÙeles-
meJe&mleeskeâeefve peIevÙemLeeves mheæ&keâeefve~ Deveglke=â„s mLeeves mheæ&keâeefve DevebleiegCeeefve~
DeefJeYeeieØeefleÛÚsoeved ØeleerlÙe meJe&peerJewjvevleiegCe: mheæ&keâieCeveeÙee DeYeJÙeefmeefækewâjvevleiegCe: efmeæeveeceveefvlece-
YeeieesÓ$eiegCekeâej: keâLeefÙeleJÙe:~
Glke=â„smLeeves mheæ&keâeefve efJeMes<eeefOekeâeefve %eeleJÙeeefve YeJeefvle~
SJeb <e…mLeues <ešdmLeeveØe™heCeeØe™hekeâeefve SkeâeoMe met$eeefCe ieleeefve~
SJeb <ešdmLeeveØe™heCee meceehlee~
DeLe hebÛeefJeOeeOemlevemLeeveØe™heCeYesoieefYe&lew: hebÛeoMemet$ewjOemlevemLeeveØe™heCee Øe™hÙeles-le$e leeJeled ØeLeceYesos
hebÛemet$eeefCe, efÉleerÙeYesos Ûeleg:met$eeefCe, le=leerÙeYesos ef$emet$eeefCe, ÛelegLe&Yesos met$eÉÙeb, hebÛeceYesos Ûewkeâmet$eefceefle %eeleJÙeb YeJeefle~
DeOegvee DeOemlevemLeeveØe™heCeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
nsªeªeCehe™JeCeoeS DeCebleYeeieJeefºyYeefnÙeb kebâ[Ùeb iebletCe DemebKesppeYeeie-
JeefºyYeefnÙeb ªeCeb~~215~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemebKÙeeleYeeieJe=eæ f mLeevemÙe efJeJe#eeb ke=âlJee DeOemlevemLeeveeveeb Øe™heCeeLe&ecf eob
met$eceeieleb~ DevebleYeeieeYÙeefOekeâmLeeveeveeb keâeb[kebâ ielJee DemebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeveceglheÅeles~
efkebâ keâeb[keâØeceeCeb ?
DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeie:~
lemÙe keâes Yeeienej: ?
efJeefMe„esheosMeeYeeJeeled ve %eeÙeles~ mheæ&keâJeie&CeeØeceeCeefceJe meJe&keâeC[keâeveeb ØeceeCeb meÂMeb~
DeefJemebJeeefoleieg®JeÛeveeled %eeÙeles~
Ùesvesob met$eb osMeeceMe&kebâ lesve DevebleYeeieeYÙeefOekeâmLeeveeveeb keâeC[kebâ ielJee mebKÙeeleYeeieJe=efæ: mebKÙeeleiegCeJe=efæ:
DemebKÙeeleiegCeJe=efæ: DevebleiegCeJe=efæ§e GlheÅeles Fefle ie=nerleJÙeb~
mebØeefle mebKÙeeleYeeieJe=efæmLeevemÙe efJeJe#eeb ke=âlJee DeOemlevemLeeveØeheCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DemebKesppeYeeieyYeefnÙeb kebâ[Ùeb iebletCe mebKesppeYeeieyYeefnÙeb ªeCeb~~216~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—keâeb[keâcee$eeefCe DemebKÙeeleYeeieeYÙeeefOekeâmLeeveeefve ÙeeJeVe ieleeefve leeJeled efve§eÙesve
mebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeveb veeslheÅeles Fefle YeefCeleb YeJeefle~

mebØeefle mebKÙeeleiegCeJe=æsjeOeejb ke=âlJee DeOemlevemLeeveØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
mebKesppeYeeieyYeefnÙeb kebâ[Ùeb iebletCe mebKesppeiegCeyYeefnÙeb ªeCeb~~217~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebKÙeeleYeeieJe=ædÙe: keâeC[keâcee$ee ÙeeJeVe ieleemleeJeled mebKÙeeleiegCe-
Je=efæveexlheÅeles, keâeb[keâcee$ee: mebKÙeeleYeeieJe=ædÙees ielJee ÛewJeeslheÅeles Fefle ie=nerleJÙeb~
hegve: DemebKÙeeleiegCeJe=æsjeOeejb ke=âlJee DeOemlevemebKÙeeleiegCeJe=efæØeceeCeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
mebKesppeiegCeyYeefnÙeb kebâ[Ùeb iebletCe DemebKesppeiegCeyYeefnÙeb ªeCeb~~218~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemebKÙeeleiegCeJe=eæ f ®lheÅeceevee mebKÙeeleiegCeJe=æerveeb keâeC[kebâ ielJee ÛewJeeslheÅeles,
DevÙeLee veeslheÅeles Fefle ie=nerleJÙeb~
mebØeefle DevebleiegCeye=efæefJeJe#eeb ke=âlJeeOemlevemLeeveØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DemebKesppeiegCeyYeefnÙeb kebâ[Ùeb iebletCe DeCebleiegCeyYeefnÙeb ªeCeb~~219~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DevebleiegCeJe=efæ®lheÅeceevee meJee&efhe DemebKÙeeleiegCeJe=efæveeb keâeC[kebâ ielJee
ÛewJeeslheÅeles, veevÙeLesefle õ„JÙeb~
De$e DeOemlevemLeeveØe™heCeeÙeeb ØeLeceYesos hebÛemet$eeefCe keâefLeleeefve~
SJeb ØeLeceeOemlevemLeeveØe™heCee meceehlee~
16 DeLe efÉleerÙeeOemlevemLeeveØe™heCeekeâjCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
4 DeCebleYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieb kebâ[Ùeb Ûe iebletCe mebKesppeYeeieyYe-
efnÙeªeCeb~~220~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—S<ee efÉleerÙeeOemlevemLeeveØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
mebKÙeeleYeeieJe=efæ-mebKÙeeleiegCeJe=efæ-DemebKÙeeleiegCeJe=efæ-DevebleiegCeJe=æerveeb ÛeeOemleveevevleYeeieJe=efæ-
DemebKÙeeleYeeieJe=efæ-mebKÙeeleYeeieJe=eqæ-mebKÙeeleiegCeJe=æerveeb ØeceeCeØe™heCeeLeË~
16
mebKÙeeleYeeieJe=efæ®lheÅeceevee DevebleYeeieJe=æerveeb keâeC[keâJeieË ielJee ÛewJeeslheÅeles veevÙeLee, efJejesOeeled~
4
Sles<eeceglheeoveefJeOeevecevegheeleeogÛÙeles~
keâesÓvegheele: ?
$ewjeefMekeâced~ leÅeLee-SkeâmÙee DemebKÙeeleYeeieJe=ædÙee DeOemleves Ùeefo keâeC[keâcee$ee DevebleYeeieJe=æÙees
ueYÙevles leefn& ™heeefOekeâkeâeC[keâcee$eeCeecemebKÙeeleYeeieJe=æerveeb efkeâÙevlÙees ueYeecens ? Fefle ØeceeCesve heâueiegefCelesÛÚeÙee
DeheJeefle&leeÙeeb keâeC[keâmeefnlekeâeC[keâJeie&cee$ee DevebleYeeie Je=æÙees ueYÙevles~
mebØeefle DemebKÙeeleYeeieJe=ædÙeeefoJÙeJemLeeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
DemebKesppeYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieb kebâ[Ùeb Ûe iebletCe mebKesppeiegCeyYe-
efnÙeªeCeb~~221~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sles<eeceglheeoveefJeOeevecegÛÙeles~ leÅeLee-SkeâmÙee mebKÙeeleYeeieJe=æÙd ee DeOemleves
Ùeefo keâeC[keâcee$ee DemebKÙeeleYeeieJe=æÙees ueYÙevles leefn& ™heeefOekeâkeâeC[keâcee$eeCeeb efkebâ ueYÙevles Fefle ØeceeCesve
heâueiegefCele-FÛÚeÙee DeheJeefle&leeÙeeb keâeC[keâmeefnlekeâeC[keâJeie&cee$ee DemebKÙeeleYeeieJe=æÙees YeJeefvle~
mebKesppeYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieb kebâ[Ùeb Ûe iebletCe DemebKesppeiegCeyYe-
efnÙeªeCeb~~222~~ 16
4
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—leÅeLee-SkeâmÙee: mebKÙeeleJe=æsjOemleves Ùeefo keâeC[keâcee$ee:
mebKÙeeleYeeieJe=æÙees ueYÙevles leefn& ™heeefOekeâkeâeC[keâcee$eeCeeb efkebâ ueYÙevles Fefle ØeceeCesve heâue iegefCele-FÛÚeÙeeb
DeheJeefle&leeÙeeb keâeC[keâmeefnle-keâeC[keâJeie&cee$ee: mebKÙeeleYeeieJe=æÙees ueYÙevles~ Fefle megiececed~
mebKesppeiegCeyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieb kebâ[Ùeb Ûe iebletCe DeCebleiegCeyYeefnÙeb
ªeCeb~~223~~ 16
4
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sles<eeceglheefòeefJeOeevecegÛÙeles~ leÅeLee-SkeâmÙee DemebKÙeeleiegCeJe=æsjOemleves
Ùeefo keâeC[keâcee$eeefCe mebKÙeeleiegCeJe=eæ f mLeeveeefve ueYÙevles leefn& ™heeefOekeâkeâeC[keâcee$eeCeecemebKÙeeleiegCeJe=eæ
f mLeeveeveeb
efkebâ ueYÙevles Fefle ØeceeCesve heâueiegefCele-FÛÚeÙee DeheJeefle&leeÙeeb keâeC[keâmeefnlekeâeC[keâJeie&cee$eeefCe mebKÙeeleiegCe-
Je=efæmLeeveeefve De„ebkeâeoOemleves ueyOeeefve YeJeefvle Fefle %eeleJÙeced~
De$e DeOemlevemLeeveØe™heCeeÙeeb efÉleerÙeYesos Ûeleg:met$eeefCe keâefLeleeefve meefvle~
efÉleerÙeeOemlevemLeeveØe™heCee meceehlee~
DeOegvee le=leerÙeeOemlevemLeeveØe™heCeeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
mebKesppeiegCemme nsªoes DeCebleYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeIeCees yeskebâ[ÙeJeiiee
64
kebâ[Ùeb Ûe~~224~~ 16
16
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—le=leerÙeeOemlevemLeeveØe™heCee efkeâceLe&ceeielee? 4
mebKÙeeleiegCeJe=efæ-DemebKÙeeleiegCeJe=efæ-DevebleiegCeJe=æerveeceOemleveeled DevebleYeeieJe=efæ-DemebKÙeeleYeeieJe=efæ-
mebKÙeeleYeeieJe=æerveeb ÙeLee›eâcesCe ØeceeCeØe™heCeeLe&ces<ee le=leerÙeeOemlevemLeeveØe™heCee Deeielee~ SlemÙeeLe&Øe™heCeeb
keâefj<ÙevlÙeeÛeeÙe&osJee:~ leÅeLee-SkeâmÙee: mebKÙeeleYeeieJe=æsjOees Ùeefo keâeb[keâmeefnlekeâeb[keâJeie&cee$eeefCe
DevebleYeeieJe=efæmLeeveeefve ueYÙevles leefn& ™heeefOekeâkeâeb[keâcee$eeCeeb mebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeveeveeb efkebâ ueYÙevles Fefle
keâeb[keâJeieË keâeC[kebâ Ûe efÉØeeflejeefMeb ke=âlJee ÙeLee›eâcesCe SkeâkeâeC[kesâve Skeâ™hesCe Ûe iegeCf elJee cesueeefheles SkeâkeâeC[keâIevees
Éew keâeC[keâJeieez keâeC[kebâ Ûe GheueYÙeles~
DemebKesppeiegCemme nsªoes DemebKesppeYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeIeCees Jeskebâ[ÙeJeiiee
kebâ[Ùeb Ûe~~225~~
SlemÙeeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-SkeâmÙe mebKÙeebleiegCeJe=eæ f mLeevemÙe DeOees Ùeefo keâeC[keâmeefnlekeâeC[keâJeie&cee$eeefCe
DemebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeveeefve ueYÙevles leefn& ™heeefOekeâkeâeC[keâcee$ecemebKÙeeleiegCeJe=efæmLeeveeveeb efkebâ ueYÙevles Fefle
hetJe&efceJe efÉØeeflejeefMeb ke=âlJee ›eâcesCe SkeâkeâeC[kesâve Skeâ™hesCe Ûe iegCeefÙelJee cesueeefheles Skeâ: keâeC[keâIevees Éew
keâeC[keâJeieez keâeb[kebâ Ûe GheueYÙeles~
DeCebleiegCemme nsªoes mebKesppeYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeIeCees Jeskebâ[ÙeJeiiee kebâ[Ùeb
Ûe~~226~~
SlemÙeeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-SkeâmÙeemebKÙeeleiegCemÙeeOees Ùeefo keâeC[keâmeefnlekeâeC[keâJeie&cee$eeefCe mebKÙeeleYeeie-
Je=eæ
f mLeeveeefve ueYÙevles leefn& ™heeefOekeâkeâeb[keâcee$eeCeecemebKÙeeleiegCeJe=eæ
f mLeeveeveeb efkebâ ueYÙevle Fefle heâueb efÉØeeflejeefMeke=âleb
›eâcesCe SkeâkeâeC[kesâve Skeâ™hesCe Ûe iegCeefÙelJee cesueeefheles keâeb[keâIevees efÉkeâeC[keâJeieez keâeC[kebâ Ûe ueYÙeles~
De$e DeOemlevemLeeveØe™heCeeÙeeb le=leerÙeYesos $eerefCe met$eeefCe meefvle~
Fefle le=leerÙeeOemlevemLeeveØe™heCee meceehlee~
mebØeefle ÛelegLee&OemlevemLeeveØe™heCeekeâejCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
DemebKesppeiegCemme nsªoes DeCebleYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieeJeiiees
256
efleefCCe-kebâ[ÙeIeCee efleefCCekebâ[ÙeJeiiee kebâ[Ùeb Ûe~~227~~ 64
64
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÛelegLeea DeOemlevemLeeveØe™heCee efkeâceLe&ceeielee? 64
DemebKÙeeleiegCeeYÙeefOekeâ-DevebleiegCeeYÙeefOekeâmLeeveÙees: DeOemleveDevebleYeeieJe=eæ
f mLeeveeveeb ØeceeCeØe™heCee- 16
16
Le&efceÙeceeielee~ 16
4
DeCebleiegCemme nsªoes DemebKesppeYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieeJeiiees 256
64
efleefCCekebâ[Ùe-IeCee efleefCCekebâ[ÙeJeiiee kebâ[Ùeb Ûe~~228~~ 64
64
Sles<eecebkeâeveecegòheòeew YeCÙeceeveeÙeeb hetJe&efceJe JeòeâJÙeced, efJeMes<eeYeeJeeled~ 16
DeOemlevemLeeveØe™heCeeÙeeb ÛelegLe&YesoØeefleheeoveehes#eÙee És met$es keâefLeles mle:~ 16
16
ÛelegLeea DeOemlevemLeeveØe™heCee meceehlee~ 4
DeOegvee heÃeceYesomeceefvJeleeOemlevemLeeveØe™heCeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeCebleiegCemme nsªoes DeCebleYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[Ùees hebÛenoes Ûeòeeefjkebâ[Ùe-
JeiieeJeiiee Úkebâ[ÙeIeCee Ûeòeeefjkebâ[ÙeJeiiee kebâ[Ùeb Ûe~~229~~ 1024
256
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sles<eecebkeâeveeceglheefòeefJeOeevecegÛÙeles~ leÅeLee-keâeC[keâJeiee&JeieË 256
ef$ekeâeC[keâIeveeved ef$ekeâeC[keâJeiee&ved keâeC[kebâ Ûe ÉÙees: mLeeveÙees: mLeeheefÙelJee ÙeLee›eâcesCe ™hesCe 256
64
SkeâkeâeC[kesâve Ûe iegCeefÙelJee cesueeefheles keâeC[keâ: hebÛenle: Ûeleg:keâeC[keâJeiee&Jeiee&: <ešdkeâeC[keâIevee: 64
64
ÛelegkeâeC[keâJeiee&: keâeC[kebâ Ûe GlheÅevles~ 64
De$e DeOemlevemLeeveØe™heCeeÙeeb hebÛeceYesoØeefleheeokebâ Skebâ met$eb Deefmle~ 64
64
SJeb mehlecemLeues hebÛeYesomeceefvJeleeOemlevemLeeveØe™heCeeÙeeb hebÛeoMemet$eeefCe ieleeefve~ 16
16
Fefle hebÛeceer DeOemlevemLeeveØe™heCee meceehlee~ 16
DeLe meceÙeØe™heCeeÙeeb ÛelegjvlejevlejmLeuemeceefvJeleeefve <ees[Me met$eeefCe YeJeefvle~ le$e 16
4
ØeLeceevlejevlejmLeues ‘‘meceÙehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee Ûeleg:met$eeefCe meefvle~ efÉleerÙeevlejevlejmLeues ‘‘SJeb ÚmeceFÙeeefCe’’

FlÙeeefovee És met$es mle:~ le=leerÙeevlejevlejmLeues ‘‘SlLe DehheeyengDeb’’ FlÙeeefomet$eceeoew ke=âlJee <ešdmet$eeefCe Je#Ùevles~
ÛelegLee&vlejevlejmLeues megncg elesG’’ FlÙeeefovee Ûeleg:met$eeefCe ØeefleheeoefÙe<Ùevles~ FleerÙeb mecegoeÙeheeleefvekeâe %eeleJÙee YeJeefle~
DeOegvee meceÙeØe™heCeeÙeeb Ûeleg:meceefÙekeâevegYeeieyebOemLeeveØeceeCeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meceÙehe™JeCeoeS ÛeogmeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe
DemebKesppee ueesiee~~230~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meceÙeØe™heCeeÙeeb leeJeled Ûeleg:meceefÙekeâeefve DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve
DemebKÙeeleueeskeâØeceeCeeefve YeJeefvle~
melØe™heCeeceke=âlJee ØeceeCe-DeuheyenglJeÙeesjsJe Øe™heCee efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
vew<e oes<e:, SleÙeesÉ&ÙeesjvegÙeesieÉejÙeesjJeieleÙeesmleoJeieceeled~ ve Ûe meòJejefnleeveeb ØeceeCeb mleeskeâyenglJeb Ûe
mebYeJeefle, efJejesOeele~ DeLeJee, DeefJeYeeieØeefleÛÚsoØe™heCeeefo-DevegÙeesieÉejw§ewJe keâeueefJeMese<f eleeveeb DevegYeeieyebOemLeeveeveeb
meòJemÙe Øe™heCee ke=âlee, SkeâmeceÙeeefokeâeuesve DeefJeMesef<eleeveeb meòJemÙe ieievekegâmegcemeceevelJeØemebieeled~
peIevÙeevegYeeieyebOemLeeveØeYe=elf e ÙeeJeoglke=â„evegYeeieyebOemLeeveefceefle Sles<eecemebKÙeeleueeskeâcee$eeCeecevegYeeieyebOemLeeveeveeb
Øe%eÙee Skeâ he¿les: DeekeâejsCe jÛeveeÙeeb ke=âleeÙeeb le$eeOemleveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$eevegYeeieyebOemLeeveeefve Ûeleg:meceefÙekeâeefve~
SkeâmeceÙeceeefob ke=âlJee Glke=â„sve efvejblejb Ûeleg:meceÙeb yeOÙevles Fefle YeefCeleb YeJeefle~
Ûeleg:meceÙeeo«es efkeâVe yeOÙevles ?
mJeeYeeefJekeâlJeeled Ûeleg: meceÙeeogheefj ve yeOÙevles~
mebØeefle hebÛemeceefÙekeâeefo DevegYeeieyebOemLeeveØeceeCeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
hebÛemeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~231~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ûeleg:meceefÙekeâØeeÙeesiÙeevegYeeieyebOemLeeves<eg Ùeoglke=â„evegYeeieyebOemLeeveceefmle lele
GheefjceevegYeeieyebOemLeeveb hebÛemeceefÙekebâ~ leovegYeeieyebOemLeeveceeefob ke=âlJee DemebKÙeeleueeskeâcee$eevegYeeieyebOemLeeveeefve-
hebÛemeceefÙekeâeefve, SkeâmeceÙeceeefob ke=âlJee Glke=â„sve hebÛemeceÙeb yeOÙevles FlÙegòebâ YeJeefle~
SJeb ÚmeceFÙeeefCe meòemeceFÙeeefCe DeªmeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPe-
JemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~232~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hebÛemeceefÙekeâevegYeeieyebOemLeevesYÙe Gheefj DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe DevegYeeieyebOe-
mLeeveeefve <ešdmeceefÙekeâeefve YeJeefvle~ lesYÙe Gheefj mehlemeceefÙekeâeefve DevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe
YeJeefvle~ lesYÙe Gheefj De„meceefÙekeâeefve DevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe YeJeefvle~
hegCejefJe meòemeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee
ueesiee~~233~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De„meceefÙekeâevegYeeieyebOemLeevesYÙeesÓOees ÙesveevegYeeieyebOemLeeveeefve mehlemeceefÙekeâ-
ØeeÙeesiÙeeefve hetJeË Øe™efheleeefve lesve ‘hegCejefJe’ Fefle YeefCeleb YeJeefle~ S<e: ‘hegCejefJe’ Fefle Meyo: Gheefjce<ešdhebÛeÛeleg:
meceefÙekeâevegYeeieyebOemLeeves<eg DevegJelee&heefÙeleJÙe:~
DevegYeeieyebOemLeeveeveecevegYeeieyebOeeOÙeJemeeveJÙeheosMe: keâLeb ÙegpÙeles ?
vew<e oes<e:, keâeÙex keâejCeesheÛeejsCe les<eeb leoefJejesOeeled~
DevegYeeie yebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve veece peerJemÙe heefjCeeceesÓvegYeeieyebOemLeeveefveefceòe:~ lesve SlemÙe meb%ee
DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveb YeJeleerelf e ÙegpÙeles~ Sleeefve mehlemeceefÙekeâØeeÙeesiÙeevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe
YeJeefvle~
kegâle: ?
SJeb ØeLeceevlejevlejmLeues Ûeleg:meceefÙekeâeefoyebOemLeeveefve™hekeâeefve ÛelJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee <ešdmeceefÙekeâeoerveecevegYeeieyebOemLeeveØeceeCeefve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
SJeb ÚmeceFÙeeefCe hebÛemeceFÙeeefCe ÛeogmeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCe-
ªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~~234~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—GheefjcemehlemeceefÙekeâevegYeeieyebOemLeevesYÙe Gheefjceeefve <ešdmeceefÙekeâeefve
DevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe~ lesYÙe Gheefj hebÛemeceefÙekeâeefve DevegYeeieyebOemLeeveeefve
DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe~ lesYÙe Gheefj Ûeleg: meceefÙekeâeefve DevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe YeJeefvle~
Mes<eb megiececeefmle~
Gheefj eflemeceFÙeeefCe efyemeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe
DemebKesppee ueesiee~~235~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—GheefjceÛeleg:meceefÙekesâYÙe GheefjceeefCe ef$emeceefÙekeâeefve efÉmeceefÙekeâeefve
ÛeevegYeeieyebOemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe YeJevleerelf e ie=nerleJÙeb~ De$elevemet$es ‘GJeefj’ MeyoesÓOe: efmebneJeueeskeâve›eâcesCe
Gheefj Ûe veoerœeesle›eâcesCe DevegJelee&heefÙeleJÙe:, DevÙeLee leoLe&ØeefleheòesjYeeJeeled~
SJeb meceÙeØe™heCeeÙeeb efÉleerÙeevlejevlejmLeues ØeceeCeØeefleheeovehejb met$eÉÙeb ieleced~
SJeb ØeceeCeØe™heCee meceehlee~
mebØeefle DeuheyenglJeefve™heCeeLeË met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
SlLe DehheyengDeb~~236~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘keâeoJJeb’ Fefle MeyoesÓOÙeenle&JÙe:~
efkeâceLe&ce$eeuheyenglJeb ef›eâÙeles ?
vew<e oes<e:, DeuheyenglJesÓveJeieles DeheJeieleØeceeCemÙeeveJeielemeceevelJeØemebieeled~
meJJelLeesJeeefCe DeªmeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe~~237~~
kesâYÙe: mleeskeâeveerefle Ûesled ? GheefjYeCÙeceevemLeevesYÙe Fefle %eeleJÙeb~
kegâle: ? mJeeYeeefJekeâlJeeled~
oesmeg efJe heemesmeg meòemeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe oes efJe

leguueeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~238~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘DemebKÙeelee ueeskeâe:’ iegCekeâejesÓ$e %eeleJÙe:~
hejceieg™heosMeeosJe %eeÙeles~ S<eesÓefJeYeeieØeefleÛÚsoeveeb iegCekeâejes ve YeJeefle, efkeâvleg mLeevemebKÙeeÙee iegCekeâejesÓefmle~
DeefJeYeeieØeefleÛÚsomÙe iegCekeâej: efkeâVe YeJeefle ?
ve YeJeefle, DevevleiegCenerveØemebieeled~
DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eevegYeeieyebOemLeeves<eg Deefle›eâevles<eg DemebKÙeelemeJe&peerJejeefMecee$eiegCekeâej GheueYÙeles~
SJeb ÚmeceFÙeeefCe hebÛecemeceFÙeeefCe ÛeogmeceFÙeeefCe~~239~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e met$es ‘SJeb’ Fefle efveoxMe: efkeâceLeË ke=âle: ?
ÉÙeesjefhe heeÕe&Ùees: efmLele<ešd-hebÛe-Ûeleg:meceefÙekeâevegYeeiemLeeveeveeb «enCeeLeË leòeguÙelJeØeefleheeoveeLeË
DemebKÙeeleueeskeâiegCekeâej%eeheveeLeË Ûe ‘SJeb’ heomÙe efveos&Me: ke=âleesÓefmle~
GJeefj eflemeceFÙeeefCe~~240~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ef$emeceefÙekeâeefve DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve %eeleJÙeeefve
YeJeefvle~ De$e iegCekeâejesÓmebKÙeelee ueeskeâe:~
SlemÙe met$emÙeemebhetCe&lJeb efkeâefceefle ve ØemepÙeles ?
ve ØemepÙeles, Gheefjcemet$emÙe DeJeÙeJeeveece$e DevegJe=efòeYeeJesve SlemÙe DemebhetCe&lJeevegheheòes:~
efyemeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~241~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ‘GJeefj’ MeyoesÓvegJele&les~ DeLeJee DeLee&heòes§ewJe GheefjlJeb %eeÙeles~ Mes<eb
megieceb~ SleÛÛewJe met$ecevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeceefhe ÙeespeefÙeleJÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
DevegYeeieyebOemLeeveeveeb Øe™heCeeÙeeb DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeb Øe™heCee efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
vew<ee Mebkeâe keâle&JÙee, efkebâÛe-DevegYeeieyebOemLeeveeefve menslegkeâeefve YeJeefvle, ve efvenxlegkeâeefve Fefle %eeheveeLeË
lelkeâejCe-Øe™heCee ef›eâÙeles~ DevegYeeiemLeeveØeefleyeælJeeled DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveØe™heCee veemebyeæeefhe Fefle
efveCexleJÙee~
hegvejhÙeeMebkeâles keâef§eled-
DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefJeYeeieØeefleÛÚsoeveecevevlelJeb kegâlees %eeÙeles ?
DeeÛeeÙe&JeÙe&: meceeOeòes-
lelkeâeÙe&keâce&hejceeCetveeceefJeYeeieØeefleÛÚsomÙe DeevebeflekeâlJemÙeevÙeLeevegheheòes:~
DevegYeeiemLeeveeveeb mebKÙeeceenelcÙe%eeheveeLeË hetJeexòeâeuheyenglJemÙe meJe&heos<eg DeJeefmLele›eâcesCe met#celespemkeâeefÙekeâ-
keâeÙeefmLeefle§ewJe iegCekeâejes YeJeefle Fefle %eeheveeLeË Ûe Gòejmet$eb YeCÙeles~

SJeb le=leerÙeevlejevlejmLeuesÓuheyenglJemetÛevehejeefCe <ešdmet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee DeuheyenglJeiegCekeâejefveCe&ÙeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
megncg elesGkeäkeâeFÙee heJesmeCesCe DemebKesppee ueesiee~~242~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DevÙekeâeefÙekesâYÙe DeeielÙe met#ceeefivekeâeefÙekesâ<eg Gheheeo: ØeJesMeveb veece~ lesve ØeJesMevesve
efJeMese<f eleemlespemkeâeefÙekeâe peerJee: DemebKÙeeleueeskeâcee$ee YetlJee mleeskeâe: YeJeefvle Gheefj YeCÙeceeveheosYÙe Fefle~
Sleohes#eÙee kesâÓmebKÙeeleiegCee: ? Fefle Ûesled met$eceJeleeÙe&les-
DeieefCekeâeFÙee DemebKesppeiegCee~~243~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeefivekeâeefÙekeâveecekeâceexoÙemebÙegòeâe: meJex peerJee ‘DeefivekeâeefÙekeâe’ Fefle veece~
les DemebKÙeeleiegCee YeJeefvle, Devleceg&ntle&mebefÛelelJeeled~
Devleceg&ntle&iegCekeâejes %eeleJÙe:~
DeefivekeâeefÙekeâpeerJekeâeÙeefmLeefle%eeheveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
keâeÙeefªoer DemebKesppeiegCee~~244~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DevÙekeâeefÙekesâYÙe DeeielÙe DeefivekeâeefÙekesâ<eg GlheVeØeLecemeceÙes ÛewJeeefivekeâeefÙekeâ-
veecekeâce&Ce GoÙees YeJeefle~ leogoÙeÙegòeâØeLecemeceÙeØeYe=efle Glkeâ<exCe ÙeeJeod DemebKÙeelee ueeskeâe Fefle leogoÙekeâeuees
YeJeefle~ me: keâeueesÓefivekeâeefÙekeâpeerJeeveeb keâeÙeefmLeeflevee&ce~ mee keâeÙeefmLeefle: DeefivekeâeefÙekeâjeefMeYÙeesÓmebKÙeeleiegCee:~
DemebKÙeelee ueeskeâe:~
mebØeefle DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveØeceeCeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~245~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DevegYeeieyebOemLeeveeefve DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve Ûe DemebKÙeeleiegCeeefve
Fefle YeefCeleb YeJeefle~
SlelkeâLeb ueYÙeles ?
ÉÙeesjefhe DeLe&ÙeesJee&ÛekeâYeeJesve SlemÙe met$emÙe GheuebYeeled~ De$e iegCekeâejØeceeCecemebKÙeelee ueeskeâe:~
lelkegâlees %eeÙeles ?
ieg™heosMeeled %eeÙeles~
SJeb ÛelegLee&vlejevlejmLeues DeefivekeâeefÙekeâpeerJemeJe&mleeskeâkeâLevehejeefCe ÛelJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
SJece„cemLeues meceÙeØe™heCeeÙeeb ÛelegjvlejmLeueieefYe&leeefve <ees[Memet$eeefCe ieleeefve~
SJeb meceÙeØe™heCee meceehlee~
Je=eæ
f Øe™heCee-
mebØeefle Je=eqæØe™heCeeÙeeb <ešdJe=efæ-neefveØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
Jeefºhe™JeCeoeS DeeflLe DeCebleYeeieJeefº-neCeer DemebKesppeYeeieJeefº-neCeer
mebKesppeYeeieJeefº-neCeer mebKesppeiegCeJeefº-neCeer DemebKesppeiegCeJeefº-neCeer
DeCebleiegCeJeefº-neCeer~~246~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slesve met$esCe <eCCeeb Je=efæ-neveerveeb meòJeØe™heCee ke=âlee~
<ešdmLeeveØe™heCeeÙeeb ÛewJeeJeieleeefmlelJeeveeb <eCCeeb Je=eæ f neveerveeb vee$e Øe™heCee ef›eâÙeles, hegve®òeâoes<eØemebieeled ?
vee$e hegve®òeâoes<ees {ewkeâles, Je=eæ
f neveerveeb keâeuemÙe ØeceeCeeuheyenglJeØe™heCeeLeË <eCCeeb Je=eæ f -neveerveeb DeefmlelJemÙe
mceejCekeâjCeeled~ DeLeJee DevebleiegCeJe=efæ-neefvekeâeue: Fefle keâeueMeyomÙe DeOÙeenejs ke=âles <eCCeeb Je=efæneveerveeb
keâeuemÙe meòJeØe™heCee Fefle ke=âlJee ve hegve®òeâoes<ees {ewkeâles~
DeOegvee hebÛeJe=efæ-hebÛeneefvekeâeueØe™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
hebÛeJeefº-hebÛeneCeerDees kesâJeefÛejb keâeueeoes neWefle ?~~247~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slelhe=ÛÚemet$eb SkeâmeceÙeceeefob ke=âlJee ÙeeJelmebYeJeesÓefmle Fefle keâeuecehes#eles~
penCCesCe SiemeceDees~~248~~
Slee: hebÛeJe=efæ-neveer: SkeâmeceÙecesJe ke=âlJee efÉleerÙemeceÙes Deveefhe&leJe=efæneveer<eg ieles meefle SkeâmeceÙees ueYÙeles~
hebÛeeveeb Je=efæ-neveerveeb ceOÙes Ùeefo SkeâmÙeeb Je=æew neveew Jee meg…g oerIe&keâeueb efle…efle leefn& DeeJeefuekeâeÙee
DemebKÙeeleYeeiecee$eb ÛewJe efle…efle, ve DeeJeefuekeâeÙee Deefle›eâebleb keâeueb, mJeeYeeefJekeâlJeeled~
DevebleYeeieJe=efæefJe<eÙecehes#Ùe DemebKÙeeleYeeieJe=efæeqJe<eÙeesÓ”ÏuemÙe DemebKÙeeleYeeieiegCe Fefle DemebKÙeele-
YeeieJe=efækeâeue: DemebKÙeeleheuÙeeshececee$e: efkeâVe peeÙeles ?
vew<ees JeòeâJÙe:, efJe<eÙeiegCekeâejØeefleYeeiesve DevegYeeieyebOekeâeues F<ÙeceeCes DevebleiegCeJe=efæ-neveerveecemebKÙeeleueeskeâ-
cee$eyebOekeâeueØemebieeled~
ve ÛewJeb, met$es leemeecevleceg&ntle&cee$eeslke=â„keâeueefveoxMeeled~
DeOegvee DevebleiegCeJe=efæneefvekeâeueefveCe&ÙeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
DeCebleiegCeJeefº-neCeerÙees kesâJeefÛejb keâeueeoes neWefle ?~~250~~
GkeäkeâmmesCe Debleescegngòeb~~252~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DevebleiegCeJe=eæ f yebOecevevleiegCeneefveyebOeb ÛewkeâmeceÙeb ke=âlJee efÉleerÙemeceÙesÓveefhe&le-
Je=efæneveerveeb ielemÙe leemeeb SkeâmeceÙekeâeueoMe&veeled~
SleÙeesÉ&ÙeesJe=&efænevÙeesce&OÙes SkeâmÙeeb Je=æew neveew Jee meg…g Ùeefo oerIe&keâeueb efle…efle leefn& Devleceg&ntle&cesJe veeefOekebâ,
efpeveesheosMeeYeeJeeled~ efJeMegædÙeceevees peerJees efvejvlejcevleceg&ntle&keâeueceMegYeeveeb Øeke=âleerveecevegYeeiemLeeveeefve DevebleiegCenevÙee
men yeOveeefle, MegYeeveeb Øeke=âleerveecevevleiegCeJe=ædÙee men Fefle~ mebefkeäue<ÙeceeCees peerJeesÓMegYeeveeb Øeke=âleerveecevegYeeiemLeeveeefve
efvejvlejcevleceg&ntle&keâeuecevevleiegCeJe=ædÙee men, MegYeeveeb Øeke=âleerveecevegYeeiemLeeveeefve DevebleiegCenevÙee men yeOveeefle
Fefle YeefCeleb YeJeefle~
mebØeefle SleeYÙeeb ÉeYÙeecevegÙeesieÉejeYÙeeb metefÛelecevegYeeieJe=efæneefvekeâeueeveeceuheyenglJeb Je#Ùevles~ leÅeLee-
meJe&mleeskeâesÓvevleYeeieJe=efæ-neefvekeâeue:~ DemebKÙeele YeeieJe=efæ-neefvekeâeue: DemebKÙeeleiegCe:~
keâe iegCekeâej: ?
DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie:~
kegâle: ?
DevebleYeeieJe=eæf neefveefJe<eÙeeled DemebKÙeeleYeeieJe=eæ
f -neefveefJe<eÙemÙe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~ mebKÙeeleYeeieJe=eæ f -
neefvekeâeue: mebKÙeeleiegCe:~
kegâle: ?
DemebKÙeeleYeeieJe=efæneefveefJe<eÙecehes#Ùe mebKÙeeleYeeieJe=efæneefveefJe<eÙemÙe mebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
leÛÛe mebKÙeeleiegCelJeb keâmceeled ØeceeCeeled %eeÙeles ?
Ùegòesâ%ee&Ùeles~ mee Ûe Ùegefòeâ: hetJeË Øe™efhelee Fefle vesn Øe™hÙeles~ mebKÙeeleiegCeJe=efæ-neefvekeâeue: mebKÙeeiegCe:,
hetJeexòeâefJe<eÙeeled Sleemeeb efJe<eÙemÙe mebKÙeeleiegCelJeoMe&veeled~ DemebKÙeeleiegCeJe=efæ-neefvekeâeue: DemebKÙeeleiegCe:,
hetJeexòeâJe=efæneefveefJe<eÙeeled Sleemeeb efJe<eÙemÙe Ùegòesâ: DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
DeeJeefuekeâeÙee: DemebKÙeeleYeeie:~ DevebleiegCeJe=efæ-neefvekeâeue: DemebKÙeeleiegCe:, hetJeexòeâefJe<eÙeeled Sleemeeb
Je=efæneveerveeb efJe<eÙemÙe Ùegòesâ: DemebKÙeeleiegCelJeoMe&veeled~
DeeJeefuekeâeÙee: DemebKÙeeleYeeie:~
Je=efækeâeuees efJeMes<eeefOekeâ:~
efkeâÙevcee$esCe efJeMes<eeefOekeâ: Fefle Ûesled ?
DeOemleveeMes<eJe=efækeâeuecee$esCe efJeMes<eeefOekeâes %eeleJÙe:~
neefvekeâeueesÓefhe Je=efækeâeuesve men efkeâVe Øe™efhele: ?
ve Øe™efhele:, efkebâÛe-Je=efækeâeuesve neefvekeâeue: meceeve: Fefle he=Lekeâd Øe™heCeeÙee: heâueeYeeJeeled~
De$e Je=efækeâeueeuheyenglJeb meceehleced~
SJeb veJecemLeues Je=efæØe™heCeeÙeeb <e[dJe=efæneefveØe™hekeâeefve mehlemet$eeefCe ieleeefve~
Fefle Je=efæØe™heCee ielee~
DeLe ÙeJeceOÙeØe™heCee Øe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-

peJecepPehe™JeCeoeS DeCebleiegCeJeºer DeCebleiegCeneCeer Ûe peJecepPeb~~253~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeJeceOÙeØe™heCeeÙeeb DevebleiegCeJe=efæjvevleiegCeneefve§e ÙeJeceOÙeceefmle~
De$e keâef§eoen-
Sleled efkebâ keâeueÙeJeceOÙeb DeenesefmJeled peerJeÙeJeceOÙeefceefle Ûesled ?
peerJeceOÙeb ve YeJeefle, DevegYeeiemLeeves<eg peerJeeveeceJemLeeve›eâcemÙe hetJe&ceØe™efhelelJeeled~ lele: keâeueÙeJe-
ceOÙecesleoefmle~
ÙeÅesJeb leefn& ÙeJeceOÙeØe™heCee ve keâle&JÙee, meceÙeØe™heCeeÙee§ewJe DemebKÙeeleueeskeâcee$eeCeece„meceefÙekeâevee-
cevegYeeiemLeeveeveeb keâeueceeefßelÙe ÙeJeceOÙelJeefmeæs:~
melÙecesleled, keâeueÙeJeceOÙeb meceÙeØe™heCeeÙee§ewJe efmeæefceefle, efkeâvleg lemÙe ÙeJeceOÙemÙe ØeejcYe: heefjmeceeefhle§e
keâmÙeeb Je=æew neveew Jee peelee Fefle ve %eeÙeles~ lemÙe ØeejcYeheefjmeceehleer Sleemeg Je=efæneefve<eg peeles Fefle %eeheveeLeË
ÙeJeceOÙeØe™heCee Deeielee~ DevebleiegCeJe=æsÙe&JeceOÙemÙe DeeefoYe&Jeefle, hetJe&cegefö„lJeeled ieg®heosMeeÉe~ heeefjMes<eeled
DevebleiegCeneves: heefjmeceeefhleYe&Jeleerefle ie=nerleJÙeb~
Ùesvesob met$eb osMeeceMe&kebâ lesve ÙeJeceOÙeeled DeOemleve-Gheefjce-Ûeleg:-hebÛe-<ešd-mehlemeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveeb
ef$emeceÙe-efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveeb Ûe ØeejcYe: DevevleiegCeJe=æs: heefjmeceeefhle: DevebleiegCenevesefjefle efmeæb~
SJebb oMecemLeues ÙeJeceOÙeØe™heCeeefve™heCehejb Skebâ met$eb ieleced~
Fefle ÙeJeceOÙeØe™heCee meceehlee~
DeOegvee meJe&mLeeveeveeb heÙe&JemeeveØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
heppeJemeeCehe™JeCeoeS DeCebleiegCemme GJeefj DeCebleiegCeb YeefJemmeefo efòe
heppeJemeeCeb~~254~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#cewkesâefvõÙepeIevÙemLeeveØeYe=efle hetJe&Øe™efheleeMes<emLeeveeveeb heÙe&Jemeeveb
DevebleiegCemÙeesheefj DevebleiegCeb YeJeleerefle YetlJee efmLeleced~
SJeb SkeâeoMemLeues heÙe&JemeeveØe™heCeeefve™heCehejb Skebâ met$eb ieleced~
Fefle heÙe&JemeeveØe™heCee meceehlee~
DeLe DeuheyenglJeevegÙeesieÉejs, ØeLeceevlejmLeues efÉYesometÛevehejb Skebâ met$eb~ Deveblejb efÉleerÙesÓvlejmLeues
DeveblejesheefveOeeveeceØeLeceYesomÙeeuheyenglJeefve™heCehejeefCe <ešdmet$eeefCe~ hegve§e le=leerÙesÓvlemLe&ues hejbhejesheefveOeeveeceefÉleerÙe-
YesomÙeeuheyenglJeØeefleheeokeâeefve <ešdmet$eeefCe Je#Ùevles~
DeOegvee DeuheyenglJeevegÙeesieYesoØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DehheeyengS efòe lelLe FceeefCe ogyes DeCegÙeesieöejeefCe DeCeblejesJeefCeOeehejbhejes-
JeefCeOee~~255~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 11 JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe / met$e 256mes 263 ÛelegLeex ceneefOekeâej: / 393
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DevebleiegCeJe=æew DemebKÙeeleiegCeJe=æew mebKÙeeleiegCeJe=æew mebKÙeeleYeeieJe=æew

DemebKÙeeleYeeieJe=æew DevevleYeeieJe=æew DevevlejeOemlevemLeeveceJeueeskeäÙe efmLelemLeeveeveeb Ùee mleeskeâyenglJeØe™heCee
mee DeveblejesheefveOee keâLÙeles~ peIevÙemLeevecehes#Ùe DevebleYeeieeYÙeefOekeâeefomJe™hesCe efmLelemLeeveeveeb Ùee mleeskeâyenglJe-
Øe™heCee mee hejbhejesheefveOee ieerÙeles~ SJece$e efÉefJeOecesJe DeuheyenglJeb YeJeefle, le=leerÙemÙe DeuheyenglJeYebiemÙeemebYeJeeled~
SJeb ØeLecesÓvlejmLeues DeuheyenglJeevegÙeesie Yeso metÛekebâ Skebâ met$eb ieleced~
DeOegvee ØeLeceYesomJe™heevevlejesheefveOeeØe™heCeeÙeeb DeuheyenglJeØeefleheeoveeLeË met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
lelLe DeCeb l ejes J eef C eOeeS meJJelLees J eeef C e DeCeb l eieg C eyYeef n Ùeeef C e
ªeCeeefCe~~256~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeÅeefhe SleouheyenglJeb meJe&mLeeveevÙeeefßelÙeeJeefmLeleb leå&Ùeefhe DeJÙeglheVepevemÙe
JÙeglheVepeveveeLe&ceskeâ<ešdmLeeveceeefßelÙe DeuheyenglJeØe™heCee ef›eâÙeles~ Ùesve Skeâ<ešdmLeeves DevebleiegCeJe=efæmLeeveceskebâ
ÛewJe lesve meJe&mleeskeâefceefle YeefCeleceefmle~
DemebKesppeiegCeyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~257~~
De$e iegCekeâej SkeâkeâeC[keâcee$ees YeJeefle, Skeâ<ešdmLeeveeYÙevlejs keâeC[keâcee$eeCeeb ÛewJe DemebKÙeeleiegCeJe=æer-
veecegheuebYeeled~
mebKesppeiegCeyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~258~~
De$e iegCekeâejes ™heeefOekeâkeâeC[kebâ~ efJeMes<eesÓ$e OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙe:~
mebKesppeYeeieyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~259~~
De$eeefhe iegCekeâejes ™heeefOekeâkeâeC[kebâ %eeleJÙeced~
DemebKesppeYeeieyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~260~~
De$eeefhe iegCekeâejes ™heeefOekeâkeâeC[kebâ cevleJÙeb~
DeCebleYeeieyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~261~~
De$eeefhe iegCekeâejes ™heeefOekeâkeâeC[keâceJeyeesæJÙeb~ ™heeefOekeâkeâeC[kesâve DemebKÙeeleYeeieJe=efæmLeeves<eg iegefCeles<eg
Skeâ<ešdmLeeveeYÙevlejs DevebleYeeieJe=efæmLeeveeveeceglheòes:~ De$eeefhe efJemlejes OeJeueešerkeâeÙeeb DeJeueeskeâveerÙeb~
SJeb efÉleerÙesÓvlejmLeues DevevlejesheefveOeeÙeeb DeuheyenglJeefve™hekeâeefve <ešdmet$eeefCe ieleeefve~
Fefle DevevlejesheefveOeeuheyenglJeb meceehleced~
DeOegvee hejbhejesheefveOeeuheyenglJeØeefleheeoveeLeË met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
hejbhejesheefCeOeeS meJJelLeesJeeefCe DeCebleYeeieyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe~~262~~
DemebKesppeYeeieyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~263~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemÙeeb hejbhejesheefveOeeÙeeb DevebleYeeieeYÙeefOekeâeefve mLeeveeefve meJe&mleeskeâeefve, Skeâ-
keâeC[keâØeceeCelJeeled~
DemebKÙeeleYeeieeYÙeeefOekeâeefve mLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve meefvle~ De$e iegCekeâejes ™heeefOekeâkeâeC[kebâ Jele&les~
mebKesppeYeeieyYeefnÙe ªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~264~~

mebKesppeiegCeyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~~265~~
DemebKesppeiegCeyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~266~~
DeCebleiegCeyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~267~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$eeuheyenglJes meceehles DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveØe™heCee meceehlee ke=âleeefmle~
mebØeefle Slesve met$esCe metefÛeleeveeb DevegYeeiemeòJekeâce&mLeeveeveeb Øe™heCeeb keâefj<ÙevlÙeeÛeeÙe&osJee:-
De$e keâef§eoen-hetJeË Øe™efheleyebOemLeeveeveeb De$e YeCÙeceevemeòJekeâce&mLeeveeveeb Ûe keâes efJeMes<e:?
GÛÙeles-yebOesve Ùeeefve mLeeveeefve efve<heÅevles leeefve yebOemLeeveeefve~ DevegYeeiemeòJes IeeleeefÙe<ceeves Ùeeefve mLeeveeefve
efve<heÅevles~ leevÙeefhe keâevÙeefhe yebOemLeeveeefve ÛewJe YeCÙevles, yeOÙeceeveevegYeeiemLeevesve meceevelJeeled~ Ùeeefve hegve:
DevegYeeiemLeeveeefve Ieeleeled ÛewJe GlheÅevles ve yebOeele, leeefve DevegYeeie meòJekeâce&mLeeveeefve YeCÙevles~ les<eeb ÛewJe
nlemeceglheefòekeâmLeeveeveerefle efÉleerÙee meb%ee Jele&les~
De$e keâef§eoen-
yebOemLeeveØe™heCeeb cegkeälJee ØeLeceb nlemeceglheefòekeâmLeeveØe™heCee efkeâVe ke=âlee ?
ve ke=âlee, yebOeeled GlheÅeceeveeveeb nlemeceglheefòekeâmLeeveeveeb DeveJeieleyebOemLeevemÙe DevlesJeeefmeve: Øe%eeheveesheeÙeeYeeJeeled~
mebØeefle met#ceefveieesoeheÙee&hlepeIevÙeevegYeeiemLeeveØeYe=elf e ÙeeJeled heÙe&JemeeveevegYeeiemLeeveefceefle leeJeled Sleeefve DemebKÙeele
ueeskeâcee$eyebOemeceglheefòekeâmLeeveeefve SkeâßesCÙeekeâejsCe jÛeefÙelJee hegve: Sles<eeb yebOemLeeveeveeb IeelekeâejCeeveeb
DemebKÙeeleueeskeâcee$eeOÙeJemeevemLeeveeveeb peIevÙeheefjCeecemLeeveceeefob ke=âlJee ÙeeJeoglke=â„eOÙeJemeevemLeeveheÙe&Jemeeveeceskeâ-
ßesCÙeekeâejsCe JeeceheeÕexve jÛeveeb ke=âlJee lelees IeelemLeeveØe™heCeeb keâefj<Ùeefvle~
Sles<eeb efJemlejes OeJeueešerkeâeÙeeb õ<šJÙeesÓefmle~
De$e ceveekeâd efJeMes<e GÛÙeles-
mebKÙeeleemeg Ieeleheefjheešer<eg ieleemeg hegve: meJe&heef§ecemÙe DevegYeeiemÙe IeeefleleMes<emÙe Ieelees veemleerelf e kegâlees %eeÙeles ?
DeeÛeeÙe&JeÙe&ßeerJeerjmesve: meceeOeòes-Gòebâ Ûe OeJeueešerkeâeÙeeb-
‘‘DeefJe®æeFefjÙeJeÙeCeeoes, mejeieeCeceeFefjÙeeCeb JeÙeCeb CehheceeCeefceefo Ce Jeesòegb pegòeb, DeefJe®æefJemesmeCesCe
DeesmeesefjojeieeefoYeeJeeoes~ Ce Ûe DeefJe®æeFefjÙehejbhejeieoGJeSmees Smees Ûehheuees nesefo, DeJJeJelLeeheòeeroes~’’
%eeveeJejCeerÙemÙe meJe&mleeskeâeefve yebOemeceglheefòekeâmLeeveeefve~ nlemeceglheefòekeâmLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~ iegCekeâejesÓ$e
DemebKÙeeleeueeskeâe:~ nlemeceglheefòekeâmLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~ De$eeefhe iegCekeâejesÓmebKÙeelee ueeskeâe:~ S<ee leeJeled
%eeveeJejCeerÙemÙe ef$eefJeOee mLeeveØe™heCee Øe™efhelee~ SJeb Mes<emehleeveeceefhe keâce&Ceeb ef$eefJeOee mLeeveØe™heCee %eelJee
Øe™heefÙeleJÙee~ efJeMes<emleg DeeÙeg<e: heefjJele&ceeveceOÙeceheefjCeecesve DeheÙee&hlemebÙegòeâefleÙe&ieeÙegpe&IevÙeevegYeeies Øeyeæs
leoskebâ yebOemeceglheefòekeâmLeeveb~ hegve: Øe#esheesòejs Øeyeæs efÉleerÙeyebOemeceglheefòekeâmLeeveb~ DeeÙeg<e: peIevÙeheefjCeecemLeeveØeYe=elf e
DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe heefjCeecemLeeveeefve YeJeefvle~ ÙeeJeefvle heefjCeecemLeeveeefve leeJevlÙewJe DevegYeeieyebOemeceglheefòekeâ-

mLeeveeefve~ nlemeceglheefòekeâ-nlenlemeceglheefòekeâmLeeveØe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb %eeveeJejCemeceeveYebiees %eeleJÙe:~
SJeb le=leerÙesÓvlejmLeues hejbhejesheefveOeeveeceeuheyenglJeØeefleheeokeâeefve <ešdmet$eeefCe ieleeefve~
FlLeb ÉeoMes mLeues ef$eefYejvlejmLeuew: meceefvJeleeÙeeb DeuheyenglJeevegÙeesieÉejØe™heCeeÙeeb $eÙeesoMemet$eeefCe ieleeefve~
Fefle DeuheyenglJeevegÙeesieØe™heCee meceehlee~
SJeb DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveØe™heCeeveece efÉleerÙeeÛetefuekeâe meceehlee~
Fefle ßeer<ešdKeC[eiecemÙe JesoveeKeC[veeefcve ÛelegLe&KeC[s SkeâeoMes «evLes YeeJeJesoveeefJeOeeveveeefcve
mehleceevegÙeesieÉejs ieefCeveer%eeveceleerke=âle-efmeæevleefÛevleeceefCešerkeâeÙeeb
efÉleerÙeÛetefuekeâeveeceeÙeb efÉleerÙeesÓefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
DeLe le=leerÙeeÛetefuekeâe
cebieueeÛejCeced
YeefkeäleOegv& eer leJe efJeYees: keâueg<eb Oegveerles, veeveeefJekeâuhenleog°ceve: hegveeefle~
mebmeejOece&YeJeleeheceheekeâjesefle, jeieeod efJeotjÙeefle YeeJeßegleb ooeefle~~1~~
DeLe <ešdKeb[eiece«evLemÙe JesoveeKeC[veeefcve «evLes efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe<ees[MeYesoevleie&le-mehlece-
JesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejs ÛelegLex ceneefOekeâejs le=leerÙeeÛetefuekeâeveece-le=leerÙeesÓefOekeâej: ØeejYÙeles~ le$e leeJeled
mehleÛelJeeeEjMeledmet$es<eg De°ew mLeueeefve meefvle~ lele: ØeLecemLeues De„evegÙeesieÉejveecelelØeLeceevegÙeesieue#eCeØeefleheeovehejb
‘‘peerJemecegoenejs efòe’’ FlÙeeefo met$eÉÙeced~ lele: hejb efÉleerÙemLeues efvejblejmLeevepeerJeØeceeCeevegieceefve™heCeeLeË ‘‘efCejblejªeCe’’
FlÙeeefomet$eceskebâ~ lele§e le=leerÙemLeues meevlejmLeevepeerJe-ØeceeCeevegieceØe™heCeeLeË ‘‘meeblejªeCe’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb
keâLÙeles~ leoveblejb ÛelegLe&mLeues veeveepeerJekeâeueØeceeCee-vegieceØeefleheeoveeLeË ‘‘CeeCeepeerJe-’’ FlÙeeefovee met$e$eÙeb Je#Ùeles~
lelhe§eeled hebÛecemLeues Je=efæØe™heCeeÙee: efÉYesoieefYe&leeÙee efve™heCeeLeË ‘‘Jeefºhe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee hebÛeoMe met$eeefCe
YeJeefvle~ hegve: <e…mLeues ÙeJeceOÙeØe™heCeekeâLeveeLeË ‘‘peJecepPe’’ FlÙeeefovee $eereCf e met$eeefCe efveieoefvle~ hegve§e mehlecemLeues
mheMe&veØe™heCeekeâLeveeLeË ‘‘heâesmeCehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee SkeâeoMe met$eeefCe Je#Ùevles~ leoveblejb De„cemLeues
DeuheyenglJeefve™heCeeLeË ‘‘DehheeyengS efòe’’ SkeâeoMe met$eeefCe efve™heefÙe<Ùeles Fefle mecegoeÙeheeleefvekeâe$e meteÛf elee YeJeefle~
DeOegvee le=leerÙeÛetefuekeâeÙeece„evegÙeesieÉejveeceefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
peerJemecegoenjs efòe lelLe FceeefCe Deª DeCegÙeesieöejeefCe-SÙeªeCepeerJe-
heceeCeeCegiecees efCejblejªeCepeerJeheceeCeeCegiecees meeblejªeCepeerJeheceeCeeCegiecees
CeeCeepeerJekeâeueheceeCeeCegiecees Jeefºhe™JeCee peJecepPehe™JeCee heâesmeCe-
he™JeCee DehheeyengS efòe~~268~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peerJemecegoenejveeefcve DeefmceVeefOekeâejsÓ„evegÙeesieÉejeefCe meefvle~ SkeâmLeevepeerJe-
ØeceeCeevegiece-efvejblejmLeevepeerJeØeceeCeevegiecemeeblejmLeevepeerJeØeceeCeevegiece-veeveepeerJekeâeueØeceeCeevegieceJe=efæØe™heCee-
ÙeJeceOÙeØe™heCee-mheMe&veØe™heCee-DeuheyenglJeeefve Ûesefle~
De$e peerJemecegoenej: efkeâceLe&ceeiele: ?
hetJeË Øe™efheleyebOeevegYeeiemLeeves<eg DemebKÙeeleueeskeâcee$es<eg peerJee: efkebâ meJex<eg meÂMee: DeenesefmJeod efJemeÂMee Jee
meÂMee efJemeÂMee Jee Fefle ØeMves meefle Slesve mJe™hesCe le$e efle…efvle Fefle %eeheveeLeË DeÙeb peerJemecegoenej DeeieleesÓefmle~
De„evegÙeeiesÉejs<eg SkeâmLeevepeerJeØeceeCeevegiece: efkeâceLe&ceeiele: ?
Skewâkeâefmceved mLeeves peerJee peIevÙesve SleeJevlees YeJeefvle Glke=â„sveeefhe SleeJevle Fefle %eeheveeLe&ceeiele:~
efvejblejmLeevepeerJeØeceeCeevegiece: efkeâceLe&ceeiele: ?
efvejvlejpeerJemenieleeefve DevegYeeiemLeeveeefve peIevÙesve SleeJeefvle Glke=â„sveeefhe SleeJevlÙeefhe YeJevleerefle %eeheveeLeË~
meeblejmLeevepeerJeØeceeCeevegiece: efkeâceLe&ceeiele: ?
efvejvlejpeerJeefJejefnlemLeeveeefve peIevÙesve FÙeefvle Glke=â„sveeefhe FÙevlÙeefhe YeJevleerefle %eeheveeLeË~

veeveepeerJekeâeueØeceeCeevegiece: efkeâceLe&ceeiele: ?
Skewâkeâefmceved mLeeves peerJee peIevÙesve SleeJelkeâeueceglke=â„sveeefhe SleeJelkeâeueb efle…efvle Fefle metÛeveeLeË~
Je=efæØe™heCee efkeâceLe&ceeiele: ?
DeveblejesheefveOee-hejbhejesheefveOeemJe™hesve peerJeeveeb Je=efæØe™heCeeLeË~
ÙeJeceOÙeØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
›eâcesCe Jeæ&ceeveeveeb peerJeeveeb mLeeveeveecemebKÙeeleYeeies ÙeJeceOÙeb YetlJee lemceeogheefjcemeJe&mLeeveeefve peerJew:
efJeMes<enerveeefve YetlJee ieleeefve Fefle %eeheveeLe&ceeielee~
mheMe&veØe™heCee efkeâceLe&ceeielee ?
Deleerles keâeues SkeâpeerJesve SkeâcevegYeeiemLeeveefceÙelkeâeueb mheefMe&leefceefle %eeheveeLeË~
DeuheyenglJeb efkeâceLe&ceeieleced~
hetJeexòeâef$eefJeOeevegYeeiemLeeves<eg peerJeevebe mleeskeâyenglJeØe™heCeeLe&efceefle %eeleJÙeced~
mebØeefle ØeLeceevegÙeesie-SkeâmLeevepeerJeØeceeCeevegieceefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SÙeªeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe Skeäkesâkeäkeâefcn ªeCeefcn peerJee peefo neWefle
Skeäkeâes Jee oes Jee efleefCCe Jee peeJe GkeäkeâmmesCe DeeJeefueÙeeS DemebKesppe-
efoYeeiees~~269~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe DevegYeeiemLeeveeefve TOJe&ceskeâhebkeälÙeekeâejsCe Øe%eÙee mLeeheefÙelJee
le$e SkewâkeâevegYeeiemLeeves peIevÙeeslke=â„sve peerJeØeceeCecegÛÙeles~ leÅeLee-peIevÙesve Skeâes Jee peerJemle$e YeJeefle Éew Jee
YeJele: le$ees Jee YeJeefvle SJeceskeâesòejJe=æÙd ee SkewâkeâevegYeeiemLeeves Glke=â„sve ÙeeJeoeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiecee$ee YeJeefvle~
De$e keâef§eoen-
DevegYeeiemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe, peerJejeefMe: hegvejvevle:, lesve SkewâkeâefmceVevegYeeiemLeeves peIevÙeeslke=â„sve
DevevlewpeeaJew: YeefJeleJÙeb, DevegYeeiemLeeveeefve efJejueÙÙe peerJejeefMeb meceKeC[b ke=âlJee oerÙeceeves Skewâkeâefmceved mLeeves
DeveblepeerJeesheuebYeeled Fefle ?
vew<e oes<e:, $emepeerJeeveeefßelÙe peerJemecegoenejmÙe Øe™efhelelJeeled~
mLeeJejpeerJeeveeefßelÙe efkeâceLeË peerJemecegoenejes ve Øe™efhele: ?
ve Øe™efhele:, DevegYeeiemLeeves<eg $emepeerJeeveeceJemLeeveefJeOeeves DeJeieles mLeeJejpeerJeeveeb le$eeJemLeeveefJeOeevemÙe
megKesve DeJeievlegb MekeäÙeceevelJeeled~
mLeeJejpeerJeeveeceJemLeeveefJeOeevesÓJeieles $emepeerJeeveeceJemLeeveefJeOeeveb efkeâvveeJeiecÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, Skewâkesâefmceved mLeeves $emepeerJeØeceeCemÙe efvejblejb $emepeerJewevf e&®æmLeeveØeceeCemÙe $emepeerJeefJejefnlee-
vegYeeiemLeeveØeceeCemÙe Ûe lemceeod DeJeievlegceMekeäÙeceevelJeeled~
SJeb ØeLecemLeues DevegÙeesieÉejeCeeb veecelelØeLeceYesomJe™he-SkeâmLeevepeerJeØeceeCeevegieceØeefleheeovehejb met$eÉÙeb ieleced~

SJeb SkeâmLeevepeerJeØeceeCeevegiece: meceehle:~
DeOegvee efÉleerÙeevegÙeesieÉejØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efCejblejªeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe peerJesefn DeefJejefnoªeCeeefCe Skeäkeâes Jee
oes Jee efleefCCe Jee GkeäkeâmmesCe DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeiees~~270~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peerJemeefnleeefve mLeeveeefve Skeâ-efÉ-ef$emLeeveeefve Deeefob ke=âlJee ÙeeJeoglke=â„sve
efvejblejb peerJemeefnlemLeeveeefve DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe ÛewJe YeJeefvle~
mebØeefle keâ<eeÙeØeeYe=les GheÙeesiees veece DeLee&efOekeâej:~ le$e keâ<eeÙeesoÙemLeeveeefve DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe les<eg
Jele&ceevekeâeues ÙeeJevleŒemee: meefvle leeJevcee$eeefCe DeehetCee&veerefle keâ<eeÙeØeeYe=lemet$esCe YeefCeleb~ lele S<ees Jesoveemet$eeLeex
ve Iešles ?
vewleod JeòeâJÙeb, met$emÙe efpeveJeÛeveefJeefveie&lemÙe DeefJe®æeÛeeÙe&hejbhejeÙee DeeielemÙe DeØeceeCelJeefJejesOeeled~
keâLeb hegve: ÉÙees:met$eÙeesjefJejesOe: mebYeJeefle ?
GÛÙeles-De$e JesoveeefOekeâejs peerJemeefnleeefve mLeeveeefve efvejvlejb Ùeefo YeJeefvle leefn& DeeJeefuekeâeÙee
DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe ÛesJe YeJevleerefle YeefCeleb~ keâ<eeÙeØeeYe=les «evLes hegve: peerJemeefnle efvejblejmLeeveØeceeCeØe™heCee
ve ke=âlee, efkeâvleg Jele&ceevekeâeues efvejvlejefvejblejefJeMes<eCesve efJevee peerJemeefnlemLeeveeveeb ØeceeCeØe™heCee ke=âlee~ lesve
peerJemeefnlemLeeveeefve le$e ØelejmÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe YeJeefvle~ YeJevleesÓefhe $emepeerJecee$eeefCe mLeeveeefve
$emepeerJemeefnleeefve Jele&ceevekeâeues YeJeefvle, SkewâkeâesoÙemLeeves Skewâkeâ$emepeerJes mLeeefheles peerJemeefnlemLeeveeveeb
$emepeerJecee$eeCeecegheuebYeeled~ De$e DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeves<eg peerJemecegoenej: Øe™efhele:~ le$e keâ<eeÙeØeeYe=les
keâ<eeÙeesoÙemLeeves<eg lemÙe Øe™heCee ke=âlee~ lele: ÉÙeespeeaJemecegoenejÙees: SkeâceefOekeâjCeb veemleerelf e efJejesOeesoYd eeJeveceÙegòeâced~
lemceeled ÉÙees: met$eÙeesvee&efmle efJejesOe Fefle efmeæced~
SJeb efÉleerÙemLeues le=leerÙeÛetefuekeâeÙeeb efÉleerÙeevegÙeesieveeceefvejblejmLeevepeerJeØeceeCeevegieceØeefleheeovehejb met$eceskebâ
ieleced~
FlLeb efvejvlejmLeevepeerJeØeceeCeevegiece: meceehle:~
DeOegvee meevlejmLeevepeerJeØeceeCeevegieceØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meeblejªeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe peerJesefn efJejefnoeefCe ªeCeeefCe Skeäkeâes
Jee oes Jee efleefCCe Jee GkeäkeâmmesCe DemebKesppee ueesiee~~271~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peerJewefJe&jefnleceskeâcevegYeeieyebOemLeeveb YeJeefle~ efvejvlejb És Deefhe YeJele:, $eerCÙeefhe
YeJeefvle, SJeb ÙeeJeoglke=â„sve peerJeefJejefnlemLeeveeefve efvejvlejcemebKÙeeleueeskeâcee$eeCÙeefhe YeJeefvle, DemebKÙeeleueeskeâcee$eeveg-
YeeieyebOemLeeves<eg ÙeÅeefhe ueeskeâcee$emLeeveeefve $emepeerJemenieleeefve YeJeefvle len&Ùd eefhe peerJeefJejefnlemLeeveeveeb efvejvlejcemebKÙeele-
ueeskeâcee$eeCeecegheuebYeeled~
SJeb le=leerÙemLeues meevlejmLeevepeerJeØeceeCeevegieceØeefleheeokebâ Skebâ met$eb ieleced~
FlLeb meevlejmLeevepeerJeØeceeCeevegiece: meceehle:~
DeOegvee veeveepeerJekeâeueØeceeCevegieceefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
CeeCeepeerJekeâeueheceeCeeCegiecesCe Skeäkesâkeäkeâefcn ªeCeefcn CeeCeepeerJee
kesâJeefÛejb keâeueeoes neWefle~~272~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slelhe=ÛÚemet$eb meceÙe-DeeJeefuekeâe-#eCe-ueJe-cegntle&-efoJeme-he#e-ceeme-
$e+leg-DeÙeve-mebJelmejceeefob ke=âlJee ÙeeJelkeâuhe FlÙesJeb keâeueefJeMes<ecehes#eles~ Gòejmet$eeYÙeeb meceeOeòes-
SkeâmÙe peerJemÙe SkeâcevegYeeieyebOemLeeveceskeâmeceÙeb yebOeefÙelJee efÉleerÙemeceÙes JeOe&efÙelJee DevÙecevegYeeiemLeeveb
yeOÙeceevemÙe peIevÙesve SkeâmeceÙekeâeueesheuebYeeled~ Glke=â„sve Skeâes peerJe Skeâefmceved mLeeves SkeâmeceÙeceeefob ke=âlJee
ÙeeJeoglke=â„sve De„ew meceÙee Fefle efle…efle~ ÙeeJelmeesÓvÙeb mLeeveevlejb ve ieÛÚefle leeJeovÙes<Jeefhe peerJes<eg le$e DeeieÛÚlmeg
peerJewjefJejefnleb YetlJee Ùesve mLeeveceeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiecee$ekeâeueb efle…efle lesve DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiecee$e-
§ewJe SkewâkeâmÙe mLeevemÙe DeMetvÙekeâeue Fefle YeefCeleb %eeleJÙeb~
SJeb ÛelegLe&mLeues veeveepeerJekeâeueØeceeCeevegieceehes#eÙee peIevÙeeslke=â„keâeueefve™hekeâeefve $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
FlLeb veeveepeerJekeâeueØeceeCeevegiece: meceehle:~
DeLe Je=efæØe™heCee veece hebÛemLeuesÓvlejeefOekeâej:-
DeLe Je=efæØe™heCeeveecehebÛecemLeuesvÓlejeefOekeâejs YesoØe™heCehejceskebâmet$eb~ lele: DevevlejesheefveOeeveeceØeLece-
Yesoefve™heCeeLeË <ešdmet$eeefCe~ leovlejb hejbhejesheefveOeeveeceefÉleerÙeYesoØeefleheeoveeLeË De„ew met$eeCeerelf e hebÛeoMemet$eweŒf eefYejvlej-
mLeuemeefnlewefjÙeb heeleefvekeâe metÛÙeles~
DeOegvee Je=efæØe™heCeeYesoefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
Jeefºhe™JeCeoeS lelLe FceeefCe ogyes DeCegÙeesieöejeefCe-DeCeblejesJeefCeOee
hejbhejesJeefCeOee~~275~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e Je=efæØe™heCeeÙee Éew Yesoew mle:-DevevlejesheefveOee hejbhejesheefveOee Ûe~
De$e keâef§eoen-
Øe™heCee-ØeceeCe-YeeieeYeeieevegÙeesieÉejeefCe De$e efkeâVe Øe™efheleeefve ?
le leeJelØe™heCee GÛÙeles, Mes<eevegÙeesieÉejØe™heCeeÙee DevÙeLeevegheheòes§ewJeevegYeeiemLeeves<eg peerJeeveeceefmlelJeefmeæs:~
ve ØeceeCeevegÙeesieÉejceefhe JeòeâJÙeb, SkeâmLeevepeerJeØeceeCeevegieceeÛÛewJe leoJeieceeled~ ve YeeieeYeeie:, DeuheyenglJeeosJe
leoJeieceeled ~ lesve DeveblejesheefveOee hejbhejesheefveOee Ûesefle És ÛewJee$eevegÙeesieÉejs mle:~ ve Je=efæefveyebOevemeòJeeefoØe™heCeeefhe
ÙegpÙeles, SleeYÙeeb ÉeYÙeecevegÙeesieÉejeYÙeecesJe leoJeieceeled~

SJeb ØeLeceevlejsmLeues Je=efæØe™heCeeYesoefve™hekeâceskebâ met$eb ieleced~
mebØeefle ØeLeceYesoveece-DeveblejesheefveOeeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeCeb l ejes J eef C eOeeS penCCeS DeCeg Y eeieyeb O epPeJemeeCeªeCes Lees J ee
peerJee~~276~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeveblejesheefveOeeÙee peIevÙesÓvegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeves mleeskeâe peerJee: meefvle~
kegâle: ? DeefleefJeMegæew Jele&ceevepeerJeeveeb ØeeÙesCe mebYeJeeYeeJeeled~ les Ûe DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiecee$ee§ewJe, SkewâkeâmLeeves
SkeâmeceÙesve meg…g Ùeefo JenJees peerJee YeJeefvle leefn& DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiecee$ee SJe YeJevleerefle SkeâmLeevepeerJe-
ØeceeCeevegieceevegÙeesieÉejs Øe™efheleòJeeled~
De$e keâef§eoen-
YeJeleg Jele&ceevekeâeues SkewâkeâmLeeves Glke=â„sve peerJeØeceeCeceeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie:, S<ee DevevlejesheefveOee
Ûe DeleerlekeâeueceefßelÙe efmLelee, kegâle Slep%eeÙeles? meJee&vegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeves<eg SkeâmeceÙes Glke=â„sve
mebefÛelewkeâmLeevepeerJeeveeb yegædÙee ke=âlemenÙeesieeveeb Je=efæØe™heCelJeeled~ lele SkewâkeâmLeeves DevevlewpeeaJewYe&efJeleJÙeced?
vew<e oes<e:, yengkesâveeefhe keâeuesve JÙeefòeâmJe™hesCewJe Meòeâerveeb Je=efænevÙeesjYeeJeeled~ ve Ûe GoÃeves mecegõsÓefhe
Øeef#ehles yengkebâ peuecemleerefle mJekeâØeceeCeeled Je=efækebâ heeveerÙeb ceeefle~ SJeceleerlesÓefhe keâeues Jele&ceeves FJe Skewâkeâefmceved
DevegYeeieyebOemLeeves Glke=â„sve DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiecee$ee§ewJe peerJee YeJevleerefle %eeleJÙeced~
hegve: keâef§eoeeMebkeâles-
SkewâkeâmLeeveceefOeef…lemeJe&peerJes yegædÙee cesueefÙelJee les<eecevevleeveeceveblejesheefveOee efkeâVeesÛÙeles ?
veesÛÙeles, SJeb meefle DeOemleveÛeleg:meceÙeØeeÙeesiÙemLeevepeerJesYÙe: ÙeJeceOÙeeled GheefjceefÉmeceÙeØeeÙeesiÙemeJe&mLeeve-
peerJeeveecemebKÙeeleiegCelJeØemebieeled~ ve ÛewJeb, efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemeJe&mLeevepeerJes peerJesYÙe: DeOemleveÛeleg:meceÙeØeeÙeesiÙe-
meJe&mLeevepeerJee DemebKÙeeleiegCee FlÙegheefj YeCÙeceevelJeeled lele: Skewâkeâefmceved mLeeves peerJee DeeJeefuekeâeÙee
DemebKÙeeleYeeiecee$ee§ewJe Glke=â„sve YeJevleerefle ie=nerleJÙeced~
DeOegvee efÉleerÙeevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeevepeerJeØeceeCefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efJeefoS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes peerJee efJemesmeeefnÙee~~277~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙemLeeveeled DemebKÙeeleueeskeâcee$emLeeveeefve Gheefj ielJee ÙelmLeeveb efmLeleb
leod efÉleerÙeevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveefceefle ie=nerleJÙeced~
De$e keâef§eoen-
DemebKÙeeleueeskeâcee$emLeeveeefve Gheefj ÛeefšlJee efmLelemLeevemÙe keâLeb efÉleerÙelJeced ?
DeeÛeeÙe&:Øeen-vewleod, Je=efæceeefßelÙe Øe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb DevÙemÙeemebYeJeeled~ ve Ûe Je=æew
Øe™heefÙe<ÙeceeCeeÙeeb Je=efæefJejefnleb mLeeveb efÉleerÙeb YeJeefle, DeveJemLeeØemebieeled~
hegve: keâef§eoeMe¿les-
DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe peerJeeOeejlJesve peIevÙemLeevesve meceeveeefve Fefle keâLeb %eeÙeles ?

vewleod, DevÙeLee ÙeJeceOÙeeoOe: Gheefj Ûe DemebKÙeeleueeskeâcee$eefÉiegCeJe=eæ f neefveØemebieeled~ ve ÛewJeb, veeveepeerJeevegYeeie-
yebOeeOÙeJemeeveefÉiegCeJe=eæ f neefvemLeeveevlejeefCe DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie Fefle GJeefj hejbhejesheefveOeeÙeeb YeCÙeceevelJeeled~
efkebâ Ûe, ve efvejblejb meJe&mLeeves<eg peerJeJe=eæ
f Ye&Jeefle, ÙeJeceOÙes DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleeYeeieb cegkeälJee DemebKÙeeleueeskeâ-
cee$epeerJeØemebieeled~
efkeâÙevcee$esCe efJeMes<eeefOekeâe: ?
SkeâpeerJecee$esCe efJeMes<eeefOekeâe %eeleJÙee:~ peIevÙemLeevepeerJeeved efJejueÙÙe leeb§ewJe efJejueve™heb Øeefle meceKeb[b
ke=âlJee oòes<eg le$e SkeâKeC[cee$esCe efJeMes<eeefOekeâe Fefle YeefCeleb YeJeefle~
mebØeefle le=leerÙeevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeevepeerJeØeceeCeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
leefoS DegCeYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes peerJee efJemesmeeefnÙee~~278~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$eeefhe hetJe&efceJe DeJeefmLelecemebKÙeeleueeskeâcee$eeOJeeveb ielJee efÉleerÙees peerJees
Jeæ&les~ DeOemlevemeJe&mLeeveeefve peerJewpe&IevÙemLeevepeerJesYÙe: SkeâpeerJeeefOekeâmLeevesve meceeveeefve~
kegâle:?
mebØeefle De«esleveØeceeCeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb efJemesmeeefnÙee efJemesmeeefnÙee peeJe peJecepPeb ~~279~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slesve ›eâcesCe DebmeKÙeeleueeskeâcee$eeOJeeveb ielJee Skewâkebâ peerJeb JeOee&heefÙelJee
vesleJÙeb ÙeeJeod ÙeJeceOÙeb Fefle~
meJe&$e Skewâkeâ§ewJe peerJees JeOe&les Fefle keâLeb %eeÙeless ?
met$eeefJe®æeÛeeÙeexheosMeeled %eeÙeles~ Ùesve iegCeneefveb Øeefle Øe#esheYeeienejes efÉiegCeefÉiegCe›eâcesCe ÙeeJeod ÙeJeceOÙeb
leeJeod ieÛÚefle lesve Øe#esheesÓJeefmLele SkeâpeerJecee$e§ewJe YeJeleerefle DeeÛeeÙee& YeCeefvle~ SleoeÛeeÙe&JeÛeveb ØeceeCeb ke=âlJee
SkeâpeerJe SJe JeOe&les Fefle ßeæeleJÙeced~
mebØeefle DevevlejesheefveOeeÙee YeeJeeLe&Øe™heCeeb keâefj<ÙevlÙeeÛeeÙe&oJs ee:~ leÅeLee-peIevÙemLeevepeerJeØeceeCeb efJejueÙÙe
les<JesJe peerJes<eg meceKeC[b ke=âlJee oòes<eg SkewâkeâmÙe ™hemÙe SkewâkeâpeerJeØeceeCeb Øeehveeself e~ hegve: De$e SkeâpeerJeb ie=nerlJee
peIevÙes mLeeves peerJee: mleeskeâe:~ efÉleerÙes peerJeemleeJevle§ewJe~ SJecemebKÙeeleueeskeâcee$emLeeves<eg peerJeemleeJevle§ewJe YeJevleerelf e~
lele GheefjceeveblejmLeeves Skeâes peerJe: Øe#esheefÙeleJÙe:~ hegvejefhe DemebKÙeeleueeskeâcee$emLeeves<eg peerJeemleeJevle SJe~ lelees
efJejuevejeMes: efÉleerÙe™heOeefjlepeerJemleoveblejesheefjcemLeepeerJes<eg Øe#esheefÙeleJÙe:~ lele: SlemÙe mLeevemÙe peerJew: meceeveeefve
YetlJee DemebKÙeeleueeskeâcee$emLeeveeefve ieÛÚefvle~ leleesÓvevlejesheefjcemLeeves le=leerÙees peerJees JeOee&heefÙeJÙe:~ SJecevesve efJeOeevesve
hetJeexòeâeOJeeveb OeÇJg eb ke=âlJee SkewâkeâpeerJeb JeOee&heefÙelJee vesleJÙeb ÙeeJeod peIevÙemLeevepeerJesYÙees efÉiegCepeerJee Fefle~
De$e efJeMes<eefJemlejes OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙeesÓefmle~
DeOegvee peerJeefJeMes<enerveØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-

lesCe hejb efJemesmenerCee~~280~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lesve ÙeJeceOÙesve hejcegheefj peerJee efJeMes<enervee YetlJee ieÛÚefvle~
kegâle: ?
mJeeYeeefJekeâlJeeled leer›emebkeäuesMesCe peerJeeveeb ØeeÙesCe mebYeJeeYeeJeeÉe~
mebØeefle efJeMes<enerveØeceeCeevleefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe Gkeäkeâmme DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes
efòe~~281~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SJeb ‘efJeMes<enerCee efJemesmenerCee’ Fefle Jeerhmee efveoxMeesÓefmle~ lesve ÙeJeceOÙeeled
GheefjcemeJe&mLeeveeefve DevevlejesheefveOeeÙee peerJewefJe&Mes<enerveeveerefle õ„JÙeb~ SlemÙe YeeJeeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-
ØeLeceefÉiegCeJe=efæYeeienejb peIevÙehejerleemebKÙeelemÙe efÉYeeiesve iegCeefÙelJee efJejueÙÙe ÙeJeceOÙepeerJes<eg meceKeb[b ke=âlJee
oòes<eg SkewâkeâmÙe ™hemÙe SkewâkeâpeerJeØeceeCeb Øeehveesefle~ lele SlemÙe SJecesJe mLeeheefÙelJee heÇ™heCee ef›eâÙeles~ SlemÙe
efJemlejesÓefhe OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙe:~
SJeb efÉleerÙesÓvlejmLeues efÉleerÙeYesos DevevlejesheefveOeeveeceØeLeceYesoefve™hekeâeefve <ešdmet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee hejbhejesheefveOee Yesos DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevepeerJeØeceeCeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
hejbhejesJeefCeOeeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCepeerJesenf lb ees leòees DemebKesppeueesieb
iebletCe ogiegCeJeefºoe~~282~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemebKÙeeleueeskeâcee$eevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeves<eg peerJee peIevÙeevegYeeieyebOeeOÙeJe-
meevepeerJew: meÂMee YetlJee hegve: les<eeceskeâpeerJesve DeefOekeâlJeesheuebYeeled~ Ûeleg:meceefÙekeâmLeeveØeYe=elf e ÙeeJeod efÉmeceefÙekeâeveece-
mebKÙeeleYeeie Fefle leeJelmeJe&mLeeveeefve peerJew: meÂMeeveerefle YeefCeleb YeJeefle~
DeJeefmLelecee$eeOJeeveb ielJee SkewâkeâpeerJeJe=æŸee peIevÙemLeevepeerJecee$es<eg peerJes<eg peIevÙemLeevepeerJeeveecegheefj
Jeefæ&les<eg efÉiegCeJe=efæmeceglheòes: iegCeneefve-DeOJeevecemebKÙeeleueeskeâcee$eb YeJeleerefle ie=nerleJÙeced~
DeOegvee efÉiegCeJe=efækeâeueefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb ogiegCeJeefºoe peeJe peJecepPeb~~283~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—megiececesleled, DevevlejesheefveOeeÙee: Øe™efheleefJeMes<elJeeled~ ÙeJeceOÙeeod DeOemle-
veefÉiegCeJe=efæ-DeOJeeefve meÂMeeefve, ØeLece efÉiegCeJe=efæØeYe=efle GheefjceefÉiegCeJe=æer<eg efÉiegCeJe=efæb Øeefle DeOemleveiegCeJe=ædÙee
SkeâpeerJeJeefOe&leeOJeevemÙe DeæeÇ&æË ielJee SkewâkeâpeerJeJe=æs: GheuebYeeled~ ÙeJeceOÙeeogheefjceefÉiegCenevÙeesÓefhe DeOemleveefÉ-
iegCeneefveefYejOJeevesve meceevee:, efÉiegCeefÉiegCeceOJeeveb ielJee SkewâkeâpeerJeheefjneves:~
DeOegvee SleosJeefve™heCeeLeË met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
lesCe hejcemebKesppeueesieb iebletCe ogiegCenerCee~~284~~
SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe GkeäkeâefmmeÙeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes
efòe~~285~~
SiepeerJe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejcemebKesppee
ueesiee~~286~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—iegCenevÙeOJeeveb hetJeË Øe™heefleb, hegveefjn efkeâceLeË Øe™hÙeles ?
iegCenevÙeOJeeveeled veeveeiegCeneefveMeueekeâemeg DeeveerÙeceeveemeg cebocesOeeefJeefMe<ÙepeveefJemceejCeeLeË Øe™hÙeles~
CeeCeepeerJeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe DeeJeefueÙeeS
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe meeOevecegÛÙeles-SkeâiegCeneefve-DeOJeevecee$eemebKÙeeleueeskeâevegYeeie-
yebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeb Ùeefo Skeâe efÉiegCeJe=eæf Meueekeâe ueYÙeles leefn& meJee&vegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveeveeb efkebâ ueYÙeles Fefle
ØeceeCesve heâueiegeCf ele-FÛÚejeMes: DeheJeefle&leeÙeeb DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeiecee$eveeveeefÉiegCeJe=eæ
f -neefveMeueekeâe: ueYÙevles~
CeeCeepeerJeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~~288~~
kegâle: Sleled? DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeieØeceeCelJeeled~
SÙepeerJeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejcemebKesppe-
iegCeb~~289~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—kegâle:? DemebKÙeeleueeskeâØeceeCelJeeled~ De$e keâef§eoen-SJeceuheyenglJeb
ØeceeCeØe™heCeeosJe DeJeieleefceefle vewJe Øe™heefÙeleJÙeced?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
ve, cebocesOeeefJeefMe<Ùeeveg«eneLeË Øe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb oes<eeYeeJeeled~
SJeb le=leerÙesÓvlejmLeues hejbhejesheefveOeeØe™heCehejeefCe De„ew met$eeefCe ieleeefve~
FlLeb hebÛecemLeues ef$eefYejvlejmLeuew: meceefvJelehebÛeoMemet$eeefCe ieleeefve~
Fefle Je=efæØe™heCee meceehlee~
ÙeJeceOÙeØe™heCee Øe™hÙeles-
DeLe ÙeJeceOÙeØe™heCeeØe™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
peJecepPehe™JeCeoeS ªeCeeCecemebKesppeefoYeeies peJecepPeb~~290~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meJe&mLeeveeefve DemebKÙeeleKeb[eefve ke=âlJee le$e SkeâKeb[s ‘ÙeJeceOÙeb YeJeefle~
SleodÙeJeceOÙeb DeOemleveÛeleg:meceefÙekeâmLeeveØeYe=efle Gheefj efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveecemebKÙeeleYeeieb ielJee YeJeefle~’’
ef$emeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveeb ÛejcemeceÙes ÙeJeceOÙeb efkeâVe peeÙeles ?
ve peeÙeles, DemebKÙeeleueeskeâcee$eiegCeneefveØemebieeled~
DeOemlevemLeevesYÙe: DemebKÙeeleiegCeef$emeceÙeØeeÙeesiÙemLeeves<eg DemebKÙeeleueeskewâieg&efCeles<eg efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveeb
ØeceeCeeslheòes:~
hetJeË Øe™efheleeuheyenglJemet$eeled~ leÅeLee-meJe&mleeskeâe: De„meceÙeØeeÙeesiÙeevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve~

ÉÙeesjefheheeÕe&Ùees: mehlemeceÙeØeeÙeesiÙeevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~ ÉÙeesheefj heeÕe&Ùees: <ešdmeceÙe-
ØeeÙeesiÙemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~ ÉÙeesjefhe heeÕe&Ùees: hebÛemeceefÙekeâØeeÙeesiÙemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~ ÉÙeesjefheheeÕe&Ùees:
Ûeleg:meceefÙekeâØeeÙeesiÙemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~ ef$emeceefÙekeâØeeÙeesiÙemLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~ efÉmeceefÙekeâØeeÙeesiÙe-
mLeeveeefve DemebKÙeeleiegCeeefve~
iegCekeâej: meJe&$e DemebKÙeeleueeskeâcee$ees YeJeleerefle met$es ve Øe™efhele:~ Slelmet$emÙe JÙeeKÙeeveb kegâJe&vle: kesâÓefhe
DeeÛeeÙee&: iegCekeâej: keâeÙeefmLeefleefjefle YeCeefvle, kesâÓefhe meeceevÙesve DemebKÙeeleueeskeâe Fefle~ lep%eelJee JeòeâJÙeced~
ÙeJeceOÙemÙe DeOemlevemLeeveeefve efkebâ yengkeâeefve Deenesemf Jeled GJeefjceeefCe, GYeÙeLeeefhe mLeeveeveecemebKÙeeleYeeies ÙeJeceOÙeefceefle
efmeæs: Fefle YeefCeles leefVeCe&ÙeeLe&cegòejmet$eceefmle-
peJecepPemme nsªoes ªeCeeefCe LeesJeeefCe~~291~~
GJeefjcemebKesppeiegCeeefCe~~292~~
DeeJeefuekeâeÙee DemebKÙeeleYeeie:~ keâejCeb hetJeË Øe™efheleefceefle vesnb Øe™hÙeles~
Fefle <e…mLeues ÙeJeceOÙeØe™heCeeÙeeb $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
DeLe mheMe&veØe™heCee-
DeLe mheMe&veØe™heCeeÙeeb SkeâeoMemet$es<eg mheMe&vekeâeueefve™heCeeLeË Éew DeblejeefOekeâejew mle:~ ØeLecemLeues
DemebKÙeeleiegeCf ele™hesCe ‘‘heâesmeCehe™JeCeoeS’’ FlÙeeefovee mehlemet$eeefCe~ efÉleerÙemLeues efJeMes<eeefOekeâ™hesCe ‘‘peJecepPemme’’
FlÙeeefovee ÛelJeeefjmet$eeCeerefle mecegoeÙeheeleefvekeâe YeJeefle~
mebØeefle mheMe&veØe™heCeeÙeeb SkeâpeerJeevegYeeieyebOemheMe&vekeâeueØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
heâesmeCehe™JeCeoeS leeros keâeues SÙepeerJemme GkeäkeâmmeS DeCegYeeieyebOe-
pPeJemeeCeªeCes heâesmeCekeâeuees LeesJees~~293~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mheMe&veØe™heCeeÙeeb Deleerles keâeues SkeâpeerJemÙe Glke=â„sÓvegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeves
mheMe&vekeâeue: mleeskeâes %eeleJÙees YeJeefle~
De$e keâef§eoen-
De$e melØe™heCee-ØeceeCeØe™heCeeYÙeeb efJevee DeuheyenglJeØe™heCewJe efkeâceLe&cegÛÙeles?
ve leeJelmelØe™heCee$e keâle&JÙee, DeuheyenglJesve ÛewJeeJeieceeled~
kegâle: ?
DeefJeÅeceevemeòJemÙe mleeskeâyenglJeØe™heCeevegheheòes:~ ve ØeceeCeØe™heCeeefhe JeòeâJÙee, SkewâkeâpeerJesve Deleerles keâeues
SkewâkeâmLeevemheefMe&lekeâeuemÙe GheosMesve efJeveeefhe DevevleØeceeCelJeefmeæs:~ ‘‘Glke=â„evegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeevemheMe&vekeâeue:
Fefle JeekeäÙesve Deleerles keâeues SkeâpeerJesve efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemeJee&vegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeves<eg efmLelekeâeuees ie=nerleJÙe:~
keâLeb efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemeJe&mLeeveeveeb Glke=â„mLeeveJÙeheosMe: ?

DemÙee: MebkeâeÙee: heefjnej GÛÙeles-Glke=â„mLeevemenÛeejsCe ÉÙees: meceÙeÙees: Glke=â„JÙeheosMees YeJeefle,
DeefmemenÛeefjlemÙe heg®<emÙe DeefmeJÙeheosMe FJe~
Glke=â„mÙe DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveceglke=â„evegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeveb, De$e <e…erlelheg®<emeceemees %eeleJÙe:~
le$e mheMe&vekeâeue: mleeskeâ:, SkeâpeerJemÙe DeeflemebkeäuesMees ØeeÙesCe heleveeYeeJeeled (2) De$e ÉdÙebkeâØeceeCee mebÂef„: %eeleJÙee~
ve Ûe S<e: le$e efvejblejb efmLelekeâeue:, efkeâvleg Devlejb ke=âlJee ke=âlJee efmLelekeâeues mebkeâefueles mleeskeâ Fefle YeefCeleceefmle~
DeOegvee peIevÙemheMe&vekeâeueØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
penCCeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes heâesmeCekeâeuees DemebKesppe-
iegCees~~294~~ (4)
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘‘peIevÙeevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeeves’’ Fefle YeefCeles DeOemleveÛeleg:meceÙe-
ØeeÙeesiÙemeJe&mLeeveeveeb «enCeb keâle&JÙeced~
keâLeb les<eeb meJex<eeb peIevÙeJÙeheosMe: ?
GÛÙeles-ÛelegCeeË meceÙeeveeb peIevÙemLeevemenÛeejsCe peIevÙemeb%ee~ lemÙe mLeeveeefve peIevÙeevegYeeieyebOeeOÙeJe-
meevemLeeveeefve~ le$e mheMe&vekeâeue: DemebKÙeeleiegCeesÓefmle~
kegâle: ?
DemebKÙeJeejb Ûeleg:meceÙeØeeÙeesiÙemLeeves<eg heefjYeücÙe meke=âled efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveeb ieceveeled~
mebØeefle keâeC[keâeefomheMe&vekeâeueØeefleheeoveeLeË met$ehebÛekeâceJeleeÙe&les-
kebâ[Ùemme heâesmeCekeâeuees leefòeÙees ÛesJe~~295~~ (4)
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJeË Øe™efhelemÙewJe efkeâceLeË Øe™heCee ef›eâÙeles, Øe™efheleØe™heCeeÙeeb heâueeYeeJeeled?
Fefle Ûesled, DeeÛeeÙe&sCe keâLÙeles-vew<e oes<e:, ‘‘penCCeeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes’’ Fefle JeÛeveeled GlheVemebMeÙemÙe
efMe<ÙemÙe mebosnefveJeejCeeLeË leoglheòes:~
peJecepPeheâesmeCekeâeuees DemebKesppeiegCees~~296~~ (8)
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘‘peJecepPes’’ Fefle YeefCeles De„meceÙeØeeÙeesiÙemeJe&mLeeveeveeb «enCeb keâle&JÙeb~
les<eeceleerlekeâeues SkeâpeerJesve mheefMe&lekeâeueesÓmebKÙeeleiegCe:, ceOÙeceheefjCeecewÙe&JeceOÙemLeeves<eg DemebKÙeeleJeejb heefjYeücÙe
meke=âled Ûeleg:meceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveeb iecevemebYeJeeled~
kebâ[Ùemme GJeefj heâesmeCekeâeuees DemebKesppeiegCees~~297~~ (3~2)
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De„meceÙeØeeÙeesiÙemLeevesYÙe: ef$emeceÙe-efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveecemebKÙeele-
iegCelJeeled~
peJecepPemme GJeefjb kebâ[Ùemme nsªoes heâesmeCekeâeuees DemebKesppe-
iegCees~~298~~ (7~6~5)
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efkebâ keâejCeefceefle Ûesled ? ÙeÅeefhe mehle-<ešd-hebÛemeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeefve ef$emeceÙe-
efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveeb DemebKÙeeleYeeiemlend&Ùeefhe Sles<eeb mheMe&vekeâeueesÓmebKÙeeleiegCe:, ceOÙeceheefjCeecewjmebKÙeeleJeejb

heefjYeücÙe meke=âled ef$emeceÙe-efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveieceveesheuebYeeled~
kebâ[Ùemme GJeefj peJecepPemme nsªoes heâesmeCekeâeuees leefòeÙee ÛesJe~~299~~
(7~6~5)
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meceevemebKÙelJeeled ceOÙeceheefjCeecewye&OÙeceevelJesve YesoeYeeJeeÛÛe~
SJeb mheMe&veØe™heCeeÙeeb ØeLecesÓvlejmLeues mheMe&vekeâeueØe™heCehejeefCe mehle met$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle efJeMes<eeefOekeâefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
peJecepPemme GJeefj heâesmeCekeâeuees efJemesmeeefnDees~~300~~ (7~6~5~
4~3~2)
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mehle-<ešd-hebÛemeceÙeØeeÙeesiÙemLeevemheMe&vekeâeuemÙeesheefj ÛelegefŒeefÉmeceÙe-
ØeeÙeesiÙe-mLeeveeveeb mheMe&vekeâeueØeJesMeeled~
efkeâÙevcee$eesÓ$e efJeMes<e: ?
mehle-<ešd-hebÛemeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveeb mheMe&vekeâeuemÙe DemebKÙeeleYeeieesefJeMes<ees %eeleJÙe:~
kebâ[Ùemme nsªoes heâesmeCekeâeuees efJemesmeeefnDees~~301~~ (4~5~6~7~8~
7~6~5)
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efkeâÙevcee$ees efJeMes<e: ?
mJekeâkeâeuemÙe DemebKÙeeleeYeeiee efJeMes<eesÓefmle~ leÅeLee-ÙeJeceOÙekeâeueeYÙevlejs Ûeleg:meceÙeØeeÙeesiÙemLeevekeâeue-
cee$eb ie=nerlJee Gheefjce mehle-<ešd-hebÛemeceÙeØeeÙeesiÙemLeevekeâeueeveecegheefj mLeeefheles SleeJeod YeJeefle (4~5~6~7~6~5~4)
S<e keâeue: ef$emeceÙe-efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveeb keâeueb cegkeälJee Mes<ekeâeueevehes#Ùe efÉiegCeneefvejefmle~ hegve:
ÙeJeceOÙekeâeuemÙe DeheveerleMes<ee DemebKÙeelee Yeeiee meefvle~ hegvemleeved ie=nerlJee DeOemleveef$emeceÙeefÉmeceÙe-
ØeeÙeesiÙemLeevekeâeues MeesefOeles MegæMes<eb efÉmeceÙeef$emeceÙeØeeÙeesiÙemLeevekeâeuemÙe DemebKÙeelee Yeeiee YeJeefvle~ hegve:
Sleefmceved hetJeexòeâ efÉiegCekeâeues MeesefOeles eEkeâefÛeVÙetveefÉiegCekeâeue: efle…efle~ lesve efJeMes<eeefOekeâ: Fefle keâeue: Øe™efhele:~
kebâ[Ùemme GJeefjb heâesmeCekeâeuees efJemesmeeefnDees~~302~~ (5~6~7~8~7~6~
5~4~3~2)
efkeâÙevcee$ees efJeMes<e:? Gheefjce ef$emeceÙe-efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemLeevekeâeuecee$e: YeJeefvle~
meJJesmeg ªeCesmeg heâesmeCekeâeuees efJemesmeeefnDees~~303~~ (4~5~6~7~8~7~
6~5~4~3~2)
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efkeâÙevcee$ees efJeMes<eeefOekeâ:?
DeOemleveÛeleg:meceÙeØeeÙeesiÙemLeevekeâeuecee$e:~
SJeb DeYeJÙe efmeefækeâØeeÙeesiÙes Øe™heCee keâle&JÙee~
De$e mheMe&veØe™heCee meceehlee~
DeLeJee,‘ GkeäkeâmmepPeJemeeCeªeCes’ Fefle YeefCeles efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveeb Ûejceb ie=¢eles~ ‘penCCepPeJemeeCeªeCes’

Fefle YeefCeles Ûeleg:meceÙeØeeÙeesiÙeeveeb peIevÙeb ie=¢eles Fefle kesâÓefhe DeeÛeeÙee& YeCeefvle~
leVe Iešles, Glke=â„mebkeäuesMes efveheleveJeejsYÙe: Glke=â„efJeMegæew heleveJeejeCeecemebKÙeeleiegCelJeefJejesOeeled~
‘kebâ[Ùemme heâesmeCekeâeuees leefòeDees ÛesJe’ FlÙegòesâ Gheefj Ûeleg:meceÙeØeeÙeesiÙemLeeveeveeb ÛejcemLeevekeâeuees ie=nerle:
Fefle YeCeefvle~
Sleoefhe ve Iešles, SkeâmÙe mLeevemÙe keâeC[keâlJeefJejesOeeled, Glke=â„efJeMegæew heefjCeceveJeejsYÙees ceOÙecemebkeäuesMe
heefjCeceveJeejeCeeb meceevelJeefJejesOeeled~ lemceeled efÉleerÙeeuheyenglJeØe™heCee De$e ve Øe™efhelee~
Fefle efÉleerÙeÓvlejmLeues mheMe&vekeâeueefJeMes<eeefOekeâØe™hekeâeefve ÛelJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
SJeb mehleces mLeues ÉdÙevlejmLeueieefYe&le mheMe&veØe™heCeehejlJesve SkeâeoMemet$eeefCe ieleeefve~
Fefle mheMe&veØe™heCee meceehlee YeJeefle~
DeLe DeuheyenglJeØe™heCeeÙeeceskeâeoMemet$eeCÙeJeleeÙe&vles-
DehheyengS efòe GkeäkeâmmeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes peerJee LeesJee~~304~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—kegâle: ? efÉmeceÙeØeeÙeesiÙemLeevekeâeuemÙe mleeskeâlJeesheuebYeeled~
penCCeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes peerJee DemebKesppeiegCee~~305~~
kegâlees %eeÙeles ? hetJeexòeâkeâeueeled SlemÙe keâeueesÓmebKÙeeleiegCe Fefle met$eJeÛeveeled %eeÙeles ÙeLee Ûeleg:meceÙe
ØeeÙeesiÙemLeeves<eg heefjYeüceefvle peerJee yengkeâe Fefle~
kebâ[Ùemme peerJee leefòeÙee ÛesJe~~306~~
kegâle: ÉÙees: keâeueÙeesYexoeYeeJeeled~
peJecepPemme peerJee DemebKesppeiegCee~~307~~
kegâle: ? keâeC[keâmÙe ÙeJeceOÙekeâeuemÙe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
kebâ[Ùemme GJeefjb peerJee DemebKesppeiegCee~~308~~
kegâle: ? ÙeJeceOÙemLeevesYÙe: ef$emeceefÙekeâ-efÉmeceefÙekeâØeeÙeesiÙemLeeveeveecemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
peJecepPemme GJeefj kebâ[Ùemme nsªeoes peerJee DemebKesppeiegCee~~309~~
DemebKÙeeleiegefCelemheMe&vekeâeuelJeeled~
kebâ[Ùemme GJeefjb peJecepPemme nsefªceoes peerJee leefòeÙee ÛesJe~~310~~
mheMe&vekeâeuemLeevemebKÙeeefYe: meceevelJeeled~
peJecepPemme GJeefjb peerJee efJemesmeeefnÙee~~311~~
kebâ[Ùemme nsªoes peerJee efJemesmeeefnÙee~~312~~
kebâ[Ùemme GJeefjb peerJee efJemesmeeefnÙee~~313~~
meJJesmeg ªeCesmeg peerJee efJemesmeeefnÙee~~314~~
Sles<eeb met$eeCeeceLe&: megieceesÓefmle~
SJeb De„cemLeuesÓuheyenglJekeâLevelJesve SkeâeoMe met$eeefCe ieleeefve~

Fefle JesoveeYeeJeefJeOeeveveece-DevegÙeesieÉejb meceehleced~
Fefle ßeer<ešdKeC[eiecemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s SkeâeoMe«evLes YeeJeJesoveeefJeOeeves
mehleceevegÙeesieÉejs ieefCeveer%eeveceleerke=âle-efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb
le=leerÙeeÛetefuekeâeveeceeÙeb le=leerÙeesÓefOekeâej: meceehle:~
DemÙe JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe Ghemebnej:-
De$e JesoveeYeeJeefJeOeeveveecele=leerÙeceneefOekeâejmÙe ceveekeâd Ghemebnej: ef›eâÙeles-ßeerceledheg<heobleYetleyeefuemetefj-
JeÙe&ØeCeerle<ešdKeC[eiece«ebLemÙeevleie&leJesoveevegÙeesieÉejveeceÛelegLe&KeC[s cegKÙe™hesCe JesoveeÙee: <ees[Me DeefOekeâeje:
meefvle~ Deefmceved SkeâeoMes «ebLes JesoveekeâeueefJeOeeve-JesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejs mle:~ De$e le=leerÙeceneefOekeâejs
JesoveeYeeJeefJeOeevecesJe Skeâes ceneefOekeâej: keâefLele:~ DemÙe efJemlej: efkebâefÛeled metÛÙeles-ØeLecelemleeJeled veeceYeeJe-
mLeeheveeYeeJe-õJÙeYeeJe-YeeJeYeeJeeveeb JeCe&veeb ke=âlJee meJex<eg YeeJes<eg JesoveeYeeJeefJeOeeves keâce&leodJÙeefleefjòeâ veesDeeieceõJÙemÙe
heoceerceebmee-mJeeefcelJe-DeuheyenglJeveeceefYeŒeÙeesÓefOekeâeje: Øe™efhelee:~
heoceerceebmeeÙeeb %eeveeJejCeeefo-De„cetuekeâce&Ceeb Glke=â„eveglke=â„peIevÙeepeIevÙeYeeJeJesoveeveeb keâLeveceemeerled~ De$e
ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe Glke=â„eefoÛeleg:heow:men meeefo-Deveeefo-OeÇJg e-DeOegJÇ e-Deespe-Ùegice-Deesce-efJeefMe„-veesDeesceefJeefMe„-
veeceveJeheoeveeb osMeeceMe&keâYeeJesve metÛeefÙelJee $eÙeesoMeheoeveeb hejmhejb meefVekeâ<e&: Øe™efhele:~
mJeeefcelJeevegÙeesieÉejs %eeveeJejCeeefo-De„cetueØeke=âleer: DeeefßelÙe Glke=â„eefoÛeleg:heoehes#eÙee mJeeefcelJeb keâefLeleced~
DeuheyenglJeevegÙeesieÉejs peIevÙe-Glke=â„-peIevÙeeslke=â„eved $eerved Yesoeved ke=âlJee cetueØeke=âefle<eg GòejØeke=âefle<eg ÛeeuheyenglJeb
JeefCe&leceefmle~
Dele: hejb DemÙewJe JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe ÛelegLex ceneefOekeâejs: ›eâceMe: ØeLecee-efÉleerÙee-le=leerÙee: Fceeefmleœe:
Ûetefuekeâe: Øe™efhelee:~ Ùeefmceved ØekeâjCes efJeJeef#eleevegÙeesieÉejs keâefLeleb efJe<eÙeceJeuecyÙe efJeMes<eJÙeeKÙeeveb ef›eâÙeles mee
Ûetefuekeâe keâLÙeles~ Dele: Ûetefuekeâe meJe&Lee mJeleb$eb ve YetlJee efJeJeef#eleevegÙeesieÉejmÙewJe SkeâesÓJeÙeJees cevÙeles~ SleeÂMeer
De$e efleœe§etefuekeâe efveefo&„e: meefvle~ Slee SJe $eÙeesÓefOekeâeje ÛelegLe&ceneefOekeâejs meefvle~
ØeLeceÛetefuekeâeÙeeb iegCeßesCeerefvepe&jeCeeceskeâeoMemLeeveeefve JeefCe&leeefve~ mecÙekeälJeeslheefòe-ßeeJekeâ-efJejle-
DevebleevegyebeOf eefJemebÙeespekeâ-oMe&veceesn#ehekeâ-Ûeeefj$eceesnesheMeecekeâ-GheMeeblekeâ<eeÙe-#ehekeâ-#eerCeceesn-mJemLeeveefpeve-
ÙeesieefvejesOeØeJe=òeefpevee: meefvle~ S<eg SkeâeoMemLeeves<eg iegCeßeseCf eefvepe&je GòejesòejemebKÙeeleiegeCf elee YeJeefvle, efkeâvleg Sles<eeb
keâeuee GòejesòejmebKÙeeleiegCee nervee %eeleJÙee:~ leòJeeLe&met$e«ebLes oMemLeeveeefve JeefCe&leeefve, le$e efpevemÙe Éew Yesoew ve mle:~
efÉleerÙeÛetefuekeâeÙeeb DevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeevemÙe keâLeveceefmle~ DemÙe ÉeoMeevegÙeesieÉejeefCe-DeefJeYeeie-
ØeefleÛÚsoØe™heCee-mLeeveØe™heCeeDeblejØe™heCee-keâeC[keâØe™heCee-DeespeÙegiceØe™heCee-<ešdmLeeveØe™heCee-
DeOemlevemLeeveØe™heCee-meceÙeØe™heCee-Je=eæ f Øe™heCee-ÙeJeceOÙeØe™heCee-heÙe&JemeeveØe™heCee-DeuheyenglJe-Øe™heCee§eself e~
le=leerÙeÛetefuekeâeÙeeb peerJemecegoenejefJeÛeejCeeefmle~ DemÙe peerJemecegoenjmÙe De„ew DevegÙeesieÉejeefCe-
SkeâmLeevepeerJeØeceeCeevegiece-efvejvlejmLeevepeerJeØeceeCeevegiece-meevlejpeerJemLeeveØeceeCeevegiece-veeveepeerkeâeueØeceeCeevegiece-
Je=efæØe™heCee-ÙeJeceOÙeØe™heCee-mheMe&veØe™heCee-DeuheyenglJeeefve Ûesefle~
De$e heÙeËlele=leerÙeÛelegLe&ceneefOekeâejÙees§elego&MeeefOekeâef$eMelemet$eeefCe meefvle~ leelheÙe&cesleled-Slevcene«ebLeb heef"lJee
keâce&yebOekeâejCesYÙees efJejpÙe mJeelceleòJeefÛevleveb efJeOeeleJÙeced~ ceceelcee YeieJeeved Deelceeefmle, keâoenb jeieÉs<eceesn-

›eâesOeceeveceeÙeeueesYehebÛesefvõÙeefJe<eÙeJÙeeheejsYÙe: mJeelceeveb he=Lekeäke=âlÙe efvepeMegæyegæefvejbpevehejceelceeveb OÙeeÙeved meved
hejceeuneob ØeehvegJeved hejceeveboheob ØeehmÙes Fefle YeeJeveÙee jlve$eÙeMegefæb efmeeqæb hetCe&leeb Ûe ueYevles YeJÙepeerJee:~
JeÙeceefhe SJecesJe ÙeeÛeecens ßeerceneJeerjmJeeefceveeb ÛejCekeâceueÙees:efmLelJee Fefle leLee Ûe ØeeLÙe&les-
JeerjmÙe pevceYetefceÙee&, kegâC[ueeKÙeehegjer YegefJe~
mLesÙeeod JeerjmÙe efmeæebleb, YeJÙeeveeb Ûe efßeÙeb ef›eâÙeeled~~1~~
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heovleYetleyeefuemeteqjJeÙe&ØeCeerle<ešdKeC[eiecemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s SkeâeoMes
«ebLes ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&efJejefÛeleOeJeueešerkeâeØecegKeveevee«ebLeeOeejsCe efJejefÛeles efJebMeefleleces Meleeyoew
ØeLeceeÛeeÙe&MÛeeefj$eÛe›eâJeleea-ßeerMeebeflemeeiejieg®mlemÙe ØeLeceheóeOeerMeŠ ßeerJeerjmeeiejeÛeeÙe&-
mlemÙe efMe<Ùee-pecyetÉerhejÛevee-YeieJevceneJeerjpevceYetefcekegâC[uehegjvebÅeeJele&cenue-
DeeefoleerLeexæeefjkeâe-ieefCeveer%eeveceleerke=âleefmeæebleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb efÉleerÙe-
JesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le-mehleceJesoveeYeeJeefJeOeevee-
vegÙeesieÉejmÙe Ûetefuekeâe$eÙemeceefvJeleesÓÙeb ÛelegLeex
ceneefOekeâejŠ meceehle:~
i:i: i:i
Ghemebnej:
DeLe «evLemÙeeshemebnej: ef›eâÙeles-
mebØeefle ßeerceneJeerjmJeeefceMeemeveb keâLÙeles-
YeieJelees ceneJeerjleerLe&keâjmÙe pevceYetecf e: ‘kegâC[uehegjveiejer’ Fefle efoiecyejhejchejeieleefpeveeiecesÓefmle~ leLeeefn-
‘efmeælLejeÙeefheÙekeâeefjCeerenf ,b CeÙejefcce kegâb [ues Jeerjes~
GòejheâiiegeCf e-efjkeäKes, efÛeòeefmeÙee lesjmeerS GhheCCees’1~~549~~
FÙeb ieeLee efleueesÙeheCCeefòe«evLemÙeeefmle~ ‘keâmeeÙeheengÌ[’ «ebLejepemÙe peÙeOeJeueešerkeâeÙeeceefhe-‘‘DeemeeÌ{peesCCe-
hekeäKeÚªerS kegbâ[uehegjCeiejeefnJe-CeenJebme-efmeælLeCeefjbefomme efleefmeueeosJeerS ieyYeceeiebletCe lelLe DeªefoJemeeefnÙe-
CeJeceemes DeefÛÚÙe ÛeFòemegkeäkeâ-hekeäKe-lesjmeerS jòeerS GòejheâiiegCeerCekeäKeòes ieyYeeoes efCekeäKeblees JeºceeCeefpeefCeboes~2’’
keâeEMceef§eod «evLes kegâC[hegjveeceeefhe Jele&les leoefhe kegâC[uehegjcesJe ve Ûe JewMeeueer-Devleie&lekegâC[«eece Fefle
efve§esleJÙeb~ efkebâ Ûe kegbâ[uehegjveiejer jepeOeeveer he=Leieefmle leLee Ûe JewMeeueer he=LeiesJe jepeOeeveer Deemeerled~ Gòebâ Ûe-
leefmceved <eCceeme Mes<eeÙeg<Ùeeveekeâeoeieefce<Ùeefle~
YejlesÓefmceved efJeosneKÙes efJe<eÙes YeJeveebieCes~~251~~
je%e: kegâC[hegjsMemÙe JemegOeejehelelhe=Leg:~
mehlekeâesefšce&efCe: meeOee& efmeæeLe&mÙe efoveb Øeefle~~252~~
Dee<ee{mÙe efmeles he#es <e‰Ÿeeb MeefMeefve Ûeesòeje-
<ee{s mehleleueØeemeeomÙeeYÙevlejJeefle&efve~~253~~
vebÅeeJele&ie=ns jlveoerefhekeâeefYe: ØekeâeefMeles~
jlveheÙeËkeâkesâ nbmeletefuekeâeefoefJeYetef<eles~~254~~
ojefveõeJeueesefkeâ° efJeefMe°heâueoeefÙeve:~
mJehveeved <ees[MeefJeefÛÚVeeved efØeÙeemÙe efØeÙekeâeefjCeer3~~255~~
efJeefMe°e jepeOeeveerÙeb Fefle keâefLeleb-
meKesšKeJe&šešesefhe - cešcyehegšYesovew:~
õesCeecegKeekeâj#es$e - «eeceIees<ewefJe&Yetef<ele:~~3~~
efJeMes<esCe JeCe&efÙelJee hegve: keâefLeleb-
SleeJelewJe heÙee&hleb, hegjmÙe iegCeJeCe&veced~
mJeiee&JelejCes leod Ùeod JeerjmÙeeOeejleeb ieleced4~~12~~
leefmceVesJe nefjJebMehegjeCes JeerjmÙe efheleecenveece keâefLeleb-
meJee&Le&ßeerceleerpevcee, leefmceved meJee&Le&oMe&ve:~
efmeæeLeexÓYeJeokeâe&Yees, Yethe: efmeæeLe&heew®<e:~~
JewMeeueerveieÙee&: keâLeveceefhe GòejhegjeCes Jele&les~ leLeeefn-
efmebOJeeKÙeefJe<eÙes YetYeod JewMeeueerveiejsÓYeJeled~
ÛesškeâeKÙeesÓefleefJeKÙeelees efJeveerle: hejceen&le:~~3~~
1. efleueesÙeheCCeefòe De. 4~ 2. <ešdKeC[eiece, OeJeuee heg. 9, he=. 161 ~ 3. GòejhegjeCe heJe& 74~ 4. nefjJebMehegjeCe meie& 2
lemÙe osJeer megYeõeKÙee leÙees: heg$ee oMeeYeJeved~

mehleOe&Ùees Jee heg$Ùe§e pÙeeÙemeer efØeÙekeâeefjCeer~
efJeosnefJe<eÙes kegâC[meb%eeÙeeb hegefj Yetheefle:~~
veeLees veeLekegâuemÙewkeâ: efmeæeLee&KÙeeefŒeefmeefæYeekeâd~
lemÙe hegCÙeevegYeeJesve efØeÙeemeerled efØeÙekeâeefjCeer1~~8~~
SlelØeceeCesve %eeÙeles ‘JewMeeueer veiejer’ efmebOegosMemÙe jepeOeeveer, lemÙe jepee Ûesškeâ:, kegâC[uehegjveiejer kegâC[hegjer
veiejer Jee efJeosnosMemÙe jepeOeeveer lemÙe jepee meJee&Le&:~ DemÙe heg$emÙe efmeæeLe&vejsvõmÙe je%eer efØeÙekeâeefjCeer
DehejveeceOesÙee ef$eMeuee je%e: ÛesškeâmÙe pÙeeÙemeer heg$eer~
YeieJelees ceneJeerjmÙe pevce Ûew$eMegkeäuee$eÙeesoMÙeeb je$eew yeYetJesefle peÙeOeJeueeÙeeb Jele&les ‘‘lesjmeerS jòeerS’’
FlÙeeefovee~
Ùeoe leerLe&keâjmÙe pevce YeJeefle leoeveeR ÛelegefCe&keâeÙeosJes<eg veeveeefJeOeJeeÅeeefve DeJeeefoleevÙesJe OJeveefvle-
keâuhes<eg IeCše YeJeves<eg MebKees, pÙeesefleefJe&ceeves<eg Ûe efmebnveeo:~
oOJeeve Yesjer JevepeeueÙes<eg, Ùeppevceefve KÙeele efpeve: me S<e:2~~
meewOecesvõsCe celÙe&ueeskesâ leerLeËkeâjØeYeespe&vce %eelJee DemebKÙeosJe-osJeebieveeefYe: meneielÙe leerLeËkeâjpevceveiejeR
Øeoef#eCeerke=âlÙe efpeveyeeuekebâ veerlJee megoMe&vecesjes: heeb[gkeâefMeueeÙee Gheefj pevceeefYe<eskebâ ke=âlJee pevceceneslmeJe: ke=âle:~
hegve:- Deueb leefoefle leb YekeälÙee efJeYet<ÙeesodIeefJeYet<eCew:~
Jeerj: ßeerJeæ&ceeve§eslÙemÙeeKÙeeefÉleÙeb JÙeOeeled~~276~~
Devevlejb efpeveyeeuekeâceeveerÙe kegâC[uehegjs efhelejew ØeoeÙe le$eeefhe pevceceneceneslmeJeb Ûekeâej~
lele§e- mebpeÙemÙeeLe&mebosns mebpeeles efJepeÙemÙe Ûe~
pevceeveblejcesJewve - ceYÙeslÙeeueeskeâcee$ele:~~282~~
lelmebosns ieles leeYÙeeb ÛeejCeeYÙeeb mJeYeefòeâle:~
DemlÙes<e mevceefleoxJees YeeJeerefle mecegoeùle:~~283~~
DevÙe$eeefhe keâefLeleceefmle-
yegepf PeÙe-hejcekeäKej-keâejCesenf ~b pees mebpeÙe-efJepeÙeefnb ÛeejCesenf ~b ~
DeJeueesFG mesmeefJe osJeosG~ CeªG YeermeCeg mebosnnsG~~
mecceF keâesekf eäkeâ[ mebpeceOeCesenf ~b efJejFÙe ieg®-efJeCeÙe-heÙeeefnCesenf 3b ~~
SleeYÙeeb mebÙeceOeeefj ÛeejCeef<e&YÙeeb DelÙevleefJeveÙeYeeJesve lemÙe YeieJele: Øeoef#eCeeb ke=âlJee ‘mevceefle:’ Fefle
veece ke=âleced~
YeieJelees YeesieesheYeesiemeece«eeR mJeiee&oeveerÙe Oeveheeflevee mJeÙeb ØelÙenb oòeb~
lemÙe keâeueJeÙeesJee_ÚeJeMesvewueefJeue: mJeÙeced~
YeesieesheYeesieJemletefve mJeie&meejeCÙenefo&Jeced~~287~~
Me›eâe%eÙee meceeveerÙe JÙeÙeb ØeeJele&Ùelmeoe~
DevÙesÅeg: mJeie&veeLemÙe meYeeÙeeceYeJelkeâLee4~~288~~
1. GòejhegjeCe heJe& 75~ 2. Øeefle‰eefleuekeâ «ebLe~ 3. JeerjefpeefCeboÛeefjG (he=. 20)~ 4. GòejhegjeCe heJe& 74~
Skeâoe mJeiex meYeeÙeeb JeerjmÙe MetjlJeb ßeglJee Skeâ: mebieceveeceosJe: DeeielÙe GÅeeves yeeuekewâ: men ›eâer[vleb
Jeæ&ceeveb efJeueeskeäÙe ceneveeieeke=âefleb oOeved õgce›eâer[ehejeÙeCeb ØeYegb efJeYeer<eefÙelegb YetpemÙe cetueelØeYe=efle ÙeeJelmkebâOeceJes°le~
ceneYeÙes meceglheVes DevÙes yeeuekeâe: heueeefÙelee: efkeâvleg Jeerj:-
ueueefppe£eMeleelÙeg«ecee™¢e leceefnb efJeYeer:~
kegâceej: ›eâer[Ùeeceeme ceele=heÙeËkeâJeòeoe~~294~~
efJepe=cYeceeCen<eeËYeesefveefOe: mebiecekeâesÓcej:~
mleglJee YeJeevceneJeerj: Fefle veece Ûekeâej me:1~~295~~
Skeâoe ef$ebMeodJe<ee&vevlejb ceefle%eeve#eÙeesheMeceefJeMes<ele: mce=lehetJe&YeJeevlejes ceneyeesefOeb mebØeehÙe ueewkeâeefvlekeâosJew:
mlegefleb ØeehleJeeved~ leoeveeR meewOecesvõsCe mecemleosJeheefjJeejw: DeeielÙe ÛevõØeYeeefMeefyekeâeÙeeb ØeYegceejes¢e <eC[Jeveb
%eele=Jeveb Jee veerlJee oer#eekeâuÙeeCekebâ ke=âleced~ ceeie&Meer<e&ke=â<CeoMecÙeeb Jeæ&ceevemÙe lehe:keâuÙeeCekebâ yeYetJe~ YeieJeeved
oer#eevevlejb Devleceg&ntòexvewJe DeJeefOeceve:heÙe&Ùe%eevemJeeceer yeYetJe~ lemÙe ØeYees: kesâJeueb meeceeefÙekebâ Ûeeefj$ecesJe~
Gòebâ Ûe-lemÙeeÅecesJe Ûeeefj$eb efÉleerÙeb leg Øeceeefoveeced2~~314~~
<e‰esheJeemeevevlejb ketâue«eecehegÙee&: ve=heefle: ketâue: Jekegâuees Jee ØeLececeenejoeveb heeÙememÙe olJee he_Ûee§eÙeË
mebØeehÙe ØeLeceoelee Øeefmeæ:~
DevÙesÅeg: GppeefÙeveerveieÙee&: Deeflecegòeâkeâveeefcve MceMeeves ØeefleceeÙeesieOeeefjCeb Jeæ&ceeveefpeveceJeueeskeäÙe ®õ:
jewõYeeJesve OewÙeË hejeref#elegb GhemeieË Ûekeâej~
mJeÙeb mKeueefÙelegb Ûesle: meceeOesjmeceLe&keâ:~
me cenefleceneJeerjeKÙeeb ke=âlJee efJeefJeOee: mlegleer:~~336~~
GceÙee meceÙeeKÙeeÙe veefle&lJeeieeocelmej:~
heeefheveesÓefhe Øeleg<Ùeefvle Øemhe°b Â°meenmee:3~~337~~
SJecesJe keâewMeecyÙeeb cenemeleer Ûevovee ëe=KB eueeyeæYeeefieveer leb keâeÙeefmLelÙew efJeMebleb ceneJeerjb efJeueeskeäÙe ØelÙego›d epevleer
ëe=BKeueeyebOevejefnlee yeYetJe, lel#eCes efJeieuevceeueleerceeueeefoJÙeecyejYet<eCee YeefòeâYeejYejevelee veJeOeeYeefòebâ ke=âlJee
YeieJeles #eerjeVeenejb Deoeled~
Gòebâ Ûe- MeerueceenelcÙemebYetlehe=LegnsceMejeefJekeâe ~
MeeuÙeVeYeeJeJel›eâesõJeewoveb efJeefOeJelmegOeer:~~346~~
DeVeceeßeeCeÙeòemcew lesveehÙee§eÙe&hebÛekeâced~
yebOegefYe§e meceeÙeesie: ke=âle§evoveÙee leoe~~347~~
hegve§e- YeieJeeved Jeæ&ceeveesÓefhe veerlJee ÉeoMeJelmejeved~
Úe©emLÙesve peieodyebOegpe=&efcYekeâe«eecemeefVeOeew~~348~~
$e+pegketâueeveoerleerjs ceveesnjJeveevlejs~
cenejlveefMeueeheós ØeefleceeÙeesieceeJemeved~~349~~
1-2-3. GòejhegjeCe heJe& 74~

efmLelJee <e‰esheJeemesve meesÓOemleelmeeueYet™n:~

JewMeeKes ceeefme meppÙeeslmveoMecÙeecehejeCnkesâ~~350~~
nmleesòejevlejb Ùeeles MeefMevÙee™{Megeæ f keâ:~
#ehekeâßesefCecee®¢e MegkeäueOÙeevesve megefmLele:~~351~~
Ieeeflekeâcee&efCe efvecet&uÙe ØeehÙeevevleÛeleg°Ùeced~
ÛelegefŒebMeoleerMes<eJÙeeYeeefmeceefnceeueÙe:~~352~~
meÙeesieYeeJeheÙe&vles mJehejeLe&ØemeeOekeâ:~
hejceewoeefjkebâ ossnb efyeYeüoYeüe”Ces yeYeew~~353~~
ÛelegefJe&Oeecejw: meeOeË meewOecesvõmleoeiele:~
legÙe&keâuÙeeCemelhetpeeefJeefOeb meJeË meceeveÙeled1~~354~~
kesâJeue%eevemetÙeexoÙeevevlejb YeieJeeved ceneJeerj: he=LJeerleueeogheefj heÃemenœeOeveg:heÙe&vleb-efJebMeeflemenœenmlemÙeesheefj
DeekeâeMeebieCes JÙejepele~ meewOecexvõe%eÙee OevekegâyesjsCe DeOe&efveefce<ecee$esCe meceJemejCejÛevee ke=âlee~ DemÙeeb
meceJemejCemeYeeÙeeb ÉeoMemeYee: ßeerceC[heYetceew megMeesefYelee Deemeved efkeâvleg ØeYeesefo&JÙeOJeefvevee&YeJeled~ ceOÙes ceOÙes
YeieJele: ßeerefJenejesÓefhe yeYetJe~
Oece&leerLe&mÙeeslheefòe: keâLÙeles-
Gòebâ Ûe- <ešd<eef°efoJemeeved YetÙees ceewvesve efJenjved efJeYeg:~
Deepeieece peielKÙeeleb efpevees jepeie=nb hegjced~~61~~
Dee™jesn efieefjb le$e efJehegueb efJehegueefßeÙeced~
ØeyeesOeeLeË me ueeskeâeveeb YeevegceevegoÙeb ÙeLee~~62~~
FvõeefiveJeeÙegYetleeKÙee keâeQe[f vÙeeKÙee§e hebe[ f lee~
FvõveesoveÙeeÓÓÙeelee: meceJemLeevecen&le:~~68~~
ØelÙeskebâ meefnlee: meJex efMe<ÙeeCeeb heÃeefYe: Melew:~
lÙekeäleecyejeefomebyebOee: mebÙeceb Øeeflehesefojs~~69~~
meglee ÛesškeâjepemÙe kegâceejer Ûebovee leoe~
OeewleskeâecyejmebJeerlee peeleeÙee&Ceeb hegj:mejer~~70~~
ßesefCekeâesÓefhe Ûe mebØeehle: mesveÙee ÛelegjbieÙee~
efmebnemeveesheefJe°b leb ØeCeveece efpevesÕejced~~71~~
ØelÙe#eerke=âleefJeÕeeLeË ke=âleoes<e$eÙe#eÙeced~
efpevesvõb ieewleceesÓhe=ÛÚled leerLee&LeË heeheveeMeveced~~89~~
me efoJÙeOJeefvevee efJeÕemebMeÙeÛÚsefovee efpeve:~
ogvogefYeOJeefveOeerjsCe ÙeespeveevlejÙeeefÙevee~~90~~
1. GòejhegjeCe, heJe& 74~

ßeeJeCemÙeeefmeles he#es ve#e$esÓefYeefpeefle ØeYeg:~

ØeefleheÅeefvn hetJee&Cns MeemeveeLe&cegoenjled1~~91~~
ieCeOejeYeeJesve YeieJelees efoJÙeOJeefveve&mebYetlee, ieewleceiees$eerÙe FvõYetefleyeÇeÿeCees JesoJesoebieheejiees Ùeoe meceeÙeele:,
DeeielÙe Ûe efceLÙeelJeceoefJejefnlees YetlJee mecÙekeälJeb mebÙeceb Ûe ØeefleheÅe ØeYegb Øeefle meceefhe&lees peele: leoeveercesJe
ieewleceieCeOejefveefceòesve ØeYegceneJeerjmÙe efoJÙeOJeefve: Øeeogye&YetJe~
peÙeOeJeueeÙeeb efueefKeleceefmle ØeMveesòej™hesCe-
‘‘efoJJepPegCeerS efkeâceªb lelLeeheGòeer ?
ieefCeboeYeeJeeoes~
meesnefccebosCe lekeäKeCes ÛesJe ieefCeboes efkeâCCe {esFoes ?
Ce, keâeueueæerS efJeCee Demensppemme osefJebomme leºesÙeCemeòeerS DeYeeJeeoes2~’’
YeieJelees efoJÙeOJeefve: De°eoMeceneYee<ee-mehleMeleueIegYee<ee™hesCe YeJeefle~ meJe&Yee<eeceÙeer Ûe ieerÙeles~
Gòebâ Ûe- peesÙeCeheceeCemebeªf o-efleefjÙeecej-ceCegJe efCeJenheef[yeesOees~
efceoceOegjieYeerjleje-efJemeoefJemeÙemeÙeue-Yeemeeefnb~~
DeªjnceneYeemee KeguueÙeYeemee efJe meòemeÙemebKee~
DekeäKej DeCekeäKejhheÙe-meCCeer peerJeeCe meÙeueYeemeeDees~~
Soeefmeb YeemeeCeb leeuegJeobleesª kebâ" - JeeJeejb~
heefjnefjÙe Skeäkeâkeâeueb YeJJepeCeeCebokeâj Yeemees3~~
FvõYetefleveeceieewleceieCeOejsCe leoeveeR YeieJelees efoJÙeOJeefveb ßeglJeeJeOeeÙe& Ûe Devleceg&ntlexCe ÉeoMeebiejÛevee
ke=âlee~ SlelkeâLeveb OeJeueešerkeâeÙeeceefmle~
‘‘lesCe ceneJeerjsCe kesâJeueCeeefCeCee keâefnolLees leefcn ÛesJe keâeues lelLesJe Kesòes KeÙeesJemece-peefCeoÛeGjceue-
yegefæmebheCCesCe yeÿeCesCe ieesoceieesòesCe meÙeueogmmegefo-heejSCe peerJeepeerJemeÙemebosn-efJeCeemeCeª-cegJeieÙeJeºceeCe-
heeocetuesCe FbefoYetefoCeeJeneefjoes4~’’
‘‘hegCees lesefCeboYetefoCee YeeJemegoheppeÙe-heefjCeosCe yeejnbieeCeb ÛeesömehegJJeeCeb Ûe iebLeCeceskeäkesâCe ÛesJe cegngòesCe
jÙeCee keâoe~5’’
DeÅeØeYe=elf e hegje <eef°-DeefOekeâheÃeefJebMeefleMeleJe<e&hetJeË ØeYeesce&neJeerjmÙe jepeie=nerveieÙeeË efJehegueeÛeueheJe&lemÙeesheefj
meceJemejCemeYeeÙeeb ØeLeceosMevee mebpeelee ßeeJeCeke=â<CemÙe ØeefleheefòeLeew hetJee&Cnkeâeues Fefle lele: FÙeb efleefLe: ‘JeerjMeemevepeÙebleer’
veecvee YeejleJe<ex Øeefmeæeefmle~ FÙeb keâeueieCevee JeerjefveJee&CemebJelmejs ef$ebMeoefOekeâheÃeefJebMeefleMeleleces %eeleJÙee~
Devevlejb YeieJeeved ceneJeerj: SkeâesveefŒebMeodJe<e&-heÃeceeme-efJebMeefleefoJemeheÙeËleb kesâJeefuekeâeues mebhetCe&YeejleosMes
Yejle#es$emÙeeÙe&Keb[s efJeùlÙe heeJeehegjeR mebØeehveesled~
kesâefÛeoeÛeeÙee&: ßeerceneJeerjmJeeefceve: DeeÙeg: ÉemehleefleJe<eË keâLeÙeefvle~ kesâefÛeÛÛe SkeâmehleefleJe<e&-ef$eceeme-
heÃeefJebMeefleefoveØeceeCeb ieCeÙeefvle Fefle peÙeOeJeueešerkeâeÙeeb keâLeveceefmle~
1. nefjJebMehegjeCe, meie& 2~ 2. keâmeeÙeheengÌ[ heg. 1~ 3. efleueesÙeheCCeefòe De. 1~ 4-5. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe
meceefvJele heg. 1~
heeJeehegjerveieÙee&: mejesJejceOÙes Ùeodceefvojb Jele&les leosJe YeieJelees efveJee&CemLeeveb Deefmle~ mebØeeflekeâeues kesâefÛeled
ÕeslehešeYeemee cevÙevles-YeieJelees efveJee&CeYetefcejvÙee Fob peuecebefojb leg mebmkeâejYetefcejefmle efkeâvleg vewlelmebYeJeefle~ Ùee
efveJee&CeYetefce: mewJe mebmkeâejYetefcece&vleJÙee efoiecyejpewve«evLeeOeejsCe, leosJe keâLÙeles-
he©eJeveoereIf e&keâekegâue-efJeefJeOeõÇcg eKeC[cebe[ f les jcÙes~
heeJeeveiejesÅeeves JÙeglmeiexCe efmLele: me cegefve:~~16~~
keâeefle&keâke=â<CemÙeevles mJeeleeJe=#es efvenlÙe keâce&jpe:~
DeJeMes<eb mebØeeheod-JÙepejecejce#eÙeb meewKÙeced~~17~~
heefjefveJe=&leb efpevesvõb %eelJee efJeyegOee ¢eLeeMeg ÛeeiecÙe~
osJele®jòeâÛebove - keâeueeieg®megjefYeieesMeer<ez:~~18~~
Deiveervõeefppeveosnb cegkegâševeuemegjefYeOetheJejceeuÙew:~
DeYÙeÛÙe& ieCeOejeveefhe, ielee efoJeb Keb Ûe JeveYeJeves~~19~~
hegve§e-
heeJeehegjmÙe yeefn®VeleYetefceosMes, he©eeslheuee-kegâueJeleeb mejmeeb efn ceOÙes~
ßeerJeæ&ceeveefpeveosJe Fefle Øeleerlees, efveJee&Ceceehe YeieJeeved ØeefJeOetleheehcee1~~24~~
ßeeriegCeYeõmetefjCeeefhe keâLÙeles-
›eâceelheeJeehegjb ØeehÙe ceveesnjJeveevlejs~
yentveeb mejmeeb ceOÙes, ceneceefCeefMeueeleues~~501~~
efmLelJee efoveÉÙeb Jeerle-efJenejes Je=æefvepe&j:~
ke=â<Cekeâeefle&keâhe#emÙe Ûelego&MÙeeb efveMeelÙeÙes~~510~~
mJeeefleÙeesies le=leerÙesæ-MegkeäueOÙeevehejeÙeCe:~
ke=âleef$eÙeesiemebjesOe: mecegefÛÚVeef›eâÙeb efßele:~~511~~
nleeIeeefleÛeleg<keâ: meVeMejerjes iegCeelcekeâ:~
ievlee cegefvemenœesCe efveJee&Ceb meJe&Jeeef_Úleced~~512~~
leosJe heg®<eeLe&mÙe heÙeËleesÓvevlemeewKÙeke=âled~
DeLe meJexÓefhe osJesvõe JeÖervõcegkegâšmhegâjled~~513~~
ngleeMeveefMeKeevÙemlemleösne ceesnefJeefÉ<eced~
DeYÙeÛÙe& iebOeceeuÙeeefo-õJÙewefo&JÙewÙe&LeeefJeefOe~~514~~
Jeefvo<Ùevles YeJeeleerle-ceIÙezJe&voejJe: mleJew:~
JeerjefveJe=&eflemecØeehleefove SJeemleIeeeflekeâ:~~515~~
YeefJe<ÙeecÙencehÙegÅelkesâJeue%eeveueesÛeve: ~
YeJÙeeveeb Oece&osMeesve efJeùlÙe efJe<eÙeebmlele:2~~516~~
1. efveJee&CeYeefòeâ-ßeerhetpÙeheeomJeeceerke=âle~ 2. GòejhegjeCe heJe& 76~
Ùeoe heÃecekeâeueØeejbYes ef$eJe<e&-De°ceemewkeâhe#eeJeMes<eceemeeròeoe keâeefle&keâke=â<CeeceeJemÙeeÙeeb ØelÙet<eJesueeÙeeb YeieJeved

efveJee&Ceceehe~
lele:ØeYe=efle oerheceeefuekeâeheJe& mebpeeleb-
efpeveWõJeerjesÓefhe efJeyeesOÙe mebleleb, mecevlelees YeJÙemecetnmevleefleced~
ØeheÅe heeJeeveiejeR iejerÙemeeR, ceveesnjesÅeeveJeves leoerÙekesâ~~15~~
ÛelegLe&keâeuesÓOe&ÛelegLe&ceemekewâ - efJe&nerveleeefJe§elegjyoMes<ekesâ~
me keâeefle&kesâ mJeeefle<eg ke=â<CeYetlemeg-ØeYeelemevOÙeemeceÙes mJeYeeJeleŠ~~16~~
DeIeeeflekeâcee&eCf e efve®æÙeesiekeâes, efJeOetÙe IeeleervOeveJeod efJeyebOeveŠ~
efJeyevOevemLeeveceJeehe Mebkeâjes, efvejvlejeÙees®megKeevegyevOeveced ~~17~~
me heÃekeâuÙeeCecenecensÕejŠ, ØeefmeæefveJee&Cecens ÛelegefJe&OewŠ~
MejerjhetpeeefJeefOevee efJeOeeveleŠ, megjŠw meceYÙeÛÙe&le efmeæMeemeveŠ~~18~~
pJeuelØeoerheeefuekeâÙee ØeJe=æÙee, megjemegjow eaehf eleÙee ØeoerhleÙee~
leoe mce heeJeeveiejer mecevleleŠ, Øeoerehf eleekeâeMeleuee ØekeâeMeles2~~19~~
leLewJe Ûe ßeseCf ekeâhetJe&YetYegpeŠ, Øeke=âlÙe keâuÙeeCecenb menØepeeŠ~
Øepeicegefjvõe§e megjwÙe&LeeÙeLeb, ØeÙeeÛeceevee efpeveyeesefOeceefLe&veŠ~~20~~
lelemleg ueeskeâŠ ØeefleJe<e&ceeojeled, ØeefmeæoerheeefuekeâÙee$e Yeejles~
mecegÅeleŠ hetpeefÙelebg efpevesÕejb, efpeveWõefveJee&CeefJeYetelf eYeefòeâYeekeâd~~21~~1
Ùemceeled mLeeveeled leerLeËkeâj YeieJeeved cees#eb Øeehveesefle lelmLeeves Fvõ: mJeJe»esCe ÛejCeefÛevnb GlkeâerCeË keâjesefleb~
Sleoefhe efueefKeleb Jele&les~ leLeeefn-
Tpe&Ùevleefiejew Je»eer Je»esCeeefueKÙe heeJeveerced~
ueeskesâ efmeæefMeueeb Ûe›esâ efpeveue#eCe he*defòeâefYeŠ~~14~~2
ßeermecevleYeõmJeeefceveeefhe ßeervesefceveeLemlegleew keâefLeleced~
keâkegâob YegJeŠ KeÛejÙeesef<eogef<eleefMeKejwjuebke=âleŠ~
cesIehešueheefjJeerle lešmleJe ue#eCeeefve efueefKeleeefve Jeef»eCee~~127~~
Jenleerefle leerLe&ce=ef<eefYe§e, meleleceefYeiecÙelesÓÅe Ûe~
ØeerefleefJeleleùoÙewŠ heefjlees, Ye=Mecetpe&Ùevle Fefle efJeßegleesÓÛeueŠ~~128~~
Ùeefmceved efoves ieewlecemJeeceer cees#eceJeehe, leefmceved efoves megOece&mJeeceer kesâJeue%eeveceJeehveesled~ Ùeefmceved efoves
megOece&ieCeOejes efveJee&Ceheob uesYes leefmceved efoves pecyetmJeeceer kesâJeueer yeYetJe, Ùeefmceved efoves pebyetmJeeceer efveJee&CeOeece Øeehe
leefmceved efoves keâef§eoefhe cenecegefve: kesâJeueer ve peele: DeleesÓvegyeækesâJeueer DeÙeb pebyetmJeeceer SJeeefvlece Deemeerled~
ieewlecemJeeefceØeYe=eflekesâJeefueveeb Oece&ØeJele&vekeâeuees efÉ<eef°Je<eË, lele§e veefvo-veefvoefce$e-Dehejeefpele-ieesJeæ&ve-
YeõyeengheÙe&vlee Fces heÃe Ûelego&MehetefJe&Ce: ßeglekesâJeefuevees yeYetJeg:~ Sles<eeb keâeue: MeleJe<ee&efCe~
1. nefjJebMehegjeCe meie& 66~ 2. nefjJebMehegjeCe meie& 65~
hegve: efJeMeeKe-Øeese‰f ue-#eef$eÙe-peÙe-veeie-efmeæeLe&-Oe=elf e<esCe-efJepeÙe-yegeæ f ue-iebieosJe-megOg ece&veeceeve: SkeâeoMe

DeeÛeeÙee&: oMehetJe&OeeefjCe: mebpeelee: Sles<eeb keâeue: $ÙeMeerlÙeefOekewâkeâMeleJe<eË~
lele: ve#e$e-peÙeheeue-heeC[g-OeÇgJemesve-kebâmeveeceOesÙee Fces heÃe DeeÛeeÙee&: SkeâeoMeebieOeeefjCees yeYetJeg: Sles<eeb
keâeue: efJebMelÙeefOekeâefÉMeleJe<ee&efCe~
lelhe§eeled megYeõ-ÙeMeesYeõ-ÙeMeesyeeng-ueesneÙe&veeceOesÙee Fces ÛelJeej DeeÛeeÙee& DeeÛeejebieOeje SkeâeoMeebie-
Ûelego&MehetJee&Ceeb SkeâosMe%eeleej§e mebpeelee:, S<eeb keâeue: De°eoMeeefOekeâMeleJe<ee&efCe~1 DeleSJe ßeerieewlecemJeeefceØeYe=efle-
ueesneÙe&heÙeËleces<e keâeue:-
62±100±183±220±118·683
meefheefC[lee: $ÙeMeerlÙeefOekeâ<ešdMeleeefve Je<ee&efCe %eeleJÙeeefve~
Slelkeâeueevevlejb ßeerOejmesveeÛeeÙeex yeYetJe~
vebefomebIemÙe Øeeke=âleheóeJeueer<eg S<eg $ÙeMeerlÙeefOekeâ<ešdMeleJe<ee&YÙevlejs<JesJe ßeerOejmesve-heg<heoble-YetleyeefuemetjerCeeb
keâeueieCevee mJeerke=âleeefmle~ ÙeLee-
kesâJeefuekeâeue: efÉ<eef°Je<eË, ßeglekesâJeefuekeâeue: Meleeefve Je<ee&eCf e, oMeheteJf e&Ceeb $ÙeMeerlÙeefOekeâMeleJe<ee&eCf e, SkeâeoMeebie-
OeeefjCeeb $eÙeefŒebMeoefOekeâMeleJe<ee&efCe, oMe-veJe-De°ebieOeeefjCeeb mehleveJeefleJe<ee&efCe SkeâebieOeeefj-Den&odyeefuekeâeue:
De°eefJebMeefleJe<eË, ceeÅevebefometefjkeâeue: SkeâefJebMeefleJe<eË, OejmesveeÛeeÙe&keâeue: SkeâesveefJebMeefleJe<eË, heg<heovleeÛeeÙe&keâeue:
ef$ebMeodJe<eË, Yetleyeefuemetefjkeâeue: efJebMeefleJe<eË SJeb SkeâebieOeeefjCeeb keâeue: De°eoMeesòejMeleJe<ee&efCe Deemeved~
meefhebef[lee:-62±100±183±123±97·565
heÃe<e°ŸeefOekeâheÃeMeleeefve hegve§e De°eoMeesòejMeleJe<e&cesueves 565±118·683 $ÙeMeerlÙeefOekeâ<ešdMeleeefve Je<ee&eCf e yeYetJeg:~
Slesve Sleod %eeÙeles ßeerOejmesveeÛeeÙe&mÙe meceÙe: JeerjefveJee&CemebJelmejeled <ešdMeleeefve Je<ee&efCe DevevlejcesJe~
Sleled ßegleleerLe&ØeJele&vekeâeue: SkeâefJebMeeflemenœeØeceeCecesJe De«es JÙegÛÚsob ØeehmÙeefle~
Gòebâ Ûe- ieesocecegefCehengoerCeb JeemeeCeb ÚmmeoeefCe lesmeeroer~~1492~~
Jeermemenmmeb eflemeoe meòeejme JeÛÚjeefCe megoeflelLeb~
OecceheÙeóCensot JeesefÛÚmmeefo keâeueoesmesCeb2~~1493~~
DeÙecemÙeeLe&:-ieewlecemJeeefceØeYe=eflekeâeuemÙe ØeceeCeb <ešdMele$ÙeMeerefleJe<ee&efCe, hegve§e efJebMeeflemenœeef$eMele-
mehleoMeJe<ex<eg keâeueoes<esCe Ùeled ßegleleerLeË Oece&ØeJele&vemÙe keâejCeb leled JÙegÛÚso ØeehmÙeleerefle %eeleJÙeb
(683±20317·21000) Dele: YeieJelees JeerjØeYees: efveJee&CeefoJememÙe SkeâefJebMeeflemenœeJe<e&heÙeËlecesJe ßegleleerLeË
Ûeefue<Ùeefle he§eeled og<ecekeâeueØeYeeJesCe JÙegÛÚsob ØeehmÙeefle~ leeJelheÙeËleb ÛelegefJe&OemebIe: mLeemÙeefle~
ÙeÅeefhe pewveOece&: MeeÕeleesÓefmle, leerLe&keâjhejbhejeefhe MeeÕeeflekeâer leLeeefhe YejlewjeJeleÙees: <ešdkeâeuehejeJele&veefveefceòesvewJe
ßegleleerLe&mÙe JÙegefÛÚefòe: keâefLelee$e, efJeosn#es$es<eg leg meoe keâeuecesJe Oece&leerLe&hejcheje Jele&les leerLeËkeâjhejchejeefhe Ûe
le$e meowJe Deefmle~
Deefmceved ngC[eJemeefhe&Ceerkeâeues pewveOece&mÙe ØeLeceleerLeËkeâjßeer$e+<eYeosJesve Ùees OeceexheosMees oòe: me
SJeevÙewmleerLe&keâjosJew: keâefLele: ve Ûe heeÕe&veeLesve ÛelegÙee&ceOece&1 Gheefo°:, efoiecyejhejchejeÙeeb leg ceneJeerjmJeeefce-
heÙe&vleÛelegefJeËMeefleleerLe&keâjeCeecegheosMe: meceeve SJeemeerled~ mewJe OeceexheosMehejcheje De«es JeerjebiepecegefveheÙeËleb Ûeefue<Ùeefle~
1. efleueesÙeheCCeefòe De. 4~ 2. efleueesÙeheCCeefòe De. 4, he=. 338 mes 340~
ßeerJeerjebiepecegevf e-meJe&ßeerDeeefÙe&keâe-Deefiveoòe-hebiegßeerßeeefJekeâeCeeb ÛelegeJf e&OemebIe: mLeemÙeefle~ keâeefle&keâke=â<CemÙeecee-

JemÙeeÙeeb Sles<eeb meceeefOecejCeevevlejb keâeueoes<esCe Oece&JÙegÛÚsoes YeefJe<Ùeefle Fefle %eeleJÙeced~
ßeeriegCeYeõmJeeefceveeefhe Øeesòebâ-
ÛevõeÛeeÙe&mÙe efMe<Ùe: mÙeevcegefveJeeaje”pee£Ùe:~~432~~
meJe&ßeerjeefÙe&keâeJeiex heef§ece: ßeeJekeâesòece:~
Deefiveue: heâuiegmesveeKÙee ßeeefJekeâe Ûeeefhe meod›elee1~~433~~
Ùeoe hebÛecekeâeuemÙe ef$eJe<ee&°ceemewkeâhe#eMes<ees YeefJe<Ùeefle leoe Oece&leerLe&JÙegÛÚsoes %eeleJÙe:~
DeÅe ØeYe=efle Jeerjeyoeod Skeâesveef$ebMeoefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleceeod De«es De°eoMemenœehebÛeMeleJe<e&heÙeËle-
hebÛecekeâeuemÙe-Devleb leeJeled Oece&leerLeexÓÙeceefJeefÛÚVe™hesCe Ûeefue<Ùeefle, vee$e mebosnes efJeOeeleJÙe:~
Ùe$e kegâC[uehegjveieÙeeË ‘vebÅeeJele&’ Øeemeeos leerLeËkeâjefMeMegceJeueeskeäÙe ÉÙees§eejCeef<e&cenecegvÙees: MebkeâeÙee: meceeOeeveb
peeleb~ YeieJevcegefvemeg›elepevceYetefcejepeie=nerveieÙeeË meceJemejCeefmLeleceevemlebYemÙe oMe&veb ke=âleJee ieewlecemÙeeefYeceeveb
ieefueleb, me ceneJeerjØeYees: efMe<ÙelJeb mJeerke=âlÙe #eCesve Ûeleg%ee&veOeejer ieCeOejes yeYetJe~ ef$ebMeodJe<e&heÙeËleb YeieJele:
meceJemejCes efmLelJee ØeYegefoJÙeOJeefveceÙecece=leheeveb keâejb keâejb DemebKÙeYeJÙeeveeceefhe Oecee&ce=leb heeefÙeleb~
Ùe$e heeJeehegÙeeË mejesJejs ceOÙes efmLeleb ceefCeceÙeerefMeueeÙee Gheefj keâeÙeeslmeiexCe efmLele: ØeYeg: hejceeleerefvõÙeOeece
DeJeehe~
Demceeled kegâC[uehegjeod jepeie=nerveiejer heÃe›eâesMes efmLelee heeJeehegjer Ûe Demceeo°›eâesMecee$es efmLelee~
DeÙeb ef$eJesCeerleerLe&mebiece: keâmÙe YeJÙemÙe ùoÙemejes®nb ve efJekeâemeÙeefle Deefhe leg meJex<eeb YeJÙeeveeb cegveerveeceeefÙe&keâeCeeb
Ûe efÛeòeceeuneoÙelÙesJe~
jepeie=nerveieÙeeË meceJemejCes YeieJevceneJeerjØeYegceJeueeskeäÙe ØeLeceoMe&vekeâeues SJe ieewlecemJeeefcevee YekeälÙee
MeyoesÛÛeeefjleb-
peÙeefle YeieJeeved nsceecYeespeØeÛeejefJepe=befYelee-JecejcegkegâšÛÚeÙeesodieerCe&ØeYeeheefjÛegefcyeleew~~
keâueg<eùoÙee ceeveesodYeüevlee: hejmhejJewefjCees~ efJeielekeâueg<ee: heeoew ÙemÙe ØeheÅe efJeMeÕemeg:~~1~~
FlÙeeefo™hesCe ÛewlÙeYeefòeâveecvee mlegefle: Øeefmeæeefmle~
hegve§e mJeÙeb keâefLeleb-
pemmebefleÙeb Oeccehenb efCeÙeÛÚs, lemmebefleÙeb JesCeFÙeb heGbpes~
keâeSCe JeeÛee ceCemee efJe efCeÛÛeb, mekeäkeâejS leb efmejhebÛecesCe~~
Devevlejb Ùe$e heeJeehegÙeeË YeieJelees efveJee&CeheoØeehleevevlejb ieewlecemJeeceer kesâJeue%eeveer yeYetJe~
DeleSJe Fob leerLe&$eÙeb efleme¸Ceeb veoerveeb mebiece FJe $eÙeeCeeb leerLee&Ceeb meiece: ef$eJesCeermebieceleerLe&mJe™hesCe peieled-
hetpÙe: MelesvõJebÅeescegveervõieCeervõvejsvõmleglÙe§e Jele&les~ ueewefkeâkeâØeÙeeiemebieceleerLe&efceJe Fob ef$eJesCeerleerLe&mebiece:
meJe&pewveOecee&vegÙeeefÙeveeb DevÙes<eeb Yeeefòeâkeâeveeb Deefhe keâce&keâueg<eØe#eeueveeLeË YetÙeeefoefle YeeJeÙeecÙenced~
«evLehetCe&leekeâeue:-
DemÙee: šerkeâeÙee uesKevekeâeues Meewjerhegj-ØeÙeeie-JeejeCemeer-Ûevõhegjer-efmebnhegjer (meejveeLe)-kegâC[uehegjer-
1. Õesleecyej hejcheje ceW heeÕe&veeLe kesâ ‘ÛelegÙee&ce’ Oece& keâe GheosMe nw~ efoiecyej hejcheje ceW veneR nw~
jepeie=nerleerLex<eg-leerLeËkeâj ieYe&pevceoer#eekesâJeue%eevekeâuÙeeCekeâheefJe$eerke=âle leerLex<eg, keâceueon-(hešvee) heeJeehegjer-

jepeie=ner-iegCeeJee-meccesoefMeKejefveJee&Ce#es$es<Jeefhe efJenjvleer Denb Jevovee YeefòeâmlegefleOÙeeveeYÙeemeeefokebâ Ûe kegâJe&vleer
mebmke=âlešerkeâeb efueKevleer Deefhe SJeb ßeæOeevee efmce~ Ùeled-leerLeËkeâjYeieJeleeb mhe=°#es$eeCeeb heefJe$e jpeebemf e cece ceveesJeÛevekeâeÙeeved
šerkeâeceefhe heefJe$eÙevlÙesJe lemÙeeb šerkeâeÙeeb Dece=lekeâCeeved meefcceßeÙevÙesJe, cece S<e efJeÕeemeesÓefmle~
1
kegâC[uehegjleerLee&oeielÙe Jeerjeyos Skeâesveef$ebMeoefOekeâ hebÛeefJebMeefleMeleleces ßeeJeCeMegkeäueemehlecÙeeceÅe $eÙeeseJf ebMeefle-
leceleerLeËkeâjßeerheeÕe&veeLeefveJee&CekeâuÙeeCekeâefoJemes YeieJevceneJeerjefveJee&CeYetefce heeJeehegjer heefJe$eleerLex Denb
JesoveekeâeueJesoveeYeeJemeceefvJelemÙeemÙe SkeâeoMece«evLemÙe ef$eveJelÙeefOekeâhebÛeMelemet$emeefnlemÙe ‘‘efmeæevleefÛevleeceefCe’’
šerkeâeb hetCeeË kegâJe&vleer efJeMes<eeuneocevegYeJeeefce1~
De$ewJe ØeYeesefve&Jee&CekeâuÙeeCekeâhetJeË DeefvleceosMevee yeYetJe~ DebeflecemeceJemejCejÛevee, meceJemejCeefJeIešveb Ûee$ewJe
yeYetJe~
lemÙeeb keâeefle&keâke=â<CeeceeJemÙeeÙeeb efleLeew SJe meeÙebkeâeues ØeYees: ØeLeceieCeOejosJeßeerFvõYetefleveeceieewlecemJeeefcevee
kesâJeue%eeveb mebØeehleced~ lele: ØeYe=efle DeÅeeJeefOe meJex pewveOecee&Jeuebefyeve: keâeefle&keâeceeJemÙeeÙeeb Øeele: G<eekeâeues-
ØelÙet<eyesueeÙeeb heeJeehegÙeeË mJe-mJeveiejs<Jeefhe pewvecebefojs<eg YeieJeleeb ceneJeerjmJeeefceveeceeefYe<eskeâ hetpeeb efJeOeeÙe
efveJee&CeueñÒveecvee ceneceesokebâ ØeYegÛejCeÙees: mecehÙe& efveJee&CekeâuÙeeCeceneslmeJeb kegâJe&efvle~
hegve: leefmceved SJe efoJemes meeÙebkeâeues oerheceeefuekeâeceneslmeJeb ke=âlJee Deveblejb ØeYeesie&CeOejßeerieewlecemJeeefce-
kesâJeue%eeveceneslmeJeefveefceòesve ÉeoMeieCeeveeceerMe:ieCesMe:, ÉeoMeieCeeved OeejÙeefle Fefle ‘‘ieCeOej:’’~ FlÙeeefo™hesCe
ieCeOej:, ieCesMe:, ieCeerMe:, ieCeheefle:, ieCeeOeerMe: heÙee&ÙeJeeefÛeveeceevegmeejsCe ßeerieewlecemJeeefceveb ßeerkesâJeue%eeveue#ceeR
(Oeveue#ceeR) Deefhe hetpeÙevle: vetleveJemeveecegntle&ceefhe kegâJe&efvle~
DeÅelJes keâoeefÛeled keâefmcebef§eod Je<ex cegntle&%ekeâLeveevegmeejsCe ueewefkeâkeâpevee: DeceeJemÙeeÙee: hetJeË Ûelego&MÙeeb
je$eew SJeb oerheceeefuekeâeb ieCesMeue#ceerhetpeeb ke=âlJee vetleveJemeveecegntleË kegâJe&efvle~ vewleled meg‰g, efkebâÛe-ßeer
ceneJeerjmJeeefce-efveJee&CeØeehlÙeveblejcesJe FvõeefoefYeoxJew: oerheceeefuekeâeceneslmeJe: ke=âle:~ lele§e ieCeOejosJesve
meeÙeb kesâJeue%eeveb ueyOeb~
DeleSJe pewveYeeefòeâkewâ: YeieJevceneJeerjefveJee&CekeâuÙeeCekeâmÙeeveblejcesJe oerheceeefuekeâe ieCeOejosJe-
kesâJeue%eeveceneue#ceerhetpeeefJeefOe: keâle&JÙee~
Deefmceved efJe<eÙes cegnlt eex ve he=°JÙe:~ efkebâÛe-Sleved efveJee&CekeâuÙeeCekeâefoJemeb hetCe&cesJe DeefleMeeefÙecenòJemeefnleb
efJeÅeles~
ceneOeerj Oeerjb ceneJeerjJeerjb, ceneueeskeâueeskebâ ceneyeesOeyeesOeced~
cenehetpÙehetpÙeb ceneJeerÙe&JeerÙeË, ceneosJeosJeb cenevleb ceneefce~~1~~
YeieJevceneJeerjmJeeefceveeceefvleceMejerjb õJÙeb, les<eeb efveJee&CeYetefce heeJeehegjer#es$eb, mee keâeefle&keâke=â<CeeceeJemÙee efleefLe:
keâeueb, les<eeb ØeYetCeecevevleevevleiegCee: YeeJe:, Sleeved meJee&veefhe ØeYeesõJ& Ùe-#es$ekeâeueYeeJeeved DevebleevevleJeejeved vecemkeâjesecf e,
hegve§e mJeÛeleg°ÙehetefleË ÙeeÛeceevee ØeYees: hebÛekeâuÙeeCekeâYetceer: osMeveeYetefceb jepeie=neR MeeÕeleefmeæ#es$eb meccesoefMeKej-
ceefhe mlegJevleer mJeelceeveb leerLeË keâlegË FÛÚeefce~
1. ßeeJeCe Meg. 7, Jeerj meb. 2529, efoveeBkeâ 4-8-2003~

ßeerceneJeerjmJeeceermlees$eced
yemebleefleuekeâeÚbo:-
efmeæeLe&-jepekegâue-ceb[ve-JeerjveeLe:, peele: megkegâC[uehegjs ef$eMeueepevevÙeeb~
efmeefæefØeÙe: mekeâue-YeJÙeefnlebkeâjes Ùe:, ßeermevceefleefJe&levegleeled efkeâue mevceefleb ces~~1~~
õgleefJeuebeyf eleÚbo:-ef$eefJeOeyeesOeÙegle: megefoJe§Ùegle:, veefn pevevÙegojsÓefhe Ûe cet{lee~
efJeceue-hegCÙekeâjb MegYeleerLe&ke=âod, efJeefOecegheepÙe& ceneefJeYeJew:efßele:~~2~~
keâvekeâYetYe=efle heeb[gkeâmeefÛÚuee, leogheefj mce keâjeslÙeefYe<esÛeveced~
megjheeflemleJe pevceceneslmeJes, ¢elegue-Meefòeâ-Ùegle: MegMegYes ØeYeg:~~3~~
vegleieCeervõcegveervõefJeÙeÛÛej-ØeYegvejsvõmegjsvõmegmevceefle:~
meoefme ceOÙe-ce=iesvõmegefJe°js, ØeefJejjepe meoe efkeâue veewefce leb~~4~~
yemebleefleuekeâeÚbo:-kewâJeuÙe-yeesOejefJe-oerefOeefleefYe: mecebleeled, og<keâce&hebefkeâue-YegJeb efkeâue Mees<eÙeved Ùe:~
YeJÙemÙe efÛeòepeuepe-ØeefJeyeesOekeâejer, leb mevceefleb megjvegleb meleleb mleJeerefce~~5~~
heeJeehegjs mejefme he©eÙegles cevees%es, Ùeesieb efve®OÙe efkeâue keâce&Jeveb ¢eOee#eerled~
uesYes megcegefòeâueuevee-cegheceeJÙeleerleeced, Yespes lJeveblemegKeOeece veceesÓmleg lemcew~~6~~
DevlÙecebieueced
Jele&les Meemeveb ÙemÙe, leerLe&ke=âòeb peieodieg®ced~ cegngceg&ngve&cemke=âlÙe, šerkesâÙeb heefjhetÙe&les~~1~~
ßeerOejmesveÙeesieervõb, heg<heovleieg®b mlegJes~ ßeerYetleyeefuemetefjb Ûe, Jeerjmesveieg®b cegoe~~2~~
<ešdKeC[eieceMeeŒeeyOeerved, YekeälÙee velJee hegve: hegve:~ mejmJeleeR Ûe JevosÓnb, õJÙeYeeJeßegleehleÙes~~3~~
ßeerMeebeflemeeiejb metefjb, ØeLeceeÛeeÙeË veceeefce Ûe~ cene›ele Øeoeleejb, metefjb ßeerJeerjmeeiejced~~4~~
ßeerJeerjMeemeveb ÙeeJeled, mLesÙeeòeeJeefppeveeiece:~ ieefCeveer%eevecelÙesÙeb, mLesÙeeled šerkeâe ke=âlee YegeJf e~~5~~
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefuemetefjJeÙe&ØeCeerle<ešdKeC[eiecemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&Keb[s SkeâeoMes
«evLes ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&efJejefÛeleOeJeueešerkeâeØecegKeveevee«evLeeOeejsCe efJejefÛeles efJebMeefleleces Meleeyoew
ØeLeceeÛeeÙe&Ûeeefj$eÛe›eâJeleea-ßeerMeebeflemeeiejieg®mlemÙe ØeLeceheóeOeerMe: ßeerJeerjmeeiejeÛeeÙe&-
mlemÙe efMe<Ùee-pecyetÉerhejÛevee-YeieJevceneJeerjpevceYetefcekegâC[uehegjeefoleerLeexæeefjkeâe-
ieefCeveer%eeveceleerke=âleefmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeebb JesoveekeâeueefJeOeeveevegÙeesieÉej-
JesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejmeceefvJeleesÓÙeb SkeâeoMees «evLe: meceehle:~
μμμ
meceehleesÓÙeb «evLe:
JeOe&leeb efpeveMeemeveced~
i:i: i:i
SkeâeoMe«evLemÙe ØeMeefmle:
cebieueeÛejCeced
MeewjerhegÙe&æ&Ûe›edâÙeeÅew-cee&vÙee ces cebieueb ef›eâÙeeled~
FbõeefoefYe: meoe JebÅee, vesefceveeLemÙe pevceYet:~~1~~
MeewjerhegjleerLex heefJe$eYetceew SkeâeoMe«evLemÙe šerkeâe ØeejyOee cebbieueeÛejCeb ke=âlJee ceÙee~ hegve: õgleielÙee efJenjvlÙee
pÙes‰MegkeäueeefÉleerÙeeÙeeb1 leerLeËkeâj$e+<eYeosJelehemLeueeroer#eeYetefceb mebØeehÙe Øecegefolecevemee le$e ßeer$e+<eYeosJeJevoveeefoefYe:
hegCÙeepe&veb ke=âleced~ hegve: pÙes‰MegkeäueeoMecÙee: ueIeghebÛekeâuÙeeCekeâceejYÙe pÙes‰MegkeäueehetefCe&ceeÙeeb cees#ekeâuÙeeCeevevlejb
kewâueeMeheJe&lemÙeesheefj ef$ekeâeueÛelegeJf eËMeleerveeb ÉemehleefleefpeveØeeflecee: mLeeefhelee: Yeeefòeâkewâ:~ keâerelf e&mlebYes<eg De°ew efpeveØeeflecee:
mLeeefhelee:~ De$ewJe Je<ee&Ùeesies veeveeefJeOeOecee&veg‰eveeefve yeYetJeg:~
DemÙe ceOÙes Dee<eeÌ{ke=â<CeeÛelegLÙeeË yeÇÿeÛeeefjjJeervõsCe DevÙepevew: meeOeË kegâC[uehegjsveJeleerLe&efvecee&CeeLeË mLeueb
›eâerleb~ De$e ØeÙeeie#es$es Je<ee&ÙeesieeYÙevlejs DeeefÕeveMegkeäueehetefCe&ceeÙeeb2 meceJemejCecebefojs ßeer$e+<eYeosJemeceJemejCe-
mLeeheveeYeJeled~ FueeneyeeoGÛÛevÙeeÙeeueÙemÙe vÙeeÙecetefle& ßeer MÙeeceuekegâceejmesve-cegKÙevÙeeÙeeOeerMesve mJeefmlekebâ
efueefKelJee GodIeešveb ke=âleced~
ØeÙeeiepewveleerLee&led keâeefle&keâMegkeäuee<e‰Ÿee: kegâC[uehegjb Øeefle cebieueefJenejesÓYeJeled~ õgleielÙee ieÛÚvlÙee
keâeefle&keâMegkeäueehetefCe&ceeÙeeb3 YeieJeleeb heeÕe&veeLeeveeb pevceYetceew JeejeCemÙeeb ØeYeeJeveehetJe&kebâ Demceekebâ ØeJesMeesÓYeJeled~
De$e JeejeCemÙeeb YeieJele: megheeÕe&veeLemÙe pevceYetefce-Yeowveer-ßeerßesÙeebmeveeLepevceYetefceefmebnhegjer4-meejveeLe-
YeieJeÛÛevõØeYepevceYetefce5-Ûevõhegjer#es$eeefCe JeefvolJee ceeie&Meer<e&MegkeäueemehlecÙeeb Deejeceneveiejs ØeefJeMÙe le$eeefhe
Oece&ØeYeeJeveeb efJeueeskeâÙevlÙee hešvee-heešefueheg$es ieleJee hegve§e ßeer megoMe&veßesef‰vees efveJee&CeYetefce-ieguepeejyeeieefmLele6
keâceueonleerLex ÛejCeJevoveeb ke=âlJee heew<eke=â<CeeoMecÙeeb7 jefJeJeemejs kegâC[uehegjleerLex YeieJelees ceneJeerjmÙe pevceYetefceb
mebØeehÙe ceveefme ceneved DeevevoesÓYeJeled~ DemÙeecesJe efleLeew ßeerceneJeerjcebefojmÙe efMeueevÙeeme: keâeefjle:8~ Demceeled
hetJeË De$e ØeeÛeervecebefojØeebieCes heâeuiegveMegkeäueeoMecÙeeb keâerefle&mlebYemÙe efMeueevÙeeme: keâeefjleesÓYeJeled9~
kegâC[uehegjleerLex DeleerJe õgleielÙee efveJee&CekeâeÙeË keâejefÙelJee De$emLekeâeÙe&keâle=p& evew: celmebIemeeefveOÙes ceeIeMegkeäuee<e‰Ÿee:
SkeâeoMeerheÙeËleb cenehebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e10 keâeefjlee~ DemÙeeb Øeefle‰eÙeeb DeJeieenveeØeceeCeYeieJevceneJeerjØeeflecee,
Ûelego&MehegâšGòegbiehe©eemevee ßeer$e+<eYeosJeØeeflecee, ef$ekeâeueÛelegefJeËMeefleleerLeËkeâjeCeeb ÉemehleleÙees efpeveØeeflecee§e Øeefleef‰lee
yeYetJeg:~
Deefmceved hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰eceneslmeJes j#eeceb$eer-ßeerpeepe&heâveeË[erpe, jsueJesceb$eer-ßeerefveleerMekegâceej,
efyenejØeosMejepÙeheeue-ceneceefnceßeerefJeveesoÛeboheeC[sÙe cenevegYeeJee Deeielee:~ YeieJevceneJeerjmJeeefceve: Meemeve-
1. pÙes‰ Meg. 2, 2528, efo. 12-6-2002~ 2. DeeefÕeve Meg. 15, efo. 21-10-2002~ 3. keâeefle&keâ Meg.
15, Jeer.efve.meb. 2529, efo. 21-10-2002~ 4. ceieefmej ke=â. 4, efo. 24 veJecyej~ 5. ceieefmej ke=â. 6, efo. 26
veJecyej~ 6. heew<e ke=â. 4, efo. 23-12-2002~ 7. heew<e ke=â. 10, Jeerj efve. meb. 2529, efo. 29-12-2002,
kegâC[uehegj ØeJesMe~ 8. ceneJeerj cebefoj efMeueevÙeeme kegâC[uehegj ceW heew<e ke=â. 10, Jeer.efve.meb. 2529, efo. 29-12-
2002~ 9. ØeeÛeerve cebefoj kegâC[uehegj ceW keâerefle&mlebYe efMeueevÙeeme-heâeuiegve Meg. 10, efo. 24-3-2002~ 10. ceeIe Meg.
6 mes 11, Jeer. efve. meb. 2529, efo. 7-2-2003~
ØeYeeJeveekeâjCeeLeË ceneceefncejepÙeheeuekeâjkeâceueeYÙeeb ßeer ceneJeerjpÙeesleerjLemÙe ØeJele&veb yeYetJe~

ceeIeMegkeäuewkeâeoMÙeeb (12 heâjJejer 2003) ØeYeesce&neJeerjmJeeefceve: De°esòejmenœecenekegâb Yew: cenecemlekeâeefYe<eskeâes
cenlØeYeeJeveehetJe&keâceYeJeled~
DeÙeb ßeer YeieJevceneJeerjpevceYetefceleerLe& ‘‘vebÅeeJele&cenueb’’ Fefle veecvee Øeefmeæb ke=âleced~
efyenejØeevlemÙe Oeeefce&keâvÙeemeyees[&DeOÙe#e-ßeerjeceieesheeueoeme-efyenejØeebleerÙe efo. pewveleerLe&#es$ekeâcesšerDeOÙe#e-
ßeerDepeÙekegâceejpewveßeeJekeâew GYeew pevceYetefceefJekeâemes efJeMes<e menYeeefieveew YeJele:~
Deveblejb MeeÕeleleerLe&meccesoefMeKejJevoveeLeË Demceekebâ cebieueefJenej: kegâC[uehegjleerLee&led Jeerjeyos
Skeâesveef$ebMeoefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces heâeuiegveke=â<Ceele=leerÙeeÙee: YetlJee heâeuiegveke=â<CeehebÛecÙeeb jepeie=nerefmeæ#es$eb
YeieJevcegefvemeg›eleveeLepevceYetefceb Ûe mebØeehÙe Jevoveeb efJeOeeÙe heâeuiegveke=â<Cee°cÙeeb heeJeehegjerefmeæ#es$eb mebØeehÙe
cenodn<ee&eflejskesâCe ceneJeerjØeYegÛejCeJeboveeb peuecebefojs efJeOeeÙe heâeuiegveke=â<CeeveJecÙeeb ßeerieewlecemJeeefceefveJee&CeYetefceb
ielJee oMe&veb ke=âleJee le$e-le$e leerLex<eg1 YeieJevceneJeerj YeieJeved-cegefvemeg›ele-ßeerieewlecemJeeefceØeefleceeefJejepeceeveØesjCeeb
olJee«es meccesoefMeKejefmeæ#es$eb heâeuiegveMegkeäueeveJecÙeeb2 mebØeehÙe DeheejevevoesÓYeJeled~
JeerjefveJee&Ce mebJelmejs SkeâesveveJelÙeefOekeâÛelegefJeËMeefleMeleleces3 ceÙeemeccesoefMeKejefmeæ#es$emÙe Jevovee ke=âleemeerled~
hegve: mJehvesÓefhe DeeMee veemeerled Ùeled hegvejefhe cece Jevovee YeefJe<Ùeefle~ efkeâvleg YeieJevceneJeerjmJeeefceveeb
ke=âheeØemeeosveemebYeJeesÓefhe mebYeJeesÓYeJeefoefle efJeueeskeäÙe cenoe§eÙeË cenoevevoesÓefhe DepeeÙele~ De°eoMeefoJemeeefve le$e
efmLelJee JevoveeYekeälÙeeefovee OÙeeveeYÙeemesve Ûe efmeæ#es$eesheemevee ke=âlee~ De$e heJe&lemÙe ceOÙes efmLele ÛeesheÌ[ekegâC[mLeuesÓefhe
GheefJeMÙe ceÙee šerkeâeuesKeveb ke=âleb 4Ûew$eke=â<CeehebÛecÙeeb (22-3-2003) DeleSJe ceveefme meowJe efÛevlÙeles~ DemÙeeb
šerkeâeÙeeb efmeæ#es$e-heeJeehegjer-jepeie=ner-iegCeeJee-meccesoefMeKej#es$eeCeeb heefJe$ehejceeCeJees cece MeyoJeie&Cee: heefJe$eÙevlÙesJe~
MeeÕeleleerLeexÓÙeb meccesoefMeKej#es$eb~ De$elÙeeled Jele&ceevengC[eJemeefhe&Ceerkeâeues efJebMeefleleerLeËkeâje efveJee&Ceceeheg:
leLee Ûe keâesefš-keâesefš cenecegveerÕej: efveJee&Ceheob Øeehlee:~ DemÙe leerLe&mÙe Jevovee keâesefš-keâesefš GheJeemeheâueb ØeÙeÛÚefle~
le$e leerLex $e+<eYepeÙebleer efoJemes $e+<eYeosJecebefojmÙe efMeueevÙeemeesÓYeJeled~
hegve: le$e #es$eeled ØelÙeeieÛÚvlÙee iegCeeJee-heeJeehegjer #es$eb JeefvolJee Ûew$eMegkeäuee°cÙeeb kegâC[uehegjeR ØeefJe°e~
le$ewJe ceneJeerjpeÙebleer keâejefÙelJee lele: kegâC[uehegjs YeieJevceneJeerjmÙe ieYe&keâuÙeeCekeâefleLeeJesJe ieYe&keâuÙeeCekebâ
keâejefÙelJee veJe«enMeebelf eefpeveefyecyeeveeb veJeleerLe&keâjeCeeb hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e ceOÙece™hesCe keâeefjlee~ Dee<eeÌ{Megkeäuee<e‰Ÿee1
DeejYÙe oMecÙeeb ÙeeJeled~
hegve§ee<ee{MegkeäueeÛelego&MÙeeb kegâC[uehegj#es$es Je<ee&Ùeesieb mebmLeehÙe ßeeJeCeke=â<CeeØeefleheefòeLeew jepeie=neR ielJee
efJehegueeÛeuemÙeesheefj YeieJevceneJeerosMeveepeÙebleer keâeefjlee De°esòejmenœekeâueMew: cemlekeâeefYe<eskeâceneslmeJehetJe&kebâ
JeerjMeemevepeÙebleerveecvesefle~
Deveblej heeÕe&veeLeefveJee&CekeâuÙeeCekeâefoJemes2 heeJeehegjerefmeæ#es$es DeÙeb «evLe: hetCeeake=âle:~
Deefmceved met$emebKÙee ef$eveJelÙeefOekeâheÃeMeleeefve, he=‰e: ÉeoMeesòej efÉMeleeefve Ûe meefvle~
1. heâeuiegve ke=â. 3, Jeer.efve.meb. 2529, efo. 19-2-2003 keâes efJenej keâj 21 heâjJejer keâes jepeie=ner, 24 heâjJejer
keâes heeJeehegjer, 25-2-2003 keâes iegCeeJeeb kesâ oMe&ve efkeâÙes~ 2. heâeuiegve Meg. 9, Jeer. efve.meb. 2529 keâes efo. 12-3-
2003 keâes ceQ memebIe efMeKej peer hengBÛe ieF&~ 3. henues jepemLeeve mes Jeer.efve.meb. 2489 ceW ceQves meccesoefMeKej Jebovee keâer
Leer~ 4. Jeer.efve.meb. 2529, Ûew$e ke=â. 5, efo. 22-3-2003 keâes ÛeesheÌ[ekegbâ[ hej yew"keâj šerkeâe efueKeer nw~
YeieJeeved heeÕe&veeLe: DeÅeleveeled JeerjefveJee&CemebJelmej$eÙeefŒebMeoefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleceeled DeefOekeâ-

mehleefJebMeefleMeleJe<ee&efCe hetJeË cees#eceJeehe meccesoefMeKejefmeæ#es$eeled lemcew YeieJeles leled#es$eeÙe Ûe vecees vece:~
Deveblejb pÙes‰ke=â<CeeceeJemÙeeÙeeb heeJeehegjerleerLex JeÙeb DeeieÛÚece:~ YeejleosMemÙe je°^heefleceneceefnce [e@. S.heer.pes.
Deyoguekeâueececenecevee: DeeielÙe pewvemeeOJeerveeb DeeMeerJee&ob ie=nerlJee heeJeehegÙeeË ßeerceneJeerjmJeeefce ÛejCeJeboveeb kegâJe&ved
cenod n<eË JÙekeälecekeâjesled~
YeieJevcenefleceneJeerjmJeeefceveeb Meemeves ßeerieewlecemJeeefceØeYe=efleieCeOeje:, leoveblejb Deveskesâ DeeÛeeÙee&: yeYetJeg:~
Deefmceved efoiecyejpewveMeemeves cetuemebIes ßeer kegâb okegâb oecveeÙes mejmJeleerieÛÚs yeueelkeâejieCes efJebMeefleleces Meleeyoew ØeLeceeÛeeÙe&:
Ûeeefj$eÛe›eâJeleea-ßeerMeebeflemeeiejcenecegveervões yeYetJe~ lemÙe ØeLeceefMe<Ùe: ØeLece SJe heóeÛeeÙe&: ßeerJeerjmeeiejcenecegefve:~
lemÙe ieg®osJemÙe keâjkeâceueeYÙeeb DeeefÙe&keâeoer#eeceeoeÙe Denb ieefCeveer DeeefÙe&keâe %eeveceleer veecvee Øeefmeæeefmce~
cece mebIemLe-Øe%eeßeceCeer-DeeefÙe&keâeÛevoveeceleer-pecyetÉerheheer"eOeerMe #eguuekeâßeerceesleermeeiej-#egefuuekeâe-
ßeæeceleer-keâce&Ùeesieer-yeÇÿeÛeeefjjJeervõkegâceejpewve (pecyetÉerhe-DeOÙe#e)-yeÇÿeÛeeefjCeer kegâ. yeervee kegâ. DeemLee-kegâ.
meeefjkeâe-kegâ. Fbog-kegâ. Ûeefvõkeâe-kegâ. Deuekeâe-kegâ. Øeerefle-kegâ. mJeeefle-FlÙeeefomebIemLe›eefleieCeeveecevegketâuelJeceefhe
cece uesKevekeâeÙex efveefceòeceefmle~
mebØeefle YeejleosMemÙe je°^heefle-ceneceefnce-[e@. S.heer.pes. Deyoguekeâueece (Meekeâenejer)-ØeOeeveceb$eer-
DešueefyenejerJeepehesÙeer-cenevegYeeJee: efyenejØeevlemÙe jepÙeheeue-ceneceefnce-Sce. jeceepeesefÙeme-cegKÙeceb$eer-ßeerceleer-
jeJeÌ[erosJÙe: Fces ieCeleb$eMeemeveb j#eefvle~
DemÙee: šerkeâeÙee: menÙeesefievees «evLee:-<ešdKeC[eiece«evLe-ØeLece-mehlece-SkeâeoMece-keâ<eeÙeØeeYe=le-
peÙeOeJeueešerkeâe-efleueesÙeheCCeefòe-Øeefle‰eefleuekeâ-GòejhegjeCe-nefjJebMehegjeCe-efveJee&CeYeefòeâ FlÙeeoÙe: meefvle~
ceneJeerjmÙe efveJee&Ce-Yetefce: heeJeehegjer YegefJe~
Øeefmeæemleecenb Jevos, efveJee&CemeewKÙeueyOeÙes~~1~~
ieewlecemJeeefcekewâJeuÙe-Yetefceb Ûeeefhe veceecÙenced~
DemÙe leerLe&mÙe ceenelcÙeb, mLesÙeeled meJe&$e Yetleues~~2~~
DeeÛevõleejkebâ vebÅeeled, DeÙeb «evLees cenerleues~
ieefCeveer%eevecelÙesÙeb, šerkeâeefhe ve: efßeÙeb efoMesled~~3~~
~~ Fefle Yeõb YetÙeeled ~~
i:i: i:i

ØeejbYe-
1. JewMeeKe ke=â. mehleceer 2528 Meewjerhegj, yešsÕej 3-5-2002
2. JewMeeKe ke=â. veJeceer 2528 veieuee-jeceÛebõ mketâue 5-5-2002
3. JewMeeKe ke=â. oMeceer 2528 veevesceT 6-5-2002
4. JewMeeKe ke=â. SkeâeoMeer 2528 efmejmeeiebpe 7-5-2002
5. JewMeeKe ke=â. SkeâeoMeer 2528 efmejmeeiebpe (meYee ceW) 8-5-2002
6. JewMeeKe ke=â. ÉeoMeer 2528 efmejmeeiebpe 9-5-2002
7. JewMeeKe ke=â. $eÙeesoMeer 2528 GKejsC[ (efmejmeeiebpe) 10-5-2002
8. JewMeeKe Meg. Skeâced 2528 hebÛeMeerue FCšj keâeuespe 13-5-2002
9. JewMeeKe Meg. otpe 2528 FšeJee (meYee ceW) 14-5-2002
10. JewMeeKe Meg. leerpe 2528 FšeJee 15-5-2002
11. JewMeeKe Meg. ÛelegLeea 2528 FšeJee (ueeuehegje) 16-5-2002
12. JewMeeKe Meg. hebÛeceer 2528 FšeJee 17-5-2002
13. JewMeeKe Meg. oMeceer 2528 censJee-FCšj keâeuespe 21-5-2002
14. JewMeeKe Meg. SkeâeoMeer 2528 pevelee Fbšj keâeuespe, Depeerleceue «eece 22-5-2002
15. JewMeeKe Meg. ÉeoMeer 2528 efcenewueer-yeeue efJeÅeeueÙe 23-5-2002
16. JewMeeKe Meg. $eÙeesoMeer 2528 cenšesueer-efJeÅeeueÙe 24-5-2002
17. pÙes‰ ke=â. Skeâced 2528 cegFÙee, meble Jew. efJeÅeeueÙe 27-5-2002
18. pÙes‰ ke=â. otpe 2528 hejeme, Ieešcehegj mes Deeies 28-5-2002
19. pÙes‰ ke=â. leerpe 2528 peneveeyeeo (heâlesnhegj) 29-5-2002
20. pÙes‰ ke=â. <e‰er 2528 ceueJeeb 31-5-2002
21. pÙes‰ ke=â. <e‰er 2528 heâlesnhegj 1-6-2002
22. pÙes‰ ke=â. mehleceer 2528 efJeueboe 2-6-2002
23. pÙes‰ ke=â. veJeceer 2528 yeggOeJeve-Fbšj keâe@uespe 4-6-2002
24. pÙes‰ ke=â. oMeceer 2528 mewveer-ieg®kegâue 5-6-2002
25. pÙes‰ Meg. Skeâced 2528 Fueeneyeeo 11-6-2002
26. pÙes‰ Meg. mehleceer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 17-6-2002
27. pÙes‰ Meg. veJeceer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 19-6-2002
28. pÙes‰ Meg. oMeceer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 20-6-2002
29. pÙes‰ Meg. ÉeoMeer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 21-6-2002
30. Dee<eeÌ{ ke=â. hebÛeceer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 29-6-2002
31. Dee<eeÌ{ ke=â. mehleceer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 2-7-2002

32. Dee<eeÌ{ ke=â. iÙeejme 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 6-7-2002
33. Dee<eeÌ{ ke=â. ÉeoMeer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 7-7-2002
34. Dee<eeÌ{ ke=â. $eÙeesoMeer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 8-7-2002
35. Dee<eeÌ{ Meg. Skeâced 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 11-7-2002
36. Dee<eeÌ{ Meg. otpe 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 12-7-2002
37. Dee<eeÌ{ Meg. ÛelegLeea 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 13-7-2002
38. Dee<eeÌ{ Meg. hebÛeceer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 14-7-2002
39. Dee<eeÌ{ Meg. <e‰er 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 15-7-2002
40. Dee<eeÌ{ Meg. mehleceer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 16-7-2002
41. Yeeõheo ke=â. leerpe 2528 Fueeneyeeo 26-8-2002
42. Yeeõheo ke=â. ÛelegLeea 2528 Fueeneyeeo (meYee ceW) 27-8-2002
43. Yeeõheo ke=â. hebÛeceer 2528 Fueeneyeeo 28-8-2002
44. Yeeõheo ke=â. <e‰er 2528 Fueeneyeeo 29-8-2002
45. Yeeõheo ke=â. mehleceer 2528 Fueeneyeeo 30-8-2002
46. Yeeõheo ke=â. veJeceer 2528 Fueeneyeeo 1-9-2002
47. DeeefÕeve ke=â. otpe 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 23-9-2002
48. DeeefÕeve ke=â. leerpe 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 24-9-2002
49. DeeefÕeve ke=â. ÛelegLeea 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 25-9-2002
50. DeeefÕeve ke=â. hebÛeceer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 26-9-2002
51. DeeefÕeve ke=â. <e‰er 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 27-9-2002
52. DeeefÕeve ke=â. mehleceer 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 28-9-2002
53. DeeefÕeve Meg. Skeâced 2528 leerLeËkeâj $e+<eYeosJe lehemLeueer-ØeÙeeie 7-10-2002
54. ceeie&Meer<e& ke=â. otpe 2529 Yesuethegj-JeejeCemeer 22-11-2002
(YeieJeeve heeÕe&veeLe pevceYetefce)
55. ceeie&Meer<e& ke=â. leerpe 2529 cewoeefieve-JeejeCemeer 23-11-2002
56. ceeie&Meer<e& ke=â. hebÛeceer 2529 meejveeLe-efmebnhegjer 25-11-2002
57. ceeie&Meer<e& ke=â. mehleceer 2529 Ûevõhegjer-keâeMeer 27-11-2002
58. ceeie&Meer<e& ke=â. oMeceer 2529 mewohegj 29-11-2002
59. ceeie&Meer<e& ke=â. SkeâeoMeer 2529 oewhegj 30-11-2002
60. ceeie&Meer<e& ke=â. ÉeoMeer 2529 Øeerefle keâvÙee Fbšj keâe@uespe 1-12-2002
61. ceeie&Meer<e& Meg. Skeâced 2529 efÛeuenjer-efJeÅeeueÙe 5-12-2002
62. ceeie&Meer<e& Meg. otpe 2529 osJekegâueer-mketâue (efpeuee-yekeämej) 6-12-2002
63. ceeie&Meer<e& Meg. ÛelegLeea 2529 Meenhegj heóer (Yeespehegj) 7-12-2002
64. ceeie&Meer<e& Meg. <e‰er 2529 cemeeÌ{ (Deeje) 9-12-2002
›eâ.eqleefLe Jeerj mebJeled «eece (mLeeve) efoveeBkeâ

65. ceeie&Meer<e& Meg. mehleceer 2529 Deeje (ØeYeele De«eJeeue keâe Iej) 10-12-2002
66. ceeie&Meer<e& Meg. mehleceer 2529 Deeje (meYee ceW) 10-12-2002
67. ceeie&Meer<e& Meg. iÙeejme 2529 Deeje (meYee ceW) 15-12-2002
68. ceeie&Meer<e& Meg. lesjme 2529 kegâuenefjÙee-efJeÅeeueÙe 17-12-2002
69. heew<e ke=â. Skeâced 2529 hešvee (ceer"ehegj) 20-12-2002
70. heew<e ke=â. otpe 2529 hešvee-ceer"ehegj 21-12-2002
71. heew<e ke=â. otpe 2529 cegjeohegj-hešvee 21-12-2002
72. heew<e ke=â. leerpe 2529 cegjeohegj-hešvee 22-12-2002
73. heew<e ke=â. ÛeewLe 2529 cegjeohegj-hešvee 23-12-2002
74. heew<e ke=â. hebÛeceer 2529 hešvee-Menj 24-12-2002
75. heew<e ke=â. <e‰er 2529 hegâueJeefjÙee (hešvee kesâ efvekeâš) 25-12-2002
76. heew<e ke=â. mehleceer 2529 JesCeerhegj 26-12-2002
77. heâeuiegve ke=â. ÛelegLeea 2529 kegâC[uehegj (hegjevee cebefoj) 20-2-2003
78. heâeuiegve ke=â. hebÛeceer 2529 efmeueeJe-efJeÅeeueÙe 21-2-2003
79. heâeuiegve ke=â. oMeceer 2529 IeesÌ[ekeâšesje efJeÅeeueÙe 25-2-2003
80. heâeuiegve ke=â. SkeâeoMeer 2529 iegCeeJeeb, efyenej 26-2-2003
81. heâeuiegve ke=â. SkeâeoMeer 2529 veJeeoe, efyenej 26-2-2003
82. heâeuiegve ke=â. ÉeoMeer 2529 ogOeueer-efJeÅeeueÙe 27-2-2003
83. heâeuiegve ke=â. $eÙeesoMeer 2529 jpeewueer-FCšj keâeuespe 28-2-2003
84. heâeuiegve Meg. Skeâced 2529 PegcejerleuewÙee (PeejKeb[) 4-3-2003
85. heâeuiegve Meg. otpe 2529 nerjes[ern 5-3-2003
86. heâeuiegve Meg. ÛelegLeea 2529 peecet-meefjÙee 7-3-2003
87. heâeuiegve Meg. hebÛeceer 2529 meefjÙee kesâ efvekeâš 8-3-2003
88. heâeuiegve Meg. hebÛeceer 2529 meefjÙee 8-3-2003
89. heâeuiegve Meg. <e‰er 2529 oesvouees (meefjÙee) 9-3-2003
90. heâeuiegve Meg. mehleceer 2529 Deewje efJeÅeeueÙe 10-3-2003
91. Ûew$e ke=â. hebÛeceer 2529 ÛeesheÌ[e kegâC[-meccesoefMeKej peer 22-3-2003
92. Ûew$e ke=â. $eÙeesoMeer 2529 F&mejer 30-3-2003
93. Ûew$e Megkeäuee Skeâced 2529 Jesuekeâheer-mketâue 2-4-2003
94. Ûew$e Megkeäuee otpe 2529 hebleceeOeJe mketâue 3-4-2003
95. Ûew$e Meg. ÛelegLeea 2529 PegcejerleuewÙee-pewve YeJeve 5-4-2003
96. JewMeeKe Meg. leerpe 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 4-5-2003
(De#eÙe le=leerÙee)
97. JewMeeKe Meg. ÛelegLeea 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 5-5-2003

98. JewMeeKe Meg. hebÛeceer 2529 heeJeehegjer 6-5-2003
99. JewMeeKe Meg. <e‰er 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 7-5-2003
100. JewMeeKe Meg. veJeceer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 10-5-2003
101. JewMeeKe Meg. iÙeejme 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 12-5-2003
102. JewMeeKe Meg. ÉeoMeer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 13-5-2003
103. JewMeeKe Meg. $eÙeesoMeer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 14-5-2003
104. pÙes‰ ke=â. otpe 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 17-5-2003
105. pÙes‰ ke=â. leerpe 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 18-5-2003
106. pÙes‰ ke=â. ÛelegLeea 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 19-5-2003
107. pÙes‰ ke=â. hebÛeceer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 20-5-2003
108. pÙes‰ ke=â. <e‰er 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 21-5-2003
109. pÙes‰ ke=â. oMeceer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 25-5-2003
110. pÙes‰ ke=â. iÙeejme 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 26-5-2003
111. pÙes‰ ke=â. ÉeoMeer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 27-5-2003
112. pÙes‰ ke=â. $eÙeesoMeer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 28-5-2003
113. pÙes‰ Meg. otpe 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 2-6-2003
114. pÙes‰ Meg. leerpe 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 3-6-2003
115. pÙes‰ Meg. ÛelegLeea 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 4-6-2003
116. pÙes‰ Meg. hebÛeceer (ßeglehebÛeceer) 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 5-6-2003
117. pÙes‰ Meg. mehleceer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 7-6-2003
118. pÙes‰ Meg. ÉeoMeer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 11-6-2003
119. pÙes‰ Meg. $eÙeesoMeer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 12-6-2003
120. Dee<eeÌ{ ke=â. ÛelegLeea 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 17-6-2003
121. Dee<eeÌ{ ke=â. hebÛeceer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 19-6-2003
122. Dee<eeÌ{ ke=â. <e‰er 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 20-6-2003
123. ßeeJeCe ke=â. Skeâced 2529 jepeie=ner 14-7-2003
(Jeerj Meemeve peÙebleer)
124. ßeeJeCe ke=â. <e‰er 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 19-7-2003
125. ßeeJeCe ke=â. mehleceer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 20-7-2003
126. ßeeJeCe ke=â. veJeceer 2529 kegâC[uehegj-vebÅeeJele& cenue 22-7-2003
127. ßeeJeCe ke=â. oMeceer 2529 vebÅeeJele& cenue-kegâC[uehegj 23-7-2003
meceeheve-
128. ßeeJeCe Meg. mehleceer 2529 heeJeehegjer (efyenej) 4-8-2003
428 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
T Yepeve T
lepe&—meesveeefiejer ceW meesvee......
Meebefle-kegbâLeg-DejveeLe keâer Øeeflecee hÙeejer nQ~
Gvekesâ hebÛekeâuÙeeCe keâer ceefncee vÙeejer nw~~
leerve ueeskeâ keâer jÛevee megvoj yeve ieF&,
%eeveceleer ceeleepeer keâer YeeJevee jner~~
Meebefle-kegbâLeg-DejveeLe keâer Øeeflecee hÙeejer nQ~
Gvekesâ hebÛekeâuÙeeCe keâer ceefncee vÙeejer nw~~šskeâ.~~
nefmleveehegj leerLe& keâer Oejleer ngF& heeJeve~
pees leerve leerLeËkeâj ØeYet kesâ pevce mes nw OevÙe~~
$eÙe yeej hevõn ceeme lekeâ yejmes peneB jleve~
Gme leerLe& De® leerLeËkeâjeW keâes nce keâjW Jebove~~
efpevekeâer ceefncee leerve ueeskeâ ceW vÙeejer nw,
Gvekesâ hebÛekeâuÙeeCe keâer ceefncee vÙeejer nw~~1~~
leerveeW ØeYet nQ leerve heoJeer mes meefnle keâns~
leerLexMe SJeb Ûe›eâJeleea keâeceosJe jns~~
Ún KeC[ keâer leye jepeOeeveer nefmleveehegj Leer~
efheâj Ûeej-Ûeej keâuÙeeCekeâeW mes Yeer heefJe$e ngF&~~
megjvej Jebefole efpevekeâer ceeB Deefle hÙeejer nQ,
Gvekesâ hebÛekeâuÙeeCe keâer ceefncee vÙeejer nw~~2~~
Øeeflecee efJeMeeue yeveeR ØeLece ner yeej ØeYeg $eÙe keâer~
ßeer MeebefleveeLe Je kegbâLeg Dej leerveeW efpevesÕej keâer~~
Fkeâ meeLe nes ieÙee cemlekeâeefYe<eskeâ leerveeW keâe~
Deye hetCe& nes ieÙee mJehve ceelee %eeveceefle peer keâe~~
T Ùener ‘‘Ûevoveeceleer’’ KegMeer Deye Yeejer nw,

Gvekesâ hebÛekeâuÙeeCe keâer ceefncee vÙeejer nw~~3~~ T
<ešd K eC[eiece:
JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveeefoveJeevegÙeesieÉejmeceefvJele:
DeLe JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
(ÛelegefJeËMelÙevegÙeesieÉejs<eg efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&leb De°ceevegÙeesieÉejced)
ÉeoMees «ebLe:
(ieefCeveer%eeveceleereJf ejefÛelee)
cebieueeÛejCeced
(ßeerefpeveÛewlÙecebieuee°keâced)
Ô vecees cebieueb kegâÙee&led, ÜeR vece§eeefhe cebieueced~
cees#eyeerpeb ceneceb$eb, DenË vece: megcebieueced~~1~~
mehlekeâesšŸees efpeveeieeje:, ue#eeefCe Ûe efÉmehleefle:~
YeeJeves<eg efmLelee: meJex, kegâJe&vleg cece cebieueced~~2~~
Ûeleg:Melee°heÃeeMeod, ceOÙeueeskesâ efpeveeueÙee:~
efpeveeÛee&mles Ûe lee§eeefhe, kegâJeËleg cece cebieueced~~3~~
JÙevlejeCeeb efpeveeieeje:, mebKÙeeleerlee efJeYeevlÙeefhe~
mJeelceefmeæseJf e&Oeeleej:, kegâJe&vleg cece cebieueced~~4~~
430 / JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
pÙeesefle<keâeCeeb efpeveeieeje:, DemebKÙee: meefvle meewKÙeoe:~

mJeelcepÙeesefle: ØeÙeÛÚvleg, kegâJe&vleg cece cebieueced~~5~~
Jewceeefvekeâe efpeveeieeje:, ue#ee§elegjMeerleÙe:~
menœeb mehleveJeefle:, $eÙeesefJebMee§e cebieueced~~6~~
ke=âef$eceeke=âef$ecee: meJex, $ewueeskeäÙes Ùes efpeveeueÙee:~
ke=âleeke=âlee efpeveeÛee&§e, les lee: kegâJe&vleg cebieueced~~7~~
$ewueeskeäÙeefMeKeje«es Ùee, Yeeefle efmeæefMeuee MegYee~
DevebleevevleefmeæsYÙees, Ye=lee kegâÙee&led megcebieueced~~8~~
efmeæs: keâejCecegòecee efpeveJeje, Deen&vlÙeue#ceerJeje:~
cegKÙee Ùes jmeefoiÙeglee1, iegCeYe=leeŒewueeskeäÙehetpeeefcelee:~~
efÛeòeeypeb ØeefJekeâemeÙevleg cece Yees!, pÙeeself e:ØeYee Yeemkeâje:~
leerLexMee: $e+<eYeeefoJeerjÛejcee:, kegâJe&vleg ces (vees) cebieueced~~9~~
<ešdKeC[eieceJebovee-
vecemkeâjesefce ßeer efmeæeved, hejceevevole=hlekeâeved~
ve=osJecegefveJebÅeeb§e, ÛewlevÙeeveboefuehmeÙee~~1~~
efmeæeLe& veboveb Jeerjb, meJe&efmeefæØeoeÙekebâ~
YekeälÙee veceeefce leppevce-Yetefceceefhe mJeefmeæÙes~~2~~
ßeer <ešdKeC[eieceb «evLeb, YekeälÙee Jevos hegve: hegve:~
ßeerOejmesvemetÙee&oerved, efvelÙeb veewefce ßegleehleÙes~~3~~
ßeerYeieJevceneJeerjleerLeËkeâjieYe&pevceoer#eekeâuÙeeCekeâheefJe$eleerLe&kegâC[uehegjs Jeerjeyos Skeâesveef$ebMeoefOekeâ-
hebÛeefJebMeefleleces ßeeJeCeke=â<CeeoMecÙeeb efleLeew ØeYees: Øeefleceemece#es GheefJeMÙe meJe&efmeæeved ceveefme efveOeeÙe ÛelegefJeËMeefle-
leerLeËkeâjeved ßeerceneJeerjmJeeefceveceefhe cegngceg&ngve&cemke=âlÙe pevceYetefceleerLeË Ûe ØeCecÙe <ešdKeC[eiece-cene«evLejepemÙe
ÉeoMe«evLemÙe ‘efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe’ efueKeeefce~
ßeermejmJeleeroJs eerke=âheeØemeeoeled ØeejyOee FÙeb šerkeâe efveefJe&IveleÙee hetCeeaYetÙe ce¢eb mJeelcehejceesYexoefJe%eeveb oÅeeled heefjCeeceefJeMegeæ
f b
efvepemeewKÙeefmeefæb Ûe ØeÙeÛÚseof efle YeeJeefÙelJee ßeerieewleceieCeOejeefoosJeeved ßeerOejmesveeÛeeÙee&eof -ieg®JeÙee&veefhe ØeCeceecÙenced~
<ešdKeC[eiece efJe<eÙe:-
ßeerceodYeieJeodOejmesveeÛeeÙe&JeÙe&cegKekeâceueeoOeerlÙe ßeerheg<heovleYetleyeefuemetefjYÙeeb YeJÙepeveeveg«eneLeË
<ešdKeC[eieceveeceOesÙees «evLeesefJejefÛele:~ Deefmceved Deeieces peerJemLeeve-#egõkeâyebOe-yebOemJeeefcelJeefJeÛeÙe-JesoveeKeC[-
Jeie&CeeKeC[-ceneyebOee§esefle <ešdKeC[e: meefvle~
De$e <e‰KeC[cevlejsCe heÃeKeC[s<eg <ešdmenœe-De°Mele-SkeâÛelJeeefjbMelmet$eeefCe meefvle~ leÅeLee-
Deefmceved hejceeieces ØeLeceKeC[s efÉmenœe-ef$eMele-hebÛemehleeflemet$eeefCe, efÉleerÙeKeC[s <e[dvÙetve<ees[MeMelemet$eeefCe,
le=leerÙeKeC[s ÛelegefJeËMelÙeefOekeâ-ef$eMelemet$eeefCe, ÛelegLe&KeC[s hebÛeefJebMelÙeefOekeâhebÛeoMeMelemet$eeefCe, hebÛeceKeC[s
1. jme·6, efokeâd·4, Dele: ‘‘DebkeâeveebJeecelees ieefle:’’ kesâ Devegmeej 46 ngS~ DeLee&led ÚŸeeefueme iegCe meefnle~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /431
$eÙeesefJebMelÙeefOekeâ-menœeeefCe met$eeefCe meefvle~

peerJemLeeveveeefcve ØeLeceKeC[s melØe™heCee-õJÙeØeceeCeevegiece-#es$eevegiece-mheMe&veevegiece-keâeueevegiece-
Devlejevegiece-YeeJeevegiece-DeuheyenglJeevegiece veecee°evegÙeesieÉejeefCe veJeÛetefuekeâe§e meefvle~ efÉleerÙeKeC[s #egõkeâyebOes
yebOekeâeveeb Øe™heCeeÙeeb ‘‘SkeâpeerJesve mJeeefcelJeb SkeâpeerJesve keâeue:’’ FlÙeeefo SkeâeoMeevegÙeesieÉejeefCe meefvle~ yebOemJeeefcelJe-
efJeÛeÙeveeefcve le=leerÙeKeC[s-yebOeheosve yebOekeâlee& keâLÙeles~ De$e«ebLes ‘‘efkebâ yebOe: hetJeË JÙegefÛÚÅeles? efkebâ GoÙe:’’
FlÙeeefo $eÙeesefJebMeeflehe=ÛÚemleemeeb GòejeCeerlÙeeefo™hesCe %eeveeJejCeeefo keâce&Ceeb keâejCeeoerefve keâLÙevles~
hegve§e efÉleerÙee«eeCeerÙehetJe&mÙe hetJee&vle-Dehejevle-OeÇgJe-DeOeÇgJe-ÛeÙeveueefyOe-DeOeÇgJemebØeefCeOeeve-keâuhe-DeLe&-
YeewceeJeÅeeÅe-meJee&Le&-keâuheefvecee&Ce-Deleerlekeâeueefmeæ-Deveeielekeâeueefmeæ-yegæe§eself e ÛelegoM& eeefOekeâeje: meefvle~ lesYÙe:
‘ÛeÙeveueefyOe’ veecehebÛeceJemlegvees efJebMeefleØeeYe=les<eg ÛelegLeË ‘cenekeâce&Øeke=âefleveece’ ØeeYe=leb Jele&les~ DemÙe ØeeYe=lemÙe
ÛelegeJf eËMeefle-DevegÙeesieÉejeefCe-ke=âefle-Jesovee-mheMe&-keâce&-Øeke=âefle-yebOeve-efveyebOeve-Øe›eâce-Ghe›eâce-GoÙe-cees#e-meb›eâce-
uesMÙee-uesMÙeekeâce&-uesMÙeeheefjCeece-meeleemeele-oerIe&ÜmJe-YeJeOeejCeerÙe-hegûueeòe-efveOeòeeefveOeòe-efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele-
keâce&efmLeefle-heef§ecemkebâOe-DeuheyenglJeeefve Ûesefle~
JesoveeveeceÛelegLe&KeC[s ke=âefle-JesoveeveeceefÉ-DevegÙeesieÉejÙeesefJe&mle=le-efJeJesÛeveceefmle~ Jeie&CeeveecehebÛeceKeC[s
Mes<emheMee&efoÉeefJebMelÙevegÙeesieÉejeCeeb keâLeveb %eeleJÙeced~
SJeb veeceefve™heCe™hesCe meb#eshesCe hebÛeKeb[«evLeeveeb efJe<eÙeefJeJesÛevee metefÛeleeefmle~
ÛelegLe&KeC[s Jesoveeveeefcve veJece«evLes ke=âefle-DevegÙeesieÉejb keâefLeleceefmle~
Deefmceved JesoveeveeceKeC[evleie&les oMece«evLeeoejYÙe JesoveevegÙeesieÉejceefmle ÉeoMe«evLeheÙeËleefceefle~
Deefmceved JesoveeceecevegÙeesieÉejs <ees[MeeefOekeâeje: keâLÙevles-
le$e leeJeled les<eeb veeceeefve-Jesoveeefve#eshe-JesoveeveÙeefJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeeve-JesoveeõJÙeefJeOeeve-
Jesovee#es$eefJeOeeve-JesoveekeâeueefJeOeeve-JesoveeYeeJeefJeOeeve-JesoveeØelÙeÙeefJeOeeve-JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve-Jesovee-
JesoveeefJeOeeve-JesoveeieefleefJeOeeve-JesoveeDeveblejefJeOeeve-JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeve-JesoveeheefjceeCeefJeOeeve-JesoveeYeeiee-
YeeieefJeOeeve-JesoveeuheyenglJeeefve Ûesefle~
oMece«evLes DeeÅee: hebÛeeefOekeâeje-DevegÙeesieÉejveeceefYe: JeefCe&lee: meefvle~
SkeâeoMece«evLes JesoveekeâeueefJeOeeveJesoveeYeeJeefJeOeeveveeceveer És DevegÙeesieÉejs keâefLeles mle:~ DeOegvee ÉeoMes
«evLes Mes<eveJeevegÙeesieÉejeefCe JeCe&efÙe<Ùevles~
leLeeefn-ke=âefleJesoveeefo ÛelegeJf eËMelÙevegÙeesieÉejs<eg efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYeso<s egDevegÙeesieÉejveeceOesÙes<JesJe
mehleevegÙeesieÉejeefCe oMece-SkeâeoMece«evLeÙees: keâefLeleeefve~
DeOegvee Deefmceved ÉeoMes «evLes veJeevegÙeesieÉejeefCe-
JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveece°ceevegÙeesieÉejb, JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveb veJeceevegÙeesieÉejb, JesoveeJesoveeefJeOeeveb
oMeceevegÙeesieÉejb, JesoveeieefleefJeOeeveceskeâeoMeevegÙeesieÉejb, JesoveevevlejefJeOeeveb ÉeoMeevegÙeesieÉejb, JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeveb
$eÙeesoMeevegÙeesieÉejb, JesoveeheefjceeCeefJeOeeveb ÛelegoM& eevegÙeesieÉejb, JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveb hebÛeoMeevegÙeesieÉejb, JesoveeuheyenglJeb
<ees[MeevegÙeesieÉejb~
De$e efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb ÉÙeesce&neefOekeâejÙees: ØeLeceeefo-DeefOekeâej™hesCe keâefLelee mevleerefle %eeleJÙeced~
Fefle Yetefcekeâe~
432 / JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 1, 2 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeLe leeJeled ßeerheg<heobleYetleyeefuemetefjefJejefÛele<ešdKeC[eiece«ebLemÙe JesoveeKeC[veeefcve ÛelegLe&KeC[s ÉeoMes

«ebLes JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveeefo-veJeeefOekeâejefve™heCeeLeË $eÙeefmb$eMeoefOekeâhebÛeMelemet$es<eg Éew ceneefOekeâejew efJeYepÙesles~ ØeLece
ceneefOekeâejs heÃeeefOekeâeje: keâefj<Ùebles~ JesoveeØelÙeÙeefJeOeeve-JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve-JesoveeJesoveeefJeOeeve-JesoveeieefleefJeOeeve-
JesoveevevlejefJeOeeveveeceefYe:~ hegve§e efÉleerÙes ceneefOekeâejs JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeve-JesoveeheefjceeCeefJeOeeve-Jesovee-
YeeieeYeeieefJeOeeve-JesoveeuheyenglJeefJeOeeve-veeceeve: ÛelJeejesÓefOekeâeje: keâLeefÙe<Ùevles~
le$e leeJeod JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveveeefcve ØeLecesÓefOekeâejs <ees[Memet$eeefCe meefvle~ lele: hejb ‘JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve’-
veece-efÉleerÙesÓefOekeâejs heÃeoMemet$eeefCe keâLÙevles~ lele§e ‘JesoveeJesoveeefJeOeeveveecele=leerÙesÓefOekeâejs De„heÃeeMeled met$eeefCe
Je#Ùevles~ leovevlejb ‘JesoveeieefleefJeOeeve’veece-ÛelegLexÓefOekeâejs ÉeoMemet$eeefCe Øe™hÙevles~ lelhe§eeled ‘JesoveeDevevlejefJeOeeve’-
veece-hebÛecesÓefOekeâejs SkeâeoMemet$eeefCe ØeefleheeÅevles~
hegve: efÉleerÙes ceneefOekeâejs JesoveemeefVekeâ<e&eJf eOeeveveece-ØeLecesÓefOekeâejs efJebMelÙeefOekeâef$eMelemet$eeefCe JeCe&eÙf e<Ùevles~ lele:
hejb ‘Jesovee heefjceeCeefJeOeeveveece’-efÉleerÙesÓefOekeâejs ef$eheÃeeMeledmet$eeefCe efveieÅevles~ hegvejefhe JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveveeefcve
le=leerÙesÓefOekeâejs SkeâefJebMeeflemet$eeefCe efve™hÙevles~ Deveblejb ‘JesoveeuheyenglJeefJeOeeve’-veeefcve ÛelegLexÓefOekeâejs mehleefJebMeeflemet$eeefCe
keâLeefÙe<Ùevles~ Fefle ÉÙeesce&neefOekeâejÙees: $eÙeefm$b eMeogòejheÃeMelekeâmet$ewejf Ùeb mecegoeÙeheeleefvekeâe meteÛf elee YeJeefle~
le$e leeJeled ØeLeces ceneefOekeâejs heÃeeefOekeâeje: meefvle~ Deefmceved JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveveeefcve ØeLeceeefOekeâejs
heÃeefYe:mLeuew: <ees[Memet$eeefCe meefvle~ ØeLecemLeues ‘JesoCeeheÛÛeÙe’ FlÙeeefovee DeefOekeâej-mceejCeeLeË Skebâ met$eb~
lele: hejb efÉleerÙemLeues ‘Cesiece’ FlÙeeefovee %eeveeJejCeerÙeJesoveeØelÙeÙeefve™heCehejeefCe <ešdmet$eeefCe~ lele§e le=leerÙemLeues
‘SJeb keâesn-’ FlÙeeefovee ›eâesOeeefoYÙees %eeveeJejCeerÙeJesoveeefve™heCehejeefCe ÛelJeeefjmet$eeefCe %eeleJÙeeefve~ leovevlejb
ÛelegLe&mLeues ‘Gppegmegomme’ FlÙeeefovee Øeke=âefleØeosMe™hesCeeslheVe %eeveeJejCeerÙeJesoveeØelÙeÙekeâLevekeâejkeâ met$e$eÙeb~
lelhe§eeled hebÛecemLeues ‘meöCeÙemme’ FlÙeeefomet$eceeefob ke=âlJee DeJekeäleJÙeØeefleheeokeâmet$eÉÙeefceefle heeleefvekeâe keâefLeleeefmle~
DeOegvee JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveeefOekeâejmetÛekeâØeefle%eekeâjCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCeeheÛÛeÙeefJeneCes efòe~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SleoefOekeâejmebmcejCekeâejkeâmet$eceefmle~ efkebâÛe, DeveJeieleeefOekeâejmÙe DevlesJeeefmeve:
Øe™heCeeÙee: heâueeYeeJeeled~
meJeË keâce& keâeÙe&cesJe, DekeâeÙe&mÙe keâce&Ce: MeMeëe=biemÙesJe DeYeeJeeheòes:~ ve ÛewJeb, ›eâesOeeefokeâeÙee&CeeceefmlelJe-
mÙeevÙeLeevegheheòes: keâce&CeeceefmlelJeb efmeOÙelÙesJe~ keâeÙeË Deefhe meJeË menslegkeâcesJe, efve<keâejCemÙe keâeÙe&mÙeevegheuebYeeled~
lemceeled met$esCe efJeveeefhe keâce&Ceeb menslegkeâlJeefmeæs: ØelÙeÙeefJeOeevemÙe DeejcYees veesefÛeleesÓefmle Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&osJeesÓ$e heefjnjefle-
keâce&Ceeb keâeÙe&lJeb mekeâejCelJeb Ûe Ùegòesâ: efmeæcesJe~ efkeâvleg ØelÙeÙemÙe efJeOeeveb ØeheÃees YesoesÓvesve Øe™hÙeles
keâejCeefJe<eÙeefJeØeefleheefòeefvejekeâjCeeLe&efceefle %eeleJÙeb~
SJeb ØeLecemLeues JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveØeefleheeokeâmetÛevehejb met$eceskebâ ieleced~
mebØeefle vewieceeefoef$eveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesoveeØelÙeÙeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
Cesiece-JeJenej-mebieneCeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee heeCeeefoJeeoheÛÛeS~~2~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 2 JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /433
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ØeeCeeefleheelees veece ØeeCesYÙe: ØeeefCeveeb efJeÙeesie:~ me: ÙesYÙees ceveesJeÛevekeâeÙeJÙee-

heejeefoYÙemlesÓefhe ‘ØeeCeeefleheele’ SJe keâLÙevles~
kesâ ØeeCee:?
Ûe#eg:-ßees$e-IeÇeCe-efpe£e-mheMe&vesefvõÙe-cevees-JeÛeve-keâeÙeyeue-GÛÚdJeemeefve:Õeeme-DeeÙetbef<e Fefle oMe ØeeCee:
YeJeefvle~ ØelÙeÙees keâejCeb efveefceòeefceefle meceeveeLe&keâe: Meyoe:~ ØeeCeeefleheele§e me: ØelÙeÙe§e ØeeCeeefleheeleØelÙeÙe:~
keâef§eoeMebkeâles-ØeeCeeefleheelees veece eEnmeeefJe<eÙekeâpeerJeJÙeeheej:~ Demeew Ûe heÙee&Ùe:~ lelees veemeew keâejCeb,
heÙee&ÙemÙe SkeâevlemÙe keâejCelJeefJejesOeeefoefle ?
vewleled, heÙee&ÙemÙe ØeOeeveerYetlemÙe Deekeâef<e&lehejhe#emÙe keâejCelJeesheuebYeeled~ leefmceved ØeeCeeefleheeleØelÙeÙes
%eeveeJejCeerÙeJesovee YeJeefle~
ØelÙeÙemÙe mehleceerefJeYeefòeâ: keâLeb mebielee ?
vewleled, ØeeCeeefleheeleØelÙeÙeefJe<eÙes %eeveeJejCeerÙeJesovee Jele&les Fefle mebyebOÙeceeves efJe<eÙeeLe&keâ mehleceerefJeYeòesâ:
Glheefòeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~ DeLeJee le=leerÙeeefJeYekeälÙeLex mehleceerefJeYeefòeâo&Ç„JÙee~ leLee Ûe ØeeCeeefleheeleØelÙeÙesve
%eeveeJejCeerÙeJesovee YeJeleerefle efmeæ: met$eeLe&:~
ØeeCeeefleheelees Ùeeefo %eeveeJejCeerÙeyebOemÙe ØelÙeÙees YeJesled leefn& ef$eYegJeves efmLelekeâece&CemkebâOee %eeveeJejCeerÙeØelÙeÙesve
De›eâcesCe efkeâVe heefjCecevles, keâce&ÙeesielJeb Øeefle efJeMes<eeYeeJeeled ?
vewleod JeòeâJÙeb, ef$eYegJeveeYÙeblejkeâece&CemkebâOewoxMeefJe<eÙekeâØelÙeemeòesjYeeJeeled~
Gòebâ Ûe- SÙekeäKesòeesiee{, meJJeheosmesefn keâcceCees peesiieb~
yebOeF pengòensot, meeefoÙecenCeeefoÙeb Jee efJe1~~
met#ceefveieesopeerJemÙe Mejerjb IeveebiegueemebKÙeeleYeeiecee$eb peIevÙeeJeieenvee#es$eceskeâ#es$eb keâLÙeles~ leefmceved
Skeâ#es$esÓJeieenØeehlekeâce&™heheefjCeceveÙeesiÙemeeÅeveeefohegûueeved peerJees ÙeLeesòeâefceLÙeeoMe&veeefokeânsleg mebÙegòeâes YetlJee
mecemleelceØeosMewye&Oveeefle~
Ùeefo Skeâ#es$eeJeiee{e keâece&CemkebâOee: ØeeCeeefleheeleelkeâce&heÙee&ÙesCs e heefjCeceefvle leefn& meJe&ueesks eâielepeerJeeveeb ØeeCeeefle-
heeleØelÙeÙesve meJex keâece&CemkebâOee De›eâcesCe %eeveeJejCeerÙeheÙee&ÙesCe heefjCelee YeJeefvle~ ve ÛewJeb, efÉleerÙeeefomeceÙes<eg keâece&CemkebâOeeYeeJesve
meJe&peerJeeveeb %eeveeJejCeerÙeyebOemÙe DeYeeJeØemebieeled~ ve ÛewJeb mebYeJeefle, meJe&peerJeeveeb efveJee&CeieceveØemebieeled?
De$eeÛeeÙe&osJe: heefjnjefle-
ØelÙeemeòÙeeb SkeâeJeieenveeefJe<eÙeeÙeeb melÙeeceefhe ve meJex keâece&CemkebâOee %eeveeJejCeerÙemJe™hesCe SkeâmeceÙesve
heefjCeceefvle, Øeehle oe¢eb o¢eceeveonves FJe peerJes leLeeefJeOeMekeälesjYeeJeeled~
peerJes leeÂMeer Meefòeâvee&mleerefle efkebâ keâejCeced ?
mJeeYeeefJekeâeled~
1. <ešdKeC[eiece-OeJeueešerkeâemeceefvJele heg. 12, he=. 277~
434 / JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 3 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
hegvejefhe keâef§eled efMe<Ùe DeeMebkeâles-

keâece&CemkebâOee efkebâ peerJesve meceJeslee mevlees %eeveeJejCeerÙeheÙee&ÙesCe heefjCeceefvle Deenesemf Jeled DemeceJeslee? veeefohe#e:,
DeewoeefjkeâJewef›eâÙekeâ-Deenejkeâ-lewpeme Mejerjmebef%eleveeskeâce&JÙeefleefjòeâmÙe keâece&CemkebâOemÙe keâce&mJe™hesCe DeheefjCelemÙe
peerJes meceJeslemÙe DevegheuebYeeled~ GheuecYes Jee ØelÙeskeâMejerjJeie&CeeÙeeb mLeeveØe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb Deewoeefjkeâ-
Jewef›eâefÙekeâ-lewpeme-keâece&CeMejerjeCÙeeefßelÙe ÙeLee Øe™heCee ke=âlee SJeb peerJemeceJeslekeâece&CemkebâOeeveefhe DeeefßeÙe mLeeve-
Øe™heCee kegâÙee&led~ ve ÛewJeb, leLeevegheuebYeeled~ ve efÉleerÙeesÓefhe he#ees ÙegpÙeles, peerJesÓmeceJesleeveeb keâece&CemkebâOeeveeb %eevee-
JejCeerÙemJe™hesCe heefjCeceveefJejesOeeled~ DeefJejesOes Jee peerJees mebmeejeJemLeeÙeececetleex YeJesled, efkebâÛe cetle&õJÙew: mebyebOeeYeeJeeled~
ve ÛewJeb, peerJeieceves MejerjmÙe mebyebOeeYeeJesve DeieceveØemebieeled~ peerJeeled he=LeiYetleb Mejerjefceefle DevegYeJeeYeeJeeled Ûe~ ve
he§eeod ÉÙeesjefhe mebyebOe:, keâejCes De›eâces meefle keâeÙe&mÙe ›eâceeslheefòe efJejesOeeled Fefle ?
DeeÛeeÙe&osJeesÓ$e meceeOeòes-
peerJemeceJeslekeâeues ÛewJe keâece&CemkebâOee ve %eeveeJejCeerÙemJe™hesCe heefjCecevles Fefle ve hetJeexòeâoes<ee {ewkeâvles~
keâLeceskeâ: ØeeCeeefleheeleesÓ›eâcesCe ÉÙees: keâeÙe&Ùees: mebheeokeâ: ?
ve, Skeâmceeled cegoid ejeled IeeleeJeÙeJeefJeYeeiemLeevemebÛeeueve#es$eevlejØeeefhle™heKehe&jkeâeÙee&Ceece›eâcesCeeslheefòeoMe&veeled~
keâLeceskeâ: ØeeCeeefleheele: Devebleeved keâece&CemkebâOeeved %eeveeJejCeerÙemJe™hesCe De›eâcesCe heefjCeeceÙeefle, yeng<eg
SkeâmÙee›eâcesCeJe=efòe efJejesOeeled ?
ve, SkeâmÙe ØeeCeeefleheelemÙeevevleMeefòeâÙegòeâmÙe leoefJejesOeeled~
DemelÙeØelÙeÙeefveefceòe%eeveeJejCeerÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
cegmeeJeeoheÛÛeS~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemeodJeÛeveb ce=<eeJeeo:~
efkeâcemeodJeÛeveefceefle Ûesled ?
efceLÙeelJe-DemebÙece-keâ<eeÙe-ØeceeoeslheVeJeÛevekeâueehe:~ Sleefmceved ce=<eeJeeoØelÙeÙes ce=<eeJeeoØelÙeÙesve Jee
%eeveeJejCeerÙeJesovee peeÙeles~
keâef§eoen-
keâce&yebOees efn veece MegYeeMegYeheefjCeeceeYÙeeb peeÙeles, MegæheefjCeecesYÙemleÙeesÉ&Ùeesjefhe efvecet&ue#eÙees YeJeefle~ efkebâÛe-
‘DeesoFÙee yebOeÙeje, GJemece-KeÙe-efcemmeÙee Ùe ceeskeäKeÙeje~
heefjCeeefceDees og YeeJees, keâjCeesnÙeJeefppeÙees nesefo1~~
‘FefoJeÙeCeeoes’
DemeodJeÛeveb hegveve& MegYeheefjCeece:, veeMegYeheefjCeece:, hegûuemÙe lelheefjCeecemÙe Jee peerJeheefjCeecemÙe efJejesOeeled~
Dele: DemelÙeJeÛeveb %eeveeJejCeerÙeyebOemÙe keâejCeb ve mebYeJeefle~ veemeodJeÛeveb %eeveeJejCeerÙeyebOemÙe keâejCeb
veemeodJeÛevekeâejCekeâ<eeÙeØeceeoÙees: DemeodJeÛeveJÙeheosMe:, leÙees: ›eâesOe-ceeve-ceeÙee-ueesYeØelÙeÙes<eg DevleYee&Jesve
hegve®efòeâoes<eØemebieeled~
ve ØeeCeeefleheeleØelÙeÙeesÓefhe, efYeVepeerJeefJe<eÙemÙe ØeeCe-ØeeefCeefJeÙeesiemÙe keâce&yebOensleglJeefJejesOeeled~ ve Ûe ØeeCeØeeefCe-
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 4, 5, 6, 7 JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /435
efJeÙeesiekeâejCepeerJeheefjCeece: ØeeCeeefleheele:, lemÙe jeie-És<e-ceesnØelÙeÙes<eg DebleYee&Jesve hegve®efòeâoes<eØemebieeled Fefle ?

De$eeÛeeÙe&osJe: heefjnjefle-
meJe&mÙe keâeÙe&keâueehemÙe keâejCeeled DeYeso: meòeeefoYÙe:, Fefle veÙes DeJeuecyÙeceeves keâejCeeled keâeÙe&ceefYeVeb,
keâeÙee&led keâejCeceefhe, DemeokeâjCeeled Gheeoeve«enCeeled meJe&mebYeeJeeled MeòeâmÙe MekeäÙekeâjCeeled keâejCeYeeJeeÛÛe~ keâejCes
keâeÙe&cemleerefle efJeJe#eelees Jee keâejCeelkeâeÙe&ceefYeVeced~ %eeveeJejCeerÙeyebOeefveyebOeveheefjCelees Jele&les ØeeCe-ØeeefCeefJeÙeesiees
JeÛevekeâueehe§e~ lemceeled lelemles<eeceYeso:~ lesvewJe keâejCesve %eeveeJejCeerÙeyebOemÙe les<eeb ØelÙeÙelJeceefhe efmeæced~
SJeb efJeOeJÙeJenej: efkeâceLeË ef›eâÙeles ?
MegYesve %eeveeJejCeerÙeØelÙeÙeØeefleyeesOeeLeË keâeÙe&Øeefle<esOesve keâejCeØeefle<esOeeLeË Ûe~
mebØeefle DeoòeeoeveØelÙeÙeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeoòeeoeCeheÛÛeS~~4~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeoòemÙe Deeoeveb «enCeb Deoòeeoeveb, me: ÛewJe ØelÙeÙeesÓoòeeoeveØelÙeÙe:,
leefmceved DeoòeeoeveØelÙeÙeefJe<eÙes %eeveeJejCeerÙeJesovee YeJeefle~ De$eeefhe ‘Ùesve DeeoerÙeles Devesve DeeoerÙeles Fefle Deeoeveb’
lesve DeoòeheoeLe&mleod«enCeheefjCeece§eeoòeeoeveb~
ve Ûe ØeeCeeefleheele-ce=<eeJeeo-DeoòeeoeveeveecevlejbieeCeeb ›eâesOeeefoØelÙeÙes<eg DevleYee&Je:, keâLebefÛeled les<eeb lesYÙees
YesoesheuebYeeled~ De$e yee¢eheoeLee&veeb hetJeË ØelÙeÙelJeb Øe™heefÙeleJÙeb~ ve Ûe Øeceeosve efJevee ef$ejlvemeeOeveeLeË ie=nerleyee¢eeLeex
%eeveeJejCeerÙeØelÙeÙe:, ØelÙeÙeeled DeveglheVemÙe ØelÙeÙelJeefJejesOeeled~
mebØeefle keâce&JesoveeefveefceòecewLegveØelÙeÙeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
cesngCeheÛÛeS~~5~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Œeer-heg®<eefJe<eÙeJÙeeheejes cevees-JeÛeve-keâeÙemJe™hees cewLegveb~ lesve cewLegveØelÙeÙesve
%eeveeJejCeerÙeJesovee peeÙeles~ De$eeefhe DeblejbiecewLegvemÙewJe yeefnjbiecewLegvemÙe DeeœeJeYeeJees JeòeâJÙe:~ ve Ûe cewLegveb
Deblejbiejeies efveheleefle, lemceeled keâLebefÛeled SlemÙe YesoesheuebYeeled~
DeOegvee %eeveeJejCeerÙeJesoveeefveefceòeheefj«enØelÙeÙeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
heefjiienheÛÛeS~~6~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—heefjie=¢eles Fefle heefj«en: yee¢eeLe&: #es$eeefo:, heefjie=¢eles Devesvesefle Jee heefj«en:
yee¢eeLe&-«enCenslegjelceheefj«en:~ Slew: heefj«enw: %eeveeJejCeerÙeJesovee meceglheÅeles~ De$e yeefnjbiemÙe heefj«enmÙe hetJe&efceJe
ØelÙeÙeYeeJees JeòeâJÙe:~
mebØeefle jeef$eYeespeveØelÙeÙeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
jeefoYeesÙeCeheÛÛeS~~7~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—YegpÙeles Fefle Yeespeveceesove: Yegeòf eâkeâejCeheefjCeecees Jee Yeespeveb~ je$eew Yeespeveb jeef$eYeespeveb~
lesve jeef$eYeespeveØelÙeÙesve %eeveeJejCeerÙeJesovee meceglheÅeles~ Ùesvesob met$eb osMeeceMe&kebâ lesvee$eceOeg-ceebme-heÃeesoybg ej-efvebÅeYeespeve-
heg<heYe#eCe-megjeheeve-DeyesueeMeveeoerveeceefhe %eeveeJejCeØelÙeÙelJeb Øe™heefÙeleJÙeb~ SJecemebÙeceØelÙeÙe: Øe™efhele:~
Flees efJemlej:-ØeeCeeefleheele-ce=<eeJeeo-Deoòeeoeve-cewLegve-heefj«ene: Fces heÃe heeheeefve keâLÙevles~ Fceeefve
heeheeefve %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb yebOekeâejCeeefve meefvle~ Sles<eeb hetCe&leÙee lÙeeie: heÃecene›eleeefve YeJeefvle SkeâosMelÙeeiemleg
DeCeg›elewieeaÙeles~ jeef$eYeespevelÙeeiemleg DeCeg›eleveecvewJe keâLÙeles~

ßeerceodieewlecemJeeefceefYe: heeef#ekeâØeefle›eâceCeeÙeeb keâLÙeles-
DeeneJejs Úªs DeCegJJeos jeFYeesÙeCeeoes JesjceCeb mes DemeCeb heeCeb KeeFÙeb meeFÙeb Ûesefo ÛeGefJJenes Deenejes mes
efleòees Jee keâ[gDees Jee keâmeeFuees Jee Deefceuees Jee ueJeCees Jee ogefÛÛebefleDees ogyYeeefmeDees oghheefjCeeefceDees ogefmmeefceefCeDees
jòeerS Yegòees YegbpeefJeÙees Yegefppeppeblees Jee meceCegceefCCeoes lemme efceÛÚe ces ogkeäkeâ[b~1
SJecesJe DeveskeâmLeues<eg ‘Úªb DeCegJJeob jeFYeesÙeCeeoes JesjceCeb’ FlÙeeoÙe: hee"e: meefvle~
DeleSJe cegveerveeceefhe jeef$eYeespevelÙeeieesÓCeg›elesvewJe ieerÙeles~
SJeb efÉleerÙemLeues efnbmeeefo heÃeheehe-jeef$eYeespevemeefnlesve keâce&ØelÙeÙeefve™heCelJesve <ešd met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee keâ<eeÙeØelÙeÙeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb keâesn-ceeCe-ceeÙee-ueesn-jeie-oesme-ceesn-hescceheÛÛeS~~8~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ùoÙeoenebiekebâheeef#ejeiesevf õÙeeheešJeeefoefveefceòepeerJeheefjCeece: ›eâesOe:~ efJe%eevewÕeÙe&-
peeefle-kegâue-lehees-efJeÅeepeefvelees peerJeheefjCeece: DeewælÙeelcekeâes ceeve:~ mJeùoÙeØeÛÚeoveeLe&ceveg…eveb ceeÙee~ yee¢eeLex<eg
cecesob yegeæ
q ueexYe:~ ceeÙee-ueesYe-Jeso$eÙe-nemÙe-jleÙees jeie:~ ›eâesOe-ceeveejefle-Meeskeâ-pegieghmee-YeÙeeefve És<e:~ ›eâesOe-
ceeve-ceeÙee-ueesYe-nemÙe-jlÙejefle-Meeskeâ-YeÙe-pegieghmee-Œeer-hegb-vehegbmekeâJeso-efceLÙeelJeeveeb mecetnes ceesn:~
De$e keâef§eoen-
ceesnØelÙeÙe: ›eâesOeeefo<eg ØeefJeMeefle Fefle efkeâVeeJeveerÙeles ?
vewleod, DeJeÙeJe-DeJeÙeefJevees: JÙeeflejskeâevJeÙemJe™heÙees: DeveskewâkeâmebKÙeÙees: keâejCekeâeÙe&Ùees: SkeâeveskeâmJeYeeJe-
ÙeesjskeâlJeefJejesOeeled~
efØeÙelJeb Øesce~ Sles<eg ØelÙeskebâ ØelÙeÙeMeyoes ÙeespeveerÙe:, ›eâesOeØelÙeÙes ceeveØelÙeÙes ceeÙeeØelÙeÙes ueesYeØelÙeÙes
jeieØelÙeÙes És<eØelÙeÙes ceesnØelÙeÙes ØesceØelÙeÙes Fefle~ Slew: ØelÙeÙew%ee&veeJejCeerÙeJesovee meceglheÅeles~
hegvejefhe keâef§eoeMe¿les-
ØesceØelÙeÙees ueesYe-jeieØelÙeÙeÙees: ØeefJeMeleerefle hegve®òeâoes<e: efkeâVe peeÙeles ?
ve peeÙeles, lesYÙe: SlemÙe keâLebefÛeod YesoesheuebYeeled~ leÅeLee-
yee¢eeLex<eg cecesob YeeJees ueesYe:~ ve me: Øesce, cecesob yegæŸee Deheefjie=nerlesÓefhe õe#eeheâues hejoejs Jee ØesceesheuebYeeled~
ve jeie: Øesce, ceeÙee-ueesYe-nemÙe-jefle-ØescemecetnmÙe jeiemÙe DeJeÙeefJeve: DeJeÙeJemJe™heØescelJeefJejesOeeled~
mebØeefle efveoeveØelÙeÙeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efCeoeCeheÛÛeS~~9~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ûe›eâJeefle&-yeueosJe-veejeÙeCe-ßese…f -mesveeheefleheoeefoØeeLe&veb efveoeveb~ me: ØelÙeÙe:,
ØeceeocetuelJeeved efceLÙeelJeeefJeveeYeeJeeÉe~ lesve %eeveeJejCeerÙeJesovee mebheÅeles~ ve Ûew<e: ØelÙeÙees efceLÙeelJeØelÙeÙes
ØeefJeMeefle, efceLÙeelJemenÛeeefjCees efceLÙeelJesve SkeâlJeefJejesOeeled~ ve ØesceØelÙeÙes ØeefJeMeefle, mebheefle-DemebheefòeefJe<eÙes
1. heeef#ekeâØeefle›eâceCe~
ØesefcCe mebheodefJe<eÙes efveoevemÙe ØeJesMeefJejesOeeled~

efveoeve ØelÙeÙeØe™heCeeÙew efkeâceLeË he=Lekeâdmet$eejbYe: ?
eqceLÙeelJe-›eâesOe-ceeve-ceeÙee-ueesYe-jeie-És<e-ceesn-ØesceeefocetueesÓvevlemebmeejkeâejCees efveoeveØelÙeÙe Fefle %eeheveeLeË
he=Lekeâd met$eejbYe: ke=âle:~
DeOegvee DeYÙeeKÙeeveeefoØelÙeÙe%eeveeJejCeJesoveeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeyYekeäKeeCe-keâuen-hesmegCCe-jF-DejF-GJeefn-efCeÙeefo-ceeCe-ceeÙe-ceesme-
efceÛÚCeeCe-efceÛÚobmeCe-heDeesDeheÛÛeS~~10~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—›eâesOe-ceeve-ceeÙee-ueesYeeefoefYe: hejs<JeefJeÅeceeveoes<eesodYeeJeveceYÙeeKÙeeveced~
›eâesOeeefoJeMeeoefme-oC[emeYÙeJeÛeveeefoefYe: hejmevleehepeveveb keâuen:~ hejs<eeb ›eâesOeeefovee oes<eesodYeeJeveb heswMegvÙeb~ vehle=-
heg$ekeâue$eeefo<eg jceCeb jefle:~ lelØeeflehe#ee Dejefle:~ GheslÙe ›eâesOeeoÙees OeerÙevles DeefmceefVeefle GheefOe:, ›eâesOeeÅeglheefòe
efveyebOevees yee¢eeLe& GheefOe:~ meesÓefhe %eeveeJejCeerÙeyebOeefveyebOeve:, lesve efJevee keâ<eeÙeeYeeJelees yebOeeYeeJeeled~ efveke=âefleJe&Ãevee,
ceefCe-megJeCe&-™hÙeeYeemeoevelees õJÙeevlejeoeveb efveke=âefleefjlÙeLe&:~ ceeveb ØemLeeefo: nerveeefOekeâYeeJeceeheVe:~ meesÓefhe
ketâšJÙeJenejnsleglJeeod %eeveeJejCeerÙemÙe ØelÙeÙe:~ cesÙees ÙeJe-ieesOetceeefo:~ meesÓefhe %eeveeJejCeerÙemÙe ØelÙeÙe:,
ceelegjmeodJÙeJenejmÙe efveyebOevelJeeled~
keâLeb cesÙemÙe ceeÙelJeb ?
vew<e oes<e:, Øeeke=âleJÙeekeâjCesve efve™efhelelJeeled~
Gòebâ Ûe- SS ÚÛÛe meceeCee, oesefCCe Ùe mebPekeäKeje meje Deª~
DeCCeesCCemme hejeshhejcegJeWefle meJJes meceeJesmeb1~~
De Dee F F& G T mJeje: <ešd meceevee: S Dees Fefle Éew mebOÙe#ejew Fces De°ew mJeje: hejmhejb DeeosMeb
ØeehvegJeefvle~ FlÙevesve met$esCe Øeeke=âles SkeâejmÙe DeekeâejefJeOeeveeled~
cees<emlesÙe:~ ve cees<e: Deoòeeoeves ØeefJeMeefle, ùle-heeflele-Øecegkeäle-efveefnleeoeveefJe<eÙes Deoòeeoeves SlemÙe
ØeJesMeefJejesOeeled~ yeewæ-vewÙeeefÙekeâ-meebKÙe-ceermeebmekeâ-ÛeeJee&keâ-JewMese<f ekeâeefooMe&ve®ÛÙevegeJf eæb %eeveb efceLÙee%eeveb~ efceLÙeelJeb
mecÙeeficeLÙeelJeb Ûe efceLÙeeoMe&veb~ cevees-JeÛeve-keâeÙeÙeesiee: ØeÙeesie:~ Slew: meJex: %eeveeJejCeerÙeJesovee meceglheÅeles~
›eâesOe-ceeve-ceeÙee-ueesYe-jeie-És<e-ceesn-Øesce-efveoeve-DeYÙeeKÙeeve-keâuen-hewMegvÙe-jefle-Dejefle-GheefOe-efveke=âefle-
ceeve-ceeÙee-cees<ew: keâ<eeÙeØelÙeÙe: Øe™efhele:~ efceLÙee%eeve-efceLÙeeoMe&veeYÙeeb efceLÙeelJeØelÙeÙees efveefo&„:~ ØeÙeesiesve
ÙeesieØelÙeÙe: Øe™efhele:~
De$e keâef§eoen-
ØeceeoØelÙeÙe: efkeâVeesòeâ: ?
SlesYÙees yee¢eØeceeoevegheuebYeeled~
keâLeceskebâ keâeÙe&ceveskesâYÙe GlheÅeles ?
vewleod, Skeâmceeled kegâcYekeâejeoglheVeIešmÙe DevÙemceeoefhe GlheefòeoMe&veeled~
hegvejhÙeen-
heg®<eb Øeefle he=Lekeâd he=LeieglheÅeceevee: kegâcYeesobÛevemejeJeeoÙees ÂMÙevles Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
ve, De$eeefhe ›eâceYeeefJe›eâesOeeefoYÙe: GlheÅeceeve%eeveeJejCeerÙemÙe õJÙeeefoYesosve YesoesheuebYeeled~
%eeveeJejCeerÙemeceevelJesve leoskebâ Ûesled ?
ve, yengYÙe: meceglheÅeceeveIeševeeceefhe IešYeeJesve SkeâlJeesheuebYeeled~
hegve: efMe<Ùe: keâLeÙeefle-
YeJeleg veece, %eeveeJejCeerÙemÙe Sles ØelÙeÙee: vewiece JÙeJenejveÙeÙees:, ve meb«enveÙeehes#eÙee, le$e GhemebnefjleeMes<e-
keâeÙe&keâejCekeâueehes keâejCeYesoevegheheòes: ?
vewleod JeòeâJÙeb, meb«enveÙes ØeOeeveerke=âles mebie=nerleeMes<eefJeMes<es keâeÙe&keâejCeYesoesheheòes:~
DeOegvee Mes<ekeâce&Ceeb ØelÙeÙeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe ØelÙeÙeØe™heCee ke=âlee leLee Mes<emehleeveeceefhe keâce&Ceeb
ØelÙeÙeØe™heCee keâle&JÙee, efJeMes<eeYeeJeeled~
keâef§eled efMe<Ùe he=ÛÚefle-
efceLÙeelJe-DemebÙece-keâ<eeÙe-ÙeesieØelÙeÙew: heefjCele peerJesve men SkeâeJeieenveeÙeeb efmLelekeâece&CeJeie&CeeÙeeb hegûuemkebâOee
SkeâmJe™hee: keâLeb peerJemebyebOesve De„YesoceeheÅevles ?
vewleoeMebkeâveerÙeb, efceLÙeelJe-DemebÙece-keâ<eeÙe-ÙeesieØelÙeÙeeJe„bYeyeuesve meceglheVee„MeefòeâmebÙegòeâpeerJemebyebOesve
keâece&CehegûuemkebâOeeveeb De„keâcee&OeejsCe heefjCeceveb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
leelheÙe&cesleled-›eâesOeceeveceeÙeeueesYe-jeieÉs<eceesnØesceØelÙeÙee: keâ<eeÙeØelÙeÙee: %eeleJÙee:~ lele§e ‘‘efCeoeCeheÛÛeS’’
met$esCe efceLÙeelJe-›eâesOeeefoefveefceòesve efveoeveØelÙeÙesve Deveblemebmeejes YeJeleerelf e efve™efheleb~ hegve§e ‘DeyYekeäKeeCe’ FlÙeeefo
met$esCe efceLÙeelJeÙeesieØelÙeÙeew efve™efheleew mle:~ Deveblejb mehlekeâce&Ceeceefhe Fces SJe ØelÙeÙee YeJevleerelf e %eeheveeLeË ‘SJeb
meòeCnb keâcceeCeb’ met$eceeieleceefmle Fefle %eelJee mJeeOÙeeÙeesheeefpe&lemecÙei%eeveJewjeiÙeYeeJeveeyeuesve Fceeved ØelÙeÙeeved Mevew:
Mevew: ÜemeefÙelJee mJeelceYeeJeveeyeuesve mJeelceevebob DevegYeJeved meved efvepeelceMeefòeâJe&Oe&veerÙee YeJÙeJejhegC[jerkewâ: Fefle~
SJeb le=leerÙemLeues keâ<eeÙeefceLÙeelJeÙeesieØelÙeÙeefve™hekeâeefCe ÛelJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee Øeke=âefleØeosMeefveefceòeeslheVe%eeveeJejCeerÙeJesoveeÙeeb veÙeefJeJe#eeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
Gppegmegomme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee peesieheÛÛeS heÙeef[heosmeiieb~~12~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Øeke=âefleØeosMee«emJe™heeslheVe%eeveeJejCeerÙeJesovee ‘peesieheÛÛeS’ ÙeesieØelÙeÙesve
YeJeefle, efkebâ Ûe Deefmceved met$es ‘heÙeef[heosmeiieb’ ÙelkeâefLeleb leled ef›eâÙeeefJeMes<elJesve DeYÙegheieleefceefle %eeleJÙeb~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 13, 14 JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /439
De$e efMe<Ùe DeeMe¿les-

ve Ûe Ùeesieeveeb Je=efæb neefveb Jee cegkeälJee DevÙesYÙe: keâejCesYÙe: %eeveeJejCeerÙeØeosMee«emÙe Je=efæb neefveb Jee ve
heMÙeece:~ lemceeled %eeveeJejCeerÙeØeosMee«eJesovee ÙeesieØelÙeÙesve YeJeleg veece, ve Øeke=âefleJesoveeÙeesieØelÙeÙesCe YeJeefle,
lemceeled lemÙee Je=efænevÙeesjvegheuebYeeled Fefle Ûesled?
vewleoeMebkeâveerÙeb, Ùeesiesve efJevee %eeveeJejCeerÙeØeke=âles: ØeeogYee&JeeoMe&veeled~ ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&: keâLeÙeefle-‘‘pesCe
efJeCee peb efCeÙecesCe CeesJeueyYeos leb lemme keâppeefceÙejb Ûe keâejCeefceefo meÙeueCeFÙeeFÙepeCehheefmeæb~’ lemceeled
ØeosMee«eJesovee FJe Øeke=âefleJesoveeefhe ÙeesieØelÙeÙesvesefle efmeæced~
mebØeefle efmLelÙevegYeeieJesoveekeâ<eeÙeØelÙeÙesvesefle efve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
keâmeeÙeheÛÛeS efªefo-DeCegYeeieJesÙeCee~~13~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCeerÙeefmLeefleJesovee DevegYeeieJesovee Ûe keâ<eeÙeØelÙeÙesve YeJeefle,
keâ<eeÙeJe=eæ
f -neefveYÙeeb efmLeefle-DevegYeeieÙeesJe=e& æf neefveoMe&veeled~ ve ØeeCeeefleheele-ce=<eeJeeo-Deoòeeoeve-cewLegve-heefj«en-
jeef$eYeespeve-ØelÙeÙew%ee&veeJejCeerÙeb yeOÙeles, lesve efJeveeefhe DeØeceòemebÙeleeefo<eg yebOeesheuebYeeled~ ve ›eâesOe-ceeve-ceeÙee-
ueesYewye&OÙeles, keâceexoÙepeeleeveeb les<eecegoÙeefJejefnlekeâeues leodyebOeesheuebYeeled~ ve efveoeve-DeYÙeeKÙeeve-keâuen-hewMegvÙe-
Dejefle-GheefOe-efveke=âefle-ceeve-ceeÙee-cees<e-efceLÙee%eeve-efceLÙeeoMe&vewye&OÙeles, lewefJe&veeefhe met#cemeebhejeefÙekeâmebÙeles<eg
leodyebOeesheuebYeeled~ efkebâ Ûe-
‘‘Ùeod Ùeefmceved melÙesJe YeJeefle veemeefle leòemÙe keâejCeefceefle vÙeeÙeeled’’~ lemceeled %eeveeJejCeerÙeJesovee Ùeesiekeâ<eeÙeeYÙeeb
ÛewJe YeJeleerefle efmeæced~
Gòebâ Ûe-‘‘peesiee heÙeef[-heosmes efªefo-DeCegYeeies keâmeeÙeoes kegâCeefo1~~’’
De$e keâef§eled he=ÛÚefle-
ÙeÅesJeb leefn& õJÙeeefLe&keâveÙes<eg hetJeexòesâ<eg ef$e<Jeefhe ØeeCeeefleheeleeoerveeb ØelÙeÙelJeb keâLeb ÙegpÙeles ?
vewleled, les<eg melmeg %eeveeJejCeerÙeyebOeesheuebYeeled~ veeJeMÙeb keâejCeeefve keâeÙe&Jeefvle YeJeefvle, kegâcYecekegâJe&lÙeefhe
kegâcYekeâejs kegâcYekeâejJÙeJenejesheuebYeeled~ ve Ûe heÙee&ÙeYesosve Jemlegvees Yeso:, leodJÙeefleefjòeâheÙee&ÙeeYeeJeeled mekeâueueeskeâ-
JÙeJenejesÛÚsoØemebieeÛÛe~ ‘vÙeeÙe§eÛÙe&les ueeskeâJÙeJenejØeefmeæŸeLeË, ve leodyeefnYet&lees vÙeeÙe:, lemÙe vÙeeÙeeYeemelJeeled~’
lelemle$e les<eeb keâejCelJeb ÙegpÙeles Fefle~
De$eeefhe mehlekeâce&Ceeb ÛelegefJe&OeyebOemÙe cetueØelÙeÙeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâe-meJex<eeb keâce&Ceeb efmLeefle-DevegYeeie-Øeke=âefle-ØeosMeYesosve yebOe§elegefJe&OeMÛewJe~ le$e
Øeke=âefleØeosMeew Ùeesieeled efmLeefle-DevegYeeieew keâ<eeÙeeefoefle mehleeveeceefhe keâce&Ceeb Éew ÛewJe ØelÙeÙeew YeJele:~
De$e efMe<Ùe: he=ÛÚefle-
keâLeb Éew SJe ØelÙeÙeew De„eveeb keâce&Ceeb Éeef$ebMeodYesoeveeb Øeke=âefle-efmLeefle-DevegYeeie-ØeosMeyebOeeveeb keâejCelJeb
440 / JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 15 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
ØeefleheÅevles~ De$e De„efJeOekeâce&Ceeb Øeke=âefleDeeefoÛelegefJe&OeyebOew: iegefCeleeveeb Éeef$ebMeodYesoe %eeleJÙee YeJeefvle les<eeb ÉeJesJe
keâejCelJeb keâLeefceefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&ßeerJeerjmesveieg®: GòejÙeefle-
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâ Ûe-DeMegæheÙee&ÙeeefLe&keâ™hes $e+pegmet$eveÙes DevebleMeefòeâmebÙegòewâkeâõJÙeeefmlelJeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
Jele&ceevekeâeueefJe<eÙekeâ-$e+pegmet$eveÙeefJe<eÙeJemlegvees õJeCeeYeeJeeled ve le$e õJÙeefceefle %eeveeJejCeerÙeJesovee veemleerelf e Ûesled ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleod, Jele&ceevekeâeuemÙe JÙebpeveheÙee&Ùeeved ØeleerlÙe DeJeefmLelemÙe mJekeâeMes<eeJeÙeJeeveeb ielemÙe õJÙelJeb Øeefle
efJejesOeeYeeJeeled~ Deefhe&leheÙee&ÙesCe Jele&ceevelJeceeheVemÙe JemlegveesÓveefhe&leheÙee&Ùes<eg õJeCeefJejesOeeYeeJeeled Jee Deefmle
$e+pegmet$eveÙeefJe<eÙes õJÙeefceefle~
SJeb ÛelegLe&mLeues $e+pegmet$eveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesoveekeâLeve™hesCe met$e$eÙeb ieleced~
DeOegvee MeyoveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeeefo Jesoveeefve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—MeyoveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesoveeÙee: keâLeveceJeòeâJÙeceefmle, efkebâ Ûe-
le$e veÙes meceemeeYeeJeeled~
De$e keâef§eled efMe<Ùe: he=ÛÚefle-
heoeveeb meceemees veece, efkeâceLe&iele: heoiele: leogYeÙeielees Jee ?
ve leeJeoLe&iele:, ÉÙees: heoÙeesjLee&veeceskeâlJeeYeeJeeled~ ve leeJeled ÉÙees: heoÙeesjLee&veeceskeâlJeb, lemÙe DeeOeejeYeeJeeled~
ve leeJeled hetJe&heoceeOeej:, GòejheoesÛÛeejCemÙe efJeheâuelJeØemebieeled~ veesòejheoceefhe, hetJe&heoesÛÛeejCemÙe efve<heâuelJe-
Øemebieeled~ ve ÉeJeefhe heoew DeeOeejew, SkeâmÙe efvejJeÙeJemÙe DeLe&mÙe ÉÙeesjJemLeeve-efJe®ælJeeled~ ve Ûe ÉÙeesjeqhe
DeLe&ÙeesjskeâlJeceeheVeÙees: meceemeesÓefhe Deefmle, efÉlJesve-efÉYeeJesve efJevee meceemeefJejesOeeled~
DeOegvee efÉleerÙehe#emÙe efvejekeâjCeb ef›eâÙeles-
heoieleesÓefhe meceemees ve mebYeJeefle, ÉÙeesjefhe heoÙees: SkeâlJeceeheVeÙees: ÉÙees: heoÙees: DemeJeCe&Øemebieeled~ ve
ÛewJeb, ÉeYÙeeb JÙeefleefjòeâle=leerÙewkeâheoeveecevegheuebYeeled~ GheuebYes Jee ve me: meceeme:, efÉYeeJesve efJevee meceemeefJejesOeeled~
DeOegvee le=leerÙehe#emÙe efvejekeâjCeb %eeleJÙeced-
veesYeÙeieleesÓefhe, GYeÙehe#eieleoes<eeveg<ebieeled~ lemceeled meceemees veemleerefle efmeæced~
mebØeefle meceemeeYeeJes meefle S<eesÓLe&: metÛÙeles-
ÙeesieMeyoes ÙeesieeLeË YeCeefle, ØelÙeÙeMeyo: ØelÙeÙeeLeË YeCeefle, Fefle ÉeYÙeeceefhe heoeYÙeeb SkeâesÓLeex ve Øe™hÙeles~
lesve ÙeesieØelÙeÙesve Øeke=âefle-ØeosMeeiebÇ, keâ<eeÙeØelÙeÙesve efmLelÙevegYeeieJesovee Fefle DeJeòeâJÙeceefmle~
DeLeJee ve melkeâeÙeË GlheÅeles, mele: GlheefòeefJejesOeeled~ veemeÛÛe keâeÙeË GlheÅeles Kejëe=biemÙeeefhe GlheefòeØemebieeled~
ve Ûe meomeÛÛeeslheÅeles GYeÙeieleoes<eeveg<ebieeled~ lemceeled keâeÙe&keâejCeYeeJees veemleerefle %eeveeJejCeerÙeØeke=âefleØeosMee«eJesovee
ÙeesieØelÙeÙesve, efmLelÙevegYeeieJesovee keâ<eeÙeØelÙeÙesvesefle DeJekeäleJÙeced~
DeLeJee ve meceevekeâeues Jele&ceeveeveeb keâeÙe&keâejCeYeeJees ÙegpÙeles, ÉÙees: melees: Demelees: meomelees§e keâeÙe&keâejCe-
YeeJeefJejesOeeled~ DeefJejesOes Jee SkeâmeceÙes ÛewJe meJe&ceglheÅe efÉleerÙemeceÙes keâeÙe&keâejCekeâueehemÙe efvecet&ueØeueÙees YeJesled~
ve ÛewJeb, leLeevegheuebYeeled~
ve Ûe efYeVekeâeues<eg Jele&ceeveeveeb keâeÙe&keâejCeYeeJe:, ÉÙees: melees: Demelees§e keâeÙe&keâejCeYeeJeefJejesOeeled~ ve Ûe
meodJemlegveesÓmeodJemlegve: Glheefòe:, efJebOÙeeÛeueeled DeekeâeMekegâmegceeveeceefhe GlheefòeØemebieeled~ ve ÛeemeodJemlegve: meodJemlegve:
Glheefòe:, ieo&Yeßeb=ieeled YeskeâmÙeeslheefòeØemebieeled~ ve ÛeemeodJemlegve: DemeodJemlegve: Glheefòe:, ieo&Yeëe=bieeled ieievekegâmegcee-
veeceglheefòeØemebieeled~ lele: keâeÙe&keâejCeYeeJees veemleerefle %eeveeJejCeerÙeJesovee DeJekeäleJÙeeefmle~
DeLeJee $eÙeeCeeb MeyoveÙeeveecehes#eÙee %eeveeJejCeerÙe hegûuemkebâOeesoÙepeefvelee%eeveb %eeveeJejCeerÙeJesovee keâLÙeles~
ve Ûe mee Ùeesiekeâ<eeÙeeYÙeeceglheÅeles, efve:Meòesâ: MeefòeâefJeMes<emÙe GlheefòeefJejesOeeled~ veesoÙeielekeâce&õJÙemkebâOeeled GlheÅeles,
heÙee&ÙeJÙeefleefjòeâõJÙeeYeeJeeled~ lesve $eÙeeCeeb MeyoveÙeeveecehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesoveeØelÙeÙeesÓJeòeâJÙees %eeleJÙe:~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙeJesovee MeyoveÙeehes#eÙee DeJeòeâJÙee keâefLeleeefmle
veeveeÙegefòeâkeâLevesve leLewJe mehleeveeceefhe keâce&Ceeb Jesovee DeJeòeâJÙee %eeleJÙee, DeueceefleefJemlejsCesefle~
leelheÙe&ce$e-ÙeÅeefhe keâce&yebOekeâejCe™hesCe efceLÙeelJeeefJejeflekeâ<eeÙeÙeesiee§elJeej: ØelÙeÙee: keâefLelee:~
leòJeeLe&met$e«evLes ØeceeoeefOekesâve hebÛeØelÙeÙee: Øeeskeälee:~ De$e «evLes Ùes Ùes ØelÙeÙee: efve™efhelee:~ meJex<eeb ØelÙeÙeeveeb
keâcee&œeJeyebOekeâejCeeefCe %eelJee meJe&ØelÙeÙesYÙe: mJeelceeveb he=Lekeäke=âlÙe MegæyegæefÛeÛÛewlevÙemJe™hemJeelceleòJecesJe
efÛevleefÙeleJÙecenefve&Meced~
SJeb hebÛecemLeues %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb Jesovee MeyoveÙeehes#eÙee DeJeòeâJÙeeefmle Fefle keâLeve™hesCe És met$es ieles~
Fefle JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveeefOekeâejs <ees[Me met$eeefCe ieleeefve~
SJeb JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveveeceevegÙeesieÉejb meceehleced~
Fefle ßeercel<ešdKeC[eiecemÙe JesoveeKeC[veeefcve ÛelegLe&KeC[s ÉeoMes «evLes ieefCeveer-
%eeveceleerke=âle-efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb De°ceJesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesie-
ÉejveeceeÙeb ØeLeceesÓefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
442 / JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 1 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
cebieueeÛejCeced
ßeer leerLeËkeâjveecekeâce&JeMele:, hebÛeeefhe keâuÙeeCekeâeved~
kegâJe&vlees yengYeefòeâle: megjieCee ßes‰eslmeJeb levJeles~~
les meJex ieCeOeejkewâjefhe vegleem-leerLee&§e keâeuee Deefhe~
lelkeâuÙeeCekeâ#es$ekeâeueefleLeÙe:, kegâJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe JesoveeveeceÛelegLe&Keb[s efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le-veJeces JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegÙeesieÉejs
ÛelegefYe&: mLeuew: hebÛeoMemet$ew: efÉleerÙeesÓefOekeâej: keâLÙeles~ le$e leeJeled ØeLecemLeues efJe<eÙeØeefleheeoveØeefle%ee™hesCe
‘JesÙeCeemeeefceòe’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb~ efÉleerÙemLeues vewieceJÙeJenejveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeeefoJesoveeefve™heCeeLeË
veJemet$eeefCe keâLÙevles~ le=leerÙemLeues meb«enveÙeehes#eÙee JesoveeØeefleheeovehejeefCe $eerefCe met$eeefCe Je#Ùevles~ hegve§e ÛelegLe&mLeues
Meyo-$e+pegmet$eveÙeehes#eÙee JesoveeØe™hekebâ met$eÉÙeefceefle meb#eshesCe heeleefvekeâe metefÛelee YeJeefle~
DeOegvee efJe<eÙeefve™heCeØeefle%eemJe™heØeLecemet$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCeemeeefceòeefJeneCes efòe~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e cebocesOeeefJeveecevlesJeeefmeveeceefOekeâejmceejCeeLeË Fob met$eceeieleceefmle~
De$e keâef§eoen-
Ùesve peerJesve Ùelkeâce& yeæb lemÙe JesoveeÙee: me SJe mJeeceer YeJeleerefle efJeveesheosMesve %eeÙeles, lemceeled
‘JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveefceefle’ DevegÙeesieÉejb ve keâLeefÙeleJÙeced ?
Ùeefo ÙemceeoglheVemle$ewJe efle…sled keâce&mkebâOemleefn& me SJe mJeeceer YeJesled~ ve ÛewJeb, keâce&Ceeceskeâmceeled keâmceeoefhe
GòheòesjYeeJeeled~ leÅeLee-ve leeJeppeerJeeÛÛewJe keâce&Ceeceglheefòe:, keâce&eJf ejefnleefmeæsYÙeesÓefhe leoglheefòeØemebieeled~ veepeerJeeÛÛewJe,
peerJeJÙeefleefjkeälekeâeuehegûueekeâeMesYÙeesÓefhe leoglheefòeØemebieeled~ veemeceJeslepeerJeepeerJesYÙe§ewJe meceglheÅeles, efmeæpeerJe-
hegûuesYÙeesÓefhe keâceexlheefòeØemebieeled~ ve Ûe mebÙegòesâYÙe§ewJe leoglheefòe:, mebÙegòeâpeerJehegûuesYÙeesÓefhe keâceexlheefòeØemebieeled~
ve Ûe meceJeslepeerJeepeerJesYÙeesÓefhe leoglheefòe:, DeÙeesefieveesÓefhe keâce&yebOeØemebieeled~
lemceeled keâejCeeled efceLÙeelJeemebÙece-keâ<eeÙe-Ùeesiepeveve#ecehegûueõJÙeeefCe peerJe§e keâce&yebOemÙe keâejCeefceefle efmLeleced~
me Ûe peerJehegûueÙeesyeËOe: ØeJeenmJe™hesCe DeeefoefJejefnle:, DevÙeLee Decetle&cetle&Ùees: peerJehegûueÙees: yebOeevegheheòes:~ yebOeefJeMes<eb
ØeleerlÙe meeefo-meevle:, DevÙeLee Skeâefmceved peerJes GlheVeosJeeefoheÙee&ÙeeCeeceefJeveeMeØemebieeled~ lemceeled ÉeYÙeeb ef$eefYe§elegeYf e&Jee&
GlheÅe peerJes SkeâerYeeJesve efmLeleJesovee le$e SkeâmÙe ÛewJe YeJeefle, DevÙemÙe ve YeJeleerelf e ve Jeòegâb MekeäÙeles~
SJeb peelemebosnmÙe DevlesJeeefmeve: ceefleJÙeekegâueleeefJeveeMeveeLeË JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveb efve™heefÙeleJÙeced~
SJeb ØeLecemLeuesÓefOekeâejkeâLevemetÛevehejlJesve Skebâ met$eb ieleced~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 2, 3, 4 JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /443
mebØeefle vewieceJÙeJenejveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-

Cesiece-JeJenejeCeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee peerJemme Jee~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeefmceVeefOekeâejs meJex<eg met$es<eg ‘Jee’ Meyoe: meJex mecegÛÛeÙeeLex õ„JÙee:~
keâef§eoen-
‘mÙeeled’ Meyoew Éew mle:, Skeâ: ef›eâÙeeJeeÛekeâ: DehejesÓveskeâevleJeeÛekeâ:, le$e keâmÙesob «enCeceefmle ?
DeeÛeeÙe&:Øeen-
De$eeveskeâevleJeeÛekeâes ie=nerleJÙe:, lemÙeeveskeâevles Je=efòeoMe&veeled~ DeleesÓ$e ‘mÙeeled’ Meyo: meJe&LeeefveÙeceheefjnejsCe
meJe&$eØe™hekeâesÓefmle ØeceeCeevegmeeefjlJeeled~
Gòebâ Ûe- meJe&LeeefveÙecelÙeeieer, ÙeLeeÂ„cehes#ekeâ: ~
mÙeeÛÚyomleeJekesâ vÙeeÙes, veevÙes<eeceelceefJeefÉ<eeced1~~
lele: mÙeeppeerJemÙe Jesovee~ leÅeLee-
DevevleevevleefJeœemeesheÛeÙemeefnlekeâce&hegûuemkebâOees efn mÙeeppeerJe:, peerJeeled he=LeiYeeJesve leovegheuebYeeled~ ve
ÛeeYesos meefle SkeâÙeesie#ecelee veemleerefle Jeòegbâ Ùegòebâ, DevÙe$e leLeevegheuebYeeled~ SJebefJeOeefJeJe#eeÙee: mÙeeppeerJemÙe
Jesovee Fefle efmeæced~2
mebØeÇefle veespeerJemÙe JesoveekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee CeespeerJemme Jee~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—veespeerJees veece DevebleevebleefJeœemeesheÛeÙew®heefÛelekeâce&hegûuemkebâOe:,
ØeeCeOeejCeeYeeJeeled %eeveoMe&veeYeeJeeÉe~ le$elevepeerJeesÓefhe mÙeeVeespeerJe:, lemceeled he=LeiYetlemÙe lemÙeevegheuebYeeled~
lele: mÙeeled veespeerJemÙe Jesovee~
keâLeceefYeVes <e…erefveoxMe: ?
vewleled ‘Keefojmme KebYees efòe’ DeYesosÓefhe <e…erefveoxMeesheuebYeeled~ Sles És Deefhe met$es mebie=nerlevewieceveÙemÙeeefhe
ÙeespeefÙeleJÙes, yentveeceefhe peerJe-veespeerJeeveeb peeefleÉejsCe SkeâlJeesheheòes:~
mebØeefle yengpeerJeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee peerJeeCeb Jee~~4~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peerJee: Skeâ-efÉ-ef$e-Ûeleg:-hebÛesefvõÙeYesosve Jee <ešdkeâeÙeYesosve Jee osMeeefoYesosve
Jee DeveskeâefJeOee: meefvle~
De$e keâef§eoen-
efve§esleve-cetle&hegûuemkebâOemeceJeeÙesve Ye=„mJekeâmJe™hemÙe keâLeb peerJelJeb ÙegpÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, DeefJeve„%eeveoMe&veeveecegheuebYesve peerJemÙeeefmlelJeefmeæs:~ JeemleJesve le$e hegûuemkebâOeesÓefhe veeefmle,
ØeOeeveerke=âlepeerJeYeeJeeled~ ve Ûe peerJes hegûueØeJesMees yegeæ
f ke=âle§ewJe, hejceeLexveeefhe lemceeled les<eeceYesoesheuebYeeled~ SJebeJf eOeehe&CeeÙeeb
%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeppeerJeeveeb YeJeefle~
1. ßeermecebleYeõmJeeefceke=âle-mJeÙebYetmlees$eb~ 2. <ešdKeb[eiece-OeJeueešerkeâemeceefvJele heg.12, he=.296~
444 / JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 5 mes 10 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
hegve: keâef§eefÛÚ<Ùe: he=ÛÚefle-

keâLeceskeâmÙee: JesoveeÙee yenJe: mJeeefceve: ?
vewleled ‘DejnbleeCeb hetpee’ FlÙe$e yentveeceefhe SkeâmÙee: hetpeeÙee: mJeeefcelJeesheuebYeeled~
DeOegvee keâLebefÛeled veespeerJeeveeb Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee CeespeerJeeCeb Jee~~5~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—MejerjekeâejsCe efmLelee: keâce&-veeskeâce&mkebâOee veespeerJee:, efve§eslevelJeeled~ le$e
efmLelee: peerJee Deefhe veespeerJee:, les<eeb lesYÙees YesoeYeeJeeled~ les Ûe veespeerJee Deveskesâ meefvle, DeveskeâmebmLeeve-osMe-keâeue-
JeCe&-iebOeeefoYesoeheCee&Ùeebb~ les<eeb veespeerJeeveeb Ûe %eeveeJejCeerÙeJesovee YeJeefle~
hegve: peerJeveespeerJeJesoveeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee peerJemme Ûe CeespeerJemme Ûe~~6~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peerJemÙeeefhe Jesovee YeJeefle, lesve peerJesve efJevee hegûueeÛÛewJe lemÙee JesoveeÙee
DevegheuebYeeled~ veespeerJemÙeeefhe YeJeefle, veeskeâce&hegûuemkebâOewefJe&vee peerJeeÛÛewJe leovegheuebYeeled~ SJebefJeOeveÙeehes#eÙee ‘peerJemÙe
Ûe veespeerJemÙe Ûe %eeveeJejCeerÙeJesovee YeJeefle’~
mebØeefle SkeâpeerJe yengveespeerJeJesovee ØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee peerJemme Ûe CeespeerJeeCeb Ûe~~7~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peerJemÙewkeâlJeb Ùeoe peelÙehes#eÙee ie=nerleb leoe veespeerJeyenglJeb osMe-mebmLeeve-
MejerjejbYekeâhegûueYesovs e ie=nerleJÙeb~ Ùeoe peelÙee efJevee peerJeJÙeefòeâieleceskeâlJeceefhe&leb YeJeefle leoe keâece&CemkebâOeeveecevevlee-
veeceveskeâmebmLeeveeveeceveskeâosMeefmLeleeveeceskeâpeerJeefJe<eÙeeCeeb Yesosve veespeerJeyenglJeb JeòeâJÙeb~ SJebefJeOeeÙeeb Dehe&CeeÙeeb
peerJemÙe Ûe veespeerJemÙe Ûe %eeveeJejCeerÙeJesovee YeJeefle~
hegve§eeveskeâpeerJe-SkeâveespeerJeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee peerJeeCeb Ûe CeespeerJemme Ûe~~8~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeoe peelÙehes#eÙee veespeerJemÙewkeâlJeb efJeJeef#eleb leoe keâeÙe-FefvõÙe-mebmLeeve-
osMeeefoYesosve peerJeeveeb yenglJeb ie=nerleJÙeb~ Ùeoe veespeerJemÙe JÙekeälÙehes#eÙee SkeâlJeceefhe&leb leoe ØeosMeeefoYesosve peerJeyenglJeb
ie=nerleJÙeb~ SJebefJeOeefJeJe#eeÙee: mÙeeled peerJeeveeb Ûe veespeerJemÙe Ûe Jesovee YeJeefle~
DeOegvee veeveepeerJe-veeveeveespeerJeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee peerJeeCeb Ûe CeespeerJeeCeb Ûe~~9~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeoe peerJe-veespeerJeeveeb Ûe DeJeÙeJeefJe<eÙeceveJeÙeJeefJe<eÙeb Ûe yenglJeb efJeJeef#eleb
leoe peerJeeveeb Ûe veespeerJeeveeb Ûe %eeveeJejCeerÙeJesovee YeJeleerefle %eeleJÙeb~
mebØeefle %eeveeJejCeerÙeJÙeefleefjòeâMes<ekeâce&Ceeb Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙeJesovee SkeâpeerJe-SkeâveespeerJe-veeveepeerJe-veeveeveespeerJeeÅehes#eÙee
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 11, 12, 13, 14 JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /445
Øe™efhelee: leLewJe mehleeveeb keâce&Ceeb Øe™heefÙeleJÙee:, efJeMes<eeYeeJeeled~

SJeb efÉleerÙemLeues vewiece-JÙeJenejveÙeehes#eÙee peerJe-veespeerJeJesoveeefve™heCeeLe&hejeefCe veJe met$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle meb«enveÙeehes#eÙee peerJemÙe %eeveeJejCeerÙeJesovee ØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
mebienCeÙemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee peerJemme Jee~~11~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùees ÙemÙe heâuecevegYeJeefle me: lemÙe mJeeceer YeJeleerefle mekeâueueeskeâØeefmeæes
JÙeJenej:~ ve Ûe keâce&heâueb keâcee&CÙesJe YegÀeles, mJekeâelceefve ef›eâÙeeefJejesOeeled~ efve§eslevelJesve %eeveoMe&veefJejefnles<eg
hegûuemkebâOes<eg %eeveeJejCeerÙeJÙeeheejmÙe JewheâuÙeØemebieeled ve Ûe veespeerJemÙe, efkeâb leg peerJemÙewJe Jesovee YeJeefle~ ve Ûe
peerJeõJÙeJÙeefleefjòeâes veespeerJees YeJeefle, peerJesve men SkeâlJeceeheVemÙe veespeerJelJeefJejesOeeled~ Sleled Megæmeb«enveÙeJeÛeveb,
peerJeeveeb lew: men veespeerJeeveeb Ûe SkeâlJeeYÙegheieceeled~
De$e keâef§eoen-
De$e met$es ‘mÙeeÛÚyo:’ efkeâvve ØeÙegòeâ: ?
DeeÛeeÙe&: heÇen-
vew<e oes<e:, ØekeâejevlejeYeeJeeled~ Ùeefo Megæmeb«enveÙesve JesoveeÙee: mJeeefceveesÓvÙeesÓefhe ØekeâejesÓefmle leefn& mÙeeÛÚyo:
GÛÙeles~ ve Ûeeefmle lemceeled me ve ØeÙegòeâ Fefle %eeleJÙe:~
mebØeefle DeMegæmeb«enveÙeefJe<eÙes mJeeefcelJeØe™heCeeLeË Gòejmet$eceJeleeÙe&les-
peerJeeCeb Jee~~12~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebie=nerleveespeerJe-peerJeyenglJeeYÙegheieceeled~ SleoMegæmeb«enveÙeJeÛeveb~ Mes<eb ÙeLee
Megæ meb«enveÙeehes#eÙee keâefLeleb leLee JeòeâJÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
DeOegvee mehlekeâce&Ceeb meb«enveÙeehes#eÙee mJeeefcelJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee MegæeMegæmeb«eÇnveÙeew DeeefßelÙe %eeveeJejCeerÙeJesoveeÙee: mJeeefcelJeØe™heCee
ke=âlee leLee mehleeveeb keâce&Ceeb JesoveeÙee: he=Lekeâd-he=Lekeâd mJeeefcelJeØe™heCee keâle&JÙee, efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb le=leerÙemLeues meb«enveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesoveemJeeefcelJekeâLevelJesve $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee Meyo-$e+pegmet$eveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesovee mJeeefcelJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meoogpegmegoeCeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee peerJemme~~14~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—MeyoveÙepeg&met$eveÙeeYÙeeb %eeveeJejCeerÙeJesoveeÙee: mJeeceer peerJe SJe YeJeefle~
DeLe keâef§eoen-
efkeâceLeË peerJeJesoveeÙee: Meyopeg&met$eveÙeew yengJeÛeveb vesÛÚle: ?
vew<e oes<e:, yenglJeeYeeJeeled~ leÅeLee-meJe&ceefhe Jemleg SkeâmebKÙeeefJeefMe„cevÙeLee lemÙeeYeeJeØemebieeled~ ve
ÛewkeâlJeØeefleie=nerles Jemlegefve efÉYeeJeeoerveeb mebYeJeesÓefmle, Meerlees<CeeveeefceJe les<eg meneveJemLeeveue#eCeefJejesOeoMe&veeled~ ve
Ûe SkeâlJeeefJeefMe„b Jemleg Deefmle Ùesve DeveskeâlJemÙe leoeOeejes YeJesled~
446 / JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 15 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Skeâefmceved mlebYes cetuee«eceOÙeYesosve DeveskeâlJeb ÂMÙeles Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeles-
vewleoeMe¿veerÙeb, le$e SkeâlJeb cegkeälJee DeveskeâlJemÙeevegheuebYeeled~ ve leeJelmlebYeieleceveskeâlJeb, le$e SkeâlJeesheuebYeeled~
ve cetueielece«eieleb ceOÙeieleb Jee, le$eeefhe SkeâlJeb cegkeälJee DeveskeâlJeevegheuebYeeled~ ve $eÙeeCeeceskewâkeâJemletveeb mecetnesÓveskeâlJemÙe
DeeOeej:, leodJÙeeflejskesâCe lelmecetnevegheuebYeeled~ lemceeVeeefmle yenglJeb lesvewJe keâejCesve ve Ûee$e yengJeÛeveceefhe~ lemceeled
Meyo-$e+pegmet$eeCeeb %eeveeJejCeerÙeJesovee peerJemÙe YeJeleerefle YeefCelece$e~
mebØeefle mehlekeâce&Ceeceefhe SleodJesoveemJeeefcelJeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe Øe™efheleb leLee mehleeveeb keâce&Ceeb JesoveemJeeefcelJeb
Øe™heefÙeleJÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
leelheÙe&ce$e-JesoveeÙee: mJeeefcelJeb efJe%eeÙe ‘‘peerJeõJÙes<eg SJe Jesovee keâce&heâueevegYeJeveb YeJeleerefle’’ efveef§elÙe
Megæefve§eÙeveÙesve Megæelcee MegæYeeJecesJeevegYeJeefle ve ÛeeMegæYeeJeeefveefle %eelJee Ûe mJeMegæelcee SJe YeeJeefÙeleJÙe:~
SJeb ÛelegLe&mLeues Meyopeg&met$eveÙesve mehlekeâce&Ceeb JesoveemJeeefcelJeefve™hekebâ met$eÉÙeb ieleced~
FlLeb JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveb meceehlecevegÙeesieÉejced~
Fefle ßeer<ešdKeC[eiecemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s ÉeoMes «evLes ieefCeveer%eeveceleer-
ke=âle-efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegÙeesie-
ÉejveeceeÙeb efÉleerÙeesÓefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 1 JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /447
DeLe JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-oMeceevegÙeesieÉejced)
cebieueeÛejCeced
Ùee kewâJeuÙeefJeYeeefvenbefle YeefJeveeb, OJeebleb cevemLeb cenled~
mee pÙeeself e: Øekeâšere›f eâÙeevcece cevees-ceesnevOekeâejb njsled~~
Ùee DeeefßelÙe Jemebefle ÉeoMeieCee, JeeCeermegOeeheeefÙeve:~
leemleerLexMemeYee DeveblemegKeoe:, kegâJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&leoMeceJesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejceefmle~ De$e ØeLeces
ceneefOekeâejevleie&les le=leerÙesÓefOekeâejs $eÙeesoMemLeuew: De„hebÛeeMelmet$eeefCe efve™hÙevles~ le$e leeJeled ØeLecemLeues
Øeefle%eekeâLeve™hesCe ‘‘JesÙeCeeJesÙeCe-’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb~ efÉleerÙemLeues vewieceveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙe-
JesoveemÙeeogoerCee&-mÙeeogheMeevleemÙeeodyeOÙeceeefCekeâe FlÙeeefovee ‘‘meJJeb efhe keâcceb’’ FlÙeeefoØekeâejsCe mehle met$eeefCe
keâLÙevles~ le=leerÙemLeues mÙeeodyeOÙeceeefvekeâe-GoerCee& Ûesefle keâLevecegKÙelJesve ‘‘efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe’’ FlÙeeefovee
ÛelJeeefj met$eeefCe Je#Ùevles~ ÛelegLe&mLeues ‘‘efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe’’ FlÙeeefovee keâLevelJesve ÛelJeeefj met$eeefCe~ hebÛecemLeues
‘‘efmeÙee GefoCCee Ûe’’ FlÙeeefovee ÛelJeeefj met$eeefCe efveieÅevles~ <e…mLeues mÙeeod yeOÙeceeefvekeâe Ûe GoerCee& Ûe GheMeevlee
Ûesefle Øe™heCehejlJesve ‘‘efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe’’ FlÙeeefovee veJe met$eeefCe Øe™hÙevles~ mehlece mLeues JÙeJenejveÙeehes#eÙee
%eeveeJejCeerÙeJesovee mÙeeod yeOÙeceeefvekeâe Jesovee FlÙeeefoØe™heCelJesve ‘‘JeJenejCeÙemme’’ FlÙeeefovee hebÛemet$eeefCe efveieÅevles~
leoveg De„cemLeues mÙeeod yeOÙeceeefvekeâe Ûe GoerCee& Ûeself e ØeefleheeovelJesve ‘‘efmeÙee yepPeceeefCeÙee’’ FlÙeeefovee ÛelJeeefj
met$eeefCe YeJeefvle~ leovevlejb veJece mLeues mÙeeogoerCee& ÛeesheMeevlee Ûe GYeÙeØeefleheeovehejlJesve ‘‘efmeÙee GefoCCee Ûe’’
FlÙeeefovee Ûeleg:met$eeefCe meefvle~ lelhe§eeled oMecemLeues mÙeeo yeOÙeceeefvekeâe FlÙeeefoØeÇelf eheeovelJesve ‘‘efmeÙee yepPeceeefCeÙee
Ûe’’ FlÙeeefovee ef$emebÙeesieYebiemet$ekeâlJesve hebÛemet$eeefCe ØeefleheeÅevles~ hegve: SkeâeoMecemLeues meb«enveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesovee
yeOÙeceeefvekeâe Jesovee Fefle efve™heCelJesve ‘‘mebiienCeÙemme’’ FlÙeeefovee De„ew met$eeefCe Je#Ùevles~ hegve§e ÉeoMecemLeues
$e+pegmet$eveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesovee GoerCe&heâueØeehleefJeheekeâe FlÙeeefokeâLevecegKÙelJesve ‘‘Gpegmegomme’’
FlÙeeefomet$ekeâLevelJesve És met$es mle:~ lele§e $eÙeesoMecemLeues MeyoveÙeehes#ee DeJeòeâJÙeefve™heCelJesve ‘‘meöCeÙemme’’
FlÙeeefovee Skebâ met$eefceefle mecegoeÙeheeleefvekeâe meteÛf elee YeJeefle~
DeOegvee JesoveeJesoveeefOekeâejs Øeefle%eekeâLevecegKÙelJesve ØeLeceb met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCeeJesÙeCeeefJeneCes efòe~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SleoefOekeâejmcejCekeâejkebâ met$eceefmle~
keâef§eoen-
DeefOekeâejmÙe mcejCeb efkeâceLeË keâeÙe&les ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
SleVe keâLeefÙeleJÙeb, efkebâ Ûe-DevÙeLee Øe™heCeeÙee: heâueeYeeJeØemebieeled~ DeLeexÓÙeb DeefOekeâejmcejCekeâjCesve
448 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 2, 3 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
efJevee Øe™heCeeÙee: efve<heâuelJeb ØemepÙeles Dele: Øeefle%eemet$eceJeMÙecesJe efve™heefÙeleJÙeb~

keâef§eled efMe<Ùe: he=ÛÚefle-keâe Jesovee ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
JesÅeles Jele&ceevekeâeues Jeseof <Ùeles Jee YeeefJekeâeues Fefle JesoveeMeyoefmeæs:~ De„efJeOekeâce&hegûuemkebâOees Jesovee Deefmle~
veeskeâce&hegûuee Deefhe Jesefo<Ùevles Fefle les<eeb Jesoveemeb%ee efkebâ ve F<Ùeles ?
ves<Ùeles, De„efJeOekeâce&Øe™heCeeÙee: Øe™hÙeceeCeeÙeeb veeskeâce&Øe™heCeeÙee: mebYeJeeYeeJeeled~
DevegYeJeveb Jesovee, JesoveeÙee: Jesovee ‘JesoveeJesovee’ De„keâce&hegûuemkebâOeevegYeJe FlÙeLe&:~ efJeOeerÙeles ef›eâÙeles
efve™hÙeles Fefle efJeOeeveced JesoveeJesoveeÙee: efJeOeeveb JesoveeJesoveeefJeOeeveced~ le$e Øe™heCee ef›eâÙeles Fefle Ùeogòebâ YeJeefle~
SJeb ØeLecemLeues DeefOekeâejveecekeâLevelJesve ØeLeceb met$eceskebâ ieleced~
mebØeefle vewieceveÙeehes#eÙee ØeefleheeovekeâjCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
meJJeb efhe keâcceb heÙeef[ efòe keâóÏ CesieceCeÙemme~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeoefmle lelmeled me leodÉÙeceefleuebIÙe ve Jele&les Fefle vewkeâiecees vewiece:,
ieewCecegKÙelJeehes#eÙee ÉÙeceefhe efJe<eÙeerkeâjesefle S<e vewieceveÙe: keâLÙeles FlÙeLe&:~ lemÙeeefYeØeeÙesCe yeæesoerCeexheMeevleYesosve
efmLelemeJe&ceefhe keâce& Øeke=âefleYe&Jeefle, Øeef›eâÙeles De%eeveeefokebâ heâueceveÙee Deelceve: Fefle Øeke=âefleMeyoJÙeglheòes:~
heâueoele=lJesve heefjCele: keâce&hegoid euemkebâOe: GoerCe&:~ efceLÙeelJeeefJejefleØeceeo-keâ<eeÙe-Ùeesiew: keâce&™heleeceeheÅeceeve:
keâece&CehegûuemkebâOees yeOÙeceeve:~ ÉeYÙeeceeYÙeeb JÙeefleefjòeâ: keâce&hegûuemkebâOe: GheMeeble:~ le$e GoerCe&mÙe YeJeleg veece
Øeke=âefleJÙeheosMe: heâueoele=lJesve heefjCelelJeeled~ ve yeOÙeceeveesheMeebleÙees: le$e leoYeeJeeefoefle?
vewleod JeòeâJÙeb, ef$e<Jeefhe keâeues<eg Øeke=âefleMeyoefmeæs:~ lesve Ùe: keâce&mkebâOees peerJemÙe Jele&ceevekeâeues heâueb ooeefle
Ùe§e oemÙeefle, SleÙeesÉ&Ùeesjefhe keâce&mkebâOeÙees: Øeke=âeflelJeb efmeæb~
DeLeJee, ÙeLee GoerCeË-GoÙeØeehleb keâce& Jele&ceevekeâeues heâueb ooeefle, SJeb yeOÙeceeveesheMeevleew Deefhe Jele&ceevekeâeuesÓefhe
heâueb oòe:, leeYÙeeb efJevee keâceexoÙemÙeeYeeJeeled~ Glke=â„efmLeeflemeòJes Glke=â„evegYeeies Ûe meòJes yeOÙeceeves Ûe mecÙekeälJe-
mebÙece-mebÙeceemebÙeceeveeb «enCeeYeeJeeled~ Gòebâ Ûe-
‘‘Gkeäkeâmmeefªefomebles GkeäkeâmmeeCegYeeies Ûe mebles yepPeceeCes Ûe mecceòe-mebpece-mebpeceemebpeceeCeb ienCeeYeeJeeoes1~’’
YetleYeefJe<ÙelheÙee&ÙeeCeeb Jele&ceeveeYÙegheieceeod Jee vewieceveÙes S<ee JÙeglheefòeIe&šles~ lesve vewieceveÙemÙe ef$eefJeOeceefhe
keâce& Øeke=âefle: Fefle ke=âlJee FÙeb Øe™heCee ef›eâÙeles~ vewieceveÙe: yeOÙeceeve-GoerCe&-GheMeebleeveeb $eÙeeCeeceefhe keâce&Ceeb
JesoveeJÙeheosMeefceÛÚefle Fefle De$e YeefCeleb YeJeefle~
mebØeefle %eeveeJejCeerÙeJesoveeyeOÙeceeefvekeâeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee yepPeceeefCeÙee JesÙeCee~~3~~
1. <ešdKeC[eiece-OeJeueešerkeâemeceefvJele heg.12, he=.303~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe met$emÙeeLe& GÛÙeles~ leÅeLee-De$e ‘mÙeeled’ MeyoesÓveskesâ<eg DeLex<eg

ÙeÅeefhe Jele&les le¢e&hÙe$eeveskeâevles ie=nerleJÙe:~
De$e keâef§eoen-
ØeMebmeeefmlelJeeveskeâevle-efJeefOe-efJeÛeejCeeÅeLex<eg Jele&ceeveesÓefhe mÙeeÛÚyo: Decege<f ceVesJeeLex ie=¢ele Fefle keâLece-JeiecÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
ØekeâjCeeled~ Ùee %eeveeJejCeerÙemÙeJesovee mee Øe™hÙeles~
efkeâceLeË %eeveeJejCeerÙeJesovee Fefle efveefo&MÙeles ?
Øe™heefÙe<ÙeceeCeØeke=âeflemceejCeeLeË~ mÙeeod yeOÙeceeefvekeâe Jesovee YeJeefle, lemÙee: De%eeveeefoheâueeslheefòeoMe&veeled~
hegve: keâef§eled he=ÛÚefle-
yeOÙeceevemÙe keâce&Ce: heâuecekegâJe&le: keâLeb JesoveeJÙeheosMe: ?
vewleod JeòeâJÙeb, Gòejkeâeues heâueoele=lJemÙeevÙeLeevegheheòes: yebOemeceÙesÓefhe JesoveeYeeJeefmeæs:~
hegvejefhe DeeMe¿les-
De$e kegâle SkeâJeÛeveefveoxMe: ?
peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeb yenglJesve efJevee SkeâlJeehe&CeeÙee: SkeâJeÛeve efveoxMe: ef›eâÙeles~ De$e peerJeØeke=âlÙees:
SkeâJeÛeve-yengJeÛeveeefve mLeeheefÙelJee keâeuemÙe SkeâJeÛeveb Ûe 12 12 12 SlemÙe met$emÙe Deeueehe: ef›eâÙeles~
leÅeLee-SkeâpeerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe mÙeeled yeOÙeceeefvekeâe Jesoveeefmle~
met$esCe Deefveefo&„eveeb peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeb keâLece$e efveoxMe: ef›eâÙeles ?
DeeÛeeÙexCe keâLÙeles-Øeke=âeflemleeJeled met$eesefö„e ÛesJe ‘CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee’ Fefle met$es YeefCelelJeeled~ meceÙeesÓefhe
met$eefveefo&„§ewJe, ‘‘yepPeceeefCeÙee’’ Fefle Jele&ceevekeâeueefveoxMeeled~ leLee peerJeesÓefhe met$eesefö„:, efceLÙeelJee-mebÙece-
keâ<eeÙe-ÙeesieØelÙeÙeheefjCelepeerJesve efJevee yebOees veemleerefle ØelÙeÙeefJeOeeves Øe™efhelelJeeled~ lelees peerJeØeke=âeflemeceÙee:
met$eefveyeæe§ewJesefle õ„JÙee:~
keâeuemÙe yengJeÛevece$e efkeâVe F<Ùeles ?
ves<Ùeles, yebOemÙe efÉleerÙemeceÙes GheMeebleYeeJeceeheÅeceevemÙe SkeâmeceÙeb cegkeälJee yentveeb meceÙeeveecevegheuebYeeled~
De$e peerJe-Øeke=âefle-meceÙe-SkeâJeÛeve-yengJeÛeveeveeces<e: Øemleej:-
Yee<eeÙeeb Øemleej:-
1122 peerJe Skeâ Skeâ Deveskeâ Deveskeâ
1212 Øeke=âefle Skeâ Deveskeâ Skeâ Deveskeâ
1111 meceÙe Skeâ Skeâ Skeâ Skeâ
De$e SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe Fefle SlelØeLeceØemleejeueeheceeefßelÙe
met$eefceoceJeefmLeleced~
mebØeefle GoerCe&JesoveeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
450 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 4, 5, 6 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
efmeÙee GefoCCee JesÙeCee~~4~~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—‘CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee’ Fefle meJe&$eevegJele&les-
yebOemet$eevevlejb GoerCe&met$eb efkeâceLe&cegÛÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâ Ûe-yeOÙeceeveesoerCe&JÙeefleefjòeâ: meJe&: keâce&hegûuemkebâOe: GheMeeblemebef%ele: Fefle %eeheveeLeË
leogòesâ:~ De$e peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeb SkeâJeÛeve-yengJeÛeveeefve mLeeheefÙelJee 12 12 12 hegve: De$e De#ehejeJele&veb
1111 2222
ke=âlJee GlheeefoleesoerCe&ØemleejmebÂef„: S<ee peerJe-Øeke=âefle-meceÙeØeefleyeæe 1 1 2 2 1 1 2 2~ De$e Gheefjcehebefòeâ:
1212 1212
peerJeeveeb, ceOÙecehebefòeâ: Øeke=âleerveeb, DeOemlevehebefòeâ: meceÙeeveebb~ De$e SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeefleyeæe
mÙeeled GoerCee& Jesoveeefmle~ Slesve ØeLeceeueehesve Slelmet$eb Øe™efheleb YeJeefle~
De$e GoerCex Øe™hÙeceeCes keâLeb keâeuemÙe yenglJeb ueYÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, efkebâÛe-Deveskesâ<eg meceÙes<eg yeæeveeceskeâmeceÙes GoÙeesheuebYeeled~
mebØeefle GheMeebleJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee GJemeblee JesÙeCee~~5~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hegve: SlemÙe met$emÙeeLex YeCÙeceeCes peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeceskeâ-yengJeÛeveeefve
mLeeheefÙelJee 12 12 12 De#ehejeJele&veb ke=âlJee Øemleej GlheeoefÙeleJÙe:~ SlemÙe mebÂef„: peerJeØeke=âefle-meceÙeØeyeæe
S<ee 1 1 1 1 2 2 2 2 ~
1122 1122
1212 1212 peerJe Skeâ Skeâ Skeâ Skeâ Deveskeâ Deveskeâ Deveskeâ
Øeke=âefle Skeâ Skeâ Deveskeâ Deveskeâ Skeâ Deveskeâ Deveskeâ
meceÙe Skeâ Deveskeâ Skeâ Deveskeâ Skeâ Skeâ Deveskeâ
De$e Gheefjcehebefòeâ: peerJeeveeb, ceOÙecehebefòeâ: Øeke=âleerveeb, DeOemlevehebefòeâ: meceÙeeveebb~ De$e SkeâmÙe peerJemÙe
Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe mÙeeogheMeeblee Jesovee Fefle Slesve ØeLeceeueehesve Slelmet$eb Øe™efheleb YeJeefle~
DeveskeâmeceÙeØeyeæeveeb meòJemJe™hesCe GheuebYeeled De$e keâeueyenglJecegheueYÙeles~ Mes<eb megieceb~
SJeb yeOÙeceeve-GoerCe&-GheMeevleeveeceskeâmebÙeesiemÙe SkeâJeÛevemet$eeueehe: meceehle:~
mebØeefle yeOÙeceeveJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees JesÙeCeeDees~~6~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e SlemÙe SkeâmebÙeesie-yengJeÛeveØeLecemet$emÙe DeLex YeCÙeceeves yeOÙeceeefvekeâeÙee:
peerJeØeke=âlÙees: SkeâyengJeÛeveeefve meceÙemÙe SkeâJeÛeveb Ûe mLeeheefÙelJee les<eeb ef$emebÙeesiesve peeleØemleejb Ûe mLeeheefÙelJee
SlemÙe met$emÙeeLe&Øe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-meceÙeieleb leeJeod yenglJeb veeefmle, yeOÙeceevemÙe keâce&Ce: leomebYeJeeled~
peerJes<eg Øeke=âefle<eg Ûe le$e yenglJeb ueYÙeles~ le$e yeOÙeceeefvekeâeÙee JesoveeÙee yenglJeefceÛÚefle vewieceveÙe:~ lesvewlemÙe
ØeLeceesÛÛeejCeb cegkeälJee Mes<eeefmleœe: GÛÛeejCee: YeJeefvle~ lee: keâLÙevles-
SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe Jesovee:~ De$e Skeâe
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 7, 8 JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /451
GÛÛeejCeMeueekeâe ueYÙeles (1)~ Deveskewâ: peerJew: Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe Jesovee:~
SJeb És GÛÛeejCeMeueekesâ mle: (2)~
De$e keâef§eoen-
keâLeb peerJeyenglJesve JesoveeyenglJeb ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleod SkeâmÙee JesoveeÙee peerJeYesosve YesocegheieleeÙee yenglJeefJejesOeeYeeJeeled~ DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeb Deveskeâe:
Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe Jesovee: meefvle SJeb efleœe: GÛÛeejCeMeueekeâe: (3)~
SJeb yeOÙeceeefvekeâeÙee yengJeÛevemet$eeueehe: meceehle:~
DeOegvee GoerCee&JesoveeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee GefoCCeeDees JesÙeCeeDees~~7~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe GoerCe&yengJeÛevemet$emÙe Deeueehes YeCÙeceeves peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeb
SkeâyengJeÛeveeefve mLeeheefÙelJee les<eece#emebÛeejpeefveleØemleejb Ûe mLeeheefÙelJee le$e SkeâJeÛeveeueeheb hetJe&Øe™efheleb cegkeälJee
Mes<emehleeueeheeved keâLeÙeefvle~ leÅeLee-
SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe keâLebefÛeled GoerCee& Jesovee:~ De$e ÙeÅeefhe Skesâve peerJesve
Skeâe ÛewJe Øeke=âefle: GoÙes efveef#ehlee le¢e&efhe lemÙee yenglJeb YeJeefle, Deveskesâ<eg meceÙes<eg ØeyeælJeeled~ De$e Skeâe
GÛÛeejCeMeueekeâe YeJeefle (1)~
DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: keâLebefÛeled GoerCee& Jesovee: meefvle~ SJeb És
GÛÛeejCeMeueekesâ mle: (2)~
DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: DeveskeâmeceÙeØeyeæe: keâLebefÛeled GoerCee& Jesovee: meefvle~ SJeb
efleœe: GÛÛeejCee: (3)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeb Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe keâLebeÛf eled GoerCee& Jesovee: meefvle~ De$e peerJeyenglJecehes#Ùe
GoerCe&yenglJeb ie=nerleb SJeb ÛeleŒe: GÛÛeejCee: meefvle (4)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe keâLebeÛf eod GoerCee& Jesovee:~ SJeb heÃe GÛÛeejCee: (5)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: keâLebefÛeled GoerCee& Jesovee: meefvle~ SJeb <ešd
GÛÛeejCee:~ (6)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeb Deveskeâe: Øeke=âleÙe: DeveskeâmeceÙeØeyeæe: keâLebefÛeled GoerCee& Jesovee:~ SJeb mehle
GÛÛeejCee: (7)~
SJeb GoerCe&mÙe yengJeÛevemet$eØe™heCee ielee~
mebØeefle GheMeebleJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee GJemebleeDees JesÙeCeeDees~~8~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe GheMeebleyengJeÛevemet$emÙeeueehes YeCÙeceeves peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeceskeâ-
yengJeÛeveeefve mLeeheefÙelJee les<eece#emebÛeejpeefveleØemleejb Ûe mLeeheefÙelJee le$e SkeâJeÛeveØeLeceeueeheb cegkeälJee Mes<emehleefYe:
efJekeâuhew: SlemÙe met$emÙeeLe&Øe™heCee keâle&JÙee~ leÅeLee-SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âeflejveskeâmeceÙeØeyeæe keâLebefÛeled
452 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 9, 10 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
GheMeevlee Jesovee:~ SJeceskeâesÛÛeejCee (1)~

S<ee ÙeÅeefhe SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe ÛewJe Øeke=âefleYe&Jeefle, le¢e&efhe Deveskesâ<eg meceÙes<eg yeælJeeled GheMeevleJesoveeÙee
yenglJeb ÙegpÙeles~
DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: keâLebefÛeled GheMeevlee Jesovee:~ SJeb És
GÛÛeejCes mle: (2)~
DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: DeveskeâmeceÙeØeyeæe: keâLebefÛeled GheMeeblee Jesovee:~ SJeb eflemeÇ:
GÛÛeejCee: (3)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âeflejskeâmeceÙeØeyeæe keâLebeÛf eled GheMeevlee Jesovee:~ SJeb Ûeleœe: GÛÛeejCee: (4)~
De$e peerJeyenglJecehes#Ùe GheMeebleJesoveeÙee SkeâmeceÙeØeyeæ-SkeâØeke=âles: yenglJeb ie=nerleb~
DeLeJee, Devesks esâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe keâLebeÛf eled GheMeeblee Jesovee:~ SJeb hebÛe GÛÛeejCee: (5)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: keâLebeÛf eled GheMeeblee Jesovee:~ SJeb <ešd GÛÛeejCee: (6)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe: DeveskeâmeceÙeØeyeæe: mÙeeled GheMeevlee Jesovee:~ SJeb mehle
GÛÛeejCee: (7)~
SJeb GheMeevleJesoveeÙee: mehleyengJeÛeveYebiee: Øe™efhelee:~
SJeb yeOÙeceeve-GoerCe&-GheMeevleeveeceskeâ-yengJeÛeveØeefleyeæmet$e<ešdkebâ Øe™efheleced~
SJeb efÉleerÙemLeues vewieceveÙeehes#eÙee keâLeveb Øeefle%eehÙe %eeveeJejCeerÙeJesovee keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekesâefle ØeejbYÙe
GoerCe&-GheMeebleeefokeâLeve™hesCe mehlemet$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle efÉmebÙeesieYebieØe™heCeeLeË Gòejmet$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCee Ûe~~9~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Jesovee Fefle DevegJele&les~ lesve JesoveeMeyo: SlemÙe met$emÙe DeJeÙeJeYeeJesve
õ„JÙe:~ SlemÙe met$emÙeeLex YeCÙeceeves yeOÙeceeve-GoerCee&veeb efÉmebÙeesiemet$eØemleejb 11 22 mLeeheefÙelJee hegve:
12 12
yeOÙeceeveJesoveeÙee peerJeØeke=âeflemeceÙeØemleejb-
11 22 hegve: GoerCee&Ùee: peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeceskeâ yengJeÛeveØemleejb
12 12
11 11 Ûe mLeeheefÙelJee 11 11 22 22 hegve: he§eeogÛÙeles~
11 22 11 22
12 12 12 12
leÅeLee-SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe lemÙewJe peerJemÙe SkeâØeke=âefle:
SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee& keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe Ûe GoerCee& Ûe Jesovee~ SJeb efÉmebÙeesieØeLecemet$emÙe Skeâe ÛewJe
GÛÛeejCee YeJeefle~
mebØeefle yeOÙeceeveesoerCee&™heefÉmebÙeesieYebieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e Jesovee Fefle DevegJele&les-lesve JesoveeMeyoesÓmeVeefhe DeOÙeenejefÙeleJÙe:,
keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe: Ûe GoerCee&§e Jesovee Fefle~ mebØeefle SlemÙe met$emÙeeLe&Øe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 11, 12 JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /453
GoerCee&: keâLebeÛf eled yeOÙeceeefvekeâe§e GoerCee&§e Jesovee~ SJeb efÉmebÙeesieefÉleerÙemet$emÙe ØeLeceesÛÛeejCee (1)~
DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe, lemÙewJe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe:
SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&: keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GoerCee&§e Jesovee~ Éew Yebieew mle: (2)~
DeveskeâmeceÙeØeyeæe: GoerCee&: keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GoerCee&§e Jesovee~ SJeb $eÙees Yebiee: (3)~ hegve: GoerCee&Ùee
efÉleerÙemet$emÙe Mes<eyengJeÛeveYebiee ve ueYÙevles~
kegâle:?
yeOÙeceeve-GoerCee&veeceeOeejYetlewkeâpeerJeeYeeJeeled~
mebØeefle yeOÙeceeveesoerCe&Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCee Ûe~~11~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Jesovesefle DevegJele&les~ SlemÙe met$emÙe Yebiee GÛÙevles~ leÅeLee-SkeâmÙe
peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe:, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe
GoerCee&, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe Jesovee§e GoerCee&§e Jesovee:~ SJeb le=leerÙemet$emÙe Skeâ§ewJe Yebie: (1)~ hegve:
yeOÙeceeveesoerCee&veeb efÉmebÙeesiele=leerÙemet$emÙe Mes<eYebiee ve ueYÙevles, peerJew: JÙeefOekeâjCelJeØemebieeled~
hegve§e yeOÙeceeveesoerCe&JesoveeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCeeDees Ûe~~12~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Jesovesefle DevegJele&les~ SlemÙe yeOÙeceeveesoerCee&veeb efÉmebÙeesieÛelegLe&met$emÙeeLe&:
GÛÙeles~ leÅeLee-
SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe:, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle:
DeveskeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&: keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GoerCee&§e Jesovee:~ SJeb ÛelegLe&met$emÙe ØeLeceYebie: (1)~
DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe:, lemÙewJe peerJemÙe Deveskeâe:
Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: GoerCee&: keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GoerCee&§e Jesovee:~ S<e: efÉleerÙees Yebie: (2)~
DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: yeOÙeceeefvekeâe:, lemÙe ÛewJe peerJemÙe Deveskeâe:
Øeke=âleÙe: DeveskeâmeceÙeØeyeæe: GoerCee&: keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe Jesovee§e GoerCee&§e Jesovee:~ SJeb ÛelegLe&met$emÙe $eÙees
Yebiee: (3)~
mebØeefle yeOÙeceeveesoerCee&veeb SkeâpeerJeceeefßelÙe $eÙe§ewJe Yebiee YeJeefvle DeefOekeâe veeslheÅevles, yeOÙeceeveesoerCee&veeb
JÙeefOekeâjleeheòes:~
mebØeefle SlemÙewJe efÉmebÙeesieÛelegLe&met$emÙe yeOÙeceeveesoerCee&veeb veeveepeerJeeveeefßelÙe Mes<eYebiee Je#Ùevles~ leÅeLee-
Deveskesâ<eeb peerJeeveeb Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe:, les<eecesJe peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe
GoerCee&: keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâeÛe GoerCee&§e Jesovee:~ SJeb ÛelegLe&met$emÙe ÛelJeejes Yebiee: (4)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe: les<eecesJe peerJeeveeceskeâe
Øeke=âeflejveskeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&: keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§eesoerCee&§e Jesovee:~ SJeb ÛelegLe&met$emÙe heÃe Yebiee: (5)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe§e yeOÙeceeefvekeâe:, les<eeb ÛewJe peerJeeveeceveskeâe:
Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: GoerCee&:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GoerCee&§e Jesovee:~ SJeb <ešd Yebiee: (6)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeb Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe:, les<eeb ÛewJe peerJeeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe:
DeveskeâmeceÙeØeyeæe: GoerCee&:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GoerCee&§e Jesovee:~ SJeb mehleYebiee: (7)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: yeOÙeceeefvekeâe:, les<eeb ÛewJe peerJeeveeceskeâe
Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§eesoerCee&§e Jesovee:~ SJece„ew Yebiee: (8)~
Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GoerCee&§e Jesovee:~ SJeb veJe Yebiee: (9)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: yeOÙeceeefvekeâe:, les<eecesJe peerJeeveeceveskeâe:
Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: GoerCee&:, keâLebefÛeod yeOÙeceeefvekeâe§e GoerCee&§e Jesovee:~ SJeb oMe Yebiee: (10)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: yeOÙeceeefvekeâe:, les<eeb ÛewJe peerJeeveeceveskeâe:
Øeke=âleÙe: DeveskeâmeceÙeØeyeæe: GoerCee&: keâLebefÛeod yeOÙeceeefvekeâe§e GoerCee&§e Jesovee:~ SJeb ÛelegLe&met$emÙe SkeâeoMe
Yebiee: (11)~
SJeb yeOÙeceeveesoerCee&veeb efÉmebÙeesiemet$eeCeeceLe&Øe™heCee ke=âlee~
SJeb le=leerÙemLeues yeOÙeceeveesoerCee&veeb efÉmebÙeesieYebieefve™heCehejeefCe ÛelJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle yeOÙeceeveesheMeevleeveeb efÉmebÙeesiepeefveleJesoveeYebieØe™heCeeLe&cegòejmet$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GJemeblee Ûe~~13~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Jesovesefle DevegJele&les~ SlemÙe met$emÙeeLex YeCÙeceeves yeOÙeceeveesoerCee&veeefceJe
$eerved Øemleejeved mLeeheefÙelJee JeòeâJÙeb~ leÅeLee-
SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe
GheMeevlee, mÙeeod yeOÙeceeefvekeâe Ûe GheMeevlee Ûe Jesovee~ SJeb ØeLecemet$emÙe Skeâ§ewJe Yebie: (1)~
mebØeefle yeOÙeceeveesheMeevleeefoefÉleerÙemet$esYebieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GJemebleeDees Ûe~~14~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe efÉleerÙemet$emÙe YebieØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe, lemÙe ÛewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle:
DeveskeâmeceÙeØeyeæe GheMeeblee mÙeeod yeOÙeceeefvekeâe Ûe GheMeevlee Ûe Jesovee~ SJeb efÉleerÙemet$emÙe ØeLeceYebie: (1)~
SkeâmeceÙeØeyeæe: GheMeevlee:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe Ûe GheMeeblee§e Jesovee: SJeb Éew Yebieew mle: (2)~
DeveskeâmeceÙeØeyeæe: GheMeevlee:, mÙeeod yeOÙeceeefvekeâe Ûe GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb $eÙees Yebiee: (3)~
SJeb efÉleerÙemet$emÙe $eÙe§ewJe Yebiee ueYÙevles, ve Mes<ee: efve®æwkeâpeerJelJeeled~
hegve§e yeOÙeceeveesheMeebleeveeb Yebieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~~15~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe le=leerÙemet$emÙe YebieØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: yeOÙeceeefvekeâe:, lemÙewJe peerJemÙe SkeâØeke=âefle:

SkeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee, mÙeeod yeOÙeceeefvekeâe Ûe GheMeevlee Ûe Jesovee~ SJeb le=leerÙemet$emÙe Skeâ§ewJe Yebie: (1)~
Mes<eYebiee ve ueYÙevles~
kegâle: ?
efve®æwkeâpeerJelJeeled~
hegve§e yeOÙeceeveesheMeevleeveeb ÛelegLe&met$es Yebieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~~16~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe ÛelegLe&met$emÙe YebieØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: yeOÙeceeefvekeâe:, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: Deveskeâ-
meceÙeØeyeæe GheMeevlee:, keâLebeÛf eled yeOÙeceeefvekeâe§e GheMeevlee§e Jesovee:~ S<e: ÛelegLe&met$emÙe ØeLeceYebie: (1)~ DeLeJee,
SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb
ÛelegLe&met$emÙe Éew Yebieew (2)~ DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: yeOÙeceeefvekeâe:,
lemÙewJe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: DeveskeâmeceÙeØeyeæe: GheMeevlee:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GheMeevlee§e Jesovee:~
SJeb ÛelegLe&met$emÙe $eÙe§ewJe Yebiee: YeJeefvle~ (3)~ JeefOe&cee ve YeJeefvle, yeOÙeceeve-GheMeevles<eg efve®æwkeâpeerJeeled~
mebØeefle yeOÙeceeveesheMeevles<eg veeveepeerJeeveeefßelÙe ÛelegLe&met$emÙe Mes<eYebieeved Je#Ùeeefce~ leÅeLee-
Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe:, les<eeb ÛewJe peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe
GheMeevlee: keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§eesheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb ÛelegLe&met$emÙe ÛelJeejes Yebiee: (4)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe:, les<eeb ÛewJe peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle:
DeveskeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb heÃe Yebiee: (5)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe:, les<eecesJe peerJeeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe:
SkeâmeceÙeØeyeæe§e GheMeevlee:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb <ešdYebiee: (6)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe les<eeb ÛewJe peerJeeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe:
DeveskeâmeceÙeØeyeæe: GheMeevlee:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb mehle Yebiee: (7)~
Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GheMeevlee§e Jesovee:~ SJece„ew Yebiee: (8)~
Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb veJe Yebiee: (9)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: yeOÙeceeefvekeâe:, les<eeb ÛewJe peerJeeveeceveskeâe:
Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: GheMeevlee:, keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe§e GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb oMe Yebiee: (10)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: yeOÙeceeefvekeâe:, les<eeb ÛewJe peerJeeveeceveskeâe: Øeke=âleÙe:
DeveskeâmeceÙeØeyeæe: GheMeevlee:, keâLebeÛf eled yeOÙeceeefvekeâe§e GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb ÛelegLe&met$emÙe SkeâeoMe Yebiee: (11)~
SJeb yeOÙeceeveesheMeevleeveeb efÉmebÙeesiemet$eØe™heCee meceehlee~
Fefle ÛelegLe&mLeues yeOÙeceeveesheMeevleefÉmebÙeesieJesoveeefve™hekeâeefve ÛelJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle GoerCe&-GheMeevleeveeb efÉmebÙeesiepeefveleJesoveeefJekeâuheØe™heCeeLe&cegòejmet$eceJeleeÙe&les-

efmeÙee GefoCCee Ûe GJemeblee Ûe~~17~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe met$emÙeeLe&Øe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb hetJeË leeJeogoerCeexheMeevleeveeb
efÉmebÙeesiemet$eØemleejb mLeeheefÙelJee hegve: GoerCe&mÙe peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeceskeâyengJeÛeveeveeb Øemleejb GoerCe&-GheMeevle-
peerJe-Øeke=âefle-meceÙe Øemleejb Ûe heefjheešdÙee- 1111 2222
1122 1122
1212 1212
YebieeÙeeceheceeCeb, uengDees ie®Dees efòe DekeäKeefCekeäKesDees~
leòees Ûe ogiegCe ogiegCees, helLeejes efJeCCemesÙeJJees1~~
SlemÙee ieeLeeÙee: DevegmeejsCe mLeeheefÙelJee DeLe&Øe™heCee keâle&JÙee~
1111 2222
DeLeJee- 1122 1122
1212 1212
yeOÙeceeve-GoerCe&-GheMeevles<eg peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeceskeâ-yengJeÛeveeefve mLeeheefÙelJee-
‘he{cekeäKees DebleieDees, DeeefoieS mebkeâcesefo efJeefoÙekeäKees~
oesefCCe iebletCebleb, Deeefoieos mebkeâcesefo leefoÙekeäKees2~~
SlemÙee ieeLeeÙee: Øemleejb DeeveerÙe mLeeheefÙeleJÙee~ hegve: he§eeled met$eØe™heCee keâle&JÙee~ leÅeLee-
SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe
GheMeevlee, mÙeeled GoerCee& Ûe GheMeevlee Ûe Jesovee~ SJeb ØeLecemet$emÙe Skeâes Yebie: (1)~
GoerCe&-GheMeevleeJesovee efve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee GefoCCee Ûe GJemebleeDees Ûe~~18~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe efÉleerÙemet$emÙe YebieØe™heCeeb keâefj<ÙevlÙeeÛeeÙe&osJee:~ leÅeLee-
SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe
GheMeevlee:, keâLebefÛeled GoerCee& Ûe GheMeevlee: Jesovee:~ SJeb efÉleerÙemet$emÙe S<e: ØeLeceYebie: (1)~ DeLeJee, SkeâmÙe
peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle:-SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&, lemÙewJe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: GheMeevlee:,
keâLebeÛf eled GoerCee& Ûe GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb Éew Yebieew (2)~ DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe
GoerCee&, lemÙewJe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: DeveskeâmeceÙeØeyeæe: GheMeevlee:, mÙeeled GoerCee& Ûe GheMeevlee§e
Jesovee:~ SJeb efÉleerÙemet$emÙe $eÙe§ewJe Yebiee:, efve®æwkeâpeerJelJeeled~
DeOegvee GoerCe&-GheMeevleyeng-SkeâpeerJeeveeb Yebieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee GefoCCeeDees Ûe GJemeblee Ûe~~19~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe le=leerÙemet$emÙe YebieØe™heCeeb keâefj<Ùebefle~ leÅeLee-
1-2. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele heg.12, he=. 319~

<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 20, 21, 22 JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /457
SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&:, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe
GheMeevlee, keâLebefÛeled GoerCee&§e GheMeevlee Ûe Jesovee:~ S<e: le=leerÙemet$emÙe ØeLeceYebie: (1)~
SJecesJe le=leerÙemet$emÙe efÉleerÙele=leerÙeYebiee: DeevesleJÙee:~ OeJeueešerkeâeÙee DeeOeejsCe~
DeOegvee GoerCee&sheMeevleyengpeerJeeveeb hebÛeefJebMeefleYebieeslheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee GefoCCeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~~20~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe ÛelegLe&met$emÙe YebieØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-
SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&:, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe
GheMeevlee:, keâLebefÛeled GoerCee&§e GheMeevlee§e Jesovee:~ S<e: ÛelegLe&met$emÙe ØeLeceYebie: (1)~
SJecesJe OeJeueešerkeâeOeejsCe hebÛeefJebMeefleYebiee GlheeoefÙeleJÙee:~
SJeb yeOÙeceeve-GoerCe&-GheMeebleeceskeâefÉmebÙeesies efveyeæmet$eØe™heCee meceehlee~
Fefle hebÛecemLeues yeOÙeceeveeefoefÉmebÙeesieYebieefve™heCehejeefCe ÛelJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee yeOÙeceeveesoerCeexheMeevleeveeb ef$emebÙeesieeveeefßelÙe JesoveeefJekeâuheØe™heCeeLe&cegòejmet$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCee Ûe GJemeblee Ûe~~21~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe met$emÙeeLex YeCÙeceeves yeOÙeceeve-GoerCe& -GheMeevleeveeceskeâyengJeÛevemebÂef„b
mLeeheefÙelJee 12 12 12 hegve: De$e De#emebÛeejsCe Glheeefoleef$emebÙeesiemet$eØemleejb mLeeheefÙelJee 1111 2222
1122 1122
1212 1212
hegve: yeOÙeceeve-GoerCe&-GheMeevlepeerJe-Øeke=âeflemeceÙeeveeceskeâ-yengJeÛevemebÂ„er: heefjheešdÙee mLeeheefÙelJee SlesYÙe:
De#emebÛeejsCeeslheeefole-$eerveefhe Øemleejeved Ûe mLeeheefÙelJee 111 111 111
220 222 222
1122 1111 2222 1111 2222
De$e Gheefjcehebeòf eâ: yeOÙe- ceeefvekeâe, ceOÙecehebefòeâ:
1212 1122 1122 1122 1122
GoerCee&, DeOemlevehebeòf eâ: GheMeevlee 1111 1212 1212 1212 1212 Øe™heCee ef›eâÙeles~
leÅeLee-SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle:
SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee, mÙeeod yeOÙeceeefvekeâe Ûe
GoerCee& Ûe GheMeevlee Ûe Jesovee~ SJeb ØeLecemet$emÙe Skeâ§ewJe Yebie: (1)~
mebØeefle yeOÙeceeveesoerCezkeâ-GheMeevleeveskeâJesovee efve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCee Ûe GJemebleeDees Ûe~~22~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe ef$emebÙeesieefÉleerÙemet$emÙe YebieØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-SkeâmÙe peerJemÙe
Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&, lemÙewJe peerJemÙe
Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee:, mÙeeled yeOÙeceeefvekeâe Ûe GoerCee& Ûe GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb efÉleerÙemet$emÙe
ØeLeceYebie: (1)~
DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle:
458 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 23, 24, 25, 26, 27 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&, lemÙe ÛewJe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee:, mÙeeled yeOÙeceeefvekeâe
Ûe GoerCee& Ûe GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb Éew Yebieew (2), DeLeJee SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe
yeOÙeceeefvekeâe, lemÙe ÛewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&, lemÙewJe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe:
DeveskeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee:, mÙeeled yeOÙeceeefvekeâe Ûe GoerCee& Ûe GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb efÉleerÙemet$emÙe
$eÙe§ewJe Yebie: (3)~
kegâle: ?
yeOÙeceeveesoerCe&Ùees: SkeâJeÛeveefvejesOeeled~
mebØeefle yeOÙeceevemÙe GoerCee&veeb GheMeevlemÙe Ûe Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemeblee Ûe~~23~~
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe-SlemÙe le=leerÙemet$emÙe YebieØeceeCeØe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-SkeâmÙe peerJemÙe
Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&:, lemÙewJe
peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee, mÙeeled yeOÙeceeefvekeâe Ûe GoerCee&§e GheMeevlee Ûe Jesovee:~ SJeb
ef$emebÙeesie le=leerÙemet$emÙe ØeLecees Yebie: (1) DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe,
lemÙewJe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: SkeâmeceÙeØeyeæe: GoerCee&: lemÙe ÛewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe
GheMeevlee, mÙeeled yeOÙeceeefvekeâe ÛeesoerCee& Ûe GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb Éew Yebieew (2)~ DeLeJee, SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe
Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe lemÙe ÛewJe peerJemÙe Deveskeâe: Øeke=âleÙe: DeveskeâmeceÙeØeyeæe: GoerCee&: lemÙe ÛewJe
peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee, keâLebeÛf eled yeOÙeceeefvekeâe Ûe GoerCee&§e GheMeevlee Ûe Jesovee:~ SJeb
le=leerÙemet$emÙe $eÙe§ewJe Yebiee: (3) keâejCeb %eelJee JeòeâJÙeb~
mebØeefle yeOÙeceevemÙe GoerCeexheMeevleÙees§e Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe ~~24~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe ef$emebÙeesieÛelegLe&met$emÙe YebieØeceeCeØe™heCeeb keâLeefÙe<ÙevlÙeeÛeeÙe&osJee:~
leÅeLee-SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe yeOÙeceeefvekeâe, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle:
DeveskeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&:, lemÙe ÛewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe: GheMeevlee:, keâLebeÛf eled yeOÙeceeefvekeâe
Ûe GoerCee&§e GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb ÛelegLe&met$emÙe ØeLeceYebie: (1)~
SJecesJe DemÙe ÛelegLe&met$emÙe veJe Yebiee %eeleJÙee:~ efJemlejmleg OeJeueešerkeâeÙeeb DeJeueeskeâveerÙee:1~
DeOegvee hebÛecemet$emÙe Yebie ØeceeCekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCee Ûe GJemeblee Ûe~~25~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe hebÛecemet$emÙe YebieØeceeCeØe™heCeeb efve™heÙeefvle~ SlemÙe met$emÙeeOeejsCe
Skeâ SJe Yebie:, lelemleg OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙe:~
mebØeefle efJeefJeOeYebieefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCee Ûe GJemebleeDees Ûe~~26~~
efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemeblee Ûe~~27~~
1. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele heg.12, he=.329-330-331~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 28, 29, 30, 31 JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /459
efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~~28~~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe ef$emebÙeesie<e…met$emÙe YebieØeceeCeeefve $eerCÙesJe mebelf e~ ef$emebÙeesiemehlecemet$emÙe
YebieØeceeCeeefve $eerCÙesJe %eeleJÙeeefve~ De„cemet$emÙe YebieØeceeCeeefve SkeâÛelJeeefjMb eled YeJeefvle~ SJeb vewieceveÙes yeOÙeceeve-
GoerCe&-GheMeevleeveeceskeâmebÙeesie-efÉmebÙeesie-ef$emebÙeesiew: %eeveeJejCeerÙeØe™Cee ke=âlee~ efJemlejsCe leg OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙee:
YeJeefvle~
DeOegvee Mes<eveJekeâce&Ceeb JesoveeJesoveeefJeOeeveefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe JesoveeJesoveeefJeOeeveb vewieceveÙemÙeeefYeØeeÙesCe Øe™efheleb
leLee mehleeveeb keâce&Ceeb Øe™heefÙeleJÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb <e…mLeues efJeefJeOeYebieefve™heCehejeefCe veJe met$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle JÙeJenejveÙeceeefßelÙe JesoveeJesoveeefJeOeeveØe™heCeeLe&cegòejmet$eceJeleeÙe&les-
JeJenejCeÙemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee yepPeceeefCeÙee JesÙeCee~~30~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe met$emÙeeLex YeCÙeceeves leeJeled peerJe Øeke=âefle-meceÙeeveeceskeâJeÛeveeefve peerJeeveeb
yengJeÛeveb Ûe mLeeheefÙeleJÙeb 12 10 10 ~
efkeâceLeË meceÙeyengJeÛeveceheveerleb ?
%eeveeJejCeerÙemÙe yeOÙeceevelJeceskeâefmceved ÛewJe meceÙes YeJeleerefle %eeheveeLeË meceÙemÙe yengJeÛeveceheveerlebb~
DeleerleeveeielemeceÙee De$e efkeâVe ie=nerlee: ?
ve ie=nerlee:, efkebâ Ûe-Deleerles keâeues yeækeâce&mkebâOeeveecegheMeevleYeeJesve yeOÙeceevelJeeYeeJeeled~ ve Deveeieleeveeceefhe
keâce&mkebâOeeveeb yeOÙeceevelJeb, les<eeb mebØeefle peerJesÓYeeJeeled lemceeled keâeuemÙe SkeâlJeb ÛewJe, ve yenglJeefceefle efmeæb~
Øeke=âles: yengJeÛeveb efkeâceLe&cehemeeefjleb ?
%eeveeJejCeYeeJeb cegkeälJee le$e DevÙeYeeJeevegheuebYeeled~ DeeJejCeerÙemÙe Yesos DeeJejCeØeke=âefleYesoes YeJeefle~ ve
ÛeeJejCeerÙemÙe kesâJeue%eevemÙe YesoesÓefmle Ùesve Øeke=âefleYesoes YeJesled~ lemceeled efmeæb Øeke=âles: SkeâlJeb~
peerJemÙe yenglJeceefmle~ ve Ûe peerJeyenglJesve Øeke=âefleYesoes YeJesled Øeke=âles: SkeâmJe™helJeoMe&veeled~ lemceeled
peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeceskeâlJeb peerJeyenglJeb Ûe yeOÙeceevekeâce&mkebâOemÙe mebYeJeleerefle efmeæced~
De$e De#ehejeJelex ke=âles yeOÙeceeefvekeâeÙee: JesoveeÙee: peerJeØeke=âefle-meceÙeØemleej: GlheÅeles~ lemÙe mebÂef„:
OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙee~ SJeb yeOÙeceeefvekeâeÙee JesoveeÙee Éew SJe Yebieew ØeLecemet$es mle:~
mebØeefle GoerCezkeâJeÛeveYebiekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebØeefle SlemÙe met$emÙeeLex YeCÙeceeves peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeceskeâJeÛeveb
peerJemeceÙeeveeb yengJeÛeveb Ûe mLeeheefÙelJee 12 10 12 De$e De#ehejeJelex ke=âles GoerCe&JesoveeÙee peerJeØeke=âeflemeceÙeeveeb
Øemleej GlheÅeles 11 22 ~
11 11
12 12
460 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 32, 33, 34, 35 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
De$e GoerCee&Ùeeb veeefmle Øeke=âefle yengJeÛeveb, SkeâmÙee %eeveeJejCeerÙeØeke=âles: yenglJeeYeeJeeled~ peerJeyengJeÛeveceefmle~

ve lemceeled GoerCee&yenglJeb, meceÙeyenglJeeled ÛewJe GoerCee&Ùee yenglJeJÙeJenejesheuebYeeled~ ve Ûe ueeskeâJÙeJenejyee¢eb
efkeâceefhe Deefmle, DeJÙeJenejCeerÙemÙe DeefmlelJeefJejesOeeled~ mebØeefle SlemÙe met$emÙeeLeex efveieÅeles~ leÅeLee-SkeâmÙe
peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe keâLebefÛeled GoerCee& Jesovee~ SJeceskeâes Yebie: (1)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe keâLebefÛeled GoerCee& Jesovee~ SJecegoerCezkeâJeÛevemet$emÙe
Éew Yebieew %eeleJÙeew~
mebØeefle GheMeevleJesoveekeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe met$emÙeeLe&Øe™heCeeÙeeb ef›eâÙeceeCeeÙeeb peerJe-Øeke=âefle-meceÙeeveeceskeâJeÛeveb
peerJemeceÙeeveeb yengJeÛeveb Ûe mLeeheefÙelJee 1 1 1 De#ehejeJelex ke=âles GheMeevleJesoveeÙeeb peerJe-Øeke=âefle-meceÙe-
2 0 2
Øemleejes YeJeefle 11
11
22 ~
11
12 12
SlemÙe met$emÙe Éew Yebieew (2)~
SJeb yeOÙeceeve-GoerCe&-GheMeevleeveeceskeâJeÛeveØe™heCee ke=âlee~
DeOegvee GoerCe&Jesoveeveeb YebiemLeeheveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee GefoCCeeDees JesÙeCeeDees~~33~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—keâLebefÛeod GoerCee&: Jesovee: meefvle~
yeOÙeceeefvekeâeÙee JesoveeÙee efkeâVe yenglJeb Øe™efheleced ?
ve Øe™efheleb, JÙeJenejveÙes lemÙee: yenglJeeYeeJeeled~ ve leeJeled peerJeyenglJesve yeOÙeceeefvekeâeÙee yenglJeb, peerJeYesosve
lemÙee YesoJÙeJenejevegheuebYeeled~ ve Øeke=âefleYesosve Yeso:, SkeâmÙee %eeveeJejCeerÙeØeke=âles: YesoJÙeJenejoMe&veeled~ ve
meceÙeYesosve Yeso:, yeOÙeceeefvekeâeÙee Jele&ceeveefJe<eÙeeÙee keâeueyenglJeeYeeJeeled~ lemceeled yeOÙeceeefvekeâeÙee JesoveeÙee veeefmle
yengJeÛeveefceefle ie=nerleJÙeb~
mebØeefle GoerCee&Ùee Deefhe ve peerJeyenglJesve yenglJeb, leLeeefJeOeJÙeJenejeYeeJeeled~ ve Øeke=âefleyenglJesve GoerCe&JesoveeÙee yenglJeb,
efve®æwkeâØeke=âeflelJeeled~ keâeueyenglJecesJeeefßelÙe yengJeÛevemet$eYebieØe™heCeeÙeeb Éew Yebieew JeòeâJÙeew~ OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙee~
DeOegvee GheMeevleJesoveeveeb YebieØeceeCeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee GJemebleeDees JesÙeCeeDees~~34~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe met$emÙe YebieØeceeCeØe™heCeeb keâefj<Ùeefvle~ leÅeLee-SkeâmÙe peerJemÙe
Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe keâLebefÛeled GheMeevlee Jesovee:~ SJeceskeâes Yebie: (1)~
DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe keâLebefÛeled GheMeevlee:~ SJeceslemÙe met$emÙe Éew
Yebieew SJe (2)~
SJeb mehlecemLeues JÙeJenejveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesoveeYebieefve™heCehejeefCe heÃemet$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle efÉmebÙeesieØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 36, 37, 38, 39, 40 JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /461
11
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe met$emÙeeLe&s YeCÙeceeves leeJeled yeOÙeceeveesoerCee&veeb 0 2 efÉmebÙees-
iemet$eØemleejb les<eeb 11 12 peerJe-Øeke=âefle-meceÙeØemleejeved Ûe mLeeheefÙelJee he§eeled 12 11 22 SlemÙe met$emÙe
YebieØeceeCeØe™heCeeb keâefj<Ùeefvle~ leodOeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙeb~ SlemÙe efÉmebÙeesie- 11 11 11
12 12 11 ØeLecemet$emÙe Éew
SJe Yebieew mle:~
DeOegvee efÉmebÙeesieefÉleerÙemet$emÙe Yebieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCeeDees Ûe ~~36~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe efÉmebÙeesieefÉleerÙemet$emÙe YebieØe™heCeeÙeeb Éew Yebieew %eeleJÙeew~
keâLebefÛeled yeOÙeceeveesheMeevleJesoveeYebieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe yeOÙeceeve-GheMeebleeveeb efÉmebÙeesieØeLecemet$emÙeeLex YeCÙeceeves leeJeled
yeOÙeceeveeveeb GheMeebleeveeb efÉmebÙeesiemet$eØemleejb 1 1 hegve: yeOÙeceeve-GheMeevlepeerJe-Øeke=âefle-meceÙeØemleejb Ûe mLeeheefÙelJee
12 11 22 he§eeled SlemÙe met$emÙe 1 2 YebieØeceeCeØe™heCee %eeleJÙee~ OeJeueešerkeâeÙee: Éew Yebieew mle:~
11 11 11
11 12 12
mebØeefle yeOÙeceeveesheMeebleYebieØe™heCeeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&less-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebØeefle SlemÙe efÉleerÙemet$emÙe YebieØeceeCeØe™heCeeÙeeb Éew Yebieew %eeleJÙeew~
SJeb yeOÙeceeveesheMeevleeveeb efÉmebÙeesieØe™heCee ke=âlee YeJeefle~
Fefle De„cemLeues efÉmebÙeesieØe™heCeeYebieefve™heCehejeefCe ÛelJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle GoerCeexheMeevleeveeb efÉmebÙeesiepeefvele-JesoveeØe™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&less-
11
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe met$emÙeeLex YeCÙeceeves leeJeled GoerCe&-GheMeevlewkeâ 2 2 yengJeÛeve
peefvelemet$eØemleejb 11 22
12 12 mLeeheefÙelJee hegve: GoerCe&-GheMeevleeveeb peerJe-Øeke=âefle-meceÙewkeâJeÛevew: peerJemeceÙeÙees:
yengJeÛevew: Ûe GlheVeØemleejb Ûe mLeeheefÙelJee 11 22 11 22 he§eeled Yebieeslheefòeb oMe&Ùeefvle~ Sleod OeJeuee-
11 11 11 11
šerkeâeÙeeb õ„JÙee:~ 12 12 12 12
mebØeefle SkeâyengJeÛeveesoerCeexheMeevleeveeb Yebieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee GefoCCee Ûe GJemebleeDees Ûe~~40~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe efÉleerÙemet$emÙe Yebies keâLÙeceeves SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle:
SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee:, keâLebefÛeled GoerCee&§e
GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeceskeâes Yebie: (1)~ DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&,
les<eeb ÛewJe peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee:, keâLebefÛeled GoerCee& Ûe GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb Éew
Yebieew (2) SlemÙe met$emÙe %eeleJÙeew YeJele:~
462 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 41 mes 47 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
mebØeefle yengJeÛevewkeâJeÛeveesoerCeexheMeevleYebieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-

efmeÙee GefoCCeeDees Ûe GJemeblee Ûe~~41~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe le=leerÙemet$emÙe Yebies keâLÙeceeves SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle:
DeveskeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&:, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee, keâLebefÛeled GoerCee&§e
GheMeevlee Ûe Jesovee:~ SJeceskeâes Yebie: (1)~ DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeveeceskeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&:,
les<eeb ÛewJe peerJeeveecesskeâe Øeke=âefle: SkeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee, keâLbeefÛeled GoerCee&§e GheMeevlee Ûe Jesovee:~ (SJeb Éew
Yebieew (2)~ SlemÙe met$emÙe %eeleJÙeew~
mebØeefle yengJeÛeveesoerCeexheMeevle Yebieefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeÙee GefoCCeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~~42~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe ÛelegLe&met$emÙe Yebies GÛÙeceeves SkeâmÙe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle:
DeveskeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&:, lemÙewJe peerJemÙe Skeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee:, keâLebefÛeled GoerCee&§e
GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeceskeâes Yebie: (1)~ DeLeJee, Deveskesâ<eeb peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GoerCee&:,
les<eeb ÛewJe peerJeeveeceskeâe Øeke=âefle: DeveskeâmeceÙeØeyeæe GheMeevlee:, keâLebefÛeled GoerCee&§e GheMeevlee§e Jesovee:~ SJeb Éew
Yebieew (2)~ GoerCeexheMeevleeveeb efÉmebÙeesieÛelegLe&met$emÙe %eeleJÙeew YeJele:~
SJeb veJecemLeues GoerCeexheMeevleefÉmebÙeesieYebieefve™hekeâeefve ÛelJeeefj met$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle ef$emebÙeesiepeefveleJesoveeJesoveeefJeOeeveØe™heCeeLeË met$ehebÛekeâceJeleeÙe&les-
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCee Ûe GJemebleeDees Ûe~~44~~
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemeblee Ûe~~45~
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~~46~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe eq$emebÙeesieØeLecemet$emÙe DeLex YeCÙeceeves yeOÙeceeve-GoerCe&-
GheMeevleeveeceskeâJeÛevew: GoerCeexheMeevleyengJeÛevew: 10 12 12 peefvele ef$emebÙeesiemet$emÙe Øemleejb 11 11 yeOÙeceeve-
11 22
12 12
GoerCe&-GheMeevleeveeb peerJe-Øeke=âefle-meceÙeØemleejeved Ûe mLeeheefÙelJee 12 11 22 11 22 he§eeled Yebieeslheefòeb
keâLeefÙe<Ùeefvle~ 11 11 11 11 11
11 12 12 12 12
SJeb ØeLece efÉleerÙele=leerÙeÛelegLe&met$eeCeeb Éew Éew Yebieew OeJeueešerkeâeÙeeb efJemlejsCe heef"leJÙeew~
SJeb yeOÙeceeve-GoerCe&-GheMeevleeveeceskeâ-efÉ-ef$emebÙeesiew: JÙeJenejveÙeceeefßelÙe %eeveeJejCeerÙeJesovee-
JesoveeefJeOeeveb Øe™efheleb~
ÙeLee$e %eeveeJejCeerÙekeâce&Cees JÙeJenejveÙeehes#eÙee JesoveeJesoveeefJeOeeveb keâefLeleb leLee Mes<emehlekeâce&Ceeb Øe™heefÙeleJÙeb,
SJeb oMecemLeues ef$emebÙeesieYebieefve™heCelJesve met$ehebÛekebâ ieleced~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 48 mes 58 JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /463
DeOegvee meb«enveÙeehes#eÙee Skeâ-efÉ-ef$emebÙeesieYebieefve™heCeeLeË met$ee„keâceJeleeÙe&les-

mebienCeÙemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee yepPeeefCeÙee JesÙeCee~~48~~
efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe JesÙeCee Ûe~~51~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meb«enveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesoveeÙeeb YeCÙeceeveeÙeeb peerJeØeke=âeflemeceÙeeveeb
SkeâJeÛeveb peerJeyengJeÛeveb Ûe mLeeheefÙelJee 111 hegve: De$ee#ehejeJele&veb ke=âlJee peefveleØemleejb Ûe mLeeheefÙelJee De$e
1 2 Øe™heCeeb keâefj<Ùeefvle~ 200
11
1 1 SJeb De$e ef$eefYe: met$ew: keâLebefÛeled yeOÙeceeefvekeâe Jesovee, keâLebefÛeled GoerCee& Jesovee, keâLebefÛeled GheMeevlee Jesovee,
Sleemeeb Éew Éew Yebieew efve™efheleew mle:~ hegve§e efÉmebÙeesieYebieeveeb keâLÙeceeves $eerefCe met$eeefCe Øe™efheleeefve Sles<eeb Deefhe Éew Éew
Yebieew keâefLeleew %eeleJÙeew~ lele§e ef$emebÙeesieYebieefve™heCeeÙeeb Skebâ met$eb keâefLeleceefmle~ De«es ÙeLee meb«enveÙeceeefßelÙe
%eeveeJejCeerÙe JesoveeJesoveeefJeOeeveb Øe™efheleb leLee Mes<emehleeveeb keâce&Ceeb Øe™heefÙeleJÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~ efJemlejmleg
OeJeueešerkeâeÙeeb heef"leJÙeced~
SJeb SkeâeoMecemLeues meb«enveÙeehes#eÙee Yebieefve™heCehejeefCe De„ew met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee $e+pegmet$eveÙeehes#eÙee keâce&Jesoveeefve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
Gpegmegomme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee GefoCCeheâueheòeefJeJeeiee JesÙeCee~~56~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—GoerCe&mÙe heâueb GoerCe&heâueb, lelØeehlees efJeheekeâes ÙemÙeeb mee GoerCe&heâue-
ØeehleefJeheekeâeJesovee YeJeefle, veeheje~ Ùe: keâce&mkebâOees Ùeefmceved meceÙes De%eeveceglheeoÙeefle me: leefmceVesJe meceÙes
%eeveeJejCeerÙeJesovee YeJeefle, veesòej#eCes; efJeve„keâce&heÙee&ÙelJeeled~ ve hetJe&#eCesÓefhe, lemÙee%eevepeveveMeòesâjYeeJeeled~ ve
Ûe JesoveeÙee DekeâejCeb Jesovee YeJeefle, DeJÙeJemLeeØemebieeled~ lemceeled yeOÙeceeve-GheMeevlekeâce&Ceer Jesovee ve YeJele:,
GoerCe& ÛewJe Jesovee YeJeleerefle YeefCeleb YeJeefle~
ÙeLee $e+pegmet$eveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeefJe<eÙes Jesovee Øe™efhelee leLewJe Mes<emehleeveeb keâce&Ceeceefhe Øe™heefÙeleJÙeced~
SJeb ÉeoMecemLeues $e+pegmet$eveÙesve keâce&Ceeb JesoveekeâLevemetÛekebâ met$eÉÙeb ieleced~
DeOegvee MeyoveÙeehes#eÙee keâce&Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
464 / JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 58 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—MeyoveÙeefJe<eÙes õJÙeeYeeJeeled~ %eeveeJejCeerÙe-JesoveeMeyoÙees: efYeVeeLe&Ùees:

efYeVemJe™heÙees: meceemeeYeeJeeled Jee he=LeiYetles<eg Dehe=LeiYetles<eg Ûe lemÙesoefceefle mebyebOeeYeeJeeled Jee $eÙeeCeeb MeyoveÙeeveeb-
MeyomeceefYe™{-SJebYetleveÙeeveeceJeòeâJÙeb %eeleJÙeb YeJeefle~
leelheÙe&ce$e-SleodJesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejb heef"lJee ‘JesÅeles Jesefo<Ùeles Fefle JesoveeMeyoefmeæs:~’ Dele:
De°efJeOekeâce&hegodieuemkebâOe: Jesovee %eeleJÙee~ leLee Ûe DevegYeJeveb Jesovee, JesoveeÙee Jesovee JesoveeJesovee,
De°efJeOekeâce&hegoid euemkebâOeevegYeJe: FlÙeLe&:~ De$e efÛevleefÙeleJÙeb-ceceelcee efve§eÙeveÙesve hetCe&leÙee Megæ SJe keâcee&vegYeJesYÙe:
he=LeiesJeelees ceÙee Megæelcee leòJecesJeeYÙemeveerÙeced~
SJeb $eÙeesoMecemLeues MeyoveÙesve keâce&Jesoveeefve™hekebâ Skebâ met$eb ieleced~
FlLeb $eÙeesoMeefYejvlejeefOekeâejw: De„hebÛeeMeled met$ew: JesoveeJesoveeefJeOeeveveece-DevegÙeesieÉejb meceehleb~
ke=âle-efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejveeceeÙeb
le=leerÙeesÓefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 1 JesoveeieefleefJeOeeveevegÙeesieÉejced /465
JesoveeieefleefJeOeeveevegÙeesieÉejced
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-SkeâeoMeevegÙeesieÉejced)
cebieueeÛejCeced
Ùes ef$ebMeled Ûeleg®òeje DeefleMeÙee, Ùes ØeeefleneÙee& Jemeg:~
ÙeshÙeevevlÙeÛeleg°Ùee iegCeceÙee, oes<ee: efkeâuee°eoMe~~
Ùes oes<ew: jefnlee iegCew§e meefnlee, osJee§elegefJeËMeefle:~
les meJe&mJeiegCee DevebleiegeCf elee:, kegâJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe ØeLececeneefOekeâejevleie&les ÛelegeYf e&:mLeuew: ÉeoMemet$ew: JesoveeieefleefJeOeeveveece-ÛelegLee&Ós efOekeâej: ØeejYÙeles~ le$e
leeJeled ØeLecemLeues Øeefle%eemetÛevehejsCe ‘JesÙeCeeieefo’ FlÙeeefovee Skebâ met$eced~ efÉleerÙemLeues vewiece-meb«en-JÙeJenejveÙeehes#eÙee
%eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Jesoveeefve™heCehejeefCe ‘‘Cesiece-JeJenej’ FlÙeeefovee mehle met$eeefCe efveieÅevles~ le=leerÙemLeues
$e+pegmet$eveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeeefoJesoveeØeefleheeovehejb ‘‘Gpegmegomme’’ FlÙeeefo met$e$eÙeb~ hegve§e ÛelegLe&mLeues MeyoveÙeehes#eÙee
%eeveeJejCeerÙeeefoJesoveemetÛekebâ ‘‘meöCeÙemme’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eefceefle meb#eshesCe mecegoeÙeheeleefvekeâe keâefLelee~
DeOegvee DevegÙeesieÉejkeâLeveØeefle%eeheveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCeeieefoefJeneCes efòe~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slelmet$eb DeefOekeâejmceejCeeLe&ceeieleb~ JesoveeÙee: ieefleie&ceveb efJeOeerÙeles Øe™hÙeles
Devesvesefle JesoveeieefleefJeOeeveced~
DeLe keâef§eled he=ÛÚefle-
keâLeb peerJeØeosMes<eg meceJesleeveeb keâce&Ceeb ieceveb ÙegpÙeles ?
vew<e oes<e:, peerJeØeosMes<eg ÙeesieJeMesve mebÛeejceeCes<eg leohe=LeiYetleeveeb keâce&mkebâOeeveeceefhe mebÛejCeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
efkeâceLeË JesoveeieefleefJeOeevecegÛÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
Ùeefo keâce&ØeosMee: efmLelee§ewJe YeJeefvle leefn& peerJesve osMeevlejielesve efmeæmeceevesve YeefJeleJÙeb, mekeâuekeâcee&YeeJeeled~
ve leeJeled hetJe&mebefÛelekeâcee&efCe meefvle, les<eeb hetJe&ØeosMes efmLejmJe™hesCeeJeefmLeleeveece$eeieceveeYeeJeeled~ ve Jele&ceevekeâeuesÓefhe
keâce&mebÛeÙeesÓefmle, efceLÙeelJeeefoØelÙeÙeeveeb keâce&efYe: men efmLeleeveece$e mebYeJeeYeeJeeefoefle~
ve keâce&mkebâOeeveeceJemLeeveceefhe ÙegpÙeles, meJe&peerJeeveeb cegeòf eâØemebieeled~ leÅeLee ve leeJeoefhe&leefÉleerÙemeceÙes keâcee&eCf e
mebelf e, DeJemLeeveeYeeJesve efvecetu& elees efJeve„lJeeled~ ve leeJeled GlheVeØeLecemeceÙesÓefhe heâueb ooefle, yeOÙeceevemeceÙes keâce&Ceeb
efJeheekeâeYeeJeeled~ YeeJes Je keâce&-keâce&heâueÙeesÉÙ& eesjks eâmeceÙes ÛewJe mebYeJees YetlJee efÉleerÙemeceÙes<eg yebOemeòJeeYeeJees YeJesled, le$e
yebOekeâejCeefceLÙeelJeeefokeâce&heâueeveeceYeeJeeled~ SJeb Ûe meefle meJe&peerJeeveeb le$e cegeòf eâØemebiesve YeefJeleJÙeced~ ve ÛewJeb leLeevegheuebYeeled~
ve Ûe GYeÙehe#eesÓefhe ÙegpÙeles GYeÙehe#ekeâefLeleoes<eeveg<ebieeled~ Fefle heÙee&ÙeÂef„ØeehleefMe<ÙemÙe peerJekeâce&Cees:
466 / JesoveeieefleefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 2, 3 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
heejlebef$ekeâue#eCemebyebOe%eeheveeLeË peerJeØeosMeheefjmhebovensleg§ewJe Ùeesie Fefle %eeheveeLeË Ûe JesoveeieefleefJeOeeveb Øe™heefÙe<Ùeles~

SJeb ØeLecemLeues Øeefle%eemetÛevehejb Skebâ met$eb ieleced~
DeOegvee JesoveeieefleefJeOeeveeefOekeâejs vewieceeefoveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesoveeØeefleheeoveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
Cesiece-JeJenej-mebieneCeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee DeJeefªoe~~2~~
efmeÙee efªoeefªoe~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—jeieÉs<ekeâ<eeÙew: JesoveeefYeJee& YeÙesve DeOJeevepeefveleheefjßecesCe Jee peerJeØeosMes<eg
DeYeüefmLelepeueefceJe mebÛejvles<eg le$e meceJeslekeâce&ØeosMeeveeceefhe mebÛejCeesheuebYeeled~ peerJeØeosMes<eg hegve: keâce&ØeosMee:
efmLelee§ewJe, hetJeexòeâosMeb cegkeälJee osMeevlejs efmLelepeerJeØeosMes<eg meceJeslekeâce&mkebâOeesheuebYeeled~
kegâle SJecegheueYÙeles ?
met$es ‘efmeÙee’ MeyoesÛÛeejCeevÙeLeevegheheòes: osMes FJe peerJeØeosMes<Jeefhe DeefmLelelJes DeYÙegheiecÙeceeves
hetJeexòeâoes<eØemebieeÛÛe~
De„eveeb ceOÙecepeerJeØeosMeeveeb mebkeâesÛees efJekeâesÛees Jee veemleerefle le$e efmLelekeâce&ØeosMeeveeceefhe DeefmLelelJeb veeefmle
Fefle~ lele: meJex peerJeØeosMee: keâefMceVeefhe keâeues DeefmLelee YeJevleerefle met$eJeÛeveb ve Iešles ?
vew<e oes<e:, leeved De„ceOÙecepeerJeØeosMeeved cegkeälJee Mes<epeerJeØeosMeeveeefßelÙe SlemÙe met$emÙe ØeJe=òes:~
keâLeb hegve: S<eesÓLe&efJeMes<e GheueYÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
met$es ‘efmeÙee’ mÙeeled MeyoØeÙeesieeosJeesheueYÙeles~
hetJeexòeâJesovee keâLebefÛeled efmLeleeefmLelee Deefmle~
JÙeeefOe-Jesovee-YeÙeeefokeäuesMeefJejefnlemÙe Ú©emLemÙe peerJeØeosMeeveeb kesâ<eeceefhe ÛeueveeYeeJeeled le$e efmLelekeâce&mkebâOee
Deefhe efmLelee§ewJe YeJeefvle, le$ewJe kesâ<eeb peerJeØeosMeeveeb mebÛeeueveesheuebYeeled le$e efmLelekeâce&mkebâOee Deefhe mebÛeueefvle, lesve les
DeefmLelee: Fefle YeCÙevles~ leÙeesÉÙ& ees: mecegoeÙees Jesovee Fefle Skeâe YeJeefle~ lesve mee efmLeleeefmLelee Fefle efÉmJeYeeJee YeCÙeles~
De$e keâef§eoen-
Ùes peerJeØeosMee: DeefmLelee: les<eeb keâce&yebOees YeJeleg veece, meÙeesielJeeled~ Ùes hegve: efmLelee: les<eeb peerJeØeosMeeveeb
veeefmle keâce&yevOe:, ÙeesieeYeeJeeled~
De$e ØeefleMebkeâe DeJelejefle-
meesÓefhe kegâlees %eeÙeles ?
DemÙee: ØeefleMebkeâeÙee: meceeOeeveb-
peerJeØeosMeeveeb heefjmhevoeYeeJeeled~ ve Ûe heefjmheboefJejefnlepeerJeØeosMes<eg Ùeesiees veeefmle, efmeæeveeceefhe meÙeesielJeeheòes: Fefle ?
De$e MebkeâeÙee: meceeOeeveb ooelÙeeÛeeÙe&osJe:-
DeOegvee: heefjnej: GÛÙeles-
ceveesJeÛevekeâeÙeef›eâÙeemeceglheòeew peerJemÙeesheÙeesiees Ùeesiees veece~ me Ûe keâce&yebOemÙe keâejCeb~ me Ûe Ùeesie: mleeskesâ<eg
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 4 mes 10 JesoveeieefleefJeOeeveevegÙeesieÉejced /467
peerJeØeosMes<eg ve YeJeefle, SkeâpeerJeØeJe=òemÙe mleeskeâeJeÙeJes<eg ÛewJe Je=eòf eefJejesOeeled Skeâefmceved peerJes Keb[Keb[vs e ØeJe=òeefJejesOeeÉe~
lemceeled efmLeles<eg peerJeØeosMes<eg keâce&yebOeesÓefmle Fefle %eeÙeles~ ve Ûe Ùeesieeled efveÙecesve peerJeØeosMeheefjmhevoes YeJeefle,
lemÙe lele: DeefveÙecesve meceglheòes:~
ve Ûe Skeâevlesve efveÙecees veeefmle ÛewJe, Ùeefo peerJeØeosMes<eg heefjmhevo: GlheÅeles leefn& lemceeod ÙeesieeÛÛewJe
GlheÅeles Fefle efveÙeceesheuebYeeled~ lele: efmLeleeveeceefhe ÙeesieesÓefmle Fefle keâce&yebOeYetÙecesef<eleJÙeced~
DeOegvee Mes<emehlekeâce&Ceeb JesoveeØeefleheeoveeLeË hebÛemet$eeCÙeJeleeÙe&vles-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe efÉefJeOee ieefleefJeOeeveØe™heCee ke=âlee leLee Sles<eeb $eÙeeCeeceefhe
keâce&Ceeb keâle&JÙee, Ú©emLes<eg ÛewJe Jele&ceevelJesve YesoeYeeJeeled~
JesÙeCeerÙeJesÙeCee efmeÙee efªoe~~5~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeÙeesefiekesâJeefueefve YeieJeefle ve„eMes<eÙeesies peerJeØeosMeeveeb mebkeâesÛeefJekeâesÛeeYeeJesve
DeJemLeeveesheuebYeeled~
efmeÙee Deefªoe~~6~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—megiececeslelmet$eb, %eeveeJejCeerÙeØe™heCeeÙee§ewJe DeJeielemJe™helJeeled~
efmeÙee efªoeefªoe~~7~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙeeefhe Øe™heCee %eeveeJejCeerÙemeceevee %eeleJÙee~
SJeceeGJe-Ceecee-ieesoeCeb~~8~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee JesoveerÙemÙe keâce&Cees ieefleefJeOeeveb Øe™efheleb leLee Sles<eeb $eÙeeCeeb keâce&Ceeb
JeòeâJÙeb, YesoeYeeJeeled~
SJeb efÉleerÙemLeues vewiecemeb«enJÙeJenejveÙeehes#eÙee JesoveeieefleefJeOeeveØeefleheeovelJesve mehlemet$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle $e+pegmet$eveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb Jesoveeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
Gpegmegomme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee efªoe~~9~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—$e+pegmet$eveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesovee keâLebefÛeled efmLelee Deefmle~
De$e keâef§eoen-
Ú©emLes<eg meÙeesies<eg $e+pegmet$eveÙesve keâLeb meJex<eeb peerJeØeosMeeveeb efmLelelJeb YeJeefle ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
keâ SJeb YeCeefle, $e+pegmet$eveÙe: meJex<eeb peerJeØeosMeeveeb keâefmcevveefhe keâeues efmLelelJeb ÛewJe FÛÚleerefle~ efkeâvleg Ùes
efmLeleemles efmLelee§ewJe, veeefmLelee:, efmLeles<eg DeefmLelelJeefJejesOeeefoefle~ S<e: $e+pegmet$eveÙeeefYeØeeÙees %eeleJÙe:~
efmeÙee Deefªoe~~10~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùes DeefmLelepeerJeØeosMeemlesÓefmLelee§ewJe ve Ûe efmLeleYetÙee:, efmLeleeefmLeleeveeceskeâ$e
SkeâmeceÙes DeJemLeeveeYeeJeeled~ lesve keâejCesve $e+pegmet$eveÙesve efÉmebÙeesieYebiees veemleerelf e ve heefjieefCele:~ ve hetJeexòeâveÙeceeefßelÙe
Ùee Øe™heCee ke=âlee lemÙee: DemelÙelJeb, mÙeeÛÚyosve lemÙee: Deefhe melÙelJeØe™heCeeled~
468 / JesoveeieefleefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 11, 12 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—$e+pegmet$eveÙeceeefßelÙe ÙeLee %eeveeJejCeerÙeØe™heCee ke=âlee leLee Mes<emehleeveeb
keâce&Ceeb Øe™heCee keâle&JÙee, efmLeleYeeJesve DeefmLeleYeeJesve Ûe efJeMes<eeYeeJeeled~
SJeb le=leerÙemLeues $e+pegmet$eveÙeehes#eÙee peerJeØeosMeefmLeleeefmLelekeâLevehejsCe met$e$eÙeb ieleced~
DeOegvee MeyoveÙeehes#eÙee DeJeòeâJÙeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lemÙe MeyoveÙemÙe efJe<eÙes õJÙeeYeeJeeled lemÙe efJe<eÙes efmLeleeefmLeleeveeceYeeJeeÉe~
leÅeLee-ve leeJeled efmLeleceefmle, Deefmceved veÙes meJe&heoeLee&veeceefvelÙelJeeYÙegheieceeled~ ve DeefmLeleYetÙeceefhe, Demeefle
Øeefle<esOeevegheheòesefjefle~
leelheÙe&ce$e-keâce&Ceeb efveefceòesve peerJeeveeb ieceveeieceveb mebmeejs YeJeefle, keâce&yebOeeYeeJes peerJes<eg cegòesâ<eg melmeg
kesâJeueb efmeæeueÙemÙeesheefj SJe ieceveb, hegve§e hegvejeieceveb veemleerefle efJe%eeÙe lemÙee: efmeæieles: ØeehlÙeLe&cesJe ØeÙeemees
efJeOeeleJÙe:~
SJeb ÛelegLe&mLeues MeyoveÙesve DeJeòeâJÙekeâLevecegKÙelJesve Skeâb met$eb ieleced~
ke=âle efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb JesoveeieefleefJeOeeveevegÙeesieÉejveeceeÙeb-
ÛelegLeexÓefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 1 JesoveevevlejefJeOeeveevegÙeesieÉejced /469
Jesovee-DevevlejefJeOeeveevegÙeesieÉejced
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-ÉeoMeevegÙeesieÉejced)
cebieueeÛejCeced
Yee<eemeJe&ceÙees OJeefveefpe&veheles-efo&JÙeOJeefveieeaÙeles~
DeevevlÙeeLe&megYe=led ceveesielelecees, nbefle #eCeelØeeefCeve:~~
efoJÙeemLeeveieleecemebKÙepevelee-ceeuneoÙeved efve:me=le:~
les efoJÙeOJeveÙeefm$eueeskeâ megKeoe:, kegâJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe <ešdKeC[eiece«evLes Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&leÉeoMeb Jesoveevevlej-
efJeOeeveevegÙeesieÉejceefmle~ le$e leeJeled ØeLeces ceneefOekeâejs Jesovee-DeveblejefJeOeeveveeefcve heÃecesÓefOekeâejs hebÛemLeuew:
SkeâeoMemet$eeefCe efveieÅevles~ le$e leeJelØeLecemLeues Øeefle%eemetÛevehejced ‘JesÙeCeeDeCeblej-’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb ~
efÉleerÙemLeues vewieceJÙeJenejveÙeehes#eÙee DeveblejyebOeeefoefve™heCelJesve ‘Cesiece-’ FlÙeeefovee Ûeleg:met$eeefCe keâLÙevles~
le=leerÙemLeues meb«enveÙeceeefßelÙe DeveblejyebOeeefokeâLevelJesve ‘mebienCeÙemme’’ FlÙeeefovee $eerefCe met$eeefCe meefvle~ ÛelegLe&mLeues
$e+pegmet$eveÙesve %eeveeJejCeerÙeJesoveeyebOeefve™heCelJesve ‘‘Gpegmegomme’’ FlÙeeefovee met$eÉÙeb %eeleJÙeb~ hebÛecemLeues MeyoveÙesve
DeJeòeâJÙekeâLevehejsCe ‘‘meöCeÙemme’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb Fefle mecegoeÙeheeleefvekeâe metefÛelee peelee~
DeOegvee DeefOekeâejØeefle%eemetÛeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCee-DeCeblejefJeneCes efòe~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeefOekeâejmceejCeeLe&efceob met$e YeJeefle~
efkeâceLe&ces<eesÓefOekeâej GÛÛeles ?
hetJeË JesoveeJesoveeefJeOeeves yeOÙeceeveceefhe keâce& Jesovee, GoerCe&ceefhe GheMeevleceefhe Jesovee Fefle Øe™efheleb, le$e Ùeled
leled yeOÙeceevekeâce&, leled efkebâ yeOÙeceevemÙe ÛewJe meceÙes heefÛelJee heâueb ooeefle DeenesefmJeled efÉleerÙeeefomeceÙes<eg heâueb
ooeefle Fefle he=ÛÚeÙeeb SJeb heâueb ooeefle Fefle %eeheveeLeË JesoveeDeveblejefJeOeeveceeieleced~
le$e yebOees efÉefJeOe:-DeveblejyebOe: hejbhejyebOe§esefle~
keâesÓvevlejyebOees veece ?
keâece&CeJeie&CeeÙee: efmLelehegûuemkebâOee: efceLÙeelJeeefoØelÙeÙew: keâce&YeeJesve heefjCeleØeLecemeceÙes DeveblejyebOe: keâLÙeles~
keâLecesles<eeb DeveblejyebOelJeb ?
keâece&CeJeie&CeeheÙee&ÙeheefjlÙeeieevevlejmeceÙes ÛewJe keâce&heÙee&ÙesCeheefjCelelJeeled~
keâ: hejbhejyebOees veece ?
yebOeefÉleerÙemeceÙeØeYe=efle keâce&hegûuemkebâOeeveeb peerJeØeosMeeveeb Ûe Ùees yebOe: me: hejbhejyebOees veece~
DeLe keâef§eled he=ÛÚefle-
keâLeb yebOemÙe hejbheje YeJeefle ?
470 / JesoveevevlejefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
ØeLecemeceÙes yebOees peele:, efÉleerÙemeceÙesÓefhe les<eeb hegûueeveeb yebOe§ewJe, le=leerÙemeceÙesÓefhe yebOe§ewJe, SJeb yebOemÙe
efvejblejYeeJees yebOehejbheje veece~ lemÙee: yebOee: hejchejyebOee Fefle õ„JÙee:~
SJeb ØeLecemLeues DeefOekeâejmetÛekeâØeefle%eehejsCe Skebâ met$eb ieleced~
DeOegvee vewieceJÙeJenejveÙeehes#eÙee keâce&Ceeb DeveblejyebOehejchejeyebOeefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
Cesiece-JeJenejeCeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee DeCeblejyebOee~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—yebOeØeLecemeceÙes ÛewJe peerJemÙe hejlev$eYeeJeeslheeovesve JesoveeYeeJeesheuebYeeled~
GoerCe&õJÙeeod yeOÙeceeveõJÙemÙe YesoeYeeJeeled yeOÙeceeveõJÙemÙe %eeveeJejCeerÙeJesoveeYeeJees ÙegpÙeles~ ve ÛeeJemLeeYesosve
õJÙeYesoesÓefmle, õJÙeeled he=LeiYetleeJemLeevegheuebYeeled~
hejbhejyebOee~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hejbhejeyebOee Deefhe %eeveeJejCeerÙeJesovee YeJeefle~
kegâle:? yebOeefÉleerÙeeefomeceÙes<eg efmLelekeâce&mkebâOeeveeb GoerCe&keâce&mkebâOesYÙe: õJÙeÉejsCe SkeâlJeesheuebYeeled~
leogYeÙeyebOee~~4~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCeerÙeJesovee leogYeÙeyebOee Deefhe YeJeefle, peerJeÉejsCe ÉÙeesjefhe
%eeveeJejCeerÙeyebOeÙeesjskeâlJeesheuebYeeled~ yebOeesoÙemeòJeeveeb JesoveeefJeOeeveb JesoveeJesoveeefJeOeeves ÛewJe Øe™efheleb Fefle Sles<eeb
met$eeCeeb ve S<e: DeLe&: Fefle SJecesles<eeceLe&Øe™heCee keâle&JÙee~ leÅeLee-%eeveeJejCeerÙekeâce&mkebâOee Devebleeveblee
efvejvlejcevÙeesÓvÙew: mebyebæe YetlJee Ùes efmLeleemles DeveblejyebOee veece~ Slesve SkeâeefohejceeCetveeb mebyebOeefJejefnleeveeb
%eeveeJejCeYeeJe: Øeefleef<eæ: õ„JÙe:~
DeveblejyebOeeveeb ÛewJe %eeveeJejCeerÙeYeeJes mebØeehles hejbhejeyebOee Deefhe %eeveeJejCeerÙeJesovee YeJeleerefle %eeheveeLeË
efÉleerÙemet$eb Øe™efheleb~ Devebleeveblee: keâce&hegûuemkebâOee DevÙeesÓvÙemebyebOee YetlJee Mes<ekeâce&mkebâOew: DemebyebOee peerJeÉejsCe
Flejw: mebyebOecegheielee: hejbhejeyebOee veece~ SlesÓefhe %eeveeJejCeerÙeJesovee YeJevleerefle YeefCeleb YeJeefle~ Slesve meJex
%eeveeJejCeerÙekeâce&hegûuemkebâOee: SkeâpeerJeeOeeje DevÙeesÓvÙeb meceJeslee§ewJe YetlJee %eeveeJejCeerÙeJesovee YeJevleerefle S<e
Skeâevlees efvejeke=âle Fefle õ„JÙe:~ Mes<eb megiececed~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe ÉeYÙeeb ØekeâejeYÙeeb hejbhejevevlej-leogYeÙeyebOeeveeb Øe™heCee
ke=âlee leLee Mes<emehleeveeb keâce&Ceeb Øe™heCee keâle&JÙee~
SJeb efÉleerÙemLeues vewiece-JÙeJenejveÙeehes#eÙee efÉefJeOeyebOeefve™heCelJesve met$eÛeleg„Ùeb ieleced~
DeOegvee meb«enveÙeehes#eÙee keâce&Ceeb yebOeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
mebienCeÙemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee DeCeblejyebOee~~6~~
hejbhejyebOee~~7~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 9, 10, 11 JesoveevevlejefJeOeeveevegÙeesieÉejced /471
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe met$emÙeeLex YeCÙeceeves hetJe&efceJe ÉeYÙeeb ØekeâejeYÙeeb DeLeex JeòeâJÙe:~

De$eeefhe hetJe&efceJe ÉeYÙeeb ØekeâejeYÙeeb DeLe&Øe™heCee keâle&JÙee~ leogYeÙeyebOee ve meefvle~ kegâle: Sleemeg ÛewJe lemÙee:
DevleYee&Jeeled~ ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe meb«enveÙeceeefßelÙe ÉeYÙeeb ØekeâejeYÙeeb DeLe&Øe™heCee ke=âlee leLee Mes<emehleeveeb
keâce&Ceeb Øe™heCee keâle&JÙee~
SJeb le=leerÙemLeues meb«enveÙesve efÉefJeOeyebOeØeefleheeovehejeefCe $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee $e+pegmet$eveÙeehes#eÙee keâce&Ceeb hejbhejeyebOeefve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
Gpegmegomme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee hejbhejyebOee~~9~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCeerÙeJesovee $e+pegmet$eveÙeehes#eÙee DeveblejyebOee veeefmle, hejbhejyebOee
ÛewJe, GoÙeeielekeâce&mkebâOeeosJee%eeveYeeJeesheuebYeeled~
De$e keâef§eoen-
efÉleerÙeeLexÓJeuecyÙeceeves keâLece$e Øe™heCee ef›eâÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
De$eeefhe %eeveeJejCeerÙeJesovee hejbhejeyebOee ÛewJe, peerJeÉejsCewJe meJex<eeb keâce&mkebâOeeveeb yebOeesheuebYeeled~
peerJeÉejsCe efJevee keâce&mkebâOeeveecevÙeesÓvÙewyeËOees ueYÙeles Fefle Ûesled ?
vewleod JeòeâJÙeb, lemÙeeefhe DevÙeesvÙeyebOemÙe peerJeeosJe meceglheefòeoMe&veeled~
hegve: keâef§eled Mebkeâeb efJeOeòes-
keâece&CeJeie&CeeJemLeeÙeeceefhe S<e DevÙeesÓvÙeyebOe GheueYÙeles Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&osJe: meceeOeeveb keâjesefle-
vewleled keâLeefÙeleJÙeb, SlemÙe efJeefMe„mÙe yebOemÙe Devebleeveblew: keâece&CeJeie&CeemkebâOew: efve<heVemÙe peerJeeosJe
meceglheefòeoMe&veeled~ ve Ûe DeveblejyebOee GoerCe&heâueØeehleefJeheekeâe, hejchejeyeæeÙeeb JesoveeÙeeb GoerCe&heâueØeehle-
efJeheekeâlJeesheuebYeeled~ ve Ûe mecegoeÙekeâeÙe&ceskeâmÙe YeJeefle, efJejesOeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee $e+pegmet$eveÙeehes#eÙee %eeveeJejCeerÙeJesovee hejbhejeyebOee Øe™efhelee leLewJe
mehleeveeceefhe keâce&Ceeb %eeleJÙee YeJeefle~
SJeb ÛelegLe&mLeues $e+pegmet$eveÙesve keâce&Ceeb yebOeefve™heCehejb met$eÉÙeb ieleced~
mebØeefle MeyoveÙeehes#eÙee keâce&Ceeb yebOeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—$eÙeeCeeb MeyoveÙeeveeb Meyo-meceefYe™{-SJebYetleveÙeeveeb efJe<eÙes õJÙeeYeeJeeled,
DevevlejyebOee-hejchejeyebOee-leogYeÙeyebOee Meyoeveeb he=LeiYetleeLe&Øe™hekeâeveeb MeyoleesÓLe&le§e meceemeeYeeJeeÉe MeyoveÙesve
keâce&Ceeb yebOee DeJeòeâJÙee %eeleJÙee~
472 / JesoveevevlejefJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 11 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
SJeb hebÛecemLeues MeyoveÙesve keâce&Ceeb yebOeeJeòeâJÙe keâLevecegKÙelJesve Skebâ met$eb ieleced~

FlLeb Jesovee-DevevlejefJeOeeveevegÙeesieÉejveece-hebÛeceesÓefOekeâej: meceehle:~
meJeË peeveefvle meJe&%ee:, kesâJeue%eeveÛe#eg<ee~
leeved veewecf e hetCe&%eeveehlÙew, YeefkeälejeiesCe keâesešf Me:~~1~~
Fefle ßeercelheg<heovleYetleyeefuemetefjØeCeerle<ešdKeC[eiecemÙe ßeerYetleyeefuemetefjefJejefÛele-
Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s ÉeoMe«evLes ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&eJf ejefÛeleOeJeueešerkeâeØecegKe-
veevee«evLeeOeejsCe efJebMeefleleces Meleeyoew ØeLeceeÛeeÙe&§eeefj$eÛe›eâJeleea-ßeerMeebefle-
meeiejieg®osJemlemÙe ØeLeceheóeOeerMe: ßeerJeerjmeeiejeÛeeÙe&mlemÙeefMe<Ùee-
pecyetÉerhejÛevee-leerLeËkeâjpevceYetefceefJekeâemeØesefjkeâeieefCeveer-
%eeveceleerke=âle-efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb JesoveeØelÙeÙe-
efJeOeeveeefo heÃeevegÙeesieÉej-meceefvJeleesÓÙeb
ØeLecees ceneefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced /473
Jesoveemebefvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced
cebieueeÛejCeced
Ùes leerLeËkeâjefMe<Ùeleecegheielee:, meJe&efæ&efmeæerÕeje:~
Ùes «eLvebefle efkeâueebiehetJe&ceÙemeÛ-ÚeŒeb OJevesjeßeÙeeled~~
Ùes les efJeIveefJeveeMekeâe ieCeOejem-les<eeb mecemleæ&Ùe:~
les Meebelf eb hejceeb Ûe meJe&emf eefæ,b kegâJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le$eÙeesoMeb JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejceefmle~ De$e
efÉleerÙeceneefOekeâejs ÉeefJebMeeflemLeuew: efJebMelÙeefOekeâef$eMelemet$ew: JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeveveece ØeLeceesÓefOekeâej: ØeejYÙeles~
le$e leeJeled ØeLecemLeues DeefOekeâejØeefle%eemetÛevehejsCe YesoØeYesokeâLevecegKÙelJesve Ûe ‘‘JesÙeCee meefCCeÙeeme’’ FlÙeeefovee
heÃemet$eeefCe keâLÙevles~ efÉleerÙemLeues %eeveeJejCeerÙeJesoveeÙee: õJÙe#es$ekeâeueYeeJeehes#eÙee keâLeveØeOeevelJesve ‘‘pemme
CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee’’ FlÙeeefovee <ešdef$ebMelmet$eeefCe Je#Ùevles~ le=leerÙemLeues oMe&veeJejCeerÙe-ceesnveerÙe-DevlejeÙeeCeeb
JesoveemeefVekeâ<e&keâLevelJesve ‘‘SJeb obmeCeeJejCeerÙe-’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb~ ÛelegLe&mLeues JesoveerÙeJesovee-
õJÙe#es$ekeâeueYeeJeehes#eÙee Glke=â„eveglke=â„keâLevelJesve ‘‘pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee’’ FlÙeeefovee mehleefJebMeeflemet$eeefCe meefvle~
hebÛecemLeues veeceiees$eJesoveeØeefleheeovelJesve ‘‘SJeb Ceecee-’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb~ hegve§e <e…mLeues DeeÙegJexoveeefve™heCelJesve
‘‘pemme DeeGDeJesÙeCee-’’ FlÙeeefovee ÛelegeJf eËMeeflemet$eeefCe~ lele: hejb mehlecemLeues peIevÙe™hesCe mJemLeeveJesoveemeefVekeâ<e&-
YesokeâLevelJesve ‘‘pees mees Lehhees-’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb~ De„cemLeues %eeveeJejCeerÙepeIevÙemeefVekeâ<e&keâLevelJesve
‘‘pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee’’ FlÙeeefovee ÛelegefJeËMeeflemet$eeefCe ØeefleheeÅevles~ veJecemLeues oMe&veeJejCeerÙe-ceesnveerÙe-
DevlejeÙekeâce&Ceeb JesoveeØeefleheeovelJesve ‘‘SJeb obmeCeeJejCeerÙe-’’ FlÙeeefovee Skebâ met$eb~ oMecemLeues JesoveerÙeJesovee-
efve™heCelJesve ‘‘pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee’’ FlÙeeefovee <ešdef$ebMelmet$eeefCe meefvle~
lele§e SkeâeoMecemLeues DeeÙegJexoveekeâLevelJesve ‘‘pemme DeeGDeJesÙeCee’’ FlÙeeefovee De„eoMemet$eeefCe YeJeefvle~
ÉeoMecemLeues veeceJesoveeØeefleheeovelJesve ‘‘pemme CeeceJesÙeCee’’ FlÙeeefovee De„eoMemet$eeefCe meefvle~ $eÙeesoMecemLeues
iees$eJesoveeefve™heCehejsCe ‘‘pemme ieesoJesÙeCee’’ FlÙeeefovee ÛelegefJeËMeeflemet$eeefCe keâLÙevles~ Ûelego&MecemLeues
hejmLeevemeefVekeâ<e&Jesovee YesoeefoØeefleheeovelJesve ‘‘pees mees hejlLeeCe-’’ FlÙeeefo met$e$eÙeced~ hebÛeoMecemLeues
%eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb õJÙeehes#eÙee meefVekeâ<e&efJeOeevekeâLevelJesve ‘‘pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee’’ FlÙeeefovee veJemet$eeefCe~
<ees[MecemLeues %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb #es$eehes#eÙee JesoveekeâLevelJesve ‘‘pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes’’ FlÙeeefovee
veJemet$eeefCe~ mehleoMecemLeues %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb keâeueehes#eÙee JesoveekeâLevecegKÙelJesve ‘‘pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee-
keâeueoes’’ FlÙeeefovee De„ew met$eeefCe~ hegve: De„eoMecemLeues %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb YeeJeehes#eÙee Jesoveeefve™heCelJesve
‘‘pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes’’ FlÙeeefovee <ees[Memet$eeefCe Je#Ùevles~ lelhe§eeled SkeâesveefJebMeefleleces mLeues
474 / Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 1, 2, 3, 4 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
peIevÙehejmLeeveYesokeâLevelJesve %eeveeJejCeeefokeâce&meg õJÙeehes#eÙee meefVekeâ<e&keâLevecegKÙelJesve Ûe ‘‘pees mees Lehhees

penCCeDees’’ FlÙeeefovee $eÙeesefJebMeeflemet$eeefCe efveieÅevles~ lele§e efJebMeefleleces mLeues %eeveeJejCeeefokeâce&Ceeb #es$eehes#eÙee
peIevÙemeefVekeâ<e&JesoveeØeefleheeovelJesve ‘‘pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee-’’ FlÙeeefovee met$e$eÙeb~ hegve§e SkeâefJebMeefleleces
mLeues %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb keâeueehes#eÙee JesoveekeâLevelJesve ‘‘pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes’’ FlÙeeefovee
ÉeoMemet$eeefCe Je#Ùevles~ lele: hejb ÉeefJebMeefleleces mLeues %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb YeeJeehes#eÙee JesoveekeâLevelJesve
‘‘pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes’’ FlÙeeefovee SkeâefJebMeeflemet$eeefCe keâLÙevles Fefle efJebMelÙegòejef$eMelemet$eeCeeb
mecegoeÙeheeleefvekeâe metefÛelee YeJeefle~
DeOegvee DeefOekeâejmetÛeveeLeË Øeefle%eemet$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCeemeefCCeÙeemeefJeneCes efòe~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slelmet$eb DeefOekeâejmceejCeeLeË DeJeleeefjleceefmle, DevÙeLeevegòeâleguÙelJeØemebieeled~
mebØeefle JesoveemeefVekeâ<e&YesoØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pees mees JesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ogefJenes-melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees
ÛesJe hejlLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees ÛesJe~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—JesoveemeefVekeâ<eex efÉefJeOe:-mJemLeeveJesoveemeefVekeâ<e&: hejmLeeveJesovee-
meefVekeâ<e&§esefle~ ÉÙeesjLe&: GÛÙeles-Deefhe&lewkeâkeâce&Cees õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJeefJe<eÙe: mJemLeevemeefVekeâ<eex veece~
De„keâce&efJe<eÙe: hejmLeevemeefVekeâ<eex veece~
meefVekeâ<e&mÙe keâesÓLe&:?
õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJes<eg peIevÙeeslke=â„YesoefYeVes<eg Skeâefmceved efve®æs Mes<eeefCe efkeâceglke=â„eefve efkeâceveglke=â„eefve
efkebâ peIevÙeeefve efkeâcepeIevÙeeefve Jee heoeefve YeJevleerefle Ùee hejer#ee me: meefVekeâ<eex veece~ me: efÉefJeOe§ewJe YeJeefle~
keâef§eoen-
mJemLeeve-hejmLeevemebÙeesiesve men ef$eefJeOe: meefVekeâ<e&: efkeâVe peeÙeles ?
vew<e oes<e:, efÉmebÙeesiemÙe ØelÙeskeâcevleYee&Jesve lemÙe he=LeievegheuebYeeled~
mebØeefle ØeLecemeefVekeâ<e&YesoØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pees mees melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ogefJenes-penCCeDees melLeeCe-
JesÙeCee-meefCCeÙeemees ÛesJe GkeäkeâmmeDees melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees ÛesJe~~3~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SJeb mJemLeeveJesoveemeefVekeâ<eex efÉefJeOe§ewJe, peIevÙeeslke=â„eYÙeeb efJevee
le=leerÙeefJekeâuheeYeeJeeled~
mebØeefle peIevÙeYesomLeefieleb ke=âlJeeslke=â„b keâLeÙevleerefle efve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pees mees penCCeDees melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees Lehhees mees~~4~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efkeâceLeË mLeefieleb ef›eâÙeles peIevÙemebefVekeâ<e&: Fefle Ûesled ?
GÛÙeles-ÉÙeesj›eâcesCe Øe™heCeesheeÙeeYeeJeeled~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 5, 6, 7 Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced /475
Glke=â„: efkeâVe mLeefieleb ef›eâÙeles Fefle Ûesled ?

vew<e oes<e:, Glke=â„meefVekeâ<exÓJeieles lemceeled leoglheòes: peIevÙemeefVekeâ<e&: megKesveeJeiecÙeles Fefle ceveefme efveef§elÙe
lemÙe mLeefieleYeeJeekeâjCeeled~ he§eeoeveghetJeea efve®æe Fefle Jee me: mLeefielees ve ef›eâÙeles~
mebØeefle Glke=â„mÙe YesoØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pees mees GkeäkeâmmeDees melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ÛeGefJJenes-oJJeoes
Kesòeoes keâeueoes YeeJeoes Ûesefo~~5~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SJeb ÛelegefJe&Oe§ewJe Glke=â„meefVekeâ<eex, õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJesYÙe:
he=LeiYetleeslke=â„mÙee$e JesoveeÙeeb DevegheuebYeeled~
SJeb ØeLecemLeues DeefOekeâejveece-Yeso-ØeYesometÛekeâlJesve met$ehebÛekebâ ieleced~
DeOegvee %eeveeJejCeerÙeJesoveeefJe<eÙeefve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee lemme Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee
DeCegkeäkeâmmee~~6~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙemÙe %eeveeJejCeerÙeõJÙeJesovee Glke=â„e YeJeefle lemÙe peerJemÙe %eeveeJejCeerÙe-
#es$eJesovee efkeâceglke=â„e ÛewJe YeJeefle DeenesefmJeled efkeâceveglke=â„e ÛewJe YeJeleerefle he=ÛÚemet$ecesleled~
SJeb he=ÛÚeÙeeb lemÙe he=ÛÚlees efMe<ÙemÙe mebosnefJeveeMeveeLeË Gòejmet$eb DeJeleeÙe&les-
efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee DemebKesppeiegCenerCee~~7~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mehlecÙeeb he=efLeJÙeeb ÛejcemeceÙeJeefle&veejkeâpeerJes heÃeMeleOeveg®lmesOes
Glke=â„õJÙeesheuebYeeled~ Glke=â„õJÙemJeeefceve: #es$eb mebKÙeeleeefve ØeceeCeIeveebiegueeefve~
kegâle: ?
heÃeMeleOeveg®lmesOe-De„ceYeeieefJe<kebâYe#es$es meceerkeâjCes ke=âles mebKÙeeleØeceeCeIeveebiegueesheuebYeeled~
mecegodIeeleielecenecelmÙe-Glke=â„#es$eb hegve: DemebKÙeelee: ßesCÙe:~
kegâle: ?
Deæe&„cejppeg-DeeÙeecesve mebKÙeeleØelejebiegues<eg iegefCeles<eg DemebKÙeeleßesefCecee$e#es$eesheuebYeeled~ SJeb
cenecelmÙeeslke=â„#es$eceJeueeskeäÙe veejkeâmÙe Glke=â„õJÙemJeeefceve: Glke=â„#es$ecetveefceefle ke=âlJee efveÙeceeled #es$eJesovee
Deveglke=â„e Fefle YeefCeleb~
Deveglke=â„e YeJeleer Deefhe lemceeled DemebKÙeeleiegCenervee, Glke=â„õJÙekeâmÙe Glke=â„#es$esCe cenecelmÙeeslke=â„#es$es
Yeeies ùles ßesCÙee: DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~
mehlecehe=eLf eJeerÛejcemeceÙeveejkeâmÙe Glke=â„õJÙemJeeefcevees cegòeâceejCeeefvlekeâmÙe Glke=â„#es$es ie=nerles mebKÙeeleiegCenervee
efkeâVe ueYÙeles ?
veesheueYÙeles, cegòeâceejCeeefvlekeâmÙe Glke=â„mebkeäuesMeYeeJesve Glke=â„ÙeesieeYeeJesve Ûe Glke=â„õJÙemJeeefcelJeefJejesOeeled~
476 / Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 8 mes 13 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
hegvejefhe DeeMe¿les-
cegòeâceejCeeefvlekeâmÙe Glke=â„mebkeäuesMees ve YeJeleerefle kegâlees %eeÙeles ?
Slemceeled ‘‘DemebKesppeiegCenerCee’’ Fefle met$eeosJe %eeÙeles~
mebØeefle %eeveeJejCeerÙeJesovee keâeueehes#eÙee efkeâceglke=â„e FlÙeeefo ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
lemme keâeueoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~8~~
Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee~~9~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo veejkeâpeerJemÙe ÛejcemeceÙes Glke=â„efmLeeflemebkeäuesMees YeJesled leefn&
keâeueehes#eÙeeefhe %eeveeJejCeerÙeJesovee Glke=â„e YeJesled, Glke=â„mebkeäuesMesCe Glke=â„efmLeefleb cegkeälJee DevÙeefmLeleerveeb yebOeeYeeJeeled~
Ùeefo ÛejcemeceÙes Glke=â„efmLeeflemebkeäuesMees ve YeJeefle leefn& %eeveeJejCeerÙeJesovee keâeuelees efveÙeceeled Deveglke=â„lJeb ØeefleheÅeles,
ÛejcemeceÙes Glke=â„efmLeefleyebOeeYeeJeeled~
Glke=â„eled Deveglke=â„b efkebâ efJeMes<enerveb mebKÙeeleiegCenerveb Fefle he=ÛÚeÙeeb leefVeCe&ÙeeLe&cegòejmet$eb YeCÙeles-
Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee meceTCee~~10~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mee %eeveeJejCeerÙeJesovee Glke=â„ehes#eÙee Deveglke=â„e meceÙeesvee YeJeefle~
De$e efÉmeceÙeesveeefoefJekeâuhee efkeâVe ueYÙevles ?
ve ueYÙevles, veejkeâmÙe efÉÛejcemeceÙes Glke=â„õJÙeb celJee Glke=â„mebkeäuesMes efveÙeefceles meefle Glke=â„efmLeefleb
cegkeälJee DevÙeefmLeleerveeb yebOeeYeeJeeled~ ve Ûe efÉÛejcemeceÙes Glke=â„efmLeleew yebOeeÙeeb melÙeeb ÛejcemeceÙes meceÙeesvelJeb
cegkeälJee efÉmeceÙeesvelJeeefoefJekeâuhe: mebYeJeefle, DeOe:efmLeleew ÉdÙeeefoefmLeleerveeb ieueveeYeeJeeled~
DeOegvee %eeveeJejCeerÙeJesovee YeeJeehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
lemme YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~11~~
Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee~~12~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo efÉÛejcemeceÙeJeleea veejkeâes peerJe: Glke=â„mebkeäuesMesCe Glke=â„efJeMes<eØelÙeÙesve
Glke=â„evegYeeieb yeOveeefle leefn& YeeJeJesovee Glke=â„e YeJeefle~ DeLe veeefmle Glke=â„efJeMes<eØelÙeÙe: leefn& efveÙeceeled Deveglke=â„e
Fefle YeefCeleb YeJeefle~ Glke=â„cehes#Ùe Deveglke=â„YeeJe: <e[defJeOeemeg neefve<eg kegâ$e YeJeleerefle ØeMves meefle-
leefVeCe&ÙeeLe&cegòejmet$eceJeleeÙe&les-
Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee ÚªeCeheefooe~~13~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„cehes#Ùe Deveglke=â„YeeJe: DevebleYeeienerve-DemebKÙeeleYeeienerve-
mebKÙeeleYeeienerve-mebKÙeeleiegCenerve-DemebKÙeeleiegCenerve-DevebleiegCenervemJe™hesCe DeJeefmLele<ešdmLeeves<eg heeflelees YeJeefle~
De$e keâef§eoen-
SkeâmebkeäuesMeeled DemebKÙeeleueeskeâcee$e DevegYeeie<ešdmLeeveeveeb yebOe: keâLeb ÙegpÙeles ?
vew<e oes<e:, SkeâmebkeäuesMeeled DemebKÙeeleueeskeâcee$e<ešdmLeevemeefnleevegYeeieyebOeeOÙeJemeevemLeevemeefnkeâeefjkeâejCeeveeb
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 14, 15, 16, 17 Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced /477
Yesosve menkeâeefjkeâejCecee$eevegYeeiemLeeveeveeb yebOeeefJejesOeeled~

DeOegvee leled<ešdmLeeveveeceefveoxMeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
DeCebleYeeienerCee Jee DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee
mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee DeCebleiegCenerCee Jee~~14~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—veejkeâmÙe peerJemÙe efÉÛejcemeceÙes Glke=â„mebkeäuesMesve DevebleYeeienerveGlke=â„efJeMes<e-
ØelÙeÙesve DevevleYeeienerveeslke=â„evegYeeieb yebOeefÙelJee veejkeâmÙe ÛejcemeceÙes Jele&ceevemÙeevegYeeie: Glke=â„evegYeeieeled
DevebleYeeienervees YeJeefle~ efÉÛejcemeceÙes Glke=â„mebkeäuesMesve ÛejceefÉÛejceØe#esheeYÙeeb TvecevegYeeieb yebOeefÙelJee ÛejcemeceÙes
Jele&ceevemÙe mJekeâeslke=â„evegYeeieeled DevevleYeeieneefve§ewJe~ SJecebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eevevleYeeieJe=efæØe#eshes ÙeeJeled
heefjheešdÙee neheefÙelJee yeOveeefle leeJeled DevebleYeeieneefve§ewJe~
hegve: hetJeexòeâevevleYeeieJe=efæØe#eshew: men DemebKÙeeleYeeieJe=efæØe#esheeved neheefÙelJee yebOes Glke=â„evegYeeieeled S<e:
DevegYeeie: DemebKÙeeleYeeienervees YeJeefle~ hegve: lemceeled DeOemleveØe#esheeved heefjnehÙe yeæsÓefhe DemebKÙeeleYeeieneefve§ewJe~
SJecemebKÙeeleYeeieneves: keâeC[keâeefOekeâkeâeC[keâcee$emLeeveeefve DeJeleerÙe& ÙeeJeod yeOveeefle leeJeled efvejvlejcemebKÙeele-
Yeeieneefve§ewJe YeJeefle~
lemceeled DeOe: mebKÙeeleYeeieneefve§ewJe ÙeeJeod ØeLeceefÉiegCeneefveb ve Øeehveeself e~ leefmceved Øeehles mebKÙeeleiegCeneefveYe&Jeefle~
SJeceslesve efJeOeevesve DeJeleejefÙeleJÙeb ÙeeJeod Glke=â„mebKÙeeleiegCenervemLeeveb Øeehleefceefle~
lele: meceÙeeefJejesOesve DeOe: DeJeleerÙe& ØeLececemebKÙeeleiegCenervemLeeveb YeJeefle~ SJecemebKÙeeleiegCenerve›eâcesCe
leeJeled DeJeleejefÙeleJÙeb ÙeeJeod Ûejce-DemebKÙeeleiegCenervemLeeveb Øeehleefceefle~ hegve: DeOemleve-TJeËkesâ yeæs DevebleiegCenerve-
mLeeveb YeJeefle~
SJeceslemceeled ØeYe=efle DevebleiegCenerveb YetlJee leeJeod ieÛÚefle ÙeeJeod DemebKÙeeleueeskeâcee$e<ešdmLeeveeefve DeJeleerÙe&
yeæeefve Fefle~
DeOegvee %eeveeJejCeerÙeJesovee #es$eehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefo ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee
efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee~~16~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„e ve YeJeefle, Glke=â„eJeieenveeJeefle cenecelmÙes Deæe&„cejppeg-DeeÙeecesve
mehleceeR he=LJeeR Øeefle ceejCeeefvlekeâmecegoId eeles ef›eâÙeceeCes meefle iegeCf eleeslke=â„mebkeäuesMeeYeeJesve õJÙemÙe Glke=â„lJeefJejesOeeled~ ve
Ûe mehlecehe=LJeerveejkeâmÙe ÛejcemeceÙes Glke=â„ÙeesiemebkeäuesMesve iegeCf eleYeeJeefveyebOevesve peeleeslke=â„õJÙeb cenecelmÙes YeJeefle,
efJejesOeeled~ ve Ûe keâejCesve efJevee keâeÙe&ceglheÅeles, DeefleØemebieeled~ lemceeled õJÙeJesovee Deveglke=â„e Fefle YeefCeleb YeJeefle~
ÛeGªeCeheefooe-DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppe-
iegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~~17~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„#es$emJeeefceõJÙeJesovee efveÙecesve Deveglke=â„YeeJecegheielee mJekeâewIeeslke=â„-
õJÙecehes#Ùe keâLeb YeJeleerefle he=ÛÚeÙeeb Ûeleg:mLeeveheeflelesefle efveefo&„b~ keâeefve leeefve Ûeleg:mLeeveeefve Fefle YeefCeles les<eeb
478 / Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 18, 19 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
veeceefveoxMe: ke=âle: DevebleYeeienerve-DevebleiegCenerveØeefle<esOeeLeË~

De$e leeJeled Ûeleme¸Ceeb neveerveeb Øe™heCee ef›eâÙeles~ leÅeLee-Skeâes iegefCelekeâceeËefMekeâ: mehlecehe=efLeJeerveejkeâ:
$eÙeefŒebMeoeÙeg:efmLeeflekeâ: mJekeâYeJeefmLeles: ÛejcemeceÙes õJÙeceglke=â„b ke=âlJee keâeueb ØeehÙe $emekeâeefÙekesâ<eg SkesâefvõÙes<eg
Ûe Devleceg&ntleË efmLelJee cenecelmÙees peele:, heÙee&hlekeâes YetlJee Devleceg&ntlexCe Deæe&„cejppeg-DeeÙeeceØeceeCeb ceejCeeefvlekebâ
ke=âlJee Glke=â„#es$emJeeceer peele:~ lelkeâeues lemÙe õJÙeb DeesIeeslke=â„õJÙecehes#Ùe DemebKÙeeleYeeienerveb YeJeefle~ heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeieb efJejueÙÙe DeesIeeslke=â„õJÙeb meceKeC[b ke=âlJee oòes SkewâkeâmÙe ™hemÙe ve„õJÙeØeceeCeb YeJeefle~ le$e
SkeâKeC[b ve„b, Mes<eyengKeC[eefve Glke=â„#es$eb ke=âlJee efmLelecenecelmÙemÙe Glke=â„õJÙeb YeJeefle~ hegve: SJemceeled
õJÙeeoskeâefÉhejceeCJeeeEo ke=âlJee TefveleemebKÙeeleYeeieneefveØe™heCee leeJeled Øe™heefÙeleJÙee ÙeeJeled peIevÙehejerleemebKÙeelesve
Glke=â„õJÙes KeefC[les le$e SkeâKeb[b heefjnervee Fefle~ hegvejefhe SkeâeefohejceeCegneefveb ke=âlJee leeJeVesleJÙeb ÙeeJeod DeesIeeslke=â„õJÙeb
Glke=â„mebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$ewkeâKeC[b ve„efceefle~ leoeveeR DemebKÙeeleYeeieneves: Devleb YetlJee mebKÙeeleYeeieneves§e
Deeefopee&lee~
Dele: ØeYe=efle mebKÙeeleYeeieneefve§ewJe YetlJee ieÛÚefle ÙeeJeod ™heeefOekeâceglke=â„õJÙemÙe DeæË Ûe efmLeleefceefle~
hegve: lemceeled SkeâhejceeCegneveew peeleeÙeeb efÉiegCeneefveYe&Jeefle~ mebØeefle mebKÙeeleiegCenevesjeefopee&lee~ hegve: Glke=â„õJÙemÙe
$eerefCe KeC[eefve ke=âlJee le$e SkeâKeC[sve men Glke=â„ #es$es ke=âles õJÙeb mebKÙeeleiegCenerveb YeJeefle~ hegve: Glke=â„õJÙemÙe
ÛelJeeefj KeC[eefve ke=âlJee le$e SkeâKeC[sve men Glke=â„#es$es ke=âles õJÙeb mebKÙeeleiegCenervecesJe YeJeefle~ SJeb vesleJÙeb
ÙeeJeoglke=â„õJÙeb Glke=â„mebKÙeelecee$eKeb[eefve ke=âlJee le$e SkeâKeC[sve men Glke=â„#es$eb ke=âlJee efmLeleefceefle~
hegvejefhe Gheefj SJe %eelÛee vesleJÙeb ÙeeJeoglke=â„õJÙeb peIevÙehejerleemebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[b
™heeefOekebâ Ûe efmLeleefceefle~ hegve: leoskeâhejceeCegvee Tveb ke=âlJee Glke=â„ #ess$es ke=âles DemebKÙeeleiegCeneefveYe&Jeefle~ Slemceeled
ØeYe=efle DemebKÙeeleiegCenerveb YetlJee õJÙeb ieÛÚefle ÙeeJeled lelØeeÙeesiÙeheuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve DeesIeeslke=â„b õJÙeb
KeC[efÙelJee le$ewkeâKeC[sve men Glke=â„#es$eb ke=âlJee efmLele: Fefle~
De$e keâef§eoen-
SleppeIevÙeõJÙeb kesâve ue#eCesve DeeielemÙe YeJeefle ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
Skeâes peerJe: #eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve DeeielÙe efJehejerleieceveØeeÙeesiÙe efveefJe&keâuhekeâeueeJeMes<es efJehejerleb ielJee
cenecelmÙes<eg GlheÅe Glke=â„#es$eb ke=âlJee efmLelees lemÙe YeJeefle~
SlemceeoOe: Sleod õJÙeb ve nerÙeles, Glke=â„õJÙeeod efveefJe&keâuhecemebKÙeeleiegCenervelJecegheielÙe efmLelelJeeled~
Ùeefmceved Ùeefmceved met$es õJÙeb Ûeleg:mLeeveheefleleefceefle YeefCeleb leefmceved leefmceved S<e: De$e Gòeâ›eâce: efveef§elÙe Øe™heefÙeleJÙe:~
DeOegvee keâeueehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
lemme keâeueoes efkebâ Gkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~18~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo Glke=â„#es$eb ke=âlJee efmLelecenecelmÙe: Glke=â„mebkeäuesMeb ieÛÚefle leefn&
%eeveeJejCeerÙeJesovee keâeueehes#eÙee Glke=â„e ÛewJe YeJeefle, ÛejceefmLeleØeeÙeesiÙeheefjCeeces<eg heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve
KeefC[les<eg le$e ÛejceKeb[heefjCeecew: Glke=â„efmLeefleb cegkeälJee DevÙeefmLeleerveeb yebOeeYeeJeeled~ DeLe ÛejceKeC[heefjCeeceeved
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 20, 21, 22, 23 Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced /479
cegkeälJee Ùeefo DevÙew: heefjCeecew: efmLeefleb yeOveeefle leefn& Deveglke=â„e YeJeefle, lew: heefjCeecew: Glke=â„efmLeefle§ewJe yeOÙeles
Fefle efveÙeceeYeeJeeled~
Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee efleªeCeheefooe-DemebKesppeYeeienerCee Jee
mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee~~20~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DevebleYeeieneefve-DemebKÙeeleiegCeneefve-DevebleiegCenevÙe: keâeues ve mevleerelf e %eeheveeLeË
De$e met$es efleme¸Ceeb neveerveeb veece efveoxMe: ef›eâÙeles~ le$e leeJelleemeeb neveerveeb mJe™he Øe™heCeeb keâefj<Ùeefvle~ leÅeLee-
Glke=â„#es$eb ke=âlJee efmLelecenecelmÙesve ef$ebMelmeeiejeshecekeâesefškeâesefš<eg meceÙeesveemeg Øeyeæemeg %eeveeJejCeerÙekeâeueJesovee
Deveglke=â„e YeJeefle, DeesIeeslke=â„efmLeeflecehes#Ùe meceÙeesvelJeeled~
SlemÙee neves: keâes Yeeienejes YeJeefle ?
Glke=â„efmLeefle§ewJe Yeeienejes YeJeefle, efkebâÛe-Glke=â„efmLeefleb efJejueÙÙe leb ÛewJe meceKeC[b ke=âlJee oòes ™heb
Øeefle Skewâkeâ™heesheuebYeeled~ hegve: Glke=â„#es$eb ke=âlJee efmLelecenecelmÙesve efÉmeceÙeesve-Glke=â„eÙeeb efmLeleew ØeyeæeÙeeb
DemebKÙeeleYeeieneefveYe&Jeefle~ hegve: lesvewJe ef$emeceÙeesve-Glke=â„efmLeleew ØeyeæeÙeeb DemebKÙeeleYeeieneefve§ewJe YeJeefle~
SJecemebKÙeeleYeeieneefveYet&lJee leeJeodieÛÚefle ÙeeJeoglke=â„#es$eb ke=âlJee efmLelecenecelmÙesve ef$ebMelmeeiejeshecekeâesefškeâesšer:
peIevÙehejerleemebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[sve Tveeslke=â„efmLeefleØeyeæeÙeeceefhe DemebKÙeeleYeeieneefve§ewJe YeJeefle~
lele: ØeYe=efle SkewâkeâmeceÙeheefjneefveÙegòeâefmLeleew yeOÙeceeveeÙeeceefhe DemebKÙeeleYeeieneefvejsJe YeJeefle~
hegve: SJeb ielJee Glke=â„mebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[sve heefjnerveeslke=â„efmLeleew ØeyeæeÙeeb mebKÙeeleYeeie-
neefveYe&Jeefle~ Slemceeled ØeYe=efle mebKÙeeleYeeieheefjneefve§ewJe YetlJee ieÛÚefle ÙeeJeled SkeâmeceÙeeefOekeâceæË Ûe efmLeleb
YeJeefle~ hegve: lele: SkeâmeceÙeheefjnerveefmLeleew ØeyeæeÙeeb efÉiegCeneefveYe&Jeefle~ Slemceeled ØeYe=efle mebKÙeeleiegCeneefvejsJe
YetlJee ieÛÚefle ÙeeJeled mehlecehe=LJeerØeeÙeesiÙe-Deble: keâesefškeâesefšefjefle~ efJeMes<esCe leg #es$eb leg Glke=â„cesJesefle meJe&$e
JeòeâJÙeced~
DeOegvee YeeJeehes#eÙee efkebâ Glke=â„slÙeeefo ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—leoglke=â„#es$ecenecelmÙesve Glke=â„mebkeäuesMesve Glke=â„efJeMes<eØelÙeÙesve Ùeefo
Glke=â„evegYeeiees yeæ: leefn& #es$esCe men YeeJeesÓefhe Glke=â„es YeJesled~ Slemceeled DevÙemÙe Glke=â„#es$emJeeefcepeerJemÙe
YeeJeesÓveglke=â„§ewJe, Glke=â„efJeMes<eØelÙeÙeeYeeJeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e Glke=â„õJÙes efve®æs ÙeLee YeeJemÙe <ešdmLeeveheeflelelJeb Øe™efheleb leLee$eeefhe
efve:Mes<eb Øe™heefÙeleJÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
mebØeefle %eeveeJejCeerÙeJesovee keâeueehes#eÙee Ùeefo Glke=â„e YeJesòeefn& lemÙe õJÙeehes#eÙee efkeâefcelÙeeefoØeMveesòej™hesCe
480 / Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 24, 25, 26 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
pemme CeeCeeJejCeerÙemme keâeueoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ØeMvemet$es Glke=â„heomÙeeoew efmLeleefkebâMeyo: Deveglke=â„heosÓefhe ÙeespeefÙeleJÙe:~
Mes<eb megiececed~
iegefCelekeâceeËefMekeâue#eCesve DeeieleÛejcemeceÙeJeefle&veejkeâpeerJesve ke=âleeslke=â„õJÙesCe Glke=â„efmLeleew ØeyeæeÙeeb
Glke=â„keâeueJesoveÙee men õJÙeb Deefhe Glke=â„b YeJeefle~ Glke=â„keâeuesve men SkeâeefohejceeCeg heefjnerveeslke=â„õJÙes ke=âles
õJÙeJesovee-Deveglke=â„e YeJeefle~
Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee heÃeªeCeheefooe~~26~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—S<eesÓLeex efJemleerÙe&les-Glke=â„keâeuemJeeefcevee SkeâosMeesveeslke=â„õJÙes ke=âles
õJÙecevevleYeeienerveb YeJeefle~ lesvewJe efÉØeosMeesveeslke=â„õJÙemebÛeÙes ke=âles õJÙecevebleYeeienerveb ÛewJe YeJeefle~ ef$eØeosMeesveeslke=â„-
õJÙemebÛeÙes ke=âlesÓefhe DevebleYeeienerveb ÛewJe YeJeefle~ SJeb leeJeled Glke=â„keâeuemJeeefceõJÙecevevleYeeienevÙee ieÛÚefle
ÙeeJeled peIevÙehejerleevevlesve Glke=â„õJÙeb KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[sve heefjnerveefceefle~
hegve: DeOeesÓefhe DevevleYeeieneefve§ewJe YetlJee ieÛÚefle ÙeeJeled Glke=â„emebKÙeelesve Glke=â„õJÙeb KeC[efÙelJee De$e
SkeâKeC[sve heefjnerveceglke=â„õJÙeefceefle~ lele: ØeYe=efle DemebKÙeeleYeeieneefve§ewJe YetlJee ieÛÚefle ÙeeJeled Glke=â„õJÙeb
Glke=â„mebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$ewkeâKeC[sve heefjnerveceglke=â„õJÙeefceefle~ lele: ØeYe=efle mebKÙeeleYeeieneefveYet&lJee ieÛÚefle
ÙeeJeled Glke=â„õJÙemÙe DeæË Ûe efmLeleb Fefle~ lele: ØeYe=efle mebKÙeeleiegCenevÙee vesleJÙeb ÙeeJeled Glke=â„õJÙeb
peIevÙehejerleemebKÙeelesve KeC[efÙelJee ‘SkeâKeC[b’ Ûe efmLeleefceefle~ lele: ØeYe=efle DemebKÙeeleiegCeneefveYet&lJee ieÛÚefle
leeJeled Glke=â„õJÙemÙe lelØeeÙeesiÙe: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiees Yeeienejes peele Fefle~ efJeMes<esCe meJe&$e keâeue-
Glke=â„§ewJesefle JeòeâJÙeced~
mebØeefle meJe&peIevÙeõJÙeØe™heCeeb keâefj<ÙevlÙeeÛeeÙe&osJee:-
#eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve DeeielÙe heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eeefCe mecÙekeälJekeâeC[keâeefve,
mebÙeceemebÙecekeâeC[keâeefve, De„mebÙecekeâeC[keâeefve, DevevleevegyebefOe efJemebÙeespevekeâeC[keâeefve Ûe ke=âlJee hetJe&keâesšdÙeeÙeg<keâ-
ceveg<Ùes<eg GheheVe:~ ieYee&Åe„Jeeef<e&keâ: mebÙeceb ØeefleheVe:~ lele: osMeesvehetJe&keâesefšb mebÙeceiegCeßesefCeefvepe&jeb ef›eâÙeceeCeesÓvle-
ceg&ntlee&JeMes<es mebmeejs efceLÙeelJeb ielJee %eeveeJejCeerÙemÙe Glke=â„keâ: efmLeefleyebOekeâes peele:~ lemÙe keâeueJesovee-Glke=â„e~
õJÙeJesovee-hegve: efveefJe&keâuheemebKÙeeleiegCenervee~ efJeMes<esCe leg mecÙekeälJe-mebÙeceemebÙecekeâeC[keâeefve efkeâÙeleeefhe Tveeefve
Fefle JeòeâJÙeb, DevÙeLee efceLÙeelJeieceveevegheheòes:~
õJÙeJesovee DevevleiegCenervee efkeâVe peeÙeles ?
ve peeÙeles, DevebleiegCenerveÙeesieeYeeJeeled Fefle %eeleJÙeb~
mebØeefle #es$eehes#eÙee lemÙe Jesovee-efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 27 mes 34 Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced /481
lemme Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~27~~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„#es$emJeeefcevee cenecelmÙesve Glke=â„efmLeleew ØeyeæeÙeeb keâeuesve men #es$eceefhe
Glke=â„b YeJeefle~ Glke=â„#es$eceke=âlJee Glke=â„efmLeleew ØeyeæeÙeeb #es$eJesovee-Deveglke=â„e YeJeefle~
Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee ÛeGªeCeheefooe~~29~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—leÅeLee-cenecelmÙesve SkeâØeosMeesve-Glke=â„eJeieenveeÙee: mehlecehe=LJeeR Øeefle
ceejCeeefvlekeâmecegoId eelekesâve Glke=â„efmLeleew ØeyeæeÙeeb DemebKÙeeleYeeienerveb #es$eb YeJeefle~ SJeb cegKeØeosMes efÉ-ef$eØeosMeØeYe=elf e-
ÙeeJeoglke=â„sve mebKÙeele Øelejebieguecee$eØeosMee #eerCee Fefle~ lele: SkeâekeâeMeØeosMeesve-Deæe&„jppetveeb ceejCeeefvlekebâ
mecegodIeeleb keâejefÙelJee Glke=â„efmLeefleb yebOeeheefÙelJee vesleJÙeb ÙeeJeled Glke=â„#es$eceglke=â„mebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$e
SkeâKeC[sve heefjnerCeceglke=â„#es$eb efmLeleefceefle~ lele: ØeYe=efle DeOe: mebKÙeeleYeeienevÙee ieÛÚefle ÙeeJeoglke=â„#es$emÙe
efÉ™heYeeienejes peele Fefle~ lele: ØeYe=efle DeOe: mebKÙeeleiegCeneefveYet&lJee ieÛÚefle ÙeeJeoglke=â„#es$eb peIevÙehejerleemebKÙeelesve
KeC[efÙelJee SkeâKeC[b efmLeleefceefle~
lele: ØeYe=efle DemebKÙeeleiegCenerveb YetlJee ieÛÚefle ÙeeJeled mJemLeevecenecelmÙe-Glke=â„eJeieenvee Fefle~ hegvejefhe
cenecelmÙeeJeieenveeceskewâkeâØeosMew: Tveb ke=âlJee DemebKÙeeleiegCenevÙee vesleJÙeb ÙeeJeled efmekeäLecelmÙemÙe meJe&peIevÙe-
mJemLeeveeJeieenvee Fefle~ hegve: meJe&heef§eceefJekeâuhe GÛÙeles~ leÅeLee-
efmekeäLecelmÙesve meJe&peIevÙeeJeieenveeÙee Jele&ceevesve %eeveeJejCeeslke=â„efmLeleew ØeyeæeÙeeb keâeueJesovee Glke=â„e
peelee~ #es$eJesovee hegve: efveefJe&keâuheemebKÙeeleiegCenervelJecegheielee~
DeOegvee YeeJeehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo Glke=â„efmLelÙee men Glke=â„mebkeäuesMesve Glke=â„efJeMes<eØelÙeÙesve Glke=â„evegYeeie:
Øeyeæ: leefn& keâeueJesoveÙee men YeeJeesÓefhe Glke=â„es YeJeefle~ Glke=â„efJeMes<eØelÙeÙeeYeeJes Deveglke=â„§ewJe~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ÙeLee Glke=â„õJÙes YeeJemÙe <ešdmLeeveheeflelelJeb Øe™efheleb leLee$eeefhe
mebØeefle YeeJele: Glke=â„e leefn& õJÙelees efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efÉÛejce-ef$eÛejcemeceÙeØeYe=efle DeOe: ÙeeJeled Devleceg&ntleË leeJeled hetJe&cesJe Ùeefo
Glke=â„evegYeeieb yebOeefÙelJee veejkeâÛejcemeceÙes õJÙeceglke=â„b ke=âleb leefn& YeeJesve men õJÙeceefhe Glke=â„b YeJeefle~ DeLe YeeJes
Glke=â„s peeles Ùeefo õJÙeceglke=â„YeeJeb ve Øeehveesefle leefn& õJÙeJesovee Deveglke=â„e YeJeleerefle ie=nerleJÙeced~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DevebleYeeienerve-DemebKÙeeleYeeienerve-mebKÙeeleYeeienerve-mebKÙeeleiegCenerve-
DemebKÙeeleiegCenerveeveerefle hebÛemLeeveeefve %eeleJÙeeefve YeJeefvle~ Sles<eeb hebÛemLeeveeveeb ÙeLee Glke=â„keâeues efve®æs õJÙemÙe
hebÛeefJeOee mLeeveØe™heCee ke=âlee leLee$eeefhe keâle&JÙee, DeefJeMes<eeled~
DeOegvee #es$eehes#eÙee efkebâ Glke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo Glke=â„evegYeeieb yebOeefÙelJee cenecelmÙesve Glke=â„#es$eb ke=âleb leefn& YeeJesve
men #es$eb Deefhe Glke=â„b YeJeefle~ DeLeJee, Glke=â„cevegYeeieb yebOeefÙelJee Ùeefo #es$eceglke=â„b ve keâjesefle leefn& Glke=â„YeeJes
efve®æs #es$eceglke=â„b YeJeleerefle ie=nerleJÙeb~
Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee ÛeGªeCeheefooe~~38~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemebKÙeeleYeeieneefve-mebKÙeeleYeeieneefve-mebKÙeeleiegCeneefve-DemebKÙeeleiegCeneveerelf e
ÛelJeeefj mLeeveeefve~ Sles<eeb ÛelegCeeË mLeeveeveeb ÙeLee Glke=â„keâeues efve®æs Øe™heCee ke=âlee leLee Øe™heCee keâle&JÙee~
efJeMes<esCe-ÛejceefJekeâuhes YeCÙeceeves meJe&peIevÙeeJeieenvewkesâefvõÙes<eg Glke=â„evegYeeiemeòJekeâefce&kesâ<eg Ûejcee DemebKÙeele-
iegCeneefveie=&nerleJÙee~
SkesâefvõÙes<eg keâLeceglke=â„YeeJeesueefyOeYe&Jeleerefle Ûesled ?
vew<e oes<e:, mebef%ehebÛesefvõÙeheÙee&hlekesâ<eg Glke=â„evegYeeieb yebOeefÙelJee leodIeelesve efJevee SkesâefvõÙeYeeJecegheieles<eg
peIevÙe#es$esCe men Glke=â„YeeJeesheuebYeeled~
DeOegvee keâeueehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo Glke=â„evegYeeiemeòJesve men Glke=â„e efmLeefle: Øeyeæe leefn& YeeJesve men
keâeueesÓefhe Glke=â„es YeJeefle~ DeLe Glke=â„evegYeeies melJesÓefhe Glke=â„eb efmLeefleb yeOveeefle leefn& Glke=â„YeeJes efve®æs
keâeueesÓveglke=â„es YeJeefle~ De$e keâef§eoen-Glke=â„evegYeeieb yeOveved efve§eÙesve Glke=â„eb ÛewJe efmLeefleb yeOveeefle, Glke=â„mebkeäuesMesve
efJevee Glke=â„evegYeeieyebOeeYeeJeeled~ SJeb meefle keâLeceglke=â„evegYeeies efve®æs Deveglke=â„efmLeles: mebYeJeesÓefmle ?
vew<e oes<e:, Glke=â„evegYeeiesve men Glke=â„efmLeefleb yebOeefÙelJee ØeefleYeivemÙe peerJemÙe DeOe:efmLeefleieueveeÙee:
Glke=â„efmLeles: meceÙeesveeefo-efJekeâuheesheuebYeeled~ ve ÛeevegYeeiemÙe DeOe:efmLeefleieueveeÙee: IeeleesÓefmle, meÂMeIeveJeleeb
hejceeCetveeb le$eesheuebYeeled~ ve Ûeeslke=â„evegYeeieyebOemÙe yeæefÉleerÙemeceÙes ÛewJe IeeleesÓefmle, ØeefleYeiveØeLecemeceÙeØeYe=efle
ÙeeJeled Devleceg&ntle&keâeuees ve ielemleeJeovegYeeiekeâeC[keâIeeleeYeeJeeled~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 41, 42 Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced /483
Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee efleªeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppe-

YeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee~~41~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„evegYeeiesve men Glke=â„efmLeefleb yebOeefÙelJee ØeefleYeiveØeLecemeceÙes Jele&ceevemÙe
YeeJes Glke=â„s meefle keâeueesÓmebKÙeeleYeeienervees YeJeefle, DeOe:efmLeles: ieefuelewkeâmeceÙelJeeled~ ØeefleYeiveefÉleerÙemeceÙes
Deefhe DemebKÙeeleYeeienerve§ewJe YeJeefle, DeOe:efmLeles: ieefueleefÉmeceÙelJeeled~ SJeb leeJeled efmLeles: DemebKÙeeleYeeieneefveYe&Jeefle
ÙeeJeled efmLeeflekeâeC[keâØeLecemeceÙe Fefle~ hegve: efmLeeflekeâeC[keâ-GlkeâerjCekeâeues ØeLecemeceÙes ieefuelesÓefhe DemebKÙeele-
Yeeieneefve§ewJe~ GlkeâerjCekeâeues efÉleerÙemeceÙes ieefuelesÓefhe DemebKÙeeleYeeieneefve§ewJe~ SJeb leeJeomebKÙeeleYeeieneefveYe&Jeefle
ÙeeJeled efmLeeflekeâeC[keâeslkeâerjCekeâeues efÉÛejcemeceÙees ieefuele Fefle~ DevegYeeie: hegve: Glkeâ=„§ewJe, lemÙe IeeleeYeeJeeled~
De$e GheÙeesefievÙees ieeLee: meefvle-
efªefoIeeos nbcebles, DeCegYeeiee DeeGDeeCe meJJesefmeb~
DeCegYeeiesCe efJevee efJe ng, DeeGJeJeppeeCe efªefoIeeoes~~1~~
DeCegYeeies nbcebles, efªefoIeeoes DeeGDeeCe meJJesefmeb~
ef"efoIeeosCe efJeCee efJe ng, DeeGJeJeppeeCeDeCegYeeiees1~~2~~
SJeb ielJee ØeLeceefmLeeflekeâeC[keâÛejceheâeuÙee: GlkeâerjCekeâeues ÛejcemeceÙesve men heefleleeÙeeceefhe DemebKÙeele-
Yeeieneefve§ewJe YeJeefle, heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$emeJe&peIevÙeefmLeeflekeâeC[keâØeceeCesve IeeeflelelJeeled~
mebØeefle SlesvewJe GlkeâerjCekeâeuesve hetJeexòeâefmLeeflekeâeC[keâeled meceÙeesòejefmLeeflekeâeC[kesâ Ieeefleles DevÙeesÓmebKÙeele-
YeeieneefveefJekeâuhees YeJeefle~ efÉmeceÙeesòejefmLeeflekeâeC[kesâ IeeeflelesÓvÙe: DemebKÙeeleYeeieneefveefJekeâuhees YeJeefle~ SJeb
vesleJÙeb ÙeeJeled peIevÙehejerleemebKÙeelesve Glke=â„efmLeefleb KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[cee$e: efmLeeflekeâeC[keâ: heeflele:
Fefle~ le¢e&efhe DemebKÙeeleYeeieneefve§ewJeeefmle~
SJeb ielJee Glke=â„mebKÙeelesve Glke=â„efmLeefleb KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[cee$es efmLeeflekeâeC[keâmÙe lemÙe ÛewJe
GlkeâerjCekeâeues Ieeefleles mebKÙeeleYeeieneefveYe&Jeefle~ DevegYeeie: hegve: Glke=â„§ewJe, lemÙe IeeleeYeeJeeled~
Slemceeled ØeYe=efle meceÙeesòej›eâcesCe efmLeeflekeâeC[kebâ JeOee&heefÙelJee IeeleefÙeleJÙe: ÙeeJeled mebKÙeeleYeeieneves:
ÛejceefJekeâuhe: Fefle~ hegve: lesvewJe GlkeâerjCekeâeuesve Glke=â„efmLeles: Deæx Ieeefleles mebKÙeeleiegCenevesjeefoYe&Jeefle, efÉiegCe-
nervelJeeled~ lele: ØeYe=efle meceÙeesòejeefo›eâcesCe efmLeefleKeC[s IeelÙeceeves mebKÙeeleiegCeneefve§ewJe YeJeefle~ SJeb vesleJÙeb
ÙeeJeled Glke=â„evegYeeieefJejesefOe-Deble:keâesšekeâesefšefjefle~
SJeb efÉleerÙemLeues %eeveeJejCeerÙemÙe Glke=â„eveglke=â„JesoveeefJekeâuheØeefleheeovehejeefCe <ešdef$ebMelmet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee oMe&veeJejCeeefoef$ekeâce&Ceeb õJÙeeÅehes#eÙee Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJes<eg SkewâkeâefJeJeef#eleb ke=âlJee
Mes<eØe™heCee leLee Sles<eeceefhe $eÙeeCeeb Ieeeflekeâce&Ceeb Øe™heCee keâle&JÙee, õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJemJeeefcelJesve,
SJeb le=leerÙemLeues ef$ekeâce&Ceeb Jesoveeefve™heCehejb Skebâ met$eb ieleced~
1. <ešdKeC[eiece, OeJeueešerkeâe meceefvJele heg.12, he=.394
DeOegvee õJÙeehes#eÙee JesoveerÙeJesovee efve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-

pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee lemme Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mehlecehe=efLeJeerveejkeâmÙe hebÛeMeleOeveg®lmesOemÙe Glke=â„õJÙemÙe efJeveeMees cee
YeJesefoefle Glke=â„ÙeesieefJejesOeceejCeeefvlekeâmecegodIeelecegheielemÙe Glke=â„eJeieenveeÙee: mebKÙeeleIeveebiegueØeceeCeeÙee:
ueeskeâhetjCeeslke=â„#es$eeomebKÙeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~
mebØeefle DemÙewJe keâeueehes#eÙee ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—veejkeâÛejcemeceÙes Jele&ceevesve iegefCelekeâceeËefMekesâve ke=âleeslke=â„õJÙemebÛeÙesve Ùeefo
Glke=â„efmLeefle: Øeyeæe leefn& õJÙesCe men keâeueesÓefhe Glke=â„es YeJeefle~ DeLe le$e Ùeefo Glke=â„efmLeefle ve yeOveeefle leefn&
Deveglke=â„e Fefle ie=nerleJÙeced~
Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee meceTCee~~47~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—veejkeâYeJemÙe efÉÛejcemeceÙes Glke=â„mebkeäuesMeeefJeveeYeeefJeefve yeæeslke=â„efmLeles:
ÛejcemeceÙes DeOe:efmLeefleieuevesve SkeâmeceÙe heefjneefCeoMe&veeled~
mebØeefle YeeJeehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefo ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee DeCebleiegCenerCee~~49~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#cemeebhejeefÙekeâcenecegves: #ehekeâmÙe ÛejceevegYeeieyebOecehes#Ùe veejkeâmÙe peerJemÙe
ÛejcemeceÙeevegYeeiemÙe DevebleiegCenervelJeesheuebYeeled~
kegâle: ?
meeleeJesoveerÙemÙe MegYeØeke=âles: mebkeäuesMesve DevegYeeieneefveoMe&veeled~
DeOegvee JesoveerÙeJesovee Ùeefo #es$ele: Glke=â„e leefn& õJÙele: efkebâ FlÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee
efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee ÛeGªeCeheefooe~~51~~
keâef§eoen-
Glke=â„e efkebâ peeÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
ve peeÙeles, veejkeâÛejcemeceÙeiegeCf elekeâceeËeMf ekesâ Glke=â„YeeJesve DeJeefmLeleJesoveerÙeõJÙeJesoveeÙeeb ueeskeâhetjCeeJemLeeÙeeb
Jele&ceevemeÙeesefiekesâJeefueefve mebYeJeefJejesOeeled~
mebØeefle õJÙemÙe Ûeleg:mLeeveheeflelelJeb keâLeb %eeÙeles ?
met$eevegmeeefjJÙeeKÙeeveeosJe %eeÙeles~ leÅeLee-
iegefCelekeâceeËefMekeâ: mehlecehe=efLeJeerle: DeeielÙe hebÛesefvõÙeefleÙe&#eg Devleceg&ntleË efmLelJee hegve: yeeojhe=efLeJeerkeâeefÙekesâ<eg
Devleceg&ntlee&Ùeg: yebOeefÙelJee le$eeslheÅe he§eeled ceveg<Ùes<eg Je<e&he=LekeälJeceeÙegyeËOeefÙelJee keâeueb ke=âlJeeslheÅe mebÙeceb ie=nerlJee
#ehekeâßesefCecee®¢e kesâJeue%eeveceglheeÅe ueeskeâhetjCeb ielemÙe #es$eceglke=â„b peeleced~ lelmeceÙes õJÙecemebKÙeeleYeeienerveb
YeJeefle, Glke=â„õJÙeb heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[sve heefjnerveeslke=â„õJÙeOeejCeeled~
SJeb mebKÙeeleYeeienerve-mebKÙeeleiegCenerve-DemebKÙeeleiegCenerveõJÙeeCeeb Deefhe %eelJee Øe™heCee keâle&JÙee~
mebØeefle DemÙewJe keâeueehes#eÙee efve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ueeskeâhetjCeeJemLeeÙeeb Jele&ceeveevlecegn& lt e&cee$eefmLeles: ef$ebMelkeâesešf keâesešf meeiejeshecesYÙe:
DemebKÙeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~
lemÙewJe YeeJeehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
Gkeäkeâmmee YeeJeJesÙeCee~~55~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—YeeJeehes#eÙee efkeâceglke=â„e Deveglke=â„e Fefle ØeMves meeqle YeeJeJesovee-Glke=â„e
YeJeefle Fefle %eeleJÙee~
keâef§eoen-
ueeskeâhetjCemecegodIeeleielekesâJeefueefve YeieJeefle mee YeeJeJesovee-Deveglke=â„e efkeâVe peeÙeles ?
ve peeÙeles, ÛejcemeceÙeJeefle&-met#cemeebhejeefÙekeâcenecegveerveeb efJemeÂMeheefjCeeceeYeeJeeled~ ve Ûe efJeMes<eØelÙeÙeYesoesÓefhe
Deefmle, meJex<eg Skeâeslke=â„ØelÙeÙemÙewJe mebYeJeesheuebYeeled~ ve Ûe ÙeesieYesosve DevegYeeiemÙe veeveelJeb ÙegpÙeles, ÙeesieJe=efæ-
neefveYÙeeb DevegYeeieJe=efæ-nevÙeesjYeeJeeled~
met#cemeebhejeefÙekeâcegefveÛejcemeceÙes Øeyeæeslke=â„evegYeeieefmLeefle: Ùesve ÉeoMecegntle&cee$eemlesve ÉeoMeeveeb cegntlee&veece-
YÙevlejs kesâJeue%eeveceglheeÅe meJe&ueeskeâceehetÙe& efmLeleeveeb YeeJe: Glke=â„es YeJeefle~ yengkesâve keâeuesve ke=âleueeskeâhetjCe-
mecegodIeeleeveeb Glke=â„es ve YeJeefle, ÉeoMecegntlez: Glke=â„evegYeeiehejceeCetveeb efve:Mes<e#eÙeoMe&veeled~ lemceeled ueeskeâhetjCes
YeeJeJesovee-Glke=â„e Deveglke=â„e Jee YeJeleerefle JeòeâJÙeefceefle ?
De$e DeeÛeeÙe&osJe: heefjnjefle-
leÅeLee-ueeskeâhetjCes mecegodIeeles YeeJeJesovee Glke=â„e ÛewJe YeJeefle, DevÙeLee met$emÙe DeØeceeCelJeØemebieeled~ ve
486 / Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 56, 57, 58 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Ûe met$eceØeceeCeb YeJeefle, leÆeJes lemÙe met$elJeefJejesOeeled~

Gòebâ Ûe- DeLe&mÙe metÛeveeled mecÙekeâd, metlesJee&Le&mÙe metefjCee~
met$ecegòeâceveuheeLeË, met$ekeâejCeleòJele:1~~
ve Ûe ÙegefòeâefJe®ælJeeled ve met$ecesleefoefle Jeòegbâ MekeäÙeles, met$eefJe®æeÙee ÙegefòeâlJeeYeeJeeled~ ve Ûe DeØeceeCesve
ØeceeCeb yeeefOe<Ùeles, efJejesOeeled~
keâe mee hegve: De$e ‘efvejJeÅee met$eevegketâuee leb$eÙegefòeâ:’ ?
GÛÙeles, JesoveerÙeeslke=â„evegYeeieyebOemÙe efmLeefle: ÉeoMecegnlt e&cee$ee~ le$e meeleeJesoveerÙeefÛejkeâeueerveefmLeleew heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiecee$eeÙeeb efmLelekeâce&hegûuee: DevegYeeiemJe™hesCe Glkeâ<eË ØeehÙevles~
kegâle: ?
‘‘yebOes Gkeäkeâñefo’’ Fefle DeeieceJeÛeveeled~
keâef§eled hegve: he=ÛÚefle-
YeJeleg veece DevegYeeiemÙe ‘Glkeâ<e&Cee, ve efmLeles:, heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eefmLeefleoerIe&lJeb ve„dJee
ÉeoMecegntle&efmLeeflemJe™hesCe heefjCelelJeeefoefle ?
YeJeleg veece kesâ<eeceefhe hejceeCetveeb efmLeles: Dehekeâ<e&Cee, DevÙeLee le$e iegCeßesefCeefvepe&jeÙee Devegheheòes:~ efkeâvleg ve
meJex<eeb keâce&hejceeCetveeb efmLeleerveeb Dehekeâ<e&Cee, kesâ<eeceefhe heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eefmLeles: DeOe: efmLeefleieefuele-
Messef<ekeâeÙee: DeJemLeeveesheuebYeeled~ ve ÛeevegYeeiemÙe Glkeâ<e&Ceeefhe meJex<eeb keâce&hejceeCetveeb YeJeefle, mleeskeâeveeb ÛewJe
yeOÙeceeveevegYeeiemJe™hesCe heefjCeeceoMe&veeled~ lemceeled heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eefmLeleew efmLelekeâce&mkebâOee:
Glke=â„evegYeeiemJe™hesCe Glkeâ<e&Ceb Øeehlee ÉeoMecegntlee&ved cegkeälJee hetJe&keâesefškeâeuesveeefhe ve ieueefvle Fefle efmeæced~ lesve
keâejCesve ueeskeâhetjCeeJemLeeØeehles kesâJeefueefve YeieJeefle JesoveerÙeYeeJe: Glke=â„§ewJe, veeveglke=â„: Fefle %eeleJÙe:~
DeOegvee ÙemÙe keâeueehes#eÙeeslke=â„e lemÙe õJÙeehes#eÙee efkeâefceefle ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee keâeueoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCeg-
keäkeâmmee~~56~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo veejkeâmÙe peerJemÙe ÛejcemeceÙes iegeg Cf elekeâceeËeMf ekesâ ke=âleeslke=â„õJÙes JesoveerÙemÙe
Glke=â„keâes yebOees ÂMÙeles leefn& keâeuesve men õJÙeceefhe Glke=â„b YeJeefle~ DeLe lemceeoOe: Gheefj Jee Ùeefo Glke=â„efmLeefleye&OÙeles
leefn& Glke=â„e keâeueJesovee Glke=â„e õJÙeJesovee ve ueYÙeles Fefle Deveglke=â„e Fefle YeefCeleb YeJeefle~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DevebleYeeieneefve-DemebKÙeeleYeeieneefve-mebKÙeeleYeeieneefve-mebKÙeeleiegCeneefve-
DemebKÙeeleiegCeneefvemJe™hesCe hebÛemLeeveeefve~ Sles<eeb mLeeveeveeb Øe™heCee ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe Øe™efhelee leLee

Øe™heefÙeleJÙee~
DeOegvee #es$eehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefo™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deæe&„jppegØeceeCeb ceejCeeefvlekeâmecegodIeeleb kegâJe&lee cenecelmÙesve Glke=â„efmLeleew
ØeyeæeÙeeb melÙeeb leled #es$emÙeeefhe ueeskeâhetjCemecegodIeeleielekesâJeefue#es$eeled DemebKÙeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~
mebØeefle YeeJeehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefo ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„efmLelÙee men DemeeleeJesoveerÙeeslke=â„evegYeeies yeæsÓefhe lemÙeevegYeeiemÙe
met#cemeebhejeefÙekeâmÙe cenecegves: ÛejcemeceÙes ØeyeæevegYeeieeovevleiegCenerveesheuebYeeled~
Slelkegâle GheueYÙeles ?
Ûeleg:<eef„heefokeâeuheyenglJeeosJe %eeÙeles~
mebØeefle ÙemÙe JesoveerÙeJesovee YeeJeehes#eÙee Glke=â„e lemÙe õJÙeehes#eÙee efkeâefceefle ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—veejkeâYeJemÙe ÛejcemeceÙes peeleJesoveerÙeeslke=â„õJÙemÙe met#cemeebhejeefÙekeâ-
cenecegves: ÛejcemeceÙes Glke=â„YeeJesve men Je=efòeefJejesOeeled~ lemceeled efveÙeceeled Deveglke=â„lJeb efmeæced~ efveÙeceeled
Deveglke=â„eefhe YetlJee Ûeleg:mLeeveheeflelee~ leÅeLee-Skeâes iegefCelekeâceeËefMekeâ: peerJe: veejkeâÛejcemeceÙes Glke=â„b
õJÙeb ke=âlJee efveie&lÙe hebÛesefvõÙeefleÙe&#eg GlheÅe SkesâefvõÙes<eg efÉef$eYeJe«enCeeefve ieceefÙelJee hegve: he§eeled ceveg<Ùes<etlheÅe
ieYee&Åe„Jeeef<e&keâ: mebÙeceb ØeefleheVe:~ hegve: meJe&ueIegkesâve keâeuesve #ehekeâßesefCecee®¢e ÛejcemeceÙemet#cemeebhejeefÙekeâes
YetlJee Glke=â„evegYeeie: Øeyeæ:, lemÙe õJÙeJesovee DemebKÙeeleYeeienervee, iegCeßesefCeefvepe&jeÙee: ieefueleemebKÙeele-
meceÙeØeyeælJeeled~ Slemceeled ØeYe=efle SkewâkeâhejceeCegneefve›eâcesCe DemebKÙeeleYeeieneefve-mebKÙeeleYeeieneefve-
mebKÙeeleiegCeneefve-DemebKÙeeleiegCeneveer: %eelJee õJÙemÙe Øe™heefÙeleJÙee ÙeeJeled #eefhele keâceeËefMekeâmeJe&peIevÙeõJÙeb
efmLeleefceefle %eeleJÙeced~
mebØeefle #es$eehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo ueeskeâhetjCemecegodIeeles meÙeesieer kesâJeueer YeieJeeved Jele&les leefn& YeeJesve men
#es$eceefhe Glke=â„b YeJeefle~ DeLe ve Jele&les YeeJe§ewJeeslke=â„:, ve #es$eb, ueeskeâhetjCemecegodIeeleb cegkeälJee lemÙe DevÙe$e
Glke=â„lJeeYeeJeeled~
Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee efJeªeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee
DemebKesppeiegCenerCee Jee~~67~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„YeeJesve men cebLemecegodIeeles Jele&ceevemÙe #es$eb ueeskeâhetjCe#es$eeled
DemebKÙeeleYeeienerveb, JeeleJeueÙeeJe®æ#es$ecee$esCe heefjnerCelJeeled~ mJemLeeve-oC[-keâheešielekesâJeefue#es$eeefCe
Glke=â„evegYeeiemenÛeefšleeefve hegve: DemebKÙeeleiegCenerveeefve, Slew: ef$eefYejefhe #es$ew: he=Lekedâ-he=Lekedâ Ieveueeskesâ Yeeies ùles
DemebKÙeele™heesheuebYeeled~ lesve efÉmLeeveheeflelee ÛewJeeveglke=â„#es$eJesovee Fefle efmeæced~
DeOegvee keâeueehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùe$e JesoveerÙeYeeJeJesovee Glke=â„e le$e lemÙe keâeueJesovee Deveglke=â„e ÛewJe,
met#cemeebhejeefÙekeâØeYe=efle Gheefj meJe&$e heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eefmLeles: Devleceg&ntle&cee$eeÙee Jee GheuebYeeled~
leeJevcee$ee YeJevlÙeefhe DemebKÙeeleiegCenervee SJe, heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve ef$ebMelkeâesšekeâesešf meeiejesheces<eg DeheJeefle&les<eg
DemebKÙeele™heesheuebYeeled~
SJeb ÛelegLe&mLeues JesoveerÙeJesoveeÙee efJeefJeOeØekeâejefve™heCelJesve mehleefJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle veeceiees$e Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee JesoveerÙemÙe Glke=â„meefVekeâ<e&: ke=âlemleLee veeceiees$eÙeesjefhe keâle&JÙe:,
õJÙe#es$ekeâeueYeeJeeslke=â„mJeeefcelJewefJe&Mes<eeYeeJeeled~
SJeb heÃecemLeues veeceiees$eJesoveeefve™heCemetÛekeâlJesve met$eceskebâ ieleced~
DeOegvee DeeÙegJexovee õJÙeehes#eÙee Glke=â„e leefn& #es$eehes#eÙee efkeâefceefle ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
pemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee lemme Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCeg-
keäkeâmmee~~71~~
efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee DemebKesppeiegCenerCee~~72~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efveÙecesve #es$emÙeeveglke=â„lJeb kegâle? Fefle ØeMves meefle ueeskeâhetjCeielemeÙeeseif ekesâJeefueefve
peeleeslke=â„#es$emÙe Glke=â„õJÙemJeeefcepeueÛejs peerJes DevegheuebYeeled~
DemebKÙeeleiegCenervelJeb kesâve ØeceeCesve %eeÙeles?
Glke=â„õJÙemJeeefcepeueÛej#es$esCe mebKÙeeleIeveebieguecee$esCe IeveebieguemÙe mebKÙeeleYeeiecee$esCe Jee Ieveueeskesâ Yeeies
ùles DemebKÙeele™heesheuebYeeled~
mebØeefle keâeueehes#eÙee efkeâefceefleØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-

efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee DemebKesppeYeeienerCee~~74~~
De$e keâef§eoen-
peueÛejs<eg Glke=â„õJÙemJeeefcekesâ<eg Glke=â„efmLeefleyebOe: efkeâVe peeÙeles ?
ve peeÙeles, DeeÙeg<e: hetJe&keâesefšef$eYeeieØeceeCeeceeyeeOeeb ke=âlJee $eÙeefŒebMelmeeiejesheces<eg yeOÙeceeves<eg ÛewJe
Glke=â„efmLeeflelJeesheuebYeeled~ hejvleg $eÙeefŒebMelmeeiejesheceeCeece$e yebOees ve mebYeJeefle, DeeflemebkeäuesMesCe YegpÙeceeveeÙeg:keâce&mkebâOeeveeb
yentveeb ieueveØemebieeled~ lemceeled peueÛejs<eg Glke=â„õJÙemJeeefcekesâ<eg DeeÙegyeËOeesÓveglke=â„§ewJe~ YeJeVeefhe hetJe&keâesefšcee$e§ewJe,
DeOemleveeÙegefJe&keâuhes<eg yeOÙeceeves<eg DeeÙegyeËOekeâkeâeues mleeskeâlJeØemebieeled~
lemÙe DemebKÙeeleiegCenervelJeb keâmceeled %eeÙeles ?
meeeflejskeâhetJe&keâesšŸee: $eÙeefŒebMelmeeiejesheces<eg hetJe&keâesefšef$eYeeieeefOekesâ<eg DeheJeefle&les<eg DemebKÙeele™heesheuebYeeled~
mebØeefle YeeJeehes#eÙee efkeâefceefleØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efkeâceLe&ceglke=â„e YeeJeJesovee De$e ve YeJeefle ?
ve YeJeefle, DeØeceòemebÙelesve yeæosJeeÙegef<e peeleeslke=â„evegYeeiemÙe efleÙe&ieeÙegef<e Je=efòeefJejesOeeled~
peueÛejeÙegYee&JemÙe Glke=â„YeeJeehes#eÙee DevebleiegCenervelJeb keâmceeled ØeceeCeeled %eeÙeles?
efleÙe&ieeÙegjvegYeeieeled osJeeÙegjvegYeeieesÓvevleiegCe Fefle YeefCele Ûeleg<<eef„heefokeâeuheyenglJeeled %eeÙeles~
mebØeefle DeeÙegJexovee #es$eehes#eÙee Glke=â„e leefn& õJÙeehes#eÙee efkeâefceefle ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
pemme DeeGDeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCeg-
keäkeâmmee~~77~~
efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee efJeªeCeheefooe mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCe-
nerCee Jee~~78~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—õJÙeJesovee Glke=â„e efkeâVe peeÙeles ?
ve peeÙeles, ÉeYÙeeb DeeÙegyeËOekeâkeâeueeYÙeeb Glke=â„ÙeesieefJeefMe„eYÙeeb peueÛejs<eg mebefÛeleeslke=â„õJÙemÙe kesâJeefueefve
YeieJeefle ef$eYegJeveb heefjmehÙe& efmLeles mebYeJeefJejesOeeled~
keâLeb mebKÙeeleiegCenervelJeb ?
vewleod JeòeâJÙeb, Glke=â„Ùeesiesve Glke=â„yebOekeâkeâeues ceveg<ÙeeÙegyeËOeefÙelJee ceveg<Ùes<eg GlheÅe ieYee&Åe„Je<ez mebÙeceb
ie=nerlJee meJe&ueIegcevlecegn& lt e&Cs e keâeuesve kesâJeue%eeveceglheeÅe ueeskeâceehetÙe&emf Leles Ùeod õJÙeb lemÙe mebKÙeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~
ÉeYÙeeb yebOekeâkeâeueeYÙeeb mebefÛeleeslke=â„õJÙeeled Sleled SkeâyebOekeâkeâeuemebefÛeleõJÙeb efkebâefÛevvÙetveeOe&cee$eb YetlJee ceveg<Ùes<eg
ieefueleyengmebKÙeeleYeeielJeeled mebKÙeeleiegCenerveb YeJeleerefle YeefCeleb YeJeefle~

keâef§eoen-
peIevÙeyebOekeâkeâeuesve yeæsÓefhe Glke=â„eled õJÙeeled ef$eYegJeveieleefpeveeÙegõ&JÙeb mebKÙeeleiegCenerveb ÛewJe YeJeleerefle
keâLecemebKÙeeleiegCenervelJeb ?
vewleod, DemebKÙeeleiegCenerveÙeesiesve ceveg<ÙeeÙegyeËOeefÙelJee ceveg<Ùes<eg GlheÅe kesâJeue%eeveceglheeÅe meJe&ueeskebâ ielekesâJeefueve:
YeieJele: DemebKÙeeleiegCenervelJeesheuebYeeled~
keâeueehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ueesskeâhetjCemecegodIeelesve ueeskesâ DeehetCe&s Ùesve DeeÙeg:efmLeeflejvleceg&ntle&cee$ee ÛewJe,
lesve keâeueJesovee Glke=â„efmLeles: DemebKÙeeleiegCenervee Fefle efmeæced~
YeeJeehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ceveg<ÙeeÙeg®lke=â„evegYeeieeled DeØeceòemebÙelesve yeæosJeeÙeg®lke=â„evegYeeiemÙe
mebØeefle DeeÙegJexovee keâeueehes#eÙee Glke=â„e lemÙe õJÙeehes#eÙee efkeâefceefleØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
pemme DeeGDeJesÙeCee keâeueoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCeg-
keäkeâmmee~~83~~
efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee efJeªeCeheefooe mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCe-
nerCee Jee~~84~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„Ùeesiesve Glke=â„yebOekeâkeâeues ceveg<ÙeeÙegyeËOeefÙelJee ceveg<Ùes<eg GlheÅe mebÙeceb
ie=nerlJee hetJe&keâesefšef$eYeeieØeLecemeceÙes osJeeÙegef<e Øeyeæs DeeÙeg<e: Glke=â„efmLeefleYe&Jeefle, hetJe&keâesefšef$eYeeieeefOekeâ$eÙe-
efŒebMelmeeiejesheceØeceeCelJeeled~ efJemlejsCe OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙeced~
mebØeefle #es$eehes#eÙee efkeâceglke=â„sefleØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deæe&„jeflveceeefob ke=âlJee ÙeeJeled hebÛeefJebMelÙegòejhebÛeMeleOevegoeaIe&lJeesheueef#eleeveeb
Glke=â„keâeuemJeeefcelJess mebYeJeled #es$eeCeeb IeveueeskeâmÙe DemebKÙeeleYeeielJeesheuebYeeled~ De$e keâef§eoen-Deæe&„jppetveeb
ke=âle ceejCeeefvlekeâmecegodIeelecenecelmÙe#es$eb keâeuemJeeefceve: Glke=â„efceefle efkeâVe ie=¢eles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vew<e oes<e:, DeyeæeÙeg<keâeveeb yeOÙeceeveeÙeg<keâeveeb Ûe peerJeeveeb ceejCeeefvlekeâmecegodIeeleeYeeJeeled~
DeOegvee YeeJeehes#eÙee efkeâefcelÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeeÙeg<e: Glke=â„keâeueJesovee DeeÙegyeËOeØeLecemeceÙes Jele&ceeveØeceòemebÙeles YeJeefle~
Glke=â„YeeJeJesovee hegve: DeeÙegyeËOekeâkeâeues ÛejcemeceÙes Jele&ceevemÙe DeØeceòemebÙeles ØeceòeefJeMegefæleesÓvevleiegCeefJeMegefæ-
heefjCeecemÙe YeJeefle~ lesve keâejCesve DevebleiegCeefJeMegeæ
f heefjCeecesve yeæeÙeg®lke=â„evegYeeieeled DevebleiegCenerveefJeMegeæ
f heefjCeecesve
yeæevegYeeie: Glke=â„ekeâeueeefJeveeYeeJeer DevebleiegCenerve Fefle~
mebØeefle DeeÙegJexovee YeeJeehes#eÙee Glke=â„e leefn& lemÙe õJÙele: efkeâefcelÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
pemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCeg-
keäkeâmmee~~89~~
efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee efleªeCeheefooe mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCe-
nerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~~90~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Glke=â„yebOekeâeues Glke=â„Ùeesiesve Ûe Ùeefo ceveg<ÙeeÙegyeËOeefÙelJee ceveg<Ùes<eg GlheÅe
mebÙeceb ie=nerlJee Glke=â„evegYeeieb yeOveeefle leefn& YeeJeeslke=â„s õJÙeJesovee mJekeâeslke=â„õJÙecehes#Ùe mebKÙeeleYeeienervee YeJeefle~
kegâle:?
YegpÙeceeveeÙeg<e: meeeflejskeâefÉef$eYeeiecee$eõJÙes ieefueles meefle YeeJemÙe Glke=â„lJeesheheòes:~ Glke=â„yebOekeâkeâeues
efÉYeeiesve ceveg<ÙeeÙegef<e yebOeeefheles <ešdYeeieeefYe: ÛelegYee&iecee$ee YeJeefle~
SJeb ielJee YeeJemJeeefcevees És Deefhe DeeÙeg<eer Glke=â„yebOekeâkeâeues efÉYeeiesve yebOeeheefÙelJee YeeJes Glke=â„s ke=âles
mebKÙeele-iegCeneefveYe&Jeefle, DeesIeeslke=â„õJÙecehes#Ùe YeeJemJeeefceõJÙemÙe ef$eYeeielJeesheuebYeeled~ SJeb yebOekeâkeâeueheefjneves:
mebKÙeeleiegCeneefve: Øe™heefÙeleJÙee~ Éew Deefhe yebOekeâkeâeueew Glke=â„ew ke=âlJee DemebKÙeeleiegCenerveÙeesiesve yebOeeheefÙelJee
YeeJes Glke=â„s ke=âles DemebKÙeeleiegCeneefveYe&Jeefle~ lemceeled Glke=â„õJÙeb Dehes#Ùe YeeJemJeeefceõJÙeb ef$emLeeveheefleleb
Fefle ie=nerleJÙeced~
mebØeefle #es$eehes#eÙee efkeâefcelÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—YeeJemJeeefce-Glke=â„#es$emÙeeefhe IeveueeskeâmÙe DemebKÙeeleYeeielJeesheuebYeeled~ ve
Ûe Glke=â„YeeJe: DeeÙeg<e: ueeskeâhetjCemecegodIeeles mebYeJeefle, yeæeÙeg<keâeveeb #ehekeâßesCÙeejesnCeeYeeJeeled~
lemÙe keâeueehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
492 / Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 94, 95 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee ÛeGªeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppe-

YeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~~94~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efmLeefleyebOes Glke=â„s peeles hegve: he§eeled Debleceg&ntle&efmLeleew ieefueleeÙeeb ÛewJe Glke=â„es
YeeJeyebOees YeJeefle Fefle YeeJemJeeefcekeâeueJesovee DemebKÙeeleYeeienervee~ SJecemebKÙeeleYeeienervee YetlJee leeJeod ieÛÚefle
ÙeeJeled Glke=â„eÙeg®lke=â„mebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$ewkeâKeC[cee$eb ceveg<Ùes<eg osJes<eg Ûe ve ieefueleefceefle~ leefmceved mebhetCex
ieefueles mebKÙeeleYeeieneefveYe&Jeefle~
lele: ØeYe=efle Gheefj mebKÙeeleYeeieneefveYet&lJee ieÛÚefle ÙeeJeoglke=â„efmLeles: DeæË ieefueleefceefle~ lele: ØeYe=efle Gheefj
mebKÙeeleiegCeneefveYet&lJee ieÛÚefle ÙeeJeoglke=â„efmLeefleb peIevÙehejerleemebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$ewkeâKeb[cee$eb efmLeleefceefle~
lele: ØeYe=efle DemebKÙeeleiegCeneefveYet&lJee ieÛÚefle ÙeeJeod yeæeÙegoxJeÛejcemeceÙe Fefle~ meJe&$e YeeJe Glke=â„§ewJe,
meÂMeOeveJelhejceeCegneves: YeeJenevesjYeeJeeled~
De$e keâef§eoen-
Devleceg&ntle&ÛejcemeceÙemÙe keâLeceglke=â„evegYeeiemebYeJe: ?
vewleled, lemÙe DevegYeeie keâeC[keâIeeleeYeeJeeled~ lemceeled Ûeleg:mLeeveheeflelee keâeueJesovee-Fefle ßeæeleJÙeced~
Ûeleg:mLeeveheeflelee Fefle ve JeòeâJÙeb ‘‘DemebKÙeeleYeeienervee Jee mebKÙeeleYeeienervee Jee mebKÙeeleiegCenervee Jee
DemebKÙeeleiegCenervee Jee’’ FlÙeslesvewJe efmeælJeeled ?
vew<e oes<e:, õJÙeeefLe&keâveÙeeveg«eneLeË leogòesâ:~
Gòebâ Ûe ßeerJeerjmesveeÛeeÙexCe-
‘‘Ce Ûe SkeâmmesJe JeÙeCemme efpeCee DeCegiienb kegâCebefle, meceeCeòeeYeeJesCe efpeCeòemmesJe DeYeeJehhemebieeled~1’’
SJeb <e…mLeues DeeÙegJexovee Glke=â„eveglke=â„Yesovs e õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJeehes#eÙee efve™heCehejlJesve ÛelegeJf eËMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb Glke=â„: mJemLeeveJesoveemeefVekeâ<e&: meceehle:~
DeLeeOegvee peIevÙe mJemLeeveJesoveemeefVekeâ<e&YesoØeefleheeoveØeefle%ee™hesCe met$eceJeleeÙe&les-
pees mees Lehhees penCCeDees melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ÛeGefJJenes-
oJJeoes Kesòeoes keâeueoes YeeJeoes Ûesefo~~95~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meefVekeâ<e&§elegefJe&Oe§ewJe YeJeefle, õJÙe#es$ekeâeueYeeJesYÙees JÙeefleefjòeâmÙe DevÙemÙe
heÃecemÙe DeYeeJeeled~
SJeb mehlecemLeues peIevÙemJemLeeveJesoveeØeefle%eeØeefleheeovelJesve met$eceskebâ ieleced~
DeOegvee %eeveeJejCeerÙeJesovee Ùeefo õJÙeehes#eÙee peIevÙee leefn& #es$eehes#eÙee efkeâefcelÙeeefoØeMveesòej™hesCe
met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
1. <ešdKeC[eiece-OeJeueešerkeâe heg. 12, he=. 413~
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme Kesòeoes efkebâ penCCee

DepenCCee~~96~~
efCeÙecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnÙee~~97~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efkeâceLeË ØeMvehegj:meje ÛewJeeLe&Øe™heCee ef›eâÙeles, Fefle ØeMves meefle ßeeslegefceÛÚleeb
ÛewJeeLe&Øe™heCee ef›eâÙeles, veevÙes<eeefceefle %eeheveeLeË, DevÙeLee Øe™heCeeÙee: efJeheâuelJeØemebieeled~
Gòebâ Ûe- yegefæefJenerves ßeesleefj, Jekeäle=lJeceveLe&kebâ YeJeefle hegbmeeced~
ves$eefJenerves Yeòe&efj, efJeueemeueeJeCÙeJelŒeerCeeced1~~
OeejCe-«enCemeceLee&veeb ÛewJe mebÙeleeveeb efJeveÙeeuebkeâejeCeeb JÙeeKÙeeveb keâle&JÙeefceefle YeefCeleb YeJeefle~
ØeMvemet$eevevlejb Gòejmet$emÙeeLe&: keâLÙeles-
met#ceefveieesoeheÙee&hlekeâmÙe ef$emeceÙeJelÙee&nejkeâ-ef$emeceÙeleodYeJemLemÙe peIevÙeÙeesieOeeefjCe: peIevÙee-
Jeieenveehes#eÙee IeveebieguemÙe DemebKÙeYeeieØeceeCeeled %eeveeJejCepeIevÙeõJÙemJeeefceÛejcemeceÙe#eerCekeâ<eeÙemÙe
meeOe&$eÙejeflve-GlmesOemÙe peIevÙeeJeieenveeÙee Deefhe IeveebieguemÙe mebKÙeeleYeeiecee$eeÙee DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
mebØeefle keâeueehes#eÙee efkebâpeIevÙesefleØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lemme keâeueoes efkebâ penCCee DepenCCee~~98~~
penCCee~~99~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—#eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes Jele&ceeve%eeveeJejCeerÙepeIevÙeõJÙemÙe SkeâmeceÙe-
efmLeefleoMe&veeled, DevÙeLee õJÙemÙe peIevÙelJeevegheheòes:~
YeeJeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lemme YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~~100~~
penCCee~~101~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DehetJe&keâjCe-DeefveJe=efòekeâjCe-met#cemeebhejeefÙekeâ-#eerCekeâ<eeÙew: DevegYeeie-
keâeC[keâIeelesve DevegmeceÙeeheJele&veeÙee§e efIelJee peIevÙeõJÙes efmLeleevegYeeiemÙe peIevÙeYeeJeesheuebYeeled~
DeOegvee %eeveeJejCeJesovee Ùeefo #es$eehes#eÙee peIevÙee leefn& õJÙeehes#eÙee efkebâ peIevÙesefleØeMveesòej™hesCe
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee
DepenCCee~~102~~
efCeÙecee DepenCCee ÛeGªeCeheefooe DemebKesppeYeeieyYeefnÙee Jee mebKesppeYeeie-
yYeefnÙee Jee, mebKesppeiegCeyYeefnÙee Jee DemebKesppeiegCeyYeefnÙee Jee~~103~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—#eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve DeeielÙe efJehejerleb ielJee met#ceefveieesoeheÙee&hlekesâ<eg
peIevÙeÙeesies<eg GlheÅe ef$emeceÙeleodYeJemLemÙe peIevÙee #es$eJesovee peelee~ le$e Ùeod õJÙeb lelhegve: #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙe-
DeesIepeIevÙeõJÙecehes#Ùe DemebKÙeeleYeeieeYÙeefOekebâ YeJeefle~
De$e keâ: ØeefleYeeie: ?
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiees %eeleJÙe:~ efJemlejmleg OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙeced~
keâeueehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lemme keâeueoes efkebâ penCCee DepenCCee Jee~~104~~
ef m eæeb l eef Û evleeceef C ešer k eâe—#eer C ekeâ<eeÙeÛejcemeceÙepeIevÙeõJÙekeâeues v e SkeâmeceÙeØeceeCes v e
peIevÙe#es$emenÛeeefj-%eeveeJejCeerÙekeâeues meeiejeshecemÙe mehleYeeies<eg $eÙeYeeiecee$es heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve
heefjnerves Yeeies ùles DemebKÙeele™heesheuebYeeled~
lemme YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee Jee~~106~~
efCeÙecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnÙee~~107~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙe#es$emenÛeeefj%eeveeJejCeerÙeevegYeeiemÙe DehetJe&keâjCe-DeefveJe=efòekeâjCe-
met#cemeebhejeefÙekeâ-#eerCekeâ<eeÙeheefjCeecew: keâeC[keâmJe™hesCe DevegmeceÙeeheJele&veeÙee§e peIevÙeevegYeeiemÙe FJe IeeleeYeeJeeled~
met#ceefveieesoeheÙee&hlekeâmÙe DevegYeeieesÓefhe Ieeleb Øeehle:, le¢e&efhe peIevÙeevegYeeieeovevleiegCelJeb cegkeälJee ve Mes<ehebÛee-
JemLeeefJeMes<es ØeefleheÅeles, De#ehekeâefJeMegefæefYe: Ieeefle<ÙeceeveevegYeeiemÙe #ehekewâ: Ieeefle<Ùeceeve-DevegYeeieb Dehes#Ùe
DeOegvee ÙemÙe %eeveeJejCeerÙeJesovee keâeueehes#eÙee peIevÙee lemÙe õJÙeehes#eÙee efkeâefceefle ØeMveesòej™hesCe
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee
DepenCCee~~108~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heÃeªeCeheefooe
DeCebleYeeieyYeefnÙee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnÙee Jee mebKesppeYeeieyYeefnÙee
Jee mebKesppeiegCeyYeefnÙee Jee DemebKesppeiegCeyYeefnÙee Jee~~109~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—#eefhelekeâceeËeMf ekeâue#eCesve DeeielÙe #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes efmLelemÙe keâeuesve men
õJÙeceefhe peIevÙeb, #eheefÙe<ÙeceeCekeâce&ØeosMeeveeb meJex<eeceefhe #eefhelelJeeled~ SlemÙe peIevÙeõJÙeesheefj SkeâefÉ-Deeefokeâce&hegûues<eg
Jeefæl& es<eg õJÙeJesovee-DepeIevÙelJeb ØeefleheÅeles~ meeefhe hebÛemLeeveheeflelee YeJeefle, ve <ešdmLeeveheeflelee YeJeefle, De$e <ešdmLeevemÙe
mebYeJeeYeeJeeled~ keâeefve leeefve hebÛemLeeveeefve Fefle leefVeCe&ÙeeLe&cegòejmet$eeJeÙeJees YeefCele:~ Sles<eeb hebÛeeveeceefhe mLeeveeveeb Øe™heCee
ef›eâÙeles~ leÅeLee-peIevÙemLeevemÙeesheefj SkeâhejceeCeew Jeefæl& es DevevleYeeieeYÙeefOekebâ mLeeveb YeJeefle~ SJeceeefob ke=âlJee
leeJeovevleYeeieJe=eæ f Yetl& Jee ieÛÚefle ÙeeJeod peIevÙeõJÙes Glke=â„emebKÙeelesve KeefC[les le$e SkeâKeb[vs e peIevÙeõJÙeb Jeefæl& eefceefle~
lele: ØeYe=elf e hejceeCetlejeefo›eâcesCe DemebKÙeeleYeeieJe=eæ

f Yetl& Jee leeJeod ieÛÚefle ÙeeJeod peIevÙeõJÙeb Glke=â„mebKÙeelesve KeC[efÙelJee
le$e SkeâKeb[cee$eb ØeefJe„efceefle~ Slemceeled ØeYe=elf e Gheefj mebKÙeeleYeeieJe=eæ
q :~ SJeb %eelJee vesleJÙeb ÙeeJeled DemebKÙeeleiegCeJe=eæ
f efjefle~
De$e ÛejceefJekeâuhees iegeCf elekeâceeËeMf ekeâceeefßelÙe JeòeâJÙe:~ Mes<eb megiececed~
DeOegvee #es$eehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefo ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lemme Kesòeoes efkebâ penCCee DepenCCee~~110~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙekeâeuemenÛeeefjmeeOe&$eÙeejeflveØeceeCeeslmesOe #eerCekeâ<eeÙepeIevÙe#es$emÙe Deefhe
DebieguemÙe mebKÙeeleYeeiemÙe DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$emet#ceefveieesopeIevÙe#es$eb Dehes#Ùe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
penCCee~~113~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—#eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes peIevÙekeâeueesheueef#elekeâce&mkebâOemÙe peIevÙeevegYeeieb
cegkeälJee DevÙeevegYeeieefJekeâuheeYeeJeeled~
%eeveeJejCeerÙeJesovee YeeJeehes#eÙee peIevÙee Ùeefo lemÙe õJÙeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee
DepenCCee~~114~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes, DepenCCee heÃeªeCeheefooe~~115~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SlemÙe met$emÙeeLex YeCÙeceeves ÙeLee peIevÙekeâeues efve®æs õJÙemÙe hebÛemLeeve-
heeflelelJeb Øe™efheleb leLee$eeefhe Øe™heefÙeleJÙeced, efJeMes<eeYeeJeeled~
#es$eehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—#ereCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙe peIevÙeevegYeeiemenÛeeefjpeIevÙe#es$emÙeeefhe met#ceefveieesoe-
heÙee&hlepeIevÙe#es$ecebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiecehes#Ùe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
keâeueehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
penCCee~~119~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—#eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes peIevÙeeYeeJesve efJeefMe„keâce&hejceeCetveeb peIevÙekeâeueb
cegkeälJee keâeueevlejeYeeJeeled~
SJeb De„cemLeues peIevÙeepeIevÙeõJÙe#es$ekeâeueYeeJe™hesCe ÛelegefJeËMeefle met$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle oMe&veeJejCeeefoef$ekeâce&Ceeb JesoveemeefVekeâ<e&efve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe õJÙeeoerveeb meefVekeâ<e&: ke=âle: leLee Sles<eeb Deefhe $eÙeeCeeb
Ieeeflekeâce&Ceeb keâle&JÙe:~
SJeb veJecemLeues oMe&veeJejCeeefoef$ekeâkeâce&Ceeb %eeveeJejCeJeefoefleefve™heCelJesve Skebâ met$eb ieleced~
mebØeefle JesoveerÙeJesovee õJÙeehes#eÙee Ùeefo peIevÙee leefn& #es$eehes#eÙee efkeâefcelÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme Kesòeoes efkebâ penCCee
DepenCCee~~121~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeÙeesefieÛejcemeceÙes meeOe&$eÙejeflve-GlmesOeÙegòeâceveg<ÙesYÙeesÓOemleveeslmesOeÙegòeâ-
ceveg<ÙeeCeeb DeJemLeeveeYeeJeeled~ ve Ûe meeOe&$eÙejeflve-GlmesOeeJeieenveeÙee IeveebieguemÙe mebKÙeeleYeeieb cegkeälJee leomebKÙeele-
YeeielJeb, DevegheuebYeeled~ ve Ûe peIevÙe#es$ecebieguemÙe mebKÙeeleYeeie:, leomebKÙeeleYeeielJesve meeefOelelJeeled~ lemceeled lele
SlemÙe efmeæcemebKÙeeleiegCelJeefceefle~
DeOegvee keâeueYeeJeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
penCCee~~124~~
lemme YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee Jee~~125~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnÙee~~126~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeÙeesefieÛejcemeceÙepeIevÙeõJÙes peIevÙekeâeueb cegkeälJee keâeueevlejeYeeJeeled~
YeeJeehes#eÙee keâLÙeles-Ùeefo DemeeleesoÙesve efveJe=&lees YeJeefle leefn& õJÙesCe men YeeJeesÓefhe peIevÙees YeJeefle,
DeÙeeseif eefÉÛejcemeceÙes ieefuelemeeleeJesoveerÙr elJeeled, #ehekeâheefjCeecew: IeeleefÙelJee DeveefvleceYeeies mLeeefheleemeeleevegYeeielJeeÛÛe~
DeLe meeleesoÙesve Ùeefo efmeOÙeefle leefn& DevebleiegCeeYÙeefOekeâe, DeÙeesefieefÉÛejcemeceÙes GoÙeeYeeJesve efJeve„emeeleeJesoveerÙelJeeled
met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙes yeæmeeleeJesoveerÙeeslke=â„evegYeeiemÙe IeeleeYeeJeeled DemeeleeJesoveerÙeeslke=â„evegYeeieeoefhe
meeleeJesoveerÙeeslke=â„evegYeeiemÙe DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
ÙemÙe JesoveerÙeJesovee #es$eehes#eÙee peIevÙee lemÙe õJÙekeâeueYeeJeehes#eÙee eEkeâpeIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee
DepenCCee~~127~~
efCeÙecee DepenCCee ÛeGªeCeheefooe~~128~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ûeleg:mLeeveheeflelee FlÙegòesâ DemebKÙeYeeieeYÙeefOekeâ-mebKÙeeleeYeeieeYÙeefOekeâ-
mebKÙeeleiegCeeYÙeefOekeâ-DemebKÙeeleiegCeeYÙeefOekeâe Fefle ie=nerleJÙeb~ Sles<eeb Ûeleg:mLeeveeveeb Øe™heCee ÙeLee %eeveeJejCeerÙe-

peIevÙe#es$es efve®æs leodõJÙemÙe ke=âlee leLee keâle&JÙee~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeÙeesefiekesâJeefueÛejcemeceÙekeâce&Ceeb peIevÙekeâeueceskeâmeceÙecehes#Ùe heuÙeeshecemÙeb
DemebKÙeeleYeeiesveesve meeiejeshecemehleYeeies<eg ef$eYeeiecee$eefmLeles: peIevÙe#es$emenÛeeefjCÙee: DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—#ehekeâheefjCeecew: ØeehleIeeleemeeleeJesoveerÙe YeeJemÙe DeÙeesefieÛejcemeceÙes
peIevÙelJeeYÙegheieceeled~ peIevÙe#es$eJesoveerÙeYeeJemÙe #ehekeâheefjCeecew: IeeleeYeeJeeled DeÙeb YeeJemlemceeovevleiegCe: Fefle õ„JÙe:~
DeOegvee JesoveerÙeJesovee keâeueehes#eÙee peIevÙee lemÙe õJÙe-#es$e-YeeJeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee
DepenCCee~~133~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heÃeªeCeheefooe~~134~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo #eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve DeeielÙe DeÙeesefieÛejcemeceÙes peIevÙekeâeuesve
heefjCelees YeJesled leefn& keâeuesve men õJÙeceefhe peIevÙelJeceJeehveesefle~ DeLe #eefhele-iegefCele-Ieesueceevee Jee
iegefCelekeâceeËefMekeâe Jee DeÙeesefieÛejcemeceÙes peIevÙekeâeuesve Ùeefo heefjCeceefvle leefn& hebÛemLeeveheeflelee DepeIevÙee
õJÙeJesovee YeJesled~ ÙeLee %eeveeJejCeerÙepeIevÙekeâeues efJeJeef#eles leodõJÙemÙe hebÛemLeeveØe™heCee ke=âlee leLee$eeefhe
keâle&JÙee, efJeMes<eeYeeJeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeieb met#ceefveieesopeIevÙeeJeieenveecehes#Ùe DeÙeeseif epeIevÙee-
JeieenveeÙee DebieguemÙe mebKÙeeleYeeiecee$eeÙee DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnÙee~~138~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemeeleeJesoveerÙeesoÙesve #ehekeâßeseCf eb ÛeefšlJee DeÙeeseif ekesâJeefueÛejcemeceÙes Jele&ceevemÙe
YeeJeJesovee peIevÙee YeJeefle, lemÙe efÉÛejcemeceÙes efJeve„meeleeJesoveerÙelJeeled~ DeLe meeleesoÙesve Ùeefo #ehekeâßesefCecee®¢e
DeÙeesefieÛejcemeceÙes efmLelees YeJeefle leefn& YeeJeJesovee DepeIevÙee YeJeefle~
kegâle Sleled ?
DemeeleeJesoveerÙeYeeJemÙe FJe meeleeJesoveerÙeYeeJemÙe MegYelJesve IeeleeYeeJeeled~ DepeIevÙee YeJevlÙeefhe peIevÙee-

Ùee DevebleiegCee, mebmeejeJemLeeÙeeb meeleevegYeeieeled DevebleiegCenerveemeeleevegYeeies #ehekeâßesCÙeeb yengeYf e: DevegYeeiekeâeC[keâIeelew:
DevevleiegCenevÙee Ieeefleles meefle DeÙeesefieÛejcemeceÙes Ùe: Mes<ees YeeJe: me: peIevÙees peele:~ lesve lemceeled S<e: meeleevegYeeie:
DevebleiegCees, IeeleeYeeJesve Glke=â„lJeeled~
DeOegvee JesoveerÙeJesovee YeeJeehes#eÙee peIevÙee lemÙe õJÙe#es$ekeâeueehes#eÙee eEkeâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee Depe-
nCCee~~139~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee ÛeGªeCeheefooe~~140~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo MegæveÙeefJe<eÙeYetle-#eefhelekeâceeËeMf ekeâue#eCesve DeeielÙe ÛejcemeceÙeJeefle&-
DeÙeesieer YeieJeeved peele: leefn& YeeJesve men õJÙeceefhe peIevÙe§ewJe, efJemeÂMelJemÙe keâejCeeYeeJeeled~ DeLe DeMegæveÙeefJe<eÙeYetle-
#eefhelekeâceeËeMf ekeâ: #eefheleIeesueceevees iegeCf elekeâceeËeMf ekeâes Jee #ehekeâßeseCf ecee®¢e Ùeefo ÛejcemeceÙeJeefle&-DeÙeesieer peele:, leefn&
YeeJees peIevÙe§ewJe, õJÙeb YeJeefle hegve: DepeIevÙeb, peIevÙekeâejCeeYeeJeeled~ YeJeoefhe peIevÙeõJÙecehes#Ùe DevebleYeeieeYÙeefOekebâ
DemebKÙeeleYeeieeYÙeefOekebâ mebKÙeeleYeeieeYÙeefOekebâ mebKÙeeleiegCeeYÙeefOekebâ DemebKÙeeleiegCeeYÙeefOekebâ Ûe YeJeefle~
kegâle: ?
peIevÙeõJÙemÙeesheefj hejceeCetòej›eâcesCe õJÙeefJeOeeves Øe™efhelehebÛeJe=efælJeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#ceefveieesoeheÙee&hlepeIevÙeeJeieenveeÙee DeÙeesefiekesâJeefue peIevÙeeJeieenveeÙee
DeheJeefle&leeÙeeb heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~
penCCee~~144~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeYeeJes efmLeleõJÙemÙe SkeâmeceÙeefmLeefleoMe&veeled~
SJeb oMecemLeues JesoveerÙeJesovee õJÙe#es$ekeâeueYeeJeehes#eÙee efve™heCelJesve <ešdef$ebMelmet$eeefCe ieleeefve~
mebØeefle DeeÙegJexovee Ùeefo õJÙeehes#eÙee peIevÙee leefn& #es$e-keâeue-YeeJeehes#eÙee eEkeâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme Kesòeoes efkebâ penCCee
DepenCCee~~145~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeeÙegpe&IevÙe#es$esCe met#ceefveieesoeheÙee&hlekesâ<eg ueyOesve DebieguemÙe
DemebKÙeeleYeeiecee$esCe peIevÙeõJÙemJeeefce-DeJeieenveeÙee: heÃeMeleOeveg®lmesOeeled efve<heVeeÙee: DeheJeefle&leeÙeeb heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiecee$e™heesheuebYeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SkeâmeceÙeØeceeCesve peIevÙekeâeuesve Debleceg&ntle&cee$eoerheefMeKeeÙeeb DeheJeefle&leeÙeeb
Debleceg&ntle&cee$eiegCekeâejesheuebYeeled~
lemme YeeJeoes eEkeâ penCCee DepenCCee~~149~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeeÙeg<ees peIevÙeYeeJe: DeheÙee&hlemebÙegòeâefleÙe&ieeÙegpe&IevÙeyebOes peele:,
peIevÙeõJÙemJeeefceYeeJe: hegve: mebef%ehebÛesefvõÙeheÙee&hlemebÙegòeâyeæeÙegpe&IevÙeõJÙemebyebOeer YeJeefle~ lesveeÙegpe&IevÙeYeeJeeled
oerheefMeKeepeIevÙeõJÙeYeeJeesÓvebleiegCe Fefle efmeæb~
DeOegvee DeeÙegJexovee #es$eehes#eÙee peIevÙee lemÙe õJÙekeâeueYeeJeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme DeeGDeJesÙeCee Kesòeoes penCCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~~151~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—leÅeLee-peIevÙe#es$eefmLeleeÙego&ÇJÙeb ÙeÅeefhe peIevÙeÙeesiesve peIevÙeyebOekeâeues Ûe
yeæb YeJeefle le¢e&efhe oerheefMeKeeõJÙeeled hebÛesefvõÙepeIevÙeÙeesiesve SkesâefvõÙeeslke=â„Ùeesieeled DemebKÙeeleiegCesve yeæeled
DemebKÙeeleiegCeb YeJeefle~
kegâle: ?
oerheefMeKeeõJÙes FJe YeJemÙe le=leerÙeYeJeefmLelemet#cewkesâefvõÙeeheÙee&hlekesâ DemebKÙeeleiegCeneefvecee$eefve<eskeâeveeb
ieueveeYeeJeeled oerheefMeKeeõJÙesCe peIevÙe#es$eefmLeleõJÙes Yeeies ùles DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled Jee~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙekeâeueceskeâmeceÙecee$ecehes#Ùe peIevÙe#es$eefmLeleeÙeg;keâce&emf Leles: Deblecegn& lt e&-
cee$eeÙee DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
lemme YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~~155~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee ÚªeCeheefooe~~156~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efJeYee<ee ef›eâÙeles-Ùeefo DeeÙeg: ceOÙeceheefjCeecesve yebOeefÙelJee peIevÙe#es$eb
keâjesefle leefn& #es$esCe men YeeJeesÓefhe peIevÙees YeJeefle~ DevÙeLee hegve: DepeIevÙee, YeJevlÙeesÓefhe <ešdmLeeveheeflelee, YeeJes
<eef[dYe: ØekeâejwJe=&efæoMe&veeled~
DeOegvee DeeÙegJexovee Ùeefo keâeueehes#eÙee peIevÙee leefn& õJÙe-#es$e-YeeJeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme DeeGDeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee

DepenCCee~~157~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeõJÙesCe SkeâmeceÙeØeyeæb DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[les le$e
SkeâKeC[cee$esCe peIevÙekeâeueõJÙesCe SkeâmeceÙeØeyeæmÙe mebKÙeeleYeeiecee$es Yeeies ùles DemebKÙeele™heesheuebYeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeeÙegpe&IevÙe#es$esCe DebieguemÙe mebKÙeeleYeeiecee$e peIevÙekeâeuepeIevÙe#es$es Yeeies
ùles heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeeÙegJexovee YeeJeehes#eÙee DepeIevÙee DevebleiegCeeeefOekeâe YeJeefle~
keâLeceÙeesefieÛejcemeceÙepeIevÙeõJÙeYeeJees peIevÙeYeeJeeled DevebleiegCees YeJeleerefle Ûesled ?
vew<e oes<e:, mJeYeeJeeled ÛewJe efleÙe&ieeÙegjvegYeeieeled ceveg<ÙeeÙegYee&JemÙe DevebleiegCelJeced~
#ehekeâßesCÙeeb ØeehleIeelemÙe YeeJemÙe keâLecevevleiegCelJeb ?
vew<e oes<e:, DeeÙeg<e: #ehekeâßesCÙeeb ØeosMemÙe iegCeßesCeerefvepe&je DeYeeJe FJe efmLeefle-DevegYeeieÙeesIee&leeYeeJeeled~
DeOegvee DeeÙegJexovee Ùeefo YeeJelees peIevÙee leefn& õJÙe-#es$e-keâeueehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee Depe-
nCCee~~163~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeõJÙesCe SkeâmeceÙeØeyeæmÙe DemebKÙeeleYeeiesve peIevÙeYeeJeeÙegõ&JÙes
Yeeies ùles DemebKÙeele™heesheuebYeeled~
kegâle: DemebKÙeele™heesheueefyOe: ?
peIevÙeYeeJeeÙegõ&JÙes yebOekeâkeâeueemebKÙeeleYeeiecee$emeceÙeØeyeæeveecegheuebYeeled~
penCCee Jee DepenCCee Jee~ penCCeeoes DepenCCee ÛeGªeCeheefooe~~166~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo ceOÙeceheefjCeecew: efleÙe&ieeÙegyeËOeefÙelJee peIevÙe#es$eb keâjesefle leefn& YeeJesve
men #es$eceefhe peIevÙecesJe~ DeLe ceOÙeceheefjCeecew: DeeÙegyeËOeefÙelJee peIevÙe#es$eb ve keâjesefle leefn& YeeJees peIevÙees YetlJee
#es$eJesovee-DepeIevÙee YeJeefle~ YeJevlÙeesÓefhe Ûeleg:mLeeveheeflelee, #es$es DemebKÙeeleYeeieJe=efæ-mebKÙeeleYeeieJe=efæ-
mebKÙeeleiegCeJe=efæ-DemebKÙeeleiegCeJe=æer: cegkeälJee DevÙeJe=æerveeceYeeJeeled~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙekeâeuesve peIevÙeYeeJekeâeues Yeeies ùles Devleceg&ntle&cee$eiegCekeâejesheuebYeeled~
SJeb SkeâeoMemLeues DeeÙegJexoveepeIevÙeepeIevÙekeâLevelJesve De„eoMemet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee veeceJesovee Ùeefo õJÙeehes#eÙee peIevÙee leefn& #es$e-keâeue-YeeJeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefo ØeMveesòej™hesCe
pemme CeeceJes Ù eCee oJJeoes penCCee lemme Kes ò eoes ef k eb â penCCee
DepenCCee~~169~~
ef m eæeb l eef Û evleeceef C ešer k eâe—veecekeâce& p eIevÙe#es $ es C e Deb i eg u emÙe Demeb K ÙeeleYeeiecee$es C e
DeÙeesefiekesâJeefueÛejcemeceÙepeIevÙeõJÙepeIevÙe#es$es mebKÙeeleebieguecee$es Yeeies ùles heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~
penCCee~~172~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—le$e peIevÙeõJÙes SkeâmeceÙeefmLeefleb cegkeälJee DevÙeefmLeleerveeceYeeJeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meJe&efJeMegæsve met#ceefveieesosve nlemeceglheefòeb Glheeefole veecekeâce&peIevÙeevegYeeieb
Dehes#Ùe met#cemeebhejeefÙekesâve meJe&efJeMegæsve yeæÙeMe:keâerefle&veecekeâceexlke=â„evegYeeiemÙe MegYelJeeled IeeleJeefpe&lemÙe
mebØeefle veecekeâce&Jesovee ÙemÙe #es$eehes#eÙee peIevÙee lemÙe õJÙe-keâeue-YeeJeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme CeeceJes Ù eCee Kes ò eoes penCCee lemme oJJeoes ef k eb â penCCee
DepenCCee~~175~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—leÅeLee-#eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve DeeielÙe Ùeefo ef$eÛejceYeJes met#cewkesâefvõÙes<eg
GheÅe peIevÙe#es$eb ke=âleb YeJeefle leefn& õJÙecemebKÙeeleYeeieeYÙeefOekebâ, Skeâefmceved ceveg<ÙeYeJes mebÙeceiegCeßesCÙee efJeveeMeefÙe<Ùe-
ceeveemebKÙeelemeceÙeØeyeæeveece$eesheuebYeeled~ hegve: SlemÙe õJÙemÙeesheefj hejceeCetòej›eâcesCe JeOee&heefÙeleJÙeb ÙeeJeled
peIevÙeõJÙeceglke=â„mebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[cee$eb Jeefæ&lee Fefle~ leoeveeR õJÙeb mebKÙeeleYeeieeYÙeefOekebâ
YeJeefle~ SJeb mebKÙeeleiegCeeYÙeefOekeâ-DemebKÙeeleiegCeeYÙeefOekeâlJeb %eelJee Øe™heefÙeleJÙeced~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeesIepeIevÙekeâeueceskeâmeceÙeb Dehes#Ùe #es$e-õJÙe-keâeuemÙe heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiesveesvemeeiejeshece mehleYeeies<eg efÉYeeieØeceeCeb, DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo peIevÙeeJeieenveeÙeeb efmLelepeerJesve ceOÙeceheefjCeecew: veeceYeeJees yeæ:
leefn& #es$esCe men YeeJeesÓefhe peIevÙees YeJeefle~ DeLe DepeIevÙees yeæmleefn& YeeJeJesovee DepeIevÙee mee Ûe DevevleYeeieeYÙe-
efOekeâ-DemebKÙeeleYeeieeYÙeefOekeâ-mebKÙeeleYeeieeYÙeefOekeâ-mebKÙeeleiegCeeYÙeefOekeâ-DemebKÙeeleiegCeeYÙeefOekeâ-DevebleiegCeeYÙe-
efOekeâlJesve <ešdmLeeveheeflelee YeJeefle Fefle %eeleJÙeced~
DeOegvee veeceJesovee ÙemÙe peIevÙee keâeueehes#eÙee, lemÙe õJÙe-#es$e-YeeJeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme CeeceJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee
DepenCCee~~181~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heÃeªeCeheefooe~~182~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—#eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve MegæveÙeefJe<eÙesve heefjCelesve peerJesve DeÙeesefiekesâJeefue-
ÛejcemeceÙes Ùeefo ØeosMees peIevÙe: ke=âle: leefn& keâeuesve men õJÙeceefhe peIevÙeb YeJeefle~ DeLe DevÙeLee leefn& õJÙecepeIevÙeb,
peIevÙekeâejCeeYeeJeeled~ YeJeoefhe hebÛemLeeveheefleleb, hejceeCetòejeefo›eâcesCe efvejblejb ielJee DemebKÙeeleiegCeJe=æew õJÙemÙe
heÙe&JemeeveesheuebYeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙe#es$esCe DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeieØeceeCesve DeÙeesefiepeIevÙe#ess$es
mebKÙeeleIeveebieguecee$es Yeeies ùles DemebKÙeele™heesheuebYeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ceOÙeceheefjCeecew: ke=âleveecekeâce&peIevÙeYeeJecehes#Ùe met#cemeebhejeefÙekesâve
meJe&efJeMegæsve yeæ ÙeMe:keâerlÙeg&lke=â„evegYeeiemÙe MegYeYeeJesve IeeleJeefpe&lemÙe DeÙeesefieÛejcemeceÙes DeJeefmLelemÙe
mebØeefle ÙemÙe veeceJesovee YeeJeehes#eÙee peIevÙee lemÙe õJÙe-#es$e-keâeueehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme CeeceJes Ù eCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes ef k eb â penCCee

DepenCCee~~187~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—#eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesveeielesve ef$eÛejceYeJes Ùeefo YeeJees ceOÙeceheefjCeecesve
yebOeefÙelJee nlemeceglheefòekebâ ke=âlJee peIevÙe: ke=âle: leefn& le$e õJÙecemebKÙeeleYeeieeYÙeefOekebâ YeJeefle, DeieefueleemebKÙeele-
meceÙeØeyeælJeeled~ Gheefjb hejceeCetòejeefo›eâcesCe ÛeleœeesÓefhe Je=æÙe: Øe™heefÙeleJÙee:~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee ÛeGªeCeheefooe~~190~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo peIevÙeYeeJemeefnlepeerJesve peIevÙeYeeJeyeæeÙeeb ÛewJe efmLelJee #es$eceefhe
peIevÙeb ke=âleb YeJeefle leefn& YeeJesve men #es$eJesovee Deefhe peIevÙee YeJeefle~ DeLe ve peIevÙeb ke=âleb leefn& DepeIevÙee Ûe
Ûeleg:mLeeveheeflelee, le$e ØeosMeesòejeefo›eâcesCe #es$emÙe ÛelegJe=&efæ mebYeJeeled~ GlheVele=leerÙemeceÙe#es$eb ØeosMeesòejeefo›eâcesCe
lelØeeÙeesiÙeemebKÙeeleiegCeJe=efæcegheieleÛelegLe&meceÙepeIevÙe#es$esCe meÂMeb YeJeefle~
kegâle: ?
ÛelegLee&efo<egmeceÙes<eg DeJeieenveeÙeeb SkeâevleevegJe=efæÙeesieJeMesve DemebKÙeeleiegCeJe=efæoMe&veeled~ SJeb #es$eJe=efæ:
keâle&JÙee ÙeeJeod peIevÙeYeeJesve DeefJe®æeslke=â„#es$eb peeleefceefle~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeesIe peIevÙekeâeuesve SkeâmeceÙesve peIevÙeYeeJekeâeues Yeeies ùles heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiesveesve meeiejeshece mehleYeeies<eg efÉYeeieesheuebYeeled~
SJeb ÉeoMecemLeues De„eoMe met$eeefCe veeceJesoveeefve™heCehejlJesve ieleeefve~
mebØeefle ÙemÙe iees$eJesovee õJÙeehes#eÙee peIevÙee lemÙe #es$e-keâeue-YeeJeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefo ØeMveesòej™hesCe
pemme iees o Jes Ù eCee oJJeoes penCCee lemme Kes ò eoes ef k eb â penCCee
DepenCCee~~193~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeesIepeIevÙe#es$esCe DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$esCe mebKÙeeleebieguecee$eeÙeesefie-
kesâJeefuepeIevÙeeJeieenveeÙeeb DeheJeefle&leeÙeeb DemebKÙeele™heesheuebYeeled~
penCCee~~196~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeõJÙemÙe SkeâmeceÙeeJemLeeveoMe&veeled peIevÙee iees$eJesovee %eeleJÙeeefmle~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meJeexlke=â„efJeMegæŸee nlemeceglheefòekebâ ke=âlJee GlheeefolepeIevÙeevegYeeiecehes#Ùe
met#cemeebhejeefÙekesâve cegefvevee meJe&efJeMegæsve yeæesÛÛewieex$emÙeeslke=â„evegYeeiemÙe DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
iees$epeIevÙeevegYeeiesÓefhe GÛÛeiees$epeIevÙeevegYeeieesÓefmle Fefle Ûesled ?
vewleoeMebkeâveerÙeb, yeeojlespemkeâeefÙekesâ<eg heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$ekeâeuesve GÉseuf eleesÛÛewieex$es<eg DeefleefJeMegæÙd ee
IeeefleleveerÛeiees$es<eg iees$emÙe peIevÙeevegYeeieeYÙegheieceeled~
ÙemÙe iees$eJesovee #es$eehes#eÙee peIevÙee lemÙe õJÙe-keâeue-YeeJeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme iees o Jes Ù eCee Kes ò eoes penCCee lemme oJJeoes ef k eb â penCCee
DepenCCee~~199~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ÙeLee veecekeâce&mebyebefOeõJÙemÙe Ûeleg:mLeeveheeflelelJeb Øe™efheleb leLee
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeesIepeIevÙekeâeuesve SkeâmeceÙesve peIevÙe#es$ekeâeues Yeeies ùles heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiesveesvemeeiejeshecemehleYeeies<eg efÉYeeieesheuebYeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efveÙecesve DepeIevÙee DevebleiegCeeYÙeefOekeâe YeJeefle~
De$e keâef§eoen-
yeeojlespeesJeeÙegkeâeefÙekesâ<eg Glke=â„efJeMegæŸee IeeefleleveerÛewieex$eevegYeeies<eg iees$eevegYeeieb peIevÙeb ke=âlJee lesve peIevÙeevegYeeiesve
men $e+pegielÙee met#ceefveieesos<eg GlheÅe ef$emeceÙeJeefle&-Deenejkeâ-ef$emeceÙeleÆJemLemÙe #es$esCe men YeeJees peIevÙe:
efkebâ ve peeÙeles ?
ve peeÙeles, yeeojlespeesJeeÙegkeâeefÙekeâheÙee&hlekesâ<eg peelepeIevÙeevegYeeiesve men DevÙe$e Glheòes: DeYeeJeeled~ Ùeefo
DevÙe$e GlheÅeles lee|n efveÙeceeled DevebleiegCeJe=ædÙee JeOe&efÙelJee ÛewJeeslheÅeles veevÙeLee~
keâLecesleod %eeÙeles ?
peIevÙe#es$eJesoveeÙee YeeJeJesovee efveÙeceeovevleiegCee Fefle met$eJeÛeveeled SJe %eeÙeles~

DeOegvee iees$eJesovee keâeueehes#eÙee Ùeefo peIevÙee leefn& õJÙe-#es$e-YeeJeehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme iees o Jes Ù eCee keâeueoes penCCee lemme oJJeoes ef k eb â penCCee
DepenCCee~~205~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heÃeªeCe-
heefooe~~206~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo #eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesveeielesve DeÙeesefieÛejcemeceÙes keâeuees peIevÙe: ke=âle:
leefn& keâeuesve men õJÙeceefhe peIevÙeb YeJeefle~ DeLe Ùeefo DevÙeLee Deeielemleefn& hebÛemLeeveheeflelee, hejceeCetòej›eâcesCe
Ûeleg:heg®<eeveeefßelÙe le$e hebÛeJe=efæoMe&veeled~ leemeeb Je=æeveeb Øe™heCeeb %eelJee keâle&JÙee~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$e peIevÙeeJeieenveeÙee: mebKÙeeleebieguecee$ee-
ÙeesefiepeIevÙe#es$es Yeeies ùlesÓefhe DemebKÙeele™heesheuebYeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—yeeojlespeesJeeÙegkeâeefÙekeâheÙee&hlepeIevÙeevegYeeiecehes#Ùe meJe&efJeMegæsve
met#cemeebhejeefÙekeâcenecegefvevee yeæesÛÛewieex$eeslke=â„evegYeeiemÙe DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
DeOegvee iees$eJesovee ÙemÙe YeeJeehes#eÙee peIevÙee lemÙe õJÙe-#es$e-keâeueehes#eÙee efkebâ peIevÙeslÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme iees o Jes Ù eCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes ef k eb â penCCee
DepenCCee~~211~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lelØeeÙeesiÙe#eefhelekeâceeËeMf ekeâpeIevÙeõJÙeceeefob ke=âlJee Ûeleg:heg®<eeveeefßelÙe õJÙemÙe
Ûeleg:mLeeveheeflelelJeb Øe™heefÙeleJÙeced~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ef$emeceÙeenejkeâ-ef$emeceÙeleodYeJemLe met#ceefveieesopeIevÙeeJeieenveeb Dehes#Ùe
peIevÙeYeeJemJeeefce-yeeojlespeesJeeÙegkeâeefÙekeâheÙee&hleeJeieenveeÙee: DemebKÙeeleiegCelJeoMe&veeled~ ve Ûe met#ceeJeieenveeÙee
yeeojeJeieenvee meÂMee Tvee Jee YeJeefle efkebâ leg DemebKÙeeleiegCee ÛewJe YeJeefle~
kegâle Sleod %eeÙeles ?

DeJeieenveeoC[keâmet$eeosJe %eeÙeles~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sleoefhe megieceb~ SJeb peIevÙeJesoveemeefVekeâ<e&: De„keâce&Ceeb Øe™efhelees YeJeefle~
SJeb $eÙeesoMecemLeues iees$eJesoveeefve™heCelJesve ÛelegefJeËMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
SJeb mJemLeeveJesoveemeefVekeâ<e&: heefjmeceehle:~
DeLe hejmLeeveJesoveemeefVekeâ<e&: keâLÙeles-
DeOegvee hejmLeeveJesoveemeefVekeâ<e& YesoØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pees mees hejlLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ogefJenes-penCCeDees hejlLeeCe-
Jes Ù eCee-meef C CeÙeemees Ûes J e Gkeä k eâmmeDees hejlLeeCeJes Ù eCeemeef C CeÙeemees
ÛesJe~~217~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SJeb hejmLeeveJesoveemeefVekeâ<eex efÉefJeOe§ewJe YeJeefle, DevÙemÙeemebYeJeeled~
peIevÙeeslke=â„mebÙeesiesve ef$eefJeOe: efkeâVe peeÙeles ?
ve peeÙeles, ÉeYÙeeb JÙeefleefjòeâmebÙeesieeYeeJeeled~ veevegYeÙehe#eesÓefhe, lemÙe MeMeëe=biemeceevelJeeled~
mebØeefle peIevÙehejmLeeveJesoveemeefVekeâ<eË lÙekeälJee Glke=â„hejmLeeveJesoveemeefVekeâ<e&YesoØeefleheeoveeLeË met$eÉÙe-
ceJeleeÙe&les-
pees mees penCCeDees hejlLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees Lehhees~~218~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$eeveghetefJe&-DeefOekeâejes veemleerefle %eeleJÙeb~
mee efkeâceLeË De$e efJeJeef#eleeefmle ?
leefmceVeglke=â„hejmLeeveJesoveemebefVekeâ<ex DeJeieles meefle peIevÙe: hejmLeeveJesoveemeefVekeâ<e&: DeJeiecÙeles megKesvesefle~
pees mees GkeäkeâmmeDees hejlLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ÛeGefJJenes-oJJeoes
Kesòeoes keâeueoes YeeJeoes Ûesefo~~219~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SJeb ÛelegefJe&Oe§ewJe, DevÙemÙeevegheuebYeeled~
SkeâmebÙeesie-efÉmebÙeesie-ef$emebÙeesie-Ûeleg:mebÙeesiew: hebÛeoMeefJeOe: efkeâVe peeÙeles ?
ve peeÙeles, mebÙeesiemÙe peelÙevlejerYetlemÙe DevegheuebYeeled~ ve meJee&lcevee mebÙeesiees, ÉÙeesjks eâlejmÙeeYeeJesve mebÙeesieeYeeJeØemebieeled~
vewkeâosMesve mebÙeesie:, mebÙegòeâYeeJemÙe DeYeeJeØemebieeled Flej$eeefhe mebÙeesieeYeeJeØemebieeled~ lele SlesveeefYeØeeÙesCe ÛelegefJe&Oe§ewJe
Glke=â„JesoveemeefVekeâ<e&: Fefle efmeæb peeleced~
SJeb Ûelego&MecemLeues hejmLeevemeefVekeâ<e&JesoveeYesoeefoØeefleheeovehejeefCe $eerefCe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee ÙemÙe %eeveeJejCeJesovee õJÙele: Glke=â„e lemÙe <ešdkeâce&Ceeb õJÙeehes#eÙee eEkeâ Glke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee lemme ÚCCeb keâcceeCeceeGJe-
JeppeeCeb oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~220~~
Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee, Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee efJeªeCe-
heefooe~~221~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—MegæveÙeefJe<eÙeYetleiegeCf elekeâceeËeMf ekeâue#eCesve DeeielÙe veejkeâÛejcemeceÙes efmLelemÙe
õJÙeb %eeveeJejCeerÙeõJÙesCe men <eCCeeb keâce&Ceeb õJÙeb Glke=â„b YeJeefle~ DeLe %eeveeJejCeerÙeõJÙemÙe MegæveÙeefJe<eÙeYetle-
iegeCf elekeâceeËeMf ekeâes YetlJee Ùeefo Mes<ekeâce&CeeceMegæveÙeefJe<eÙeYetleiegeCf elekeâceeËeMf ekeâes YeJeefle leefn& les<eeb õJÙeJesovee Deveglke=â„e~
meeefhe efÉ:mLeeveheeflelee, DevÙemÙeemebYeJeeled~ Sleod õJÙeeefLe&keâveÙemet$eb~
mebØeefle heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeefMe<Ùeeveg«eneLe&cegòejmet$eceJeleeÙe&les-
DeCebleYeeienerCee Jee DemebKesppeYeeienerCee~~222~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCeerÙeõJÙemÙe Glke=â„mebÛeÙeb ke=âlJee Ùeefo Deefhe Mes<e<ešdkeâce&Ceeceskeâ-
ØeosMeesveeslke=â„mebÛeÙeb keâjesefle leefn& les<eeb õJÙeJesovee Deveglke=â„e YetlJee DevebleYeeienervee~
keâ: ØeefleYeeie: ?
Glke=â„õJÙeb ØeefleYeeie:~ efÉØeosMeesvemÙe Glke=â„õJÙemÙe mebÛeÙes ke=âlesÓefhe DevebleYeeienervee YeJeefle~
De$e keâ: ØeefleYeeie: ?
Glke=â„õJÙemÙe efÉYeeie: ØeefleYeeie:~ SJeceslesve ›eâcesCe DevebleYeeieneefveYet&lJee leeJeod ieÛÚefle ÙeeJeoglke=â„õJÙe-
ceglke=â„mebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$ewkeâKeC[ceglke=â„õJÙeeled heefjnerveb Fefle~ lele: ØeYe=efle DemebKÙeeleYeeieneefveYet&lJee
ieÛÚefle ÙeeJeoglke=â„õJÙeb lelØeeÙeesiÙesve heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve KeefC[les le$e SkeâKeC[sve heefjnerveefceefle~
DeefOekebâ efkeâVe nerÙeles ?
ve, iegefCelekeâceeËefMekesâ Glke=â„sve Ùeefo #eÙees YeJeefle leefn& SkeâmeceÙeØeyeæ§ewJe #eerÙeles Fefle ieg™heosMeeled~
lemceeled És ÛewJe nevÙeew iegefCelekeâceeËefMekesâ YeJeleerefle efmeæced~
DeOegvee DeeÙegJexovee õJÙele: efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~223~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—iegeCf elekeâceeËeMf ekeâÛejcemeceÙeveejkeâeÙegoJÇ& ÙeceskeâmeceÙeØeyeæmÙe DemebKÙeeleYeeie:,
ÉdÙeOe&iegCeneefveiegeCf eleevÙeesvÙeeYÙemlejeefMevee yebOekeâkeâeuecee$emeceÙeØeyeæs<eg DeheJeefle&les<eg SkeâmeceÙeØeyeæmÙe DemebKÙeele-
YeeieesheuebYeeled~ DeeÙeg<e: Glke=â„õJÙeb hegve: efÉ-Glke=â„yebOekeâkeâeuecee$emeceÙeØeyeæmeceeveb~ lesve mJekeâeslke=â„õJÙecehes#Ùe
iegefCelekeâceeËeqMekeâ-DeeÙegõ&JÙeJesovee DemebKÙeeleiegCenervee~ ÙeÅeefhe DeeÙegõ&JÙes hejYeJes DemebKÙeelee iegCeneveÙees ve ieueefvle
le¢e&efhe %eeveeJejCeerÙeeefomehlekeâce&Ùegòesâ iegefCelekeâceeËefMekesâ DeeÙegõ&JÙemÙe DemebKÙeeleiegCenervecesJe, Ùeoe Ùeoe DeeÙegye&Oveeefle
leoe leoe lelØeeÙeesiÙesCe peIevÙesve Ùeesiesve yeOveeefle Fefle met$eJeÛeveeled~
mebØeefle <ešdkeâce&Ceeb Jesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe Øe™heCee ke=âlee leLee <eCCeeb keâce&Ceeb keâle&JÙee,
ÙemÙeeÙegJexovee õJÙeehes#eÙee Glke=â„e lemÙe Mes<ekeâce&Ceeb Jesovee õJÙeehes#eÙee efkeâefceefleØeMveesòej™hesCe
pemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee
oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~226~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—iegefCelekeâceeËefMekeâes peerJe: mehlecehe=LJeerle: DeeielÙe SkeâefÉef$eYeJe«enCeØeceeCeeÙeg:
meefnle-hebÛesefvõÙeefleÙe&#eg YeüefcelJee he§eeled SkesâefvõÙes<eg GlheVe:~
‘Sie-oes-efleefCCe YeJeiienCeeefCe efòe~’ De$e efkeâceLeË $eÙeeCeeb Deefhe efveoxMe: ef›eâÙeles ?
DeeÛeeÙeexheosMeyenglJe%eeheveeLeË DeÙeb efveoxMe: ke=âle:~ hegve: hetJe&keâesšŸeeÙeg<keâ efleÙe&#eg ceveg<Ùes<eg Jee DeeÙegyeËOeefÙelJee
hetJe&keâesefšef$eYeeies efmLelJee hegvejefhe peueÛejs<eg hetJe&keâesšŸeeÙegyeËOeefÙelJee le$eeslheÅe keâoueerIeelesve YegpÙeceeveeÙegIee&leefÙelJee
Glke=â„yebOekeâkeâeues Glke=â„Ùeesiesve Ûe hetJe&keâesšŸeeÙegef<e Øeyeæs DeeÙego&ÇJÙeceglke=â„b YeJeefle~ Mes<e mehlekeâce&õJÙeb hegve:
Glke=â„õJÙeb heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[b nerveb YeJeefle~
lele: ØeYe=efle DemebKÙeeleYeeieneefveYet&lJee ieÛÚefle ÙeeJeod Glke=â„mebKÙeeleceglke=â„õJÙemÙe neefve-DeeieceveeLeË
Yeeienejes peele Fefle~ lele: ØeYe=efle Gheefj mebKÙeeleYeeieneefveYe&Jeefle ÙeeJeod Glke=â„õJÙemÙe neefve-DeeieceveeLeË
efÉ™heYeeienejpeele Fefle~ lele: ØeYe=efle mebKÙeeleiegCeneefveYe&Jeefle ÙeeJeled peIevÙehejerleemebKÙeelesve Glke=â„õJÙes KeefC[les
le$e SkeâKeC[ceJeMes<eefceefle~ Slemceeled ØeYe=elf e DemebKÙeeleiegCeneefveYetl& Jee ieÛÚefle ÙeeJeled DeeÙeg®lke=â„õJÙeeefJejeseOf e#eefhele-
keâceeËefMekeâpeIevÙeõJÙeefceefle~ SJeceeÙegef<e Glke=â„s peeles Mes<ekeâce&Ceeb Ûeleg:mLeeveheeflelelJeb efmeæced~
mebØeefle heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeefMe<Ùeeveg«eneLeË Gòejmet$eb YeCÙeles-
DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee
DemebKesppe-iegCenerCee Jee~~228~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemebKÙeeleYeeienervee Jee mebKÙeeleYeeienervee Jee mebKÙeeleiegCenervee Jee
DemebKÙeeleiegCenervee Jee Ûeleg:mLeeveheeflelee keâefLelee %eeleJÙee~
SJeb hebÛeoMecemLeues %eeveeJejCeeefo-De„keâce&Ceeb õJÙeehes#eÙee mebefVekeâ<e&keâLevehejlJesve veJemet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee %eeveeJejCeJesovee ÙemÙe #es$eehes#eÙee Glke=â„e lemÙe oMe&veeJejCeeefokeâce&Ceeb #es$eehes#eÙee efkebâ Fefle
ØeMveesòej™hesCe met$ehebÛekeâceJeleeÙe&les-
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee lemme obmeCeeJejCeerÙe-
ceesnCeerÙeDeblejeFÙeJesÙeCee Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~229~~
Gkeäkeâmmee~~230~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCesve FJe Mes<eIeeeflekeâce&efYejefhe meeOe&mehlejppeg DeeÙeleb mebKÙeele-
metÛÙebiegueefJemleej-yeenuÙeb meJe&ceefhe #es$eb mheefMe&leb, meJe&keâce&Ceeceefhe peerJeÉejsCe YesoeYeeJeeled~ lesve SkewâkeâmÙe Ieeeflekeâce&Ce:
Glke=â„#es$es peeles Mes<eIeeeflekeâce&Ceeceefhe #es$eceglke=â„cesJesefle efmeæced~
lemme JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCeg-
keäkeâmmee~~231~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—cenecelmÙemÙe Glke=â„#es$esCe Ieveueeskesâ Yeeies ùles ØelejmÙe DemebKÙeele
Yeeiecee$eiegCekeâejesheuebYeeled~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe Øe™heCee ke=âlee leLee Mes<e$eÙeeCeeb Ieeeflekeâce&Ceeb Øe™heCee
keâle&JÙee, DeefJeMes<elJeeled~
DeOegvee JesoveerÙeJesovee ÙemÙe #es$eehes#eÙeeslke=â„e lemÙe Mes<ekeâce&Ceeb efkeâefceefle ØeMveesòej™hesCe met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee lemme CeeCeeJejCeerÙe-obmeCee-
JejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙee CeeflLe~~234~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—IeeefleÛeleg<keâmÙe ueeskeâhetjCemecegodIeelekeâeues DeYeeJeeled~
efkeâceLeË hetJe&cesJe leoYeeJe: ?
vewleod JeòeâJÙeb, mJeeYeeefJekeâlJeeled~ ve Ûe mJeYeeJe: hejheÙe&vegÙeesieen&:, efJejesOeeled~
lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee Kesòeoes eqkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~235~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ueeskesâ Deehetefjles peerJeeoefYeVeeveecesles<eeb keâce&Ceeb JesoveerÙemÙe FJe meJe&ueeskeâeJe-
mLeeveevegheuebYeeled~
SJeceeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~~237~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee JesoveerÙekeâce&efJeJe#eeÙeeb Mes<ekeâce&Ceeb Øe™heCee ke=âlee, leLee Sles<Jeefhe
ef$e<eg keâce&meg efJeJeef#eles<eg Øe™heCee keâle&JÙee~
SJeb <ees[MemLeues %eeveeJejCeeefokeâce&Ceeb #es$eehes#eÙee JesoveeØeefleheeovehejeefCe veJe met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee ÙemÙe %eeveeJejCeJesovee keâeueehes#eÙee Glke=â„e lemÙe Mes<ekeâce&Ceeb efkeâefceefleØeMveesòej™hesCe
met$ee„keâceJeleeÙe&les-
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes Gkeäkeâmmee lemme ÚCCeb keâcceeCeb
DeeGDe-JeppeeCeb JesÙeCee keâeueoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~238~~
Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee, Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee DemebKesppe-

YeeienerCee~~239~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCeerÙesve men Ùeefo Mes<e<ešdkeâce&efYe: Glke=â„efmLeefle: Øeyeæe leefn&
%eeveeJejCeerÙesve men Mes<e<ešdkeâcee&CÙeefhe efmLeefleb ØeleerlÙe Glke=â„eefve ÛewJe YeJeefvle~ Ùeefo hegve: efJeMes<eØelÙeÙew: Mes<ekeâcee&efCe
efJekeâueeefve YeJeefvle leefn& %eeveeJejCeerÙeefmLeleew Glke=â„eÙeeb melÙeeb Mes<ekeâce&emf Leeflejveglke=â„e YeJeefle, efJeMes<eØelÙeÙeefJekeâuelJesve
SkeâmeceÙeceeefob ke=âlJee ÙeeJeoglke=â„sve heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eefmLeleerveeb heefjneefveoMe&veeled~
heefjnerveeefmLeleerveeb keâ: ØeefleYeeie: ?
meeeflejskeâeslke=â„eyeeOee ØeefleYeeiees YeJeefle~
kegâle: ?
Glke=â„eyeeOeeÙee: Glke=â„efmLeleew KeefC[leeÙeeb le$e SkeâKeC[mÙe ™heesvecee$emÙe heefjneefveoMe&veeled~
Glke=â„sve SleeJeleer SJe neefveYe&Jeefle, DevÙeLee DeeyeeOeeneveew %eeveeJejCeerÙemÙeeefhe Glke=â„efmLelesjYeeJeØemebieeled~
DeOegvee DeeÙegJexovee keâeueehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lemme DeeGDeJesÙeCee keâeueoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~240~~
Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee, Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee ÛeGªeCe-
heefooe~~241~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCeerÙeefmLeleew Glke=â„eÙeeb yeOÙeceeveeÙeeb Ùeefo DeeÙeg<eesÓefhe
hetJe&keâesefšef$eYeeieØeLecemeceÙes Glke=â„yebOees YeJeefle leefn& %eeveeJejCeerÙeefmLelÙee men DeeÙeg:efmLeeflejefhe Glke=â„e YeJeefle~
DevÙeLee Deveglke=â„e YetlJee Ûeleg:mLeeveheeflelee YeJeefle~ leÅeLee-%eeveeJejCeerÙemÙe Glke=â„efmLeefleb yeOÙeceevesve meceÙeesve-
efÉmeceÙeesveeefo›eâcesCe hetJe&keâesešf ef$eYeeieeefOekeâ-$eÙeefŒebMelmeeiejesheceeefCe Glke=â„mebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[cee$eb
ÙeeJeled heefjnehÙe DeeÙegef<e Øeyeæs DemebKÙeeleYeeieneefveYe&Jeefle~ lele: ØeYe=efle DeeÙeg<e: mebKÙeeleYeeieneefveYet&lJee ieÛÚefle
ÙeeJeled Glke=â„efmLeles: efÉYeeieyebOe Fefle~ lele: ØeYe=efle mebKÙeeleiegCeneefveYe&Jeefle~ ÙeeJeod %eeveeJejCeerÙe-Glke=â„efmLelÙee
men DeeÙeg<e: Glke=â„efmLeefleb peIevÙehejerleemebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$e SkeâKeb[cee$eeÙeg:efmLeefle: Øeyeæe Fefle~ lele:
ØeYe=efle DemebKÙeeleiegCeneefveYet&lJee ieÛÚefle ÙeeJeled lelØeeÙeesiÙeevleceg&ntle&cee$eefmLeefleefjefle~
De$e keâef§eoen-
%eeveeJejCeerÙeeslke=â„efmLeefleØeeÙeesiÙeheefjCeecew: DeeÙeg<e: Ûeleg:mLeeveheeflelees yebOe: keâLeb peeÙeles ?
vew<e oes<e:, %eeveeJejCeerÙeeslke=â„efmLeefleyebOeØeeÙeesiÙeheefjCeeces<Jeefhe Deblecegn& lt e&cee$eeÙeg<keâefmLeefleyebOeØeeÙeesiÙeheefjCeeceeveeb
mebYeJeeled~
keâLeceskeâ: heefjCeece: efYeVekeâeÙe&keâejkeâ: ?
ve, menkeâeefjkeâejCemebyebOeYesosve lemÙe leoefJejesOeeled~
DeOegvee <ešdkeâce& mebefVekeâ<e&efve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
SJeb ÚCCeb keâcceeCeb DeeGJeJeppeeCeb~~242~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙes efve®æs Mes<ekeâce&Ceeb meefVekeâ<e&: ke=âle: leLee Mes<ekeâce&Ceecee-

ÙegJe&efpe&leeveeb keâle&JÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
DeOegvee ÙemÙe DeeÙegJexovee keâeueehes#eÙee Glke=â„e lemÙe mehlekeâce&Ceeb efkeâefceefle ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
pemme DeeGDeJesÙeCee keâeueoes Gkeäkeâmmee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee
keâeueoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~243~~
Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee, Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee efleªeCe-
heefooe~~244~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJe&keâesešf ef$eYeeies Glke=â„eÙeg:efmLeefleb yeOÙeceevesve Ùeefo %eeveeJejCeerÙeeefomehlekeâce&Ceeb
Glke=â„efmLeefle: Øeyeæe leefn& DeeÙeg<ee men Mes<emehleeveeb keâce&Ceeb Deefhe Glke=â„efmLeefleYe&Jeefle~ DevÙeLee Deveglke=â„e YetlJee
ef$emLeeveheeflelee YeJeefle~ heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeefMe<Ùeeveg«eneLeË Gòejmet$eb YeCÙeles-
DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee~~245~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJe&keâesefšef$eYeeies Glke=â„eÙeg:efmLeefleb yeOÙeceevesve mehleeveeb keâce&Ceeb
meceÙeesveeslke=â„-efmLeleew yeOÙeceeveeÙeeb DemebKÙeeleYeeieneefveYe&Jeefle~ efÉmeceÙeesveeÙeeb ØeyeæeÙeeceefhe DemebKÙeele-
Yeeieneefve§ewJe YeJeefle~ SJecemebKÙeeleYeeieneefveYet&lJee leeJeod ieÛÚefle ÙeeJeled mehleeveeb keâce&Ceeb mJekeâ-
mJekeâeslke=â„efmLeleer: Glke=â„mebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$e SkeâKeb[sve heefjnehÙe yeOveefvle~ lele: ØeYe=efle DeOemleve-
efmLeefle<eg DeeÙeg<e: Glke=â„efmLelÙee men yeOÙeceeveemeg mebKÙeeleYeeieneefveYe&Jeefle ÙeeJeled Glke=â„efmLeles: Deæ&cee$eb
yeæefceefle~ lele: ØeYe=efle DeOemleveefmLeleer: DeeÙeg<e: Glke=â„efmLelÙee men yeOÙeceevemÙe mebKÙeeleiegCeneefveYe&Jeefle
ÙeeJeled lelØeeÙeesiÙeevle:keâesšekeâesefšefmLeefleefjefle~
SJeb mehleoMecemLeues %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb keâeueehes#eÙee JesoveekeâLevecegKÙelJesve De„ew met$eeefCe ieleeefve~
ÙemÙe %eeveeJejCeerÙeJesovee YeeJeehes#eÙee Glke=â„e lemÙe oMe&veeJejCeerÙeeefoef$ekeâce&Ceeb Jesovee efkeâefceefle ØeMveesòej™hesCe
met$eceJeleeÙe&les-
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme obmeCeeJejCeerÙe-
ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~246~~
Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee, Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee ÚªeCe-
heefooe~~247~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCeerÙeYeeJeceglke=â„b yeOÙeceevesve Ùeefo Mes<eIeeeflekeâce&Ceeceglke=â„YeeJe:
Øeyeæmleefn& Glke=â„e YeeJeJesovee YeJeefle~ DeLe ve yeæ: Deveglke=â„e YetlJee DevebleYeeienerve-DemebKÙeeleYeeienerve-
mebKÙeeleYeeienerve-mebKÙeeleiegCenerve-DemebKÙeeleiegCenerve-DevebleiegCenervemJe™hesCe <ešdmLeeveheeflelee YeJeefle~
keâLeceskesâve heefjCeecesve yeOÙeceeveeveeb Yeso: ?
ve, efJeMes<eØelÙeÙeYesosve les<eeceefhe Yesoeslheòes:~
mebØeefle JesoveerÙeeefoÛeleg:keâce&Ceeb YeeJeehes#eÙee Glke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lemme JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâ-

mmee~~248~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mebef%ehebÛesefvõÙeheÙee&hlemeJe&mebefkeäue„ efceLÙeeÂef„<eg %eeveeJejCeerÙeYeeJe: Glke=â„es
YeJeefle~ DeeÙegYee&Je: hegve: ØeceòeeØeceòemebÙeleØeYe=efle ÙeeJeled GheMeevlekeâ<eeÙe Fefle leeJeoglke=â„es YeJeefle JewceeefvekeâosJes<eg
Ûe~ Mes<eeIeeeflekeâce&Ceeb met#cemeebhejeefÙekeâMegefæmebÙeleØeYe=efle Gheefj Glke=â„YeeJees YeJeefle~ ve Ûe efceLÙeeÂef„<eg
DeIeeeflekeâce&Ceeceglke=â„YeeJeesÓefmle, mecÙeiÂef„<eg efveÙeefceleeslke=â„evegYeeiemÙe efceLÙeeÂef„<eg mebYeJeefJejesOeeled~ lesve
DeIeeeflekeâce&CeecevegYeeieesÓvevleiegCenervees %eeleJÙe:~
mebØeefle oMe&veeJejCeerÙeeefoef$ekeâce&Ceeb meefVekeâ<e&keâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe meefVekeâ<e&: ke=âlemleLee Mes<e$eÙeeCeeb Ieeeflekeâce&Ceeb keâle&JÙe:,
DeefJeMes<eeled~
DeOegvee JesoveerÙeJesovee YeeJeehes#eÙee Glke=â„e lemÙe %eeveeJejCeerÙeeefokeâce&Ceeb efkeâefceefle ØeMveesòej™hesCe
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme CeeCeeJejCeerÙe-
obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee YeeJeoes efmeÙee DeeflLe efmeÙee CeeflLe~~251~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#cemeebhejeefÙekeâ-#eerCekeâ<eeÙes<eg Deefmle, le$e leoeOeejYetlehegûueesheuebYeeled~
Gheefj veeefmle les<eg melmeg kesâJeefuelJeefJejesOeeled~
peefo DeeflLe YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~252~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Deveglke=â„lJeceveskeâefJeOeefceefle Deveefhe&leeveglke=â„Øeefle<esOeeLe&cevevleiegCenerveefceefle YeefCeleb~
efkeâceLe&cevevleiegCenervelJeced ?
#ehekeâheefjCeecew: ØeehleIeelelJeeled DevebleiegCenervelJeb peeÙeles~
mebØeefle ceesnveerÙeJesoveeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
lemme ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes CeeflLe~~254~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙes JesoveerÙemÙe Glke=â„evegYeeieyebOees peele:~ ve Ûe
met#cemeebhejeefÙekeâiegCemLeeves ceesnveerÙeYeeJees veeefmle, YeeJesve efJevee õJÙekeâce&Ce: DeefmlelJeefJejesOeeled met#cemeebhejeefÙekeâ-
meb%eevegheheòesJee&~ lemceeled ceesnveerÙeJesovee YeeJeefJe<eÙee veemleerefle ve ÙegpÙeles ?
De$e heefjnej: GÛÙeles-
efJeveeMeefJe<eÙes Éew veÙeew YeJele:-GlheeoevegÛÚsoesÓveglheeoevegÛÚso§esefle~ le$e GlheeoevegÛÚsoes veece õJÙeeefLe&keâ:~
lesve meÆeJeeJemLeeÙeeb ÛewJe efJeveeMeefceÛÚefle, DemelÙeeb yegefæefJe<eÙeb Ûeeefle›eâevleYeeJesve JeÛeveieesÛejeefle›eâevles
DeYeeJeJÙeJenejevegheheòes:~
ve ÛeeYeeJees veece Deefmle, leod«eenkeâØeceeCeeYeeJeeled~ meodefJe<eÙeeCeeb ØeceeCeeveecemeodefJe<eÙes JÙeeheejefJejesOeeled~
DeefJejesOes Jee ieo&Yeëe=bieceefhe ØeceeCeefJe<eÙeb YeJesled~ ve ÛewJeb, DevegheuebYeeled~ lemceeod YeeJe§ewJeeYeeJe Fefle efmeæced~
DeveglheeoevegÛÚsoes veece heÙee&ÙeeefLe&keâes veÙeesÓefmle~ lesve Demeew veÙe: DemeoJemLeeÙeeb DeYeeJeJÙeheosMeefceÛÚefle,
YeeJes GheueYÙeceeves DeYeeJelJeefJejesOeeled~ ve Ûe Øeefle<esOeefJe<eÙees YeeJees YeeJelJeb Øeehveesefle, Øeefle<esOemÙe heâueeYeeJeØemebieeled~
ve Ûe efJeveeMees veeefmle, Ieefškeâeoerveeb meJe&keâeueceJemLeeveevegheuebYeeled~ ve Ûe YeeJeesÓYeeJees YeJeefle, YeeJeeYeeJeÙees:
hejmhejefJe®æÙeesjskeâlJeefJejesOeeled~
De$e Ùesve õJÙeeefLe&keâveÙe: GlheeoevegÛÚso: DeJeuebeyf ele: lesve ceesnveerÙeYeeJeJesovee veemleerelf e YeefCeleb~ heÙee&ÙeeefLe&keâveÙes
hegve: DeJeuecyÙeceeves ceesnveerÙeYeeJeJesovee DevebleiegCenervee YetlJee Demleerefle JeòeâJÙeced~
mebØeefle DeeÙegJexovee YeeJeehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~255~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùesve DeeÙeg<e: Glke=â„YeeJeJesovee DeØeceòemebÙelesve yeæosJeeÙeg<kesâ YeJeefle~ ve
Ûe #ehekeâßesCÙeeb osJeeÙegjefmle, yeæeÙeg<keâeCeeb #ehekeâßesefCemeceejesneYeeJeeled~ Deefmle Ûe ceveg<ÙeeÙeg:, ve lemÙeevegYeeie:
Glke=â„es YeJeefle, DemebÙelemecÙeiÂef„peerJesve efceLÙeeÂef„peerJesve Jee yeæmÙe osJeeÙegjhes#Ùe DeØeMemlemÙe Glke=â„lJeefJejesOeeled~
lesve keâejCesve DevebleiegCenervee Jesovee %eeleJÙee~
mebØeefle veeceiees$eJesovee YeeJeehes#eÙee efkeâceglke=â„slÙeeefoØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lemme Ceecee-ieesoJesÙeCee YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~257~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#cemeebhejeefÙekeâiegCemLeeves meJeexlke=â„efJeMegefæefYe: $eÙeeCeeceefhe keâce&Ceeb
Glke=â„yebOeesheuebYeeled~
DeOegvee veeceiees$eÙees: meefVekeâ<e&efve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee JesoveerÙemÙe mebeVf ekeâ<e&: ke=âle: leLee veeceiees$eÙeesjefhe keâle&JÙe:, efJeMes<eeYeeJeeled~
ÙemÙe DeeÙegJexovee YeeJeehes#eÙee Glke=â„e lemÙe mehlekeâce&Ceeb efkeâefceefleØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&less-
pemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme meòeCCeb keâcceeCeJesÙeCee
YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~~260~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeØeceòemebÙeleØeYe=elf e GheefjcemebÙeles<eg JewceeefvekeâosJes<eg ÛeeÙeg<e: Glke=â„YeeJeesheuebYeeled~
ve Ûe Sles<eg Ieeeflekeâce&Ceeceglke=â„evegYeeieesÓefmle, efJeMegædÙee Ieeleb ØeehÙe DevebleiegCenervelJecegheieleeveeceglke=â„lJeefJejesOeeled~
ve Ûe $eÙeeCeeceIeeeflekeâce&Ceeceglke=â„esÓvegYeeieesÓefmle, lemÙe #eerCekeâ<eeÙeeefo<eg ÛewJe mebYeJeeled~ ve Ûe #eerCekeâ<eeÙeeefo<eg
DeeÙeg<e: Glke=â„YeeJeesÓefmle, #ehekeâßesCÙeeb osJeeÙeg<e: meòJeeYeeJeeled~ lemceeled DevebleiegCenervelJeb efmeæced~

SJeb De„eoMecemLeues %eeveeJejCeeefo-De„keâce&Ceeb YeeJeeÅehes#eÙee Jesoveeefve™heCehejlJesve <ees[Memet$eeefCe ieleeefve~
SJeb Glke=â„: hejmLeeveJesoveemeefVekeâ<e&: meceehle:~
mebØeefle peIevÙehejmLeeveJesoveemeefVekeâ<e&Yesoefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
pees mees Lehhees penCCeDees hejlLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ÛeGefJJenes-
oJJeoes Kesòeoes keâeueoes YeeJeoes Ûesefo~~262~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeJesoveemeefVekeâ<e&: ÛelegeJf e&Oe§ewJe, õJÙeeefLe&keâveÙeeJeuebyeveeled~ heÙee&ÙeeefLe&keâveÙes
hegve: DeJeuecyÙeceeves hebÛeoMeefJeOees YeJeefle, Demeew %eelJee JeòeâJÙe:~
leelheÙe&cesleled-ØelÙeskeâYebiee§elJeej:, efÉmebÙeesefieYebiee:<ešd, ef$emebÙeesefieYebiee§elJeej:, Ûeleg:mebÙeesefieYebie§ewkeâ: Fefle
cesueefÙelJee hebÛeoMeYesoe: keâefLelee: meefvle~
mebØeefle %eeveeJejCeJesovee õJÙeehes#eÙee peIevÙee Ùeefo lemÙe oMe&veeJejCe-DevlejeÙeJesovee efkeâefceefleØeMveesòej™hesCe
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme obmeCeeJejCeerÙe-
DeblejeFÙeJesÙeCee oJJeoes eEkeâ penCCee DepenCCee~~263~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCeeoes ef J eªeCe-
heefooe~~264~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—MegæveÙeefJe<eÙe#eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve DeeielÙe #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes
efmLelemÙe %eeveeJejCeerÙeõJÙeJesoveÙee men oMe&veeJejCeerÙe-DeblejeÙeÙees§e õJÙeJesovee peIevÙee YeJeefle~ DeLe DevÙeLee
Ùeefo Deeielees YeJesled leefn& DepeIevÙee YetlJee efÉmLeeveheeflelee~
mebØeefle heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeefMe<Ùeeveg«eneLeË Gòejmet$eb YeCÙeles-
DeCebleYeeieyYeefnÙee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnÙee Jee~~265~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCeerÙemÙe peIevÙeõJÙes meefle Ùeefo Skeâ: hejceeCeg: oMe&veeJejCeerÙe-
DevlejeÙeÙees: õJÙeÙees: DeefOekeâes YeJesled leefn& DevebleYeeieeYÙeefOekebâ õJÙeb YeJeefle~ SJeceeefob ke=âlJee hejceeCetòejeefo›eâcesCe
leeJeled DevebleYeeieJe=efæie&ÛÚefle ÙeeJeled peIevÙeõJÙeceglke=â„emebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[cee$eb Jeefæ&leb Fefle~
lele: ØeYe=efle hejceeCetòejeefo›eâcesCe DemebKÙeeleYeeieJe=efæYet&lJee ieÛÚefle ÙeeJeled peIevÙeõJÙeb lelØeeÙeesiÙesve heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiesve KeC[efÙelJee le$e SkeâKeC[cee$eb Jeefæ&leefceefle~
GheefjceJe=æÙeesÓ$e efkeâVe YeCÙebles ?
ve, #eefhelekeâceeËefMekesâ Ùeefo meg…g ye£er õJÙeJe=efæYe&Jeefle leefn& SkeâmeceÙeØeyeæcee$ee ÛewJe YeJeleerefle ieg™heosMeeled~
keâef§eoen-
#eefheleIeesueceeveceeefßelÙe efkeâefceefle ve JeOee&hÙeles ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vew<e oes<e:, %eeveeJejCeerÙemÙe peIevÙeõJÙeeYeeJesve Øeke=âleØe™heCeeÙee: efJejesOeØemebieeled~

DeOegvee JesoveerÙe-veece-iees$e-ceesnveerÙeJesovee efve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
lemme JesÙeCeerÙe-Ceecee-ieesoJesÙeCee oJJeoes eEkeâ penCCee DepenCCee ?~~266~~
efCeÙecee DepenCCee DemebKesppeYeeieyYeefnÙee~~267~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meÙeesefiekesâJeefuevee hetJe&keâesefškeâeuesve DemebKÙeeleiegCeeÙee: ßesCÙee:
efvepeer&Ùe&ceeCeõJÙemÙe DeefJeveeMeeled~
De$e keâef§eoen-
lemÙe DeefOekeâõJÙemÙe #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes Jele&ceevemÙe keâes Yeeienej: ?
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiees Yeeienej: keâLÙeles~
lemme ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee CeeflLe~~268~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙes hetJeË ÛewJe efJeve„lJeeled~
DeOegvee DeeÙegJexovee õJÙeehes#eÙee keâLeveeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee?~~269~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—veejkeâpeerJes $eÙeefŒebMelmeeiejesheceeYÙevlej-DemebKÙeeleiegCeneveer: ieeueefÙelJee
oerheefMeKeekeâejsCe efmLeleõJÙeceskeâmeceÙeØeyeæmÙe DemebKÙeeleYeeiees peIevÙeõJÙeJesovee Deefmle~ De$e hegve:
hetJe&keâesefškeâeueeYÙevlejs Skeâeefhe iegCeneefvevee&efmle, iegCenevÙee: DemebKÙeeleYeeielJeeled~ lesveeÙegpe&IevÙeõJÙeeled
#eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙeõJÙecemebKÙeeleiegCeefceefle efmeæced~
mebØeefle oMe&veeJejCeevlejeÙekeâce&meefVekeâ<e&efve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe meefVekeâ<e&: ke=âle: leLee SleÙeesjefhe ÉÙees: Øeke=âlÙees:
keâle&JÙe:, efJeMes<eeYeeJeeled~
DeOegvee JesoveerÙeeefokeâce&Ceeb õJÙeehes#eÙee peIevÙeeJesoveeefve™heCeeLeË met$emehlekeâceJeleeÙe&les-
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme CeeCeeJejCeerÙe-obmeCee-
JejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb JesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee CeeflLe~~272~~
Ú©emLeeJemLeeÙeeb ÛewJe lemÙee: efJeve„lJeeled~
lemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~~273~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SleoÙeesefieÛejcemeceÙeõJÙeb Glke=â„Ùeesiesve yeæwkeâmeceÙeØeyeæmÙe

mebKÙeeleYeeiecee$eced~
Ùeoe ÙeoeÙegye&Oveeefle leoe leoe lelØeeÙeesiÙesve Glke=â„sve Ùeesiesve yeOveeleerefle JeÛeveeled %eeÙeles~
oerheefMeKeeõJÙeb hegve: peIevÙeÙeesiesve yeæwkeâmeceÙeØeyeæmÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eb YeJeefle~ lesve peIevÙeeÙegJexoveeÙee:
FÙecemebKÙeeleiegCee YeJeefle~
lemme Ceecee-ieesoJesÙeCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~~275~~
penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCeeoes ef J eªeCe-
heefooe~~276~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ùeefo MegæveÙeefJe<eÙe#eefhelekeâceeËeMf ekeâue#eCesve Deeielemleefn& JesoveerÙeõJÙeJesoveÙee
men veece-iees$eÙeesJexoveeefhe peIevÙee YeJeefle~ DeLe veeielemleefn& DepeIevÙee YetlJee efÉmLeeveheeflelee YeJeefle~
SleosJe heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeefMe<Ùeeveg«eneLe&cegòejmet$eb YeCÙeles-
DeCebleYeeieyYeefnÙee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnÙee Jee~~277~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeõJÙemÙeesheefj SkeâhejceeCeew Jeefæ&les DevebleYeeieJe=efæYe&Jeefle~ SJeb
hejceeCetòejeefo›eâcesCe leeJeovevleYeeieJe=efæie&ÛÚefle ÙeeJeled peIevÙeõJÙeceglke=â„emebKÙeelesve KeC[efÙelJee le$ewkeâKeC[cee$eb
Jeefæ&leefceefle~ lele: ØeYe=efle hejceeCetòejeefo›eâcesCe DemebKÙeeleYeeieJe=efæmleeJeod ieÛÚefle ÙeeJeod peIevÙeõJÙeb lelØeeÙeesiÙesCe
heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiesve KeC[efÙelJee le$ewkeâKeC[cee$eb peIevÙeõJÙemÙeesheefj Jeefæ&leefceefle~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee JesoveerÙemÙe meefVekeâ<e&: ke=âle: leLee veeceiees$eÙeesjefhe meefVekeâ<e&: keâle&JÙe:,
DeOegvee ceesnveerÙeJesovee ÙemÙe peIevÙee lemÙe Mes<ekeâce&Ceeb efkeâefceefleØeMveesòej™hesCe met$e<ešdkeâceJeleeÙe&les-
pemme ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme ÚCCeb keâcceeCeceeGDeJeppeeCeb
JesÙeCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~~279~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Gheefj efJeveeMeefÙe<ÙeceeCeõJÙesCe DeefOekeâlJeeled~ lemÙe DeefOekeâõJÙemÙe keâ:
ØeefleYeeie ? Fefle ØeMves meefle heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie Fefle %eeleJÙees YeJeefle~
lemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee?~~281~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sleoefhe megieceb, yengMe: DeJeieefceleeLe&lJeeled~
pemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee
oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~~283~~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—veejkeâes Ùesve hebÛesefvõÙe: mebef%eheÙee&hle: lesve SkesâefvõÙeÙeesieeled SlemÙe
ÙeesieesÓmebKÙeeleiegCe:~ lesvewJe keâejCesve SkesâefvõÙe-SkeâmeceÙeØeyeæõJÙeeled SlemÙe SkeâmeceÙeØeyeæõJÙecemebKÙeeleiegCeb~
lesve oerheefMeKeeØeLecemeceÙe-õJÙesCe mehleeveeceefhe keâce&Ceeb ÉdÙeOe&iegCeneefveØeceeCehebÛesefvõÙemeceÙeØeyeæcee$esCe YeefJeleJÙeced~
lele: mJekeâmJekeâpeIevÙeõJÙeb Dehes#Ùe De$eleveõJÙesCe DemebKÙeeleiegCesvewJe YeefJeleJÙeced~ lesve Ûeleg:mLeeveheeflelee Fefle
ve Iešles ?
DeeÛeeÙe&osJe: De$e heefjnjefle-
#eefhelekeâceeËefMekeâue#eCesve DeeielÙe efJehejerleb ielJee peIevÙeÙeesiesve peIevÙeyebOekeâkeâeues Ûe vejkeâeÙegyeËOeefÙelJee
mehlecehe=LJeerveejkesâ<eg GheheÅe <eefšdYe: heÙee&efhleefYe: heÙee&hlekeâes YetlJee Devleceg&ntle&sCe mecÙekeälJeb ie=nerlJee
ÉdÙeOe&cee$ewkesâefvõÙe-meceÙeØeyeæeved Dehekeâ<e&Ceeslkeâ<e&CeYeeienejsCe KeC[efÙelJee le$ewkeâKeC[cee$eõJÙecehekeâ<e&efle~
SJecehekeâ<e&Ceb ke=âlJee GoÙeeJeefueyee¢eefmLeleew Jele&ceeve keâeues yeOÙeceevewkeâmeceÙeØeyeæmÙe ØeLeceefve<eskeâeled DemebKÙeiegCeb
ooeefle~ lele: ØeYe=efle Gheefj efJeMes<enerveb ooeefle ÙeeJeled Dehekeâef<e&lemeceÙeØeyeæe efveefo&„e Fefle~ efJemlejmleg
OeJeueešerkeâeÙeeb õ„JÙe:~
De$e keâef§eoen-
Dehekeâ<e&CeÙee SJebefJeOee efvepe&je YeJeleerefle keâLeb %eeÙeles ?
Ûeleg:mLeeveheeflelemet$eefveoxMemÙe DevÙeLeevegheheòes:~
YeggpeekeâejeuhelejkeâeueÙees: Megkeäuehe#eke=â<Cehe#eew FJe meJe&peerJes<eg Jele&ceeveÙees: Ùes<eeb peerJeeveeceuhelejkeâeueeled
Yegpeekeâejkeâeuee: ›eâcesCe DemebKÙeeleYeeieeYÙeefOekeâe: mebKÙeeleYeeieeYÙeefOekeâe: mebKÙeeleiegCeeYÙeefOekeâe: DemebKÙeeleiegCeeYÙeefOekeâe
YeJeefvle les<eeb õJÙeb DemebKÙeeleYeeieeYÙeefOekebâ mebKÙeeleYeeieeYÙeefOekebâ mebKÙeeleiegCeeYÙeefOekebâ DemebKÙeeleiegCeeYÙeefOekebâ
Ûe ›eâcesCe YeJeleerlÙegòebâ YeJeefle~
SJeb SkeâesveefJebMeefleleces mLeues %eeveeJejCeeefokeâce&meg õJÙeehes#eÙee peIevÙeJesoveeefve™heCehejlJesve $eÙeesefJebMeefle-
met$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee #es$eehes#eÙee %eeveeJejCeeefokeâce&meg peIevÙeJesovee efve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes penCCee lemme meòeCCeb keâcceeCeb
JesÙeCee Kesòeoes efkebâ penCCee DepenCCee~~285~~
penCCee~~286~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeeJeieenveeÙeeb efmLele%eeveeJejCeerÙemkebâOesYÙe: peerJeÉejsCe mehleeveeb
keâce&mkebâOeeveeb YesoeYeeJeeled~
ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe meefVekeâ<e&: Øe™efhele: leLee Mes<emehleeveeb keâce&Ceeb Øe™heefÙeleJÙe:, DeefJeMes<eeled~
SJeb efJebMeefleleces mLeues keâce&Ceeb Jesovee#es$eehes#eÙee efve™heCelJesve met$e$eÙeb ieleced~
DeOegvee keâeueehes#eÙee peIevÙeJesoveeefve™heCeeLeË ÉeoMemet$eeCÙeJeleeÙe&vles-

pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme obmeCeeJejCeerÙe-
DeblejeFÙeJesÙeCee keâeueoes efkebâ penCCee DepenCCee?~~288~~
penCCee~~289~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCeerÙepeIevÙeõJÙemkebâOeeveeb Ûe SleÙees: peIevÙeõJÙemkebâOeÙeesjefhe
SkeâmeceÙeefmLeefleoMe&veeled~
lemme JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee keâeueoes efkebâ penCCee Depe-
nCCee ?~~290~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—$eÙeeCeeceIeeeflekeâce&Ceeb heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eefmLeeflemeòJe-
keâce&Mes<elJeeled, DeeÙeg<e: Devleceg&ntle&ØeYe=efle efmLeeflemeòJekeâce&Mes<elJeeled~
lemme ceesnCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penefCCeÙee CeeflLe~~292~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—met#cemeebhejeefÙekeâÛejcemeceÙes ve„s meefle #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes meòJeeYeeJeeled~
ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe meefVekeâ<e&: ke=âle: leLee SleÙees: ÉÙees: keâce&Cees: keâle&JÙe:~
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme CeeCeeJejCeerÙe-obmeCee-
JejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb JesÙeCee keâeueoes penefCCeÙee CeeflLe~~~294~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Ú©emLekeâeues efJeve„lJeeled Fefle %eeleJÙeced~
lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee keâeueoes efkebâ penCCee DepenCCee~~295~~
penCCee~~296~~
SJeb DeeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~~297~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeÙeesefieÛejcemeceÙes efleme¸Ceeb JesoveeveeceskeâefmLeefleoMe&veeled~ ÙeLee JesoveerÙemÙe
meefVekeâ<e&: ke=âle: leLee Sles<eeceefhe $eÙeeCeeb keâce&Ceeb keâle&JÙe:~
pemme ceesnCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee
keâeueoes efkebâ penCCee DepenCCee~~298~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SkeâmeceÙecehes#Ùe Ieeeflekeâce&Ceeb Devleceg&ntle&cee$eefmLeles: DeIeeleerveeb heuÙeeshecemÙe
DemebKÙeeleYeeiecee$eefmLeles: Ûe Devleceg&ntle&ØeYe=efle efmLeeflemeòJemÙe Ûe DemebKÙeeleiegCelJeesheuebYeeled~
SJeb SkeâefJebMeefleleces mLeues keâeueehes#eÙee Jesoveeefve™heCelJesve ÉeoMemet$eeefCe ieleeefve~
DeOegvee YeeJeehes#eÙee %eeveeJejCeeefoJesoveeefve™heCeeLeË met$eÛeleg°ÙeceJeleeÙe&les-

pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme obmeCeeJejCeerÙe-
DeblejeFÙe-JesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~~300~~
penCCee~~301~~
lemme JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee Depe-
nCCee ?~~302~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—#ehekeâheefjCeecew: meJeexlke=â„b Ieeleb ØeehÙe #eerCekeâ<eeÙeÛejcemeceÙes efmLelelJeeled~
mebØeefle JesoveerÙeeÙegvee&ceiees$eeCeeb DepeIevÙee Jesovee DevebleiegCeeYÙeefOekeâe YeJeefle~ lemÙe mhe„erkeâjCeb ef›eâÙeles-
heefjJele&ceeveceOÙeceheefjCeecesve yeæeheÙee&hlemebÙegòeâefleÙe&ieeÙegjvegYeeieb, YeJÙeefmeefækeâ ÛejcemeceÙeemeelee-
JesoveerÙepeIevÙeevegYeeieb, met#ceefveieesopeerJeeheÙee&hlekesâve nlemeceglheefòekeâkeâce&Cee heefjJele&ceeveceOÙeceheefjCeecesve
yeæveecepeIevÙeevegYeeieb, GÛÛeiees$ecegodJesuÙe yeeojlespemkeâeefÙekeâJeeÙegkeâeefÙekeâpeerJesve meJee&efYe: heÙee&efhleefYe: heÙee&hlekesâve
meJe&efJeMegæsve yeæveerÛeiees$epeIevÙeevegYeeieb Ûeehes#Ùe SlemÙe #eerCekeâ<eeÙemÙe ÛejcemeceÙes Jele&ceevemÙe Sles<eeb keâce&Ceeb
DevegYeeiemÙe DevebleiegCelJeb YeJeefle, JesoveerÙeveeceiees$eevegYeeieeveeb ØeMemleYeeJesve Glke=â„lJeesheuebYeeled~ ceveg<ÙeeÙegYee&JemÙe
IeeleJeefpe&lemÙe efleÙe&ieeÙeg<e: ØeMemlemÙe peIevÙeeled DevebleiegCelJeb YeJeefle~
Sleled kegâlees %eeÙeles ?
Ûeleg:<eef„heefokeâeuheyenglJeJeÛeveeled SJe %eeÙeles~
DeOegvee YeeJeehes#eÙee ceesnveerÙeeefoJesoveeefve™heCeeLeË met$ehebÛekeâceJeleeÙe&les-
lemme ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee CeeflLe~~304~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—lemÙeemle$e ØeosMemeòJeeYeeJeeled YeeJeehes#eÙee peIevÙee Jesovee veemleerefle %eeleJÙeb~
De$e ÙeLee %eeveeJejCeerÙemeefVekeâ<e&: ke=âlemleLee SleÙeesjefhe oMe&veeJejCe-DeblejeÙeØeke=âlÙees: keâle&JÙe:~
pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme CeeCeeJejCeerÙe-obmeCee-
JejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee CeeflLe~~306~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DeÙeesefiekesâJeefueÛejcemeceÙes Sles<eeb keâce&Ceeb ØeosMemeòJeeYeeJeeled~
lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~~307~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeMe:keâerefle&-GÛÛeiees$eÙees: ÛejcemeceÙeJeefle&-met#cemeebhejeefÙekesâCe yeæeslke=â„eveg-
YeeiemÙe mJekeâ-mJekeâpeIevÙeevegYeeieeled DevebleiegCemÙe DeÙeesefieÛejcemeceÙes GheuebYeeled, efleÙe&ieheÙee&hlemebÙegòeâeÙegYee&Jeeoefhe
ceveg<ÙeeÙegYee&JemÙe ØeMemlelJesve IeeleeYeeJesve Ûe DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
DeOegvee ÙemÙe ceesnveerÙeJesovee-YeeJeehes#eÙee peIevÙee lemÙe mehlekeâce&Ceeb efkeâefceefleØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-

pemme ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee
YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~~309~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—$eÙeeCeeb Ieeeflekeâce&Ceeb #eerCekeâ<eeÙesve Ieeefle<ÙeceeCeevegYeeiemÙe De$e meòJemJe™hesCe
GheuebYeeled JesoveerÙe-veece-iees$eeCeeb meeleeJesoveerÙe-ÙeMe:keâerefle&-GÛÛeiees$eevegYeeiemÙe yebOesve Glke=â„YeeJeesheuebYeeled,
ceveg<ÙeeÙegYee&JemÙeeefhe ØeMemlelJesve DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
ÙemÙeeÙegJexovee-YeeJeehes#eÙee peIevÙee lemÙe veeceJeefpe&le<ešdkeâce&Ceeb efkeâefceefle ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
pemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme ÚCCeb keâcceeCeb CeeceJeppeeCeb
JesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~~311~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—JesoveerÙe-Ieeeflekeâce&Ceeb #ehekeâheefjCeecewj$e IeeleeYeeJeeled ceveg<Ùes<eg hebÛesevf õÙeefleÙe&#eg
Ûe ceOÙeceheefjCeecesve yeæefleÙe&ieheÙee&hlemebÙegòeâeÙegpe&IevÙeYeeJes<eg DevegodJesefueleesÛÛeiees$es<eg meJe&efJeMegæyeeojlespees-
JeeÙegkeâeefÙekeâheÙee&hlekesâ<eg Ûe DeIeeefleleveerÛeiees$eevegYeeies<eg mJekeâpeIevÙeeled iees$eevegYeeiemÙe DevebleiegCelJeesheuebYeeled~
DeOegvee veeceJesovee-YeeJeehes#eÙee peIevÙeepeIevÙeØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
lemme CeeceJesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~~313~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—peIevÙeceeÙegYee&Jeb yebOeefÙelJee met#ceefveieesopeerJeeheÙee&hlekesâ<eg GlheÅe nlemeceglheefòekebâ
ke=âlJee Ùeefo veecekeâce&Cees peIevÙeevegYeeie: ke=âle: leefn& DeeÙegYee&Jesve men veeceYeeJees peIevÙees YeJeefle~ DevÙeLee DepeIevÙees
YetlJee <ešdmLeeveheeflelees peeÙeles~
ÙemÙe DeeÙegJexovee-YeeJeehes#eÙee peIevÙee lemÙe mehlekeâce&Ceeb Jesovee efkeâefceefleØeMveesòej™hesCe met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
pemme CeeceJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme ÚCCeb keâcceeCeceeGDeJeppeeCeb
JesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~~315~~
lemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~~317~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙemÙe veeceJesovee-YeeJeehes#eÙee peIevÙee lemÙe DeeÙegJe&efpe&le<ešdkeâce&Ceeb Jesovee-
YeeJelees efveÙecesve DepeIevÙee DevebleiegCeeYÙeefOekeâe %eeleJÙee~
DemÙewJe peerJemÙe DeeÙegJexovee-peIevÙee Deefhe DepeIevÙee Deefhe %eeleJÙee~ peIevÙeehes#eÙee DepeIevÙee <ešdmLeeveheeflelee
YeJeleerefle %eeleJÙeb~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 319, 320 Jesoveemeefvvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced /521
ÙemÙe iees$eJesovee-YeeJeehes#eÙee peIevÙee lemÙe mehlekeâce&Ceeb efkeâefceefleØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-

pemme ieesoJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee YeeJeoes
efkebâ penCCee DepenCCee ?~~319~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meJe&efJeMegæ yeeojlespemkeâeefÙekeâ-JeeÙegkeâeefÙekeâheÙee&hlekesâ<eg GodJesefueleesÛÛeiees$es<eg
veerÛeiees$emÙe ke=âlepeIevÙeYeeJes<eg Mes<emeJe&keâce&CeecevegYeeiemÙe DevebleiegCelJeesheuebYeeled iees$eJesovee-efveÙecesve DepeIevÙee
DevebleiegCeeYÙeefOekeâe %eeleJÙee~
leelheÙe&ce$e-keâce&Ceeb JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeveeefokebâ efJe%eeÙelesYÙees efYeVe MegæyegæefÛeÛÛewlevÙeefÛevleeceefCemJe™heb
mJeMegæelceleòJecesJeeYÙemeveerÙeefceefle~
SJeb ÉeefJebMeefleleces mLeues %eeveeJejCeeefokeâce&Ceeb peIevÙeJesoveekeâLevelJesve SkeâefJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
Fefle peIevÙehejmLeeveJesoveemeefVekeâ<e&: meceehle:~
De$e heÙeËleb ÉeefJebMeeflemLeuew: efJebMelÙeefOekeâef$eMelemet$ew: JesoveemeefVekeâ<e&eJf eOeeveveeceevegÙeesieÉejb meceehleced~
ke=âle-efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb efÉleerÙeceneefOekeâejevleie&le-JesoveemeefVekeâ<e&-
efJeOeeveevegÙeesieÉejveeceeÙeb ØeLeceesÓefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
522 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 1 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeLe JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
cebieueeÛejCeced
De°eefJebMeeflecetueJe=òemeefnlee, GòejiegCewceËef[lee:~
hebÛeeÛeejhejeÙeCee: Øeefle#eCeb, mJeeOÙeeÙeceelevJeles~~
DeeÛeeÙee&efo-cegveerÕeje: yengefJeOee, OÙeevewkeâueervee cegoe~
les meJexÓefhe efoiecyeje cegevf eieCee:, kegâJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&leÛelego&Meefceob JesoveeheefjCeeceefJeOeeveevegÙeesieÉejceefmle~ le$e
leeJeled efÉleerÙeceneefOekeâejevleie&les ef$eefYe:mLeuew: ef$ehebÛeeMelmet$ew: JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegÙeesieÉejveece efÉleerÙeesÓefOekeâej:
Øe™hÙeles~ le$e leeJelØeLecemLeues Øeefle%eemetÛevehejlJesve YesometÛevelJesve ‘‘JesÙeCeeheefjceeCe’’ ÛeslÙeeefovee$eÙeeseJf ebMeeflemet$eeefCe~
lele: hejb efÉleerÙemLeues ‘‘meceÙe’’ FlÙeeefovee SkeâesveefJebMeeflemet$eeefCe~ lelhe§eeled le=leerÙemLeues %eeveeJejCeeefokeâce&Ceeb
#es$eØelÙeemeefve™heCelJesve ‘‘Kesòe-’’ FlÙeeefovee SkeâeoMemet$eeCeerefle mecegoeÙeheeleefvekeâe metefÛelee YeJeefle~
DeOegvee SleoefOekeâejØeefle%eeØeefleheeoveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
JesÙeCeeheefjceeCeefJeneCes efòe~~1~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sleod JesoveeheefjceeCeefJeOeeveveeceeefOekeâejmcejCekeâjCeeLeË met$eb %eeleJÙeced~
efkeâceLe&cesleogÛÙeles ?
vewleod JeòeâJÙeb, DevÙeLee Øe™heCeeÙee efve<heâuelJeØemebieeled~
ve leeJeoslesve Øeke=âefleJesoveeheefjceeCecegÛÙeles, %eeveeJejCeeÅe°ew ÛewJe Øeke=âleÙees YeJevleerefle hetJeË Øe™efhelelJeeled~ ve
efmLeefleJesoveeÙee: Øe™heCee Slesve ef›eâÙeles, keâeueefJeOeeves meØehebÛesve Øe™efheleefmLeefleØeceeCelJeeled~ ve YeeJeJesoveeÙee:
ØeceeCeØe™heCee Slesve ef›eâÙeles, Deveglke=â„õJÙeefJeOeeves Øe™efhelemÙe hegve: Øe™heCeeÙee: heâueeYeeJeeled~ ve Ûe #es$eJesoveeÙee
ØeceeCeØe™heCee Slesve ef›eâÙeles, #es$eefJeOeeves Øe™efhelelJeeled~ DeveefOeieleØecesÙeeefOeiece: Slemceeled veemleerefle ve ØeejYeefÙeleJÙeb
SleovegÙeesieÉejced ?
De$e DeeÛeeÙe&osJe: heefjnjefle-
hetJeË õJÙeeefLe&keâveÙeceeefßelÙe De„ew ÛewJe Øeke=âleÙees YeJevleerefle Gòebâ~ leemeece„eveeb ÛewJe Øeke=âleerveebb õJÙe-#es$e-
keâeue-YeeJeØeceeCeeefoØe™heCee Ûe ke=âlee~ mebØeefle heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeceeefßelÙe Øeke=âefleØeceeCeØe™heCeeLe&cesleovegÙeesieÉejceeieleced~
heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeceJeuecyÙe Øe™hÙeceeCe Øeke=âleerveeb õJÙe-#es$e-keâeue-YeeJeeefoØe™heCee efkeâVe ef›eâÙeles ?
ve ef›eâÙeles, lemÙee: Øe™hÙeceeCeeÙee: hetJeexòeâØe™heCeeÙee YesoeYeeJesve leovegòesâ:~
DeOegvee DemÙeevegÙeesiemÙe ef$eYesokeâLeveeLeË met$eceJeleeÙe&les-
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 2, 3, 4 JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /523
lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe-heieefoDeªoemeceÙeheyeæªoe Kesòe-

heÛÛeemeS efòe~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Øeke=âefle: Meerueb mJeYeeJe: FlÙeskeâeLe&:~ DeLe&: ØeÙeespeveb lemÙe YeeJe: DeLe&lee~ Øeke=âles:
DeLe&lee~ mee SkeâesÓefOekeâej:~ meceÙes ØeyeOÙeles Fefle meceÙeØeyeæ:~ DeÙÙe&les heefjefÛÚÅeles FlÙeLe&:~ me ÛeemeeJeLe&§e
meceÙeØeyeæeLe&:~ lemÙe YeeJe: meceÙeØeyeæeLe&lee~ S<e: efÉleerÙeesÓefOekeâej:~ #es$eb ØelÙeeßeÙees ÙemÙee: mee #es$eØelÙeeßeÙee
DeefOeke=âefle:~ SJeb ef$eefJeOee JesoveeheefjceeCeØe™heCee YeJeefle~ Øeke=âefleYesovs e keâce&YesoØe™heCee SkeâesÓefOekeâej:~ meceÙeØeyeæYesovs e
Øeke=âefleYesoØe™hekeâes efÉleerÙeesÓefOekeâej:~ #es$eYesovs e Øeke=âefleYesoØe™hekeâmle=leerÙeesÓefOekeâej: FlÙegòebâ YeJeefle~
mebØeefle ØeLeceYesomÙe %eeveeJejCe-oMe&veeJejCekeâce&Cees: mebKÙeeefveOee&jCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
heieefoDeªoeS CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙekeâccemme kesâJeef[ÙeeDees
heÙe[erDees~~3~~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙekeâccemme DemebKesppeueesieheÙe[erDees~~4~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slelhe=ÛÚemet$eb ef$eefJeOeb mebKÙeeleb veJeefJeOecemebKÙeeleb Devebleb ÛeeefßelÙe JÙeeKÙeeveb
keâle&JÙeced~
%eeveeJejCeerÙemÙe oMe&veeJejCeerÙemÙe Ûe keâce&Ce: Øeke=âleÙe: mJeYeeJee: MeòeâÙe: DemebKÙeeleueeskeâcee$ee:~
kegâle: SleeJevlÙees YeJevleerefle %eeÙeles ?
DeeJejCeÙeesiÙeoMe&ve-%eeveb DemebKÙeeleueeskeâcee$eYesoesheuebYeeled~ leÅeLee-met#ceefveieesomÙe Ùeod peIevÙeueyOÙe#ejb
leoskebâ %eeveb~ leefVejeJejCeb~ ‘‘DekeäKejmme DeCebleYeeiees efCeÛÛegiIeeefoDees~’’1 Fefle JeÛeveeled~ DemÙe %eevemÙeeYeeJes
peerJeeYeeJeØemebieeled Jee~
Dele SJe De#ejmÙeevebleYeeiecee$eb %eeveb meowJe Øekeâefšleb Demleerefle keâle&JÙeced~
hegve: ueyOÙe#ejs meJe&peerJew: KeefC[les ueyOes le$ewJe Øeef#ehles efÉleerÙeb %eeveb YeJeefle~ hegve: efÉleerÙe%eeves meJe&peerJew:
KeefC[les ueyOes le$ewJe Øeef#ehles le=leerÙeb %eeveb YeJeefle~ SJeb <e[dJe=efæ›eâcesCe vesleJÙeb ÙeeJeled DemebKÙeeleueeskeâcee$e<ešd-
mLeeveeefve ielJee De#ej%eeveb meceglheVeefceefle~
De#ej%eeveeogheefj Skewâkeâe#ejesòejJe=æs: iecÙeceeve%eeveeveeb ‘De#ejmeceeme’ Fefle meb%ee~ De$e De#ej%eeveeogheefj
<e[defJeOee Je=efævee&efmle, efÉiegCe-ef$eiegCeeefo›eâcesCe De#ejJe=efæYe&Jeefle Fefle kesâÓefhe DeeÛeeÙee& YeCeefvle~ kesâÓefhe hegve:
De#ej%eeveØeYe=efle Gheefj meJe&$e #eÙeesheMecemÙe <e[defJeOee Je=efæYe&Jeleerefle YeCeefvle~
SJeb ÉeYÙeeb GheosMeeYÙeeb heo-heomeceeme-mebIeele-mebIeelemeceeme-Øeefleheefòe-Øeefleheefòemeceeme-DevegÙeesie-
DevegÙeesiemeceeme-ØeeYe=leØeeYe=le-ØeeYe=leØeeYe=lemeceeme-ØeeYe=le-ØeeYe=lemeceeme-Jemleg-Jemlegmeceeme-hetJe&-hetJe&meceeme%eeveeveeb
Øe™heCee keâle&JÙee~ SJeb DemebKÙeeleueeskeâcee$eeefCe ßegle%eeveeefve~
ceefle%eeveeefve Deefhe FÙeefvle ÛewJe, ßegle%eevemÙe ceefle%eevehegjbiecelJeeled keâeÙe&Yesosve keâejCeYesoesheuebYeeled Jee~ DeJeefOe-
ceve:heÙe&Ùe%eeveÙees: ÙeLee cebieueoC[kesâ YesoØe™heCee ke=âlee leLee keâle&JÙee~ kesâJeue%eeveceskeâefJeOeb, keâce&#eÙesCe GlheÅeceevelJeeled~
ÙeeJevlees %eeveefJekeâuheemleeJeblÙe§ewJe keâce&Ce: DeeJejCeMeòeâÙe:~
1. <ešdKeC[eiece OeJeueešerkeâe meceefvJele heg.12, he=. 479~
524 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 5 mes 11 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DevÙeLee DemebKÙeeleueeskeâcee$e%eeveevegheheòes:~ SJeb oMe&vemÙeeefhe Øe™heCee keâle&JÙee, meJe&%eeveeveeb oMe&vehegjib ecelJeeled~
ÙeeJeefvle oMe&veeefve leeJevlÙe§ewJe oMe&veeJejCeerÙemÙe DeeJejCeMeòeâÙe:~ SJeb %eeveeJejCeerÙe-oMe&veeJejCeerÙeÙeesjmebKÙeele-
ueeskeâcee$eØeke=âleÙe: Fefle efmeæb %eeleJÙeced~
SJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~5~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e hebÛecemet$es Øeke=âleÙe: FlÙegòesâ keâce&Ceeb «enCeb, mJeYeeJeYesosve mJeYeeefJeveeceefhe
YesoesheuebYeeled~ ÙeeJevle: keâce&Ceeb mJeYeeJee: leeJeefvle ÛewJe keâcee&efCe Fefle YeefCeleb YeJeefle~
mebØeefle JesoveerÙekeâce&Øeke=âefleYesoefve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
JesÙeCeerÙemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~6~~
JesÙeCeerÙemme keâccemme ogJes heÙe[erDees~~7~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—meeleeJesoveerÙecemeeleeJesoveerÙeefceefle Éew ÛewJe mJeYeeJeew, megKeog:KeJesoveeYÙeeb
he=LeiYetleeÙee DevÙemÙee JesoveeÙee DevegheuebYeeled~ megKeYesosve-og:KeYesosve ÛeevevleefJekeâuhesve JesoveerÙekeâce&CeesÓvevlee:
MeòeâÙe: efkeâVe heef"lee: ?
melÙecesleled, Ùeefo heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeesÓJeuebefyele:~ efkeâvleg De$e õJÙeeefLe&keâveÙeesÓJeueefcyele Fefle ve JesoveerÙemÙe
leeJevcee$eMeòeâÙe:, És ÛewJe~
heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeesÓ$e efkeâVeeJeueefcyele: ?
ve, leoJeuecyeves ØeÙeespeveeYeeJeeled~
%eeveoMe&veeJejCeØe™heCeÙees: efkeâceLe&ceJeueefcyele: ?
peerJemJeYeeJeeJeieceveeLeË De$e JesoveerÙemÙe Yesoew keâefLeleew Fefle~ hegve§e ÙeeJevle: mJeYeeJee JesoveerÙemÙe leeJevlÙe§ewJe
Øeke=âleÙees YeJevleerefle %eeleJÙeced~
DeOegvee ceesnveerÙekeâce&Øeke=âefleYesoefve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
ceesnCeerÙemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~9~~
ceesnCeerÙemme keâccemme DeªeJeermeb heÙe[erDees~~10~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efceLÙeelJe-mecÙeeficeLÙeelJe-mecÙekeälJeØeke=âefle-DevebleevegyebeOf e›eâesOe-ceeve-ceeÙee-
ueesYe-DeØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙe ›eâesOe-ceeve-ceeÙee-ueesYe-ØelÙeeKÙeeveeJejCeerÙe›eâesOe-ceeve-ceeÙee-ueesYe-mebpJeueve ›eâesOe-
ceeve-ceeÙee-ueesYe-nemÙe-jefle-Dejefle-Meeskeâ-YeÙe-pegieghmee-ŒeerJeso-heg®<eJeso-vehegmb ekeâJesoYesovs e ceesnveerÙemÙe keâce&Ce:
De„eefJebMeleÙe: MeòeâÙe: meefvle~ S<ee Deefhe Øe™heCee DeMegæõJÙeeefLe&keâveÙeceJeuecyÙe ke=âlee~ heÙee&ÙeeefLe&keâveÙes hegve:
DeJeuecyÙeceeves ceesnveerÙemÙe DemebKÙeeleueeskeâcee$ee: MeòeâÙees YeJeefvle, DemebKÙeeleueeskeâcee$eesoÙemLeevemÙeevÙeLeevegheheòes:~
De$e keâef§eled he=ÛÚefle-
De$e hegve: heÙee&ÙeeefLe&keâveÙe: efkeâVeeJeueefcyele: ?
«ebLeyenglJeYeÙesve DeLee&heòes: leoJeieceeÉe veeJeueefcyele:~
hegve§e Ùesve ceesnveerÙemÙe De„eefJebMeefleMeòeâÙe: lesve Øeke=âleÙeesÓefhe De„eefJebMeleÙe§ewJe YeJeefvle, SleeYÙe:
he=LeiYetleefYeVepeeefleMeòesâ: DevegheuebYeeled~
keâef§eod YeJÙe: he=ÛÚefle-
ceesnveerÙekeâce&Yesoeved %eelJee$e efkebâ keâle&JÙeced ?
DeeÛeeÙe&osJemÙeeefYeØeeÙesCe Gòejb GÛÙeles-
De„keâce&Ceeb ceOÙes ceesnveerÙekeâce& SJe mebmeejmÙe cetuekeâejCeb %eeleJÙeb, Dele: ceveg<ÙeheÙee&Ùes efpeveOeceË mebØeehÙe
meJe&ØeÙelvesve efceLÙeelJeb lÙekeälJee efpeveJejJeÛeves<eg Â{ßeæeveerYetÙe meleleb osMemebÙecemÙe hetCe&mebÙece«enCemÙe Jee
YeeJevee efJeOeeleJÙee~ hegve§e MegæõJÙeeefLe&keâveÙesve ceceelcee YeieJeeveelceeefmle, meoeefMeJemÙe Deelceve: efceLÙeelJeefveefceòesve
hejõJÙes<eg cecekeâejes veeefmle, Ùee ceesnveerÙemÙe YesoØeYeso™hee: Øeke=âleÙemlee Deefhe ceceMegæelceve: mekeâeMeeled efYeVee
SJe~ DeMegæveÙesve ÙeÅeefhe DenceMegæ: mebmeejer leLeeefhe Megæefve§eÙeveÙesve Megæ-yegæ-efvelÙe-efvejbpeve-efveefJe&keâej-
%eeve-oMe&vemJeYeeJeesÓnb Fefle efveef§elÙe ØelÙenb efvepeMegæelcemecÙekeâdßeæeve-%eeveevegÛejCe™heceYesojlve$eÙeb keâoenb
uehmÙes Fefle YeeJevee ØeeLe&vee Ûe efpevesvõosJeÛejCekeâceues<eg efvejblejb keâle&JÙeced~ efkebâ Ûe-
yeOÙeles cegÛÙeles peerJe:, mececees efvece&ce: ›eâceeled~
lemceeled meJe&ØeÙelvesve, efvece&celJeb efJeefÛevleÙesled1~~
Fefle ßeercelhetpÙeheeomJeeefcekeâefLeleJeÛeveb mce=lJee meowJe efvece&celJeb YeeJeveerÙeced~
mebØeefle DeeÙeg:keâce&Cees Yesoefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
DeeGDemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~12~~
DeeGDemme keâccemme Ûeòeeefj heÙe[erDees~~13~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—osJe-ceveg<Ùe-efleÙe&*-d veejkeâYeJeOeejCemJe™heeCeeb Meòeâerveeb Ûeleme¸CeecegheuebYeeled~
S<ee Deefhe Øe™heCee DeMegæõJÙeeefLe&keâveÙeefJe<eÙee~ heÙee&ÙeeefLe&keâveÙes hegve: DeJeuecyÙeceeves DeeÙeg:Øeke=âeflejefhe
DemebKÙeeleueeskeâcee$ee YeJeefle, keâceexoÙe efJekeâuheeveecemebKÙeeleueeskeâcee$eeCeecegheuebYeeled~ De$eeefhe «ebLeyenglJeYeÙesve
DeLee&heòesmleoJeieceeÉe heÙee&ÙeeefLe&keâveÙees veeJeueefcyele:~
lele§e ÙesveeÙeg<e§elJeej§ewJe mJeYeeJeemlesve Ûeleœe§ewJe Øeke=âleÙees YeJevleerefle %eeleJÙeced~
leelheÙee&Le&cesleled-Ûelegie&leerveeb ceOÙes keâmÙeebef§eoefhe ieleew DeJejesOeveeLe&ceeÙeg:keâce& Jele&les~ ÙeÅeefhe JÙeJenejsCe
Denb mebØeefle ceveg<Ùeieleew Deefmce leLeeefhe Megæefve§eÙeveÙesve efmeæefMeueeÙee Gheefj efmLelee: Ùes efmeæe YeieJevlemles<eeb
meÂMees ceceelcee efmeæ: SJe~ Gòebâ Ûe ßeerkegbâokegbâoosJew:-
peeefjefmeÙee efmeæhhee, YeJeceefuueÙe peerJee leeefjmee neWefle~
pejcejCepeccecegkeäkeâe, DeªiegCeeuebefkeâÙee pesCe2~~
Fefle YeeJeveÙee DeeÙeg:keâce&efYeVeb efÛeÛÛewlevÙemJe™heb efvepeMegæhejceelceevecesJe YeeJeÙesled~
1. F„esheosMe~ 2. efveÙecemeejØeeYe=le-ieeLee~
526 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 15, 16, 17 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
mebØeefle veecekeâce&Yesoefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-

Ceecemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~15~~
Ceecemme keâccemme DemebKesppeueesiecesòeheÙe[erDees~~16~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$eeveghetefJe&efJekeâuheØeefleheeoveeLeË heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeesÓJeueefcyeleesÓefmle~ le$e
vejkeâieefleØeeÙeesiÙeeveghetefJe&veecekeâce&Ce: MeòeâÙe: DebieguemÙe DemebKÙeeleYeeiecee$eyeenuÙes efleÙe&keâdØelejs ßesCÙee: DemebKÙeele-
Yeeiecee$ew: DeJeieenveeefJekeâuhew: iegefCeles Ùees jeefMe®lheÅeles leeJevcee$ee: YeJeefvle~ efleÙe&iieefleØeeÙeesiÙeeveghetefJe&veecekeâce&Ce:
ueeskesâ ßesCÙee: DemebKÙeeleYeeiecee$ew: DeJeieenveeefJekeâuhew: iegefCeles Ùee mebKÙee GlheÅeles leeJevcee$ee: MeòeâÙees YeJeefvle~
ceveg<ÙeieefleØeeÙeesiÙeeveghetefJe&veecekeâce&Ce: hebÛeÛelJeeeEjMeledMelemenœeÙeespeveyeenuÙeeefve efleÙe&keâdØelejeefCe TOJeË
keâheešeOe&ÛÚsoveefve<heVeeefve ßesCÙemebKÙeeleYeeiecee$ew: DeJeieenveeefJekeâuhew: iegefCeles Ùee mebKÙee GlheÅeles leeJevcee$ee:
Øeke=âleÙe: meefvle~ osJeieefleØeeÙeesiÙeeveghetefJe&veecekeâce&Ce: veJeMeleÙeespeveyeenuÙes efleÙe&keâdØelejs ßesCÙee: DemebKÙeeleYeeiecee$ew:
DeJeieenveeefJekeâuhew: iegefCeles Ùee mebKÙee GlheÅeles leeJevcee$ee: Øeke=âleÙe: meefvle~ ieefle-peeefle-Mejerjeoerveeb Øeke=âleerveeb
Deefhe %eelJee YesoØe™heCee keâle&JÙee~
hegve§e ÙeeJevlÙees veecekeâce&Ce: MeòeâÙe: hetJeË Øe™efhelee: leeJevcee$ee§ewJe lemÙe Øeke=âleÙees YeJevleerefle ie=nerleJÙeced~
Flees efJemlej: ef›eâÙeles-
ßeervesefceÛebõefmeæebleÛe›eâJeefle&-DeeÛeeÙexCe keâefLeleced-
keâcceòeCesCe Skeäkebâ, oJJeb YeeJeesefòe nesefo ogefJenb leg~
heesiieueefheb[es oJJeb, lemmeòeer YeeJekeâcceb leg~~6~~
meeceevÙesve keâce& keâce&lJesve Skebâ, hegve: õJÙeYeeJeYesoeod efÉ efJeOeb~ le$e õJÙekeâce& hegûueefheb[es YeJeefle~ efheb[ieleMeefòeâ:
keâeÙex keâejCeesheÛeejeled Meefòeâpeefvelee%eeveeefoJee& YeeJekeâce& YeJeefle~
hegve§e keâce&Yesoeved ØeefleheeoÙeefle-
leb hegCe DeªefJenb Jee, De[oeuemeÙeb DemebKeueesieb Jee~
lelhegve: meeceevÙeb keâce& De„efJeOeb Jee De„ÛelJeeefjbMeÛÚleefJeOeb Jee DemebKÙeeleueeskeâefJeOeb YeJeefle~
lele§e veecekeâce&Cees ue#eCeb ef›eâÙeles-
ieefoÙeeefopeerJecesob, osneoer heesiieueeCe Yesob Ûe~
ieefoÙeblejheefjCeceCeb, keâjsefo Ceeceb DeCesÙeefJenb~~12~~
ielÙeeÅeveskeâefJeOeb veecekeâce& veejkeâeefopeerJeheÙee&ÙeYesob DeewoeefjkeâeefoMejerjhegûueYesob ielÙevlejheefjCeceveb Ûe keâjesefle
lesve leled peerJehegûue#es$eefJeheeefkeâ YeJeefle~ Ûe MeyoeÆJeefJeheeefkeâ Ûe~~
he=Lekeâd-he=Lekeâd De„keâce&Yesoe: keâLÙevles-
heCe CeJe oeseCf Ce Deªe-Jeermeb ÛeGjes keâcesCe lesCeGoer~
lesGòejb meÙeb Jee, ogieheCeieb Gòeje neWefle~~22~~
De$e veecekeâce&Ce: ef$eveJeefleYesoe: DeLeJee $ÙeglejMeleYesoe: keâefLelee: meefvle~ Sleemeeb Øeke=âleerveeb ue#eCeb ieesccešmeej-
keâce&keâeC[«ebLeeled %eeleJÙeb~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 18 mes 25 JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /527
De$e DemÙeeb OeJeueešerkeâeÙeeb Ùeled DeeveghetJeeaCeeb MeòeâÙe: Øeefleheeefolee: lee: meJee&: DemebKÙeeleueeskeâØeceeCe Yesos<eg
DebleYe&Jevleerefle %eeleJÙeb YeJeefle~
leelheÙe&cesleled-ÙeÅeefhe Fceeefve keâcee&efCe DeveeefoyeæpeerJeehes#eÙee mebmeeefj<eg peerJes<eg #eerjveerjJeled SkeâerYetÙe
efle…efvle leLeeefhe Megæefve§eÙeveÙesve Megæelcee õJÙekeâce&YeeJekeâce&veeskeâce&YÙe: he=Lekeâd efÛevceÙees Jele&les~ efmeæmeÂMeesÓÙeb
ceceelcee Fefle efÛevleÙelee mecÙeiÂef„YeJÙepeerJesve efvepeMegæelcee OÙeeleJÙe: meJe&ØeÙelvesvesefle~
DeOegvee iees$ekeâce&YesoØeefleheeoveeLeË ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
ieesomme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~18~~
ieesomme keâccemme ogJes heÙe[erDees~~19~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—GÛÛeiees$eefveJe&le&veeeflcekeâe veerÛeiees$eefveJe&le&veeeflcekeâe Ûesefle iees$emÙe És Øeke=âleer
mle:~ DeJeevlejYesosve ÙeÅeefhe ye£Ùe: meefvle le¢e&efhe lee veesòeâe «ebLeyenglJeYeÙesve DeLee&heòesmleoJeieceeÉe~
hegve: Ùesve És ÛewJe iees$ekeâce&Ce: MeòeâÙemlesve lemÙe És ÛewJe Øeke=âleer YeJele: Fefle %eeleJÙeb~
leelheÙe&cesleled-iees$ekeâce&efveefceòesve JeÙeb mebmeejs GÛÛeveerÛeÙeesefve<eg heefjYeücevlees veeveeefJeOemegKeog:Keeefo<eg
n<e&efJe<eeoheefjCeecesve GodefJeiveceveme: Deekegâueleeue#eCeb og:KecesJe DevegYeJeece:~ leLeeefhe Megæefve§eÙeveÙesve mJeMegæelceeveb
YeeJeÙevle: DeOÙeelcepevÙemegKesve le=hleerYetÙe efmeæheoØeehlÙeLeË heg®<eeLeË efJeoOcens~
mebØeefle DeblejeÙekeâce&Yesoefve™heCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
DeblejeFÙemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~21~~
DeblejeFÙemme keâccemme heÃe heÙe[erDees~~22~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e hebÛeeveeb efJeMes<eCeeveeb Yesovs e leod efJeMese<f elekeâce&mkebâOeeveeceefhe Yeso: vÙeeÙeesheÙeesiees
YeJeefle~ leoveYÙegheieces ØeceeCemÙeevevegmeeefjlJeØemebieeled~
leelheÙe&ce$e-efJeIvekeâejkeâcevlejeÙekeâce& ÙeÅeefhe mebmeejs ØelÙeskebâ ØeeefCeveeb oeveueeYeYeesieesheYeesieJeerÙex<eg efJeIveb
keâjeself e leLeeefhe DevevleMeefòeâceeveelcee Megæefve§eÙeveÙesve DeJÙeeyeeOemegKeevegYeJeer efÛeÛÛewlevÙehejceelcee SJeeefmle SleefVeef§elÙe
meeceeefÙekeâkeâeues efÉef$ekeâueeheÙeËleb Jee efvepeMegæelcee YeeJeefÙeleJÙe:~
SJeb ØeLecemLeues De„keâce&YesoØeefleheeovehejeefCe $eÙeesefJebMeeflemet$eeefCe ieleeefve~
De$e heÙeËleb Øeke=âlÙeLe&lee keâefLelee~
mebØeefle meceÙeØeyeæeLe&leeefOekeâej-%eeveeJejCeeefoef$ekeâce&meceÙeØeefleheeoveeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
meceÙeheyeæªoeS~~24~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slelmet$eceefOekeâejmceejCeeLeË Deeieleceefmle~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~25~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slelmet$eb ef$eefJeOemebKÙeeleeved veJeefJeOeemebKÙeeleeved veJeefJeOeevevleeved Ûe ie=nerlJee
SlemÙe met$emÙeeLeex JeòeâJÙe:~

CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er
leermeb leermeb meeiejesJecekeâes[ekeâes[erÙees meceÙeheyeæªoeS iegefCeoeS~~26~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—%eeveeJejCeerÙe-oMe&veeJejCeerÙe-DevlejeÙes<eg Skewâkeâe Ùee Øeke=âefle: lemÙee: keâce&emf Leefle-
meceÙeYesosve Yeso: GÛÙeles~ leÅeLee-
ef$ebMelmeeiejeshece keâesšerkeâesšŸe: Sles<eeb keâce&Ceeb keâce&emf Leefle: %eeleJÙee~ lemÙee: ÛejcemeceÙes keâce&emf Leeflecee$ee meceÙeØeyeæeefmle~
kegâle: ?
keâce&efmLeefle ØeLecemeceÙeØeYe=efle ÙeeJeled ÛejcemeceÙe Fefle De$e yeæmeceÙeØeyeæeveeb SkeâhejceeCegceeefob ke=âlJee
ÙeeJeled DeveblehejceeCetveeb keâce&efmLeefleÛejcemeceÙes ‘‘heeng[efCeuuesJeCeªeCemegòeyeuesCe’’- keâ<eeÙeØeeYe=lemÙe efveuexhevemLeeve-
met$eyeuesve GheuebYeeled~
keâce&efmLelÙeeefomeceÙes ØeyeæhejceeCetveeb keâce&efmLeefleÛejcemeceÙes Skeâe ÛewJe efmLeefleYe&Jeefle~ S<ee Skeâe Øeke=âefle:~
efÉleerÙemeceÙes Øeyeækeâce&hejceeCetveeb keâce&efmLeefleÛejcemeceÙes Jele&ceevee efÉleerÙee YeJeefle, Sles<eeb efÉmeceÙeefmLeefleoMe&veeled~
ve ÛewkeâmeceÙeeled ÉÙees: meceÙeÙeesjskeâlJeb, efJejesOeeled~ lele: leodYesosve Øeke=âefleYesosveeefhe YeefJeleJÙecevÙeLee meJe&mebkeâjØemebieeled~
SJeb le=leerÙemeceÙeØeyeæeCeecevÙee Øeke=âefle:, ÛelegLe&meceÙeØeyeæeveecevÙee Øeke=âefle: Fefle vesleJÙeb ÙeeJeled keâce&emf LeefleÛejcemeceÙe-
Øeyeæ: Fefle~
hegve: Sles<eeb meceÙeØeyeæeveeb, keâeueYesosve Øeke=âefleYesocegheieleeveeb mebkeâueveb ef›eâÙeceeCes SkeâmeceÙeØeyeæMeueekeâeveeb
mLeeheefÙelJee ef$ebMelkeâesšekeâesefšmeeiejeshecew: iegefCeles SleeJevcee$ee: keâeueefveyebOeveØeke=âleÙees %eeveoMe&veeJejCeevlejeÙeeCeeb
SkewâkeâmÙee: Øeke=âleÙees YeJeefvle~
lele§e ÙeeJevlÙe: keâeueefveyebOeveØeke=âleÙees %eeveeJejCeeoerveeceskewâkeâe Øeke=âeflemleeJevcee$ee YeJeleerefle YeefCeleb YeJeefle~
efJeMes<esCe leg ceefle%eeveeJejCeerÙe-ßegle%eeveeJejCeerÙe-DeJeefOe%eeveeJejCeerÙe-Ûe#egjÛe#egjJeefOeoMe&veeJejCeerÙeeveeb Ûe
ef$ebMelkeâesšekeâesefšmeeiejesheceiegefCeleeÙeeb SkeâmeceÙeØeyeæeLe&leeÙeeb DemebKÙeeleueeskewâ: iegefCeleeÙeeb Sleemeeb meJe&Øeke=âefleØeceeCeb
YeJeefle~ DeLeJee keâce&efmLeefleØeLecemeceÙes yeækeâce&mkebâOe: SkeâmeceÙeØeyeæeLe&lee, efÉleerÙemeceÙeØeyeæes efÉleerÙemeceÙe-
ØeyeæeLe&lee~ SJeb vesleJÙeb ÙeeJeled keâce&emf Leefle ÛejcemeceÙe Fefle~ hegve: SkeâmeceÙeØeyeæeLe&leeb mLeeheefÙelJee ef$ebMelmeeiejeshece-
keâesšekeâesefšefYe: iegefCeles SkewâkeâmÙe keâce&Ce: SleeJevlÙe: Øeke=âleÙees YeJeefvle~ S<ee Øe™heCee$e ØeOeevee, ve hetJeexòeâe Skeâ-
efÉ-Deeefo meceÙeefmLeefleõJÙeceeefßelÙe Øe™efhelee~
DeOegvee JesoveerÙekeâce&Øeke=âeflemebKÙeeØeefleheeoveeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
JesÙeCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er leermeb-heCCeejme meeiejesJecekeâes[e-
keâes[erDees meceÙeheyeæªoeS iegefCeoeS~~29~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—DemeeleeJesoveerÙemÙe keâce&efmLeefleØeLecemeceÙes Ùees yeæ:keâce&mkebâOe: mee Skeâe-
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 30 JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /529
meceÙeØeyeæeLe&lee, efÉleerÙemeceÙes Øeyeæes efÉleerÙee meceÙeØeyeæeLe&lee, le=leerÙemeceÙes Øeyeæmle=leerÙee meceÙeØeyeæeLe&lee,

SJeb vesleJÙeb ÙeeJeled keâce&emf LeefleÛejcemeceÙe Fefle~ De$e SkeâmeceÙeØeyeæeLe&leeb mLeeheefÙelJee ef$ebMelmeeiejeshece keâesšekeâesešf efYe:
iegefCeles DemeeleeJesoveerÙemÙe SleeJevlÙe: keâeueefveyebOeveØeke=âleÙees YeJeefvle~
De$e keâef§eoen-
DemeeleeJesoveerÙe: meevlejyebefOeØeke=âeflejefmle, Dele: lemÙee: meceÙeØeyeæeLe&leeÙee: ef$ebMelkeâesšekeâesefšmeeiejesheceb
iegCekeâejes ve YeJeefle, meeleeJesoveerÙeyebOekeâeues DemeeleeJesoveerÙemÙe yebOeeYeeJeeled ?
mJekeâkeâce&emf LelÙeYÙevlejs Sleefmceved GösMes DemeeleeJesoveerÙemÙe yebOeesveemlÙesJeself e ve efveÙeceesÓefmle, veeveepeerJeeveeefßelÙe
keâce&efmLeles: meJe&meceÙes<eg DemeeleeJesoveerÙeyebOeesheuebYeeled~
De$e keâef§eoen-
SkeâpeerJeceeefßelÙe keâce&efmLelÙeYÙevlejs DemeeleeJesoveerÙemÙe ve efvejvlejyebOees ueYÙele Fefle Ûesled ?
DeeÛeeÙe&: Øeen-
vewleod JeòeâJÙeb, le$eeefhe veeveekeâce&efmLeleer: DeeefßelÙe efvejvlejyebOeesheuebYeeled~ ve ÛewkeâpeerJesvee$eeefOekeâej:,
keâce&efmLeefleceeefßelÙe meceÙeØeyeæeLe&leeÙee: Øe™heCee ØeejyOeeefmle~ lemceeled DemeeleeJesoveerÙemÙe DeOeÇgJeyebefOeveesÓefhe
ef$ebMelkeâesšekeâesefšmeeiejesheceb iegCekeâejes YeJeleerefle efmeæced~
hegve: keâef§eled he=ÛÚefle-
DemeeleeJesoveerÙeyebOeJÙegeÛf ÚVekeâeues yeæb meeleeJesoveerÙecemeeleeJesoveerÙemJe™hesCe heefjCeleb ie=nerlJee ef$ebMelkeâesšekeâesešf -
meeiejeshececee$ee meceÙeØeyeæeLe&lee efkeâVe YeCÙeles ?
DeeÛeeÙe&osJe: Gòejb ooeefle-
ve YeCÙeles, meeleeJesoveerÙemJe™hesCe yeæeveeb keâce&mkebâOeeveeb meb›eâcesCe DemeeleeJesoveerÙe™heheefjCeleeveeb DemeeleeJesoveerÙe-
meceÙeØeyeælJeefJejesOeeled~ De›eâcemJe™hesCe efmLelee: hegûuee: Demeeleekeâce&mJe™hesCe heefjCelee Ùeefo YeJeefvle les Demeelee-
meceÙeØeyeæe: keâLÙevles~ lemceeled meb›eâcesCeeieleeveeb ve meceÙeØeyeæJÙeheosMe: Fefle efmeæced~
SJeb ie=¢eceeCes meeleeJesoveerÙemÙeeefhe DeeJeefuekeâevÙetve ef$ebMelkeâesšekeâesefšmeeiejeshececee$emeceÙeØeyeæeLe&leeØemebieeled~
efkebâ Ûe-yebOeeJeefuekeâeleerle-DemeeleeJesoveerÙeefmLeles: meeleemJe™hesCe heefjCeleeÙee: meeleemJe™hesCe ÛewJe yebOeeJeefuevÙetve
keâce&efmLeeflecee$ekeâeueceJemLeeveoMe&veeled~ ve Ûe meeleeJesoveerÙemÙe SleeJevcee$ee meceÙeØeyeæeLe&leeefmle, met$es hebÛeoMe-
meeiejeshecekeâesšekeâesefšcee$e meceÙeØeyeæeLe&leesheosMeeled~ ve ÛeemeeleeJesoveerÙemÙe meeleemJe™hesCe heefjCelemÙe
hebÛeoMemeeiejeshece-keâesšekeâesefšcee$ee ÛewJe efmLeefleYe&Jeefle, keâeC[keâIeelesve efJevee keâce&efmLeles: IeeleeYeeJeeled~ SJeb
meeleeJesoveerÙemÙeeefhe JeòeâJÙeb, efJeMes<eeYeeJeeled~
hegve§e ÙeeJevlÙe: meeleeJesoveerÙeeveeb keâeueieleMeòeâÙemleeJevlÙe§ewJe leemeeb Øeke=âleÙe Fefle ie=nerleJÙeb~
Flees efJemlej:-mebmeejs mebmejvle: ØeeefCeve: DemeeleeJesoveerÙeesoÙepeefvele og:Kemeece«eeR GheueYÙe og:KeMeeskeâefJe<ee-
oeefoheefjCeecew: hegvejhÙemeeleeJesoveerÙecesJe yeOvebefle hegve§e Ùes kesâefÛeled mecÙeiÂ„Ùe: keâce&efmeæevle%eeÙekeâe: les efpeveYeefòeâ-
hetpeeceb$eeÅeveg…evesve Demeeleeb meelee™hesCe heefjCeceefÙelegkeâecee: Oecee&jeOeveemeg ØeJele&vles~ kesâefÛeÛÛe leòJeefJeo: meowJe
efÛevleÙeefvle Ùeled-
530 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 31, 32, 33 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
og:Keb efkebâefÛeled megKeb efkebâefÛeled, SleodYeüeefvlepe&[elceve:~

mebmeejs leg hegveefve&lÙeb, meJeË og:Keb efJeJesefkeâve:1~~
leelheÙe&cesleled-mebmeejs leg Deekegâueleeue#eCeb og:Keb melelecesJe, efkebâÛe Ùeefo FbefõÙepevÙemegKeb leoefhe megKeeYeemecesJe
efJeveÕejlJeeled~ Dele: DeefJeveÕejcevevleceleerefvõÙemegKeb meeleeJesoveerÙeeleerleb Ùeod DeJÙeeyeeOeb lelmegKeØeehlÙeLe&cesJe heg®<eeLeex
efJeOeeleJÙe: leòJeÂef„efYejnefve&Meefceefle~
DeOegvee ceesnveerÙekeâce&meceÙeØeyeæeLe&lJeØeefleheeoveeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
ceesnCeerÙemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~31~~
ceesnCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er meòeefj-Ûeòeeueermeb Jeermeb heCCeejme-
ome-meeiejesJece-keâes[ekeâes[erÙees meceÙeheyeæªoeS iegefCeleeS~~32~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—efceLÙeelJemÙe mehleeflemeeiejeshecekeâesšekeâesešf ØeceeCee efmLeefle: <ees[Meeveeb keâ<eeÙeeCeeb
ÛelJeeefjMb elmeeiejeshecekeâesšekeâesešf efmLeefle:, Dejefle-Meeskeâ-YeÙe-pegieghmee-vehegmb ekeâJesoeveeb efJebMeeflemeeiejeshece keâesšekeâesešf -
efmLeefle:, ŒeerJesomÙe hebÛeoMemeeiejeshecekeâesšekeâesefšØeceeCee, nemÙe-jefle-heg®<eJesoeveeb oMemeeiejeshecekeâesšekeâesefšØeceeCee-
efmLeefleYe&Jeefle~ SleeefYe: keâce&efmLeefleefYe: meceÙeØeyeæeLe&leeÙee iegefCeleeÙee: Skewâkeâe Øeke=âeflejsleeJevcee$ee YeJeefle, meceÙeYesosve
yeæmkebâOeeveeceefhe Yesoeled~ De$eeefhe meevlejyebOeerveeb Øeke=âleerveecemeeleeJesoveerÙe›eâcees JeòeâJÙe:~
De$e keâef§eoen-
mecÙekeälJe-mecÙeeficeLÙeelJeÙees: meceÙeØeyeæeLe&lee keâLeb mehleeflemeeiejeshecekeâesšekeâesefšcee$ee ?
vewleod, efceLÙeelJekeâce&emf Leeflecee$e meceÙeØeyeæeveeb mecÙekeälJemecÙeeficeLÙeelJeÙees: meb›eâceCeØeehleeveeb efve<eskeâmJe™hesCe
meJex<eecegheuebYeeled~
hegve:keâef§eled he=ÛÚefle-
leemeeceyebOeØeke=âleerveeb keâLeb meceÙeØeyeæeLe&lee ?
vewleod, efceLÙeelJemJe™hesCe yeæeveeb keâce&mkebâOeeveeb ueyOemeceÙeØeyeæJÙeheosMeeveeb mecÙekeälJemecÙeeficeLÙeelJe-
mJe™hesCe meb›eâevleeveeb Deefhe õJÙeeefLe&keâveÙesve leodJÙeheosMeb Øeefle efJejesOeeYeeJeeled~
S<e: ›eâce: DeyebOeØeke=âleerveeb ÛewJe, ve yebOeØeke=âleerveeb, heg®<eJesomÙeeefhe ÛelJeeefjbMelmeeiejeshecekeâesšekeâesefšcee$e
meceÙeØeyeæeLe&lee Øemebieeled~ ve ÛewJeb, leLeeefJeOemet$eevegheuebYeeled~
hegve§e-ÙeeJevle: meceÙeØeyeæe: leeJevcee$ee: Øeke=âleÙe: Skewâkeâe Øeke=âefleYe&Jeefle, keâeueYesosve YesoesheuebYeeled~
Flees efJeMes<e:- ‘‘leb hegCe DeªefJenb Jee De[oeuemeÙeb DemebKeueesieb Jee~’’
Fefle ieeLeekeâefLeleevegmeejsCeeefhe ØelÙeskeâkeâce&Ceeb DemebKÙeeleueeskeâØeceeCee Yesoe YeJevleerefle %eelJee keâce&yebOesYÙe:
keâce&heâuesYÙe§e efJejpÙe mebmeejefmLeefleÛÚsoeLeË Ùe: heg®<eeLe&: keâefLelemleceJeuecyÙe ceveg<ÙeheÙee&Ùe: meeLe&keâes efJeOeeleJÙe:~
1. he©evebefohebÛeefJebMeeflekeâe~
ßeermecevleYeõmJeeefceefYejefhe Øeesòebâ-
meodÂef„%eeveJe=òeeefve, OeceË OecexÕeje efJeog:~
ÙeoerÙeØelÙeveerkeâeefve, YeJeefvle YeJeheæefle:1~~
Ùes ceneheg®<ee: YesoeYesojlve$eÙeb ie=nerlJee MegæyegæefÛeÛÛewlevÙemJe™heceelceeveb OÙeeÙevlees YeeJeÙevleesÓvegmcejvle§e
hejeveefhe ØeefleyeesOeÙeefvle le SJe ieg®Jees YeJemecegõb lejvleesÓvÙeeved leejÙevle§e efveÙecesve ef$eueeskeâe«es ievlegb efmeæeJemLeeb
Øeehlegb me#ecee YeefJe<Ùevleerefle efveef§elÙe les<eeb ieg®CeecesJe MejCeb ie=nerleJÙeced~
efkebâÛe-heÃeDeeÙeejheÃeefiiemebmeenÙee~ JeejmebieeFb megDepeueefn-DeJeieenÙee~~
ceeskeäKeueÛÚer cenbleer cenbles meÙee~ metefjCees eEoleg ceeskeäKeb ieÙeemeb ieÙee2~~
DeOegvee DeeÙeg:keâce&meceÙeØeyeæeLe&leeØeefleheeoveeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
DeeGDemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~34~~
DeeGDemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er Debleescegngòecebleescegngòeb meceÙe-
heyeæªoeS iegefCeoeS~~35~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Devlecegn& lt e&cevlecegn& lt e&ecf eefle JeerhmeeefveoxMe:~ lesve ÛelegCee&ceeÙeg<eeb Devlecegn& lt e&cee$e§ewJe
efmLeefleyebOekeâkeâeuees YeJeleerefle efmeæb~ SlemÙe yebOekeâkeâeuemÙe SkeâmeceÙeØeyeæs iegefCeles ÛelegCee&ceeÙeg<eeb he=Lekeâd-he=Lekeâd
meceÙeØeyeæeLe&leeØeceeCeb YeJeefle~
De$e keâef§eoen-
DeeÙeg<e: meb#eshekeâeueeled TvehetJe&keâesefšef$eYeeiecee$ee meceÙeØeyeæeLe&lee efkeâVe Øe™efhelee, keâoueerIeeleceeefßelÙeevle-
ceg&ntleexvehetJe&keâesefšcee$ee Jee ?
vew<e oes<e:, ÙeLee meeleeoerveeb SkeâmeceÙeeyebOekeâes YetlJee efÉleerÙemeceÙes ÛewJe yebOekeâes YeJeefle, SJeb veeÙeg<e:, efkeâvleg
Mes<eeÙeg<ees efÉ-ef$eYeeie ielJee SJe yebOekeâes YeJeleerefle %eeheveeLeË Debleceg&ntle&«enCeb ke=âleced~
mebØeefle veecekeâce&meceÙeØeyeæeLe&leeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
Ceecemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~37~~
Ceecemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er Jeermeb-Deªejme-meesueme-heCCeejme-
Ûeesöme-yeejme-ome meeiejesJecekeâes[ekeâes[erÙees meceÙeheyeæªoeS iegeCf eoeS~~38~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—vejkeâieefle-vejkeâieefleØeeÙeesiÙeeveghetefJe&-efleÙe&iieefle-efleÙe&iieefleØeeÙeesiÙeeveghetefJe&-
SkesâefvõÙe-hebÛesevf õÙepeeefle-Deewoeefjkeâ-Jewe›f eâefÙekeâ-lewpeme-keâece&CeMejerj-JeCe&-iebOe-jme-mheMe&-Deewoeefjkeâ-Jewe›f eâefÙekeâ-
Mejerjebieesheebie-ng[b keâmebmLeeve-DemebØeehleme=heeefškeâemebnveve-Deieg®ueIegkeâ-GheIeele-hejIeele-GÛÚdJeeme-Deelehe-GÅeesle-
DeØeMemleefJeneÙeesieefle-mLeeJej-$eme-yeeoj-heÙee&hle-ØelÙeskeâMejerj-DeefmLej-DeMegYe-DeveeosÙe-ogYe&ie-og:mJej-
1. jlvekeâjC[ßeeJekeâeÛeej~ 2. Øeeke=âle-hebÛeieg®Yeefòeâ~
532 / JesoveeheefjceeCeeffJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 39 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeÙeMe:keâerefle&-efvecee&Ceveecveeb efJebMeeflemeeiejeshecekeâesšekeâesefšØeceeCeceglke=â„efmLeefleyebOe:~ ÉerefvõÙe-$eerefvõÙe-ÛelegefjefvõÙe-

met#ce-meeOeejCe-DeheÙee&hle-hebÛecemebmLeeve-hebÛecemebnveveeveece„eoMemeeiejeshecekeâesšekeâesefšØeceeCeb Glke=â„efmLeefleyebOe:~
ÛelegLe&mebmLeeve-ÛelegLe&mebnveveeveeb <ees[Memeeiejeshecekeâesšekeâesešf ØeceeCeceglke=â„efmLeefleyebOe:~ ceveg<Ùeieefle-ceveg<ÙeieefleØeeÙeesiÙee-
veghetefJe&Øeke=âlÙees: hebÛeoMekeâesšekeâesefšmeeiejesheceØeceeCeceglke=â„efmLeefleyebOees YeJeefle~ le=leerÙemebmLeeve-le=leerÙemebnveveÙees:
ÛelegoM& ekeâesšekeâesešf meeiejeshececeglke=â„efmLeefleyebOe:~ efÉleerÙemebmLeeve-efÉleerÙemebnveveÙees: ÉeoMekeâesšekeâesešf meeiejeshececeglke=â„-
efmLeefleyebOe:~ osJeieefle-osJeieefleØeeÙeesiÙeeveghetefJe&-meceÛelegjœemebmLeeve-Je»e<e&YeJe»eveejeÛemebnveve-ØeMemleefJeneÙeesieefle-
efmLej-MegYe-megYeie-megmJej-DeeosÙe-ÙeMemkeâerleeaCeeb oMekeâesšekeâesefšmeeiejeshececeglke=â„efmLeefleyebOe:~ SleeefYe: efmLeefleefYe:
he=Lekeâd-he=Lekeâd meceÙeØeyeæs iegefCeles mJekeâ-mJekeâmeceÙeØeyeæeLe&lee YeJeefle~
mebØeefle DeenejefÉkeâmÙe meceÙeØeyeæeLe&lee mebKÙeeleevleceg&ntle&cee$ee~ leÅeLee-De„Je<ee&vleceg&ntle&mÙeesheefj mebÙele:
(DeØeceòemebÙele:) Deblecegn& lt e&keâeueceenejefÉkebâ yebOeefÙelJee efveÙeceeled ßeecÙeefle, ØeceòemebÙelekeâeues DeenejefÉkeâmÙe yebOeeYeeJeeled~
SJecevleceg&ntle&ceyebOekeâes YetlJee hegve: Debleceg&ntleË yebOekeâes YeJeefle, ØeefleheVeeØeceòeYeeJelJeeled~ SJeceØeceòe-ØeceòekeâeueÙees:
yebOekeâesÓyebOekeâ§e YetlJee leeJeod ieÛÚefle ÙeeJelhetJe&keâesefš ÛejcemeceÙe Fefle~ Sleevevleceg&ntlee&ved mecegÛÛeÙe™hesCe
ie=nerlesÓvleceg&ntle&cee$ee ÛewJe meceÙeØeyeæeLe&lee ueYÙeles~
leerLe&keâjmÙe hegve: meeeflejskeâ$eÙeefŒebMelmeeiejeshececee$ee meceÙeØeyeæeLe&lee ueYÙeles~ leÅeLee-Skeâes osJees Jee
veejkeâes Jee mecÙeiÂ„er hetJe&keâesšŸeeÙeg<keâceveg<Ùes<eg GheheVe:, ieYee&Åe„Je<ee&Ceecevleceg&ntlee&YÙeefOekeâeveecegheefj leerLe&keâjveece-
keâce&yebOeceeielÙe lele: ØeYe=efle Gheefj efvejvlejb yeOÙeles ÙeeJeoJeMes<ehetJe&keâesefšmeceefOekeâ$eÙeefŒebMelmeeiejesheceeCeerefle, leerLe&keâjb
yeOÙeceevemebÙelemÙe yeæ$eÙeefŒebMelmeeiejeshececee$eosJeeÙeg<keâmÙe osJes<etlheVemÙe $eÙeefŒebMelmeeiejeshececee$ekeâeueb efvejblejb
yebOeesheuebYeeled~ hegvemlele: ÛÙegle: meceeve: hegvejefhe leerLe&keâjveecekeâce&Øeke=âefleb yeOveeefle ÙeeJeled hetJe&keâesešf -DeeÙeg<keâceveg<Ùes<eg
GlheÅe Je<e&he=LekeälJeeJeMes<es DehetJe&keâjCe: mebÙelees YetlJee ÛejcemehleceYeeiemÙe ØeLecemeceÙeehetJe&keâjCe Fefle~ Gheefj
yebOees veeefmle, ÛejcemehleceYeeiemÙe ØeLecemeceÙes DeveglheeoevegÛÚsosve yebOees JÙegefÛÚÅeles Fefle memet$eeÛeeÙe&JeÛeveesheuebYeeled~
De$e keâef§eoen-
Je<e&he=LekeälJeb efkeâefceefle DeJeMesef<eleced ?
vew<e oes<e:, leerLe&efJenejmÙe peIevÙesve Je<e&he=LekeälJecee$ekeâeueesheuebYeeled~ SJeceeefoceeefvleceÉeYÙeeb Je<e&he=LekeälJeeYÙeeb
vÙetveefÉhetJe&keâesefšefYe: meeeflejskeâ $eÙeefmb$eMelmeeiejeshececee$ee leerLe&keâjmÙe meceÙeØeyeæeLe&lee YeJeleerefle kesâÓefhe DeeÛeeÙee&
YeCeefvle~ leVe Iešles~ efkebâÛe-DeenejefÉkeâmÙe mebKÙeeleJe<e&cee$ee leerLe&keâjmÙe meeeflejskeâ$eÙeefŒebMelmeeiejeshececee$ee
meceÙeØeyeæeLe&lee YeJeleerefle met$eeYeeJeeled~ ve Ûe met$eØeefleketâueb JÙeeKÙeeveb YeJeefle, JÙeeKÙeeveeYeemelJeeled~ ve Ûe
ÙegkeälÙee met$emÙe yeeOee mebYeJeefle, mekeâueyeeOeeleerlemÙe met$eJÙeheosMeeled~
ÙeÅesJeb leefn& Sles<eeb keâce&Ceeb $eÙeeCeeb efkeâÙevleer meceÙeØeyeæeLe&lee ?
eEJeMeeflemeeiejeshecekeâesšekeâesefšcee$ee~
hegvejefhe keâef§eoeMe¿les-
Sles<eeb $eÙeeCeeb keâce&Ceeceglke=â„efmLeefleyebOe: Devle:keâesšekeâesešf cee$e§ewJe~ ve Ûe leeJelkeâeueb Sles<eeb yebOeesÓefhe mebYeJeefle,
›eâcesCe mebKÙeeleJe<e&meeeflejskeâ$eÙeefŒebMelmeeiejeshececee$ekeâeueyebOeesheuebYeeled~ Ùes<eecevle:keâesšekeâesešf cee$eeefhe meceÙeØeyeæeLe&lee

ve mebYeJeefle keâLeb les<eeb efJebMeeflemeeiejeshecekeâesšekeâesefšcee$emeceÙeØeyeæeveeb mebYeJe Fefle ?
vew<e oes<e:, Sles<eg ef$e<eg keâce&meg yeOÙeceeves<eg efJebMeeflemeeiejeshece keâesšekeâesefš<eg mebefÛeleveecekeâce&meceÙeØeyeæs<eg
Sles<eg meb›eâceceeves<eg efJebMeeflemeeiejeshecekeâesšekeâesefšcee$emeceÙeØeyeæeLe&leeÙee: GheuebYeeled~
hegvejhÙeeMe¿eb keâjesefle-
SleeefmleŒeesÓefhe yebOeØeke=âleÙe:~ ve Ûe yebOeØeke=âleerveeb meb›eâcesCe meceÙeØeyeæeLe&lee Jeòegbâ MekeäÙeles, meeleeJesoveerÙemÙeeefhe
ef$ebMeled meeiejeshecekeâesšekeâesefšcee$emeceÙeØeyeæeLe&leeØemebieeled Fefle ?
DeeÛeeÙe&osJe: heefjnjefle-
leÅeLee-
Ùeemeeb Øeke=âleerveeb efmLeeflemeòJeeogheefj keâefmceVeefhe keâeues efmLeefleyebOe: mebYeJeefle lee yebOeØeke=âleÙees veece~ Ùeemeeb hegve:
Øeke=âleerveeb yebOe§ewJe veeefmle, yebOes melÙeefhe Ùeemeeb Øeke=âleerveeb efmLeeflemeòJeeogheefj meJe&keâeueb yebOees ve mebYeJeefle, lee:
meòJeØeke=âleÙe:, meòJeØeOeevelJeeled~ ve ÛeenejefÉkeâleerLe&keâjeCeeb efmLeeflemeòJeeogheefj yebOeesÓefmle, mecÙeiÂef„<eg leovegheuebYeeled
lemceeled mecÙekeälJe-mecÙeeficeLÙeelJeÙeesefjJe Sleeefve $eerCÙeefhe meòJekeâcee&efCe~ lelees ÙeLee mecÙekeälJe-mecÙeeficeLÙeelJeÙees:
meceÙeØeyeæeLe&lee meb›eâcesCe Øe™efhelee leLee Sleemeeceefhe meb›eâcesCewJe Øe™heefÙeleJÙee, meòJekeâce&lJeb Øeefle YesoeYeeJeeled~
keâef§eved efMe<Ùe: he=ÛÚefle hegvejefhe-
ÙeÅeefhe meb›eâcesCe meceÙeØeyeæeLe&lee GÛÙeles le¢e&efhe Glke=â„efmLeeflecee$ee meceÙeØeyeæeLe&lee veesheueYÙeles, mecÙekeälJe-
mecÙeeficeLÙeelJeÙees: keâce&emf LeefleØeLecemeceÙeØeYe=elf e Devlejcee$ekeâeues yeæmeceÙeØeyeæeveeb meb›eâceeYeeJeeled DeenejleerLe&keâjs<eg
GoÙeeJeefuecee$emeceÙeØeyeæeveeb mebb›eâceeYeeJeeled Fefle ?
vew<e oes<e:, veeveekeâeues<eg veeveepeerJeveeefßelÙe Øe™hÙeceeCes meJex<eeb meceÙeØeyeæeveeb meb›eâceesheuebYeeled~ ve Ûe
keâce&emf Leleew Deeoew ÛewJe De$e YeJeleerelf e efveÙeceesÓefmle, Deveeefomebmeejs yegeæ
f yeueefmeæeefooMe&veeled~ De$e Ùeod «ebLeyenglJeYeÙesve
veesòebâ leod efÛevleefÙelJee JeòeâJÙeced~ hegve§e-
ÙeeJevle: meceÙeØeyeæe: hetJeË Øe™efhelee: SkewâkeâmÙee: Øeke=âles:, leeJevcee$ee: Øeke=âleÙees YeJevleerefle ie=nerleJÙeced~
DeOegvee iees$ekeâce&meceÙeØeyeæeLe&leeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
ieesomme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~40~~
ieesomme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er Jeermeb-omemeeiejesJecekeâes[ekeâes[erDees
meceÙeHeyeæªoeS iegefCeoeS~~41~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—eqJebMeeflemeeiejeshecekeâesšekeâesefšefYe: SkeâmeceÙeØeyeæs iegefCeles veerÛeiees$emÙe
meceÙeØeyeæeLe&leeØeceeCeb YeJeefle~ oMemeeiejeshece keâesšekeâesefšefYe: iegefCeles GÛÛeiees$emÙe meceÙeØeyeæeLe&leeØeceeCeb YeJeefle~
De$e meeleemeeleeJesoveerÙeÙees: Øe™efheleefJeOeeveÙees: mebefÛevlÙe JeòeâJÙeced~
leelheÙe&cesleled-
DeefmceVeveeefomebmeejs YeÇecÙeodeYf ejefhe mecÙeiÂef„efYe: GÛÛeveerÛeiees$eefveefceòesve GÛÛeeJemLeeb efvecveveerÛeeJemLeeb Ûe Deheeke=âlÙe
meJeexÛÛemegKeceleerevf õÙeb Øeehlegkeâecew: efvepeMegæyegæhejceelceleòJeb YeeJeÙeodeYf e: mJeMegæelceefve SJe efmLejlJeb efJeOeeleJÙeb~
ÙeeJeosleeÂMeer efmLeefleve& YeJesled leeJeled hebÛehejcese…f veeb MejCeb ie=nerlJee YeieJeodYeefòeâYee&Jevee efJeOeeleJÙee~ leLeeefn-
leJe heeoew cece ùoÙes, cece ùoÙeb leJe heoÉÙes ueerveced~
efle…leg efpevesvõ! leeJeod, ÙeeJeefVeJee&CemebØeeefhle:~~1~~
DeLeJee- cegveerMe! ueerveeefJeJe keâerefueleeefJeJe, efmLejew efveKeeleeefJeJe efyeefcyeleeefJeJe~
heeoew lJeoerÙeew cece efle…leeb meoe, lecees Oegveeveew ùefo oerefhekeâeefJeJe~~2~~
De$e heÙeËleb meceÙeØeyeæeLe&lee keâefLelee~
De$e #es$eØelÙeemes %eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-ceesnveerÙe-DevlejeÙe-JesoveerÙe-DeeÙeg-veece-iees$eeCeeb #es$eØelÙeemee
%eeleJÙee YeJeefvle~
DeOegvee #es$eØelÙeemekeâLeveØeefle%ee™hesCe met$eceJeleeÙe&les-
KesòeheÛÛeemes efòe~~43~~
SleoefOekeâejmceejCeeLeË met$eceefmle~ ØelÙeemÙeles DeefmceefVeefle ØelÙeeme:, #es$eb lelØelÙeeme§e #es$eØelÙeeme:~ peerJesve
DeJe„yOe#es$emÙe ‘#es$eØelÙeeme:, Fefle meb%ee %eeleJÙee~
mebØeefle %eeveeJejCekeâce&Øeke=âefle mebKÙeeefve™heCeeLeË met$eÛeleg„ÙeceJeleeÙe&les-
CeeCeeJejCeerÙemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~~44~~
CeeCeeJejCeerÙemme keâccemme pees ceÛÚes peesÙeCemenmmeDees meÙebYegjceCemecegömme
yeeefnjuueS le[s DeefÛÚoes, JesÙeCemecegiIeeosCe mecegnoes, keâeGuesefmmeÙeeS ueiiees,
hegCejefJe ceejCebefleÙemecegiIeeosCe mecegnoes, efleefCCe efJeienieefokebâ[ÙeeefCe keâeTCe
mes keâeues DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg GJeJeefppenefo efòe~~45~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeespevemenœeØeceeCeeJeieenveeÙegòeâes Ùees celmÙe:, mJeÙebYetjceCemecegõmÙe yee¢elešs
efmLele:, le$e JesoveemecegoId eelesve heefjCele: keâeheesleuesMÙeemeefnleesÓefmle, efJe«enieles: $eereCf e keâeC[keâeefve ke=âlJee DeveblejmeceÙes
mehlecÙeeb he=efLeJÙeeb veejkesâ<eg GlhelmÙeles lemÙe %eeveeJejCekeâce&Ce: Skewâkeâe Øeke=âefleYe&Jeefle~
Slesve meJexCeeefhe met$esCe %eeveeJejCeerÙemÙe Glke=â„#es$eØelÙeeme: Øe™efhele:~ SlemÙe met$emÙeeLeexÓefhe megieceesÓefmle~
#es$eefJeOeeves Øe™efhelelJeeled~
KesòeheÛÛeemesCe iegefCeoeDees~~46~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hetJeexòesâve #es$eØelÙeemesve iegefCelee: meceÙeØeyeæeLe&leeØeke=âleÙe: De$eleve
Øeke=âefleØeceeCeb YeJeefvle~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Øeke=âlÙeLe&leeÙeeb Ùee: Øeke=âleÙees %eeveeJejCeerÙemÙe Øe™efheleemlee Deelceelceve:
meceÙeØeyeæeLe&leeÙee: iegCeefÙeleJÙee:~ SJeb iegeCf eles meceÙeØeyeæeLe&leeØeke=âleÙees YeJeefvle~ hegvemleemeg #es$eØelÙeemesve peielØelejmÙe
DemebKÙeeleYeeiecee$esCe iegefCeleemeg De$eleveØeke=âleÙees YeJeefvle~ De$e $ewjeefMekeâ›eâcesCe Øeke=âefleØeceeCeceevesleJÙeced~

DeOegvee oMe&veeJejCeef$ekeâ#es$eØelÙeemeefve™heCeeLeË met$eceJeleeÙe&les-
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe meceÙeØeyeæeLe&leeØeke=âleer: #es$eØelÙeemesve iegCeefÙelJee
DeeveerleemleLee Sles<eeb Deefhe $eÙeeCeeb keâce&Ceeb #es$eØelÙeemeØeke=âefleØeceeCeceevesleJÙeced~
DeOegvee JesoveerÙeeefo Ûeleg<keâeIeeeflekeâce&Ceeb #es$eØelÙeemeefve™heCeeLeË met$eheÃekeâceJeleeÙe&les-
JesÙeCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er DeCCeojmme kesâJeefuemme kesâJeefue-
mecegiIeeosCe meJJeueesieb ieomme~~50~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Slesve met$esCe #es$eØelÙeemeØeceeCeb Øe™efheleb mebmceeefjleb Jee, #es$eefJeOeeves
Øe™efhelelJeeled~
KesòeheÛÛeemesCe iegefCeleeDees~~51~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—JesoveerÙemÙe Skewâkeâe Øeke=âefle: #es$eØelÙeemesve iegefCelee mevleer DemebKÙeelee:
Øeke=âleÙees YeJeefvle~ Skeâe meceÙeØeyeæeLe&leeØeke=âefleÙe&efo Ieveueeskeâcee$ee YeJeefle leefn& meJee&meeb eEkeâ ueYeecens ? Fefle
#es$eØelÙeemeiegCekeâej: meeOeefÙeleJÙe:~
De$e keâef§eoen-
‘‘JesÙeCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er meJJeueesieb ieomme kesâJeefuemme ‘‘#es$eØelÙeemesve iegefCelee:’’ Fefle
keâLece$e efYeVeeefOekeâjCeeveeb mebyebOe: ?
vewleod JeòeâJÙeb, ‘‘Skeäkesâkeäkeâe’’ Fefle met$es JeerhmeeefveoxMesve mJekeâevle:-ef#ehle yenglJesve meceeveeefOekeâjCelJeb Øeefle
efJejesOs eeYeeJeeled~
SJeceeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~~53~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SleeJevlÙe: Øeke=âleÙees YeJevleerelf e %eeleJÙeb~ SJecesJe DeeÙegvee&ceiees$eeCeeb keâce&Ceeceefhe
JesoveerÙe#es$eØelÙeememeÂMeer JÙeJemLee keâLeefÙeleJÙee~
SJeb keâce&Ceeb De„efJeOeeveeceefhe #es$eØelÙeemeb %eelJee DemebKÙeeleØeosMeØeceeCeceefhe mJeosnØeceeCeceelceeveb Megæyegæ-
efvelÙeefvejbpevehejceelcemJeYeeJeb YeeJeefÙelJee mJeMegæelcee ØekeâšefÙeleJÙe:~
FlLeb #es$eØelÙeemeb veece-DevegÙeesieÉejb SkeâeoMemet$ew: meceehleced~
Fefle ßeer<ešdKeC[eiecemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s ieefCeveer%eeveceleerke=âle-efmeæevleefÛebleeceefCe-
šerkeâeÙeeb ÉeoMe«evLes efÉleerÙeceneefOekeâejevleie&les JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegÙeesie-
ÉejveeceeÙeb efÉleerÙeesÓefOekeâej: meceehle:~
536 / JesoveeYeeieeYeeieeffJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 1, 2, 3, 4 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
DeLe JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegÙeesieÉejced
cebieueeÛejCeced
Fvõe: De°menœeveecekeâLevew§e›egâ: mlegefleb Yeefòeâle:~
lewjvJeLe&keâveeceefYeYe&efJepevee, efveIvebefle heeheb cenled~~
lesÓhÙe°esOJe&-menœeue#eCeOejb, osnb ueYesjved pevee:~
veeceevÙe°-menœekeâeefCe meleleb, kegâJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le-hebÛeoMeb JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegÙeesieÉejceefmle~ le$e leeJeled
ÛelegefYe&:mLeuew: SkeâefJebMeeflemet$ew: Sleod JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegÙeesieÉejb ØeejYÙeles~ le$e leeJelØeLecemLeues
DeefOekeâejØeefle%eeYesometÛevehejlJesve ‘‘JesÙeCee’’ FlÙeeefovee met$eÉÙeb keâLÙeles~ lele: hejb efÉleerÙemLeues Øeke=âlÙeLe&leeÙeeb
YeeieØeceeCeefve™heCelJesve ‘‘heÙeef[DeªoeS’’ FlÙeeefovee met$eÛeleg„Ùeb~ lele§e le=leerÙemLeues meceÙeØeyeæeLe&leeÙeeb
YeeieeYeeieØeefleheeovelJesve ‘‘meceÙe-’’ FlÙeeefovee met$e<ešdkebâ~ hegve§e ÛelegLe&mLeues De„keâce&meg #es$eØelÙeemeefve™heCeeLeË
‘‘Kesòe’’ FlÙeeefovee veJemet$eeCeerefle mecegoeÙeheeleefvekeâe metefÛelee YeJeefle~
DeOegvee DeefOekeâejØeefle%ee-Yesoefve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
JesÙeCee-YeeieeYeeieefJeneCes efòe~~1~~
lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe-heÙeef[Deªoe meceÙeheyeæªoe
KesòeheÛÛeemes efòe~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ØeLeceb met$eceefOekeâejmceejCeeLeË keâefLeleceefmle~
SJecesleevÙesJee$e $eerefCe DevegÙeesieÉejeefCe YeJeefvle, DevÙes<eecemebYeJeeled~
SJeb ØeLecemLeues Øeefle%eemetÛevehejlJesve YesokeâLevelJesve Ûe met$eÉÙeb ieleb~
mebØeefle Øeke=âlÙeLe&leeYeeieØeceeCeefveOee&jCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
heÙeef[DeªoeS CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees
meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Ùees Yeeiees~~3~~
ogYeeiees osmetCees~~4~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e efkebâ mebKÙeeleYeeie: efkebâ DemebKÙeeleYeeie: efkeâceveefvleceYeeie:? Fefle ØeMves
ef›eâÙeceeCes DeeÛeeÙe&osJee: meceeoOeles~ leÅeLee-
Fcee: meJee&: efkebâefÛeVÙetveefÉleerÙeYeeieØeceeCee: Øeke=âleÙees YeJeefvle~ leosJe efJemleerÙe&les-
DeJeefOe%eeveeJejCeerÙeØeke=âleÙe: DeJeefOeoMe&veeJejCeerÙeØeke=âleÙe§e he=Lekeâd-he=Lekeâd DemebKÙeeleueeskeâcee$ee YetlJee
DevÙeesÓvÙecehes#Ùe meceevee:, meJexÓefhe DeJeefOe%eeveefJekeâuhee: DeJeefOeoMe&vehegjbiecelJeesheuebYeeled~ ceefle%eevee-
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 5 JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegÙeesieÉejced /537
JejCeerÙeØeke=âleÙe: Ûe#ego&Me&ve-DeÛe#ego&Me&veeJejCeerÙeØeke=âleÙe§e he=Lekeâd-he=LeiemebKÙeeleueeskeâcee$ee YetlJee

DevÙeesÓvÙecehes#Ùe meceevee:, meJe&mÙe ceefle%eevemÙe oMe&vehegjbiecelJeeYÙegheieceeled~ ßegle%eeveeJejCeerÙeØeke=âleÙe:
DemebKÙeeleueeskeâcee$ee:~ ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙe-Øeke=âleÙe: DemebKÙeelekeâuhecee$ee:~ SleÙees: ßegle%eeve-
ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙeØeke=âlÙees: ve oMe&veceefmle, ceefle%eeve-hegjbiecelJeeled~ lesve oMe&veeJejCeerÙeØeke=âefleYÙees
%eeveeJejCeerÙeØeke=âleÙees efJeMes<eeefOekeâe:~
De$e efkeâÙevcee$ees efJeMes<e: ?
DemebKÙeeleYeeiecee$ees efJeMes<ees %eeleJÙe:~ efkeâvleg ceefle%eeves ßegle%eeveb ØeefJeMeleerefle he=Leie$e ve ie=nerleJÙeced DevÙeLee
‘osMeesveefÉYeeielJeevegheheòes:~’
DeLeJee, ßegle%eeve-ceve:heÙe&Ùe%eeveÙeesjefhe oMe&veceefmle, leoJeieleeLe&mebJesoveeÙeemle$eeefhe GheuebYeeled~ ve hetJee&YÙegheiecesve
efJejesOe: lelkeâejCeerYetleoMe&vemÙe le$e Øeefle<esOeefJeOeeveeled~
kesâJeueoMe&veeJejCeerÙemÙe Skeâe Øeke=âeflejefmle~ kesâJeue%eeveeJejCeerÙemÙeeefhe Skeâe ÛewJe~ lesve les És Deefhe meÂMÙeew
mle:~ efveõeefveõe ØeÛeueeØeÛeuee mlÙeeveie=efæ: efveõe Ûe ØeÛeuee Ûe Slee: heÃe Øeke=âleÙees oMe&veeJejCeerÙemÙe meefvle~
efkeâvleg Slee: DeØeOeevee:, ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙeØeke=âleerveecemebKÙeeleYeeielJeeled~ lele: efmeæb oMe&veeJejCeerÙeØeke=âefleYÙees
%eeveeJejCeerÙeØeke=âleÙees yengkeâe Fefle~
DemeeleeJesoveerÙeeefoMes<eØeke=âleÙees oMe&veeJejCeerÙeØeke=âleerveeb DemebKÙeeleYeeiecee$ee: YetlJee ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙe-
Øeke=âefleYÙe: DemebKÙeeleiegCee:~
DemebKÙeeleiegCelJeb keâLeb %eeÙeles ?
%eeveeJejCeerÙe-oMe&veeJejCeerÙeØeke=âleÙe: meJe&Øeke=âleerveeb ‘efÉYeeiees osMeesve:’ Fefle met$emÙeevÙeLeevegheheòesjsJe %eeÙeles~
mebØeefle %eeveeJejCeerÙemeJe&Øeke=âefleefYe: De„keâce&Øeke=âeflehegbpes Yeeies ùles meeeflejskeâefÉ™heew ueYÙesles~ meeeflejskeâØeceeCe-
ceskeâ™hemÙe DemebKÙeeleYeeie:~ leÅeLee-
%eeveeJejCeerÙeØeke=âefle<eg De„keâce&Ceeb meJe&Øeke=âeflehegbpeeled Deheveerleemeg Skeâe DeJenejMeueekeâe ueYÙeles (1)~
mebØeefle DeJeMes<ee: oMe&veeJejCeerÙeeefo mehlekeâce&Øeke=âleÙe: meefvle~ hegve: le$e DemeeleeJesoveerÙeeefoMes<eØeke=âefle<eg heÃe-
™heesve ceve:heÙe&Ùe%eeveeJejCeerÙeØeke=âleer: ie=nerlJee oMe&veeJejCeerÙeØeke=âefle<eg Øeef#ehles Øeef#ehleØeke=âefleefYe:
men oMe&veeJejCeerÙeØeke=âleÙe: %eeveeJejCeerÙeØeke=âefleefYe: meÂMÙees YeJeefvle~ Deheveerles efÉleerÙee DeJenejMeueekeâe
ueYÙeles (2)~
hegve: ie=nerleeJeMes<eemeg Øeke=âefle<eg %eeveeJejCeerÙeØeke=âefleØeceeCesve ef›eâÙeceeCeemeg Skeâ™hemÙe DemebKÙeeleYeeie: DeJenej:
GheueYÙeles, %eeveeJejCeerÙemÙe Øeke=âefle<eg Ùeefo Skeâe DeJenej keâeueMeueekeâe ueYÙeles lee|n ie=nerleMes<eØeke=âefle<eg eEkeâ
ueYeecens Fefle ØeceeCesve heâueiegefCele-FÛÚeÙeeb DeheJeefle&leeÙeeb Skeâ™hemÙe DemebKÙeeleYeeieesheuebYeeled~ SleeYÙeeb
meeeflejskeâefÉ™heeYÙeeb meJe&Øeke=âefle<eg DeheJeefle&leemeg %eeveeJejCeerÙeØeke=âefleØeceeCeb ueYÙeles~ SJeb oMe&veeJejCeerÙemÙeeefhe
meeeflejskeâefÉ™hecee$ees Yeeienej: meeOeefÙeleJÙe:~
mebØeefle JesoveerÙeeefoMes<e<ešdkeâce&Ceeb YeeieØeceeCeefveOee&jCeeLeË ØeMveesòej™hesCe met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
JesÙeCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieeso-DeblejeFÙemme keâccemme heÙe[erDees
meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Ùees Yeeiees~~5~~
538 / JesoveeYeeieeYeeieeffJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 6 mes 12 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—mJekeâ-mJekeâØeke=âefleefYe: meJe&Øeke=âeflemecetns Yeeies ùles DemebKÙeeleueeskeâcee$e™heesheuebYeeled~
SJeb DemebKÙeeleueeskeâcee$eØeceeCeefJeYeeJe YeeJe-KÙeeefle-ueeYe-hetpeeefo- YeeJeeved lÙekeälJee efvepeMegæyegæhejceelce-
mJe™heßeæeve%eeveevegÛejCe™heeYesojlve$eÙeYeeJeveeb kegâJe&odefYe: YeJeefÆ: Yesojlve$eÙeceskeâosMejlve$eÙeb Jee oOeevew:
mJeelceefveefOeb GheueyOegkeâecew: cees#eceeiex meleleb heg®<eeLeex efJeOesÙe:~
SJeb efÉleerÙemLeues Øeke=âlÙeLe&leeYeeieØeceeCeefveOee&jCelJesve met$eÛeleg„Ùeb ieleced~
DeOegvee-DeefOekeâejØeefle%eekeâLeve-%eeveoMe&veeJejCeÉÙekeâce&Cees: meceÙeØeyeæeLe&leeYeeieØeefleheeoveeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
meceÙeheyeæªoeS~~7~~
CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er leermeb leermeb
meeiejes J ecekeâes [ ekeâes [ er Ù ees meceÙeheyeæªoeS ieg e f C eoeS meJJeheÙe[er C eb
kesâJeef[ÙeeDees Yeeiees ?~~8~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$e ØeLecemet$eceefOekeâejmceejCeeLeË Jele&les~
De$ewJeb met$emebyebOe: keâle&JÙe:~ leÅeLee-ef$ebMeled ef$ebMeled meeiejeshecekeâesšekeâesešf ØeceeCeb meceÙeØeyeæeLe&leeÙeeb iegeCf eleeÙeeb
%eeveeJejCeerÙeoMe&veeJejCeerÙemÙe keâce&Ce: Skewâkeâe Øeke=âeflejsleeJeleer YeJeefle~ SJebefJeOee: %eeveeJejCeerÙe-oMe&veeJejCeerÙe-
keâce&Øeke=âleÙe: meJe&Øeke=âleerveeb efkeâÙeeved Yeeie:? Fefle mebyebOe: keâle&JÙe:~ Mes<eb megieceb~
De$e meeeflejskeâefÉ™hecee$eYeeienej: hetJe&efceJe meeOeefÙeleJÙe:, iegCekeâejke=âleYesosve men meeeflejskeâefÉ™heYeeienejmÙe
mebØeefle JesoveerÙeeefoMes<e<ešdkeâce&Ceeb YeeieØeceeCeefveOee&jCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
SJeb JesÙeCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieeso-DeblejeFÙeeCeb Ûe CesÙeJJeb~~10~~
CeJeefj efJemesmees meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Ùees Yeeiees~~11~~
DemebKesppeefo Yeeiees~~12~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee %eeveeJejCeerÙe-oMe&veeJejCeerÙeÙees: meceÙeØeyeæeLe&leeb mJekeâ-mJekeâeslke=â„-
efmLeefleefYe: iegCeefÙelJee Øeke=âleerveeb ØeceeCeØe™heCee ke=âlee leLee Sles<eeb keâce&Ceeb mJekeâ-mJekeâeslke=â„yebOeefmLeefleefYe: yebOekeâkeâeuew§e
meceÙeØeyeæeLe&leeb iegCeefÙelJee Øeke=âefleØeceeCeØe™heCee keâle&JÙee cebocesOeeefJeefMe<ÙeyeesOeveeLe&efceefle~
hegve: meJe&Øeke=âleerveeb efkeâÙeodYeeiees efJeMes<e:? Fefle ØeMves meefle DemebKÙeeleYeeiees %eeheefÙeleJÙe:~
SleeefYe: meceÙeØeyeæleeØeke=âefleefYe: meJe&Øeke=âeflemecetns Yeeies ùles DemebKÙeele™heesheuebYeeled~
Sleled Øeke=âefleieCeveeJÙeJemLeeb %eelJee keâce&Ceeb efmLeefleyebOekeâejCeefveefceòesYÙees YeerlJee mJeMegæhejceevebomJeYeeJeceelceeveb
YeeJeefÙelJee mecÙekeälJeÂ{erkeâlegË YeeJeveÙee Ûe YeieJeÛÛejCeMejCeb ie=nerleJÙeced~
SJeb le=leerÙemLeues keâce&meceÙeØeyeæeLe&lee YeeieefveOee&jCelJesve met$e<ešdkebâ ieleced~
SJeb meceÙeØeyeæeLe&lee keâefLelee~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 13 mes 21 JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegÙeesieÉejced /539
DeOegvee #es$eØelÙeeme efve™heCeØeefle%eekeâLeve-%eeveeJejCekeâce&#es$eØelÙeemeefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-

KseòeheÛÛeemes efòe~~13~~
CeeCeeJejCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er pees ceÛÚes peesÙeCemenefmmeÙees
meÙebYegjceCemecegömme yeeefnefjuueS le[s DeefÛÚoes, JesÙeCemecegiIeeosCe mecegnoes,
keâeGuesefmmeÙeeS ueiiees, hegCejefJe ceejCebefleÙemecegiIeeosCe mecegnoes, efleefCCe
efJeiienkebâ[ÙeeefCe keâeTCe mes keâeues DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg GJeJeefppe-
nefo efòe KesòeheÛÛeemeSCe iegefCeoeDees meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Ùees Yeeiees ?~~14~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ØeLecemet$eceefOekeâejmceejCeeLeË Jele&les~
‘pees ceÛÚes’ FlÙeeefob ke=âlJee ‘GJeJeefppenefo’ heÙeËleb keâLeveb, Ùeoefmle leled Devesve met$esCe #es$eØelÙeeme:
Øe™efhele:~ Slesve #es$eØelÙeemesve iegefCelee: meceÙeØeyeæeLe&lee: Øeke=âleÙees %eeveeJejCeerÙemÙe keâce&Ce: Skewâkeâe Øeke=âefle:
SleeJevlÙees YeJeefvle~
hegve: SJebefJeOee: %eeveeJejCeerÙemÙe keâce&Ce: Øeke=âleÙe: meJe&Øeke=âleerveeb efkeâÙeeved Yeeie:? Fefle ØeMveJeeÛekeâmet$emÙee$e
mebyebOe: keâle&JÙe:~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—De$eleveiegCekeâejs meJe&Øeke=âleerveeb melÙeefhe meJe&Øeke=âleÙees %eeveeJejCeerÙemÙe
Øeke=âefleØeceeCesve DeheefÜÙeceeCee: meeeflejskeâefÉ™hecee$eeJenejMeueekeâeveeb GheuebYeefveefceòee YeJevleerefle~
mebØeefle oMe&veeJejCeef$ekeâØeke=âefle#es$eØelÙeeme efve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
CeJeefj ceesnCeerÙe-DeblejeFÙemme meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Dees Yeeiees~~17~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Sles<eeb keâce&Ceeb ÙeLee %eeveeJejCeerÙemÙe #es$eØelÙeemeØeke=âefleØe™heCee ke=âlee leLee
YeeieeYeeie§e keâle&JÙe:~ Mes<eb megieceb Jele&les~
DeOegvee JesoveerÙeeefo-DeIeeeflekeâce&YeeieeYeeieefve™heCeeLeË met$e$eÙeceJeleeÙe&les-
JesÙeCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er DeCCeojmme kesâJeefuemme kesâJeefue-
mecegiIeeosCe mecegnomme meJJeueesieb ieÙemme KesòeheÛÛeemeSCe iegefCeoeDees
meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Dees Yeeiees~~19~~
SJeb DeeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~~21~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—ÙeLee JesoveerÙemÙe YeeieeYeeie: Øe™efhelemleLee Sles<eeb $eÙeeCeeb keâce&Ceeb Øe™heefÙeleJÙe:~
540 / JesoveeYeeieeYeeieeffJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 21 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Flees efJeMes<e:-%eeveeJejCe-oMe&veeJejCe-ceesnveerÙe-DeblejeÙeeCeeb Ieeeflekeâce&Ceeb JesoveerÙe-DeeÙeg-vee&ce-iees$eeCeeb

ÛeeIeeeflekeâce&Ceeb #es$eØelÙeemeb %eelJee Denefve&Meb YeeJeefÙeleJÙeb Ùeled Sles<eeb keâce&Ceeb cetuekeâejCeb ceesnveerÙekeâce& SJe Delees
ÙeLee mÙeeòeLee ceesnveerÙekeâce&efJeveeMeeLeË ÉeoMeeveghesÇ#eeb hegve: hegve: YeeJeÙeved meved mebmeejMejerjYeesies<eg efveefJe&CCees YetlJee
Den&eflmeæeÛeeÙeexheeOÙeeÙemeeOeg<eg hebÛehejcesef…<eg Yeefòeâ: keâle&JÙee~ hegve§e YesoeYesojlve$eÙeØeehlÙeLeË heg®<eeLeex efJeOeeleJÙe:~
DemÙe cenle: <ešdKeC[eiece«ebLehe"vehee"vemÙe S<e SJe meejes %eeleJÙeesÓefmle~
SJeb ÛelegLe&mLeues #es$eØelÙeemeYeeieeYeeieefve™heCehejlJesve veJemet$eeefCe ieleeefve~
Fefle ßeercel<ešdKeC[eiecemÙe Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s ÉeoMes «evLes ieefCeveer%eeveceleerke=âle-
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb efÉleerÙeceneefOekeâejevleie&les JesoveeYeeiee-
YeeieefJeOeeveveeceeÙeb le=leerÙeesÓefOekeâej: meceehle:~
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 1 mes 6 JesoveeuheyenglJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /541
DeLe Jesovee-DeuheyenglJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
cebieueeÛejCeced
Ùeod õJÙeeefLe&keâleesÓhÙeveeefoefveOeveb, heÙee&Ùele: meeÅeefhe~
pewvesvõb JejMeemeveb efMeJekeâjb, leerLexÕejw: Jeefle&leced~~
kegâÙee&led %eeveceefleb efßeÙeb efJeleveg ces, vebÅeeÛÛe peerÙeeefÛÛejced~
ßeer leerLeËkeâjMeemeveeefve meleleb, kegâJe&vleg ces (vees) cebieueced~~1~~
DeLe efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&le-<ees[Meb JesoveeuheyenglJeevegÙeesieÉejceefmle~ le$e leeJeled
ÛelegeYf e&:mLeuew: <e[deJf ebMeeflemet$ew: JesoveeuheyenglJeevegÙeesieÉejb ØeejYÙeles~ le$e leeJeled ØeLecemLeues DeefOekeâejØeefle%eekeâLevelJesve
Yesoefve™heCehejlJesve Ûe ‘JesÙeCee’ FlÙeeefovee met$eÉÙeb Jele&les~ hegve: efÉleerÙemLeues Øeke=âlÙeLe&leeuheyenglJekeâLevelJesve
‘‘heÙeef[-’’ FlÙeeefovee De„ew met$eeefCe keâLÙevles~ leoveg le=leerÙemLeues meceÙeØeyeæeLe&leeÙeeceuheyenglJekeâLevelJesve
‘‘meceÙeheyeæªoeS’’ FlÙeeefovee De„ew met$eeefCe Je#Ùevles~ hegve§e #es$eØelÙeemeehes#eÙee DeuheyenglJeefve™heCelJesve
‘‘KesòeheÛÛeemeS efòe’’ FlÙeeefovee met$ee„keâefceefle mecegoeÙeheeleefvekeâe metefÛelee YeJeefle~
DeOegvee DeefOekeâejØeefle%eeYesoefve™heCeeLeË met$eÉÙeceJeleeÙe&les-
JesÙeCeeDehheeyengS efòe~~1~~
lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle-heÙeef[Deªoe
meceÙeheyeæªoe KesòeheÛÛeemeS efòe~~2~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—SJece$e $eerCÙesJeevegÙeesieÉejeefCe YeJeefvle, DevÙes<eecemebYeJeeled~
SJeb ØeLecemLeues DeefOekeâejØeefle%eemetÛekeâ-Yesoefve™hekeâhejlJesve met$eÉÙeb ieleced~
mebØeefle Øeke=âlÙeLe&leeuheyenglJemetÛeveeLeË met$ee„keâceJeleeÙe&les-
heÙeef[DeªoeS meJJelLeesJee ieesomme keâccemme heÙe[erDees~~3~~
kegâle: ? efÉheefjceeCelJeeled~ ÉdÙebkeâØeceeCelJeeefolÙeLe&:~
JesÙeCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees leefòeÙeeDees ÛesJe~~4~~
meeleeJesoveerÙeemeeleeJesoveerÙeYesosve efÉYeeJeesheuebYeeled~
DeeGDemme keâccemme heÙe[erDees mebKesppeiegCeeDees~~5~~
keâes iegCekeâej: ? És ™hes mle:~
DeblejeFÙemme keâccemme heÙe[erDees efJemesmeeefnÙeeDees~~6~~
efkeâÙevcee$esCe ? mJekeâÛelegYee&iecee$esCe DeefOekeâe %eeleJÙee:~
542 / JesoveeuheyenglJeeffJeOeeveevegÙeesieÉejced met$e 7 mes 18 Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
ceesnCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees mebKesppeiegCeeDees~~7~~

3
keâes iegCekeâej: ? efÉ-hebÛeYeeieesve<e[d™heeefCe meefvle~ (5 5 5 ·28 )~
Ceecemme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~8~~
De$e iegCekeâej: DemebKÙeelee ueeskeâe %eeleJÙee YeJeefvle~
obmeCeeJejCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~9~~
De$eeefhe iegCekeâej: DemebKÙeelee ueeskeâe:~
CeeCeeJejCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees efJemesmeeefnÙeeDees~~10~~
De$eemebKÙeelee: keâuhee: efJeMes<eeefOekeâe cevleJÙee:~
SJeb efÉleerÙemLeues Øeke=âlÙeLe&leeÙeeb DeuheyenglJeefve™heCelJesve met$ee„kebâ ieleced~
FlLeb Øeke=âlÙeLe&lee meceehlee~
mebØeefle meceÙeØeyeæeLe&leeuheyenglJeØeefleheeoveeLeË met$ee„keâceJeleeÙe&les-
meceÙeheyeæªoeS meJJelLeesJee DeeGDemme keâccemme heÙe[erDees~~11~~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—Devleceg&ntle&ØeceeCelJeeled DeeÙeg:keâce&Ce: Øeke=âleÙe: meJe&mleeskeâe: keâLÙevles~
ieesomme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~12~~
De$e iegCekeâej: heuÙeeshecemÙe DemebKÙeeleYeeie: keâLeefÙeleJÙe:~
JesÙeCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~13~~
hebÛeoMekeâesšekeâesefšmeeiejesheceØeceeCees efJeMes<eeefOekeâesÓ$e %eeleJÙe:~
DeblejeFÙemme keâccemme heÙe[erDees mebKesppeiegCeeDees~~14~~
meeeflejskeâef$e™heeefCe iegCekeâejesÓ$e cevleJÙe:~
De$e iegCekeâej: mebKÙeelee: meceÙee: meefvle~
De$e iegCekeâej:, DemebKÙeelee ueeskeâe: meefvle Fefle %eeleJÙe:~
De$eeefhe iegCekeâej: DemebKÙeeleueeskeâØeceeCees %eeleJÙe:~
DemebKÙeelee: keâuhee: efJeMes<eeefOekeâe %eeleJÙee:~
SJeb le=leerÙemLeues meceÙeØeyeæeLe&leeÙeeb DeuheyenglJeefve™heCelJesve met$ee„kebâ ieleced~
FlLeb meceÙeØeyeæeLe&lee meceehlee~
mebØeefle #es$eØelÙeemeehes#eÙee Øeke=âleerveeceuheyenglJeefve™heCeeLeË met$ee„keâceJeleeÙe&les-
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 met$e 19 mes 26 JesoveeuheyenglJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced /543
KesòeheÛÛeemeS efòe meJJelLeesJee DeblejeFÙemme keâccemme heÙe[erDees~~19~~

efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—hebÛeiegeCf ele-ef$ebMelmeeiejeshecekeâesšekeâesešf iegeCf ele cenecelmÙeeslke=â„ #es$eØeceeCelJeeled
DevlejeÙemÙe keâce&Ce: Øeke=âleÙe: meJe&mleeskeâe: meefvle~
efmeæebleefÛevleeceefCešerkeâe—veJeMele-hebÛeveJeeflemeeiejeshecekeâesšekeâesefšefYe: iegefCelecenecelmÙeeslke=â„#es$ecee$e-
Øeke=âeflelJeeled~ De$e iegCekeâej: meeeflejskeâ<ešd™heeefCe~
DeeGDemme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~21~~
Devleceg&ntle&iegefCeleIeveueeskeâØeceeCelJeeled~ De$e iegCekeâej: peielØelejmÙe DemebKÙeeleYeeiees %eeleJÙe:~
ieesomme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~~22~~
De$e iegCekeâej: Devleceg&ntòe&sveeheJeefle&le ef$ebMelmeeiejeshecekeâesšekeâesefšØeceeCees %eeleJÙe:~
JesÙeCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees efJemesmeeefnÙeeDees~23~~
De$e efJeMes<eeefOekeâ: DemebKÙeeleueeskeâcee$ees YeJeefle~
De$e iegCekeâej: DemebKÙeelee ueeskeâe cevleJÙee:~
iegCekeâejesÓ$e DemebKÙeelee ueeskeâe %eeleJÙee:~
De$eeefhe ØelejmÙe DemebKÙeeleYeeiecee$ees efJeMes<eeefOekeâes %eeleJÙe:~
leelheÙe&ce$e-keâce&Øeke=âleerveeb ef$eefJeOeevegÙeesieÉejb heef"lJee keâcee&œeJeyebOekeâejCeeefve efÛevleefÙeleJÙeeefve~ hegve§e
‘‘kesâJeefueßeglemebIeOece&osJeeJeCe&Jeeoes oMe&veceesnmÙe’’ FlÙeeefo met$eeLeË hegve: hegve: efJeefÛevlÙe oMe&veceesnveerÙeeœeJeyebOe-
keâejCecehemeeÙe& YesoeYesojlve$eÙeYeeJeveeb YeeJeÙeefÆ: hebÛeieg™Ceeb ÛelegeJf eËMeefleleerLeËkeâjeCeeb Ûe MejCeb ie=nerlJee ØeeLe&eÙf eleJÙe:~
leLeeefn- ÙeeÛesÓnb ÙeeÛesÓnb efpeve! leJe ÛejCeejefJeboÙeesYe&eòf eâced~
ÙeeÛesÓnb ÙeeÛesÓnb hegvejefhe leecesJe leecesJe~~
SJeb efpevesvõosJeYeefòeâØemeeosve mecÙeioMe&veb Â{erke=âlÙe efpeveeiecehe"vehee"veefveefceòesve mecÙei%eeveejeOeveeb kegâJe&eÆ f :
ÙeLeeMeefòeâ mecÙekedâÛeeefj$ecevegheeueveerÙeced~
SJeb ÛelegLe&mLeues #es$eØelÙeemeveeuheyenglJeØeefleheeovelJesve met$ee„kebâ ieleced~
ke=âleefmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb JesoveeuheyenglJeevegÙeesieÉejveeceeÙeb
ÛelegLeexÓefOekeâej: meceehlee:~
i:i: i:i
544 / JesoveeYeeieeYeeieeffJeOeeveevegÙeesieÉejced Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Flees efJemlej:-<ešdKeC[eiece«evLemÙe ÛelegLe&Keb[s JesoveeveeceOesÙes <ees[Me DevegÙeesieÉejeefCe JeefCe&leeefve meefvle~

DeeÅeeefve heÃeevegÙeesieÉejeefCe oMece«evLes-hegmlekesâ efJemlejsCe Øeefleheeefoleeefve~ hegve: JesoveekeâeueefJeOeeve-
JesoveeYeeJeefJeOeeveveeceevegÙeesieÉejÉÙeb SkeâeoMece«evLes-hegmlekesâ keâefLeleb~ leovevlejb JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveeoejYÙe
JesoveeuheyenglJeefJeOeeveheÙeËleb veJeevegÙeesieÉejeefCe Deefmceved ÉeoMes «evLes-hegmlekesâ Øeeskeäleeefve~
Deefmceved «ebLes ceneefOekeâejew Éew efJeYeeefpeleew mle:~ JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveeoejYÙe JesoveevevlejefJeOeeveheÙeËleb
heÃeevegÙeesieÉejmeceefvJeleesÓÙeb ØeLecees ceneefOekeâej: keâefLele:~ Deefmceved ceneefOekeâejs met$emebKÙee: ÉeoMeeefOekeâMeleeefve
%eeleJÙee:~ hegve§e efÉleerÙes ceneefOekeâejs JesoveemebefVekeâ<e&efJeOeeveeoejYÙe JesoveeuheyenglJeefJeOeeveheÙeËlee: ÛelJeejesÓefOekeâeje:~
les<eg met$eeefCe SkeâefJebMelÙeefOekeâÛeleg:Meleeefve meefvle~ De$e «ebLes met$eeefCe $eÙeefŒebMeoefOekeâheÃeMeleeefve meefvle~
Deefmceved met$e«ebLes cenemecegõs %eeveece=leefuehmeÙee ceÙeeJeieenveb ke=âlJee ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&JeÙe&ke=âheeØemeeosve OeJeueešerkeâeÙee
ceveekeâdmeejb ie==nerlJee mJeeuheyegædÙee ieerJee&CeerYee<eeÙeeb ‘‘efmeæebleefÛevleeceefCeveeceOesÙee’’ šerkeâe efueefKelee, mee kesâJeueb
mJeelceMegædÙew mJeelceefmeædÙew efÛeÛÛewlevÙeefÛebleeceefCemJe™heefvepeMegæyegæefmeæhejceelceheoØeehlÙew ÛewJe jefÛelee ve Ûe
ueeskeâKÙeeefleYeeJeveÙee~
keâemegefÛeled Øeefle<eg efJeMes<ehee" GheueYÙeles leonceefhe GæjsÙeb-‘‘JesÙeCeeKeb[meceòee’’ Fefle hee":~ lele§e efvecvehee":
GheueYÙeles -‘‘Cecees CeeCeejenCeeS, Cecees obmeCeejenCeeS, Cecees ÛeefjòeejenCeeS, Cecees leJeejenCeeS, Cecees DejnbleeCeb,
Cecees efmeæeCeb, Cecees DeeFefjÙeeCeb, Cecees GJepPeeÙeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb, Cecees YeÙeJeoes cenefoceneJeerj-
Je[d{ceeCeyegæefjefmemme, Cecees YeÙeJeoes ieesocemeeefcemme, vece: mekeâueefJeceuekesâJeue%eeveeJeYeeefmeves, vecees JeerlejeieeÙe
cenelceves vecees Jeæ&ceeveYeóejkeâeÙe~
DeyeesOes yeesOeb Ùees peveÙeefle meoe YeJÙekegâcego~s
ØeYetÙe Øeuneoer ogefjleheefjleeheesheMeceve:~~
leheesJe=efòeÙe&mÙe mhegâjefle peieoevevopeveveer~
efpeveOÙeeveemeòeâes peÙeefle kegâueÛevões cegevf ejÙeced~~
JesoveeKeC[b meceehleced~
Jele&ceevekeâeues pebyetÉerhes Yejle#es$es DeeÙe&Keb[s YeejleosMes efyenejØeosMes veeueboepeveheos jepeie=nerveiejer-efmeæ#es$eveecvee
Øeefmeæeefmle~ FÙeb cegefvemeg›eleveeLeYeieJelees pevceYetefcejefmle~ DeOegvee JeerjefveJee&CemebJeled ef$ebMeoefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleceb
Jele&les~ Jele&ceevekeâeueeled SkeâeoMeue#e<e[Meereflemenœe-hebÛeMeleef$ebMeodJe<e&hetJeË cegefvemeg›elees YeieJeeved efveJee&CeheoceJeehe~
SJeb ÉeoMeue#e-<ees[Memenœe-hebÛeMeleef$ebMeodJe<e&hetJeË pewveleerLeËkeâjhejbhejeÙeeb Demeew efJebMeeflelecees YeieJeeved leerLeËkeâjosJees
jepeie=nerMeemekeâ: meewOece&svõhetefpelees cenejepemegefce$emÙe ceneje%eer meesceceeb pevce pe«een~ S<e nefjJebMeefMejesceefCe:
leerLeËkeâjes YeieJeeved De$ewJe oer#eeb pe«een, De$ewJe Ûe kesâJeue%eeveceefhe mebØeehveesled~ DeÙeb peielØeYeg: cece ÛelegefJe&OemebIemÙe
meJe&peieleeb meJe&YeJÙeeveeb Ûe cebieueb kegâÙee&led~
meeOe&ÉeoMehegâšØeefcelee DemÙe YeieJele: Øeeflecee celØesjCeÙee mLeeefhelee hebÛekeâuÙeeCekewâ: Øeefleef…lee peeÙeles
jepeie=nerpevceYetefce#es$es~ meeefhe efÛejkeâeueb mLesÙeeled efpeveMeemeveØeYeeJeveeb efJemleejÙevleer meJe&keâeueb keâle¸&Ceeb oMe&keâeveeb
hetpekeâeveeb Ûe cebieueb kegâÙee&led meJe&peieefle #esceb, megefYe#eb, keâuÙeeCeb Ûe kegâÙee&efoefle YeeJeÙeecÙenced~
cene›eleb cegefòeâheLeb oOeeve:, Øeehle: Øecegefòebâ cegefvemeg›elemlJeb~
yeeseOf e: meceeefOe: heefjCeeceMegeæ f :, YetÙeeled meoe ces efn veceesÓmleg legYÙeced~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegÙeesieÉejced /545
mebØeefle ÙemÙe leerLe&keâjmÙe Meemeveb ØeJele&les~ ÙemÙe <e[defJebMeefleMeleleces ceneslmeJes YeejleosMemÙe Meemekeâ-
ØeOeeveceb$ÙeeoÙe: menYeeefieveesÓYeJeved~ lemÙewJe pevceYetefcekegbâ[uehegjerleerLe&#es$es efmLelJee Denb Fceeb efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâeb
DeefueKeced~ šerkeâe uesKeves kegâC[uehegÙee&: jepeie=ner#es$eb keâoeefÛeled heeJeehegjer-efmeæ#es$eceefhe ieÛÚvleer Deemeced~ hegve:
hegve: JevoveeLeË ielJee le$eeefhe GYeÙe#es$es Deefhe GheefJeMÙe efueKevleer Deefmce~ ßeerYeieJevceneJeerjmJeeefceve: pevceYetefce-
osMeveeYetefce-efveJee&CeYetefce$eÙeleerLe&YetceÙe: ßeer ceneJeerj ef$eJesCeermebiecemeÂMee: Demceekebâ ceve:ØemeòÙew JeeCeerMegæŸew efmeæŸew
Ûe YetÙeemegefjefle ÙeeÛeecens~ YeieJevleceefvleceleerLe&keâjb ßeerceneJeerjmJeeefcevecencevevleMe: ØeJevos~
efßeÙeeefYeJe=æ: Keueg Jeæ&ceeve:, ßeercegeòf eâue#cÙee YegJeveeefOeveeLe:~
meJee&Le&emf eædÙee ke=âleke=âlÙeefmeæ:, lJeeb veewecf e Yees Jeerj! efvepeelceefmeædÙew~~1~~
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heovleYetleyeefuemetefjØeCeerle<ešdKeC[eiecemÙe ÛelegLe&KeC[s ÉeoMes «evLes
ßeerYetleyeefuemetefjke=âle -‘JesoveeKeb[veece’-«ebLemÙe ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&efJejefÛeleOeJeuee-
šerkeâeØecegKeveevee«evLeeOeejsCe efJejefÛeleeÙeeb efJebMeefleleces Meleeyoew ØeLecee-
ÛeeÙe&MÛeeefj$eÛe›eâJeleea-ßeerMeebeflemeeiejmlemÙe ØeLeceheóeOeerMeŠ
ßeerJeerjmeeiejeÛeeÙe&mlemÙe efMe<Ùee-pecyetÉerhejÛeveeØesefjkeâe-
ieefCeveer%eeveceleerke=âle-efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb
DeÙeb JesoveemeefVekeâ<e&efJeOeeveeefo-Jesoveeuhe-
yenglJeefJeOeeveheÙeËleØe™hekeâes efÉleerÙees
ceneefOekeâejŠ meceehle:~
i:i:i:i
Ghemebnej:
DeOegvee JesoveeKeC[«evLemÙe Ghemebnej: ef›eâÙeles-
De«eeÙeCeerÙehetJe&mÙe hebÛeceJemlegve: ÛelegLe&ØeeYe=lemÙe ‘keâce&Øeke=âefle’ veece Deefmle1~ lemÙee: keâce&Øeke=âles: ÛelegefJeËMeefle-
DevegÙeesieÉejeefCe meefvle-‘ke=âefle-Jesovee-mheMe&-keâce&-Øeke=âefle-yebOeve-efveyebOeve-Øe›eâce-Ghe›eâce-GoÙe-cees#e-meb›eâce-
uesMÙee-uesMÙeekeâce&-uesMÙeeheefjCeece-meeleemeele-oerIe&ÜmJe-YeJeOeejCeerÙe-hegûueeòe-efveOeòeeefveOeòe-efvekeâeefÛeleeefvekeâeefÛele-
keâce&efmLeefle-heef§ecemkebâOe-DeuheyenglJeeveerefle %eeleJÙeeefve~
Deefmceved ÛelegLe&s ‘JesoveeKeb[bveeceOesÙes ÛelJeejes «evLee: efJeÅevles~ veJece-oMece-SkeâeoMe-ÉeoMece™hesCe~
veJecehegmlekesâ ‘ke=âefle’ veeceevegÙeesieÉejceefmle, Deefmceved «ebLes <ešdmehleefle met$eeefCe~De$e «evLes efJeMes<esCe Ûeleg§elJeeefjbMeled
ieCeOejJeueÙeceb$ee efJemle=leeLee&: keâefLelee:~ oMecehegmlekeâeoejYÙe ‘Jesovee’ DevegÙeesieÉejceefmle~ le$e Jesoveeefve#eshe-
JesoveeveÙeefJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeeve-JesoveeõJÙeefJeOeeve-Jesovee#es$eefJeOeeve-JesoveekeâeueefJeOeeve-JesoveeYeeJeefJeOeeve-
JesoveeØelÙeÙeefJeOeeve-JesoveemJeeefcelJeefJeOeeve-JesoveeJesoveeefJeOeeve-JesoveeieefleefJeOeeve-JesoveeDeveblejefJeOeeve-
JesoveemeefVekeâ<e&eJf eOeeve-JesoveeheefjceeCeefJeOeeve-JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeve-JesoveeuheyenglJeefJeOeeveeveerelf e <ees[MeevegÙeesieÉejeefCe
JeefCe&leeefve~
oMecehegmlekesâ Jesoveeefve#eshe-JesoveeveÙeefJeYee<eCelee-JesoveeveeceefJeOeeve-JesoveeõJÙeefJeOeeve-Jesovee#es$eefJeOeeve veeceeefve
hebÛeevegÙeesieÉejeefCe keâefLeleeefve~ le$e «ebLes met$emebKÙee$eÙeesefJebMelÙeefOekeâef$eMeleeefve meefvle~
SkeâeoMecehegmlekesâ JesoveekeâeueefJeOeeve-JesoveeYeeJeefJeOeeve-veeceOesÙes És DevegÙeesieÉejs mle:~ De$e met$eeefCe
ef$eveJelÙeefOekeâheÃeMeleeefve meefvle~
ÉeoMecehegmlekesâ JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveeoejYÙe JesoveeuheyenglJeefJeOeeveheÙeËleb veJeevegÙeesieÉejeefCe Øeefleheeefoleeefve
YeJeefvle~
Deefmceved «evLes ÙeÅeefhe Éew ceneefOekeâejew ke=âlJee ØeLeces ceneefOekeâejs hebÛeeefOekeâeje efÉleerÙes ceneefOekeâejs ÛelJeejesÓefOekeâeje:
ke=âlee:~ leLeeefhe ÛelegeJf eËMelÙegveesieÉejs JesoveevegÙeesieÉejb efÉleerÙeceefmle~ Deefmceved Jesoveeveeefcve DevegÙeesieÉejs <ees[MeevegÙeesieÉejeefCe
DevleYeso™hesCe keâefLeleeefve~ leohes#eÙee Fceeefve JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejeefo veJece-oMeceeefo<ees[MeheÙeËleb
DevegÙeesieÉejeefCe %eeleJÙeeefve YeJeefvle~
De$e ÉeoMece«evLes met$eeefCe $eÙeefŒebMeoefOekeâheÃeMeleeefve %eeleJÙeeefve~
Deefmceved ÛelegLe&Keb[s JesoveeveeceOesÙes meJee&efCe met$eeefCe Skeâmenœe-hebÛeMele-Ûelego&MeØeefceleeefve YeJeefvle~
leelheÙe&cesleled-veJece«evLes ke=âlÙevegÙeesieÉejb, hegve§e oMecewkeâeoMeceÉeoMecehegmlekesâ<eg ‘Jesovee’ veeceevegÙeesieÉejb
JeefCe&leced~ DeleSJe DemÙe ‘JesoveeKeC[’ veece meeLe&keâceefmle~
De«es ÛelegefJeËMeefle-DevegÙeeieÉejs<eg ceOÙes ‘mheMe&-keâce&-Øeke=âlÙeeefo-ÉeefJebMelÙevegÙeesieÉejeCeeb JeCe&vee YeefJe<Ùeefle~
les<eg «ebLes<eg Jeie&Ceeveeb ØeOeevelJeeled ‘Jeie&CeeKeC[’-efceefle meb%ee Jele&les~
S<eg hebÛeKeC[s<JesJe <ees[Me«evLee efJeYeòeâe: meefvle~ <e‰KeC[es ceneyebOeveeceOesÙeesÓefmle Fefle %eeleJÙeced~
1. <ešdKeb[eiece, OeJeueešerkeâe meceefvJele hegmlekeâ 9, he=. 134~

<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 jepeie=nerleerLe&mÙe ceenelcÙeced /547
jepeie=ner-leerLe&mÙe ceenelcÙeced-
heeJeehegjer efmeæ#es$es heeb[gkeâefMeueeheefjmejs veJeefveefce&lecebefojs ßeerceneJeerjmJeeefcevemleoJeieenveeØeceeCeØeJeeueJeCeeaÙe-
ØeefleceeÙee: hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰eb ceeie&Meer<e&hebÛecÙee: ØeejYÙe oMeceerheÙeËleb keâejefÙelJee jepeie=nerleerLex JeÙeb meceeielee:~
DeOegvee$e jepeie=nerleerLe&#es$es ceeie&Meer<e&MegkeäuewkeâeoMÙee DeejYÙe hetefCe&ceeheÙe&vlee YeieJele: ßeercegefvemeg›eleveeLemÙe
pevceYetceew lemÙewJe YeieJele: heÃekeâuÙeeCekeâØeefle‰e YeJevleer Deemles~
ßeercegefvemeg›eleveeLemÙe peerJeveJe=òeced-
Jele&ceeveeJemeefhe&CeerkeâeuemÙe ÛelegeJf eËMeefleleerLeËkeâjhejchejeÙeeb efJebMeefleleceesÓÙeb YeieJeeved Jele&ceevekeâeues efJenejØeevlemÙe
veeueboe-peveheos efmLelejepeie=nerveieÙeeË ÉeoMeue#e<ees[Memenœe-heÃeMeleef$ebMeodJe<e&hetJeË DepeeÙele~ DemÙe YeieJelees
ieYe&-pevce-lehe:kesâJeue%eevekeâuÙeeCeevÙe$ewJe yeYetJeg:~ meccesoefMeKejs efvepe&jeveeceketâšeled efveJee&Ceb Ûe Øeehe~
efhelee megecf e$ees cenejepe:, ceelee meescee ceneje%eer, nefjJebMeefleuekeâØeYeg: Jew[Ùt e&ceefCemeefVeYe: keâeefvleceeved, MejerjeslmesOees
efJebMeefleOevegØeceeCeb, ef$ebMelmemenœeJe<ee&Ùeg<keâ:~ YeieJeeved cegefvemeg›eleveeLe: ßeeJeCeke=â<CeeefÉleerÙeeÙeeb ieYe&keâuÙeeCekebâ mebØeehÙe
JewMeeKeke=â<CeeÉeoMÙeeb pevce ie=nerleJeeved~ ÉeefJebMeeflemenœeheÃeMeleJe<ee&vevlejb jepÙeYeejb mJeheg$eeÙe olJee le$ewJe veieÙee&:
yeefnveeaueJeveveeceesÅeeves JewMeeKeke=â<CeeoMecÙeeb ÛebhekeâJe=#eleues oer#eeceeoeÙe cenecegefve: Ú©emLekeâeues SkeâJe<eË JÙeleerlÙe
hegve: le$ewJe ÛebhekeâJe=#eleues JewMeeKeke=â<CeeveJecÙeeb kesâJeue%eeveceJeehveesled~ YeieJelmeceJemejCes ßeerceefuuemesvee-
oÙeesÓ°eoMeieCeOejosJee:, ef$ebMelmenœecegveÙe:, DeeefÙe&keâeheg<heovleeieefCeveer, hebÛeeMelmenœeeefÙe&keâe:, Skeâue#eßeeJekeâe:,
ef$eue#eØeceeCeeßeeefJekeâe§e DemebKÙeeleosJeosJeebievee:, YeieJele: MeemeveosJe: Je®CeÙe#e:, yeng™efheCeerosJeerÙeef#eCeer Meemeve-
osJeer Øeefmeæe~
ØeYeg: meccesoefMeKejheJe&lemÙeesheefj SkeâceemeheÙeËleb Ùeesieb efve®æŸe heâeuiegveke=â<CeeÉeoMÙeeb efleLeew Deelceve:
hejceevevomJe™heb efmeæOeece DeJeehe~ Fceb ßeercegefvemeg›eleleerLeËkeâjcenceefhe YekeälÙee vecemkeâjesefce~
šerkeâehetefle&:-DeÅe ØeYeesoea#eekeâuÙeeCekeâØeefle‰eefleLeew Jeerjeyos ef$ebMeogòejhebÛeefJebMeefleMeleleces ceeie&Meer<e&Megkeäuee-
$eÙeesoMÙeeb efJebMeefleleceleerLeËkeâjYeieJebleb ßeercegefvemeg›eleveeLeb cegngceg&ngve&cemke=âlÙe hegve: DebefleceleerLeËkeâjßeerceneJeerjmJeeefceveb
Ûe JebefolJee ØeYees: cegefvemeg›eleveeLemÙe ieYe&pevceoer#eekesâJeue%eeveheefJe$eleerLeË ßeermevceefleveeLemÙe ØeLeceosMeveeYetefceb Ûe
JevoceeveÙee ceÙee cenodn<e&YeeJesve ßeer<ešdKeC[eiece«evLes<eg ÉeoMe«evLemÙe S<ee efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe heefjhetÙe&les~
«evLekeâlee& efÉefJeOe: keâLÙeles~ leLeeefn-
keâòeejes ogefJeÙehhees CeeoJJees DelLeiebLeYesoseEn~
oJJeeefoÛeGheÙeejsefnb Yeeefmecees DelLekeâòeejb1~~55~~
YeieJeeved ceneJeerjmJeeceer JewMeeKeMegkeäueeoMecÙeeb pe=eb Yf ekeâe«eeces $e+pegketâueeveoerleerjs meeueJe=#emÙe leues MegkeäueOÙeeveeefivevee
Ieeeflekeâcee&efCe efvenlÙe efoJÙekesâJeue%eeveceJeehe~ lelkeâeues SJe meewOecexvõe%eÙee Oeveheefle: hebÛemenœeOevetbef<e DeekeâeMeebieCes
ielJee efoJÙemeceJemejCejÛeveeb JÙeOeeled~ ÛelegefCe&keâeÙeosJew: meceefvJelee ÉeoMeieCeJesef°lee ØeYees: meYee MegMegYes efkebâleg
ØeYeesefo&JÙeOJeefveve& yeYetJe~ meJe&$e ßeerefJenejes YetlJee jepeie=nerveieÙeeË efJehegueeÛeueheJe&lemÙeesheefj ØeYees: meceJemejCejÛevee
mebpeelee~
meewOecexvõsCe efoJÙeOJevesjYeeJekeâejCeb mebefÛevlÙe ÙegkeälÙee ieesleceiees$eerÙe FvõYetefle-efJeØeesÓ$e meceJemejCes Deeveerle:~
1. efleueesÙeheCCeefòe, he=. 7, ieeLee 55~
548 / jepeie=nerleerLe&mÙe ceenelcÙeced Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
Demees efJeØeJeÙe&: ßeerceneJeerjmJeeefceve: meceJemejCes ceevemlebYeceeueeskeäÙe ieefueleceoes YetlJee mecÙeioMe&vesve meceefvJelees

ØeYees: efMe<ÙelJeb mJeerke=âlÙe pewvesÕejeroer#eeb pe«een~ lel#eCes SJe DeÙeb cenecegefve: FvõYteefle: ßeer ieewlece: ieCeOejheoJeeR
mebØeehÙe celÙeeefoÛeleg%ee&veeefve GlheeÅe mehleefæ&meceefvJelees yeYetJe~
leoeveercesJe ßeeJeCeke=â<CeeØeefleheefòeLeew ßeerceneJeerjmJeeefceve: efoJÙeOJeefve: efvejieÛÚled~
Gòebâ Ûe efleueesÙeheCCeefòe«evLes-
peesÙeCeheceeCemebef"oefleefjÙeecejceCegJeefCeJenheef[yeesnes~
efceogceOegjieYeerjlejeefJemeoefJemeÙemeÙeueYeemeeefnb~~60~~
Deªjme ceneYeemee KeguueÙeYeemee efJe meòemeÙemebKee~
DekeäKejDeCekeäKejhheÙe meCCeerpeerJeeCe meÙeueYeemeeDees~~61~~
Soeefmeb YeemeeCeb leeuegJeobleesªkebâ"JeeJeejb~
heefjnefjÙe Skeäkeâkeâeueb YeJJepeCeeCebokeâjYeemees~~62~~
YeeJeCeJeWlejpeesFefmeÙekeâhheJeemesefnb kesâmeJeyeuesefnb~
efJeppeenjsefnb Ûeefkeäkeâhhecegnsefnb Cejsefnb efleefjSefnb~~63~~
Sosefnb DeCCesefnb efJejefÛeoÛejCeejefJebopegiehetpees~
efoªmeÙeueªmeejes cenJeerjes DelLekeâòeejes~~64~~
megjKesÙejceCenjCes iegCeCeeces hebÛemesueCeÙejefcce~
efJeGueefcce heJJeoJejs JeerjefpeCees Deªkeâòeejes~~65~~
ÛeGjmmees hegJJeeS efjefmemesuees oeefnCeeS JesYeejes~
CeFefjefoefomeeS efJeGuees oesefCCe eflekeâesCeefªoeÙeeje~~66~~
ÛeeJemeefjÛÚes efÚCCees Je®CeeefCeuemeesceefomeefJeYeeiesmeg~
F&meeCeeS heb[t JeCCee meJJes kegâmeiieheefjÙejCee1~~67~~
De$e leerLex mebØeefle jlveefieefjveeceheJe&les ØeYees: ßeercegefvemeg›eleveeLemÙe oer#eekeâuÙeeCekeâ-kesâJeue%eevekeâuÙeeCekeâeYÙeeb
heefJe$eÛejCeefÛevneefve Jele&vles~
SlLeeJemeefhheCeerS ÛeGlLekeâeuemme ÛeefjceYeeieefcce~
lesòeermeJeemeDe[ceemeheCCejmeefoJememesmeefcce ~~68~~
Jeememme he{ceceemes meeJeCeCeeceefcce yengueheef[JeeS~
DeefYepeerCekeäKeòeefcce Ùe Ghheòeer OecceeflelLemme~~69~~
meeJeCeyengues heeef[Je®öcegngòes megnesoÙes jefJeCees~
DeefYepemme he{cepeesS pegiemme Deeoer Fcemme heg{b2~~70~~
Devevlejb ßeerieewlecemJeeceer-«evLekeâlee& yeYetJe~
1-2. efleueesÙeheCCeefòe he=. 8~

Gòebâ Ûe ßeerÙeefleJe=<eYeeÛeeÙexCe-
cenJeerjYeeefmeÙelLees leefmmeb Kesòeefcce lelLe keâeues Ùe~
KeeÙeesJemeceefJeJeefºoÛeGjceueceF&efn hegCCesCe~~76~~
ueesÙeeueesÙeeCe lene peerJeepeerJeeCe efJeefJenefJemeÙesmeg~
mebosnCeemeCelLeb GJeieoefmeefjJeerjÛeueCecetuesCe~~77~~
efJeceues ieesoceieesòes peeosCeb FboYetefoCeecesCe~
ÛeGJesoheejiesCeb efmemmesCe efJemegæmeeruesCe~~78~~
YeeJemegoheppeÙesefnb heefjCeoceefÙeCee De yeejmebieeCeb~
ÛeesömehegJJeeCe lene Skeäkeâcegnòg esCe efJejÛeCee efJeefnoes~~79~~
FÙe cetueleblekeâòee efmeefjJeerjes FboYetefoefJehheJejes~
GJelebles keâòeejes DeCeglebles mesmeDeeFefjÙee1~~80~~
ßeer ieewlecemJeeceer heefjÛeÙe:-
Deefmle ceieOeosMes yeÇeÿeCeveece veiejb~ le$e Meebef[uÙeveeceOesÙees efJeØemlemÙe És YeeÙex mLebef[uee-kesâMejerveeceOesÙes
mle:~ ØeLeceYeeÙee&Ùee: Éew heg$eew ieewlece: ieeiÙe&§e yeYetJeleg:~ efÉleerÙeYeeÙee&Ùee: Yeeie&JeeKÙe Skeâ: heg$ees yeYetJe~ S<eeb
$eÙeeCeeb heg$eeCeeb FvõYetefle-DeefiveYetefle-JeeÙegYetefleveeceevÙeefhe Deemeved~
DeÙeb ieewleceeKÙees efJeØeJej: ceneefYeceeveer yeÇÿeMeeueeÙeeb hebÛeMeleefMe<ÙeeCeecegheeOÙeeÙeesÓYeJeled~
‘‘Denb Ûelego&MeceneefJeÅeeveeb heejbielees efJeÉeved ceòeesÓhejs kesâefÛeoefhe efJeÉevmeesÓefmceved Yetleues ve mevleerefle’’
cevÙeceeveesÓÙeb DeOÙeeheÙeefle mce~
YeieJevceneJeerjmJeeefceve: kesâJeue%eeveekeâexoÙes melÙeefhe meceJemejCemeYeeÙeeb ØeYeesefo&JÙeOJeefveve& efvepe&ieece~
<ešd<eef°efoJemeeveblejb meewOecexvões ieCeOejeYeeJes YeieJelees efoJÙeOJeefveve&YeJeleerelf e mJeeJeefOe%eevesve efveef§elÙe mebØeeflekeâeues
ieewleceesÓÙeb efJeØees ÙeesiÙeesÓmleerefle mebØeOeeÙe& Je=æ™heb ie=nerlJee lemÙe yeÇÿeMeeueeÙeeb ielJee yeÇJeerefle-
‘‘Yees: efJeØeJej! cece ieg®: mebØeefle OÙeeveefmLelees ceewveceeoeÙe efle‰efle, Dele SJeenb SkeâmÙe MueeskeâmÙeeLe&ceJe-
yeesægce$eeieleesÓefmce~
lesve ieJexCeesòebâ-ÙeÅenb DeLeË %eeheefÙe<Ùeeefce leefn& lJeb efkebâ oemÙeefme?
FvõsCe keâefLeleb-Ùeefo YeJeeved DeLe&cekeâefj<Ùeled leefn& meJex<eeb mece#esÓnb leJe efMe<ÙeesÓYeefJe<Ùeced Ùeefo YeJeeved
DeLeË veeJeyeesOeefÙe<Ùeled leefn& mJeefJeÅeeefLe&efYe: men GYeÙeYeele=YÙeeceefhe meeOeË cece iegjesefMe&<ÙeesÓYeefJe<Ùeled~
ieewlecesve SleÉÛeveb mJeerke=âleced~
leoeveeR Je=æ™heOeeefjCee FvõsCe Øeesòeâced-
‘‘Oece&ÉÙeb ef$eefJeOekeâeuemece«ekeâce&, <e[dõJÙekeâeÙemeefnlee: meceÙew§e uesMÙee:~
leòJeeefve mebÙeceieleer meefnleb heoeLez-jbieØeJesoceefveMeb Jeo ÛeeefmlekeâeÙeced~~’’
leoe ceveefme mebefÛevlÙe keâefLeleb-Yees: efJeØe! lJeb mJeiegjes: heeÕex Ûeue, le$ewJeenb DeLeË %eeheefÙelJee leJe ieg®Cee
meeOeË Jeeob keâefj<Ùeeefce~
1. efleueesÙeheCCeefòe he=. 9-10, ieeLee 76 mes 80~
meewOecexvõ: SleoekeâCÙe& ØemeVees YetlJee meJez: meeOeË ÛeÛeeue~ YeieJevceneJeerj mJeeefceve: meceJemejCemeefVeOeew
DeeieÛÚvle: meJex jepeie=nerefJehegueeÛeuemÙeesheefj meceepeiceg:~
ceevemlebYeb efJeueeskeäÙe lel#eCes SJe ieewleceefJeØemÙe ceeveb ieefueleb peeleb, lemÙe oMe&veceesnefleefcejehenjCes meefle
mecÙeioMe&veceeefJeye&YetJe~
leoeveeR FvõYetelf eveeceOesÙeesÓÙeb efJeØees YeieJevleb mlegJeeve: hegve: hegve: vecemkeâejb Ûekeâej~ leoveg mJeYeele=YÙeeb meJe&eMf e<Ùew§e
meeOeË ØeYees: heeocetues pewvesÕejeroer#eeceeoeÙe ØeYees: efMe<ÙelJeb mJeerÛekeâej~ Devlecegn& lt ex SJe ieewlecemJeeceer- cenecegevf e:
ceefleßegleeJeefOeceve:heÙe&Ùe%eevew: men mehleefæm& eceefvJelees yeYetJe~ leLee Ûe lelkeâeues SJe YeieJeleeb ØeLeceieCeOejesÓYeJeled~ GYeew
Yeüelejew Deefhe mJehebÛeMele-hebÛeMeleefMe<Ùew: meeOeË oere#f eleew YetlJee leew Deefhe ieCeOejew yeYetJeleg:~
ieewlecemJeeefcevee efMe<Ùes mebpeeles meefle ØeYeesefo&JÙeOJeefveefve&pe&ieece~ leoeveeR meceJemejCes DemebKÙeeleYeJÙee osJee:
osJÙe§e, mebKÙeelee ceveg<Ùee: mebKÙeelee: efleÙe&Ãe§e-ÉeoMeieCee: YeieJelees efoJÙeOJeefvemJe™heecece=leJeeCeeR heeÙeb
heeÙeb mebleg°emmeble=hlee: yeYetJeg:~
ßeeJeCeke=â<CeeØeefleheefòeLeew ceneJeerjØeYeesOe&ce&leerLeexlheefòeefoJemes SJe ÉeoMeebiejÛevee mebpeelee-
Gòebâ Ûe-
efJevesÙeesÓnb ke=âleßeeæes peerJeleòJeefJeefve§eÙes~ meewOece&hetefpele: heÃeMeleyeÇeÿeCemetvegefYe:~~367~~
ßeerJeOe&ceeveceevecÙe mebÙeceb ØeefleheVeJeeved~ leowJe ces meceglheVee: heefjCeeceefJeMes<ele:~~368~~
$e+æÙe: mehlemeJee&”eveecehÙeLe&heoevÙele:~ YeóejkeâesheosMesve ßeeJeCes yengues efleLeew~~369~~
he#eeoeJeLe&™hesCe meÅe: heÙee&Ceceved mhegâšced~ hetJee&Cns heef§eces Yeeies hetJee&CeecehÙeveg›eâceeled~~370~~
FlÙeveg%eelemeJee&”hetJee&Leex OeerÛeleg<keâJeeved~ De”eveeb «evLemevoYeË hetJe&je$eew JÙeOeecenced~~371~~
hetJee&Ceeb heef§eces Yeeies «evLekeâlee& leleesÓYeJeced~ Fefle ßegleefæe& Yf e: hetCeexÓYetJeb ieCeYe=oeefoce:~~372~~1
mebØeefle ßeer ieewlecemJeeefcecegKekeâceueefJeefveie&lee: Ûeleœees jÛevee: mebØeehÙevles~ ÛewlÙeYeefòeâ:, owJeefmekeâ-Dee°eefvnkeâ2-
heeef#ekeâØeefle›eâceCeoC[keâe:, JeerjYeefòeâ: ieCeOejJeueÙeceb$ee§e~
osJeJevoveešerkeâekeâejßeerØeYeeÛevõeÛeeÙexCe keâefLeleceemles-
‘‘ßeerJeOe&ceevemJeeefceveb ØelÙe#eerke=âlÙe ieewlecemJeeceer peÙeleerlÙeeefomlegefleceen’’-
peÙeefle YeieJeeved nsceecYeespeØeÛeejefJepe=befYelee - JecejcegkegâšÛÚeÙeesodieerCe&ØeYeeheefjÛegefcyeleew~
keâueg<eùoÙee ceeveesodYeüevlee: hejmhejJewefjCees~ efJeielekeâueg<ee: heeoew ÙemÙe ØeheÅe efJeMeÕemeg:~~1~~
FÙeb ÛewlÙeYeefòeâ: hebÛeef$ebMelheÅew: DeleerJe ceOegj-mejmeesòeceeefmle~ hebÛeieg™Ceeb ÛewlÙeÛewlÙeeueÙeeoerveeb leLee Ûe
ØeYeesJeealejeiecegõeÙee Deefle- cenòJehetCe&JeCe&vee ÂMÙeles-
DeleeceüveÙeveeslheueb, mekeâuekeâesheJeÖspe&Ùeeled, keâše#eMejcees#enerve - ceefJekeâejleesõskeâle:~~
efJe<eeoceoneefvele:, ØenefmeleeÙeceeveb meoe, cegKeb keâLeÙeleerJe les, ùoÙeMegefæceelÙeefvlekeâerced~~31~~
owJeefmekeâ Øeefle›eâceCešerkeâeÙeeb ßeer ØeYeeÛevõeÛeeÙexCe Øeesòebâ-
‘‘ßeerieewlecemJeeceercegveerveeb og:<ecekeâeues og<heefjCeeceeefoefYe: Øeefleefovecegheeefpe&lemÙe keâce&Cees efJeMegæŸeLeË
Øeefle›eâceCeue#eCecegheeÙeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeLe&efce°osJeleeefJeMes<eb vecemkeâjesefle’’1-
1. GòejhegjeCe he=. 468, Mueeskeâ 367 mes 372 lekeâ~ 2. De°ceer keâe Øeefle›eâceCe~
ßeerceles JeOe&ceeveeÙe vecees veefceleefJeefÉ<es~

Ùep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeäÙeb iees<heoeÙeles1~~1~~ FlÙeeefo~
De«es ye=nlØeefle›eâceCešerkeâeÙeeceefhe keâefLeleb~ leLeeefn-
‘‘ßeer ieewlecemJeeceer-owJeefmekeâeefoØeefle›eâceCeeefoefYeefve&jekeâleg&ceMekeäÙeeveeb oes<eeveeb efvejekeâjCeeLeË ye=nlØeefle›eâceCe-
ue#eCecegheeÙeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeLe&efce° osJeleeefJeMes<eb vecemkegâJe&Veen ‘‘Cecees efpeCeeCeefcelÙeeefo~2’’
<ešdKeC[eiececene«evLesÓefhe SJecesJe keâefLeleceefmle-
‘‘SJeb oJJeefªÙepeCeeCegiienªb Ceceeskeäkeâejb ieesoceYe[ejDees cenekeâcceheÙeef[heeng[mme Deeefoefcn keâeTCe
heppeJeefªÙeCeÙeeCegiienªcegòejmegòeeefCe YeCeefo3-Cecees DeesefnefpeCeeCeb~’’
SJecesJe JeerjYeefòeâjefhe ßeer ieewlecemJeeefcecegKekeâceueefJeefveie&leeefmle-
‘‘Ùe: meJee&eCf e ÛejeÛejeefCe efJeefOeJeod-õJÙeeefCe les<eeb iegCeeved~
heÙee&Ùeeveefhe YetleYeeefJeYeJele:, meJee&ved meoe meJe&oe~
peeveerles Ùegieheled Øeefle#eCecele:, meJe&%e FlÙegÛÙeles~
meJe&%eeÙe efpevesÕejeÙe cenles, JeerjeÙe lemcew vece:~~1~~’’
FlLeb ßeerieewlecemJeeceer-ØeLeceieCeOejosJe: ef$ebMeodJe<e&heÙeËleb YeieJevceneJeerjmeceJemejCes ÉeoMeieCeeveeceerMe:
ØeYeesefo&JÙeOJeves: meJe&$e efJemlejerke=âlÙe cegKÙeßeesleg: ßesefCekeâcenejepemÙe veeveeØeMveeveeb meceeOeeveb keâejb keâejb ceeÂMeeveece-
mebKÙeØeeefCeieCeeveeceghekeâejkeâes yeYetJe~
keâeefle&keâke=â<CeeceeJemÙeeÙeeb YeieJevceneJeerjmJeeefceefve cees#eb ielesÓÙeb ßeerieewlecemJeeceer-kesâJeue%eeveceJeehveesled~
Gòebâ ÛeesòejhegjeCes-
Jeerj efveJe=&eflemebØeehleefove, SJeemleIeeeflekeâ:~~515~~
YeefJe<ÙeecÙencehÙegÅelkesâJeue%eeveueesÛeve:~
YeJÙeeveeb Oece&osMesve efJeùlÙe efJe<eÙeebmlele:4~~516~~
kesâJeue%eeveekeâexoÙes lel#eCes SJe Fvõw: ßeerieCeOejkesâJeefuevees iebOekegâšerjÛevee keâeefjlee~ lemÙeeefhe ßeerieewlece-
ØeYeesefo&JÙeOJeefvevee DemebKÙeYeJÙeieCee cees#eheLeieeefcevees yeYetJeg:~
hegve§e ØeLeceieCeOejosJeesÓefhe kesâJeueer YeieJeeved ÉeoMeJe<e&heÙeËleb5 YeejleYetceew efJenjceeCees ßeerieewlece: DeIeeeflekeâcee&CÙeefhe
efvenlÙe cees#eb peieece~
Jele&ceevekeâeues iegCeeJeeefmeæ#es$ecemÙe efveJee&CeleerLeË Øeefmeæceefmle~ le$eeefhe mejesJejs ceOÙes cebefojs ßeerieCeOejosJemÙe
ÛejCeefÛevneefve meefvle~6
DeleSJe Fob jepeie=nerleerLe&#es$eb ØeLecele: efJebMeefleleceleerLeËkeâjmÙe pevceYetefce: Ûeleg:keâuÙeeCekewâ: heefJe$eYetefce§eeefmle~
DeveblejcebefleceleerLeËkeâjmÙe ßeerceneJeerjmJeeefceve: ØeLeceosMeveeYetefce: Jele&les~ lele: ØeYe=efle SJe JeerjMeemevepeÙebleerheJe&
DeÅeeJeefOe pewvemeceepes Ûeueefle~
efÉleerÙeieCeOejosJemÙe ßeermegOecee&ÛeeÙe&mÙe efveJee&CeYetecf e:~ DevÙes<eeb cegveerveeb ßeerJeeefj<esCe-OevÙekegâceej-DeYeÙekegâceejeoerveeb
1-2. Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeer, he=. 20~ 3. <ešdKeC[eiece, OeJeuee šerkeâe meceefvJele heg. 9, he=. 12~ 4. GòejhegjeCe heJe& 76~
5. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâe meceefvJele) heg. 9, he=. 130~ 6. De$e cece ØesjCeÙee veJeefveefce&lecebeof js ßeerieewlecemJeeefceve: heÃehegâš-
Gòegib eKe[dieemeveØeeflecee mLeeefhelee peelee~ (keâeefle&keâ Jeerj meb. 2531, efoveeBkeâ 19-11-2004)~
oer#eeYetefce: lehe§eÙee&Yetefce§eeefhe Deefmle~

cenemeleerieefCeveerØecegKee ÛeboveeÅeeefÙe&keâeCeeb lehe§ejCeYetefcemleLee Ûe ßeerßesefCekeâcenejepemÙe-
YeeefJeleerLeËkeâjßeercenehe©emÙe pevceYetefce: #eeefÙekeâmecÙekeälJemebØeehleYetefce: leerLeËkeâjØeke=âefleyebOekeâejCeYetefcejefhe Jele&les~
DeÅeleveeled hegje <e°ŸeefOekeâhebÛeefJebMeefle-MeleJe<e&hetJeË De$e ØeYees: meceJemejCeceeieleb~ Debeflecekeâeues De$elÙeeosJe
meceJemejCeb heeJeehegÙeeË mebØeehÙe DebefleceefoJÙeOJeefvevee DemebKÙeYeJÙeeved osJeemegjceveg<Ùeeoerved mebyeesOÙe efJeIeefšleb peeleced~
le$elÙeeosJe ßeerceneJeerjmJeeceer ef$ebMeogòejhebÛeefJebMeefleMeleJe<ee&efCe hetJeË efmeefæØeemeeob mebØeehveesled~
hejceheefJe$eefceob leerLeË meceeielÙeenb DelÙeLe&ceevebocevegYeJeeefce~
leerLeËkeâjpevceYetefceJebovee
(cebieueÛelegefJeËMeeflekeâe)
(Deveg°ghedÚbo:)
DeÙeesOÙee cebieueb kegâÙee&-ovevleleerLe&keâle=&Ceeced~ MeeÕeleer pevceYetefceÙee&, Øeefmeæe meeOegefYeveg&lee~~1~~
$e+<eYeesÓefpeleleerLexMeesÓhÙeefYeveboveleerLe&ke=âled~ ßeerceeved megceefleveeLe§ee-vevleveeLeefpevesÕej:~~2~~
hebÛeleerLe&ke=âleeb ieYe&-pevcekeâuÙeeCekeâeefo<eg~ FvõeefoefYe: meoe JebÅee, JebÅeles JeboefÙe<Ùeles~~3~~
mebØeefle keâeueoes<esCe, Mes<eemleerLeËkeâjeŠ he=Lekeâd~ mebpeeleemlee Deefhepevce-YetceÙees cebieueb YegefJe~~4~~
ßeeJemleer cebieueb kegâÙee&led, mebYeJeveeLepevceYet:~ levegleevces ceve:Megefæb, YeJÙeeveeb YeJeneefjCeer~~5~~
keâewMeecyeer cebieueb kegâÙee&led, he©eØeYemÙe pevceYet:~ efpevemetÙeex ceveesÓypeb ces, Øehegâuueerkegâ®leeoefhe~~6~~
JeejeCemeer peievceevÙee, cebieueb levegleevcece~ pevceYetefce: megjw: hetpÙee, megheeÕe&heeÕe&veeLeÙees:~~7~~
Ûevõhegjer megjwcee&vÙee, cebieueb kegâ®leelmeoe~ ÛevõØeYeefpeveWõmÙe, pevceYetpe&vceheeJeveer~~8~~
keâekebâoer cebieueb kegâÙee&led, heg<heovlemÙe pevceYet:~ Deevebob levegleeod Yetceew, meJe&cebieuekeâeefjCeer~~9~~
cebieueb kegâ®leeefVelÙeb, pevceYetYe&õkeâeJeleer~ MeerleuemÙe efpeveWõmÙe, cevees ces Meerleueb ef›eâÙeeled~~10~~
efmebnhegjer peievceevÙee, cebieueb kegâ®leevcece~ ßeerßesÙeebmeefpeveWõmÙe, pevceYetefce: efMeJebkeâje~~11~~
Ûebheehegjer peieodJebÅee, cebieueb levegleeod OeÇgJeb~ JeemeghetpÙeefpeveWõmÙe, pevceYetefceveg&leecejw:~~12~~
mee kebâefheueehegjer efvelÙeb, cebieueb kegâ®leevcece~ ceefÛÛeòeb efJeceueerkegâÙee&led, efJeceuesÕejpevceYet:~~13~~
jlvehegjer ÙeleervõeCeeb, cebieueb kegâ®leeÛÛe ve:~ meæce&Je=æÙes YetÙeeod, Oece&veeLemÙe pevceYet:~~14~~
nefmleveeiehegjer efvelÙeb, cebieueb levegleevcece~ MeebeflekegbâLJejleerLexMeeb, pevceYetefcepe&ieVeglee~~15~~
Ùee efceefLeueehegjer MeÕeled, cebieueb kegâ®leevcece~ pevceYetefce: ØeefmeæeYetled, ceefuueveeLeveceerMeÙees:~~16~~
cebieueb mebleleb kegâÙee&led, jepeie=ner megpevceYet:~ cegefvemeg›eleveeLemÙe, oÅeevces meg›eleb lJemeew~~17~~
MeewjerhegÙe&æÛ& ekeäÙÇ eeÅew:, ceevÙee ces cebieueb ef›eâÙeeled~ FvõeefoefYe: meoe JebÅee, vesecf eveeLemÙe pevceYet:~~18~~
Ùee kegâC[uehegjer hetpÙee, cebieueb kegâ®leeod YegefJe~ pevceYetefce: Øeefmeæeefmle, ceneJeerjmÙe mebØeefle~~19~~
jepeOeeveern efmeæeLe&-Yetheles: meeOegefYeveg&lee~ vebÅeeJeleË Ûe Øeemeeob, jlveJe=°dÙee megcebieueced~~20~~
ÛelegefJeËMeefleleerLexMeeb, <ees[Me pevceYetceÙe:~ JebÅeemlee cebieueb kegâÙe&g:, Ivevleg pevcehejchejeb~~21~~

oer#ee%eevemLeueb hetpÙeb, ØeÙeeie§eeefnÛÚ$ekebâ~ mebleleb cebieueb kegâÙee&led, hetCe&%eeveæ&Ùes YeJesled ~~22~~
kewâueeMeÛebheeheeJeespe&-Ùevlemeccesoëe=befie<eg~ efveJee&CeYetceÙees Ùeemlee:, kegâJe&vleg cece cebieueced~~23~~
hebÛekeâuÙeeCekewâ: hetpÙee, YetefcemejesJejeõÙe:~ leemleeved %eeveceleer ÙeeÛes, oÅeg: efmeefæb Ûe ces OegÇJeced~~24~~
ßeercegefvemeg›eleveeLeYeieJeeved, ßeer ceneJeerjmJeeceer: YeieJelees efoJÙeOJeefve:, JeerjMeemevepeÙebleer heJe& Fob jepeie=ner
leerLe&ceefhe meJe&YeJÙeeveeb meJe&peieleeceefhe #esceb megefYe#eb Meebefleb mece=efæb Ûe kegâÙee&led, leLee Ûeemceekebâ efmeæÙes YetÙeeefoefle
YeeJeÙeecens~
mebØeefle JeerjefveJee&CemebJelmejb ef$ebMeoefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleceb Jele&les~ DemceelmebJelmejeled Skeâesve-
ÛelJeeeEjMelmenœe-Ûeleg:Mele-veJeefleJe<e&vÙetve-Melekeâesefš-meeiejkeâeuehetJeË ßeerÛebõØeYeesYeieJeeved cees#eceJeehe~
Demceelkeâeueeled oMeue#ehetJe&Je<ee&ved Øeekeâd DemÙee°celeerLeËkeâjmÙe keâeMeerosMes ÛevõhegjerveiejerMeemekeâes-cenemesveve=heefle:
FvõeefohetpÙemlemÙe ceneje%Ùe: ue#ceCeeceeleg: ieYee&led pevce yeYetJe~ ÛevõhegÙeeË heew<eke=â<CewkeâeoMÙeeb pevcekeâuÙeeCekebâ
yeYetJe~ kegbâoheg<hemeefVeYeesÓÙeb ÛevõØeYemleerLeËkeâj: meJe&leg&keâJeves veeieJe=#eleues heew<eke=â<CewkeâeoMÙeecesJe
oer#eekeâuÙeeCekeâceefhe meceJeehe~
ßeerYeieJeevedheeÕe&veeLele=leerÙemenœeeyoerceneslmeJeIees<eCee-heew<eke=â<CewkeâeoMÙeeb efleLeew keâeMeerosMes JeejeCemÙeeb
veieÙeeË ceneve=heles: DeÕemesvemÙe ceneje%Ùe: JeeceeosJÙees ieYee&led YeieJeeved heeÕe&veeLees pe%es~ G«eJebMeefMejesceefCe:
cejkeâleceefCemeefVeYe: $eÙeefŒebMeòecemleerLeËkeâjesÓÙeb Demceeled JeerjefveJee&CemebJelmejeled efÉmenœe-De„MeleeMeerefleJe<e&hetJeË
DeJeleleej~
Gòebâ Ûe ‘efleueesÙeheCCeefòe’ «ebLes-
DeªòeefjDeefOeÙeeS JesmeoheefjceeCeJeemeDeefoefjòes~
heemeefpeCeghheòeeroes Ghheòeer JeºceeCemme1~~577~~
efÉMele-De„mehleefleJe<ee&vevlejb Jeæ&ceeveefpeveesÓJeleerCeË:~
DemÙeeb mebKÙeeÙeeb <e[defJebMeefleMeleeefve ÉÙeefOekeâeeefve mebKÙeecesueves efÉmenœe-De„MeleeMeereflemebKÙee YeJeefle
(278 ± 2602 · 2880)
jepeie=neremf eæ#es$es ceeie&Meer<r e&MegkeäueeÉeoMÙeeb YeieJelees cegevf emeg›eleveeLemÙe hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle…eÙeeb pevcekeâuÙeeCekeâ-
efoJemes ‘YeieJeeve heeÕe&veeLele=leerÙemenœeeyoerceneslmeJe:’ Deefmceved YeejleosMs es meJe&pewveevegÙeeefÙeefYe: ØeYeeJeveehetJe&kebâ efJeOeeleJÙe
Fefle ØesjCee ke=âlee ceÙee~ YeieJele: heeÕe&veeLemÙe ke=âheeØemeeosve efveefJe&IveleÙee DeÙeb ceneslmeJe: meheâueerYetÙeeefoefle
ØeeLÙe&les~
JeejeCemÙeeb heew<eke=â<CewkeâeoMÙeeb pevcekeâuÙeeCekeâØeehleeÙe ßeerheeÕe&veeLeeÙe vece:~
JeejeCemÙeeb heew<eke=â<CewkeâeoMÙeeb DeÕeJeves osJeoe®Je=#eleues oer#eekeâuÙeeCekeâØeehleeÙe ßeerheeÕe&veeLeeÙe vece:~
DevlÙecebieueced
cegefvemeg›eleleerLexMeb, JeerjveeLeb Ûe veewcÙenced~
pevceYetefceb ØeCecÙeeefhe, veceeefce osMeveeOejeced~~1~~
1. efleueesÙeheCeefòe DeefOekeâej 4~
MetvÙeef$ehebÛeÉdÙebkesâÓefmceved, Jeerjeyos ceeie&Meer<e&kesâ~

$eÙeesoMÙeeb efmeles šerkeâe, ceÙee mesÙecehetÙe&le~~2~~
<ešdKeC[eiece«evLeesÓÙeb, legÙe&: KeC[es peÙesled YegefJe~
ieefCeveer%eevecelÙesÙeb, ke=âlee šerkeâeefhe vebÅeleeced~~3~~
μμμ
Fefle ßeerceodYeieJelheg<heobleYetleyeefueØeCeerle<ešdKeC[eiecemÙe cene«evLejepes ÛelegLe&KeC[s ßeerYetleyeefue-
metefjke=âle-‘JesoveeKeb[’ veece«evLemÙe ßeerJeerjmesveeÛeeÙe&&efJejefÛele-OeJeueešerkeâeØecegKeeveskeâ«evLee-
OeejsCe efJejefÛeles efJebMeefleleces Meleeyoew ØeLeceeÛeeÙe&: Ûeeefj$eÛe›eâJeleea-ßeerMeebeflemeeiejmlemÙe
heóeOeerMe: ßeerJeerjmeeiejmlemÙe efMe<Ùee pecyetÉerhejÛevee-leerLeËkeâjpevceYetefceefJekeâeme-
ØesefjkeâeieefCeveer%eeveceleerke=âle-efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâeÙeeb DeÙeb
‘JesoveeKeC[veeceOesÙe§elegLe&: KeC[: meceehle:~
hetCeexÓÙeb JesoveeKeC[veeceÛelegLe&: KeC[:
pewveb peÙeleg Meemeveced~
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 ØeMeefmle: /555
ÛelegLe&KeC[mÙe ÉeoMe«evLemÙe ØeMeefmle:

cebieueeÛejCeced
mee kegâC[uehegjer hetpÙee, ueeskesâÓefmceved cebieueb ef›eâÙeeled~
pevceYetefce: ØeefmeæeÙee, ceneJeerjmÙe mebØeefle~~1~~
YeieJevceneJeerjpevceYetceew ßeeJeCeke=â<CeeoMecÙeeb1 Jeerjeyos Skeâesveef$ebMeoefOekeâhebÛeefJebMeefleleces SleodÉeoMe«evLemÙe
efmeæevleefÛebleeceefCešerkeâe ØeejyOee ceÙee~ Ùeefmceved mLeues leerLeËkeâjefMeMees: oMe&vecee$esCe ßeermebbpeÙe-efJepeÙecenecegvÙees:
MebkeâeÙee: meceeOeeveb yeYetJe lelheefJe$eYetceew efmLelJee šerkeâeuesKevesve ‘ceceeefhe %eeveeJejCeerÙekeâce&#eÙeesheMecees Jeefæ&<Ùeles
vee$e mebosn:’ Fefle efveef§elÙe SJe Øeefleceemeb kegbâ[uehegj#es$eeled jepeie=ner-heeJeehegÙeex: oMe&ve-JevoveeYekeäleÙees ceÙee
ef›eâÙevles ßeæÙee hejceØeerlÙee keâce&#eÙeeLeË Ûesefle~
Deefmceved ceOÙes heeJeehegjerefmeæ#es$es heeb[gkeâefMeueeheefjmejs DeJeieenveeØeceeCee-he©ejeieceefCemeefVeYee-Ke[dieemeve-
ØeefleceeÙee: hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e ceOÙece™hesCe Jeerjeyos ef$ebMeoefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleces ceeie&Meer<e&Megkeäuee<e‰Ÿee: DeejYÙe
oMeceerheÙeËlee2 mebpeelee~ hegvemle$elÙeeosJe efveie&lÙe JeÙeb jepeie=nerveieÙeeË YeieJevcegefvemeg›eleveeLemÙe hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰eÙeeb
meceeieÛÚece~
De$e ceeie&Meer<e&MegkeäuewkeâeoMÙee: DeejYÙe hetefCe&ceeheÙeËlee hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰emeerled~ le$e pevcekeâuÙeeCekeâefoJemes3
ceeie&Meer<e&MegkeäueeÉeoMÙeeb ‘‘YeieJelheeÕe&veeLele=leerÙemenœeeyoerceneslmeJe-keâjCeeLeË JeejeCemÙee§eesodIeešveeLeË Iees<eCee ke=âlee
ceÙee~
efkebâÛe YeieJelees heeÕe&veeLemÙe pevcekeâuÙeeCekebâ efÉmenœe-De°Mele-DeMeerefleJe<e&hetJeË mebpeeleb~
Deveblejb DemÙe «evLemÙe šerkeâehetefle&: jepeie=nerveieÙeeË leerLe&#es$es (efpeuee-veeueboe) Jeerjeyos ef$ebMeoefOekeâhebÛeefJebMeefle-
Meleleces ceeie&Meer<e&Megkeäuee$eÙeesoMÙeeceYeJeled4~ Deefmceved «evLes $eÙeefŒebMeoefOekeâheÃeMeleeefvemet$eeefCe, he=‰e: hebÛemehlelÙeefOekeâ-
Meleeefve meefvle~
De$e heÙeËleb JesoveeKeC[veece-ÛelegLe&: KeC[: meceehle:~
DemÙe ÛelegLe&KeC[mÙe uesKevekeâeues efouueer-nefjÙeeCee-GòejØeosMe-efyenejØeosMe-PeejKeC[ØeosMes<eg ieceveeieceveb
mebpeeleb~
Demceeled Jeerjeyoeled hebÛeefJebMelÙeefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleceeled DeejYÙe ef$ebMeoefOekeâhebÛeefJebMeefleMeleleceheÙeËleb
hebÛeJe<ex<eg ßeer$e+<eYeosJeoer#ee-kesâJeue%eeveYetefceØeÙeeiepewveleerLe&-keâebefheuÙehegjer-ceLegje-Meewjerhegj-JeejeCemeer-efmebnhegjer-
Ûevõhegjer-heešefueheg$e-keâceueon-kegâC[uehegj-jepeie=ner-heeJeehegjer-iegCeeJeeb-meccesoefMeKejefmeæ#es$eeefoleerLe&#es$es<eg
oMe&ve-Jevovee-Yeefòeâ-OÙeeveeYÙeeme-šerkeâeuesKeveeefoßes‰YeeJeveemeg megkeâeueeJÙeleerlee Demceekebâ cenlhegCÙemebÙeesiesvesefle
cevÙeecens~
Deefmceved ÛelegLe&KeC[s hebÛeefJebMelÙeefOekeâhebÛeoMeMeleeefve met$eeefCe (1525), he=‰e: hebÛeef$ebMeoefOekeâ<ešdMeleeefve meefvle~
1. ßeeJeCe ke=â. 10, Jeer.efve.meb. 2529, efoveeBkeâ 24-7-2003 «ebLe šerkeâe ØeejbYe~ 2. hebÛekeâuÙeeCekeâ heeJeehegjer ceW
Jeer.efve.meb. 2530, ceieefmej Meg. 6 mes 10, efoveeBkeâ 29 veJecyej mes 3 efomecyej 2003~ 3. jepeie=ner ceW hebÛekeâuÙeeCekeâ
Øeefle‰e ceieefmej Meg. 12, Jeer.efve.meb. 2530, efoveeBkeâ 5-12-2003~ 4. Jeer.efve.meb. 2530, ceieefmej Meg. 13, efoveeBkeâ
6-12-2003~
556 / ØeMeefmle: Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
S<eg Ûeleg:<eg «evLes<eg 1. meceÙemeej: 2. ØeJeÛevemeej: 3. Øeefle›eâceCe«evLe$eÙeer 4. heeÕee&YÙegoÙe: 5. efleueesÙeheCCeòeer

6. leòJeeLe&Je=efòe: 7. leòJeeLe&Jeeefle&kebâ 8. DeeefohegjeCeb 9. he©ehegjeCeb 10. keâmeeÙeheeng[«evLe: 11. cetueeÛeej:
12. ieesccešmeejpeerJekeâeC[b 13. Øeeke=âleYeefòeâ: 14. DeveieejOecee&ce=leb 15. DeeÛeejmeej: 16. ef$eueeskeâmeej:
17. mJeÙebYetmlees$eb 18. F°esheosMe: 19. efveÙecemeejØeeYe=le-mÙeeÉeoÛeefvõkeâešerkeâe 20. hebÛeeefmlekeâeÙeeefoMeeŒeeCeeb
GæjCeeefve ie=nerleeefve meefvle~
Ûeleg«e&vLemeceefvJeleesÓÙeb JesoveeveeceÛelegLe&: KeC[:, menÙeesefieve: meJex «evLee§e, meJee&efCeleerLe&-#es$eeefCe, meJee&:
hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰e:, meJe&$e leerLex<eg Øeefleef‰lee: meJee& efpeveØeeflecee:, efJeÕeMeebefleceneJeerjefJeOeeveb, lemÙeeveg‰eveb
meJe&efpeveMeemeveØeYeeJeveekeâeÙee&efCe Ûeemceekebâ, efJeÕes<eeb meJe&$e ÛelegefJe&OemebIeeveeb Ûe cebieueb kegâJe&vleg, #esceb, megefYe#eb,
DeejesiÙeb Meeefvleb hegef°b legef°b Ûe efJelejvleg Fefle YeeJeÙeecens~
De$e kegâC[uehegjleerLe&#es$es efJenejØeeblejepÙeheeue-ceneceefnceSce. jecee peesefÙeme-DeMeeskeâkegâceejefmebn (ceb$eer-
keâuee, mebmke=âefle, ÙegJee SJeb heÙe&šveefJeYeeie-efyenej) megjsvõkegâceej-‘le®Ce’ (jepeieerjhetJe&efMe#eeceb$eer, efyenejmejkeâej)
F&. ngkegâceefmebnceerCee (efpeueeefOekeâejer-veeueboe)-Deefceleuees{Ì e (Deej#eerDeOeer#ekeâ-veeueboe)-S.kesâ. heeC[s (meneÙekeâ-
DeOeer#ekeâ-hegjeleòJemeb«eneueÙe-veeueboe) ceeveveerÙe ßeer meer.heer. "ekegâj (kesâvõerÙeueIegGÅeesieceb$eer-Yeejlemejkeâej)
[e@. jJeervõheble (efveosMekeâ-veJeveeueboe-ceneefJenej) ßeerMÙeeceÛebõPee ([er.JeeF&.Sme.heer.) kesâvõerÙeefJeOeeÙekeâ-
ßeerßeJeCekegâceej (veeueboe) FlÙeeoÙe: ßeerceneJeerjpevceYetefceJeboveeb kegâJe&vlees cenleerØeMebmeeb Ûe›egâ:~
MejlhetefCe&ceeÙeeb ceneslmeJes cece pevcepeÙebleerefleLeew ceneceefncejepÙeheeue vÙeeÙecetefle&-ßeer Sce.jecee peesefÙeme-
cenevegYeeJesve YeieJeeve$e+<eYeosJeDevleje&°êrÙeefveJee&CeceneceneslmeJes Ieesef<ele-‘‘ßeer $e+<eYeosJevesMeveueSJee[&’’ hegjmkeâejsCe
ßeer Jeer. OevebpeÙekegâceejpewvemÙe (hetJe& efJeòejepÙeceb$eer) mecceeveb keâeefjleced~
De$e leerLex ØeeÛeeÙe&ßeervejsvõØekeâeMe-ßeer efMeJeÛejCeueeue-[e@. Deveghece pewveeoÙees efJeÉevmeesÓefhe meceeielÙe menYeeefievees
yeYetJeg:~
ieg®hejcheje-ßeerceodYeieJevcenefleceneJeerjmJeeefceveeb Meemeves ßeer ieewlecemJeeefceØeYe=efleieCeOejosJeeoÙemleovevlejb
Deveskesâ DeeÛeeÙee&: yeYetJeg:~ Deefmceved efoiecyej pewveMeemevehejchejeÙeeb cetuemebIes ßeerkegâvokegâvoecveeÙes mejmJeleerieÛÚs
yeueelkeâejieCes efJebMeefleleces Meleeyoew ØeLeceeÛeeÙe&§eeefj$eÛe›eâJeleea ßeerMeebeflemeeiejcenecegveervões yeYetJe~ lemÙe ØeLeceefMe<Ùe:
ØeLece SJe heóeÛeeÙe&: ßeerJeerjmeeiejcenecegefve:~ lemÙe ieg®osJemÙe: keâjkeâceueeYÙeeb DeeefÙe&keâeoer#eeb mebØeehÙe Denb
mebØeefle ‘ieefCeveer%eeveceleer’ veecvee Øeefmeæeefmce~
cece meb I emLe-Øe%eeßeceCeer D eeef Ù e& k eâeÛevoveeceleer - pecyet É er h eheer " eOeer M e-#eg u uekeâcees l eer m eeiej-
keâce&ÙeesieeryeÇÿeÛeejerjJeervõkegâceejpewve (pecyetÉerheDeOÙe#e)-yeÇÿeÛeeefjCeer kegâceejer yeervee-kegâ. DeemLee-meeefjkeâe-
Fbog-Ûeefvõkeâe-Deuekeâe-Øeerefle-mJeeefle FlÙeeefo mebIemLe›eefleieCeeveecevegketâuelJeceefhe cece šerkeâeuesKevekeâeÙex
efveefceòeceefmle~
DeOegvee-YeejleosMemÙe je°^heefleceneceefnce-[e@. S.heer.pes. Deyoguekeâueece (Meekeâenejer)-ØeOeeveceb$eer-ßeerDešue-
efyenejerJeepehesÙeer-efyenejØeevlejepÙeheeue-ceneceefnce-ßeer Sce.jeceepeeseÙf eme-cegKÙeceb$eer-jeyeÌ[eroJs eer-FlÙeeefo cenevegYeeJee:
ieCeleb$eMeemeveb j#eefvle~
Deemeeb pevceYetefce-efveJee&CeYetceerveeb efJekeâeme-veJeefvecee&Ce-Øeefle‰e-ceneslmeJeeefokeâeÙex<eg ceveesJeÛevekeâeÙew: Oevew§e
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 ØeMeefmle: /557
Ùes menÙeesefievees pewveOecee&Jeueefcyeve: ßeeJekeâe: ßeeefJekeâe§e, meJexYÙe: meJee&YÙe§e cece cebieueeMeerJee&oesÓmleg~ les meJex
SJecesJe Oece&ØeYeeJeveeefokeâeÙee&efCe kegâJe&vlees ceeveJepeerJevemeeheâuÙeb efJeoOeleg~
DevlÙecebieueced
cebieueb mebleleb kegâÙee&led, jepeie=ner megpevceYet:~
cegefvemeg›eleveeLemÙe, oÅeevces meg›eleb lJemeew~~1~~
JeerjmÙe osMeveeYetefce:, %eeveæ&Ùes YeJesvcece~
<ešdKeC[eiece«evLeeveeb, %eeveb Ûe efJeMeoerYeJesled~~2~~
leerLe&#es$eeefCe ueeskesâÓefmceved, ÙeeJeppewvesvõMeemeveced~
ieefCeveer%eevecelÙesÙeb, šerkeâe leeJeled efßeÙeb efoMesled~~3~~
i:i: i:i

ØeejbYe-
1. ßeeJeCe ke=â. 10 2529 kegâC[uehegj, vebbÅeeJele& cenue 24-7-2003
1. ßeeJeCe ke=â. 11 2529 kegâC[uehegj, vebÅeeJele& cenue 25-7-2003
(veeueboe) efyenej
4. ßeeJeCe Meg. 1 2529 kegâC[uehegj, vebÅeeJele& cenue 30-7-2003
8. ßeeJeCe Meg. 6 2529 heeJeehegjer (veeueboe) efyenej 3-8-2003
13. Yeeõheo ke=â. 1 2529 kegâC[uehegj, vebÅeeJele& cenue 13-8-2003
18. Yeeõheo ke=â. 13 2529 heeJeehegjer (veeueboe) efyenej 25-8-2003
18. Yeeõheo Meg. 3 2529 kegâC[uehegj, vebÅeeJele& cenue 30-8-2003
19. DeeefÕeve ke=â. 2 2529 kegâC[uehegj, vebÅeeJele& cenue 12-9-2003
23. DeeefÕeve ke=â. 6 2529 heeJeehegjer (veeueboe) efyenej 16-9-2003
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 šerkeâe uesKeve keâeue /559

26. DeeefÕeve Meg. 2 2529 kegâC[uehegj, vebÅeeJele& cenue 27-9-2003
28. DeeefÕeve Meg. 4 2529 jepeie=ner (veeueboe) efyenej 29-9-2003
(efJepeÙee oMeceer)
36. keâeefle&keâ ke=â. 3 2529 kegâC[uehegj, vebÅeeJele& cenue 13-10-2003
44. keâeefle&keâ ke=â. 12 2529 heeJeehegjer (veeueboe) efyenej 22-10-2003
45. keâeefle&keâ ke=â. 13 2529 heeJeehegjer (veeueboe) efyenej 23-10-2003
44. keâeefle&keâ Meg. 1 2530 kegâC[uehegj, vebÅeeJele& cenue 26-10-2003
45. keâeefle&keâ Meg. 4 2530 kegâC[uehegj, vebÅeeJele& cenue 28-10-2003
46. ceieefmej ke=â. 1 2530 kegâC[uehegj, vebÅeeJele& cenue 9-11-2003

55. ceieefmej Meg. 1 2530 kegâC[uehegj, vebÅeeJele& cenue 24-11-2003
58. ceieefmej Meg. 4 2530 heeJeehegjer (veeueboe) efyenej 27-11-2003
63. ceieefmej Meg. 11 2530 jepeie=ner (veeueboe) efyenej 4-12-2003
meceeheve-
63. ceieefmej Meg. 13 2530 jepeie=ner (veeueboe) efyenej 6-12-2003
(hebÛekeâuÙeeCekeâØeefle‰eJemejs)
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12
9 ÛelegLe&JesoveeKeC[mÙe met$eeefCe / 561
ÛelegLe&-JesoveeKeC[mÙe met$eeefCe
met$e meb. met$e he=‰ meb.
JesoveeveeceOesÙe: ÛelegLe&KeC[:
Devleie&leb
ke=âefle-DevegÙeesieÉejced
(ÛelegefJeËMelÙevegÙeesieÉejs<eg ØeLeceevegÙeesieÉejmÙe cebieueeÛejCeced)
veJecees «evLe:
1. Cecees efpeCeeCeb~ 6
2. Cecees DeesefnefpeCeeCeb~ 11
3. Cecees hejceesefnefpeCeeCeb~ 11
4. Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb~ 12
5. Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb~ 12
6. Cecees keâesªyegæerCeb~ 13
7. Cecees yeerpeyegæerCeb~ 14
8. Cecees heoeCegmeejerCeb~ 16
9. Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb~ 16
10. Cecees GpegceoerCeb~ 17
11. Cecees efJeGueceoerCeb~ 18
12. Cecees omehegefJJeÙeeCeb~ 19
13. Cecees ÛeesömehegefJJeÙeeCeb~ 19
14. Cecees DeªbieceneefCeefceòekegâmeueeCeb~ 20
15. Cecees efJeGJJeCeheòeeCeb~ 21
16. Cecees efJeppeenjeCeb~ 22
17. Cecees ÛeejCeeCeb~ 23
18. Cecees heCCemeceCeeCeb~ 24
19. Cecees DeeieemeieeceerCeb~ 25
20. Cecees DeemeerefJemeeCeb~ 25
21. Cecees efoefªefJemeeCeb~ 26
22. Cecees GiieleJeeCeb~ 27
23. Cecees efoòeleJeeCeb~ 28
24. Cecees leòeleJeeCeb~ 28
562 / ÛelegLe&JesoveeKeC[mÙe met$eeefCe Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee

25. Cecees ceneleJeeCeb~ 28
26. Cecees IeesjleJeeCeb~ 29
27. Cecees IeesjhejkeäkeâceeCeb~ 30
28. CeceesIeesjiegCeeCeb~ 30
29. CeceesÓIeesjiegCeyebYeÛeejerCeb~ 30
30. Cecees DeeceesmeefnheòeeCeb~ 31
31. Cecees KesueesmeefnheòeeCeb~ 32
32. Cecees peuueesmeefnheòeeCeb~ 32
33. Cecees efJeªesmeefnheòeeCeb~ 33
34. Cecees meJJeesmeefnheòeeCeb~ 33
35. Cecees ceCeyeueerCeb~ 35
36. Cecees JeefÛeyeueerCeb~ 35
37. Cecees keâeÙeyeueerCeb~ 35
38. Cecees KeerjmeJeerCeb~ 38
39. Cecees meefhhemeJeerCeb~ 38
40. Cecees cengmeJeerCeb~ 39
41. Cecees Dece[meJeerCeb~ 39
42. Cecees DekeäKeerCeceneCemeeCeb~ 39
43. Cecees ueesS meJJeefmeæeÙeoCeeCeb~ 40
44. Cecees JeæceeCeyegæefjefmemme~ 41
DeLe ke=âefle-DevegÙeesieÉejced
45. DeiiesefCeÙemme hegJJemme hebÛecemme JelLegmme ÛeGlLees heeng[es keâcceheÙe[er Ceece~ 59
46. keâefo efòe meòeefJene keâoer-Ceecekeâoer "JeCekeâoer oJJekeâoer ieCeCekeâoer iebOekeâoer keâjCekeâoer 81
YeeJekeâoer Ûesefle~
47. keâefoCeÙeefJeYeemeCeoeS keâes CeDees keâeDees keâoerDees FÛÚefo ?~ 81
48. CeFiece-JeJenej-mebiene meJJeeDees~ 82
49. Gpegmegoes ªJeCekeâefob CesÛÚefo~ 83
50. meöeoDees Ceecekeâefob YeeJekeâefob Ûe FÛÚbefle~ 84
51. pee mee Ceecekeâoer Ceece mee peerJemme Jee, DepeerJemme Jee, peerJeeCeb Jee, DepeerJeeCeb Jee, peerJemme 84
Ûe DepeerJemme Ûe, peerJemme Ûe DepeerJeeCeb Ûe, peerJeeCeb Ûe DepeerJemme Ûe, peerJeeCeb Ûe
DepeerJeeCeb Ûe~

52. pee mee "JeCekeâoer Ceece mee keâªkeâccesmeg Jee efÛeòekeâccesmeg Jee heesòekeâccesmeg Jee ueshhekeâccesmeg Jee 85
uesCCekeâccesmeg Jee mesuekeâccesmeg Jee efienkeâccesmeg Jee efYeefòekeâccesmeg Jee oblekeâccesmeg Jee YeW[keâccesmeg
Jee DekeäKees Jee Jeje[Dees Jee pes ÛeeceCCes SJeceeefoÙee "JeCeeS "efJeppebefle keâefo efòe mee meJJee
"JeCekeâoer Ceece~
53. pee mee oJJekeâoer Ceece mee ogefJene Deeieceoes oJJekeâoer ÛesJe CeesDeeieceoes ÛesJe~ 86
54. pee mee Deeieceoes oJJekeâoer Ceece eflemmes Fces DeªeefnÙeeje YeJebefle-efªob efpeob heefjefpeob JeeÙeCeesheieob 86
megòemeceb DelLemeceb iebLemeceb Ceecemeceb Ieesmemeceb~ SJeb CeJe DeefnÙeeje Deeiecemme neWefle~
55. pee lelLe JeeÙeCee Jee hegÛÚCee Jee heef[ÛÚCee Jee heefjÙeóCee Jee DeCegheskeäKeCee Jee LeÙe-Legefo- 93
Oeccekeâne Jee pes ÛeeceCCes SJeceeefoÙee~
56. Cesiece-JeJenejeCecesiees DeCegJepegòees Deeieceoes oJJekeâoer DeCesÙee Jee DeCegJepegòees Deeieceoes oJJekeâoer~ 94
57. mebienCeÙemme SÙees Jee DeCesÙee Jee DeCegJepegòees Deeieceoes oJJekeâoer~ 94
58. Gpegmegomme SDees DeCegJepegòees Deeieceoes oJJekeâoer~ 95
59. meöCeÙemme DeJeòeJJeb~ 95
60. mee meJJee Deeieceoes oJJekeâoer Ceece~ 95
61. pee mee CeesDeeieceoes oJJekeâoer Ceece mee efleefJene-peeCegiemejerjoJJekeâoer YeefJeÙeoJJekeâoer peeCegiemejerj- 95
YeefJeÙeJeefoefjòeoJJekeâoer Ûesefo~
62. pee mee peeCegiemejerjoJJekeâoer Ceece eflemmes Fces DelLeeefnÙeeje YeJebefle efªob efpeob heefjefpeob JeeÙeCeesJeieob 96
megòemeceb DelLemeceb iebLemeceb Ceecemeceb Ieesmemeceb~
63. lemme keâefoheeng[peeCeÙemme Ûego-ÛeFo-Ûeòeosnmme Fceb mejerjefceefo mee meJJee peeCegiemejerjoJJekeâoer Ceece~ 96
64. pee mee YeefJeÙeoJJekeâoer Ceece-pes Fces keâefo efòe DeefCeDeesieöeje YeefJeDeesJekeâjCeoeS pees efªoes 97
peerJees Ce leeJe leb keâjsefo mee meJJee YeefJeÙeoJJekeâoer Ceece~
65. pee mee peeCegiemejerj-YeefJeÙeJeefoefjòeoJJekeâoer Ceece mee DeCesÙeefJene~ leb pene-iebefLece-JeeFce- 97
Jesefoce-hetefjce-mebIeeefoce-Denesefoce-efCekeäKeesefoce-DeesJesefuuece-GJJesefuuece-JeCCe-ÛegCCe-
iebOeefJeuesJeCeeoereCf e pes ÛeeceCCes SJeceeefoÙee mee meJJee peeCegiemejerj-YeefJeÙeJeefoefjòeoJJekeâoer Ceece~
66. pee mee ieCeCekeâoer Ceece mee DeCesÙeefJene~ leb pene-SDees Ceeskeâoer, ogJes DeJeòeJJee keâefo efòe Jee 98
Ceeskeâefo efòe Jee, eflehhengef[ peeJe mebKesppee Jee DemebKesppee Jee DeCeblee Jee keâoer, mee meJJee
ieCeCekeâoer Ceece~
67. pee mee iebOekeâoer Ceece mee ueesS Jesos meceS meöheyebOeCee DekeäKejkeâJJeeoerCeb pee Ûe iebLejÛeCee 103
keâerjos mee meJJee iebLekeâoer Ceece~
68. pee mee keâjCekeâoer Ceece mee ogefJene cetuekeâjCekeâoer ÛesJe Gòejkeâoer ÛesJe~ pee mee cetuekeâjCekeâoer 104
Ceece mee hebÛeefJene-DeesjeefueÙecetuekeâjCekeâoer JesGefJJeÙemejerjcetuekeâjCekeâoer Deenejmejerj-
cetuekeâjCekeâoer lesÙee mejerjcetue-keâjCekeâoer keâcceFÙemejerjcetuekeâjCekeâoer Ûesefo~
69. pee mee DeesjeefueÙe-JesGefJJeÙe-DeenejmejerjcetuekeâjCekeâoer Ceece mee efleefJene-mebIeeoCekeâoer 104
heefjmeeoCekeâoer mebIeeoCe-heefjmeeoCekeâoer Ûesefo~ mee meJJee DeesjeefueÙe-JesGefJJeÙe-
DeenejmejerjcetuekeâjCekeâoer Ceece~

70. pee mee lespee keâcceFÙemejerjcetuekeâjCekeâoer Ceece mee ogeJf ene-heefjmeeoCekeâoer mebIeeoCe-heefjmeeoCekeâoer 105
Ûesefo~ mee meJJee lespee-keâcceFÙemejerjcetuekeâjCekeâoer Ceece~
71. Sosefn megòesefn lesjmeCnb cetuekeâjCekeâoerCeb meblehe™JeCee keâoe~ 105
72. pee mee GòejkeâjCekeâoer Ceece mee DeCesÙeefJene~ leb pene-DeefmeJeeefme-hejmeg-kegâ[eefj-Ûekeäkeâ- 114
ob[-Jesce-CeeefueÙee-meueeie-ceefóÙemegòeesoÙeeoerCecegJemebheomeefCCepPes~
73. pes ÛeeceCCes SJeceeefoÙee mee meJJee GòejkeâjCekeâoer Ceece~ 115
74. pee mee YeeJekeâoer Ceece mee GJepegòees heeng[peeCeiees~ 115
75. mee meJJee YeeJekeâoer Ceece~ 115
76. Soeefmeb keâoerCeb keâeS keâoerS heÙeob ? ieCeCekeâoerS heÙeob~ 115
veJece«evLes met$emebKÙee:-76
i:i: i:i

oMecees «evLe:
ÛelegLeex JesoveeKeC[evleie&leb
efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉejced
DeLe Jesoveeefve#esheevegÙeesieÉejced
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le ØeLeceevegÙeesieÉejced)
DeLe ØeLecees ceneefOekeâej:
1. JesoCee efòe~ lelLe FceeefCe JesÙeCeeS meesueme DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle-JesoCeeefCekeäKesJes 134
JesoCeeCeÙeefJeYeemeCeoeS JesoCeeCeeceefJeneCes JesoCeeoJJeefJeneCes JesoCeeKesòeefJeneCes JesoCeekeâeueefJeneCes
JesoCeeYeeJeefJeneCes JesoCeeheÛÛeÙeefJeneCes JesoCeemeeefceòeefJeneCes JesoCee-JesoCeefJeneCes JesoCeeieF-
efJeneCes JesoCeeDeCeblejefJeneCes JesoCeemeefCCeÙeemeefJeneCes JesoCeeheefjceeCeefJeneCes JesoCeeYeeieeYeeieefJeneCes
JesoCeeDehheeyengies efòe~
2. JesÙeCeeefCekeäKesJes efòe~ ÛeGefJJens JesÙeCeeefCekeäKesJes~ 135
3. CeeceJesÙeCee šd"JeCeJesÙeCee oJJeJesÙeCee YeeJeJesÙeCee Ûesefo~ 135
DeLe JesoveeveÙeefJeYee<eCeleevegÙeesieÉejced
(efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-efÉleerÙeevegÙeesieÉejced)
1. JesÙeCee-CeÙeefJeYeemeCeoeS keâes CeDees keâeDees JesÙeCeeDees FÛÚefo ?~ 138
2. Cesiece-JeJenej-mebiene meJJeeDees~ 138
3. Gpegceoes ªJeCeb CesÛÚefo~ 138
4. meöCeDees CeeceJesÙeCeeb YeeJeJesÙeCeeb Ûe FÛÚefo~ 139
DeLe Jesoveeveece efJeOeeveevegÙeesieÉejced
(efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-le=leerÙeevegÙeesieÉejced)
1. JesÙeCeeCeeceefJeneCes efòe~ Cesiece-JeJenejeCeeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee obmeCeeJejCeerÙeJesÙeCee JesÙeCeerÙeJesÙeCee 140
ceesnCeerÙeJesÙeCee DeeGJeJesÙeCee CeeceJesÙeCee ieesoJesÙeCee DeblejeFÙeJesÙeCee~
2. mebienmme DeªCCeb efhe keâcceeCeb JesÙeCee~ 141
3. Gpegmegomme Cees CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee CeesobmeCeeJejCeerÙeJesÙeCee CeesceesnCeerÙeJesÙeCee CeesDeeGDeJesÙeCee 141
CeesCeeceJesÙeCee CeesieesoJesÙeCee CeesDeblejeFÙeJesÙeCee JesÙeCeerÙeb ÛesJe JesÙeCee~
4. meöCeÙemme JesÙeCee ÛesJe JesÙeCee~ 141

DeLe JesoveeõJÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
(efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejevleie&le-ÛelegLee&vegÙeesieÉejced)
1. JesÙeCeeoJJeefJeneCes efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle-heoceerceebmee 146
meeefceòe-cehheeyengS efòe~
2. heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeerÙeJesoCee oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee efkeâceCegkeäkeâmmee efkebâ penCCee efkeâce- 147
penCCee ?~
3. Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee penCCee Jee DepenCCee Jee~ 148
4. SJeb meòeCCeb keâcceeCeb~ 152
5. meeefceòeb ogefJenb penCCeheos Gkeäkeâmmeheos~ 152
6. meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~ 152
7. pees peerJees yeeojheg{JeerpeerJesmeg yesmeeiejesJecemenmmesefnb meeefojsiesefn TefCeÙeb keâcceefªefoceefÛÚoes~ 152
8. lelLe Ùe mebmejceeCemme yengJee heppeòeYeJee LeesJee DeheppeòeYeJee YeJebefle~ 153
9. oerneDees heppeòeæeDees jnmmeeDees DeheppeòeæeDees~ 154
10. peoe peoe DeeGDeb yebOeefo leoe leoe lehheeDeesiiesCe penCCeSCe peesiesCe yebOeefo~ 154
11. GJeefjuueerCeb ef"oerCeb efCemesÙemme Gkeäkeâmmeheos nsefªuueerCeb efªoerCeb efCemesÙemme penCCeheos~ 154
12. yengmees yengmees GkeäkeâmmeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo~ 156
13. yengmees yengmees yengmebefkeâuesmeheefjCeecees YeJeefo~ 156
14. SJeb mebmeefjotCe yeeojlemeheppeòeSsmegJeJeCCees~ 156
15. lelLe Ùe mebmejceeCemme yengDee heppeòeYeJee, LeesJee DeheppeòeYeJee~ 157
16. oerneDees heppeòeæeDees jnmmeeDees DeheppeòeæeDees~ 157
17. peoe peoe DeeGieb yebOeefo leoe leoe lehheeDeesiiepenCCeSCe peesiesCe yebOeefo~ 158
18. GJeefjuueerCeb efªoerCeb efCemesÙemme Gkeäkeâmmeheos nsefªuueerCeb efªoerCeb efCemesÙemme penCCeheos~ 158
19. yengmees yengmees GkeäkeâmmeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo~ 158
21. SJeb mebmeefjotCe DeheefÛÚces YeJeiienCes DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg GJeJeCCees~ 158
22. lesCesJe he{cemeceÙeDeenejSCe he{cemeceÙeleyYeJelLesCe GkeäkeâmmesCe peesiesCe Deeneefjoes~ 158
23. GkeäkeâefmmeÙeeS Jeef[d{S Jeefºoes~ 158
24. DebleescegngòesCe meJJeuengb meJJeefn heppeòeerefn heppeòeÙeoes~ 158
25. lelLe YeJeefªoer lesòeermemeeiejesJeceeefCe~ 158
26. DeeGDeceCegheeueWlees yengmees yengmees GkeäkeâmmeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo~ 158
28. SJeb mebmeefjotCe lLeesJeeJemesmes peerefJeoJJeS efòe peesiepeJecepPemmegJeefjceblees-cegngòeæ-ceefÛÚoes~ 159

29. Ûeefjces peerJeiegCeneefCeªeCeblejs DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeieceefÛÚoes~ 159
30. ogÛeefjce-efleÛeefjcemeceS Gkeäkeâmmemebefkeâuesmeb ieoes~ 159
31. Ûeefjce-ogÛeefjcemeceS Gkeäkeâmmepeesieb ieoes~ 160
32. ÛeefjcemeceÙeleyYeJelLees peeoes~ lemme ÛeefjcemeceÙeleyYeJelLemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee~ 160
33. leJJeefoefjòeceCegkeäkeâmmee~ 160
34. SJeb ÚCCeb keâcceeCeceeGJeJeppeeCeb~ 160
35. meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos DeeGJeJesoCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~ 160
36. pees peerJees hegJJekeâes[eGDees hejYeefJeÙeb hegJJekeâes[eGDeb yebOeefo peueÛejsmeg oerneS DeeGJeyebOeieæeS 160
lehheeDeesiiemebefkeâuesmesCe GkeäkeâmmepeesiesCe yebOeefo~
37. peesiepeJecepPemmegJeefjcebleescegngòeæceefÛÚoes~ 162
38. Ûeefjces peerJeiegCeneefCeªeCeblejs DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeieceefÛÚoes~ 162
39. keâcesCe keâeueieomeceeCees hegJJekeâes[eGSmeg peueÛesjmeg GJeJeCCees~ 162
40. DebleescegngòesCe meJJeuengb meJJeeefn heppeòeerefn heppeòeÙeoes~ 163
41. DebleescegngòesCe hegCejefJe hejYeefJeÙeb hegJJekeâes[eGDeb yebOeefo peueÛejsmeg~ 163
42. oerneS DeeGDeyebOeieæeS lehheeDeesiie GkeäkeâmmepeesiesCe yebOeefo~ 163
43. peesiepeJecepPemme GJeefj DebleescegngòeæceefÛÚoes~ 163
44. Ûeefjces peerJeiegCeneefCeªeCeblejs DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefo YeeieceefÛÚoes~ 163
45. yengmees yengmees meeoæeS pegòees~ 163
46. mes keâeues hejYeefJeÙeceeGDeb efCeuuesefJeefnefo efòe lemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee~ 163
47. leJJeefoefjòeceCegkeäkeâmmeb~ 164
48. meeefceòesCe penCCeheos CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee keâmme ?~ 164
49. pees peerJees megngceefCeieesopeerJesmeg heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiesCe TefCeÙeb keâcceefªefoceefÛÚoes~ 164
50. lelLe Ùe mebmejceeCemme yenJee DeheppeòeYeJee LeesJee heppeòeYeJee~ 164
51. oerneDees DeheppeòeæeDees jnmmeeDees heppeòeæeDees~ 165
52. peoe peoe DeeGDeb yebOeefo leoe leoe lehheeDeesiiegkeäkeâmmepeesiesCe yebOeefo~ 166
53. GJeefjuueerCeb ef"oerCeb efCemesÙemme penCCeheos nseqªuueerCeb ef"oerCeb efCemesÙemme Gkeäkeâmmeheos~ 166
54. yengmees yengmees penCCeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo~ 166
55. yengmees yengmees cebomebefkeâuesmeheefjCeecees YeJeefo~ 166
56. SJeb mebmeefjotCe yeeojheg{efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~ 168
58. DebleescegngòesCe keâeueieomeceeCees hegJJekeâes[eGSmeg ceCegmesmegJeJeCCees~ 168
59. meJJeuengb peesefCeefCekeäKeceCepecceCesCe peeoes DeªJemmeerDees~ 168
60. mebpeceb heef[JeCCees~ 168
61. lelLe Ùe YeJeefªefob hegJJekeâese[f b osmetCeb mebpececeCegheeueefÙeòee LeesJeeJemesmes peereJf eoJJeS efòe efceÛÚòeb ieoes~ 168
62. meJJelLeesJeeS efceÛÚòemme DemebpeceæeS DeefÛÚoes~ 170

63. efceÛÚòesCe keâeueieomeceeCees omeJeememenmmeeGefªefoSmeg osJesmeg GJeJeCCees~ 170
65. DebleescegngòesCe mecceòeb heef[JeCCees~ 170
66. lelLe Ùe YeJeefªefob omeJeememenmmeeefCe osmetCeeefCe mecceòeceCegheeueFòee LeesJeeJemesmes peerefJeoJJeS efòe 170
efceÛÚòeb ieoes~
67. eqceÛÚòesCe keâeueieomeceeCees yeeojheg{efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~ 170
69. DebleescegngòesCe keâeueieomeceeCees megngceefCeieesopeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~ 170
70. heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiecesòesefn ef"efoKeC[Ùe Ieeosefn heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiecesòesCe 173
keâeuesCe keâcceb nomecegefòeÙeb keâeotCe hegCejefJe yeeojheg{-efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~
71. SJeb CeeCeeYeJeiienCessefn Deª mebpecekebâ[ÙeeefCe DeCegheeueFòee ÛeogkeäKegòees keâmeeS GJemeeceefÙeòee 173
heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe mebpeceemebpece-kebâ[ÙeeefCe mebpecekebâ[ÙeeefCe Ûe DeCegheeueefÙeòee
SJeb mebmeefjotCe DeheefÛÚces YeJeiienCes hegCejefJe hegJJekeâes[eGSmeg ceCegmesmeg GJeJeCCees~
72. meJJeuengb peesefCeefCekeäkeâceCepecceCesCe peeoes DeªJemmeerDees~ 173
74. lelLe YeJeefªefob hegJJekeâese[f b osmetCeb mebpececeCegheeueFòee LeesJeeJemesms es peereJf eoJJeS efòe Ùe KeJeCeeS DeyYegeªf oes~ 173
75. ÛeefjcemeceÙeÚogcelLees peeoes~ lemme ÛeefjcemeceÙeÚogcelLemme CeeCeeJejCeerÙeJesoCee oJJeoes penCCee~ 174
76. leJJeefoefjòecepenCCee~ 175
77. SJeb obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb~ CeJeefj efJemesmees ceesnCeerÙemme KeJeCeeS DeyYegefªoes 176
ÛeefjcemeceÙemekeâmeeF& peeoes~ lemme ÛeefjcemeceÙemekeâmeeFmme ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee~
79. meeefceòesCe penCCeheos JesoCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee keâmme ?~ 176
80. pees peerJees megngceefCeieesosmeg heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiesCe TefCeÙeb keâcceefªefoceefÛÚoes~ 176
81. lelLe Ùe mebmejceeCemme yengDee DeheppeòeYeJee, LeesJee heppeòeYeJee~ 176
82. oerneDees DeheppeòeæeDees, jnmmeeDees heppeòeæeDees~ 176
83. peoe peoe DeeGDeb yebOeefo leoe leoe lehheeDeesiieGkeäkeâmmeSCe peesiesCe yebOeefo~ 176
84. GJeefjuueerCeb efªoerCeb efCemesÙemme penCCeheos nsefªuueerCeb efªoerCeb efCemesÙemme Gkeäkeâmmeheos~ 176
85. yengmees yengmees penCCeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo~ 176
86. yengmees yengmees cebomebefkeâuesmeheefjCeecees YeJeefo~ 176
87. SJeb mebmeefjotCe yeeojheg{efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~ 176
89. DebleescegngòesCe keâeueieomeceeCees hegJJekeâes[eGSmeg ceCegmmesmeg GJeJeCCees~ 176
92. lelLe Ùe YeJeefªefob hegJJekeâese[f b osmetCeb mebpececeCegheeueFòee LeesJeeJemesmes peereJf eoJJeS efòe efceÛÚòeb ieoes~ 177

93. meJJelLeesJeeS efceÛÚòemme DemebpeceæeS DeefÛÚoes~ 177
94. efceÛÚòesCe keâeueieomeceeCees omeJeememenmmeeGefªefoSmeg osJesmeg GJeJeCCees~ 177
96. DebleescegngòesCe mecceòeb heef[JeCCees~ 177
97. lelLe Ùe YeJeefªefob omeJeememenmmeeefCe osmetCeeefCe mecceòeceCegheeueFòee LeesJeeJemesmes peerefJeoJJeS efòe 177
efceÛÚòeb ieoes~
98. efceÛÚòesCe keâeueieomeceeCees yeeojheg{efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~ 177
100. DebleescegngòesCe keâeueieomeceeCees megngceefCeieesopeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~ 177
101. heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiecesòesefn efªefoKeb[ÙeIeeosefn heefueoesJecemme DemebKesppeefo YeeiecesòesCe 177
keâeuesCe keâcceb nomeceghheefòeÙeb keâeotCe hegCejefJe yeeojheg{efJepeerJeheppeòeSmeg GJeJeCCees~
102. SJeb CeeCeeYeJeiienCesefn Deª mebpecekebâ[ÙeeefCe DeCegheeueFòee ÛeogkeäKegòees keâmeeS GJemeeceFòee 177
heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe mebpeceemebpece-kebâ[ÙeeefCe mecceòekebâ[ÙeeefCe Ûe DeCegheeueFòee,
SJeb mebmeefjotCe DeheefÛÚces YeJeiienCes hegCejefJe hegJJekeâes[eGSmeg ceCegmmesmeg GJeJeCCees~
105. DebleescegngòesCe KeJeCeeS DeyYegefªoes~ 177
106. DebleescegngòesCe kesâJeueCeeCeb kesâJeueobmeCeb Ûe meceghheeoefÙeòee kesâJeueer peeoes~ 177
107. lelLe Ùe YeJeefªefob hegJJekeâesef[b osmetCeb kesâJeefueefJenejsCe efJenefjòee LeesJeeJemesmes peerefJeoJJeS efòe 177
ÛeefjcemeceÙeYeJeefmeefæÙees peeoes~
108. lemme ÛeefjcemeceÙeYeJeefmeefæÙemme JesoCeerÙeJesoCee oJJeoes penCCee~ 179
110. SJeb Ceecee-ieesoeCeb~ 179
111. meeefceòesCe penCCeheos DeeGieJesoCee oJJeoes penefCCeÙee keâmme ?~ 179
112. pees peerJees hegJJekeâes[eGDees DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg DeeGDeb yebOeefo jnmmeeS DeeGDeyebOeieæeS~ 179
113. lehheeDeesiiepenCCeSCe peesiesCe yebOeefo~ 179
114. peesiepeJecepPemme nsªoes DebleescegngòeæceefÛÚoes~ 180
115. he{ces peerJeiegCeneefCeªeCeblejs DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeieceefÛÚoes~ 180
116. keâcesCe keâeueieomeceeCees DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg GJeJeCCees~ 180
117. lesCesJe he{cemeceÙeDeenejSCe he{cemeceÙeleyYeJelLesCe penCCepeesiesCe Deeneefjoes~ 180
118. penefCCeÙeeS JeºerS Jeefºoes~ 180
119. DebleescegngòesCe meJJeefÛejsCe keâeuesCe meJJeeefn heppeòeerefn heppeòeÙeoes~ 180
120. lelLe Ùe YeJeefªefob lesòeermeb meeiejesJeceeefCe DeeGDeceCegheeueÙeblees yengmees DemeeoæeS pegòees~ 180
121. LeesJeeJemesmes peerefJeoJJeS efòe mes keâeues hejYeefJeÙeceeGDeb yebOeefnefo efòe lemme DeeGJeJesoCee oJJeoes 180
penCCee~

123. DehheeyengS efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe penCCeheos Gkeäkeâmmeheos penCCegkeäkeâmmeheos~ 182
124. penCCeheosCe meJJelLeesJee DeeÙegieJesoCee oJJeoes penefCCeÙee~ 182
125. Ceecee-ieesoJesoCeeDees oJJeoes penefCCeÙeeDees oes efJe leguueeDees DemebKesppeiegCeeDees~ 182
126. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCeeDees oJJeoes penefCCeÙeeDees efleefCCe efJe leguueeDees 183
efJemesmeeefnÙeeDees~
127. ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee efJemesmeeefnÙee~ 183
128. JesÙeCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee efJemesmeeefnÙee~ 183
129. GkeäkeâmmeheosCe meJJelLeesJee DeeGJeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee~ 184
130. CeeceeieesoJesoCeeDees oJJeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees oes efJe leguueeDees DemebKesppeiegCeeDees~ 184
131. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCeeDees oJJeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees efleefCCe efJe leguueeDees 184
132. ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee efJemesmeeefnÙee~ 184
133. JesoCeerÙeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee efJemesmeeefnÙee~ 184
134. penCCegkeäkeâmmeheosCe meJJelLeesJee DeeGJeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee~ 185
135. mee ÛesJe GkeäkeâefmmeÙee DemebKesppeiegCee~ 185
136. Ceecee-ieesoJesoCeeDees oJJeoes penefCCeÙeeDees (oes efJe leguueeDees) DemebKesppeiegCeeDees~ 185
137. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesoCeeDees oJJeoes penefCCeÙeeDees efleefCCe efJe leguueeDees efJemesmeeefnÙeeDees~ 185
138. ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee efJemesmeeefnÙee~ 185
139. JesoCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee efJemesmeeefnÙee~ 185
140. Ceecee-ieesoJesoCeeDees oJJeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees oes efJe leguueeDees DemebKesppeiegCeeDees~ 186
141. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe DeblejeFÙeJesoCeeDees oJJeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees efleefCCe efJe leguueeDees 186
142. ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee efJemesmeeefnÙee~ 186
143. JesÙeCeerÙeJesÙeCee oJJeoes GkeäkeâefmmeÙee efJemesmeeefnÙee~ 186
DeLe Ûetefuekeâeveece
(ÛelegLe&JesoveeõJÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejmÙe Ûetefuekeâe)
(efÉleerÙeesÓefOekeâej:)
144. Sòees peb YeefCeob ‘yengmees yengmees GkeäkeâmmeeefCe peesieªeCeeefCe ieÛÚefo penCCeeefCe Ûe’ SlLe Dehheeyengieb 188
ogefJenb peesiehheeyengieb heosmeDehheeyengieb ÛesJe~
145. meJJelLeesJees megngcesFbefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees~ 189
146. yeeojsFbefoÙe DeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 189
147. yeerFbefoÙe DeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 189
148. leerFbefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 189

149. ÛeGeEjefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 189
150. DemeefCCehebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 189
151. meefCCehebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 189
152. megngcesFbefoÙeDeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 189
153. yeeojsFbefoÙeDeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 189
154. megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 190
155. yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 190
156. megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 190
157. yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 190
158. yeerFbefoÙeDeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 190
159. leerFbefoÙeDeheppeòeÙemme Gkeäkeâmmepeesiees DemebKesppeiegCees~ 190
160. ÛeogeEjefoÙeDeheppeòeÙemme Gkeäkeâmmepeesiees DemebKesppeiegCees~ 190
161. DemeefCCehebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme Gkeäkeâmmepeesiees DemebKesppeiegCees~ 190
162. meefCCehebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 190
163. yeerrFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 190
164. leerFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 190
165. ÛeGeEjefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 190
166. DemeefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 191
167. meefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 191
168. yeerFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 191
169. leerFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 191
170. ÛeGeEjefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 191
171. DemeefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 191
172. meefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees peesiees DemebKesppeiegCees~ 191
173. SJeceskeäkesâkeäkeâmme peesieiegCeieejes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees~ 191
174. heosmeDehheeyengS efòe pene peesieDehheeyengieb Ceerob leOee CesoJJeb~ CeJeefj heosmee DehheeS efòe YeeefCeoJJeb~ 192
175. peesieªeCehe™JeCeoeS lelLe FceeefCe ome DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle~ 193
176. DeefJeYeeieheef[ÛÚsohe™heCee JeiieCehe™JeCee heâöÙehe™JeCee Deblejhe™JeCee "eCehe™JeCee DeCeblejesJeefCeOee 195
hejbhejesJeefCeOee meceÙehe™JeCee Jeefñhe™JeCee DehheeyengS efòe~
177. DeefJeYeeieheef[ÛÚsohe™JeCeeS Skeäkesâkeäkeâefcn peerJeheosmes kesâJeef[Ùee peesieeefJeYeeieheef[ÛÚsoe ?~ 195
178. DemebKesppee ueesiee peesieeefJeYeeieheef[ÛÚsoe~ 195
179. SJeefoÙee peesieeefJeYeeieheef[ÛÚsoe~ 196
180. JeiieCehe™JeCeoeS DemebKesppeueesiepeesieeefJeYeeieheef[ÛÚsoeCecesÙee JeiieCee YeJeefo~ 196
181. SJecemebKesppeeDees JeiieCeeDees mes{erS DemebKesppeefoYeeiecesòeeDees~ 197
182. heâöÙehe™JeCeeS DemebKesppeeDees JeiieCeeDees mes[erS DemebKesppeefo YeeiecesòeerÙees lecesieb heâöÙeb neseof ~ 197

183. SJecemebKesppeeefCe heâöÙeeefCe mes[erS DemebKesppeefo YeeiecesòeeefCe~ 197
184. Deblejhe™JeCeoeS Skeäkesâkeäkeâmme heâöÙemme kesâJeef[Ùeceblejb ? DemebKesppee ueesiee Deblejb~ 198
185. SJeefoÙeceblejb~ 198
186. "eCehe™JeCeeoeS DemebKesppeeefCe DemebKesppeeefCe heâöÙeeefCe mes[erS DemebKesppeefo YeeiecesòeeefCe, 198
lecesieb penCCeÙe peesieªeCeb YeJeefo~
187. SJecemebKesppeeefCe peesieªeCeeefCe mes[erS DemebKesppeefo YeeiecesòeeefCe~ 199
188. DeCeblejesJeefCeOeeS penCCeS peesieªeCes heâöÙeeefCe LeesJeeefCe~ 199
189. efyeefoS peesieªeCes heâöÙeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe~ 199
190. leefoÙes peesieªeCes heâöÙeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe~ 199
191. SJeb efJemesmeeefnÙeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe peeJe GkeäkeâmmeªeCesefòe~ 199
192. efJemesmees hegCe Debieguemme DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe heâöÙeeefCe~ 200
193. hejbhejesJeefCeOeeS penCCepeesieªeCeheâöSefnlb ees leoes mes[erS DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCeJeef[{d oe~ 200
194. SJeb ogiegCeJeef[d{oe ogiegCeJeefºoe peeJe GkeäkeâmmepeesieªeCesefòe~ 200
195. SiepeesieogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejb mes[erS DemebKesppeefoYeeiees, CeeCeepeesie-ogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe 200
heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees~
196. CeeCeepeesieogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~ SiepeesieogiegCeJeefº-neefCeªeCeblej-cemebKesppeiegCeb~ 200
197. meceÙehe™JeCeoeS ÛeogmeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe mes[erS DemebKesppeefo YeeiecesòeeefCe~ 201
198. hebÛemeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe mes[erS DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe~ 201
199. SJeb ÚmeceFÙeeefCe meòemeceFÙeeefCe DeªmeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe mes[erS DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe~ 201
200. hegCejefJe meòemeceFÙeeefCe ÚmeceFÙeeefCe hebÛemeceFÙeeefCe ÛeogmeceFÙeeefCe GJeefj eflemeceFÙeeefCe efJemeceFÙeeefCe 201
peesieªeCeeefCe mes[erS DemebKesppeefoYeeiecesòeeefCe~
201. Jeefºhe™JeCeoeS DeeflLe DemebKesppeYeeieJeefº-neCeer mebKesppeYeeieJeefº-neCeer mebKesppeiegCeJeefº- 202
neCeer DemebKesppeiegCeJeefº-neCeer~
202. efleefCCeJeefº-efleefCCeneCeerDees kesâJeefÛejb keâeueeoes neWefle ? penCCesCe SiemeceÙeb~ 202
203. GkeäkeâmmesCe DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeiees~ 202
204. DemebKesppeiegCeJeefº-neCeer kesâJeefÛejb keâeueeoes neWefle ? penCCesCe SiemeceDees~ 203
205. GkeäkeâmmesCe Debleescegngòeb~ 203
206. DehheeyengSefòe meJJelLeesJeeefCe DeªmeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe~ 203
207. oesmeg efJe heemesmeg meòemeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 203
208. oesmeg efJe heemesmeg ÚmeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 203
209. oesmeg efJe heemesmeg hebÛemeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 203
210. oesmeg efJe heemesmeg ÛeogmeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 203
211. GJeefj eflemeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 203
212. efyemeceFÙeeefCe peesieªeCeeefCe DemebKesppeeefCe~ 204
213. peeefCe ÛesJe peesieªeCeeefCe leeefCe ÛesJe heosmeyebOeªeCeeefCe~ CeJeefj heosmeyebOeªeCeeefCe heÙeef[efJemesmesCe efJemesmeeefnÙeeefCe~ 204

DeLeJesovee#es$eefJeOeeveevegÙeesieÉejced
1. JesÙeCeKesòeefJeneCes efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle~ 211
2. heoceerceebmee meeefceòeb DehheeyengS efòe~ 212
3. heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes efkebâ Gkeäkeâmmee efkeâceCegkeäkeâmmee eEkeâ penCCee efkeâcepenCCee ?~ 213
5. SJeb meòeCnb keâcceeCeb~ 216
7. meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~ 218
8. pees ceÛÚes peesÙeCemenefmmeDees meÙebYegjceCemecegömme yeeefnefjuueS le[s DeefÛÚoes~ 218
9. JesÙeCemecegiIeeosCe mecegnoes~ 219
10. keâeÙeuesefmmeÙeeS ueiiees~ 220
11. hegCejefJe ceejCebefleÙemecegiIeeosCe mecegnoes efleefCCe efJeiienkebâ[ÙeeefCe keâeotCe~ 220
12. mes keâeues DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg Ghheefppeefnefo efòe lemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee~ 220
13. leJJeefoefjòee DeCegkeäkeâmmee~ 221
14. SJeb obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb~ 222
15. meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos JesoCeerÙeJesoCee Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~ 223
16. DeCCeojmme kesâJeefuemme kesâJeefuemecegiIeeosCe mecegnomme meJJeueesieb ieomme lemme JesÙeCeerÙeJesoCee 223
Kesòeoes Gkeäkeâmmee~
17. leJJeefoefjòee DeCegkeäkeâmmee~ 223
18. SJeceeGJe-Ceecee-ieesoeCeb~ 225
19. meeefceòesCe penCCeheos CeeCeeJejCeerÙeJesoCee Kesòeoes penefCCeÙee keâmme ?~ 225
20. DeCCeojmme megngceefCeieesopeerJeDeheppeòeÙemme eflemeceÙeDeenejÙemme eflemeceÙeleyYeJelLemme penCCe- 225
peeseif emme meJJepenefCCeÙeeS mejerjesieenCeeS JeóceeCemme lemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes penCCee~
23. DehheeyengS efòe~ lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieöejeefCe-penCCeheos Gkeäkeâmmeheos penCCegkeäkeâ-mmeheos~ 227
24. penCCeheos DeªCCeb efhe keâcceeCeb JesÙeCeeDees leguueeDees~ 227
25. Gkeäkeâmmeheos CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb JesÙeCeeDees Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees 228
Ûeòeeefj efJe leguueeDees LeesJeeDees~
26. JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCeeDees Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees Ûeòeeefj efJe leguueeDees DemebKesppe-iegCeeDees~ 228
27. penCCegkeäkeâmmeheosCe DeªCCeb efhe keâcceeCeb JesoCeeDees Kesòeoes penefCCeÙeeDees leguueeDees LeesJeeDees~ 228
28. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCeeDees Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙeeDeesÛeòeeefj efJe 228
leguueeDees DemebKesppeiegCeeDees~

29. JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCeeDees Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees Ûeòeeefj efJe leguueeDees DemebKesppe-iegCeeDees~ 228
30. Sòees meJJepeerJesmeg DeesieenCeceneob[Dees keâeÙeJJees YeJeefo~ 228
31. meJJelLeesJee megngceefCeieesopeerJeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee~ 228
32. megngceJeeGkeäkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
33. megngcelesGkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
34. megngceDeeGkeäkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
35. megngceheg{efJekeâeFÙeueefæDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
36. yeeojJeeGkeäkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
37. yeeojlesGkeäkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
38. yeeojDeeGkeäkeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
39. yeeojheg{efJekeâeFÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
40. yeeojefCeieesopeerJeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
41. efCeieesoheefoefªoDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
42. yeeojJeCehheâefokeâeFÙeheòesÙemejerjDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
43. yeerFbefoÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
44. leerFbefoÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
45. ÛeGeEjefoÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
46. hebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 229
47. megngceefCeieesopeerJeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 230
48. lemmesJe DeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee efJemesmeeefnÙee~ 230
49. lemmesJe heppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee efJemesmeeefnÙee~ 230
50. megngceJeeGkeäkeâeFÙeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 230
52. lemmesJe heppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee efJemesmeeefnÙee~ 230
53. megngcelessGkeäkeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 230
55. lemmesJe efCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee efJemesmeeefnÙee~ 230
56. megngceDeeGkeäkeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 230
57. lemmesJe efCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee efJemesmeeefnÙee~ 231
59. megngceheg{efJekeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 231
62. yeeojJeeGkeäkeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 231

65. yeeojlesGkeäkeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 231
68. yeeojDeeGkeäkeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 232
71. yeeojheg{efJekeâeFÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 232
74. yeeojefCeieesoefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 232
77. efCeieesoheefoefªoheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 232
80. yeeojJeCehheâefokeâeFÙeheòesÙemejerjefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 232
81. yesFbefoÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee DemebKesppeiegCee~ 232
82. lesFbefoÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 232
83. ÛeGeEjefoÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 232
84. hebefÛebefoÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme penefCCeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 233
85. lesFbefoÙeefCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 233
86. ÛeGeEjeffoÙeefCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 233
87. yesFbefoÙeefCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 233
88. yeeojJeCehheâefokeâeFÙeheòesÙemejerjefCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 233
89. hebefÛebefoÙeefCeJJeefòeDeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 233
90. lesFbefoÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 233
91. ÛeGeEjefoÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 233
92. yesFbefoÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 233
93. yeeojJeCehheâefokeâeFÙeheòesÙemejerjefCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 233
94. hebefÛebefoÙeefCeJJeefòeheppeòeÙemme GkeäkeâefmmeÙee DeesieenCee mebKesppeiegCee~ 233
95. megngceeoes megngcemme DeesieenCeiegCeieejes DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeiees~ 233
96. megngceeoes yeeojmme DeesieenCeiegCeieejes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees~ 233
97. yeeojeoes megngcemme DeesieenCeiegCeieejes DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeiees~ 233
98. yeeojeoes yeeojmme DeesieenCeiegCeieejes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees~ 233
99. yeeojeoes yeeojmme DeesieenCeiegCeieejes mebKesppee meceÙee~ 234
oMece«evLes met$e mebKÙee:-323

SkeâeoMees «ebLe:
ÛelegLe&: JesoveeKeC[:
(efÉleerÙe JesoveevegÙeesieÉejmÙe <e‰JesoveekeâeueefJeOeevemehleceJesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejÉÙemeceefvJele:)
JesoveekeâeueefJeOeeveevegÙeesieÉejced
1. JesÙeCekeâeueefJeneCes efòe~ lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle~ 258
2. heoceerceebmee-meeefceòecehheeyengS efòe~ 259
3. heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes efkeâcegkeäkeâmmee efkeâceCegkeäkeâmmee efkebâ penCCee efkeâcepenCCee?~ 259
7. meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~ 261
8. DeCCeojmme hebeÛf ebeof Ùemme meefCCemme efceÛÚeFefªmme meJJeeefn heppeòeerenf heppeòeÙeomme keâcceYetecf eÙemme 261
DekeâcceYetefceÙemme Jee keâcceYetefceheef[Yeeiemme Jee mebKesppeJeemeeGDemme Jee DemebKesppeJeemeeGDemme
Jee osJemme Jee~ ceCegmmemme Jee efleefjkeäKemme Jee CesjFÙemme Jee FeflLeJesomme Jee hegefjmeJesomme Jee
CeGbmeÙeJesomme Jee peueÛejmme Jee LeueÛejmme Jee KeieÛejmme Jee meeieej-peeieej-megoesJepeesiepegòemme
GkeäkeâefmmeÙeeS efªoerS Gkeäkeâmmeefªeqomebefkeâuesmes JeóceeCemme, DeOeJee F&efmeceefpPeceheefjCeecemme lemme
CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes Gkeäkeâmmee~
10. SJeb ÚCCeb keâcceeCeb~ 263
11. meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos DeeGDeJesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~ 264
12. DeCCeojmme ceCegmemme Jee hebefÛebefoÙeefleefjkeäKepeesefCeÙemme Jee meefCCemme mecceeFefªmme Jee 264
(efceÛÚeFefªmme Jee) meJJeeefn heppeòeerenf heppeòeÙeomme keâcceYetecf eÙemme Jee keâcceYetecf eheef[Yeeiemme
Jee mebKesppeJeemeeGDemme FeflLeJesomme Jee hegefjmeJesomme Jee CeGbmeÙeJesomme Jee peueÛejmme Jee
LeueÛejmme Jee meeieej-peeieej-lehheeDeesiiemebekf eâefueªmme Jee (lehheeDeesiieefJemegæmme Jee) GkeäkeâefmmeÙeeS
DeeyeeOeeS pemme leb osJe-efCejÙeeGDeb he{cemeceS yebOeblemme DeeGDeJesÙeCee keâeueoes Gkeäkeâmmee~
14. meeefceòesCe penCCeheos CeeCeeJejCeerÙeJesoCee keâeueoes penefCCeÙee keâmme ?~ 266
15. DeCCeojmme ÛeefjcemeceÙeÚogcelLemme lemme CeeCeeJejCeerÙeJesoCee keâeueoes penCCee~ 266
17. SJeb obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb~ 267
18. meeefceòesCe penCCeheos JesÙeCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penefCCeÙee keâmme ?~ 267

19. DeCCeojmme ÛeefjcemeceÙeYeJeefmeeqæÙemme lemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee~ 267
21. SJeb DeeGDe-CeeceieesoeCeb~ 268
22. meeefceòesCe penCCeheos ceesnCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penefCCeÙee keâmme?~ 268
23. DeCCeojmme KeJeiemme ÛeefjcemeceÙemekeâmeeFÙemme ceesnCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee~ 268
25. DehheeyengS efòe~ lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieöejeefCe-penCCeheos Gkeäkeâmmeheos penCCegkeäkeâmmeheos~ 269
26. penCCeheosCe DeªCCeb efhe keâcceeCeb JesÙeCeeDees keâeueoes penefCCeÙeeDees leguueeDees~ 269
27. Gkeäkeâmmeheos meJJelLeesJee DeeGDeJesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee~ 269
28. Ceecee-ieesoJesÙeCeeDees keâeueoes GkeäkeâefmmeÙeeDees oes efJe leguueeDees mebKesppeiegCeeDees~ 269
29. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-JesÙeCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCeeDees keâeueoes GkeäkeâefmmeÙeeDees Ûeòeeefj efJe 269
leguueeDees efJemesmeeefnÙeeDees~
30. ceesnCeerÙemme JesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee mebKesppeiegCee~ 269
31. penCCegkeäkeâmmeheos DeªCCeb efhe keâcceeCeb JesÙeCeeDeess keâeueoes penefCCeÙeeDees leguueeDees LeesJeeDees~ 270
32. DeeGDeJesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee DemebKesppeiegCee~ 270
33. CeeceeieesoJesÙeCeeDees keâeueoes GkeäkeâefmmeÙeeDees oes efJe leguueeDees mebKesppeiegCeeDees (DemebKesppeiegCeeDees)~ 270
34. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-JesÙeCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCeeDees keâeueoes GkeäkeâefmmeÙeeDees Ûeòeeefj efJe 270
leguueeDees efJemesmeeefnÙeeDees~
35. ceesnCeerÙeJesÙeCee keâeueoes GkeäkeâefmmeÙee mebKesppeiegCee~ 270
36. Sòees cetueheÙeef[efªefoyebOes hegJJeb ieceefCeppes lelLe FceeefCe Ûeòeeefj DeCegÙeesieöejeefCe-efªefoyebOeªeCehe™JeCee 271
efCemesÙehe™JeCee DeeyeeOeekebâ[Ùe he™JeCee DehheeyengS efòe~
37. efªefoyebOeªeCehe™JeCeoeS meJJelLeesJee megngcesFbefoÙe DeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe~ 272
38. yeeojsFbefoÙeDeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 272
39. megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 272
40. yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 272
41. yeerFbefoÙeDeheppeòeÙeefªefoyebOeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 273
42. lemmesJe heppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 273
43. leerFbefoÙeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 273

45. ÛelegeEjefoÙeDeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 273
47. DemeefCCehebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 273
49. meefCCehebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 274
51. meJJelLeesJee megngcesFbefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesmeefJemeesefnªeCeeefCe~ 274
52. yeeojsFbefoÙe DeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 275
53. megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 275
54. yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 275
55. yeerFbefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 275
56. yeerFbefoÙeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 275
57. leerFbefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 275
58. leerFbefoÙeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 275
59. ÛeGefjbefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 276
60. ÛeGefjbefoÙeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 276
61. DemeefCCehebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 276
62. DemeefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 276
63. meefCCehebefÛebefoÙeDeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 276
64. meefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme mebefkeâuesme-efJemeesefnªeCeeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 276
65. meJJelLeesJees mebpeomme penCCeDees efªefoyebOees~ 276
66. yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees DemebKesppeiegCees~ 278
67. megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 278
68. yeeojsFbefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 278
69. megngcesFbefoÙe DeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 278
70. lemmesJe DeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 278
71. yeeojsFbefoÙeDeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 278
72. megngcesFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 278
73. yeeojsFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 278
74. yeerFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 278
75. lemmesJe DeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 278
77. lemmesJe heppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 279
78. leerFbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 279
79. leerFbefoÙeDeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 279

80. lemmesJe GkeäkeâmmeefªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 279
81. leerFbefoÙeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 279
82. ÛeGefjbefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 279
86. DemeefCCehebefÛebefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 279
90. mebpeomme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 280
91. mebpeoemebpeomme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 280
92. lemmesJe GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 280
93. DemebpeomecceeefoefªheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 280
94. lemmesJe DeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 280
95. lemmesJe DeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 280
96. lemmesJe heppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 280
97. meefCCeefceÛÚeFefªhebefÛebefoÙeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 281
98. lemmesJe DeheppeòeÙemme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 281
99. lemmesJe DeheppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 281
100. lemmesJe heppeòeÙemme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 281
101. efCemesÙehe™JeCeoeS lelLe FceeefCe ogJes DeCegÙeesieöejeefCe DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~ 281
102. DeCeblejesJeefCeOeeS hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCeb efceÛÚeFªerCeb heppeòeÙeeCeb CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe- 281
JesÙeCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb efleefCCeJeememenmmeeefCe DeeyeeOeb ceesòetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb
yengieb, peb efJeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb
efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe leermeb meeiejesJecekeâes[erÙees efòe~
103. hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCeb efceÛÚeFªerCeb heppeòeÙeeCeb ceesnCeerÙemme meòeJeememenmmeeefCe Deeyeenb ceesòetCe 283
peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengDeb, peb efJeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb
leefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe
meòeefjmeeiejesJecekeâes[ekeâesef[ efòe~
104. hebeÛf ebeof ÙeeCeb meCCeerCeb mecceeefoªerCeb Jee efceÛÚeefoªerCeb Jee heppeòeÙeeCeceeGDemme hegJJekeâese[f efleYeeieceeyeeOeb 284
ceesòetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengieb, peb efJeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb,
peb leefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe
lesleermemeeiejesJeceeefCe efòe~

105. hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCeb efceÛÚeFªerCeb heppeòeÙeeCeb CeeceeieesoeCeb yesJeememenmmeeefCe DeeyeeOeb ceesòetCe 285
peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengieb, peb efJeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb
leefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe Jeermeb
meeiejesJecekeâes[erÙees efòe~
106. hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCeb efceÛÚeFªerCeceheppeòeÙeeCeb meòeCCeb keâcceeCeceeGJe-JeppeeCecebleescegngòeceeyeeOeb 285
ceesòetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengieb, peb efJeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb,
peb leefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe
Debleeskeâes[ekeâes[erÙees efòe~
107. hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb ÛeGefjbefoÙe-leerFbefoÙe-yeerFbefoÙeeCeb yeeojsFbefoÙe-DeheppeòeÙeeCeb 285
megngcesFbefoÙeheppeòeeheppeòeeCeceeGDemme Deblees-cegngòeceeyeeOeb ceesòetCe peeJe he{cemeceS heosmeiieb
efCeefmeòeb leb yengDeb, peb efyeefoÙe-meceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS heosmeiieb
efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe hegJJekeâes[ekeâes[erÙees efòe~
108. hebefÛebefoÙeeCecemeCCeerCeb ÛeGefjbefoÙeeCeb leerFbefoÙeeCeb yeerFbefoÙeeCeb yeeoj-SFbefoÙeheppeòeÙeeCeb meòeCCeb 286
keâcceeCeb DeeGDeJeppeeCeb DebleescegngòeceeyeeOeb ceesòetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengDeb, peb
efyeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb,
SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe meeiejesJecemenmmemme meeiejesJece-meomme
meeiejesJeceheCCeemeeS meeiejesJeceheCegJeermeeS meeiejesJecemme efleefCCe-meòeYeeiee meòe-meòeYeeiee yes-
meòeYeeiee heef[hegCCee efòe~
109. hebefÛebefoÙeeCecemeCCeerCeb ÛeGefjbefoÙeeCeb leerFbefoÙeeCeb yeerFbefoÙeeCeb yeeoj-SFbefoÙeheppe-òeÙeeCeceeGDemme 287
hegJJekeâesef[efòeYeeieb yesceemeb meesuemejeefobefoÙeeefCe meeefojsÙeeefCe ÛeòeeefjJeemeeefCe meòeJeememenmmeeefCe
meeefojsÙeeefCe Deeyeenb ceesòetCe peb he{cemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengieb, peb efyeefoÙemeceS heosmeiieb
efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb
efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees hegJJekeâesef[ efòe~
110. hebefÛebefoÙeeCecemeCCeerCeb ÛeGefjbefoÙeeCeb leerFbefoÙeeCeb yeerFbefoÙeeCeb yeeojs-FbefoÙeDeheppeòeÙeeCeb megngces- 287
FbefoÙeheppeòeDeheppeòeÙeeCeb meòeCnb keâcceeCeceeGDeJeppeeCecebleescegngòeceeyeeOeb ceesòetCe peb he{cemeceS
heosmeiieb efCeefmeòeb leb yengieb, peb efyeefoÙemeceS heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, peb leefoÙemeceS
heosmeiieb efCeefmeòeb leb efJemesmenerCeb, SJeb efJemesmenerCeb efJemesmenerCeb peeJe GkeäkeâmmesCe meeiejesJecemeomme
meeiejesJeceheCCeemeeS meeiejesJeceheCegJeermeeS meeiejesJecemme efleefCCemeòeYeeiee, meòe-meòeYeeiee, yes-
meòeYeeiee, heefueoesJecemme mebKesppeefoYeeiesCe TCeÙee heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiesCe TefCeÙee efòe~
111. hejbhejesJeefCeOeeS hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb heppeòeÙeeCeb DeªCnb keâcceeCeb peb he{cemeceS 288
heosmeiieb leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefo Yeeieb iebletCe ogiegCenerCee, SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee
peeJe GkeäkeâefmmeÙee efªoer efòe~
112. SÙeheosmeiegCeneefCeªeCeblejb DemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe~ 288
113. CeeCeeheosmeiegCeªeCeblejeefCe heefueoesJeceJeiiecetuemme DemebKesppeefo-Yeeiees~ 288
114. CeeCeeheosmeiegCeneefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~ 289

115. SÙeheosmeiegCeneefCeªeCeblejcemebKesppeiegCeb~ 289
116. hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeceheppeòeÙeeCeb ÛeGeEjefoÙe-leerFbefoÙe-yeerFbefoÙe-SFbefoÙe-yeeoj- 289
megng cg eheppeòeeheppeòeÙeeCeb meòeCnb keâcceeCeceeGJeJeppeeCeb peb he{cemeceS heosmeiieb leoes heefueoesJecemme 289
DemebKesppeefo Yeeieb iebletCe ogiegCenerCee, SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe GkeäkeâefmmeÙee efªefo efòe~ 289
117. SÙeheosme iegCeneefCeªeCeblejcemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiiecetueeefCe~ 289
118. CeeCeeheosmeiegCeneefCeªeCeblejeefCe heefueoesJeceJeiiecetuemme DemebKesppeefo Yeeiees~ 289
119. CeeCeeheosmeiegCeneefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~ 289
121. DeeyeeOeekebâ[Ùehe™JeCeoeS~ 290
122. hebeÛf ebeof ÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb ÛeGeEjefoÙeeCeb leerFeb of ÙeeCeb yeerFeb of ÙeeCeb SFbeof Ùeyeeoj-megncg e-heppeòe- 290
DeheppeòeÙeeCeb meòeCnb keâcceeCeceeGJeJeppeeCe-cegkeäkeâefmmeÙeeoes efªoeroes meceS meceS heefueoesJecemme
DemebKesppeefoYeeiecesòe-ceesmeefjotCe SÙeceeyeeOeekebâ[Ùeb keâjseof ~ Sme keâcees peeJe penefCCeÙee efªefo efòe~
123. DehheeyengS efòe~ 291
124. hebeÛf eb efoÙeeCeb meCCeerCeb efceÛÚeFªerCeb heppeòeeheppeòeeCeb meòeCnb keâcceeCe-ceeGJe-JeppeeCeb meJJelLeesJee 291
penefCCeÙee DeeyeeOee~
125. DeeyeeneªeCeeefCe Deeyeenekebâ[ÙeeefCe Ûe oes efJe leguueeefCe mebKesppe-iegCeeefCe~ 292
126. GkeäkeâefmmeÙee Deeyeene efJemesmeeefnÙee~ 292
127. CeeCeeheosmeiegCeneefCeªeCeblejeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~~ 292
129. SÙeceeyeenekebâ[ÙecemebKesppeiegCeb~ 292
130. penCCeDees efªefoyebOees DemebKesppeiegCees~ 292
131. efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 292
132. GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 292
133. hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeb heppeòeÙeeCeceeGDemmeb meJJelLeesJee penefCCeÙee Deeyeene~ 293
134. penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 293
135. DeeyeeOeeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 293
137. CeeCeeheosmeiegCeneefCeªeCeblejeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 293
139. efªefoyebOeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 293
141. hebefÛebefoÙeeCeb meCCeerCecemeCCeerCeheppeÙeeCeb ÛeGeEjeffoÙeeCeb leerFbefoÙeeCeb yeerFbefoÙeeCeb SFbefoÙeyeeoj- 293
megngceheppeòeeheppeòeÙeeCeceeGDemme meJJelLeesJee penefCCeÙee Deeyeene~
143. DeeyeeneªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 294

145. efªefoyebOeªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 294
147. hebeÛf ebeof ÙeeCecemeCCeerCeb ÛeGeEjefoÙeeCeb leerFeb of ÙeeCeb yeerFeb of ÙeeCeb heppeòe-DeheppeòeÙeeCeb meòeCnb keâcceeCeb 294
DeeGJeJeppeeCeceeyeeneªeCeeefCe Deeyeenekebâ[ÙeeefCe Ûe oes efJe leguueeefCe LeesJeeefCe~ 294
148. penefCCeÙee Deeyeene mebKesppeiegCee~ 294
156. SFbefoÙeyeeoj-megngce-heppeòe-DeheppeòeÙeeCeb meòeCnb keâcceeCeb DeeGJe-JeppeeCe-ceeyeeneªeCeeefCe 295
Deeyeenekebâ[ÙeeefCe Ûe oes efJe leguueeefCe LeesJeeefCe~
157. penefCCeÙee Deeyeene DemebKesppeiegCee~ 295
163. penCCeDees efªefoyebOees DemebKesppeiegCees~ 295
efÉleerÙeeÛetefuekeâe
165. ef"efoyebOepPeJemeeCehe™JeCeoeS lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieöejeefCe peerJemecegoenejes heÙeef[mecegoenejes 297
efªefomecegoenejes efòe~
166. peerJemecegoenejs efòe pes les CeeCeeJejCeerÙemme yebOee peerJee les ogeJf ene-meeoyebOee ÛesJe DemeeoyebOee ÛesJe~ 299
167. lelLe pes les meeoyebOee peerJee les efleefJene-ÛeGªeCeyebOee efleªeCeyebOee efyeªeCeyebOee~ 299
168. DemeeoyebOee peerJee efleefJene-efyeªeCeyebOee efleªeCeyebOee ÛeGªeCeyebOee efòe~ 300
169. meJJeefJemegæe meeomme ÛeGªeCeyebOee peerJee~ 300
170. efleªeCeyebOee peerJee mebefkeâefueªoje~ 300
171. efyeªeCeyebOee peerJee mebefkeâefueªoje~ 300

172. meJJeefJemegæe Demeeomme efyeªeCeyebOee peerJee~ 300
173. efleªeCeyebOee peerJee mebefkeâefueªoje~ 301
174. ÛeGªeCeyebOee peerJee mebefkeâefueªoje~ 301
175. meeomme ÛeGªeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeb efªefob yebOebefle~ 301
176. meeomme efleªeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeerÙemme DepenCCeDeCegkeäkeâefmmeÙeb ef"efob yebOebefle~ 301
177. meeomme efyeªeCeyebOee peerJee meeomme ÛesJe GkeäkeâefmmeÙeb efªefob yebOebefle~ 301
178. Demeeomme yesªeCeyebOee peerJee melLeeCesCe CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeb efªefob yebOebefle~ 302
179. Demeeomme efleªeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeerÙemme DepenCCe DeCegkeäkeâefmmeÙeb efªefob yebOebefle~ 302
180. Demeeomme ÛeGªeCeyebOee peerJee Demeeomme ÛesJe GkeäkeâefmmeÙeb efªefob yebOebefle~ 302
181. lesefmeb ogefJene mesef[he™JeCee DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~ 302
182. DeCeblejesJeefCeOeeS meeomme ÛeGªeCeyebOee efleªeCeyebOee peerJee Demeeomme efyeªeCeyebOee efleªeCeyebOee 303
peerJee CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS peerJee LeesJee~
183. efyeefoÙeeS efªoerS peerJee efJemesmeeefnÙee~ 303
184. leefoÙeeS efªoerS peerJee efJemesmeeefnÙee~ 303
185. SJeb efJemesmeeefnÙee efJemesmeeefnÙee peeJe meeiejesJecemeohegOeòeb~ 303
186. lesCe hejb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe meeiejesJecemeohegOeòeb~ 304
187. meeomme efyeªeCeyebOee peerJee Demeeomme ÛeGªeCeyebOee peerJee CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS 304
peerJee LeesJee~
188. efyeefoÙeeS efªoerS peerJee efJemesmeeefnÙee~ 304
189. leefoÙeeS efªoerS peerJee efJemesmeeefnÙee~ 304
190. SJeb efJemesmeeefnÙee efJemesmeeefnÙee peeJe meeiejesJecemeohegOeòeb~ 304
191. lesCe hejb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe meeomme Demeeomme GkeäkeâefmmeÙee efªefo efòe~ 304
192. hejbhejesJeefCeOeeS meeomme ÛeGªeCeyebOee efleªeCeyebOee peerJee Demeeomme efyeªeCeyebOee efleªeCeyebOee CeeCee- 305
JejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS peerJesenf lb ees leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCeJeefºoe~
193. SJeb ogiegCeJeefºoe ogiegCeJeefºoe peeJe peJecepPeb~ 305
194. lesCe hejb heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCenerCee~ 305
195. SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe meeiejesJecemeohegOeòeb~ 305
196. meeomme efyeªeCeyebOee peerJee Demeeomme ÛeGªeCeyebOee peerJee CeeCee-JejCeerÙemÙe penefCCeÙeeS efªoerS 306
peerJesefnblees leoes heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCeJeefºoe~
197. SJeb ogiegCeJeefºoe ogiegCeJeefºoe peeJe meeiejesJecemeohegOeòeb~ 306
198. lesCe hejb heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeieb iebletCe ogiegCenerCee~ 306
199. SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe meeomme Demeeomme GkeäkeâefmmeÙee efªefo efòe~ 306
200. SkeâpeerJeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejcemebKesppeeefCe heefueoesJeceJeiie-cetueeefCe~ 306
201. CeeCeepeerJe-ogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe heefueoesJeceJeiiecetuemme DemebKesppeefoYeeiees~ 306
202. CeeCeepeerJe-ogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~ 306

203. SiepeerJe-ogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejcemebKesppeiegCeb~ 306
204. meeomme Demeeomme Ùe efyeªeefCeÙeefcce efCeÙecee DeCeeieejheeDeesiieªeCeeefCe~ 307
205. meeieejheeDeesiieªeCeeefCe meJJelLe~ 307
206. meeomme ÛeGªeefCeÙe-peJecepPemme nsªoes ªeCeeefCe LeesJeeefCe~ 308
207. GJeefj mebKesppeiegCeeefCe~ 308
208. meeomme efleªeefCeÙe-peJecepPemme nsªoes ªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 308
210. meeomme efyeªeefCeÙe-peJecepPemme nsªoes SÙeblemeeieejheeDeesiieªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 308
211. efcemmeÙeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 308
212. meeomme ÛesJe efyeªeefCeÙepeJecepPemme GJeefj efcemmeÙeeefCe mebKesppe-iegCeeefCe~ 308
213. Demeeomme efyeªeefCeÙepeJecepPemme nsªoes SÙeblemeeÙeejheeDeesiieªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 309
214. efcemmeÙeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 309
215. Demeeomme ÛesJe efyeªeefCeÙepeJecepPemmegJeefj efcemmeÙeeefCe mebKesppe-iegCeeefCe~ 309
216. SÙeblemeeieejheeDeesiieªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 309
217. Demeeomme efleªeefCeÙepeJecepPemme nsªoes ªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 309
219. Demeeomme ÛeGªeefCeÙepeJecepPemme nsªoes ªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 309
220. meeomme penCCeDees efªefoyebOees mebKesppeiegCees~ 309
221. peefªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 309
222. Demeeomme penCCeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 310
224. peòees GkeäkeâmmeÙeb oenb ieÛÚefo mee efªoer mebKesppeiegCee~ 310
225. Debleeskeâes[ekeâes[er mebKesppeiegCee~ 310
226. meeomme efyeªeefCeÙepeJecepPemme GJeefj SÙeblemeeieejheeDeesiieªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 310
227. meeomme GkeäkeâmmeDees efªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 310
229. oenefªoer efJemesmeeefnDee~ 310
230. Demeeomme ÛeGªeefCeÙe-peJecepPemme GJeefjceªeCeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe~ 311
231. Demeeomme GkeäkeâmmeefªefoyebOees efJemesmeeefnDees~ 311
233. SosCe DeªheosCe meJJelLeesJee meeomme ÛeGúeCeyebOee peerJee~ 311
234. efleªeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~ 311
235. efJeªeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~ 311
236. Demeeomme efyeªeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~ 311
237. ÛeGªeCeyebOee peerJee mebKesppeiegCee~ 311

238. efleªeCeyebOee peerJee efJemesmeeefnÙee~ 312
239. heÙeef[mecegoenejs efòe lelLe FceeefCe ogyes DeCegDeesieöejeefCe heceeCeeCegiecees DehheeyengS efòe~ 313
240. heceeCeeCegiecesCe CeeCeeJejCeerÙemme DemebKesppee ueesiee efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe~ 313
242. DehheeyengS efòe meJJelLeesJee DeeGDemme efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe~ 313
243. CeeceeieesoeCeb efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppe-iegCeeefCe~ 313
244. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-JesÙeCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe Ûeòeeefj efJe leguueeefCe 313
DemebKesppeiegCeeefCe~
245. ceesnCeerÙemÙe efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 314
246. efªefomecegoenejs efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegDeesieöejeefCe heieCeCee DeCegkeâªer efleJJe-cebooe efòe~ 315
247. heieCeCeeS CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~ 315
248. efyeefoÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~ 315
249. leefoÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~ 315
250. SJecemebKesppee ueesiee DemebKesppee ueesiee peeJe Gkeäkeâmmeefªefo efòe~ 316
252. lesefmeb ogefJeOee mesef[he™JeCee DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~ 317
253. DeCeblejesJeefCeOeeS CeeCeeJejCeerÙemÙe penefCCeÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe LeesJeeefCe~ 317
254. efyeefoÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe~ 317
255. leefoÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe~ 317
256. SJeb efJemesmeeefnÙeeefCe efJemesmeeefnÙeeefCe peeJe GkeäkeâefmmeÙee efªefo efòe~ 317
257. SJeb ÚCCeb keâcceeCeb~ 317
258. DeeGDemme penefCCeÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe LeesJeeefCe~ 318
259. efyeefoceeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 318
260. leefoÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 318
261. SJecemebKesppeiegCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe peeJe GkeäkeâefmmeÙee efªefo efòe~ 318
262. hebjhejesJeefCeOeeS CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS efªefoyebOepPeJemeeCeªeCesenf lb ees leoes heefueoesJecemme 318
DemebKesppeefo Yeeieb iebletCe oggiegCe-Jeefºoe~
263. SJeb ogiegCeJeefºoe ogiegCeJeefºoe peeJe GkeäkeâefmmeÙee efªefo efòe~ 318
264. SJeb efªefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejb heefueoesJecemme DemebKesppeefoYeeiees~ 318
265. CeeCeeefªefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe DebiegueJeiiecetue-ÚsoCeeCeecemebKesppeefoYeeiees~ 318
266. CeeCeeefªefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~ 319
267. SÙeefªefoyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejcemebKesppeiegCeb~ 319
269. DeCegkeâªerS CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS peeefCe efªefo-yebOepPe-JemeeCe-ªeCeeefCe leeefCe 321
efyeefoÙeeS efªoerS yebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DehegJJeeefCe~

270. SJecehegJJeeefCe DehegJJeeefCe peeJe GkeäkeâefmmeÙee efúefo efòe~ 322
272. efleJJe-cebooeS CeeCeeJejCeerÙemme penefCCeÙeeS efªoerS penCCeÙeb efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeb meJJeceboeCegYeeieb~ 323
273. eflemmes ÛesJe GkeäkeâmmeceCebleiegCeb~ 323
274. efyeefoÙeeS efªoerS penCCeÙeb efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeceCebleiegCeb~ 323
275. eflemmes ÛesJe GkeäkeâmmeceCebleiegCeb~ 323
276. leefoÙeeS efªoerS penCCeÙeb efªefoyebOepPeJemeeCeªeCeceCebleiegCeb~ 323
277. eflemmes ÛesJe GkeäkeâmmeÙeceCebleiegCeb~ 323
278. SJeceCebleiegCee peeJe Gkeäkeâmmeefªefo efòe~ 323
DeLe JesoveeYeeJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
1. JesÙeCeeYeeJeefJeneCes efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle~ 327
2. heoceerceebmee meeefceòecehheeyengS~ 328
3. heoceerceebmeeS CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee efkeâceCegkeäkeâmmee eEkeâ penCCee efkeâcepenCCee~ 328
4. Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee penCCee DepenCCee Jee~ 328
7. meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~ 331
8. DeCCeojsCe hebefÛebefoSCe meefCCeefceÛÚeFefªCee meJJeeefn heppeòeerefn heppeòeieosCe meeiee®JepeesiesCe 332
peeieejsCe efCeÙecee GkeäkeâmmemebefkeâefueósCe yebOeuueÙeb pemme leb meblekeâcceceeflLe~
9. leb SFbefoÙemme Jee yeerFbefoÙemme Jee leerFbefoÙemme Jee ÛeGefjbefoÙemme Jee hebefÛebefoÙemme Jee meefCCemme Jee 332
DemeefCCemme Jee yeeojmme Jee megngcemme Jee heppeòemme Jee Deheppeòemme Jee DeCCeojmme peerJemme
DeCCeoefJeÙeeS ieoerS JeóceeCemme lemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee~
12. meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ?~ 333
13. DeCCeojsCe KeJeiesCe megngcemeebhejeFÙemegefæmebpeosCe ÛeefjcemeceÙeyeæuueÙeb pemme leb meblekeâcceceeflLe~ 333
14. leb KeerCekeâmeeÙeJeerojeieÚogcelLemme Jee mepeeseif ekesâJeefuemme Jee lemme JesÙeCeerÙe JesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee~ 333

17. meeefceòesCe Gkeäkeâmmeheos DeeGJeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee keâmme ? 334
18. DeCCeojsCe DehheceòemebpeosCe meeieejpeeieejlehheeDeesiieefJemegæsCe yeæuueÙeb pemme leb meblekeâcceceeflLe~ 334
19. leb mebpeomme Jee DeCegòejefJeceeCeJeeefmeÙeosJemme Jee ~ lemme DeeGJeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee~ 335
21. meeefceòesCe penCCeheos CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee keâmme ? 336
22. DeCCeojmme KeJeiemme ÛeefjcemeceÙeÚogcelLemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee~ 336
23. leJJeefoefjòeb penCCee~ 336
25. meeefceòesCe penCCeheos JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee keâmme ? 336
26. DeCCeojKeJeiemme ÛeefjcemeceÙeYeJeefmeefæÙemme DemeeoJesoCeerÙemme JesoÙeceeCemme lemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee 337
YeeJeoes penCCee~
28. meeefceòesCe penCCeheos ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee keâmme ? 338
29. DeCCeojmme KeJeiemme ÛeefjcemeceÙe-mekeâmeeFmme lemme ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee~ 338
31. meeefceòesCe penCCeheos DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee keâmme ? 338
32. DeCCeojsCe ceCegmmesCe hebefÛebefoÙeefleefjkeäKepeesefCeSCe Jee heefjÙeòeceeCe-ceefpPeceheefjCeecesCe Deheppeòe- 338
efjefkeäKeeGDeb yeæuueÙeb pemme leb meblekeâcceb DeeflLe lemme DeeGDe-JesÙeCee YeeJeoes penCCee~
34. meeefceòesCe penCCeheos CeeceJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee keâmme ? 339
35. DeCCeojsCe megngceefCeieesopeerJeDeheppeòeSCe nomeceghheefòeÙekeâccesCe heefjÙeòecee-CeceefpPeceheefjCeecesCe 339
yeæuueÙeb pemme leb meblekeâcceceeflLe lemme CeeceJesÙeCee YeeJeoes penCCee~
37. meeefceòesCe penCCeheos ieesoJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee keâmÙe ? 339
38. DeCCeojsCe yeeojlesG-JeeGpeerJesCe meJJeeefn heppeòeerefn heppeòeÙeosCe meeieejpeeieejmeJJeefJemegæsCe 339
nomeceghheefòeÙekeâcesCe GÛÛeeieesocegJJeseuf ueotCe CeerÛeeieesob yeæuueÙeb pemme leb meblekeâcceceeflLe ieesoJesÙeCee
YeeJeoes penCCee~
40. DehheeyengS efòe lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe-penCCeheos Gkeäkeâmmeheos penCCegkeäkeâmmeheos~ 340
41. penCCeheosCe meJJelLeesJee ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee~ 340
42. DeblejeFÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~ 340
43. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙeeDees efJe oes efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~ 341
44. DeeGJeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~ 341
45. ieesoJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~ 341
46. CeeceJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~ 342

47. JesÙeCeerÙeJesoCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~ 342
48. GkeäkeâmmeheosCe meJJelLeesJee DeeGJeJesoCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee~ 342
49. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee efleefCCe efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~ 342
50. ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee DeCebleiegCee~ 343
51. Ceecee-ieesoJesÙeCeeDees YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙeeDees oes efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~ 343
52. JesoCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee DeCebleiegCee~ 343
53. penCCegkeäkeâmmeheosCe meJJelLeesJee ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee~ 343
54. DeblejeFÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~ 343
55. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙeJesÙeCeeDees YeeJeoes penefCCeÙeeDees oes efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~ 343
56. DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~ 343
57. CeeceJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~ 343
58. ieesoJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~ 343
59. JesoCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~ 344
60. DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee DeCebleiegCee~ 344
61. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee YeeJeoesGkeäkeâefmmeÙee efleefCCe efJe leguueeÙees DeCebleiegCeeDees~ 344
62. ceesnCeerÙeJesoCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee DeCebleiegCee~ 344
63. Ceecee-ieesoJesÙeCeeDees YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee oes efJe leguueeDees DeCebleiegCeeDees~ 344
64. JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes GkeäkeâefmmeÙee DeCebleiegCee~ 344
65. Sòees GkeäkeâmmeDees ÛeGmeefªÙeheefoÙees ceneob[Dees keâeÙeJJees YeJeefo~ 346
66. meJJeefleJJeeCegYeeieb meeoeJesoCeerÙeb~ 346
67. pemeefieòeer GÛÛeeieesob Ûe oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~ 346
68. osJeieoer DeCebleiegCenerCee~ 346
69. keâcceFÙemejerjceCebleiegCenerCeb~ 346
70. lesÙeemejerjceCebleiegCenerCeb~ 347
71. DeenejmejerjceCebleiegCenerCeb~ 347
72. JesGefJJeÙemejerjceCebleiegCenerCeb~ 347
73. ceCegmeieoer DeCebleiegCenerCee~ 347
74. DeesjeefueÙemejerjceCebleiegCenerCeb~ 347
75. efceÛÚòeceCebleiegCenerCeb~ 347
76. kesâJeueCeeCeeJejCeerÙeb kesâJeueobCeeJejCeerÙeb DemeeoeJesoCeerÙeb Jeerejf ÙeblejeFÙeb Ûe Ûeòeeefj efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~ 348
77. DeCebleeCegyebefOeueesYees DeCebleiegCenerCees~ 349
78. ceeÙee efJemesmenerCee~ 349
79. keâesOees efJemesmenerCees~ 349
80. ceeCees efJemesmenerCees~ 349
81. mebpeueCeeS ueesYees DeCebleiegCenerCees~ 349

85. heÛÛekeäKeeCeeJejCeerÙeueesYees DeCebleiegCenerCees~ 350
87. keâesOees efJemesmesnerCees~ 350
89. DeheÛÛekeäKeeCeeJejCeerÙeueesYees DeCebleiegCenerCees~ 350
93. DeeefYeefCeyeesefnÙeCeeCeeJejCeerÙeb heefjYeesieeblejeFÙeb Ûe oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~ 350
94. ÛekeäKegobmeCeeJejCeerÙeceCebleiegCenerCeb~ 351
95. megoCeeCeeJejCeerÙeceÛekeäKegobmeCeeJejCeerÙeb YeesieblejeFÙeb Ûe efleefCCe efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~ 351
96. Deesefn CeeCeeJejCeerÙeb DeesefnobmeCeeJejCeerÙeb ueenblejeFÙeb Ûe efleefCCe efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~ 352
97. ceCeheppeÙeCeeCeeJejCeerÙeb LeerCeefieæer oeCeblejeFÙeb Ûe efleefCCe efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~ 352
98. CeJegbmeÙeJesoes DeCebleiegCenerCees~ 352
99. Dejoer DeCebleiegCenerCee~ 352
100. meesiees DeCebleiegCenerCees~ 352
101. YeÙeceCebleiegCenerCeb~ 352
102. ogiegbÚe DeCebleiegCenerCee~ 352
103. efCeöeefCeöe DeCebleiegCenerCee~ 352
104. heÙeueeheÙeuee DeCebleiegCenerCee~ 352
105. efCeöe DeCbeleiegCenerCee~ 353
106. heÙeuee DeCebleiegCenerCee~ 353
107. Depemeefkeâòeer CeerÛeeieesob Ûe oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCenerCeeefCe~ 353
108. efCejÙeieF& DeCebleiegCenerCee~ 353
109. efleefjkeäKeieF& DeCebleiegCenerCee~ 353
110. FeflLeJesoes DeCebleiegCenerCees~ 353
111. hegefjmeJesoes DeCebleiegCenerCees~ 353
112. joer DeCebleiegCenerCee~ 353
113. nmmeceCebleiegCenerCeb~ 353
114. osJeeGDeceCebleiegCenerCeb~ 353
115. efCejÙeeGDeceCebleiegCenerCeb~ 353
116. ceCegmeeGDeceCebleiegCenerCeb~ 353

117. efleefjkeäKeeGDeceCebleiegCenerCeb~ 353
118. Sòees penCCeDees ÛeGmeefªheefoDees ceneob[Dees keâeÙeJJees YeJeefo~ 356
119. meJJeceboeCegYeeieb ueesYemebpJeueveb~ 356
120. ceeÙeemebpJeueveceCebleiegCeb~ 356
121. ceeCemebpeueveceCebleiegCeb~ 356
122. keâesOemebpeueveceCebleiegCeb~ 356
123. ceCeheppeÙeCeeCeeJejCeerÙeb oeCeblejeFÙeb Ûe oesefJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~ 356
124. DeesefnCeeCeeJejCeerÙeb DeesefnobmeCeeJejCeerÙeb ueeYeblejeFÙeb Ûe efleefCCe efJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~ 356
125. megoCeeCeeJejCeerÙeb DeÛekeäKegobmeCeeJejCeerÙeb YeesieblejeFÙeb Ûe efleefCCe efJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~ 356
126. ÛekeäKegobmeCeeJejCeerÙeceCebleiegCeeefCe~ 357
127. DeeefYeefCeyeesefnÙeCeeCeeJejCeerÙeb heefjYeesieblejeFÙeb Ûe oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~ 357
128. efJeefjÙeblejeFÙeceCebleiegCeb~ 357
129. hegefjmeJesoes DeCebleiegCees~ 357
130. nmmeceCebleiegCeb~ 357
131. joer DeCebleiegCee~ 357
132. ogiegbÚe DeCebleiegCee~ 357
133. YeÙeceCebleiegCeb~ 357
134. meesiees DeCebleiegCees~ 357
135. Dejoer DeCebleiegCee~ 357
136. FeflLeJesoes DeCebleiegCees~ 358
137. CeJegbmeÙeJesoes DeCebleiegCees~ 358
138. kesâJeueCeeCeeJejCeerÙeb kesâJeueobmeCeeJejCeerÙeb kesâJeueobmeCeeJejCeerÙeb Ûe oesefJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~ 358
139. heÙeuee DeCebleiegCee~ 358
140. efCeöe DeCebleiegCee~ 358
141. heÛÛekeäKeeCeeJejCeerÙeceeCees DeCebleiegCees~ 358
142. keâesOees efJemesmeeefnDees~ 358
143. ceeÙee efJemesmeeefnÙee~ 358
144. ueesYees efJemesmeeefnDees~ 358
145. DeheÛÛekeäKeeCeeJejCeerÙeceeCees DeCebleiegCees~ 358
149. efCeöeefCeöe DeCbeleiegCee~ 359
150. heÙeueeheÙeuee DeCebleiegCee~ 359
151. LeerCeefieæer DeCebleiegCee~ 359

152. DeCebleeCegyebefOeceeCees DeCebleiegCees~ 359
156. efceÛÚòeceCebleiegCeb~ 359
157. DeesjeefueÙemejerjceCebleiegCeb~ 359
158. JesGefJJeÙemejerjceCebleiegCeb~ 360
159. efleefjkeäKeeGDeceCebleiegCeb~ 360
160. ceCegmeeGDeceCebleiegCeb~ 360
161. lespeFÙemejerjceCebleiegCeb~ 360
162. keâcceFÙemejerjceCebleiegCeb~ 360
163. efleefjkeäKeieoer DeCebleiegCee~ 360
164. efCejÙeieoer DeCebleiegCee~ 360
165. ceCegmeieoer DeCebleiegCee~ 360
166. osJeieoer DeCebleiegCee~ 360
167. CeerÛeeieesoceCebleiegCeb~ 360
168. Depemeefkeâòeer DeCebleiegCee~ 360
169. DemeeoeJesoCeerÙeceCebleiegCeb~ 361
170. pemeefkeâòeer GÛÛeeieesob Ûe oes efJe leguueeefCe DeCebleiegCeeefCe~ 361
171. meeleeJesoCeerÙeceCebleiegCeb~ 361
172. efCejÙeeGDeceCebleiegCeb~ 361
173. osJeeGDeceCebleiegCeb~ 361
174. DeenejmejerjceCebleiegCeb~ 361
JesoveeYeeJeefJeOeevemÙe
175. meJJelLeesJees obmeCeceesnGJemeeceÙemme iegCemesef[iegCees~ 365
176. mebpeoemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~ 366
177. DeOeeheJeòemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~ 366
178. DeCebleevegyebOeer efJemebpeesSblemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~ 366
179. obmeCeceesnKeJeiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~ 367
180. keâmeeÙeGJemeeceiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~ 367
181. GJemeblekeâmeeÙeJeerÙejeÙeÚogcelLemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~ 367

182. keâmeeÙeKeJeiemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~ 367
183. KeerCekeâmeeÙeJeerÙejeÙeÚogcelLemme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~ 368
184. DeOeeheJeòekesâJeefuemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~ 368
185. peesieefCejesOekesâJeefuemebpeomme iegCemesef[iegCees DemebKesppeiegCees~ 368
186. meJJelLeesJees peesieefCejesOekesâJeefuemebpeomme iegCemesef[keâeuees~ 368
187. DeOeeheJeòekesâJeefuemebpeomme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~ 368
188. KeerCekeâmeeÙeJeerÙejeÙeÚogcelLemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~ 369
189. keâmeeÙeKeJeiemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~ 369
190. GJemeblekeâmeeÙeJeerÙejeÙeÚogcelLemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~ 369
191. keâmeeÙeGJemeeceÙemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~ 369
192. obmeCeceesnkeäKeJeÙemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~ 369
193. DeCebleeCegyebefOeefJemebpeesSblemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~ 369
194. DeOeeheJeòemebpeomme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~ 369
195. mebpeoemebpeomme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~ 369
196. obmeCeceesnGJemeeceÙemme iegCemesef[keâeuees mebKesppeiegCees~ 369
DeLe efÉleerÙeeÛetefuekeâe
197. Sòees DeCgeYeeieyebOepPeJemeeCeªeCehe™JeCeoeS lelLe FceeefCe yeejme DeCegÙeesieöejeefCe~ 370
198. DeefJeYeeieheef[ÛÚsohe™JeCee ªeCeØe™JeCee Deblejhe™JeCee kebâ[Ùehe™JeCee Deespepegccehe™JeCee ÚªeCehe™JeCee 371
nsªeªeCehe™JeCee meceÙehe™JeCee Jeefºhe™JeCee peJecepPehe™JeCee heppeJemeeCehe™JeCee DehheeyengS efòe~
199. DeefJeYeeieheef[ÛÚsohe™JeCeoeS Skeäkesâkeäkeâefcn ªeCeefcn kesâJeef[Ùee DeefJeYeeieheef[ÛÚsoe ? DeCeblee 372
DeefJeYeeieheef[ÛÚsoe meJJepeerJesefn DeCebleiegCee, SJeefoÙee DeefJeYeeieheef[ÛÚsoe~
200. "eCehe™JeCeoeS kesâJeef[ÙeeefCe ªeCeeefCe ? DemebKesppeueesieªeCeeefCe SJeef[ÙeeefCe ªeCeeefCe~ 375
201. Deblejhe™JeCeoeS Skeäkesâkeäkeâmme ªeCemme kesâJeef[Ùeceblejb ? meJJepeerJesefn DeCebleiegCeb, SJeef[Ùeceblejb~ 375
202. keâC[Ùehe™JeCeoeS DeeflLe DeCebleYeeieheefjJeefºkebâ[Ùeb DemebKesppeYeeieheefjJeefºkebâ[Ùeb mebKesppeYeeieheefjJeefºkebâ[Ùeb 376
mebKesppeiegCeheefjJeefºkebâ[Ùeb DemebKesppeiegCeheefjJeefºkebâ[Ùeb DeCebleiegCeheefjJeefºkebâ[Ùeb~
203. Deespepegccehe™JeJeoeS DeefJeYeeieheef[ÛÚsoeefCe keâopegcceeefCe, ªeCeeefCe keâopegcceeefCe, kebâ[ÙeeefCe keâopegcceeefCe~ 378
204. ÚªeCehe™JeCeoeS DeCebleYeeieheefjJeºer keâeS heefjJeºerS Jeefºoe ? meJJepeerJesefn DeCebleYeeieheefjJeºer~ 378
SJeef[Ùee heefjJeºer~
205. DemebKesppeYeeieheefjJeºer keâeS heefjJeºerS~ 379
206. DemebKesppeueesieYeeieheefjJeºerS SJeef[Ùee heefjJeºer~ 379
207. mebKesppeYeeieJeºer keâeS heefjJeºerS ?~ 379
208. penCCeÙemme DemebKesppeÙemme ™JetCeÙemme mebKesppeYeeieheefjJeºer, SJeef[Ùee heefjJeºer~ 379

209. mebKesppeiegCeheefjJeºer keâeS heefjJeºerS?~ 380
210. penCCeÙemme DemebKesppeÙemme ™JetCeÙemme mebKesppeiegCeJeºer, SJeef[Ùee heefjJeºer~ 380
211. DemebKesppeiegCeheefjJeºer keâeS heefjJeºerS ?~ 380
212. DemebKesppeueesieiegCeheefjJeºer, SJeef[Ùee heefjJeºer~ 380
213. DeCebleiegCeheefjJeºer keâeS heefjJeºerS ?~ 381
214. meJJepeerJesefn DeCebleiegCeheefjJeºer, SJeef[Ùee heefjJeºer~ 381
215. nsªeªeCehe™JeCeoeS DeCebleYeeieJeefºyYeefnÙeb kebâ[Ùeb iebletCe DemebKesppeYeeieJeefºyYeefnÙeb ªeCeb~ 382
216. DemebKesppeYeeieyYeefnÙeb kebâ[Ùeb iebletCe mebKesppeYeeieyYeefnÙeb ªeCeb~ 382
217. mebKesppeYeeieyYeefnÙeb kebâ[Ùeb iebletCe mebKesppeiegCeyYeefnÙeb ªeCeb~ 383
218. mebKesppeiegCeyYeefnÙeb kebâ[Ùeb iebletCe DemebKesppeiegCeyYeefnÙeb ªeCeb~ 383
219. DemebKesppeiegCeyYeefnÙeb kebâ[Ùeb iebletCe DeCebleiegCeyYeefnÙeb ªeCeb~ 383
220. DeCebleYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieb kebâ[Ùeb Ûe iebletCe mebKesppeYeeieyYeefnÙeªeCeb~ 383
221. DemebKesppeYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieb kebâ[Ùeb Ûe iebletCe mebKesppeiegCeyYeefnÙeªeCeb~ 383
222. mebKesppeYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieb kebâ[Ùeb Ûe iebletCe DemebKesppeiegCeyYeefnÙeªeCeb~ 384
223. mebKesppeiegCeyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieb kebâ[Ùeb Ûe iebletCe DeCebleiegCeyYeefnÙeb ªeCeb~ 384
224. mebKesppeiegCemme nsªoes DeCebleYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeIeCees yeskebâ[ÙeJeiiee kebâ[Ùeb Ûe~ 384
225. DemebKesppeiegCemme nsªoes DemebKesppeYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeIeCees Jeskebâ[ÙeJeiiee kebâ[Ùeb Ûe~ 384
226. DeCebleiegCemme nsªoes mebKesppeYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeIeCees Jeskebâ[ÙeJeiiee kebâ[Ùeb Ûe~ 385
227. DemebKesppeiegCemme nsªoes DeCebleYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieeJeiiees efleefCCe-kebâ[ÙeIeCee efleefCCekebâ[ÙeJeiiee 385
kebâ[Ùeb Ûe~
228. DeCebleiegCemme nsªoes DemebKesppeYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[ÙeJeiieeJeiiees efleefCCekebâ[Ùe-IeCee efleefCCekebâ[ÙeJeiiee 385
kebâ[Ùeb Ûe~
229. DeCebleiegCemme nsªoes DeCebleYeeieyYeefnÙeeCeb kebâ[Ùees hebÛenoes Ûeòeeefjkebâ[Ùe-JeiieeJeiiee Úkebâ[ÙeIeCee 385
Ûeòeeefjkebâ[ÙeJeiiee kebâ[Ùeb Ûe~~229~~
230. meceÙehe™JeCeoeS ÛeogmeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~ 386
231. hebÛemeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~ 386
232. SJeb ÚmeceFÙeeefCe meòemeceFÙeeefCe DeªmeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~ 386
233. hegCejefJe meòemeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~ 386
234. SJeb ÚmeceFÙeeefCe hebÛemeceFÙeeefCe ÛeogmeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCe-ªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~ 387
235. Gheefj eflemeceFÙeeefCe efyemeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppee ueesiee~ 387
236. SlLe DehheyengDeb~ 387
237. meJJelLeesJeeefCe DeªmeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe~ 387
238. oesmeg efJe heemesmeg meòemeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe oes efJe leguueeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 388
239. SJeb ÚmeceFÙeeefCe hebÛecemeceFÙeeefCe ÛeogmeceFÙeeefCe~ 388
240. GJeefj eflemeceFÙeeefCe~ 388

241. efyemeceFÙeeefCe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 388
242. megngcelesGkeäkeâeFÙee heJesmeCesCe DemebKesppee ueesiee~ 389
243. DeieefCekeâeFÙee DemebKesppeiegCee~ 389
244. keâeÙeefªoer DemebKesppeiegCee~ 389
245. DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 389
246. Jeefºhe™JeCeoeS DeeflLe DeCebleYeeieJeefº-neCeer DemebKesppeYeeieJeefº-neCeer mebKesppeYeeieJeefº-neCeer 390
mebKesppeiegCeJeefº-neCeer DemebKesppeiegCeJeefº-neCeer DeCebleiegCeJeefº-neCeer~
247. hebÛeJeefº-hebÛeneCeerDees kesâJeefÛejb keâeueeoes neWefle ?~ 390
248. penCCesCe SiemeceDees~ 390
250. DeCebleiegCeJeefº-neCeerÙees kesâJeefÛejb keâeueeoes neWefle ?~ 390
252. GkeäkeâmmesCe Debleescegngòeb~ 391
253. peJecepPehe™JeCeoeS DeCebleiegCeJeºer DeCebleiegCeneCeer Ûe peJecepPeb~ 392
254. heppeJemeeCehe™JeCeoeS DeCebleiegCemme GJeefj DeCebleiegCeb YeefJemmeefo efòe heppeJe-meeCeb~ 392
255. DehheeyengS efòe lelLe FceeefCe ogyes DeCegÙeesieöejeefCe DeCeblejesJeefCeOeehejbhejesJeefCeOee~ 392
256. lelLe DeCeblejesJeefCeOeeS meJJelLeesJeeefCe DeCebleiegCeyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe~ 393
257. DemebKesppeiegCeyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 393
258. mebKesppeiegCeyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 393
259. mebKesppeYeeieyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 393
260. DemebKesppeYeeieyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 393
261. DeCebleYeeieyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 393
262. hejbhejesheefCeOeeS meJJelLeesJeeefCe DeCebleYeeieyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe~ 393
263. DemebKesppeYeeieyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 393
264. mebKesppeYeeieyYeefnÙe ªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 394
265. mebKesppeiegCeyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe mebKesppeiegCeeefCe~ 394
266. DemebKesppeiegCeyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 394
267. DeCebleiegCeyYeefnÙeeefCe ªeCeeefCe DemebKesppeiegCeeefCe~ 394
DeLe le=leerÙeeÛetefuekeâe
268. peerJemecegoenjs efòe lelLe FceeefCe Deª DeCegÙeesieöejeefCe-SÙeªeCepeerJe-heceeCeeCegiecees efCejblejªeCepeerJe- 396
heceeCeeCegiecees meeblejªeCepeerJeheceeCeeCegiecees CeeCeepeerJekeâeueheceeCeeCegiecees Jeefºhe™JeCee peJecepPe-
he™JeCee heâesmeCe-he™JeCee DehheeyengS efòe~

269. SÙeªeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe Skeäkesâkeäkeâefcn ªeCeefcn peerJee peefo neWefle Skeäkeâes Jee oes Jee efleefCCe Jee 397
peeJe GkeäkeâmmesCe DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeiees~
270. efCejblejªeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe peerJesefn DeefJejefnoªeCeeefCe Skeäkeâes Jee oes Jee efleefCCe Jee GkeäkeâmmesCe 398
DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeiees~
271. meeblejªeCepeerJeheceeCeeCegiecesCe peerJesefn efJejefnoeefCe ªeCeeefCe Skeäkeâes Jee oes Jee efleefCCe Jee GkeäkeâmmesCe 398
DemebKesppee ueesiee~
272. CeeCeepeerJekeâeueheceeCeeCegiecesCe Skeäkesâkeäkeâefcn ªeCeefcn CeeCeepeerJee kesâJeefÛejb keâeueeoes neWefle~ 399
275. Jeefºhe™JeCeoeS lelLe FceeefCe ogyes DeCegÙeesieöejeefCe-DeCeblejesJeefCeOee hejbhejesJeefCeOee~ 399
276. DeCeblejesJeefCeOeeS penCCeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes LeesJee peerJee~ 400
277. efJeefoS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes peerJee efJemesmeeefnÙee~ 400
278. leefoS DegCeYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes peerJee efJemesmeeefnÙee~ 401
279. SJeb efJemesmeeefnÙee efJemesmeeefnÙee peeJe peJecepPeb~ 401
280. lesCe hejb efJemesmenerCee~ 402
281. SJeb efJemesmenerCee efJemesmenerCee peeJe Gkeäkeâmme DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes efòe~ 402
282. hejbhejesJeefCeOeeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCepeerJesefnblees leòees DemebKesppeueesieb iebletCe ogiegCeJeefºoe~ 402
283. SJeb ogiegCeJeefºoe peeJe peJecepPeb~ 402
284. lesCe hejcemebKesppeueesieb iebletCe ogiegCenerCee~ 402
285. SJeb ogiegCenerCee ogiegCenerCee peeJe GkeäkeâefmmeÙeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes efòe~ 402
286. SiepeerJe DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejcemebKesppee ueesiee~ 403
287. CeeCeepeerJeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe DeeJeefueÙeeS DemebKesppeefoYeeiees~ 403
288. CeeCeepeerJeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejeefCe LeesJeeefCe~ 403
289. SÙepeerJeDeCegYeeieyebOepPeJemeeCeogiegCeJeefº-neefCeªeCeblejcemebKesppe-iegCeb~ 403
290. peJecepPehe™JeCeoeS ªeCeeCecemebKesppeefoYeeies peJecepPeb~ 403
291. peJecepPemme nsªoes ªeCeeefCe LeesJeeefCe~ 404
292. GJeefjcemebKesppeiegCeeefCe~ 404
293. heâesmeCehe™JeCeoeS leeros keâeues SÙepeerJemme GkeäkeâmmeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes heâesmeCekeâeuees LeesJees~ 404
294. penCCeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes heâesmeCekeâeuees DemebKesppe-iegCees~ 405
295. kebâ[Ùemme heâesmeCekeâeuees leefòeÙees ÛesJe~ 405
296. peJecepPeheâesmeCekeâeuees DemebKesppeiegCees~ 405
297. kebâ[Ùemme GJeefj heâesmeCekeâeuees DemebKesppeiegCees~~ 405
298. peJecepPemme GJeefjb kebâ[Ùemme nsªoes heâesmeCekeâeuees DemebKesppe-iegCees~ 405
299. kebâ[Ùemme GJeefj peJecepPemme nsªoes heâesmeCekeâeuees leefòeÙee ÛesJe~ 406
300. peJecepPemme GJeefj heâesmeCekeâeuees efJemesmeeefnDees~ 406

301. kebâ[Ùemme nsªoes heâesmeCekeâeuees efJemesmeeefnDees~ 406
302. kebâ[Ùemme GJeefjb heâesmeCekeâeuees efJemesmeeefnDees~ 406
303. meJJesmeg ªeCesmeg heâesmeCekeâeuees efJemesmeeefnDees~ 406
304. DehheyengS efòe GkeäkeâmmeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes peerJee LeesJee~ 407
305. penCCeS DeCegYeeieyebOepPeJemeeCeªeCes peerJee DemebKesppeiegCee~ 407
306. kebâ[Ùemme peerJee leefòeÙee ÛesJe~ 407
307. peJecepPemme peerJee DemebKesppeiegCee~ 407
308. kebâ[Ùemme GJeefjb peerJee DemebKesppeiegCee~ 407
309. peJecepPemme GJeefj kebâ[Ùemme nsªeoes peerJee DemebKesppeiegCee~ 407
310. kebâ[Ùemme GJeefjb peJecepPemme nsefªceoes peerJee leefòeÙee ÛesJe~ 407
311. peJecepPemme GJeefjb peerJee efJemesmeeefnÙee~ 407
312. kebâ[Ùemme nsªoes peerJee efJemesmeeefnÙee~ 407
313. kebâ[Ùemme GJeefjb peerJee efJemesmeeefnÙee~ 407
314. meJJesmeg ªeCesmeg peerJee efJemesmeeefnÙee~ 407
SkeâeoMes «evLes met$emebKÙee:-593
i:i: i:i
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 ÛelegLe&JesoveeKeC[mÙe met$eeefCe / 597

ÉeoMees «ebLe:
JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveeefoveJeevegÙeesieÉejmeceefvJele:
(ÛelegefJeËMelÙevegÙeesieÉejs<eg efÉleerÙeJesoveevegÙeesieÉejmÙe <ees[MeYesoevleie&leb De°ceevegÙeesieÉejced)
JesoveeØelÙeÙeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
Devleie&le ØeLeceesÓefOekeâej:
1. JesÙeCeeheÛÛeÙeefJeneCes efòe~ 432
2. Cesiece-JeJenej-mebieneCeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee heeCeeefoJeeoheÛÛeS~ 432
3. cegmeeJeeoheÛÛeS~ 434
4. DeoòeeoeCeheÛÛeS~ 435
5. cesnCg eheÛÛeS~ 435
6. heefjiienheÛÛeS~ 435
7. jeefoYeesÙeCeheÛÛeS~ 435
8. SJeb keâesn-ceeCe-ceeÙee-ueesn-jeie-oesme-ceesn-hescceheÛÛeS~ 436
9. efCeoeCeheÛÛeS~ 436
10. DeyYekeäKeeCe-keâuen-hesmegCCe-jF-DejF-GJeefn-efCeÙeefo-ceeCe-ceeÙe-ceesme-efceÛÚCeeCe- 437
efceÛÚobmeCe-heDeesDeheÛÛeS~
12. Gppegmegomme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee peesieheÛÛeS heÙeef[heosmeiieb~ 438
13. keâmeeÙeheÛÛeS efªefo-DeCegYeeieJesÙeCee~ 439
JesoveemJeeefcelJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
1. JesÙeCeemeeefceòeefJeneCes efòe~ 442
2. Cesiece-JeJenejeCeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee peerJemme Jee~ 443
3. efmeÙee CeespeerJemme Jee~ 443
4. efmeÙee peerJeeCeb Jee~ 443
5. efmeÙee CeespeerJeeCeb Jee~ 444
6. efmeÙee peerJemme Ûe CeespeerJemme Ûe~ 444

7. efmeÙee peerJemme Ûe CeespeerJeeCeb Ûe~ 444
8. efmeÙee peerJeeCeb Ûe CeespeerJemme Ûe~ 444
9. efmeÙee peerJeeCeb Ûe CeespeerJeeCeb Ûe~ 444
10. SJeb meòeCCeb keâcceeCeb~~ 444
11. mebienCeÙemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee peerJemme Jee~ 445
12. peerJeeCeb Jee~ 445
14. meoogpegmegoeCeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee peerJemme~ 445
DeLe JesoveeJesoveeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-oMeceevegÙeesieÉejced)
1. JesÙeCeeJesÙeCeeefJeneCes efòe~ 447
2. meJJeb efhe keâcceb heÙeef[ efòe keâóÏ CesieceCeÙemme~ 448
3. CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee yepPeceeefCeÙee JesÙeCee~ 448
4. efmeÙee GefoCCee JesÙeCee~ 450
5. efmeÙee GJemeblee JesÙeCee~ 450
6. efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees JesÙeCeeDees~ 450
7. efmeÙee GefoCCeeDees JesÙeCeeDees~ 451
8. efmeÙee GJemebleeDees JesÙeCeeDees~ 451
9. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCee Ûe~ 452
11. efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCee Ûe~ 453
12. efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCeeDees Ûe~ 453
13. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GJemeblee Ûe~ 454
14. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GJemebleeDees Ûe~ 454
15. efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~ 454
16. efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~ 455
17. efmeÙee GefoCCee Ûe GJemeblee Ûe~ 456
18. efmeÙee GefoCCee Ûe GJemebleeDees Ûe~ 456
19. efmeÙee GefoCCeeDees Ûe GJemeblee Ûe~ 456
20. efmeÙee GefoCCeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~ 457

21. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCee Ûe GJemeblee Ûe~ 457
22. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCee Ûe GJemebleeDees Ûe~ 457
23. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemeblee Ûe~ 458
24. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~ 458
25. efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCee Ûe GJemeblee Ûe~ 458
26. efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCee Ûe GJemebleeDees Ûe~ 458
27. efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemeblee Ûe~ 458
28. efmeÙee yepPeceeefCeÙeeDees Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~ 459
30. JeJenejCeÙemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee yepPeceeefCeÙee JesÙeCee~ 459
33. efmeÙee GefoCCeeDees JesÙeCeeDees~ 460
34. efmeÙee GJemebleeDees JesÙeCeeDees~ 460
36. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCeeDees Ûe ~ 461
40. efmeÙee GefoCCee Ûe GJemebleeDees Ûe~ 461
41. efmeÙee GefoCCeeDees Ûe GJemeblee Ûe~ 462
42. efmeÙee GefoCCeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~ 462
44. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCee Ûe GJemebleeDees Ûe~ 462
45. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemeblee Ûe~ 462
46. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe GefoCCeeDees Ûe GJemebleeDees Ûe~ 462
48. mebienCeÙemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee yepPeeefCeÙee JesÙeCee~ 463
51. efmeÙee yepPeceeefCeÙee Ûe JesÙeCee Ûe~ 463

56. Gpegmegomme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee GefoCCeheâueheòeefJeJeeiee JesÙeCee~ 463
JesoveeieefleefJeOeeveevegÙeesieÉejced
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-SkeâeoMeevegÙeesieÉejced)
1. JesÙeCeeieefoefJeneCes efòe~ 465
2. Cesiece-JeJenej-mebieneCeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee DeJeefªoe~ 466
3. efmeÙee efªoeefªoe~ 467
5. JesÙeCeerÙeJesÙeCee efmeÙee efªoe~ 467
6. efmeÙee Deefªoe~ 467
7. efmeÙee efªoeefªoe~ 467
8. SJeceeGJe-Ceecee-ieesoeCeb~ 467
9. Gpegmegomme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee efmeÙee efªoe~ 467
10. efmeÙee Deefªoe~ 467
Jesovee-DevevlejefJeOeeveevegÙeesieÉejced
(JesoveevegÙeesieÉejevleie&le-ÉeoMeevegÙeesieÉejced)
1. JesÙeCee-DeCeblejefJeneCes efòe~ 469
2. Cesiece-JeJenejeCeb CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee DeCeblejyebOee~ 470
3. hejbhejyebOee~ 470
4. leogYeÙeyebOee~ 470
6. mebienCeÙemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee DeCeblejyebOee~ 470
7. hejbhejyebOee~ 470
9. Gpegmegomme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee hejbhejyebOee~ 471

Jesoveemebefvekeâ<e&efJeOeeveevegÙeesieÉejced
1. JesÙeCeemeefCCeÙeemeefJeneCes efòe~ 474
2. pees mees JesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ogeJf enes-melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees ÛesJe hejlLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees ÛesJe~ 474
3. pees mees melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ogefJenes-penCCeDees melLeeCe-JesÙeCee-meefCCeÙeemees ÛesJe 474
GkeäkeâmmeDees melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees ÛesJe~
4. pees mees penCCeDees melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees Lehhees mees~ 474
5. pees mees GkeäkeâmmeDees melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ÛeGefJJenes-oJJeoes Kesòeoes keâeueoes YeeJeoes Ûeseof ~ 475
6. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee lemme Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 475
7. efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee DemebKesppeiegCenerCee~ 475
8. lemme keâeueoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 476
9. Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee~ 476
10. Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee meceTCee~ 476
11. lemme YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 476
12. Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee~ 476
13. Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee ÚªeCeheefooe~ 476
14. DeCebleYeeienerCee Jee DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee 477
DemebKesppeiegCenerCee Jee DeCebleiegCenerCee Jee~
15. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 477
16. efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee~ 477
17. ÛeGªeCeheefooe-DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~ 477
18. lemme keâeueoes efkebâ Gkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 478
20. Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee efleªeCeheefooe-DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee 479
mebKesppeiegCenerCee Jee~
24. pemme CeeCeeJejCeerÙemme keâeueoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 480
26. Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee heÃeªeCeheefooe~ 480

27. lemme Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 481
29. Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee ÛeGªeCeheefooe~ 481
33. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 481
38. Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee ÛeGªeCeheefooe~ 482
41. Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee efleªeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppe- 483
iegCenerCee Jee~
43. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee lemme Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 484
47. Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee meceTCee~ 484
49. efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee DeCebleiegCenerCee~ 484
50. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 484
51. efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee ÛeGªeCeheefooe~ 484
55. Gkeäkeâmmee YeeJeJesÙeCee~ 485
56. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee keâeueoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 486

63. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 487
67. Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee efJeªeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~ 488
71. pemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee lemme Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 488
74. efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee DemebKesppeYeeienerCee~ 489
77. pemme DeeGDeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 489
78. efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee efJeªeCeheefooe mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCe-nerCee Jee~ 489
83. pemme DeeGDeJesÙeCee keâeueoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 490
84. efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee efJeªeCeheefooe mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~ 490
89. pemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCeg-keäkeâmmee~ 491
90. efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee efleªeCeheefooe mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCe-nerCee Jee DemebKesppe- 491
iegCenerCee Jee~ 491

94. efCeÙecee DeCegkeäkeâmmee ÛeGªeCeheefooe DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee 492
Jee DemebKesppeiegCenerCee Jee~
95. pees mees Lehhees penCCeDees melLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ÛeGefJJenes-oJJeoes Kesòeoes keâeueoes 492
YeeJeoes Ûesefo~
96. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme Kesòeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 493
97. efCeÙecee DepenCCee DemebKesppeiegCeyYeefnÙee~ 493
98. lemme keâeueoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 493
99. penCCee~ 493
100. lemme YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 493
101. penCCee~ 493
102. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 493
103. efCeÙecee DepenCCee ÛeGªeCeheefooe DemebKesppeYeeieyYeefnÙee Jee mebKesppeYeeieyYeefnÙee Jee, 493
mebKesppeiegCeyYeefnÙee Jee DemebKesppeiegCeyYeefnÙee Jee~
104. lemme keâeueoes efkebâ penCCee DepenCCee Jee~ 494
106. lemme YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee Jee~ 494
107. efCeÙecee DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnÙee~ 494
108. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 494
109. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heÃeªeCeheefooe DeCebleYeeieyYeefnÙee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnÙee 494
Jee mebKesppeYeeieyYeefnÙee Jee mebKesppeiegCeyYeefnÙee Jee DemebKesppeiegCeyYeefnÙee Jee~
110. lemme Kesòeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 495
113. penCCee~ 495
114. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 495
115. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes, DepenCCee heÃeªeCeheefooe~ 495
119. penCCee~ 495
121. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme Kesòeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 496
124. penCCee~ 496

125. lemme YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee Jee~ 496
126. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnÙee~ 496
127. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 496
128. efCeÙecee DepenCCee ÛeGªeCeheefooe~ 496
133. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 497
134. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee heÃeªeCeheefooe~ 497
138. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee DeCebleiegCeyYeefnÙee~ 497
139. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 498
140. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee ÛeGªeCeheefooe~ 498
144. penCCee~ 498
145. pemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme Kesòeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 498
149. lemme YeeJeoes eEkeâ penCCee DepenCCee~ 499
151. pemme DeeGDeJesÙeCee Kesòeoes penCCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 499
155. lemme YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~ 499
156. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee ÚªeCeheefooe~ 499
157. pemme DeeGDeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 500

163. pemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 500
166. penCCee Jee DepenCCee Jee~ penCCeeoes DepenCCee ÛeGªeCeheefooe~ 500
169. pemme CeeceJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme Kesòeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 501
172. penCCee~ 501
175. pemme CeeceJesÙeCee Kesòeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 501
181. pemme CeeceJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 502
187. pemme CeeceJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 503
190. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCee ÛeGªeCeheefooe~ 503
193. pemme ieesoJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme Kesòeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 503

196. penCCee~ 503
199. pemme ieesoJesÙeCee Kesòeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 504
205. pemme ieesoJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 505
211. pemme ieesoJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 505
217. pees mees hejlLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ogefJenes-penCCeDees hejlLeeCe-JesÙeCee-meefCCeÙeemees ÛesJe 506
GkeäkeâmmeDees hejlLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees ÛesJe~
218. pees mees penCCeDees hejlLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees Lehhees~ 506
219. pees mees GkeäkeâmmeDees hejlLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ÛeGefJJenes-oJJeoes Kesòeoes keâeueoes YeeJeoes Ûeseof ~ 506
220. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee lemme ÚCCeb keâcceeCeceeGJeJeppeeCeb oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee 507
DeCegkeäkeâmmee~
221. Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee, Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee efJeªeCeheefooe~ 507
222. DeCebleYeeienerCee Jee DemebKesppeYeeienerCee~ 507
223. lemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 507
226. pemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes Gkeäkeâmmee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee oJJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 508

228. DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee DemebKesppe-iegCenerCee Jee~ 508
229. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee lemme obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee 508
Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~
230. Gkeäkeâmmee~ 509
231. lemme JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee Kesòeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 509
234. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes Gkeäkeâmmee lemme CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe- 509
DeblejeFÙeJesÙeCee Kesòeoes GkeäkeâefmmeÙee CeeflLe~
235. lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee Kesòeoes eqkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 509
237. SJeceeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~ 509
238. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes Gkeäkeâmmee lemme ÚCCeb keâcceeCeb DeeGDeJeppeeCeb JesÙeCee 509
keâeueoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~
239. Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee, Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee DemebKesppe-YeeienerCee~ 510
240. lemme DeeGDeJesÙeCee keâeueoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 510
241. Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee, Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee ÛeGªeCeheefooe~ 510
242. SJeb ÚCCeb keâcceeCeb DeeGJeJeppeeCeb~ 510
243. pemme DeeGDeJesÙeCee keâeueoes Gkeäkeâmmee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee keâeueoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 511
244. Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee, Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee efleªeCeheefooe~ 511
245. DemebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeYeeienerCee Jee mebKesppeiegCenerCee Jee~ 511
246. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee 511
YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~
247. Gkeäkeâmmee Jee DeCegkeäkeâmmee Jee, Gkeäkeâmmeeoes DeCegkeäkeâmmee ÚªeCeheefooe~ 511
248. lemme JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 512
251. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee 512
YeeJeoes efmeÙee DeeflLe efmeÙee CeeflLe~
252. peefo DeeflLe YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 512
254. lemme ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes CeeflLe~ 512
255. lemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 513
257. lemme Ceecee-ieesoJesÙeCee YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 513

260. pemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes Gkeäkeâmmee lemme meòeCCeb keâcceeCeJesÙeCee YeeJeoes efkeâcegkeäkeâmmee DeCegkeäkeâmmee~ 513
262. pees mees Lehhees penCCeDees hejlLeeCeJesÙeCeemeefCCeÙeemees mees ÛeGefJJenes-oJJeoes Kesòeoes keâeueoes 514
YeeJeoes Ûesefo~
263. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee oJJeoes eEkeâ 514
penCCee DepenCCee~
264. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCeeoes efJeªeCe-heefooe~ 514
265. DeCebleYeeieyYeefnÙee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnÙee Jee~ 514
266. lemme JesÙeCeerÙe-Ceecee-ieesoJesÙeCee oJJeoes eEkeâ penCCee DepenCCee ?~ 515
267. efCeÙecee DepenCCee DemebKesppeYeeieyYeefnÙee~ 515
268. lemme ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee CeeflLe~ 515
269. lemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee?~ 515
272. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb 515
JesÙeCee oJJeoes penefCCeÙee CeeflLe~
273. lemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~ 515
275. lemme Ceecee-ieesoJesÙeCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~ 516
276. penCCee Jee DepenCCee Jee, penCCeeoes DepenCCeeoes efJeªeCeheefooe~ 516
277. DeCebleYeeieyYeefnÙee Jee DemebKesppeYeeieyYeefnÙee Jee~ 516
279. pemme ceesnCeerÙeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme ÚCCeb keâcceeCeceeGDeJeppeeCeb JesÙeCee oJJeoes efkebâ 516
penCCee DepenCCee~
281. lemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee?~ 516
283. pemme DeeGDeJesÙeCee oJJeoes penCCee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee oJJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 516

285. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee Kesòeoes penCCee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee Kesòeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 517
286. penCCee~ 517
288. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee keâeueoes efkebâ 518
penCCee DepenCCee?~
289. penCCee~ 518
290. lemme JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee keâeueoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~ 518
292. lemme ceesnCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penefCCeÙee CeeflLe~ 518
294. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeeCeb 518
JesÙeCee keâeueoes penefCCeÙee CeeflLe~ 518
295. lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee keâeueoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 518
296. penCCee~ 518
297. SJeb DeeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~ 518
298. pemme ceesnCeerÙeJesÙeCee keâeueoes penCCee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee keâeueoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 518
300. pemme CeeCeeJejCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙe-JesÙeCee YeeJeoes efkebâ 519
penCCee DepenCCee~
301. penCCee~ 519
302. lemme JesÙeCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~ 519
304. lemme ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penefCCeÙee CeeflLe~ 519
306. pemme JesÙeCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeblejeFÙeJesÙeCee 519
YeeJeoes penefCCeÙee CeeflLe~
307. lemme DeeGDe-Ceecee-ieesoJesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~ 519
309. pemme ceesnCeerÙeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee 520
DepenCCee~
311. pemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme ÚCCeb keâcceeCeb CeeceJeppeeCeb JesÙeCee YeeJeoes efkebâ 520
penCCee DepenCCee ?~

313. lemme CeeceJesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee~ 520
315. pemme CeeceJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme ÚCCeb keâcceeCeceeGDeJeppeeCeb JesÙeCee YeeJeoes efkebâ 520
penCCee DepenCCee ?~
317. lemme DeeGDeJesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~ 520
319. pemme ieesoJesÙeCee YeeJeoes penCCee lemme meòeCCeb keâcceeCeb JesÙeCee YeeJeoes efkebâ penCCee DepenCCee ?~ 521
DeLe JesoveeheefjceeCeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
1. JesÙeCeeheefjceeCeefJeneCes efòe~ 522
2. lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe-heieefoDeªoemeceÙeheyeæªoe KesòeheÛÛeemeS efòe~ 523
3. heieefoDeªoeS CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙekeâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 523
4. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙekeâccemme DemebKesppeueesieheÙe[erDees~ 523
5. SJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 524
6. JesÙeCeerÙemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 524
7. JesÙeCeerÙemme keâccemme ogJes heÙe[erDees~ 524
9. ceesnCeerÙemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 524
10. ceesnCeerÙemme keâccemme DeªeJeermeb heÙe[erDees~ 524
12. DeeGDemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 525
13. DeeGDemme keâccemme Ûeòeeefj heÙe[erDees~ 525
15. Ceecemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 526
16. Ceecemme keâccemme DemebKesppeueesiecesòeheÙe[erDees~ 526
18. ieesomme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 527
19. ieesomme keâccemme ogJes heÙe[erDees~ 527
21. DeblejeFÙemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 527

22. DeblejeFÙemme keâccemme heÃe heÙe[erDees~ 527
24. meceÙeheyeæªoeS~ 527
25. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 527
26. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙe-DeblejeFÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er leermeb leermeb 528
meeiejesJecekeâes[ekeâes[erÙees meceÙeheyeæªoeS iegefCeoeS~
29. JesÙeCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er leermeb-heCCeejme meeiejesJecekeâes[e-keâes[erDees meceÙeheyeæªoeS 528
iegefCeoeS~
31. ceesnCeerÙemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 530
32. ceesnCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er meòeefj-Ûeòeeueermeb Jeermeb heCCeejme-ome-meeiejesJece- 530
keâes[ekeâes[erÙees meceÙeheyeæªoeS iegefCeleeS~
34. DeeGDemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 531
35. DeeGDemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er Debleescegngòecebleescegngòeb meceÙe-heyeæªoeS iegefCeoeS~ 531
37. Ceecemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 531
38. Ceecemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er Jeermeb-Deªejme-meesueme-heCCeejme-Ûeesöme-yeejme-ome 531
meeiejesJecekeâes[ekeâes[erÙees meceÙeheyeæªoeS iegefCeoeS~
40. ieesomme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 533
41. ieesomme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er Jeermeb-omemeeiejesJecekeâes[ekeâes[erDees meceÙeHeyeæªoeS iegeCf eoeS~ 533
43. KesòeheÛÛeemes efòe~ 534
44. CeeCeeJejCeerÙemme keâccemme kesâJeef[ÙeeDees heÙe[erDees~ 534
45. CeeCeeJejCeerÙemme keâccemme pees ceÛÚes peesÙeCemenmmeDees meÙebYegjceCemecegömme yeeefnjuueS le[s DeefÛÚoes, 534
JesÙeCemecegiIeeosCe mecegnoes, keâeGuesemf meÙeeS ueiiees, hegCejefJe ceejCebelf eÙemecegiIeeosCe mecegnoes, efleefCCe
efJeienieefokebâ[ÙeeefCe keâeTCe mes keâeues DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg GJeJeefppenefo efòe~
46. KesòeheÛÛeemesCe iegefCeoeDees~ 534

50. JesÙeCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er DeCCeojmme kesâJeefuemme kesâJeefuemecegiIeeosCe meJJeueesieb ieomme~ 535
51. KesòeheÛÛeemesCe iegefCeleeDees~ 535
53. SJeceeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~ 535
DeLe JesoveeYeeieeYeeieefJeOeeveevegÙeesieÉejced
1. JesÙeCee-YeeieeYeeieefJeneCes efòe~ 536
2. lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe-heÙeef[Deªoe meceÙeheyeæªoe KesòeheÛÛeemes efòe~ 536
3. heÙeef[DeªoeS CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Ùees Yeeiees~ 536
4. ogYeeiees osmetCees~ 536
5. JesÙeCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieeso-DeblejeFÙemme keâccemme heÙe[erDees meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Ùees Yeeiees~ 537
6. DemebKesppeefoYeeiees~ 538
7. meceÙeheyeæªoeS~ 538
8. CeeCeeJejCeerÙe-obmeCeeJejCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er leermeb leermeb meeiejesJecekeâes[ekeâes[erÙees 538
meceÙeheyeæªoeS iegefCeoeS meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[ÙeeDees Yeeiees ?~
10. SJeb JesÙeCeerÙe-ceesnCeerÙe-DeeGDe-Ceecee-ieeso-DeblejeFÙeeCeb Ûe CesÙeJJeb~ 538
11. CeJeefj efJemesmees meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Ùees Yeeiees~ 538
12. DemebKesppeefo Yeeiees~ 538
13. KseòeheÛÛeemes efòe~ 539
14. CeeCeeJejCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er pees ceÛÚes peesÙeCemenefmmeÙees meÙebYegjceCemecegömme 539
yeeefnefjuueS le[s DeefÛÚoes, JesÙeCemecegiIeeosCe mecegnoes, keâeGuesemf meÙeeS ueiiees, hegCejefJe ceejCebelf eÙe-
mecegiIeeosCe mecegnoes, efleefCCe efJeiienkebâ[ÙeeefCe keâeTCe mes keâeues DeOees meòeceeS heg{JeerS CesjFSmeg
GJeJeefppenefo efòe KesòeheÛÛeemeSCe iegefCeoeDees meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Ùees Yeeiees ?~
17. CeJeefj ceesnCeerÙe-DeblejeFÙemme meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Dees Yeeiees~ 539
19. JesÙeCeerÙemme keâccemme Skeäkesâkeäkeâe heÙe[er DeCCeojmme kesâJeefuemme kesâJeefuemecegiIeeosCe mecegnomme 539
meJJeueesieb ieÙemme KesòeheÛÛeemeSCe iegefCeoeDees meJJeheÙe[erCeb kesâJeef[Dees Yeeiees~
21. SJeb DeeGDe-Ceecee-ieesoeCeb~ 539

DeLe Jesovee-DeuheyenglJeefJeOeeveevegÙeesieÉejced
1. JesÙeCeeDehheeyengS efòe~ 541
2. lelLe FceeefCe efleefCCe DeCegÙeesieöejeefCe CeeoJJeeefCe YeJebefle-heÙeef[Deªoe meceÙeheyeæªoe Kesòe- 541
heÛÛeemeS efòe~
3. heÙeef[DeªoeS meJJelLeesJee ieesomme keâccemme heÙe[erDees~ 541
4. JesÙeCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees leefòeÙeeDees ÛesJe~ 541
5. DeeGDemme keâccemme heÙe[erDees mebKesppeiegCeeDees~ 541
6. DeblejeFÙemme keâccemme heÙe[erDees efJemesmeeefnÙeeDees~ 541
7. ceesnCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees mebKesppeiegCeeDees~ 542
8. Ceecemme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~ 542
9. obmeCeeJejCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~ 542
10. CeeCeeJejCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees efJemesmeeefnÙeeDees~ 542
11. meceÙeheyeæªoeS meJJelLeesJee DeeGDemme keâccemme heÙe[erDees~ 542
12. ieesomme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~ 542
13. JesÙeCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~ 542
14. DeblejeFÙemme keâccemme heÙe[erDees mebKesppeiegCeeDees~ 542
19. KesòeheÛÛeemeS efòe meJJelLeesJee DeblejeFÙemme keâccemme heÙe[erDees~ 543
21. DeeGDemme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~ 543
22. ieesomme keâccemme heÙe[erDees DemebKesppeiegCeeDees~ 543
23. JesÙeCeerÙemme keâccemme heÙe[erDees efJemesmeeefnÙeeDees~ 543
ÉeoMes «evLes met$e mebKÙee:-532
Jesoveeveeefcve ÛelegLe&KeC[s met$emebKÙee:-76±323±593±532·1524~
~~meceehleesÓÙeb ÛelegLeex JesoveeKeC[:~~
<ešdKeC[eiece-KeC[ 4, hegmlekeâ 12 <ešdKeC[eiece Jebovee / 615
<ešdKeC[eiece Jebovee
-Mesj Úbo-
pewJevle nes ceneJeerj efoJÙeOJeefve peiele ceW~ pewJevle nes ieewlece ieCeerMe %eeve peiele ceW~~
pewJevle nes Gve jefÛele ÉeoMeebie peiele ceW~ pewJevle nes GheueyOe MeeŒe DebMe peiele ceW~~1~~
ieewlece ves Dehevee %eeve efheâj ueesneÙe& keâes efoÙee~ ueesneÙe& mJeeceer mes Jees pecyetmJeeceer ves efueÙee~~
›eâceyeæ Ùes $eÙe keâsJeueer efveJee&Ce keâes ieÙes~ efheâj heeBÛe cegveer Ûeewon hetJe& Oeejer nes ieÙes~~2~~
veblej efJeMeeKeeÛeeÙe& Deeefo iÙeejn cegefve ngS~ SkeâeoMeebie hetJe& oMe kesâ hetCe& %eeveer Les~~
De® Mes<e Ûeej hetJe& keâe Fkeâ osMe %eeve hee~ heefjheešer ›eâce mes Gmekeâes peiele ceW Yeer efoÙee Lee~~3~~
ve#e$eeÛeeÙe& Deeefo heeBÛe cegefveÙeeW ves ›eâce mes~ heeÙee Lee Jener %eeve Skeâ osMe DebMe ceW~~
veblej megYeõ Deeefo Ûeej cegefveÙeeW ves heeÙee~ Fkeâ Debie %eeve osMe DebMe %eeve Yeer heeÙee~~4~~
Ùen %eeve hegveŠ ›eâce mes ßeerOejmesve keâes efceuee~ DeleSJe Jele&ceeve ceW ßegle keâe keâceue efKeuee~~
Fme ßegle keâer keâneveer megve jesceebÛe neslee nw~ efMe<ÙeeW kesâ mecehe&Ce keâe heefj%eeve neslee nw~~5~~
efvepe DeeÙeg Deuhe peeve oes cegefveÙeeW keâes yegueeÙee~ efvepe %eeve GvnW meeQhe ceve ceW n<e& meceeÙee~~
cegefvejepe vej Jeenve leLee megyegefæ ves meesÛee~ ieg® %eeveJeeefškeâe keâer ceQ mece=efæ keâ™Biee~~6~~
DeOÙeÙeve hetCe& nesves hej ieg®Jebovee keâjer~ osJeeW ves heg<he Deeefo mes ieg® DeÛe&vee keâjer~~
cegefveJej megyegefæ peer keâer oblehebefòeâ yeveeF&~ keân heg<heoble ieg® ves Gvekeâer keâerefle& yeÌ{eF&~~7~~
cegefvejepe vejJeenve keâes hetpee Yetle megjeW ves~ efheâj Yetleyeueer veece efoÙee GvnW ieg® ves~~
Jes Fme Øekeâej heg<heoble Yetleyeefue yeves~ <ešdKeb[ efpeveeiece keâes peerle Ûe›eâheefle yeves~~8~~
iegpejele DebkeâuesÕej ceW Ûeewceemee jÛeeÙee~ efheâj %eeve keâes efueefheyeæ keâjvee ceve ceW Lee DeeÙee~
ßeer heg<heoblecegefve ves melØe™heCee jÛeer~ cegefvejepe Yetleyeefue kesâ heeme Gmes Yespe oer~~9~~
Deeies GvneWves õJÙeØeceeCeevegiece Deeoer~ <ešdKeC[eW ceW npeejeW met$eeW keâer Yeer jÛevee keâer~~
efheâj pÙes‰ Megkeäue hebÛeceer keâer efleefLe Dee ieF&~ Deeiece keâer jÛevee hetCe&& keâj meblegef° Úe ieF&~~10~~
efmeæebleÛe›eâJeleea Les Oejmesve peer meÛecegÛe~ ßeer heg<heoble Yetleyeueer ceW Yeer Les Ùes iegCe~~
he§eeledJeefle& cegefve Yeer Gvekesâ DebMe™he nQ~ efpevekeâes efceuee efmeæevle %eeve meej™he nw~~11~~
$eÙeKeC[ hes heefjkeâce& šerkeâe kegâvokegâvo keâer~ Leer heæefle efÉleerÙe šerkeâe MeecekegâC[ keâer~~
ßeerlegcyeguetj metefj ves šerkeâe keâer hebefÛekeâe~ mJeeceer mecevleYeõ ves ÛeewLeer jÛeer šerkeâe~~12~~
616 / <ešdKeC[eiece Jebovee Jeerj %eeveesoÙe «ebLeceeuee
ßeer yehheosJe ieg® ves efueKeer JÙeeKÙeeØe%ehleer~ OeJeueeefo šerkeâeDeeW kesâ keâlee& Jeerjmesve peer~~
Fve Ún ceW cee$e OeJeuee GheueyOe Deepe nw~ heeBÛeeW ner Mes<e šerkeâe kesâ veece cee$e nQ~~13~~
meefo yeermeJeeR ceW Yeer efceues efmeæevle «ebLe Ùes~ Ûeeefj$eÛe›eâJeefle& MeebefleefmebOeg ke=âhee mes~~
Fve meyekeâes leeceühe$e hes GlkeâerCe& keâjeÙee~ efJeÉeveeW mes šerkeâeDeeW keâe DevegJeeo keâjeÙee~~14~~
mebmke=âle leLee Øeeke=âle ceW efceße nw OeJeue šerkeâe~ DeleSJe ceefCeØeJeeuevÙeeÙe Ùegòeâ nw šerkeâe~~
Fmekeâe ner ues DeeOeej %eeveceleer ceele ves~ šerkeâe jÛeer efmeæevleefÛevleeceefCe veece mes~~15~~
Fve meyekeâer šerkeâeDeeW keâes yeej-yeej ceQ vecetB~ <ešdKeC[ efpeveeiece ceW cetue«ebLe keâes ØeCecetB~~
cegPekeâes Yeer FvnW heÌ{ves keâer Meefòeâ Øeehle nes~ ceelee mejmJeleer cegPes leJe Yeefòeâ Øeehle nes~~16~~
<ešdKeC[ Oeje peerle Ûe›eâJeefle& pÙeeW yeveW~ <ešdKeb[efpeveeiece keâes Yeer lÙeeW ner pees heÌ{W~~
efmeæevleÛe›eâJeefle& Jes neW ‘Ûevoveeceleer’~ ceQ Yeer keâ™B efmeæevle «ebLe keâer meoe Yeòeâer~~17~~
i:i: i:i

Shatkhandagam (Book-9-10-11-12) (VGM-330)

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Shatkhandagam (Book-9-10-11-12) (VGM-330)

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Cecees DeefjnbleeCeb

ØeLece mebmkeâjCe Jeerj efve. meb. 2537, cetuÙe

mebmLeeefhekeâe SJeb ØesjCeeœeesle 

Shrimadbhagwat Pushpadant & Bhootbali Acharya Virachit

First Edition Veer Nirvan Samvat 2537 Price

ØemleeJevee Deeefo keâer efJe<eÙe-metÛeer

efJe<eÙe he=‰ mebKÙee

efJe<eÙe he=‰ mebKÙee

efJe<eÙe he=‰ mebKÙee

efJe<eÙe he=‰ mebKÙee

1. <ešdKeC[eiece efmeæebleefÛebleeceefCešerkeâe, heg. 10, met$e 1~ 2. OeJeuee hegmlekeâ 13, he=. 2~

Ssmes ner keâcee&vegÙeesieÉej kesâ Yeer-

ef$emeceÙeJelÙee&nejkeâ-ef$emeceÙeJeefle&leodYeJemLe met#ceefveieesopeerJes peIevÙe#es$eesheuebYeeled~ mÙeeopeIevÙee, hetJeexòeâ

keâer Megefæ Deewj efmeefæ keâes Øeehle keâj uesles nQ~

efJeCeÙesCe megoceOeero,b peefo efJe heceeosCe neseof efJemmeefjob~

DeeÛeeÙe& Ûeleg°Ùe heefjÛeÙe

DeeÛeeÙe& ßeer Jeerjmesve

leuemheMeea Fvekeâe DeOÙeÙeve Lee, Ùen efoKe peelee nw~

1. peÙe OeJeuee ØeMeefmle, heÅe 39~

menpe ner heefjueef#ele nesleer nw~ GoenjCe osefKeÙes-

1. OeJeuee heg. 1, he=. 197~ 2. Socneoes efyeGueefiejcelLeÙelLeyeºceeCeefoJeeÙejeoes heefjCeo-efoJJepPegeCf eefkeâjCeeoes CeJJeos~

yeermeJeeR Meleeyoer kesâ ØeLece DeeÛeeÙe&

Ûeeefj$eÛe›eâJeleea ßeer MeebeflemeeiejeÛeeÙe& kesâ ØeLece heóefMe<Ùe

<ešdKeC[eiece keâer efmeæebleefÛebleeceefCe šerkeâekeâ$eea hejcehetpÙe

ØeeÛeerve SJeb DeJee&Ûeerve nefmleveehegj

FlÙeeefokeâ mebheefle yenglesjer peerjCe le=Ce mece lÙeeieer~

Skeâ DeefÉleerÙe pewve kesâvõ

Jeerj %eeveesoÙe ieÇvLecee}e kesâ menÙeesieer

30. ßeer cevvee}e} jece}e} pewve [tbiejJee}e, Yeevehegje (cevomeewj) ce.heÇ.~

<ešdKeb[eiece keâe efJe<eÙe

Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeæeCeb, Cecees DeeFefjÙeeCeb~

FveceW mes mebÙeleemebÙele kesâ keâes‰keâ ceW-

Deewj ‘efceLÙeeÂef° meyemes DeefOekeâ DevebleiegCes nQs1~~14~~

1. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 6, he=.133~ 2. <ešdKeC[eiece (OeJeueešerkeâemeceefvJele) heg. 6, he=. 206~

heewodieefuekeâ nQ-hegodieue keâer heÙee&Ùe nQ~

‘‘ÉeoMeebiemÙe mecÙeioMe&ve%eeveÛeeefj$eeefJeveeYeeefJevees cees#eceeie&lJesveeYÙegheieceeled~

FveceWs osJeYeeJe, ceveg<ÙeYeeJe Deeefo efJeheekeâØelÙeefÙekeâ peerJe YeeJeyebOe nQ~

<ešdKeC[eiece keâer efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe keâe

YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe ßeerefJenej

OeJeuee šerkeâe SJeb efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe kesâ «ebLeeW ceW Deblej

hegmlekeâ 2 - Deeueehe DeefOekeâej hegmlekeâ 2 - Deeueehe DeefOekeâej

hegmlekeâ 3 - õJÙeØeceeCeevegiece hegmlekeâ 3 - õJÙeØeceeCeevegiece-#es$eevegiece

hegmlekeâ 4 - #es$e-mheMe&ve-keâeueevegiece hegmlekeâ 4 - mheMe&veevegiece-keâeueevegiece

OeJeuee šerkeâe (ØeLece KeC[) efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe (ØeLece KeC[)

hegmlekeâ 6 - peerJemLeeve Ûetefuekeâe hegmlekeâ 6 - peerJemLeeve Ûetefuekeâe

(efÉleerÙe KeC[) (efÉleerÙe KeC[)

(le=leerÙe KeC[) (le=leerÙe KeC[)

OeJeuee šerkeâe (ÛelegLe& KeC[) efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe (ÛelegLe& KeC[)

hegmlekeâ 10 - Jesovee2 efve#eshe, JesoveeveÙe, Jesoveeveece, hegmlekeâ 10 - Jesoveeefve#eshe, JesoveeveÙe, Jesoveeveece,

hegmlekeâ 12 - JesoveeYeeJe mes Mes<e 10 Yeso hegmlekeâ 12 - JesoveeØelÙeÙe, JesoveemJeeefcelJe Deeefo

OeJeuee šerkeâe (hebÛece KeC[) efmeæevleefÛebleeceefCe šerkeâe (hebÛece KeC[)

ceeIeke=â<Ces Ûelego&MÙeeb, kewâueeMes efieefjcemlekesâ~

mebØeefle DeefvleceleerLeËkeâjmÙe ßeerceneJeerjmJeeefceve: Meemeveb Jele&les~ Ùee efoJÙeosMevee ßeer$e+<eYeosJeYeieJeleeb mewJe

DeLe <ešdKeC[eiecemÙe efJe<eÙe: ØeefleheeÅeles-

De$eeefhe hebÛeoMemLeuew: Ûeleg§elJeeefjbMelmet$ew: ØeLececeneefOekeâejesÓefmle le$e ØeLecemLeues õJÙeeefLe&keâveÙeØeOeevesve

hetJe&meefÃelekeâce&Ceeb efJeveeMees cebieueced~

vew<e oes<e:, ke=âleew<eOeerveeb JÙeeOeerveeceefJeveeMeoMe&vesveeke=âleew<eOeerveeb JÙeeOeerveeb efJeveeMeoMe&vesve efJe%eeleJÙeefYeÛeejmÙeeefhe

le$esob leeJeoghemebnej: ef›eâÙeles-

mebØeefle heÙee&ÙeeefLe&keâveÙeehes#eÙee vecemkeâej met$eceJeleeÙe&les-

DeeÛeeÙe&: Øeen-vewleod JeòeâJÙeb, kesâJeue%eevecenlJeb%eeheveiegCesve kesâJeue%eeveeled meJee&JeefOe%eeveb cenlJehetCeË

ßeerceodieewlecemLeefJejmÙe S<eesÓefYeØeeÙe Fefle keâLeb %eeÙeles ?

DeOemleveßegle%eeveeslheòes: keâejCeb YetlJee Gheefjceßegle%eeveeslheòes: keâejCeb YeJeleerelf e efveÙeceØeefleyeæyeerpemeefnlepeerJesÓefveÙeces-

DeOegvee heoevegmeeefj-$e+efæOeeefjCeeb vecemkeâlegË ßeerceodieewlecemJeeefceieCeOejosJesve met$eceJeleeÙe&les-

kegâle S<ee $e+efæpee&Ùeles ?

Deewj ‘efceLÙeeÂef° meyemes DeefOekeâ DevebleiegCes nQs114