‫‪RO‬‬

‫توليد آب شيرين‬

‫سيستم اسمز معکوس قدر به جداسازي ‪ 95‬تا ‪9/98‬درصد کل امالح محلول در‬

‫آب و حدود ‪ 99‬درصد کل باکتريها ميباشد و بدين ترتيب آبي خالص ومطمئن‬

‫را توليد مي کند در فرآيند اسمز معکوس از يک غشاء نيمه تراوا براي‬

‫جداکردن امالح محلول ‪ ،‬مواد آلي ‪ ،‬باکتريها و ‪....‬از آب استفاده مي‬

‫گردد در اين سيستم با استفاده از پمپهاي فشار قوي آب شور پس از‬

‫عبوراز صافيهاي مختلف به سوي سوراخهاي بسيار ريز موجود در غشاء (‬

‫ممبران ) هدايت مي گردد و آب شيرين حاصل شده از محورمرکزي ممبرانها‬

‫خارج مي شود و آب حاوي ناخالصيها از اطراف غشاء به سوي خارج از‬

‫ممبران منتقل ميگردد آب شيرين کن اسمز معکوس نصب شده با ظرافت ‪5500‬‬

‫متر مکعب در روز در جزيره کيش بزرگترين آب شيرين کن از نوع اسمز‬

‫معکوس مي باشد که تاکنون در ايران نصب گرديده است‬

‫البته در صنعت از روش اسمز معکوس هم برای تصويه آب استفاده ميشود ‪.‬‬
‫اساس کار اين دستگاه بصورت زير است‪:‬‬

‫اسمز معکوس ])‪[reverse Osmosis (RO‬‬

‫صنايع امروز برای تصفيه آب مورد استفاده در بخشهای توليد بخار و‬
‫فرآيند خود از سيستم اسمز معکوس استفاده فراوانی می برند‪ .‬اساس کار‬
‫اين دستگاهها بر عبور ملکولهای غيريونی مثل آب از يک غشاء با روزنه‬
‫های بسيار ريز بنا شده است‪ .‬اين غشاءها به صورتی ساخته شده اند که‬
‫ملکولهای خنثی را براحتی از خود عبور می دهند‪ .‬به همين دليل آب‬
‫ورودی به سيستم‪ ،‬که دارای امالح مختلف است به آب تقريبا خالص تبديل‬
‫می گردد‪ .‬در سيستم اسمز معکوس‪ ،‬جريان ورودی يا خوراک )‪ (Feed‬به دو‬
‫جريان آب تصفيه شده )‪ (Permeate‬و پساب غليظ )‪(Reject‬يا )‪ (Brine‬تبديل می‬
‫شود‪.‬‬

‫اساس کار اسمز معکوس‬

‫فرض کنيد دو ظرف مطابق شکل ‪، 1‬يکی حاوی آب نمک (‪ )1‬وديگری حاوی آب‬
‫خالص )‪(2‬توسط يک لوله به يکديگر متصل بوده وهر دو دارای ارتفاع‬
 ‫مساوی از آب و در يک سطح قرار داشته باشند‪ .‬جهت برقراری تعادل در‬
‫غلظت يونهای سديم و کلرايد از ظرف آب نمک‪ ،‬يونهای نمک به صورت نفوذ‬
‫مولکولی به ظرف آب خالص انتقال يافته تا تعادل غلظت بين هر دو ظرف‬
‫برقرار گردد‪ .‬اما اگر بين اين دو ظرف و در مسير جريان آب يک غشاء‬
‫قرار گيرد که فقط اجازه دهد مولکولهای آب از آن عبور کنند‪ ،‬يونهای‬
‫نمک اجازه عبور نخواهند داشت‪ .‬لذا برای برقراری تعادل در غلظت‪ ،‬آب‬
‫خالص از ظرف شماره (‪ )2‬به ظرف شماره (‪ )1‬انتقال می يابد و اين عمل‬
‫تا آنجا ادامه می يابد که افزايش ارتفاع حاصله در ظرف آب نمک‪ ،‬فشار‬
‫مضاعف ايجاد کرده و اجازه انتقال آب از ظرف شماره (‪ )2‬به ظرف شماره‬
‫(‪ )1‬را ندهد‪ .‬اين فشر را فشار اسمزی می گويند و طبق قانون ‪Vant Hoff‬‬
‫تابعی است از غلظت نمک در هر دو ظرف غشاء‪.‬‬

‫‪F :‬فشار اسمزی ‪F = (Cs1 – Cs2) RT‬‬

‫در معادله فوق ‪ Cs1‬غلظت نمک در ظرف شماره (‪( )1‬محلول خوراک)‪Cs2 ،‬غلظت‬
‫نمک در ظرف شماره (‪( )2‬آب تصفيه شده) و ‪ R‬ثابت گازهاست و ‪ T‬درجه‬
‫حرارت بر اساس درجه کلوين ميباشد‪.‬‬

‫بر طبق شکل باال در صورتی که بخواهيم جريان را بر عکس کرده يعنی از‬
‫ظرف شماره )‪(1‬به ظرف شماره (‪ )2‬انتقال دهيم الزم است فشاری بيش از‬
‫فشار اسمزی به محلول آب نمک وارد آوريم‪ .‬اين فشار را فشار عملياتی‬
‫گفته و با ‪ P‬نمايش می دهند‪ .‬لذا مقدار فشار خالص که باعث می گردد آب‬
‫از ظرف آب نمک به ظرف آب خالص انتقال يابد برابر است با ‪ P – F‬و فشار‬
‫محرکه يا ‪ Driving Pressure‬ناميده می شود‪( .‬شکل زير )‬
 ‫مثال مذکور فرآيند اسمز معکوس به صورت ‪ Batch‬را ارائه ميکرد‪ .‬اما در‬
‫صنعت الزم است تصفيه آب به صورت پيوسته صورت پذيرد و اگر بخواهيم‬
‫مطابق با اين مثال عمل تصفيه را انجام دهيم‪ ،‬افزايش غلظت نمک در‬
‫ظرف خوراک (‪ )1‬باعث ازدياد فشار اسمزی گشته لذا بايستی دائما فشار‬
‫عملياتی را زياد کرده و برای جلوگيری از اين مشکل همواره جريانی از‬
‫قسمت محلول غليظ از دستگاه خارج کنيم تا غلظت ثابت بماند‪ .‬بنابراين‬
‫همواره جريان ‪ Permeate‬کمتر از مقدار جريان خوراک ميباشد‪.‬‬

‫انتخاب غشاء)‪(Membrane Selection‬‬

‫می باشد‪.‬‬ ‫در سيستم اسمز معکوس غشاء مهمترين و حساسترين قسمت دستگاه‬
‫و قطر‬ ‫زيرا فشار عملياتی مورد نياز ارتباط مستقيم با ضخامت غشاء‬
‫شيميايی‬ ‫سوراخهای آن دارد‪ .‬همچنين غشاء به علت تماس مداوم با مواد‬
‫و ضد زسوب‬ ‫افزوده شده به آب‪ ،‬بايستی مقاوم بوده و با مواد بازدارنده‬
‫گذار و زيست کشها )‪ (Biocides‬واکنش ندهد‪.‬‬

‫عوامل مؤثر در مقايسه غشاءها عبارتند از‪:‬‬

‫‪1.‬قطر سوراخها‬
‫‪2.‬ضخامت‬
‫‪3.‬مقاومت در مقابل مواد شيميايی‬
‫‪4.‬قيمت‬
‫‪5.‬افت فشار‬
‫‪6.‬شرکت سازنده‬

‫سعی می شود آب قبل از ورود به دستگاه اسمز معکوس‪ ،‬حتما تصفيه‬

‫مقدماتی گردد‪ .‬ولی با اين حال الزم است پيش از انتخاب غشاء عمليت‬
‫پايلوتی صورت پذيرد‪ .‬به علت کيفيت بسيار عالی آب خروجی از سيستم‬
‫اسمز معکوس امروزه بيشتر صنايع از اين روش‪ ،‬بجای بکارگيری سيتمهای‬
‫تعويض يونی استفاده می کنند‪ .‬زيرا مبادله کننده های يونی به علت‬
‫مصرف زياد مواد شيميايی و رزين‪ ،‬دارای هزينه راهبری و نگهداری‬
‫زيادی می باشند‪.‬‬
‫برخی از محلولها که دارای مواد حل شده غیرفرار هستند‪ ،‬میتوانند در عبور از غشایی که نسبت به یکی از مواد تشکیل دهنده‬
‫‪.‬محلول تراوا است‪ ،‬تغییر غلظت دهند‪ .‬این پدیده که تحت خاصیتی به نام فشار اسمزی ایجاد میشود‪ ،‬به پدیده اسمز معروف است‬

‫توليد آب شيرين‬

‫سيستم اسمز معکوس قدر به جداسازي ‪ 95‬تا ‪9/98‬درصد کل امالح محلول در آب و حدود ‪ 99‬درصد کل باکتريها‬

‫ميباشد و بدين ترتيب آبي خالص ومطمئن را توليد مي کند در فرآيند اسمز معکوس از يک غشاء نيمه تراوا براي‬

‫جداکردن امالح محلول ‪ ،‬مواد آلي ‪ ،‬باکتريها و ‪....‬از آب استفاده مي گردد در اين سيستم با استفاده از پمپهاي فشار‬

‫قوي آب شور پس از عبوراز صافيهاي مختلف به سوي سوراخهاي بسيار ريز موجود در غشاء ( ممبران ) هدايت مي‬

‫گردد و آب شيرين حاصل شده از محورمرکزي ممبرانها خارج مي شود و آب حاوي ناخالصيها از اطراف غشاء به سوي‬

‫خارج از ممبران منتقل ميگردد آب شيرين کن اسمز معکوس نصب شده با ظرافت ‪ 5500‬متر مکعب در روز در جزيره‬

‫کيش بزرگترين آب شيرين کن از نوع اسمز معکوس مي باشد که تاکنون در ايران نصب گرديده است‬

‫اصالح‪:‬درحال حاضر بزرگترین واحد ‪ ro‬در ایران پتروشیمی فجر بندر امام با ظرفیت تولید ‪4500‬متر مکعب آب در‬
‫ساعت می باشد‪.‬‬

‫ديد کلی‬
‫بعضی از خواص محلولها اساسا به غلظت ذرات حل شده ‪ ،‬نه به ماهيت اين ذرات‬
‫‪ ،‬بستگی دارد‪ .‬اين خواص را خواص غلظتی )‪ (Colligative‬مینامند‪ .‬يکی از اين خواص‬
 ‫‪ ،‬برای محلولهای دارای مواد حل شده غير فرار ‪ ،‬عبارت از «فشار اسمزی»‬
‫است‪ .‬عامل ايجاد فشار اسمزی ‪ ،‬ذرات و حرکات جسم حل شونده است ‪.‬‬

‫ماهيت فشار اسمزی‬

‫غشايی مانند سلوفان که برخی از مولکولها ‪ ،‬نه همه آنها ‪ ،‬را از خود عبور‬
‫میدهد‪ ،‬غشای نيمه تراوا ناميده میشود‪ .‬غشايی را در نظر میگيريم که بين آب‬
‫خالص و محلول قند قرار گرفته است‪ .‬اين غشا نسبت به آب ‪ ،‬تراوا است‪ ،‬ولی‬
‫«ساکارز» (قند نيشکر) را از خود عبور نمیدهد‪ .‬در شروع آزمايش ارتفاع آب‬
‫در بازوی چپ لوله ‪U‬شکل برابر با ارتفاع محلول قند در بازوی راست اين لوله‬
‫است‪ .‬از اين غشا ‪ ،‬محلولهای قند نمیتوانند عبور کنند‪ ،‬ولی مولکولهای آب‬
‫در هر دو جهت میتوانند عبور کنند‪.‬‬

‫در بازوی چپ لوله فوق (بازويی که محتوی آب خالص است)‪ ،‬تعداد مولکولهای آب‬
‫در واحد حجم بيش از تعداد آنها در بازوی راست است‪ .‬از اينرو ‪ ،‬سرعت عبور‬
‫مولکولهای آب از سمت چپ غشا به سمت راست آن بيشتر از سرعت عبور آنها در‬
‫جهت مخالف است‪ .‬در نتيجه ‪ ،‬تعداد مولکولهای آب در سمت راست غشا بتدريج‬
‫زياد میشود و محلول قند رقيقتر میگردد و ارتفاع محلول در بازوی راست لوله‬
‫‪U‬زياد میشود‪ .‬اين فرايند را اسمز مینامند‪.‬‬

‫اختالف ارتفاع در سطح مايع در دو بازوی لوله ‪ ،U‬اندازه فشار اسمزی را نشان‬
‫میدهد‪ .‬بر اثر افزايش فشار هيدروستاتيکی در بازوی راست که از افزايش‬
‫مقدار محلول در اين بازو ناشی میشود‪ ،‬مولکولهای آب از سمت راست غشا به‬
‫سمت جپ آن رانده میشوند تا اينکه سرانجام سرعت عبور از سمت راست با سرعت‬
‫عبور از سمت چپ برابر گردد ‪.‬بنابراين حالت نهايی يک حالت تعادلی است که در‬
‫آن ‪ ،‬سرعت عبور مولکولهای آب از غشا در دو جهت برابر است ‪.‬‬

‫اسمز معکوس‬
‫اگر بر محلول بازوی سمت راست ‪ ،‬فشاری بيش از فشار تعادلی وارد شود‪ ،‬آب در‬
‫جهت مخالف معمول رانده میشود‪ .‬اين فرايند که« اسمز معکوس »ناميده میشود‪،‬‬
‫برای تهيه آب خالص از آب نمکدار بکار میرود ‪.‬‬

‫تشابه اسمز و نفوذ‬

‫بين رفتار مولکولهای آب در فرايند اسمز و رفتار مولکولهای گاز در فرايند‬
‫نفوذ ‪ ،‬تشابهی وجود دارد‪ .‬در هر دو فرايند ‪ ،‬مولکولها از ناحيه غليظتر به‬
‫ناحيه رقيقتر نفوذ میکنند ‪.‬‬

‫معادله وانت هوف‬

 ‫ياکوب وانت هوف در سال ‪ 1887‬رابطه زير را کشف کرد‪:‬‬

‫‪Πv=nRT‬‬

‫که اين رابطه برای محلولهای ايدهآل میباشد‪ .‬در اين رابطه ‪π ،‬فشار اسمزی‬
‫(برحسب اتمسفر )‪n ،‬تعداد مولکولهای ماده حل شده در حجم ( ‪V‬برحسب ليتر )‪T ،‬‬
‫دمای مطلق و ‪ R‬ثابت گازها )‪(0،08206L.atm/K.mol‬است‪ .‬تشابه بين اين معادله و‬
‫معادله حالت يک گاز ايدهآل ‪ ،‬کامال مشخص است‪ .‬اين رابطه را میتوان به صورت‬
‫زير نوشت‪:‬‬

‫‪Π= MBRT‬‬

‫که در آن __‪M‬موالريته محلول است‪ .‬وانت هوف به خاطر اين کشف ‪ ،‬جايزه نوبل‬
‫شيمی سال ‪ 1901‬را از آن خود کرد ‪.‬‬

‫نقش فرايند اسمز در پديدههای‬

‫طبيعی‬
‫اسمز در فرايندهای فيزيولوژيکی گياهی و حيوانی نقش مهمی دارد‪ .‬عبور مواد‬
‫از غشای نيمه تراوای سلول زنده ‪ ،‬کار کليهها و باال رفتن شيره گياهی در‬
‫درختان ‪ ،‬مهمترين نمونههای اسمز است‪ .‬غشای گلبولهای قرمز از نوع نيمه‬
‫تراوا است‪ .‬اگر گلبولهای قرمز در آب خالص قرار گيرند‪ ،‬آب به درون آن نفوذ‬
‫کرده و مايعات آن را رقيق میکند‪.‬‬

‫در نتيجه گلبول متراکم شده و جدار آن پاره میشود و اگر گلبول قرمز در‬
‫محلول غليظ قند قرار گيرند‪ ،‬آب درون گلبولها از غشای آنها عبور کرده و‬
‫محلول اطراف آن را رقيق میکند‪ .‬در نتيجه ‪ ،‬گلبولها چروکيده میشوند‪.‬‬
‫بمنظور ممانعت از وقوع هر يک از اين حوادث در تزريقات وريدی ‪ ،‬محلولهای‬
‫مورد استفاده بايد ايزوتونيک با خون باشد‪ ،‬يعنی فشار اسمزی اين محلولها‬
‫بايد برابر با فشار اسمزی خون باشد‪.‬‬