As raíces da España contemporánea.

Primeira parte: Prehistoria, Idade Antiga e Idade Media.

I. A PREHISTORIA PENINSULAR.
1. A Idade de Pedra.
A división da Prehistoria en Idade de Pedra ou Idade dos Metais está baseada nun criterio
tecnolóxico, en función da ferramenta que utiliza o home neses momentos.
a) Paleolítico.
Os primeiros homes.
A Idade de Pedra é a etapa máis longa da Prehistoria, os seus inicios son difíciles de precisar en
Europa pero sería ao redor de 800.000 anos. De todos é sabido que os primeiros homes aparecen en
África (homo ergaster) fai uns dous millóns e medio, posteriormente os homínidos esténdense por
Europa e Asia. Os restos máis antigos en Europa son os do homo antecessor atopados en Atapuerca,
na serra de Burgos. A este homínido sucédelle o homo heidelbergensis cunha antigüidade duns
300.000 anos, tamén estes restos atópanse en Atapuerca. Posteriormente deuse o homo
neanderthalensis moi parecido ao home actual, fai entre 80.000 e 50.000 anos aproximadamente.
Esta evolución resultou truncada coa chegada dunha nova especie: o homo sapiens (Cromañón) do
cal descendemos todos os homes actuais e que aparece na Península fai uns 40.000 anos. Tanto o
homo sapiens como o neanderthalensis son dúas ramas que derivan do homo antecessor e
conviviron durante uns 10.000 anos ata que o segundo se extinguiu 30.000 anos a. de C.
O modo de vida.
O medio climático da Península era moi diferente do actual, era un clima frío e con choivas
abundantes, debido a iso a fauna estaba formada por bisontes, renos, cervos... O home para
protexerse do frío vivía en covas, compartindo esas moradas con outros animais. A súa forma de
vida era depredadora, é dicir, vivía do que lle ofrecía o medio: caza, pesca, recolección de froitos
silvestres... e cando se esgotaba unha zona desprazábase a outro territorio, sendo normal o
nomadismo. A necesidade de colaborar para cazar grandes animais determinaba un certo tipo de
organización social.
No Paleolítico Inferior (800.000-100.00 anos) viviu o homo antecessor. As súas ferramentas (puntas
de lanza, coitelos, raspadeiras...) estaban feitas en pedras de sílex de grandes dimensións.
O Paleolítico Medio (100.000-35.000) coñeceu ao homo neanderthalensis e ao final da etapa ao
homo sapiens. Nesta época o home coñece o lume, un gran avance que lle serve para escorrentar ás
feras, para asar os alimentos, para darse calor e para iluminar o interior das covas. No Paleolítico
Medio aparecen os primeiros enterramentos humanos, isto dános a entender que existe xa unha vida
espiritual e unha preocupación polo máis alá.
O Paleolítico Superior (35.000 a 10.000 a. de C.) é unha etapa presidida exclusivamente polo homo
sapiens. As técnicas de caza perfecciónanse, e as ferramentas en pedra tallada fanse máis pequenas.
Aparecen as primeiras representacións artísticas conservadas, son as pinturas rupestres. Pintaban
cun carácter naturalista, utilizando pigmentos minerais e vexetais, o obxectivo destas
representacións nas que non aparece a figura humana é máxico, para que a caza lles fose propicia
(bisontes de Altamira).
b) Mesolítico.
Fai uns 12.000 anos as condicións climáticas empezaron a cambiar, os xeos retiráronse de Europa e
a Península presenta un aspecto parecido ao actual. Cambian os animais e a vida dos homes, xa non
se refuxian en covas senón en abrigos rochosos.
A pintura rupestre ten agora un carácter máis esquemático e estilizado e aparecen homes formando
escenas relativas á caza, a fecundidade... (Cogull, Alpera, Minateda...)
c) Neolítico.
Desenvolveuse máis tarde que noutras zonas, entre o 5.000 e o 3.000 a. de C. Aínda que o nome
alude ao cambio na forma de producir as ferramentas de pedra (da técnica do tallado pásase á do
pulido) o máis sorprendente non vai ser iso senón a aparición dunha economía produtiva, o home,
ademais da caza, aprende a producir os seus alimentos co descubrimento da agricultura e a
gandaría. Todos estes cambios orixinan unha verdadeira revolución (revolución neolítica) na forma
de vida que determina que o home se faga sedentario e viva en poboados. Ademais, ao dedicarse á
agricultura a maioría da poboación, os que se dedican a outros traballos van adquirir máis
importancia (guerreiros, sacerdotes...) co cal a sociedade se vai a ir estratificando.
Ademais destes descubrimentos temos outros que transforman aínda máis a forma de vida: cestaría,
cerámica, tecidos... A abundancia de produtos dará lugar ao intercambio con outras comunidades,
xorde así o comercio que nesta modalidade denomínase troco.
Na Península o Neolítico non se desenvolveu en todas as zonas á vez, empezou antes no Levante e
no Sur, e máis tarde e menos desenvolvido no centro e o norte.
Unha manifestación arquitectónica importante é a construción de monumentos megalíticos, case
sempre con fins funerarios e que se dan na transición entre o Neolítico e a Idade do cobre. Entre
eles destacan os menhires ou pedras verticais, os dolmes ou pedras verticais que suxeitan outras
horizontais. A forma máis evolucionada de monumentos son os sepulcros con corredor, unha fila de
dolmes que forman un corredor que desemboca nunha cámara sepulcral circular, todo iso cuberto
con terra, o exemplo máis coñecido é a Cova de Menga.
2. A Idade dos Metais.
As orixes da metarurxia atopámolos ao final da etapa neolítica. Parece ser que apareceu en Oriente
Próximo no quinto milenio e tardou dous mil anos máis en chegar a Europa. O tres metais máis
importantes son: o cobre, o bronce e o ferro, aínda que deste último non imos tratar porque xa dá
nunha época histórica (coñécese a escritura), falaremos da Idade do ferro no seguinte apartado da
Hispania Prerromana.
a) Idade do cobre.
A metarurxia do cobre iniciouse no poboado dos Millares en Almería, sendo este o primeiro
poboado amurallado que se conservou. Nas tumbas atopáronse obxectos procedentes do
Mediterráneo Oriental, o que nos fala do contacto con eses pobos que viñan buscando ese mineral.
Suponse que pola súa brandura o cobre non daba unha superioridade militar aos seus posuidores,
pero si era un obxecto moi rico que daba prestixio social tal e como aparece nas tumbas
descubertas. No 2.000 a. de C. desenvolveuse na Península a cultura do vaso campaniforme xa
dacabalo coa Idade do bronce.
b) Idade do bronce .
Deuse no segundo milenio antes de Cristo. O bronce resulta da aliaxe entre dous metais: o cobre e o
estaño, dando lugar a un material moi resistente, especialmente indicado para a elaboración de
armas, o dominio do bronce dá ao seu posuidor unha gran superioridade militar. Nesta época o
territorio peninsular vai ser visitado con frecuencia polos pobos do Mediterráneo oriental, moito
máis evolucionados, que buscan cobre e estaño.
Destaca a cultura argárica (polo xacemento do Argar en Almería), que se desenvolveu polas actuais
provincias de Almería, Murcia e Alacante. Coñecían a metarurxia do bronce e da prata, e un xefe
podía gobernar xa sobre varios poboados.
Mentres os monumentos megalíticos desapareceron de case toda Europa, nas Baleares persisten na
cultura talayótica. Os monumentos máis destacados son os talaiots (de atalaia en catalán), unha
especie de torreta de vixilancia e que dá nome á cultura; as taulas (mesas), unha pedra horizontal e
plana colocada sobre unha ou dúas pedras verticais; e as navetas ou cámaras con columnas con falsa
bóveda.
II. A HISPANIA PRERROMANA.
1. Os pobos indíxenas.
a) O reino de Tartessos.
É o primeiro estado peninsular de nome coñecido; estendíase desde Huelva e Sevilla até
probablemente Cartaxena. Coñecemos a súa existencia grazas ás fontes gregas e mesmo bíblicas.
Os gregos falan dun reino rico en metais preciosos dirixidos polo rei Argantonio, e famoso,
ademais, pola súa riqueza gandeira e polo seu comercio. Serían os antepasados dos iberos.
b) Os íberos (no sur e en Levante).
Eran pobos moi avanzados debido ao contacto cos colonizadores fenicios e gregos, suponse que son
os herdeiros dos poboadores neolíticos e posteriormente dos tartesios. Dedicábanse á agricultura, a
gandaría e o comercio. A utilización de moeda é un síntoma do seu grao de desenvolvemento.
Desde o punto de vista social había un certo grao de estratificación social que ía da aristocracia até
os escravos. No político non fundaron nunca un estado unificado, eran cidades-estados co seu
territorio e dirixidas por un monarca. Os seus poboados asentábanse en zonas altas de fácil defensa.
As manifestacións artísticas céntranse na pintura sobre cerámica e na escultura relixiosa (Dama de
Elxe, Dama de Baza, Dama oferente do Cerro dos Santos, Bicha de Balazote...).
c) A chegada dos indoeuropeos: os pobos celtas.
O termo indoeuropeo fai referencia á lingüística, a unha orixe común das linguas europeas e do
sánscrito na India, por extensión, denomínanse indoeuropeos a toda unha serie de pobos orixinarios
das estepas euroasiáticas que ao ver incrementada a súa poboación desprázanse cara ao sur de
Europa, Oriente Próximo, Irán e a India. De todos os que chegaron á Península destacan os celtas
que proceden de Europa central e occidental, e asentáronse no interior e no oeste peninsular.
Coñecían a metarurxia do ferro, pero a súa economía e a súa organización política e social estaba
pouco evolucionada.
Ademais da os celtas que se asentaban no norte, centro e oeste peninsular, incluímos aquí aos
denominados celtíberos da zona centro oriental da meseta que era unha mestura entre os pobos
indíxenas (iberos) e os celtas. Dentro dos celtas a zona máis atrasada era a do norte, onde vivían
galaicos, astures, cántabros e vascóns.
Desde o punto de vista social non estaban tan desenvolvidos como os iberos, predominaban
relacións tribais e de parentesco. No político non estaban moi desenvolvidos, o gobernante era un
simple xefe e non tiña capacidade para ditar leis. A exigua diferenciación social é un síntoma claro
da súa escasa evolución.
2. Os pobos colonizadores mediterráneos.
A primeira metade do primeiro milenio antes de Cristo representa un momento transcendental na
Historia de España. De forma case simultánea xurdiu o reino indíxena de Tartessos, entraron os
primeiros pobos indoeuropeos de orixe céltica polos Pireneos, e no litoral mediterráneo fenicios e
gregos establecían as súas factorías comerciais. A todo este período de tempo coñecémolo como
Idade do Ferro.
a) Os fenicios.
Tanto gregos como fenicios chegaron á Península atraídos polas súas riquezas en metais. Os
fenicios constituían un pobo moi desenvolvido que baseaba a súa economía no comercio, non
constituían estados unificados senón que eran cidades-estado independentes (Tiro, Sidón, Biblos,
Trípoli...) en Fenicia, na costa do actual Líbano.
Para desenvolver o comercio estableceron factorías comerciais ao longo de toda a costa sur do
Mediterráneo. A primeira fundación fenicia en España foi Gadir (Cádiz) en torno ao 750 a. de C., e
seguíronlle Abdera (Adra), Sexi (Almuñécar), Malaka (Málaga) ...
b) Os gregos.
Pouco tempo despois dos *fenicios chegaron os gregos polo norte do Mediterráneo. Desde Massalia
– actual Marsella – fundaron Rhodas e Emporion (Rosas e Ampurias) na costa de Xirona, máis
tarde fundaron Hemeroscopeion (Denia). Crese que os gregos introducen a oliveira e a vide, o asno
e as galiñas, a utilización de moeda...
c) Os cartaxineses.
Cartago era unha colonia fenicia no norte de África, na actual Tunes. Cando Fenicia caeu en mans
dos babilonios, os habitantes de Cartago tomaron a substitución aos fenicios e fixéronse co control
das rutas comerciais e as factorías do Mediterráneo occidental e en España fundaron Cartago Nova
(Cartaxena). A diferenza dos fenicios – que se limitaron a fundar colonias pero sen conquistar o
territorio – os cartaxineses conquistarán todo o sur e sueste peninsular. No seu posterior
enfrontamento contra os romanos (guerras púnicas) utilizarán a Península como base de
aprovisionamento contra Roma.
III. A HISPANIA ROMANA.
1. A conquista.
Para ver no contexto no que se inicia a conquista romana habemos de facer referencia ás guerras
púnicas. No Mediterráneo central xurdiran dúas potencias expansivas: Roma e Cartago, o
enfrontamento entre ambas era inevitable. A primeira guerra (264-241 a. de C.) concluíu coa
derrota cartaxinesa e a conquista romana de Sicilia, Córsega e Sardeña. Ante a obrigación de pagar
unha forte indemnización aos vencedores, os cartaxineses repregáronse cara á península Ibérica,
intensificando o seu dominio, dela extraían metais, homes... Asdrúbal fundou Cartago Nova e fixo
dela a súa capital.
Pero Roma seguía estendéndose e isto deu lugar a unha segunda guerra púnica (218-201 a. de C.), o
pretexto foi o ataque a Sagunto, cidade aliada dos romanos, por parte do cartaxinés Aníbal, este
feito motivou o desembarco dos romanos en Ampurias no ano 218 a. de C.
a) A ocupación do litoral mediterráneo (218-170 a. de C.)
Enmárcase no contexto da segunda guerra púnica. Neste período os romanos, case sen resistencia,
ocupan o litoral mediterráneo e os vales do Ebro e do Guadalquivir. Todos estes pobos tiñan un alto
grao de desenvolvemento polo contacto cos pobos colonizadores, o seu elevado desenvolvemento
fai que non opoñan case resistencia e que asimilen rapidamente as formas de vida romanas.
Ademais, nesta zona non hai obstáculos xeográficos que dificulten a conquista.
b) A conquista da Meseta (170-29 a. de C.)
A conquista desta zona custoulles moito aos romanos, ademais dos accidentes xeográficos, o nivel
de desenvolvemento destes pobos é escaso e vían con hostilidade o modelo de civilización romana.
As guerras foron durísimas e dos enfrontamentos cos romanos destacamos dous: Viriato e
Numancia. Viriato foi un caudillo lusitano que mantivo en xaque aos romanos grazas á utilización
da guerra de guerrillas, ao final foi asasinado por varios dos seus capitáns subornados polos
romanos, a súa derrota abriu a Roma o oeste peninsular. En Numancia os celtíberos presentaron
unha resistencia feroz ante o sitio dos romanos, a chegada de Publio Cornelio Escipión puxo á
cidade nunha situación límite, e os seus habitantes preferiron destruíla e suicidarse antes que caer en
mans dos inimigos, era o ano 133 a. de C.
Nos últimos anos desta etapa Roma atravesa varias guerras civís, na última dous xenerais vitoriosos
dispútanse o poder da República: Pompeio e César, tras a morte de Pompeio, os seus fillos serán
derrotados por César na batalla de Munda (Montilla, Córdoba), o 27 de marzo do 45 a. de C.,
quedando toda a zona centro e sur da Península pacificada.
c) A pacificación da franxa cantábrica (29-19 a. de C.)
Neste dez anos desenvólvense as guerras cántabras, dirixidas polo emperador Augusto. Roma
perseguía a pacificación destes pobos, o acceso aos ricos xacementos da zona e que deixasen de
atacar ás cidades romanas. Case toda a poboación acabou escravizada. Roma fundou unha serie de
cidades e campamentos militares para conter a estes pobos: León (sede da Legio VII Gémina),
Astorga (Asturica)..., pero o control efectivo e total dos pobos da cordilleira cantábrica e dos
vascóns nunca foi do todo efectivo.
2. A romanización.
Enténdese por romanización o proceso de aculturación que experimentaron as diversas rexións
conquistadas por Roma, polo que devanditos territorios incorporaron os modos de organización
político-sociais, os costumes e as formas culturais emanadas de Roma ou adoptadas por ela.
Obviamente foi un longo proceso, desigualmente asimilado polos diversos territorios e pobos, quen
ao recibir o legado romano achegaron os seus propios particularismos. Foi posible pola unidade
política do Imperio, pola forza ordenadora do seu Dereito, pola base lingüística dun idioma común e
até pola rede de vías e comunicacións que formaron a infraestrutura do xigantesco mundo romano.
A conquista de España por Roma e a colonización subseguinte constitúen un fenómeno capital que
determinará o sentido da vida e cultura hispánicas até os nosos días. Por unha banda xerou a
unidade política da Península mediante a superación da fragmentación política de épocas anteriores;
en segundo lugar integrou aos pobos ibéricos naquela gran empresa cultural que, protagonizada por
Roma, conduciu en suma á creación de Europa e ao sistema de valores propios da sociedade
occidental. Foi de maior intensidade no sur e o leste e de menor intensidade e máis tardío no oeste e
norte.
O comezo do proceso data do ano 218 a. de C., cando as lexións de Escipión desembarcaron en
Ampurias para enfrontarse aos cartaxineses. Nunha primeira fase procedeuse á conquista militar
(até o século I a. de C.). Nunha segunda fase, cando aínda non fora conquistada gran parte da
Península, procedeuse a unha asimilación cultural do territorio. Unha das consecuencias do
prestixio de Roma e do romano será a aspiración a obter a cidadanía romana, conseguida a duras
penas polos indíxenas a base de diñeiro ou en premio á súa fidelidade. Punta de lanza da
romanización foron a chegada de inmigrantes de orixe romana e itálica, que se foron establecendo
en cidades, creando así focos tanto de difusión cultural como de control político e administrativo:
Itálica (Sevilla), Corduba (Córdoba), Emerita (Mérida), Barcino (Barcelona), entre outros. A
política colonizadora de Xulio César e de Augusto foi o impulso definitivo a este labor,ncoa
chegada de soldados e comerciantes. O clima de paz e a distancia das frontes bélicas, melloraron a
economía e, con iso, contribuíu á aceptación definitiva de Roma.
Un fito do proceso romanizador foi a concesión polo emperador Vespasiano (69-79 d. C) do ius latii
ou dereito de cidadanía latina para todos os hispanos libres de orixe indíxena. A medida foi
ampliada por Caracalla no 212 ao converter a todos os habitantes libres do Imperio en cidadáns
romanos mediante a Constitutio Antoniniana. En Hispania, para esas datas, a poboación sentía que
era, en xeral, romana.
3. A economía.
De maneira xeral podemos dicir que a economía da Hispania Romana era colonial, entendendo por
tal concepto que os romanos sacaban da Península materias primas de todo tipo e transformábanas
en Roma, logo volvían eses produtos manufacturados a un prezo superior. Outro trazo fundamental
é que era unha economía escravista, como case todas as do mundo antigo, é dicir, o motor da
produción é a man de obra escrava. Todos estes datos están referidos ao Alto Imperio, é dicir, a
etapa que vai até o século II d. de C.
Na agricultura habemos de destacar a perfección dos sistemas de cultivo coa introdución de
sistemas de regadío e de ferramentas máis perfectas como o arado romano. A base da produción
seguía sendo a triloxía mediterránea (cereais, vide e oliveira), o trigo de Hispania xunto co de
Sicilia enchía as despensas de Roma, o viño español era moi prezado, así como o aceite. Estes
produtos chegaban á capital de dúas formas: por terra, a través da tupida rede de calzadas que
chegaban a Roma, ou por mar até Ostia, o porto de Roma.
En canto ás formas de propiedade da terra habemos de falar de tres fundamentais: a privada (case
toda en mans de grandes terratenentes), a pública (terras pertencentes ao Estado) e a tribal (no
norte). Como caso curioso diremos que o latifundismo andaluz parte desta época, a Bética foi unha
provincia que xestionaba o Senado, non o emperador, e entre os aristocráticos membros desta
institución repartíronse enormes extensións desta provincia.
Hispania era famosa tamén pola súa gran riqueza de minerais: ouro en Gallaecia, prata en Sierra
Morena, cobre en Río Tinto (Huelva), chumbo en Cartaxena... os romanos perfeccionaron as
técnicas de extracción de minerais, e moitas das minas que eles abriron seguen en explotación.
Todos estes produtos ían parar á capital do Imperio, e utilizábanse, entre outras cousas, para acuñar
moeda. Unha parte reducida dos metais preciosos quedaban na Península para que as cidades
acuñasen as súas moedas.
En canto á industria non había en España, a diferenza doutras zonas do mundo romano, zonas
especializadas na produción artesanal, coa excepción dalgunhas industrias téxtiles de Levante e as
salgaduras e de transformación da pasta de peixe chamada garum pola que toleaban os romanos.
4. A sociedade.
En principio a sociedade romana divídese en dous grandes grupos tendo como referencia un criterio
xurídico: a liberdade ou non das persoas. Así a sociedade divídese entre homes libres e homes non
libres.
Dentro dos homes libres podemos atopar moitos niveis: os honestiores eran as clases podentes e
ricos propietarios (senadores, cabaleiros, ricos comerciantes urbanos...) formaban, en definitiva, a
minoría dirixente; os humiliores, eran, pola contra, homes libres pero con pequenas propiedades:
pequenos artesáns, pequenos campesiños... Na parte máis baixa dos homes libres estaban o non
cidadáns, aqueles que non tiñan dereitos políticos pero si civís, a diferenza dos escravos que non
tiñan ningún dos dous.
En canto ao non libres podemos falar de dous niveis, por unha banda os libertos – escravos que
foron liberados pero aínda conservan algún trazo de dependencia cos seus antigos donos – e os
escravos. Estes últimos son a base da economía, o motor que move ao mundo romano, non son
propietarios, a súa situación hérdase de pais a fillos e normalmente chégase a ese estado polas
guerras. Entre eles á súa vez hai diferenzas, non é o mesmo o que traballa no campo que o que serve
na casa dun rico patricio.
5. A administración e a vida urbana.
Para organizar o territorio Roma dividiu a península Ibérica en provincias. A primeira división foi
tras a segunda guerra púnica, no 197 a. de C., Hispania quedou dividida en dúas provincias: Citerior
ao norte e Ulterior ao sur, o límite entre ambas era unha liña que partía de Cartaxena.
Augusto, no 14 a. de C. dividiu o Imperio en dous tipos de provincias: as xa conquistadas que non
requirían a presenza permanente de lexións e que eran dirixidas polo Senado, e as aínda non
pacificadas que eran dirixidas polo emperador. Con este esquema Hispania dividiuse en tres
provincias: a Bética (Andalucía) administrada polo Senado, e a Tarraconensis (norte, centro e oeste
peninsular) e a Lusitania (o centrooeste) dirixidas ambas as polo emperador. Cada provincia
dividíase á súa vez en conventos ou divisións xudiciais.
En plena crise do século III, no 297, fíxose unha nova división: Bética con capital en Hispalis,
Lusitania con capital en Emerita e a Tarraconensis con capital en Tarraco pero da cal saíron a
Cartaginensis con Cartaxena como capital e a Gallaecia con Braga. Case cen anos despois, no 385,
crearíase a provincia da Baleárica.
Con todo habemos de dicir que a base da administración romana foi a cidade, desde elas
controlábase o territorio e eran a base da administración. Desde o punto de vista urbano podemos
distinguir varios tipos de cidades. As colonias son cidades poboadas só por romanos (Mérida),
fronte a estas están as cidades anteriores que en virtude de como fose a súa conquista teñen un
status ou outro: cidades estipendiarias, que foron conquistadas pola forza (pagan un estipendio ou
tributo aos romanos); cidades inmunes (entregáronse a través dun pacto e só teñen que axudar a
Roma en determinadas circunstancias)...
6. A crise do século III e a descomposición do mundo romano.
No século III o mundo romano atravesa unha profunda crise que acabará con el, analizaremos aquí
as causas desa crise.
a) As causas.
- Internas.
Como vimos anteriormente, a economía romana até o século II d. de C., baseábase no traballo dos
escravos e a continua chegada de produtos a Roma (economía escravista), para iso era preciso
manter as conquistas e as campañas contra os inimigos. Esa situación vai cambiar radicalmente ao
deterse as conquistas e verse o Imperio envolto en toda unha serie de guerras civís. Isto leva a
escaseza de escravos, co consecuente encarecemento destes, e a subida espectacular dos prezos. A
longo prazo haberá que buscar outro tipo de man de obra. Da mesma maneira os conflitos internos
producen o colapso comercial, a Roma non chegan xa produtos e cada lugar ten que abastecerse
exclusivamente co que produce, este tipo de economía denomínase economía autárquica, e será
unha constante até o século XII. A falta de metais preciosos fai que as moedas se acuñen con menos
cantidade de ouro e prata e máis de cobre, isto orixina unha desvalorización da moeda coa
consecuente subida espectacular dos prezos.
A estas causas económicas habemos de sumar a crise interna que atravesa Roma. Xenerais
vitoriosos fanse co control das lexións e avanzan sobre Roma para tomar o poder pola forza,
provocando a rápida sucesión de emperadores e que o Imperio se desangue en loitas estériles. A
mesma garda pretoriana en Roma nomea e asasina emperadores ao seu antollo, o poder imperial
está no seu punto máis baixo. Cando chega algún emperador con máis autoridade tenta facer fronte
á situación aumentando os impostos, devaluando a moeda ou decretando a obrigatoriedade de que
os fillos sigan co oficio dos seus pais, nun intento van por deter a fuxida ao campo para escapar da
presión fiscal.
- Externas.
Nesta situación tan lamentable os romanos teñen que enfrontarse a un novo perigo: os pobos
bárbaros que están alén das súas fronteiras presionan sobre estas e non atopan resistencia. Nos
séculos I e II Roma mantivo en xaque a estes pobos debido á súa superioridade militar, agora, en
plena crise e cun exército roto e desmoralizado, os distintos pobos presionan na parte occidental do
Imperio e van ir penetrando lentamente. No século V todo o Imperio Romano de Occidente está
poboado polos pobos xermánicos, que en pouco tempo acabarán co poder imperial e constituirán
reinos: francos, suevos, visigodos, anglos e saxóns, burgundios, alanos...
b) Consecuencias.
A primeira consecuencia importante das convulsións do século III é o cambio de modo de
produción, ante a escaseza de escravos, os ricos terratenentes van substituílos polos pequenos
campesiños libres, estes entregaranlles as súas propiedades e traballarán as terras dos latifundistas a
cambio da protección armada tan prezada nun mundo tan revolto. Desta maneira penetrámonos no
feudalismo, esbozado aquí dunha maneira moi arcaica, estes campesiños converteranse en colonos
que é o máis parecido a un servo feudal.
Outra consecuencia importante é a ruralización. As cidades por primeira vez en séculos
amurállanse, deben resistir os ataques e a pillaxe dos pobos bárbaros ante un exército romano
inoperante. Da mesma maneira, gran parte da poboación vai fuxir das cidades e estas perden máis
da metade da súa superficie. A xente foxe porque ademais de ser inseguras, a estas non chegan
produtos e a poboación urbana soporta unha maior presión fiscal. Desta forma as cidades van sufrir
un letargo do que non van saír até o século XII. A vida trasládase ao campo onde se formarán
pequenas comunidades agrarias de carácter autárquico.
Xunto a todo o anterior habemos de destacar a decadencia moral, cultural e artística que preside os
últimos momentos do Imperio. Nun mundo de tanto sufrimento as relixións tradicionais non serven
e o cristianismo parece ser a única relixión que achega consolo ao prometer unha vida mellor no
máis aló.
7. A cristianización de Hispania.
Cristianización é o proceso polo cal o mundo romano abandona a relixión tradicional e abraza a
relixión de Cristo. Esta relixión procedente de Palestina estendeuse por todo o Imperio, pero supuña
un desafío á autoridade imperial pois atacaba aos outros cultos e ademais negaba o carácter divino
do emperador. Este feito provocou unha serie de persecucións entre as que destacan as de Decio e
Diocleciano.
Con todo dúas datas son especialmente significativas no desenvolvemento do cristianismo: no ano
313 polo Edicto de Milán o emperador Constantino declara a liberdade de cultos no Imperio
Romano, con iso acábanse as persecucións; e 380, ano no que o emperador Teodosio no Edicto de
Tesalónica converte ao cristianismo na relixión oficial do Estado. Que ocorreu para que o
cristianismo pase de ser unha relixión perseguida a converterse en relixión oficial? Pois
simplemente que desde o século III o Imperio sofre unha serie de convulsións e entra nun estado de
decadencia e descomposición, as relixións tradicionais non dan respostas ao drama da vida diaria, e
o cristianismo, unha relixión con valores morais, dá respostas a moitos deses interrogantes, gana
predicamento e convértese na única que pode garantir unha certa estabilidade política. Así o ven os
gobernantes que abrazan ese credo.
En Hispania o proceso é similar ao doutras partes do Imperio. Sobre as orixes do cristianismo en
Hispania non temos case datos, pero podemos supor que a súa implantación era moi escasa nos
séculos II e III, e principalmente nas cidades moi romanizadas do sur e Levante. Tertuliano, filósofo
cristián morto cara ao 220, xa fala de que en España hai unha comunidade cristiá florecente, quizá
cunha certa esaxeración. A partir do século IV e aproveitándose da liberdade de cultos esténdese
rapidamente. Temos as actas do concilio de Elvira, unha reunión de altos cargos eclesiásticos que se
desenvolveu nunha data imprecisa entre o 300 e o 325, nelas aparecen as firmas dos principais
bispos españois que asistiron, case todos da Bética (Andalucía). De todos os xeitos iso non quere
dicir que o cristianismo gozase de xeral aceptación, tiña unha maior implantación nos medios
urbanos que rurais (pagus, campesiño, de aí vén a palabra pagán, sinónimo de non cristián). Desde o
punto de vista social tivo unha gran aceptación entre as clases altas e medias. A cristianización foi
máis intensa no sur e este peninsular, e máis lenta no centro e norte. A expansión do cristianismo
continuaríase nos séculos seguintes baixo dominación visigoda, onde a Igrexa e o Estado aparecen
plenamente identificados, pero non é estraño atopar lugares de culto pagáns até épocas tan tardías
como os séculos VIII e IX.
Outro punto polémico sería quen introduciu o cristianismo en Hispania. Desde épocas inmemoriais
a Igrexa española ha defendido a chegada do cristianismo da man de Santiago o Maior, ningún
documento avala esta teoría. A utilización de Santiago máis tarde, na Reconquista, aumenta máis o
compoñente lendario desta figura que foi decapitado en Xerusalén no ano 42. Desde o punto de
vista documental está máis clara a chegada de San Pablo. No ano 58, na Epístola aos Romanos cita
a intención de visitar a capital do Imperio camiño de HIspania. Con todo non hai documentos que
proben que realmente chegou á Península. Tampouco os hai dos Sete Varóns Apostólicos, os seus
sucesores que cristianizarían o Sueste peninsular. O máis probable é que o cristianismo chegase a
Hispania a través do norte de África, así o proban os restos arqueolóxicos das igrexas, a liturxia
(forma de desenvolver o culto), textos... Aínda que no cristianismo hispano primitivo atopamos,
ademais tamén pegadas orientais e de Roma capital.
8. A España visigoda.
A etapa visigoda é, en definitiva, unha continuación da Hispania romana que nace coa crise do
século III, salvo o cambio de donos, en todo é unha prolongación da etapa anterior.
a) Evolución política.
A principios do século V entran na Península unha serie de pobos xermánicos contra os que nada
pode facer Roma: suevos, vándalos e alanos. Os primeiros asentaranse en Galicia e son os únicos
que formarán un reino independente. Os outros dous serán varridos polos visigodos, utilizados
polos romanos para expulsalos, e os vándalos cruzarán o Estreito e estableceranse no norte de
África. A chegada dos visigodos e o posterior afundimento de Roma fará que estes formen un reino
dacabalo entre o sur de Francia e o centro norte peninsular, con capital en Tolosa (Reino de Tolosa),
a posterior derrota en Vouillé a mans dos francos no 507 empúxalles cara ao sur e máis tarde, no
554, farán de Toledo o seu capital, constituíndose así o primeiro estado peninsular independente.
Na segunda metade do século VI destaca o goberno do rei Leovixildo que derrotou aos suevos
incorporándose o seu reino, á vez expulsou aos rebeldes vascóns cara ao norte. O seu fillo Recaredo
lograría a unidade relixiosa do país, até entón os visigodos eran arriáns - unha herexía dos primeiros
séculos do cristianismo – mentres que a inmensa maioría da poboación era católica, polo III
Concilio de Toledo no ano 589 Recaredo convértese ao catolicismo romano. Na primeira metade do
século VII destaca o rei Suintila que logrou expulsar aos bizantinos (estes ocuparan o sur peninsular
nun intento de reconstruír o Imperio Romano), completándose así a unidade territorial.
A segunda metade do século VII e primeiros anos do VIII é unha etapa de decadencia e
descomposición, abundando as loitas dinásticas; unha destas loitas, entre D. Rodrigo e os herdeiros
do rei Witiza, abriu a porta aos musulmáns na batalla de Guadalete, era o ano 711.
b) Economía e sociedade.
O volume de invasores é escaso, non pasaban de 100.000 godos fronte ao seis millóns de
hispanorromanos. Desde o primeiro momento as diferenzas entre os dous pobos son grandes, os
godos eran arriáns e os hispanorromanos católicos, ademais, cada un réxese por leis distintas e os
matrimonios mixtos están prohibidos. Aos poucos vaise a dar un proceso de fusión: unidade
relixiosa no 589 con Recaredo e unidade xurídica con Recesvinto que no VIII Concilio de Toledo,
no ano 653, publica un código de leis común para os dous pobos, o chamado Foro Xulgo.
Tanto en economía como en sociedade son herdeiros da Hispania romana, e máis concretamente da
situación económica e social nada a partir do século III. A economía é autárquica e baséase nunha
rudimentaria agricultura. No social desenvólvese aínda máis o proceso de dependencia persoal
(colonato) que xa viamos no século III e que na súa evolución dará lugar ao sistema feudal.
Dentro da clase dominante van destacar os nobres e a Igrexa. Esta última vai desenvolver un gran
papel ao servizo dos reis xa que son os gardiáns da cultura e o único grupo que sabe ler e escribir.
As propias institucións eclesiásticas, como os concilios, transformaranse en institucións da
monarquía goda.
c) O poder político.
Sempre estará en mans da minoría visigoda. A forma de goberno é a monarquía electiva, á morte
dun rei elíxese outro dentro da caste nobiliaria, isto dá lugar a unha gran inestabilidade política ao
ser frecuente o asasinato para inhabilitar a un rei e substituílo por outro ao non estar garantida a
herdanza familiar. O grupo nobiliario é moi importante, presta consello e axuda ao rei, dirixe o
exército e goza de grandes propiedades e privilexios.
Desde o punto de vista da administración os visigodos non innovan case nada, continúan coas
divisións provinciais e administrativas romanas. No seu goberno contarán coa Igrexa.
IV. A Idade Media: Al Andalus.
1. Evolución histórica.
Tras unha rapidísima expansión desde Arabia, o Islam desembarcou desde o norte de África e
conquistou o Reino Hispano-Visigodo de Toledo a partir do 711, batalla de Guadalete, pasándose a
denominar desde entón al-Ándalus. Os visigodos non opuxeron case resistencia e os novos
dominadores en catro anos fixéronse co control da Península. Nalgunhas zonas como o sueste
peninsular, os dirixentes locais pactaron a súa rendición cos musulmáns a cambio de conservar as
propiedades e a relixión cristiá. A inmensa maioría da poboación mostrouse indiferente ante este
cambio de donos.
Mesturando efectividade militar (cabalaría) e habilidade política (pactos de capitulación) os
musulmáns (árabes, sirios, bereberes) conseguiron dominar practicamente toda a península, en
nome do Califato Omeia de Damasco, esta primeira etapa denomínase emirato dependente de
Damasco por ser España unha provincia máis do imperio islámico dirixido desde esa cidade siria. A
partir de 756 cando Abd Ar Rahman I, logra escapar á al-Ándalus e consolidar alí o seu poder
independente de Bagdad, esta etapa que dura de 756 a 929 denomínase Emirato Independente. Este
Abd Ar Rahman é un Omeia sobrevivente da matanza que a familia rival dos Abasidas realiza para
facerse co poder de todo o imperio islámico e trasladar a capital a Bagdad. No ano 929 Abd Ar
Rahman III considérase o suficientemente forte como para proclamarse califa (máxima autoridade
no político e no relixioso, o emir era como un gobernante rexional con poderes só políticos), é a
época do Califato de Córdoba, a etapa de maior esplendor dos musulmáns en España. Acabaría en
1031 fragmentándose al-Ándalus nunha multitude de estados independentes que se coñecen como
reinos de taifas: Córdoba, Sevilla, Valencia, Zaragoza, Badaxoz e Toledo serán os máis
importantes. Esta etapa chegaría até 1095.
A toma de Toledo polos casteláns causou unha profunda consternación nos musulmáns hispanos
que ante o medo aos cristiáns pediron axuda aos seus correlixionarios do norte de África: os
almorávides (1095-1146). Estes almorávides son musulmáns de recente conversión. O seu rei Yusuf
Ibn Tashfin cruzou o Estreito e derrotou aos cristiáns en 1086 na batalla de Zallaqah ou Sagrajas,
nas proximidades de Badaxoz. Catro anos despois volveu á Península e varreu a todos os reinos de
taifas unificando al-Ándalus e incorporándoo ao seu imperio norteafricano. Con todo, o poderío
almorávide non puido evitar a expansión cristiá (toma de Zaragoza en 1119) nin recuperar Toledo.
Nos primeiros anos da chegada destes guerreiros norteafricanos destaca a figura do Cid que gañou
varias batallas aos musulmáns. A súa decadencia a partir de 1146 motiva a fragmentación de novo
do Islam español e o consecuente avance dos cristiáns norteños: son os segundos reinos de taifas
(1146 – 1175). Novamente o avance cristián motiva a chamada aos musulmáns do norte de África,
esta vez son os Almohades os que de novo unifican al-Ándalus e convérteno nunha provincia do seu
imperio, pero o seu declive virá marcado pola derrota que case todos os reis cristiáns peninsulares
lles infrinxen nas Navas de Tolosa en 1212, quedando as portas do val do Guadalquivir abertas para
os cristiáns. O último reino musulmán peninsular será o Reino Nazarí de Granada que se manterá
independente desde 1235 até 1492 por varias causas: pagan tributo a Castela e esta benefíciase, en
Castela é unha etapa de enfrontamentos e ademais viven nun territorio moi accidentado e de difícil
conquista. Os Reis Católicos entrarán en Granada o 2 de xaneiro de 1492, pondo fin ao dominio
político musulmán na Península.
2. Economía.
Foi moi florecente en contraposición coa da España cristiá, polo menos na primeira etapa.
Integrouse no marco xeral do comercio islámico, e grazas a Al Andalus chegaron a Europa produtos
moi prezados.
a) Agricultura.
Era moi desenvolvida. En relación cos cultivos de secaño séguese coa tradicional triloxía
mediterránea (cereais, vide e oliveira). Os excedentes de trigo e aceite dedicábanse á exportación, e
o viño seguíase consumindo a pesar das prohibicións relixiosas. En canto ao regadío xurdiron hortas
próximas ás cidades, os árabes perfeccionaron os sistemas de regadío coa utilización de acequias,
noras...
Aos musulmáns débese a introdución do arroz, algodón, azafrán e cana de azucre. Sobre a
propiedade da terra, podemos dicir que aumenta o latifundismo, en Andalucía os xefes visigodos
foxen e as súas grandes posesións pasan aos señores árabes.
O Estado era o propietario de 1/5 das terras, as outras catro partes tíñanas os terratenentes que as
arrendaban aos xaric, o campesiño equivalente ao colono ou ao servo. O minifundismo estaba en
retroceso e dábase sobre todo nas zonas de regadío.
b) Industria e comercio.
A artesanía adquiriu unha importancia excepcional nun mundo urbano como foi Al Andalus.
Destacaron os talleres que fabricaban artigos de luxo ante unha poboación cun alto poder
adquisitivo: marfíns, cordobanes (artigos de coiro), tecidos, brocados...
Durante gran parte da súa existencia Al Andalus controlou as rutas de ouro do Sudán e este ouro
sería a base dun sólido sistema monetario baseado no dinar de ouro e o dirhem de prata, equivalente
á décima parte do dinar. As rutas comerciais ían até Bizancio e a India. O comercio andalusí estaba
integrado no marco xeral da economía do mundo islámico. Da mesma maneira tamén se comerciaba
coa Europa cristiá e o ouro andalusí revitalizou tamén a economía cristiá.
As cidades adquiriron unha importancia que non tiñan desde o Imperio Romano, e contrastaban
coas cidades cristiás que eran insignificantes. En Al Andalus creáronse novas cidades (Murcia,
Guadalaxara, Albacete, Madrid...) e creceron outras anteriores (Sevilla, Badaxoz, Zaragoza...). Eran
importantes como centros industriais, onde estaban os talleres artesanais, eran tamén a base do
comercio a longa e curta distancia, que se realizaba nos zocos. Desde o punto de vista urbanístico
predominaban os planos irregulares e as rúas estreitas para garantir a defensa contra a calor. A parte
antiga era a medina, estaba presidida pola mesquita alxama (mesquita maior), ao redor dela é
establecía o zoco ou mercado. Máis aló estaban as mesquitas de barrio e os arrabaldes (barrios
extramuros da cidade). Na zona alta estaba a alcazaba ou palacio do gobernante. O prototipo de
cidade musulmá foi Córdoba, que chegou a ter case medio millón de habitantes durante o califato,
en marcado contraste con cidades como Londres, París ou Roma.
3. A sociedade.
a) A poboación.
Non se teñen moitos datos sobre a poboación, crese que os achegues exteriores non pasaron en todo
o desenvolvemento histórico de 200.000 habitantes, a poboación total andou sobre o sete millóns no
século X. Como vimos a poboación concentrouse en cidades, aínda que o campo tamén estaba moi
poboado. A zona máis habitada era o val do Guadalquivir, e a máis despoblada o val do Douro,
exposto aos ataques cristiáns.
b) Os grupos étnicos.
Había unha gran variedade e estaban moi xerarquizados, a pesar do igualitarismo predicado pola
relixión islámica. Vexamos os grupos máis importantes:
· Árabes. Proceden de Arabia, Siria e zonas próximas. Considéranse próximos ao Profeta e forman
unha selecta minoría de gobernantes, guerreiros e terratenentes. Non exceden o 1 %.
· Bereberes. Son a maioría dos invasores e proveñen do norte de África. Posúen as terras máis
pobres. Serán frecuentes as súas rebelións contra os árabes.
· Xudeus. Son unha pequena minoría que se dedican ao comercio, á medicina e á usura. Viven sobre
todo nas cidades.
· Hispanovisigodos. Son o 98 % da poboación, en razón da súa actitude ante a nova relixión
clasifícanse en: muladíes ou conversos ao Islam, é a maioría; e mozárabes ou cristiáns que viven
baixo o Islam e pagan un tributo aos musulmáns. Socialmente é a clase máis baixa.
c) Estrutura social.
Desde o punto de vista social vemos unha clase dirixente constituída pola nobreza de sangue, case
sempre de orixe árabe, e unha nobreza que adquiriu ese status ao servizo do Estado. A nobreza
acapara os principais cargos públicos e é a dona de case todas as terras. Fronte a esta clase dirixente
e propietaria atopamos unha clase non privilexiada que engloba á burguesía urbana (artesáns,
comerciantes e profesionais liberais), as masas urbanas que fuxiron do campo, os muladíes e os
escravos, entre estes últimos son frecuentes as revoltas.
4. O poder político.
Á cabeza do estado atopábase o emir ou califa que foi consolidando o seu poder facéndose
totalmente independente de Oriente, e os diversos reis nos reinos de taifas. Sempre o poder
desenvolveuse dunha maneira absoluta, o gobernante concentraba na súa persoa todos os poderes:
civil, militar, relixioso...
O poder do gobernante descansaba sobre unha ben organizada administración copiada de Oriente e
co palacio como núcleo de poder. Os funcionarios máis importantes eran: os valíes ou gobernantes
provinciais, o visir ou primeiro ministro, os amires ou xefes do exército... nas cidades o cadí ou
xuíz, zalmedina ou policía... Para pagar a toda a administración contábase cun eficaz sistema de
recadación de impostos, os musulmáns pagaban o zaqat ou esmola legal, e os cristiáns e xudeus o
jarach e a chizya en concepto de protección. Para garantir a seguridade fronte a un ataque exterior, e
para estender as fronteiras, contábase cun poderoso exército que foi reestruturado por Almanzor,
con el iniciábase na primavera, as razzias ou expedicións de castigo e saqueo contra os cristiáns,
este exército acantonábase nas marcas ou zonas fronteirizas cos reinos do norte.
5. O mundo da cultura e o saber.
A cultura musulmá caracterízase por recompilar e sintetizar elementos dos pobos sometidos. En Al
Andalus adoptouse o árabe como lingua e integrouse no mundo intelectual de Oriente. O papel
fundamental que desenvolveron os musulmáns españois foi servir de ponte para que a cultura
oriental entrase en Europa. Tamén recompilou textos clásicos perdidos. En tempos do califa Al-
Hakam II Córdoba era a cidade máis famosa do mundo coñecido polo seu brillo cultural e o seu
espírito de tolerancia, nesta época escribíronse un gran número de obras de literatura, astronomía,
matemáticas... Durante a época dos*taifas producirase un novo brillo cultural, desta época é Ibn
Hazm, autor do O colar da pomba, un tratado sobre o amor. No século XII destacaron grandes
pensadores como Averróes (que reinterpretou e achegou Aristóteles a Europa) e o xudeu
Maimónides, autor de tratados de medicamento que influirían moito no mundo cristián.
V. A Idade Media: os reinos cristiáns.
A Idade Media cristiá caracterízase pola creación de núcleos de resistencia no norte da Península
fronte ao avance musulmán. Posteriormente estes minúsculos estados experimentarán un
crecemento demográfico que lles levará a iniciar un proceso de expansión territorial cara ao sur
aproveitando a división de Al Andalus. Este proceso expansivo, culminará en 1492 coa toma de
Granada.
Da gran cantidade de estados cristiáns peninsulares, ao final da Idade Media só quedarán cinco:
Portugal, Selecta, Castela, Aragón e Navarra, e o catro últimos unificaranse para formar España.
Desde o punto social, cultural, relixioso e político estarán integrados na Europa cristiá, mentres que
Al Andalus estábao no conxunto de países islámicos. Como vemos, dous mundos distintos
coexisten en España.
1. Reconquista e repoboación: etapas.
Enténdese por reconquista o proceso de expansión territorial dos reinos cristiáns do norte da
Península á conta das zonas dominadas por musulmáns. O proceso é lento e distinto segundo as
rexións, variando o ritmo segundo varios factores: fortaleza dos musulmáns, enfrontamentos con
outros reinos cristiáns, potencial demográfico... De tal maneira que a períodos de expansión
sucédenlles outros de calma e estabilidade, e onde as alianzas son cambiantes, unhas veces os
cristiáns únense contra os musulmáns, pero non é nada infrecuente a alianza de cristiáns e
musulmáns contra outros reinos cristiáns ou musulmáns.
A reconquista ou dominio militar do territorio vai acompañada doutro fenómeno paralelo, a
repoboación, é dicir, o feito de asentar poboadores nas zonas recentemente adquiridas para polas en
explotación e consolidar así o dominio. Os dous fenómenos – reconquista e repoboación – son
paralelos. Como o proceso esténdese ao longo de case oitocentos anos, os historiadores distinguen
varias etapas:
a) Do século VIII ao X, etapa de dominio musulmán. Os musulmáns conquistan en moi pouco
tempo a Península, quedando os cristiáns relegados á zona norte onde aparecen pequenos núcleos
de resistencia fronte ao dominio musulmán: Reino de Asturias (denominado máis tarde Reino de
León), Reino de Navarra, Condado de Aragón e un conglomerado de territorios condais
denominados Condados Cataláns, estes últimos baixo influencia franca. A finais desta etapa o
Reino de Asturias, que comprende xa Galicia e Cantabria ademais de Asturias esténdese cara ao val
do Douro aproveitando que é unha zona case despoboada, e trasladando a capital a León, pasándose
a denominar Reino de León. Na parte máis oriental do territorio cobra importancia unha zona que se
denomina Castela. Os ataques musulmáns da época de Almanzor frean a expansión. Nos reinos e
condados orientais o avance é moito máis lento ao non existir unha zona despoboada como no
Douro. Como método típico de repoboación utilízase a presura ou aprisio baseada no dereito
romano e que consistía en que quen puña en explotación durante un tempo unha zona sen cultivar,
era recoñecido como o seu propietario. En Asturias-León eran campesiños libres os protagonistas,
en Cataluña mosteiros e señores, co cal se acentúa o carácter feudal do territorio.
b) Do século XI ao XIII, etapa de dominio cristián. O declive do califato de Córdoba tras a morte de
Almanzor e o seu afundimento definitivo en 1031 e a súa división en reinos de taifas é o pistoletazo
de saída para a expansión cristiá cara ao sur. No século XI destaca a figura de Sancho III o Maior de
Navarra (1000-1035), que uniu case todos os reinos cristiáns peninsulares salvo León e os
Condados Cataláns. Á súa morte dividiu os seus reinos entre os seus fillos e aparecen como reinos
Castela e Aragón, ademais dos xa existentes. É precisamente o rei de Castela Alfonso VI o que
conquista Toledo no ano 1085 e xera a alarma entre os musulmáns que chaman aos almorávides no
seu socorro que a pesar de varias vitorias non conseguirán recuperar Toledo. No século XII destaca
a unión definitiva entre Aragón e Cataluña tras a voda en 1137 entre Petronila de Aragón e Ramón
Berenguer IV de Barcelona. Na zona de León e Castela destaca a figura de Alfonso VII que será
recoñecido como emperador por todos os reis peninsulares tanto mouros como cristiáns, este
Alfonso VII recoñeceu a independencia de Portugal. A chegada dos almohades no 1175 supuxo
unha nova grave ameaza, pero os reinos cristiáns aguantarían o empuxe. O século XIII é a etapa
máis afortunada da reconquista para os reinos cristiáns. Portugal chega ao Algarve no sur e acaba a
súa expansión peninsular; Aragón da man de Xaime I incorpora Baleares (1229) e Valencia (1238)
e acaba tamén a súa; Navarra quedou encaixonada entre Aragón e Castela; e esta última tras a
derrota dos almohades nas Navas de Tolosa en 1212 co rei Fernando III faise co control do Val do
Guadalquivir: Córdoba (1236), Sevilla (1248) e o Reino de Murcia (1242), rei que, por certo, uniu
de maneira definitiva León e Castela.
En canto aos métodos de repoboación usados nesta longa etapa veremos que son variados,
dependendo estes de o potencial demográfico dos cristiáns, do número de habitantes musulmáns
que queda na zona e do volume de terras incorporadas. Nos séculos XI e XII deuse a chamada
repoboación concellil. Os reis fundan ou potencian cidades cun gran alfoz (hoxe diriamos termo
municipal) e atráese a repoboadores para que vaian a esas cidades con privilexios especiais ou
foros: perdón de delitos, terras gratuítas, exención de impostos durante un certo tempo... e unha vez
que se poboou créanse novas cidades dentro do alfoz. Deses foros ou cartas poboas destacou o de
Cuenca, utilizado por outras cidades para atraer poboadores.
No século XIII o número de territorios incorporado é inmenso, isto fai que o volume de poboadores
sexa moi limitado, os reis recorren a entregar terras ás ordes militares (Santiago, Calatrava,
Alcántara) que o dedican á gandaría extensiva, este método dáse, sobre todo, na primeira metade do
século. Na segunda metade do século XIII dáse unha nova forma: o repartimento, é dicir, o rei
reparte os bens conquistados entre nobres e clérigos de maneira proporcional aos soldados
empregados por cada un deles.
c) Séculos XIV e XV, o parón na Reconquista. Xa sinalabamos máis arriba como Portugal e Aragón
acabaran a súa expansión peninsular. Os musulmáns quedaron reducidos ao Reino de Granada e
non hai case feitos de armas, coa excepción da conquista cristiá de cidades próximas ao Estreito de
Xibraltar para evitar a chegada de novos continxentes norteafricanos. Para Castela é unha época de
caos e guerras civís, isto frea o empuxe e confórmanse os reis con cobrar tributos aos granadinos.
Cando os Reis Católicos poñan orde neste reino e garantan a autoridade monárquica producirase a
última fase coa toma do Reino de Granada entre 1488 e 1492. O sistema de repoboación continúa
sendo o repartimento.
2. O feudalismo.
a) A economía feudal.
A economía feudal é eminentemente agrícola, pero a agricultura é moi rudimentaria e de escaso
rendemento. Desde o século III (recordade que coa crise do Imperio Romano a xente vaise a vivir
ao campo e as cidades abandónanse) o comercio a gran escala desapareceu case totalmente, debido
a todo isto prodúcese a autarquía, é dicir, cada comunidade tense que autoabastecer de todo xa que
non lle chega nada de fóra. Se a isto engadimos que os rendementos da terra son insuficientes
debido ao escaso desenvolvemento técnico, veremos que o panorama dun campesiño é case
desolador, o pouco que sacaba ía para pagar a renda e malcomer, pero se había malas colleitas por
secas ou catástrofes naturais literalmente morríase de fame. En canto aos cultivos destacan os de
secaño – de escaso rendemento – e tamén os de regadío conforme avance a expansión cara ao sur.
Outro recurso moi importante é a gandaría, en mans da clase dirixente (nobreza e clero).
En canto á propiedade da terra habemos de dicir que case toda está en mans da nobreza e o clero
que teñen sobre ela o que se chama o dereito eminente (a titularidade) pero os que a traballan son os
campesiños que teñen sobre ela o dereito de uso, a cambio de traballar unha terra que non é súa
deben pagar ao señor unha renda, que pode ser en especie, en diñeiro ou en traballo na terra que o
señor traballa directamente (reserva). Co tempo o poder do señor fíxose cada vez máis grande e
constituíronse grandes señoríos, e os señores tiñan todo tipo de privilexios sobre os seus
campesiños: administraban xustiza, recadaban impostos... Aos poucos foise reducindo o número de
campesiños libres.
Cando se reactive a vida urbana, durmida tras a caída do Imperio Romano, entre os séculos XII e
XIII, xurdirá o comercio e a artesanía e aparecerá unha economía na que a terra non é a base,
formarase así un novo grupo social que por habitar nos burgos ou cidades chamaranse burgueses, e
como non están unidos á terra terán un certo grao de liberdade. Esta vida urbana será moito máis
intensa nos reinos da Coroa de Aragón con cidades comerciais como Barcelona, Palma ou Valencia;
mentres que as cidades de Castela e León serán pequenas cidades agrícolas e gandeiras dependentes
da nobreza.
b) A sociedade feudal.
Á hora de analizar a sociedade feudal temos que ter en conta dous puntos de vista, o primeiro como
vían eles estruturada a súa sociedade, e o segundo como a vemos estruturada nós.
Desde o punto de vista social para eles a sociedade atópase dividida en tres estamentos e cada
estamento ten unha función: a nobreza (guerreiros) teñen como misión protexer á comunidade,
loitar pola seguridade e a defensa de todos; os clérigos teñen como misión rezar pola salvación de
todos; e os campesiños (máis do 95 % da sociedade) traballar para alimentar a todos. Esta
desigualdade é aceptada polos campesiños polas ameazas e presións dos outros dous estamentos (a
Igrexa di que ir contra este sistema querido por Deus é ir contra Deus e por tanto condenaríanse, a
nobreza obrígalles pola forza das armas). Este esquema ideolóxico e mental de como se dividía a
sociedade é creación da Igrexa, o único estamento con cultura, eran os clérigos os únicos que sabían
ler e escribir, e por tanto crean unha sociedade que lles beneficia.
Para un historiador actual a sociedade feudal divídese en dúas clases sociais, a clase dominante
(nobreza e clero) que posúe a inmensa maioría das terras, non paga impostos e non traballa, ademais
son eles os que ocupan os principais cargos públicos; e a outra é a clase dominada, os explotados, a
clase traballadora, máis do 95 % da sociedade, a súa obrigación é traballar, son, sobre todo, os
campesiños do campo que non sacan case para pagar as rendas e sobrevivir.
c) O poder político.
No político o sistema feudal caracterízase pola fragmentación do poder político. O rei, para
garantirse o apoio dos nobres debe entregarlles terras e castelos (feudos), estes, a cambio, débenlle
fidelidade e axuda militar. Ao desfacerse de terras e dominios o rei perde poder e é pouco menos
que un nobre máis. Nas terras dos nobres reprodúcese o fenómeno: un duque, por exemplo, entrega
parte das súas terras a condes vasalos seus a cambio de favores militares, os condes tamén entregan
terras aos vizcondes e baróns... e así sucesivamente ordénase a sociedade de arriba abaixo. O rei é
señor de todos e vasalo de ninguén, e os campesiños, na base da pirámide, son vasalos de todos e
señores de ninguén. A cerimonia de vasalaxe é o momento no que se asina este contrato entre señor
e vasalo. Como conclusión, o poder real na monarquía feudal é débil.
Esta fragmentación do poder político que vén co feudalismo é típica en Europa Occidental e dentro
de España deuse con forza en Cataluña, pero é máis débil en Castela e León, reinos onde os reis
conservaron case todo o control sobre o territorio, é máis, consideraban o seu reino como algo
patrimonial e o fragmentaban na herdanza que legaban aos seus fillos. En Cataluña e Aragón, como
xa apuntamos, o poder dos nobres é forte e o do rei débil.
Xunto ao poder do rei convén falar tamén dunha institución que tería unha gran importancia: as
cortes estamentais. Ao principio eran reunións integradas por clérigos e nobres que o rei convocaba
en diversos casos: xurar fidelidade ao herdeiro, aprobar impostos...Co desenvolvemento das cidades
representantes delas vanse a sentar tamén nesas institucións. As Cortes terán moito peso na Coroa
de Aragón, os representantes da nobreza, o clero e o terceiro estado (cidades) son capaces de limitar
o poder do rei, mentres que en Castela e León son meramente consultivas e non teñen tanto poder.
Por último habemos de falar do goberno das cidades. En Castela a institución que goberna é o
concello, e está en mans da nobreza gandeira, aínda que nos séculos XIV e XV serán os burgueses
os que gobernen e cheguen a crear milicias para garantir a orde ou loitar contra as pretensións de
dominio da alta nobreza. Como vimos, en Cataluña a vida urbana adquire un desenvolvemento
moito máis grande. As clases favorecidas das cidades (donos de talleres, comerciantes...) elixen a
un Gran Consello (Consell de Cent en Barcelona) e de aí sae un pequeno consello de cincohomes
(consellers) que detentarán o poder político; a alta burguesía terá o poder urbano fronte á baixa
burguesía. Un feito importante é que as cidades recibirán un gran número de privilexios do rei na
última etapa da Idade Media, debido ao desexo real de conseguir apoios económicos e políticos
fronte á nobreza, inimigo común dos burgueses e da monarquía.
3. A crise da Baixa Idade Media.
a) Na Coroa de Castela.
 Economía
- Demografía.
O acontecemento máis importante foi a Peste Negra de 1348 que acabou cun terzo da poboación
europea e que terá profundas consecuencias no económico e no social. Desde o punto de vista
demográfico a Gran Peste tivo unha gran incidencia sobre todo en Andalucía, o mesmo rei Alfonso
XI morrería en Alxeciras vítima da epidemia. Pero non debemos fixarnos só na Peste Negra,
periodicamente epidemias parecidas reaparecían en Castela. A poboación perdida non se recupera
até o século XV. En canto á distribución da poboación esta concentrábase nas cidades cantábricas,
Burgos, Medina del Campo (cidades relacionadas co comercio da la), Toledo e Sevilla.
- Agricultura e gandaría.
Castela especialízase en cultivos comerciais, así se desenvolve moito o viñedo, a oliveira, e as zonas
dedicadas a pastoreo, todo isto en detrimento do cultivo de trigo e demais cereais o que contribúe,
xunto coas malas colleitas e catástrofes naturais, a provocar grandes fames negras e con iso
aumentar o impacto das epidemias. Desde o punto de vista pecuario predomina a gandaría lanar, xa
sabemos que era a base da economía castelá, a la concentrábase en Burgos e Medina del Campo e
saía polos portos do Cantábrico rumbo a Flandes e Inglaterra. A Mesta contaba con privilexios era
unha asociación de gandeiros – case todos nobres, clérigos ou pertencentes ás Ordes Militares –
beneficiada con novos privilexios desde a súa reorganización en 1273.
- Industria e comercio.
No sector industrial podemos falar dun gran fracaso no téxtil, isto era debido a que toda a la
exportábase e non quedaba nada en Castela, nos séculos XIV e XV hai algún intento das cortes
castelás de que quede a la e crear industrias téxtiles, todos eses acordos fracasan ante a oposición da
nobreza que ve na exportación diñeiro rápido e fácil.
No comercial destaca o papel xogado pola la, practicamente a única materia prima exportada, a la
concentrábase en Medina e Burgos e saía polos portos cántabros, as cidades ribeiregas do
Cantábrico formaron a Irmandade da Mariña de Castela e chegaron a acumular moitos capitais. No
sur Sevilla era a cidade máis importante desde o punto de vista comercial, alí asentábanse os
comerciantes xenoveses e sacaban da Península aceite e viño e traían produtos manufacturados,
como vemos a estrutura comercial podemos cualificala de economía colonial.
Sociedade.
No campo o panorama é turbio. Como consecuencia da diminución de campesiños pola peste, os
señores oprimen con dureza aos restantes para manter o seu nivel de ingresos, isto xera tensións e
levantamentos cando non teñan máis remedio que elixir entre morrer de fame ou sublevarse, famosa
é a rebelión dos irmandiños galegos, que foi sanguentamente reprimida. Nas cidades os burgueses
alíanse e forman irmandades ou exércitos compostos por tropas de varias cidades para escapar dos
intentos dos nobres por facerse co control destas. Conflitos urbanos entre artesáns e burgueses non
houbo moitos debido ao escaso desenvolvemento do comercio e a artesanía. Outro tipo de conflitos
foron as persecucións contra os xudeus como a onda que se desatou en 1391 en Andalucía, era o
reflexo dun mundo en crise.
A loita polo poder político.
Ao longo destes séculos prodúcese unha tira e afrouxa entre a nobreza e a monarquía que ten ao ano
1369 como referencia. Antes de 1369: A monarquía ten un poder forte, e a ela débense varios
logros: uniformidade lexislativa, é dicir, as mesmas leis para todo o reino, débese sobre todo ao
labor lexislativo de Alfonso X e Alfonso XI: centralización administrativa na corte do rei;
capacidade para recadar impostos en todo o territorio; Cortes que asesoran ao rei formadas por
representantes de todos os estamentos; organización dun exército ben equipado e pago polas
cidades, á cabeza deste exército estaba o rei que non tiña que depender das tropas nobiliarias...
Alfonso XI foi un monarca poderoso, venceu aos benimerines (outra onda de invasións musulmás
desde o outro lado do Estreito) na batalla do Salgado (30 de outubro de 1340). Tras a súa morte en
1350 sucédelle o seu fillo Pedro I, o seu reinado finalizará co desenlace da guerra civil entre el e o
seu irmán bastardo Enrique de Trastámara (este dispútalle o trono apoiado pola nobreza) que se
decidiu nunha loita corpo a corpo nos Campos de Montiel en 1369, iníciase así a dinastía dos
Trastamara.
Despois de 1369: O poder real debilítase debido ás enormes concesións que o primeiro Trastamara
tivo que facer aos nobres, tanto é así que foi alcumado como Enrique II o das Mercés por eses
favores ou mercés: os nobres aprópianse de impostos reais, terras da Coroa... O labor dos sucesivos
reis será tentar recuperar ese poder real, tarefa difícil ante unha nobreza belicosa que non renuncia a
manter o gañado. Os episodios desta loita que ensanguentan Castela dependerán da personalidade e
o carácter dos reis, ante reis débiles como Enrique IV o Impotente, a nobreza crécese e en Ávila
destronan simbolicamente ao rei. Nobres importantes van ter case tanto poder como o rei, así D.
Álvaro de Luna ou o marqués de Villena estenderán os seus territorios polo que hoxe son varias
provincias. A loita péchase cos Reis Católicos que logran someter aos nobres e así, ao recuperar o
rei toda a súa autoridade, porán as bases para fundar o Estado moderno.
As relacións exteriores.
As relacións diplomáticas do reino de Castela terán unha dobre vertente. No ámbito peninsular
manterán guerras con Portugal e conseguirán ver en Aragón entronizada a dinastía castelá dos
Trastamara en 1412. No ámbito europeo Castela manterá excelentes relacións con Flandes e
Xénova; na guerra entre Pedro I e Enrique II participarán Francia e Inglaterra que están encerelladas
na Guerra dos Cen Anos, Francia apoia a Enrique e Inglaterra a Pedro, tropas de ambos os países
loitaránen España apoiando a un ou outro bando.
b) Na Coroa de Aragón.
En Aragón a situación é moito máis complexa que na Coroa Castelá debido á súa estrutura política
(confederación de reinos) e ao seu maior grao de desenvolvemento económico. Distinguiremos dúas
etapas: a primeira abarcaría o século XIII e principios do XIV e caracterízase por unha época de
gran desenvolvemento económico; a segunda etapa sería o resto do século XIV e o século XV, aquí
cambia a tendencia, é unha época de crise e conflitividade política e social.
1. O desenvolvemento económico e político: do século XIII a mediados do XIV.
Esta etapa de crecemento económico caracterízase por varias cousas: existencia de excedentes
agrarios importantes; abundancia dunha moeda forte e de cidades prósperas debido ao seu gran
desenvolvemento comercial, e a alianza entre o rei e a alta burguesía que son as bases
indispensables para a conquista dun gran imperio comercial.
a) O desenvolvemento do comercio a longa distancia.
A Coroa de Aragón (Cataluña e Valencia sobre todo) van estar presentes en todo o Mediterráneo.
Os cataláns manteñen barrios comerciais en: Alexandría, Chipre, Constantinopla... Con estas
cidades orientais van intercambiar tecidos armas, coral... a cambio de especias que veñen do
Extremo Oriente.
Esta expansión comercial estará apoiada pola conquista militar dalgúns lugares craves no comercio
mediterráneo: así se conquistaron as Baleares, pero tamén e en sucesivas etapas Sardeña, Sicilia e o
reino de Nápoles, con estes territorios intercambian aceite, papel e tecidos a cambio de algodón e
trigo.Pero a expansión comercial tamén chegará ao Atlántico, mercadores cataláns están firmemente
asentados en Flandes, alí intercambiaban tecidos flamencos a cambio de especias, azafrán e armas,
xa vimos que as especias conseguíanas no Mediterráneo Oriental, nas súas viaxes chegaron até as
illas Canarias. Como vemos o panorama comercial catalano-aragonés distaba moito do rudimentario
e colonial comercio da la castelán.
b) Aspectos xurídicos do comercio.
Os comerciantes cataláns asentados en cidades estranxeiras van defender os seus dereitos fronte aos
poderes autóctonos e vanse a agrupar en barrios cataláns, dirixidos por cónsules, que se gobernarán
de forma autónoma e desde o punto de vista xudicial serán xulgados polos seus propios xuíces.
Unha creación importante é o Llibre do Consolat de Mar, fonte dunha importante lexislación
comercial moi moderna en moitos aspectos.
c) A expansión militar.
Será levada a cabo pola monarquía catalano-aragonesa, esta ocupación militar está guiada por
intereses comerciais debido á alianza entre o rei e a alta burguesía. O primeiro paso importante é a
conquista das Baleares levada a cabo en 1228 por Jaime I, as illas eran refuxio de piratas
musulmáns que entorpecían o comercio catalán. Unha vez eliminada a presenza catalá no sur de
Francia e acabada a súa reconquista coa toma de Valencia en 1238, lanzaranse á conquista doutros
territorios. Sicilia caerá en mans de Pedro III en 1282, esta ocupación orixinou enfrontamentos co
Papa e cos Anjou (dinastía francesa que dominaba a illa), o Papa lanzou unha cruzada contra
Aragón pero foi derrotado en Añani e Caltabellota (Sicilia), ao final sélase a paz e o Papa entrega a
Aragón a illa de Sardeña, Sicilia sería para un fillo do rei de Aragón, que ao morrer sen
descendencia pasaría de novo á Coroa. As tropas de mercenarios pirenaicos chamados almogávares
sublévanse en Constantinopla contra o emperador que lles contratou contra os turcos, estes
almogávares conquistarán Atenas e Neopatria, dous ducados en Grecia e entregaranllo ao rei de
Aragón que os manterá durante uns anos. Por último, xa no século XV, Alfonso V consegue ser
nomeado rei de Nápoles, e este territorio estará unido á coroa española até o século XVIII.
2. A gran crise: segunda metade do século XIV e o século XV.
Demografía.
A Peste Negra, outras epidemias e as malas colleitas conxúranse na Coroa de Aragón para crear un
panorama desolador, Cataluña foi a zona máis afectada, a poboación tardará dous séculos en
recuperarse. En Aragón os efectos foron menores. Na zona de Valencia viuse afectada sobre todo en
Alcira e Sagunto, e Valencia no século XV tomou a substitución comercial a Barcelona.
Crise económica grave a partir de 1380.
Malas colleitas continuadas levaron unha subida esaxerada dos prezos, nesta situación son as masas
populares as máis afectadas, consecuencias de todo isto é o fenómeno dos movementos migratorios
de campesiños ás cidades.
No panorama financeiro os banqueiros arruináronse ao prestar diñeiro ao rei nunha guerra con
Castela, o rei de Aragón non puido recuperar o diñeiro prestado e os banqueiros cataláns creban, a
facenda real, evidentemente, tamén está en crise. No Mediterráneo o enfrontamento con Xénova, a
gran rival, é sanguento, e aínda que vencen os cataláns deixan exhaustas as arcas e os esforzos de
moitos comerciantes.
Outro fenómeno que se dá é que ante o caos e a inestabilidade política, económica e comercial, os
grandes comerciantes retiran os capitais do comercio e buscan valores máis seguros investindo en
terras, isto leva a descapitalización do comercio e o levantamento dos artesáns que quedan sen
traballo.
Unha crise grave prodúcese tamén en 1455, a desvalorización da moeda unida á guerra dinástica
entre Juan II e o seu fillo fai que Barcelona se arruine e o seu papel sexa substituído por Valencia.
Loitas sociais.
No campo.
Tras a epidemia os pageses de remensa (campesiños cataláns) ven empeorar a súa situación, como
antes adiantabamos os señores para manter o mesmo nivel de rendas oprimen máis aos seus
campesiños a través de varios métodos como os malos usos en Cataluña, debido a estes malos usos
o señor cobra ao campesiño un tributo até por blasfemar, en caso de incendio, para autorizar a voda
dun fillo... Estes abusos do sistema levan unha revolta de pageses a partir de 1380. Os campesiños
contan co apoio do rei que tamén está enfrontado coa nobreza. A loita vai durar de maneira
intermitente case cen anos, na última fase (1462-1485) soluciónase o problema a favor dos
moderados coa sentenza arbitral de Guadalupe dada por Fernando o Católico.
Na cidade.
Durante a etapa de expansión económica e comercial non hai fisuras entre o patriciado urbano e a
baixa burguesía, todos saen beneficiados; pero cando chega a crise o patriciado urbano (alta
burguesía) deixa de investir no comercio e compra terra, é dicir, convértense en rentistas, desta
maneira o comercio -xa o sinalabamos- se descapitaliza, a crise agrávase e a pequena burguesía
(que non está no goberno da cidade) reséntese. Como é lóxico houbo enfrontamentos importantes
entre a alta burguesía que formou un partido chamado Biga, e a baixa burguesía que formou un
partido chamado Busca e que contaba co apoio do rei.
Os enfrontamentos entre a monarquía e a nobreza catalanoaragonesa.
Xa sabemos que en Aragón os reis teñen un poder débil debido ao seu carácter pactista e confederal
e ao maior desenvolvemento do feudalismo nestas terras, a finais da Idade Media estes reis tentarán,
como en case toda Europa, recuperar o poder político, isto levará enfrontamentos e guerras coa
nobreza. Vexamos dunha maneira breve a historia deses enfrontamentos.
No reino de Aragón os nobres levantáronse en armas contra a política expansiva no Mediterráneo e
obrigaron ao rei Pedro III a asinar o Privilexio Xeral en 1283, este consistía en aumentar os seus
dereitos en detrimento de os do rei, o rei, nun momento de apuro non tivo máis remedio que asinalo.
Ao chegar en 1348 un rei enérxico como Pedro IV destruirá o privilexio e momentaneamente
someterá polas armas aos nobres.
Ao morrer o rei Martín I en 1410 sen descendencia, representantes das cortes de Aragón, das de
Cataluña, das de Valencia e das de Baleares reuníronse en Caspe en 1412 e elixiron como rei a
Fernando I, da dinastía castelá dos Trastamara.
Os enfrontamentos máis graves virán en tempos de Juan II, este rei ten discusións co seu fillo o
príncipe Carlos de Viana, a nobreza, medorenta do poder que estaba a conseguir a institución real,
apoiará a Carlos contra o seu pai e estalará unha guerra entre ambos. A aristocracia urbana e os
nobres apoian ao príncipe, e a baixa burguesía e o campesiñado ao rei. En plena radicalización do
conflito o rei Luís IX de Francia, aproveitando a conxuntura, ameazou con invadir o reino polo
Norte, para poder seguir a guerra contra o seu fillo, Juan II, que tamén era rei de Navarra, non tivo
máis remediou que comprar a paz con Francia entregándolle os territorios do Rosellón e a Cerdaña.
A guerra acaba en 1471, o príncipe de Viana morre (era moi enfermizo) e Juan II esmagaría aos
seus contrarios que carentes de candidato non tiñan xustificación para seguir loitando. A Juan II
sucederíalle o seu fillo Fernando II o Católico, que sometería parcialmente á nobreza.

Segunda parte: a Idade Moderna.

VI. DA IDADE MEDIA Á IDADE MODERNA: O REINADO DOS REIS CATÓLICOS.
I. POLÍTICA INTERIOR.
1. O proceso de unidade territorial.
A finais da Idade Media a Península estaba dividida en cinco reinos: Castela, Aragón, Navarra,
Portugal e Granada. Os RR.CC. levarán a cabo a unificación de todos eles, coa excepción de
Portugal.
a) A unión dinástica entre Castela e Aragón.
Utilizarán a política matrimonial para conseguir os seus obxectivos. O primeiro paso deuse co
matrimonio entre Fernando e Isabel en 1469. A voda foi en segredo porque as relacións entre os
dous reinos eran tensas. De feito, ao coñecerse a noticia o rei Enrique IV (o Impotente), irmán de
Isabel e á que el nomeou herdeira o ano anterior, revoga o seu testamento en favor da súa filla
Xoana (a Beltraneja, chamada así polos nobres que a crían filla do favorito do rei don Beltrán da
Cova). Desa maneira á morte do rei iníciase unha guerra dinástica entre os partidarios de dona
Xoana – apoiada por Alfonso V de Portugal – e os de Isabel apoiados por Aragón. O desenlace tivo
lugar na batalla de Toro en 1476, que consolidou a Isabel como raíña, de feito fora proclamada
como tal en 1474.
A vitoria supuxo a unión persoal dos dous reinos máis importantes da Península, pero esta unión
non foi unha unión forte, senón débil, o novo estado que xorde non tería – á parte da Coroa –
ningunha institución común, cada reino conservaba as propias, e no caso de Aragón cada un dos
reinos que formaban a Coroa (Cataluña, Aragón, Valencia, Baleares e Nápoles) conservarán un grao
de autonomía moi elevado. Da mesma forma tampouco houbo unha integración económica, e os
comerciantes casteláns seguían considerándose estranxeiros en Aragón ou os valencianos en
Castela. En política exterior, que era dirixida polos monarcas, si se puñan de acordo para actuar
conxuntamente.
b) A conquista de Granada.
Sabemos que desde 1236 o Reino de Granada mantense independente grazas aos tributos que
pagaba a Castela. Salvo algún episodio bélico como a conquista do Estreito, as fronteiras case non
varían en máis de douscentos cincuenta anos. Cando a monarquía recupera a súa poder político cos
RR.CC. estes sentiranse con forza para concluír a Reconquista. A primeira fase é unha especie de
guerra de guerrillas, pero a partir de 1487 decídese xa unha estratexia de tomar cidades: Málaga,
Almería, Beira... en 1488 cae Baza, nos dous casos atácase desde dúas frontes distintas. Ao instalar
un campamento permanente en Santa Fe, nas proximidades de Granada, Fernando e Isabel puñan de
manifesto a súa intención de completar a empresa. Granada foi asediada entre 1489 e 1492. A
resistencia musulmá foi moi dura ao ser un país montañoso, con recursos e moi poboado. Nos
últimos momentos estala unha guerra civil en Granada entre o sultán Muley Fan e o seu fillo
Boabdil, Fernando manobrará habilmente entre os dous e conseguirá a entrega da cidade o día 2 de
xaneiro de 1492, no pacto de rendición prométese aos vencidos a conservación das súas
propiedades, as súas leis, a súa fe e a súa forma de vida.
c) O Rosellón e a Cerdaña.
Eran dous condados do Pireneo catalán que Juan II, pai de Fernando, entregara a Luís XI para
comprar a paz con Francia en plena guerra civil. A habilidade diplomática de Fernando –
considerado o prototipo de príncipe de Maquiavelo – fixo que, polo tratado de Barcelona en 1493,
se reintegraran estes territorios, a cambio Fernando comprometíase a deixar vía libre aos franceses
en Italia, cousa que non cumpriría.
d) A ocupación definitiva das illas Canarias.
As Canarias pertencían a Castela desde tempos de Enrique III, pero a ocupación efectiva do
arquipélago realízase agora. A campaña empréndea Alonso Fernández de Lugo con apoio xenovés,
conclúe coa toma de Tenerife en 1500. As Canarias terán unha gran importancia máis tarde como
escala cara ás Indias (América).
e) A conquista de Navarra.
Á morte de Juan II, pai de Fernando e rei de Aragón e de Navarra, neste reino instáurase unha
dinastía francesa. Fernando non podía tolerar a presenza de Francia, a gran rival do rei Católico, na
Península. Para iso organizou unha campaña dirixida polo duque de Alba que en 1512 tomou
Navarra sen atopar ningunha resistencia entre a poboación.
f) Portugal.
Isabel e Fernando tentan tamén a unión con Portugal a través da súa arma favorita: a política
matrimonial, para iso casaron á súa filla Isabel co rei de Portugal Manuel o Afortunado, o fillo de
ambos, o príncipe Miguel sería o herdeiro de toda a Península, pero morreu aos poucos anos. Máis
tarde casaron á súa filla María co mesmo rei, agora viúvo, pero ela xa non era a herdeira da Coroa.
A unión non se lograría até 1580 con Felipe II, e duraría até 1640.
2. A creación do Estado moderno: a monarquía autoritaria baixo os Reis Católicos.
O reinado dos Reis Católicos atópase dacabalo entre a Idade Media e a Idade Moderna. Significou o
final da Idade Media en canto á unificación dos reinos peninsulares, o fin da Reconquista (toma do
Reino de Granada) e a vitoria definitiva da monarquía sobre a nobreza en Castela. Con eles ponse as
bases administrativas dun Estado novo, que estará chamado a ser a potencia máis poderosa de
Europa no XVI e primeira metade do XVII, á vez que con eles se iniciará novas conquistas
territoriais no Mediterráneo (reino de Nápoles) e Norte de África (conquista de Melilla -1497-, Orán
e Trípoli -1510-) e a aventura ultramarina co descubrimento de América desde 1492.
O matrimonio (1469) dos herdeiros das dúas Coroas – Isabel I de Castela e Fernando II de Aragón –
fará xurdir a monarquía hispánica. Esta ha de entenderse como unión meramente dinástica dos dous
reinos (Concordia de Segovia, 1475), xa que cada reino seguiría conservando as súas propias leis,
aduanas, moeda e institucións tradicionais, conformando un Estado plural e non unitario, integrado
por unha serie de territorios (Castela, Aragón, Cataluña e Valencia) que só tiñan en común unha
mesma monarquía. A pesar da separación das administracións de ambos os reinos, os monarcas
uniron os seus esforzos para completar a unificación territorial dos reinos hispánicos para
consolidar e estruturar un Estado forte e poderoso, pero respectándose as respectivas áreas de
influencia acordadas entre ambos. Así, Castela continuou as súas conquistas e anexionouse o reino
de Granada no 1492, procedeu tamén á ocupación total das illas Canarias (1484-1496) e prazas
fortes do norte de África. En 1512, morta xa Isabel e por iniciativa de Fernando como rexente,
incorporouse Navarra en 1512.
a) Sometemento da nobreza, clero e burgueses levantiscos.
A nivel político este reinado permitiu resolver definitivamente o conflito entre a nobreza e a
monarquía (desenvolvido durante a Baixa Idade Media) a favor desta. Grazas á derrota nobiliaria o
rei concentra máis poder e organiza un estado forte. A nobreza é atraída á Corte, onde é máis fácil o
seu control, pero aqueles que se resisten (en Galicia e Andalucía fundamentalmente) decláraselles a
guerra e ao ser vencidos os seus castelos foron expugnados (quitáronselles as defensas) para que
non puidesen servir de refuxio aos nobres.
O clero que conservara unha gran independencia, foi sometido por Fernando mediante un acordo co
Papa: o padroado. Segundo isto o rei presentaba a Roma a lista dos cargos eclesiásticos máis
importantes, e desta lista – favorable ao rei – elexía o Pontífice, desta maneira garántese a
submisión deste importante grupo social. Ademais obtivo o control de todas as ordes militares ao
converterse en maestre de todas elas, co que o seu rico patrimonio pasou a disposición do monarca.
O outro grupo social que gozara dun alto grao de autonomía na xestión municipal, a burguesía,
pasou a ser controlada mediante a figura do corrixidor (representante do rei no goberno municipal)
que tiña como misión que os acordos aprobados non atentarán contra os intereses e as leis da
monarquía. Na mesma liña as Cortes perderán a súa iniciativa lexislativa, aínda que en Aragón
seguirán sendo importantes.
Para acabar coas desordes públicas creouse a Santa Irmandade, unha especie de policía contra o
bandolerismo.
b) A creación de organismos de poder.
Con todos os pasos expostos, os reis concentraron na súa persoa todo o poder e puidéronse dedicar a
crear institucións nas que apoiarse, conseguindo tamén facer chegar a súa autoridade a todos os
lugares dos seus reinos.
· Consello Real. Reorganizouse nas Cortes de Toledo de 1480. Este feito significou na práctica a
inutilización das Cortes, posto que foron suprantadas polo mesmo Consello que elas crearan. Sería
en diante o instrumento de goberno máis eficaz da monarquía tanto dos RRCC como dos reis da
Casa de Austria. Asesoraba ao monarca sobre os aspectos máis importantes da gobernación do reino
e incorporou letrados de prestixio (procedentes principalmente da burguesía), o que influíu na perda
de influencia política da nobreza.
· Audiencias ou chancillerías. Eran institucións xudiciais, a súa xurisdición abarca todo o Estado, os
reis eran os xuíces supremos, o fortalecemento da xustiza real supón un duro golpe para a nobreza.
En Castela había dúas audiencias: a Chancillería de Valladolid que xulgaba todos os delitos ao norte
do Sistema Central, e a Chancillería de Granada para o resto. En Aragón había unha audiencia para
cada un dos reinos, pero alí os señores conservaban gran parte das súas atribucións xudiciais.
· Exército permanente. Cos bens procedentes das ordes militares os reis poden financiar un exército
que estará mobilizado sempre, a diferenza dos exércitos medievais que se formaban só en caso de
guerra. Adoptáronse novas estruturas contratando tropas a soldo e organizouse a milicia ao redor
das denominadas Compañías e novas técnicas de combate, de maior mobilidade con predominio de
infantaría, e unha mellor selección dos seus mandos. Créanse os famosos terzos que dominarán
media Europa no século XVI e que agora se farían famosos en Italia co Gran Capitán.
· Para a administración territorial creouse a figura dos Virreis, representantes dos reis en cada un
dos reinos en que non estaban presentes os reis (Aragón, Nápoles...).
· A Facenda. Para soster o incremento dos gastos do novo estado creáronse novos procedementos
para aumentar as recadacións.
· Para acabar coas desordes públicas creouse a Santa Irmandade, unha especie de policía contra o
bandolerismo.
· A diplomacia, creación da Italia renacentista e inspirada na obra do Príncipe de Maquiavelo, foi
impulsada polos RRCC co envío de embaixadores permanentes que desenvolveron un labor eficaz,
tanto no ámbito da súa política matrimonial como en alianzas políticas con outros estados. Ao
aumentar as competencias do Estado e o poder político da monarquía, a administración central
fíxose máis complexa, e requiría unha burocracia numerosa e especializada que se nutría cada vez
máis de xuristas e letrados de moitos anos de formación universitaria, que pertencían na súa maioría
á pequena nobreza. A pesar de todos estes cambios non chegaron a crear unha lexislación común
para todos os seus reinos.
c) A unidade relixiosa.
Nos reinos medievais coexistiron tres relixións: musulmáns, xudeus e cristiáns. Para potenciar a
unidade os RR.CC viron a conveniencia de que só existise unha e así actuaron duramente coas
outras dúas: En 1478 créase a Inquisición, o seu obxectivo non é perseguir aos musulmáns ou
xudeus senón aos falsos conversos ao cristianismo, era frecuente unha conversión por interese e a
práctica da relixión anterior en privado. En 1492 emitiron o decreto de expulsión dos xudeus, unha
medida que tería graves consecuencias económicas. Os xudeus que saíron de España chamábanse
sefardíes (de Sefarad, España en hebreo) e asentáronse no norte de África, Grecia, Turquía...
mantendo aínda o español do século XV na actualidade. Cos mudéxares (musulmáns que vivían en
territorio cristián tras a conquista) pasouse dunha política de aceptación – o primeiro arcebispo de
Granada frei Hernando de Talavera até aprendeu árabe para predicar entre eles – a unha de
intolerancia personificada polo cardeal Cisneros que lles puxo na tesitura de converterse ao
cristianismo ou emigrar. Moitos emigraron ao norte de África e os que quedaron convertéronse
(moriscos), pero serían expulsados definitivamente en 1609.
3. A economía.
Desde o punto de vista económico continuase coa lenta recuperación que se inicia no século XV, e
vai ser durante o seu reinado, co descubrimento de novos mundos, onde se atope a clave para a
recuperación definitiva e o posterior desenvolvemento que se producirá no século XVI. A
poboación segue vivindo da agricultura, que non se ve modificada desde hai tempo en canto a
técnicas de cultivo. A industria case non existe, a téxtil é a única que ten algo de importancia. A
principal riqueza de Castela é a la das súas ovellas, pero esta sae por milleiros polos portos do norte
-os nobres e o rei teñen máis interese nos beneficios inmediatos da exportación que en crear
industrias téxtiles- e logo compran os panos elaborados en Inglaterra ou Flandes a prezos moi
elevados, é, en definitiva unha economía colonial. A carencia de metais fai preciso a súa procura no
exterior, isto será un dos alicientes para a conquista de América. A preocupación polo comercio
leva á construción de estaleiros en Bilbao e en Sevilla, e na protección ás tradicionais feiras. En
xeral a economía move á intervención noutros puntos: norte de África, América.
II. A POLÍTICA EXTERIOR.
Será levada directamente por Fernando e responderá a varias liñas mestras, pero o obxectivo
fundamental era illar a Francia, a gran rival.
1. A política matrimonial.
Xa sinalamos antes a súa importancia. A utilización das vodas reais vai facer que España se integre
en Europa e estableza relacións diplomáticas permanentes cos principais veciños de Francia. Á súa
filla Xoana, a herdeira tras a morte da princesa Isabel, e ao seu fillo Xoan (eran moi orixinais pondo
nome aos raparigos) casan con Felipe e con Margarita de Austria, fillos de María de Borgoña e
Maximiliano de Austria, emperador alemán. As consecuencias deste feito son importantes, o fillo
desta unión será Carlos I que herdará case media Europa. Á súa filla Catalina prométena con
Enrique VIII de Inglaterra para comprar a súa alianza fronte a Francia, de todas as maneiras o rei
inglés separouse dela. Como vimos antes, ás súas fillas Isabel e María prométenas con Manuel o
Afortunado de Portugal, non coa intención de illar a Francia, senón para conseguir a unidade
peninsular.
2. A loita por Italia.
Polo tratado de Barcelona de 1493 Fernando recupera o Rosellón e a Cerdaña e a cambio deixa vía
libre a Francia en Italia, a intención dos franceses é tomar o reino de Nápoles, sobre o que tamén
Fernando ten pretensións. Ante a chegada das tropas francesas Fernando manda a Italia ao Gran
Capitán – Gonzalo Fernández de Córdoba – que revolucionou as técnicas da guerra. Co apoio de
Alexandro VI, un papa de orixe española e amigo de Fernando, fórmase a liga Santa e fréase aos
franceses. Polo tratado de Granada en 1500 España e Francia repártense Nápoles, pero ao non porse
de acordo desembarca outra vez o Gran Capitán e derrota de maneira definitiva aos franceses nas
batallas de Ceriñola, Garellano e Gaeta, e na batalla naval de Otranto, quedando Nápoles e Sicilia
para a coroa española até 1713.
3. O norte de África.
No norte de África Fernando tenta frear ao Imperio Turco. Esta empresa vese como a continuación
da loita contra os musulmáns tras a toma de Granada, e é, por tanto, de concepción medieval. En
1497 tómase Melilla. Máis tarde, durante a rexencia de Cisneros e tras a morte de Isabel (1504)
conquistaranse toda unha serie de cidades no norte do veciño continente: Orán, Bujía e Trípoli, o
que desencadearía accións de pirataría dos magrebís contra o litoral do sueste español. A loita
contra os turcos continuaríase con Carlos I e con Felipe II.
4. A política atlántica.
No Atlántico atoparán outra zona de expansión, rivalizando cos portugueses que están firmemente
asentados na costa africana e que tratan de atopar unha ruta cara á India e as Illas das Especias
evitando o peche das rutas comerciais que impoñen os turcos no Mediterráneo oriental. Nesta liña
prodúcese a ocupación definitiva das Canarias á que antes faciamos alusión, e que se apoie o
proxecto de Colón do que falaremos no seguinte apartado.
III. O DESCUBRIMENTO E CONQUISTA DE AMÉRICA.
1. As causas do descubrimento de novos mundos.
Desde finais da Idade Media asistimos a un cambio de mentalidade no home que lle fai máis
curioso e máis aberto, isto fai que abandone a limitada visión que ten do mundo e que recupere
ideas da Antigüedad que xacían durmidas desde séculos: como a esfericidade da Terra. Vanse a
multiplicar as viaxes para coñecer outras partes do planeta, partes que se coñecían só a través de
relatos imaxinarios e testemuños máis ou menos transformados (como o libro de Marco Polo escrito
no século XIII).
Outra causa importante será a necesidade comercial de atopar novas rutas que cheguen á India ou ás
Illas das Especias, terras afastadas das que viñan as especias (noz moscada, pementa, cravo,
canela...) indispensables en Europa para a conservación dos alimentos e para o condimento das
mesas dos ricos. Neses momentos as rutas tradicionais que contactaban con esas zonas están
pechadas, os turcos ocupan o Mediterráneo oriental e impiden a chegada deses produtos. Os
portugueses tentarán atopar un itinerario alternativo bordeando África, en cuxas costas están
asentados. Nesa orde de cousas chegan ao golfo de Guinea, e máis tarde dobran o cabo de Boa
Esperanza no sur do continente para chegar á India en 1498. Ademais das especias buscan metais
preciosos (ouro e prata) dos que carece Europa e son necesarios para a recuperación económica da
crise do século XIV.
Xunto a ideas renacentistas como unha nova concepción do mundo aparecen tamén ideas
medievais: os mitos. Estes son relatos que excitan a imaxinación e a curiosidade dos europeos e
tamén a súa ansia: O dourado, o mito do Preste Juan, as Sete Cidades de Cíbola, a fonte da eterna
mocidade...
Aínda por riba desde o punto de vista técnico prodúcese unha revolución nas técnicas de
navegación, coñécese xa o compás, utilízase o astrolabio para medir a altura dos astros para así
determinan a distancia percorrida, perfecciónase a cartografía, melloran as embarcacións coa
aparición da carabela cuxas veas cadradas aproveitan mellor os ventos atlánticos que as naves
mediterráneas...
2. Colón e o descubrimento.
Neste contexto sitúase a figura de Cristóbal Colón, navegante de orixe descoñecida, aínda que
probablemente xenovés, que chega á corte dos RR.CC. cun proxecto revolucionario: chegar a
Cathay e Cipango (China e Xapón) navegando cara ao oeste, está convencido da esfericidade da
Terra. Antes de presentar o seu proxecto foi rexeitado en Portugal, Francia e Inglaterra. Os RR.CC.
dinlle que se espere á toma de Granada. Tras este feito asinan con el un contrato (Capitulacións de
Santa Fe) e o 3 de agosto de 1492 parte de Paus con dous carabelas e unha nave rumbo ás Canarias.
En Canarias permanece case un mes e desde alí penétrase no mar Tenebroso, tras varios intentos de
motín o 12 de outubro dese ano descobre terra, chegou a unha pequena illa das Bahamas chamada
Guanahaní á que pon por nome San Salvador. Ao seu regreso trae os primeiros indios (el está
convencido de que chegou á India) e organizaranse novas expedicións xa máis completas.
O impacto que ten o descubrimento en Europa é tremendo, o rei de Portugal apúrase a asinar unha
delimitación de fronteiras en Asia cos casteláns (tratado de Tordesillas) que logo se modificará
deixando a costa noroeste de Brasil para os portugueses.
Colón realizará catro viaxes en total. No segundo organízase xa unha expedición de dezasete
buques e mil cincocentos homes. No terceiro chégase ás costas continentais de Venezuela. As súas
escasas calidades como gobernante fai que lle leven preso a España, morrerá pobre e esquecido en
Valladolid sen saber que descubriu un novo mundo.
Tras Colón os españois ocupan case todas as illas de Caribe e de aí pasarán ao continente. Desde o
primeiro momento exponse a legalidade da misión colonizadora, e o papa Alexandro VI lexitímaa
concedéndolle a Fernando o dereito a evanxelizar eses territorios (segundo a mentalidade medieval
o Papa é o dono lexítimo dos pobos poboados por infieis). Con respecto aos indíxenas Isabel
considéraos desde o punto de vista legal como vasalos seus en pé de igualdade que os peninsulares,
pero na práctica cometeranse moitos abusos. A cada colono español encomendábanselle varios
indios para a súa evanxelización, pero foi frecuente a súa utilización para traballos forzados, aínda
que estaba prohibido. En poucos anos a poboación indíxena das illas Antillas reduciuse de forma
escandalosa debido ao exterminio dos españois, o contacto con enfermidades descoñecidas
(vexigas, sífilis, catarro...) o que motivou a substitución do indio polos escravos negros de África
que aguantaban mellor o traballo. A gloria de pór nome ao novo continente non foi para Colón
senón para un navegante italiano ao servizo de Castela chamado Américo Vespucio.
3. Creación do Imperio colonial: formas de colonización de América
A conquista do Novo Mundo iniciouse coas viaxes de Colón e a posterior conquista das Antillas, así
como coa expedición de Núñez de Balboa ao istmo de Panamá no 1513. A partir dese momento
iniciouse a sistemática conquista do territorio continental. Hernán Cortés dominou o Imperio azteca,
que se estendía polo altiplano mexicano (1522), e o Imperio maia (1543). Francisco Pizarro
conquistou, a partir de 1532, o Imperio inca, que se estendía polos actuais Perú, Ecuador e Bolivia.
Máis ao Sur, a expedición de Almagro (1525) penetrou en Chile, mentres Pedro Mendoza fundaba a
cidade de Bos Aires (1536). A conca amazónica foi explorada por Orellana entre 1541 e 1560, e a
América do Norte coñecía a presenza española nas zonas de Florida e California.
Dominada xa unha gran parte do continente, a explotación foi sistematizada e organizada. As
primeiras reparticións, así como o sistema de encomendas, xeraron numerosos casos de explotación
do traballo indíxena en formas case escravistas. Os monarcas tentaron evitalo (leis de Burgos -1513
e Leis Novas -1542-), sobre todo despois das denuncias dalgúns relixiosos que se mostraban
escandalizados do trato dado aos indíxenas (Antonio Montesinos, Bartolomeu das Casas).
Calcúlase que a mediados do século XVI había en América uns cen mil españois. As Indias eran
propiedade exclusiva da Coroa de Castela, e a colonización levouse a cabo da seguinte forma:
Desde o punto de vista económico organizouse a produción con man de obra indíxena, os españois
servíronse basicamente de dúas institucións:
· o sistema de repartimento de indios ou encomenda, que entregaba aos novos colonos grupos de
indíxenas para que traballasen para eles a cambio de "protección, subsistencia e ensino relixioso", e
· o sistema de "mitas", que supuñan prestacións gratuítas de traballo por parte dos indíxenas, sobre
todo para a explotación de minas. Aínda que en teoría os indíxenas eran libres e súbditos da Coroa,
na práctica estes sistemas acabaron sometendo á poboación americana a formas semifeudais de
explotación e dominio.
Desde o punto de vista político e administrativo o procedemento máis frecuente para colonizar un
territorio consistía en ler ante os indíxenas un documento denominado Requirimento, no que se lles
requiría o recoñecemento da soberaníado rei español, da autoridade do Papa, das dogmas da igrexa
católica,... Se non respondían positivamente, a ocupación era levada a cabo por medios violentos.
As novas terras conquistadas (as Indias) foron incorporadas a Castela e creáronse unha serie de
institucións encargadas de organizar os intercambios con América e a súa administración. As máis
importantes foron:
- O virreinato, creándose inicialmente os de Nova España (en 1535 con capital en México) e Perú
(en 1544 con capital en Lima), posteriormente, a medida que avanza a conquista, xorden os de
Nova Granada e da Prata. Á fronte de cada un deles había un vicerrei, que era o representante do rei
nesa demarcación, e por tanto a máxima autoridade. As súas funcións eran moi amplas: militares,
gubernativas, facendísticas e xudiciais.
- Os Gobernadores eran circunscricións equivalentes ás provincias actuais, rexidas por
gobernadores subordinados aos vicerreis. O seu número aumentou na medida que progresaba a
conquista de novos territorios e chegou a haber até unha trintena. As provincias fronteirizas ou onde
a presenza militar era máis necesaria tiñan rango o rango de Capitanías xerais e estaban a cargo dun
capitán xeral cun alto grao de autonomía militar.
- Os correximentos eran territorios relativamente extensos, onde existía numerosa poboación
indíxena, similares ás gobernacións en canto a funcións, pero de menores dimensións, xeralmente
limitados a unha cidade e o seu territorio circundante,. Á fronte de cada un deles atopábase un
corrixidor, nomeado xeralmente pola Real Audiencia respectiva, tiña ao seu cargo a administración
de xustiza no civil e penal, a vixilancia e dirección das reducións ou pobos de indíxenas e o cobro
dos tributos rexios.
- A unidade administrativa básica constituíana os cabildos ou concellos das cidades, na que residía a
poboación branca e cuxa organización era similar á dos municipios casteláns.
- A Audiencia, constituían o máximo organismo xudicial. Garantían a aplicación das leis e
controlaban a actuación do vicerrei.
- O Consello de Indias, era o órgano máximo de decisión nos asuntos americanos. Exercía funcións
lexislativas, executivas (propuña ao rei candidatos aos principais cargos administrativos en
América), xudiciais (era un Tribunal Supremo), económicas e militares.
- A Casa de Contratación. Fundada en 1503 polos RRCC a imitación da Casa dá Indias de Lisboa,
tiña como cometido organizar e controlar todo o comercio e a navegación con América (inspección
dos navíos, recadación de impostos, elaboración de mapas, formación de pilotos, etc. A coroa
reservouse o monopolio do comercio con América e estableceu no porto de Sevilla como único
lugar de embarque e chegada das frotas americanas.
4. Consecuencias da conquista para a economía europea.
Os españois saíron beneficiados de maneira xeral. Trouxeron a Europa novos produtos como o
millo, o tabaco, o tomate ou a pataca. Ademais obtiveron metais preciosos que alagaron o mercado
monetario de Europa, aumentando a cantidade de diñeiro en circulación, o que levou de inmediato
unha espectacular subida dos prezos, se temos en conta que ese ouro non se repartiu entre todos os
sectores sociais e que a subida de prezos si, podemos deducir as dificultades que ocasionou para os
sectores máis desfavorecidos. A chegada do ouro estimula a demanda de máis produtos ao haber
máis diñeiro dispoñible, ademais, ao poboarse América con españois e transformarse tamén os
indíxenas ao modo de vida europeo vanse a demandar máis produtos manufacturados, ao aumentar
a demanda prodúcese tamén a espectacular subida dos prezos porque a oferta non crece na mesma
proporción.
VII. A ESPAÑA IMPERIAL: O SÉCULO XVI.
I. A POLÍTICA INTERIOR EN TEMPOS DE CARLOS I (1516-1556) E FELIPE II (1556-
1598).
1. As finanzas como base da hexemonía.
Para poder levar a cabo a política de supremacía fronte a outras potencias, o poder real apoiábase en
institucións especializadas: exército permanente, corpo diplomático no estranxeiro, división
territorial en virreinatos,... O mantemento de todo este corpo de funcionarios, máis os gastos da
monarquía esixían unha organización efectiva das finanzas. Os principais ingresos reais procedían
de Castela: a alcabala ou imposto sobre a venda de produtos, os dereitos de aduanas, as bulas de
cruzada, dos bens de realengo ou rendas das terras patrimoniais do rei, rendas das Ordes Militares...
e, sobre todo, dos metais preciosos que viñan de América. O capítulo de gastos era moi superior:
gastos da Corte, guerras en Europa, doazóns á Igrexa... De maneira que a suspensión de pagos ou
bancarrota era frecuente. A única maneira de sobrevivir era o endebedamento con banqueiros
estranxeiros (xenoveses, alemáns...) que eran compensados co ouro americano ou con privilexios
económicos.
2. O réxime polisinodial en tempos dos Austrias.
A monarquía hispánica do século XVI e XVII estaba constituída por un conxunto de reinos e
territorios moi diversos, e nalgúns casos, cun alto grao de autonomía, xa que cada un deles
conservaba as súas propias leis e institucións.
A Coroa de Castela era o territorio máis rico e poboado e ofrecía ao monarca máis facilidades para
o exercicio do seu poder absoluto, grazas á docilidade e escasas prerrogativas dos seus Cortes (que
se perderon tras conflito comuneiro). En consecuencia, pódese definir o modelo político dos
Austrias como unha monarquía multinacional, polisinodial e descentralizada baixo primacía da
Coroa de Castela.
O sistema polisinodial dos Austrias consistía nun goberno que se exercía a través de sínodos ou
Consellos, entre eles podemos destacar:
· O Consello de Estado, creado por Carlos I e integrado por personalidades dos diferentes reinos,
representaba o principio de unidade da monarquía, por encima dos demais Consellos. As súas
competencias incluían os asuntos máis importantes, como a política exterior, a guerra, a paz, e todo
o relacionado coas grandes cuestións de Estado. Presidíao o propio rei.
· Os Consellos territoriais, cuxo labor eran os asuntos específicos de cada reino ou territorio. O
primeiro que se creou (en tempos dos RRCC), foi o de Aragón, ao que seguiron nos reinados de
Carlos I e Felipe II os de Indias (para os asuntos americanos), Italia, Portugal e Flandes. O Consello
de Castela (antigo Consello Real de Castela), tivo máis importancia que o resto, con competencias
moi amplas e variadas: económicas, relixiosas, culturais e xurídicas – actuaba como Tribunal
Supremo de Xustiza, por encima de calquera Chancillería – .
· Os Consellos temáticos, con funcións concretas sobre asuntos que requirían unha atención
particular, como a Inquisición, Ordes Militares, Facenda ou Guerra (separado por Felipe II do
Consello de Estado).
En xeral, a función destes consellos tiñan unha competencia dobre: elevar informes – denominados
consultas – ao monarca, para que este tomase a decisión oportuna, e resolver os asuntos da súa
xurisdición, por delegación do rei. Dentro deste sistema adquiriron unha gran importancia os
Secretarios dos Consellos que actuaban como ponte entre o monarca e o Consello ao que
pertencían. O secretario persoal do rei era, ao mesmo tempo, secretario do Consello de Estado.
Con respecto á estrutura política da Coroa de Aragón difería da castelá en varios aspectos:
a) Era unha confederación de territorios, cada un deles con leis e institucións propias, e notables
diferenzas entre si.
b) As Cortes dos diferentes reinos aragoneses exerceron un forte control sobre a monarquía,
limitaron a súa poder, frustraron calquera pretensión absolutista defendendo os intereses específicos
das forzas sociais dirixentes dos seus respectivos reinos – a nobreza, o clero e a alta burguesía – .
Ademais existían Cortes independentes en Aragón, Cataluña e Valencia, e Mallorca, pero nunca
chegaron a unirse como ocorreu coas de Castela e León.
c) A Xustiza Maior. Foi un cargo específico do reino de Aragón, de, orixe confusa e sen equivalente
nos demais territorios da Coroa – Cataluña, Valencia ou Mallorca – Desempeñábao un membro da
nobreza designado polas Cortes. A súa función primordial era a interpretación e defensa dos foros
propios de Aragón, en especial fronte a posibles pretensións autoritarias da monarquía, o seu
apoxeo coincidiu cos séculos XIV e XV.
3. A unidade de España.
A unidade de España era débil, só tiñan en común os reinos a figura dos reis, que máis que ser reis
de España eran reis dos respectivos reinos sobre os que gobernaban. Cada reino conservaba as súas
leis e institucións e algúns a súa lingua. Desde o principio hai dúas teorías sobre como concibir a
unidade de España, e as dúas teorías van loitar entre si:
· Os partidarios dunha monarquía centralista que suprimise os privilexios e unificase usos e leis para
todos os reinos. Os seus máximos representantes atopábanse en Castela xa que desde este reino
rexíase o imperio e eran os que máis achegaban en homes e en impostos. Pretendían a
castelanización de toda a Coroa. Exemplos importantes serán o duque de Alba ou xa no XVII o
Conde-Duque de Olivares.
· Os partidarios dunha monarquía descentralizada ou foralista, o que hoxe chamariamos federal;
pretendían seguir cos privilexios que tiñan. Os seus principais simpatizantes atopábanse nos reinos
que menos achegaban: Aragón, Portugal, Países Baixos, Nápoles.
4. A inestabilidade interna: as crises do século XVI.
Case todas responden a orzamentos sociais, económicos ou políticos.
a) No reinado de Carlos I: a revolta das Comunidades.
Trátase dunha Guerra civil castelá que se desenvolveu entre 1520 e 1522. Na orixe atópanse as
presións de Carlos I para conseguir elevados subsidios nas Cortes da Coruña (necesarios para levar
a cabo a súa elección como emperador), así como pola entrega dos principais cargos do reino aos
señores flamencos que acompañan ao neto dos RR.CC. As principais cidades castelás subleváronse
en 1520 e substituíron o poder municipal por comunas integradas por artesáns, comerciantes e
membros da pequena nobreza e do baixo clero. Un movemento de tan diversa composición social
había de ter necesariamente reivindicacións tamén diversas. Entre as motivacións principais
estaban:
· Por parte do pobo, a reivindicación dun temperán nacionalismo castelán fronte á subordinación de
España aos intereses do Imperio alemán. Polo que solicitaban o regreso do monarca a España para
ocuparse da política castelá.
· Por parte da nobreza castelá a defensa dos seus privilexios tradicionais fronte á intromisión da
nobreza flamenca nos cargos políticos da administración castelá.
· Por parte da burguesía, o temor a perder a influencia que mantiña nos Concellos das cidades e na
representación a Cortes, co fin de evitar o autoritarismo real, así como a redución dos impostos e
gastos da Corte. Dentro desta a pequena burguesía pedía a limitación e o control da exportación da
la, que beneficiaba á monarquía polos impostos que cobraba, pero privaba á industria téxtil castelá
da súa materia prima.
· Por parte do clero, o temor á introdución do erasmismo ou o protestantismo en España, pola
influencia de alemáns e flamencos.
O detonante do conflito foi a petición de subsidios por parte de Carlos I ás Cortes para ser coroado
emperador. Os procuradores nas Cortes tiñan ordes estritas das cidades de negar estes subsidios.
Parece que a insurrección se iniciou en Segovia (con Juan Bravo) e a ela sumouse Toledo (con Juan
de Padilla), Salamanca (con Pedro Maldonado), Burgos, Ávila,... En Ávila formouse unha Santa
Xunta que, presidida por Lasso de la Vega, entregou a Padilla o mando do exército insurrecto. A
Xunta trasladouse a Tordesillas, onde estaba presa Xoana a Tola, e dixeron actuar no seu nome. O
movemento era eminentemente urbano, e a nobreza castelá, asustada, pechou filas a favor de Carlos
I. debido tamén a que a radicalización do conflito acabou incorporando aos campesiños, que
converteron a insurrección comuneira en rebelión antiseñorial contra os abusos da nobreza.
O rei, desde Alemaña, tentou unha política conciliadora que non foi aproveitada polos comuneiros
que, dirixidos por Girón, que lles traizoou posteriormente, perderon Tordesillas mentres as forzas
realistas crecían. Tras un primeiro momento no que os comuneiros parecían ter unha posición de
forza, as tropas dirixidas por Padilla foron derrotadas o 23 de abril de 1521 en Villalar, preto de
Tordesillas (Valladolid) e os principais dirixentes (Padilla, Bravo e Maldonado) axustizados. A
viúva de Juan de Padilla en Toledo continuou soa o levantamento ata que foi derrotada.
As consecuencias desta derrota foron moi graves para o futuro de Castela, xa que se frustraron os
obxectivos máis innovadores da burguesía castelá, mentres que o poder real fortaleceuse aínda máis
en Castela e as Cortes convertéronse nun simple instrumento do rei que continuou utilizando a
recadación de impostos casteláns para manter a súa política imperial en Europa. Os realmente
derrotados foron os burgueses e os vencedores os seus inimigos nobres que viron perpetuado o
sistema señorial. O momento non estaba maduro aínda para o triunfo dunha revolución burguesa.
As xermanías. Foi un movemento de carácter social que se produciu en Valencia e Mallorca entre
1521 e 1523, enfrontou á burguesía cidadá contra a alta nobreza. A monarquía apoiou á nobreza.
b) No reinado de Felipe II.
O caso de Antonio Pérez. Era secretario de Felipe II e foi procesado en circunstancias difíciles de
explicar, talvez soubese algo do asasinato de Escobedo, anterior secretario, movido quizá por Felipe
II. En 1591 foxe a Aragón, a súa terra, onde as súas leis protéxenlle fronte ao poder do rei, púxose
baixo a protección da Xustiza Maior Juan de Lanuza e este negouse a entregalo ao rei. Felipe II
ocupou Zaragoza militarmente e axusticiou a Lanuza. Antonio Pérez fuxiu a Francia. O caso é
importante porque como consecuencia deste feito Felipe II reduciu os foros e privilexios de Aragón,
aínda que non os suprimiu.
A sublevación dos mouriscos. A tendencia á unidade en tempos dos RR.CC. levara á conversión en
masa dos musulmáns que quedaban na Península. Estes mouriscos subleváronse en 1505, pero
durante o reinado de Felipe II subleváronse novamente. Dirixidos por Aben Humeya iniciouse o
levantamento nas Alpuxarras. Tras varios anos de resistencia foron vencidos militarmente por don
Juan de Austria, irmán bastardo do rei. Os mouriscos serían expulsados definitivamente entre 1609
e 1611.
II. A POLÍTICA EXTERIOR DURANTE OS REINADOS DE CARLOS I (1516-1556) E
FELIPE II (1556-1598).
1. A herdanza de Carlos I.
A política matrimonial dos RR.CC. fixo que o seu neto Carlos recibise na súa persoa a herdanza de
catro familias:
· Por parte da súa nai Xoana recibe Castela, Aragón, Navarra, Nápoles e Sicilia e as posesións
americanas.
· Por parte do seu pai Felipe recibe as posesións de Borgoña (en mans de Francia) e os Países
Baixos, eran dominios da súa nai María. Recibe tamén do seu pai Felipe as posesións que a este lle
deixou o seu pai Maximiliano: Austria e a posibilidade de ser elixido emperador alemán.
Francia e Inglaterra sentiron ameazadas ante unha monarquía tan inmensa, e non cesarán no intento
de ver reducido o seu poder. O enfrontamento contra esta monarquía adquiriu en Europa un cariz
relixioso: era a loita do sur católico (España, Italia...) contra o norte protestante (Inglaterra, Países
Baixos...).
2. O imperio universal (universitas christiana) de Carlos I.
Carlos I concentrou na súa persoa esta enorme herdanza, á que se engadiu en 1519 o Imperio
Alemán. Carlos víase como o emperador dunha Europa cristiá fronte ao nacente protestantismo, ese
concepto de cristiandade era unha supervivencia medieval. En contra súa atopou sempre a Francia
que quedou rodeada polas posesións dos Habsburgo. Tamén estaban en contra os príncipes alemáns
que para escapar da autoridade do emperador, xa de seu débil, convertéronse ao protestantismo. Por
último opuxéronselle os turcos otománs que chegaron ás portas de Viena tras conquistar media
Europa, tamén se estendían polo Mediterráneo occidental.
a) Primeira etapa do seu reinado.
Iníciase coa vitoria en Pavía (Italia) sobre os franceses e o Papa, o propio rei francés caeu
prisioneiro e asinou o tratado de Madrid. En 1527 prodúcese o Sacco de Roma, o saqueo da cidade
levado a cabo polos mercenarios do emperador por non cobrar a súa soldada. Nesta época ocupou o
Milanesado, e en 1529 detén aos turcos ante Viena. Foi a etapa de maior esplendor.
b) Segunda etapa.
Enfrontouse contra Francia, os príncipes alemáns (liga Smalkalda) e os turcos. En 1535 conquista
Tunes, pero en 1544 fracasa ante Francia e Alxer.
c) Última etapa.
Seguía sen resolverse o problema do protestantismo alemán. No aspecto relixioso desenvólvese o
Concilio de Trento (1545-1552) para tentar frear a reforma protestante, pondo en marcha a reforma
católica ou Contrarreforma que supuxo unha consolidación dos principios doctrinais do catolicismo
e unha reforma interna. No aspecto militar derrotou á liga Smalkalda na batalla de Mülhberg en
1547. Nin unha nin outra cuestión solucionaron nada, o concilio radicalizou o protestantismo e
Francia seguía axudando militarmente aos príncipes alemáns. Ante esta perspectiva asinou con
Francia a Tregua de Vaucelles e cos alemáns a paz de Augsburgo que garantía a liberdade relixiosa.
Canso, abdicou en 1556, deixando ao seu irmán Fernando Austria, Bohemia e Hungría e os dereitos
ao Imperio. Ao seu fillo Felipe (II) deixoulle o resto: España e as súas posesións, Países Baixos,
Franco Condado, Milanesado...
3. O imperio hispánico de Felipe II.
Non se trataba xa de crear un gran imperio cristián como Carlos I, tratábase de lograr a supremacía
dos Habsburgo. A base dos seus dominios era Castela e o seu imperio colonial. Os seus territorios
ampliáronse cando morreron os reis de Portugal don Sebastián e don Henrique, ao ser fillo de Isabel
de Portugal (esposa de Carlos I), era o pretendente con máis posibilidades e foi nomeado rei polas
Cortes portuguesas reunidas en Thomar, tamén contou a presión militar exercida polo duque de
Alba.
Na súa política exterior Felipe II viuse rodeado de asesores radicais, militaristas e belicosos que
apoiaban a teoría centralista e os principios contrarreformistas. Fronte a esta concepción xurdiu a
disidencia, auspiciada polo calvinismo (unha forma de protestantismo) nos Países Baixos e eses
territorios e o seu desafío ao rei serían o gran quebradizo de cabeza da monarquía dos Austria
durante uns cen anos.
a) Primeira etapa: a consolidación da hexemonía (1556-1566).
Felipe II inaugura o seu reinado cunha esmagadora vitoria sobre Francia en San Quintín en 1557, ao
ano seguinte da súa proclamación como rei, froito desa vitoria foi a firma da paz de Cateau-
Cambresis e a construción do Escorial. Terminaba, de momento, o enfrontamento con Francia
iniciado con Fernando o Católico.
b) Loita contra os turcos e rebelión nos Países Baixos (1566-1580).
Aliado co Papa e con Venecia Felipe plantou batalla aos turcos nas costas de Grecia, a frota
española estivo dirixida por don Juan de Austria, irmán bastardo do rei, e conseguiu unha brillante
vitoria no golfo de Lepanto en 1571.
O problema dos Países Baixos era cada vez máis grave. Realmente chocaban dúas mentalidades
distintas: a centralista, absolutista e católica do rei e a parlamentaria e calvinista dos burgueses
flamencos. A sublevación iniciouse en 1566 e os primeiros enfrontamentos supuxeron unha vitoria
para as forzas reais. Os rebeldes contaron co apoio dos príncipes alemáns, ingleses e franceses.
c) Última etapa do seu reinado: A guerra xeneralizada (1580-1598).
A monarquía española tivo que loitar en tres frontes:
· Na guerra civil francesa apoiando as aspiracións ao trono francés da filla de Felipe II, Isabel Clara
Eugenia, fronte ao pretendente protestante Enrique de Borbón.
· Contra os calvinistas rebeldes dos Países Baixos, como na etapa anterior.
· Contra Inglaterra que apoiaba aos demais e fomentaba a pirataría contra as posesións en América e
contra os navíos españois.
Con Inglaterra tería lugar en 1588 o desastre da Invencible, unha frota que partindo de España,
Italia e os Países Baixos, debía invadir Inglaterra, as tormentas e a descoordinación unidas á
superioridade artilleira e maniobrabilidade dos buques ingleses ocasionaron a derrota.
Na loita nos Países Baixos formouse a Unión de Arras ou liga de Católicos na zona de Flandes
(Bélxica) fronte á Unión de Utrecht formada polos calvinistas holandeses. Aínda que nominalmente
Holanda seguía pertencendo á Coroa, gozaba dunha virtual independencia.
En Francia as pretensións de Felipe II son rexeitadas ao converterse Enrique de Borbón ao
catolicismo (París ben vale unha misa).
VIII. A CRISE DO SÉCULO XVII.
Se Carlos I e Felipe II ocupáronse persoalmente dos asuntos de Estado e do fortalecemento da súa
autoridade, os monarcas do XVII (Felipe III, Felipe IV e Carlos II) delegaron as súas funcións en
mans dos seus validos, que dirixiron a monarquía cara a unha pérdida de poder e un aumento do
desprestixio.
En política exterior as diferenzas son tamén grandes: España vai perder a hexemonía continental,
sobre todo a partir de mediados de século, fronte a unha nova potencia en ascenso: Francia.
No económico asistimos a unha profunda crise en Europa, que será especialmente grave en Castela
polas medidas monetarias dos reis. A isto únese a aparición de mortíferas epidemias de peste
causadas pola fame e a carestía.
Desde o punto de vista político as tensións internas son graves e causan a separación de Portugal e
varios intentos de secesión en Cataluña, Aragón, Andalucía e Nápoles que a punto estiveron de
facer saltar polo aire a precaria unidade conseguida polos RR.CC.
O brillo só se mantivo no campo cultural e artístico, continuándose o chamado Século de Ouro que
se inicio na etapa anterior.
I. A CRISE ECONÓMICA.
1. A gran crise do século XVII.
O século XVII é caótico desde o punto de vista económico a nivel europeo. En España os
problemas son aínda maiores debido ao escaso desenvolvemento económico, a economía española
estaba arruinada debido a unha serie de factores:
a) Refacho de malas colleitas debido a catástrofes naturais que xeran fame e epidemias. Isto leva en
xeral o retroceso da produción en Castela.
b) En Valencia o impacto da expulsión dos mouriscos (recordade que son expulsados
definitivamente en 1609) é moi forte debido a que a agricultura deste reino estaba en gran parte nas
súas mans e a nobreza ademais vivía deles.
c) Prodúcese ademais unha decadencia das cidades castelás que posuían un certo nivel de
desenvolvemento industrial, principalmente Segovia, Toledo e Sevilla.
d) Para agravar máis a situación prodúcese un descenso brutal das cantidades de ouro e prata que
chegan de América. Diminúe tamén a demanda de produtos manufacturados polos colonos debido á
crise, isto non se traduce nunha baixada dos prezos.
e) A grave crise monetaria vai ser unha das causas máis importantes desta crise. Está relacionada
coa escaseza de metais que veñen de América, ante esta situación os monarcas do XVII van alterar
e manipular as moedas en circulación dando lugar a prácticas como o resello (consiste en pór a unha
moeda un valor nominal que non lle corresponde) e diversas alteracións na lei do metal (redúcese a
cantidade de ouro ou prata e auméntase a de cobre. Como podemos adiviñar as consecuencias desta
manipulación da moeda foron terribles, provocando en primeiro lugar unha subida espectacular dos
prezos. Esta situación toca fondo no ano 1680.
As consecuencias sociais foron evidentemente importantes. A primeira delas foi que Castela se vai
despoboándose (é a máis afectada pola crise e sobre a que recae a maioría dos impostos) e a xente
vaise a ir vivir á periferia, a zonas menos afectadas pola presión fiscal, este fenómeno iníciase no
século XVI e continuarase até o XX.
A crise, ademais, afectou máis aos produtores (artesáns, campesiños...) e en moitos casos a súa
ruína empuxoulles á delincuencia ou a mendicidade (ou a ingresar no clero). Os que vivían das
rendas do campo aguantaron mellor a crise. Este panorama tan desastroso está especialmente
reflectido na literatura da época, especialmente na novela picaresca.
2. Os inicios da recuperación.
a) A recuperación europea.
Europa sentiu con maior ou menor intensidade a crise: malas colleitas, epidemias, redución do
comercio... as zonas máis afectadas foron Italia e Alemaña, sobre esta última cebouse ademais a
Guerra do Trinta Anos. Pola contra Holanda e Gran Bretaña lograron saír do estancamento cunha
economía modernizada baseada na expansión comercial polo Atlántico e o Índico, o que fixo que se
creasen institucións capitalistas. Esta recuperación notouse tamén no litoral español debido ao
comercio marítimo a partir de 1680.
b) A recuperación na Coroa de Aragón.
Os reinos da Coroa de Aragón ao ter moeda propia non sufriran as alteracións monetarias de Castela
e por iso alí a crise non foi tan grave. En Cataluña iniciouse a recuperación mediante a exportación
de viños a Alemaña, Holanda e Inglaterra; ademais os campesiños cataláns (pageses) despois da
Sentenza Arbitral de Guadalupe que puxo fin en 1486 ao conflito dos pageses de remensa, dispuñan
da terra, e podían investir nela sen medo, a situación dos campesiños casteláns era máis dura xa que
eles pagaban a renda pero non tiñan ningún tipo de dereito sobre a terra. Cataluña tamén reactivou a
súa economía mediante o comercio indirecto con América.
c) A difícil recuperación castelá.
As terras da Meseta van tardar moito tempo en recuperarse. Pola contra Andalucía, na costa, inicia a
súa recuperación co comercio do viño (Cádiz, Xerez...). No País Vasco a recuperación irá ligada á
exportación do mineral de ferro.
Non faltaron de todos os xeitos estímulos á recuperación, en 1679 a Xunta de Comercio (un
organismo do Goberno) tenta evitar que entren produtos europeos que arruínan a economía, como
vemos prodúcese un cambio na mentalidade dos gobernantes, algo impensable no século XVI. Esta
Xunta vai fomentar a modernización das empresas.
Importante foi tamén o reaxuste monetario de 1680 a 1686, as autoridades para paliar os danos da
baixa calidade da moeda proceden a retirar todas as moedas alteradas de todo o século, púxose así a
base da recuperación económica definitiva que se produciría ao redor de 1690.
II. A CRISE POLÍTICA.
1. O reinado de Felipe III (1598-1621).
En xeral foi un reinado pacífico, preténdese manter a hexemonía pola vía diplomática máis que pola
forza das armas. Felipe III asinou treguas con Inglaterra e cos rebeldes dos Países Baixos (a
chamada Tregua dos Doce Anos, de1609 a 1621). Talvez para actuar desa forma vísese influído
pola crise económica.
No plano interior iníciase con este rei o goberno dos validos, o monarca fai abandono das súas
tarefas de goberno nun favorito, neste caso o duque de Lerma, que iniciou a súa privanza en 1599.
2. O reinado de Felipe IV (1621-1665).
Foi un reinado moi axitado e a crise e decadencia española tocaron fondo.
a) Política interior : a crise de mediados do reinado.
Foi unha crise gravísima, debido aos problemas económicos e á política autoritaria e centralista do
Conde-Duque de Olivares, valido do rei. O Conde-Duque era partidario dun maior centralismo,
nesta liña expón que todos os reinos españois contribúan economicamente na mesma medida que
Castela aos gastos das guerras. Estas ideas están contidas na Unión de Armas, decreto no que se
reflicte cal ten que ser a achega dos distintos reinos.
O choque con estas ideas produciuse cunha gran violencia en Cataluña. As Cortes Catalás néganse a
pagar máis diñeiro na guerra contra Francia (guerra que estalara en 1635), o Conde-Duque como
resposta decide levar a guerra contra Francia a Cataluña para así involucrar aos cataláns. Segundo
os costumes da época os campesiños debían acoller nas súas casas e alimentar aos soldados, este
contacto foi nefasto e provocou moitos rozamentos e enfrontamentos entre o exército e a poboación
civil, o levantamento máis radical produciuse o 7 de xuño de 1640, os segadores mataron o vicerrei
Santa Coloma no chamado Corpus de Sangue e estalou unha guerra contra o rei. A guerra acabou en
1652 cando Felipe IV entra en Barcelona. No transcurso da contenda os rebeldes chegaron a ofrecer
Cataluña a Richelieu, rexente de Francia.
Motíns e tentativas de leste calibre multiplicáronse por todos os reinos, entre eles destaca o Motín
do Sal en Biscaia; o intento secesionista de Andalucía, territorio onde en 1641 duque de Medina
Sidonia quixo proclamarse rei; do duque de Híjar de proclamarse rei de Aragón; graves
levantamentos en Nápoles e Sicilia...
De todos estes levantamentos o único que triunfou foi o de Portugal. Ante a grave situación en
Cataluña, Olivares pide tropas a Portugal, os portugueses néganse e rebélanse proclamando rei ao
duque de Bragança co nome de Xoan IV, o levantamento conta co apoio de Francia, Holanda e
Inglaterra. España recoñeceu a independencia de Portugal en 1668 polo Tratado de Lisboa.
Nesta crise maniféstase de forma gráfica o enfrontamento entre as dúas formas de concibir a
unidade de España (centralismo e foralismo), con todo, Felipe IV mantivo a estrutura que hoxe
chamariamos federal dos seus estados.
*b) A política internacional : a perda da hexemonía.
España vese envolvida na Guerra do Trinta Anos (1618-1648) que estalou en principio como guerra
de relixión en Alemaña (Liga Católica contra a Unión Evanxélica), pero o conflito xeneralizouse ao
intervir tamén Francia, Dinamarca, Suecia e os Países Baixos. Ao principio os éxitos militares
españois foron notables, pero ao incorporarse Francia ao conflito iníciase o declive da estrela
española. A guerra acaba coa Paz de Westfalia, por esta España recoñece en 1648 a independencia
de Holanda.
España continuou a súa guerra con Francia para recuperar Cataluña e Portugal. A paz con Francia
asinaríase tras a derrota das Dunas, esta paz coñecida como Paz dos Pireneos (1659) supuxo para
España a perda de Artois (en Flandes) e a do Rosellón e a Cerdaña, desta maneira a fronteira entre
os dous países quedou como actualmente está e é hoxe en día a fronteira máis antiga de Europa.
Estas dúas paces sentencian a decadencia española e o ascenso francés, esta decadencia
confirmaríase de maneira definitiva en 1713 co Tratado de Utrecht.
3. O reinado de Carlos II (1665-1700).
É unha etapa crítica. A partir de 1680 iníciase a recuperación económica, pero no terreo
internacional España segue perdendo prazas en Flandes fronte a Luís XIV de Francia. O novo rei
carece de carácter para gobernar, é un rei débil e enfermizo, na corte era alcumado o Enfeitizado.
No exterior as distintas potencias europeas planean repartirse o imperio español cando morra Carlos
II, que por certo non ten descendencia.
Á súa morte iníciase unha sanguenta Guerra de Sucesión na que están implicadas todas as potencias
europeas que queren sacar partido de España. A guerra acaba en 1713 co recoñecemento de Felipe
V e a dinastía de Borbón como rei de España e coa perda de todas as posesións españolas en
Europa.
IX. A ESPAÑA DO SÉCULO XVIII.
1. A Guerra de Sucesión.
a) A cuestión sucesoria.
A finais do século XVII España segue conservando importantes territorios en Europa: Flandes,
Milán, Nápoles e Sicilia, é, por tanto, unha potencia temida e respectada, aínda cando cedese a
Francia a hexemonía continental. Desde o punto de vista internacional o panorama é o seguinte:
Francia é a potencia máis poderosa pero Inglaterra está nunha etapa de crecemento sen precedentes,
a tradicional idea de hexemonía ou predominio de séculos anteriores vai ser cuestionada por
Inglaterra que proporá un equilibrio entre países aliados.
En España o testamento definitivo de Carlos II deixa a Felipe de Anjou, neto de Luís XIV de
Francia, como herdeiro en todas as súas posesións; evidentemente unha mesma dinastía gobernando
en Francia e España atentaría á idea de equilibrio propugnada por Inglaterra, así a este testamento
vanse a opor: Austria (queren pór ao seu propio candidato o archiduque Carlos), Inglaterra e
Holanda. En España Castela acepta o testamento, pero os reinos da Coroa de Aragón non aceptan a
un Borbón como rei (en Francia os Borbóns teñen fama de centralistas e estes reinos temen perder
os foros e privilexios que conservaban desde a Idade Media e que foran respectados polos Austrias).
b) O desenvolvemento da guerra de Sucesión.
Terá dous aspectos distintos como podemos deducir, por unha banda será unha guerra civil en
España (xa vimos que Castela apoia a Felipe de Anjou e Aragón ao archiduque Carlos de Austria),
por outro se producirá unha guerra europea entre Inglaterra, Austria e Holanda que apoian ao
archiduque Carlos de Austria contra Francia que apoia a Felipe de Anjou.
En España desembarca o archiduque Carlos en Barcelona e a primeira etapa da guerra sáldase con
triunfos do archiduque, nesta orde de cousas o 4 de agosto de 1704 a frota británica ao mando do
almirante Roocke toma Xibraltar como base para apoiar ao archiduque.
A partir de 1707 a balanza inclínase a favor de Felipe de Anjou, son decisivos os triunfos
borbónicos en Almansa, Brihuega e Villaviciosa. A partir de aquí é unha guerra de desgaste e os
diversos contendentes necesitan urxentemente a paz. A situación agrávase cando o archiduque
Carlos é nomeado emperador de Austria, se reinase tamén en España rompería ese equilibrio que
pretendía Inglaterra.
c) O Tratado de *Utrecht de 1713 e o final da Guerra.
Polo Tratado de Utrech de 1713, Inglaterra aceptaría que Felipe de Anjou reinase en España, pero a
cambio dunha España menos poderosa, así España vai perder todas as súas posesións en Europa e
ademais Xibraltar e Menorca que pasarán a Inglaterra.
Nápoles e Sicilia pasarían a Austria, Sardeña a Saboia e os Países Baixos do Sur (Bélxica) tamén a
Austria. Os ingleses ademais de Xibraltar e Menorca recibirán vantaxes comerciais en América a
través da concesión do Navío de permiso. Máis que unha desgraza foi un alivio para España.
2. Reis e ministros do século XVIII.
Pretendemos facer unha panorámica xeral do século desde o punto de vista político, pero
enmarcándoo cronoloxicamente:
a) Felipe V (1700-1746).
Con el iníciase a dinastía borbónica en España. Será famoso pola centralización administrativa, o
que esperaban os cataláns, aragoneses e valencianos cumpriuse. Ademais de centralizar a
administración e suprimir os foros da Coroa de Aragón, realizou unha serie de reformas que non
sempre tiveron éxito. De xaneiro a agosto de 1724 abdicou no seu fillo Luís I, pero ao morrer este a
os poucos meses, volveu tomar o poder. Na primeira etapa do seu reinado contou con ministros
estranxeiros como Orry e Alberoni, pero máis tarde preferiu aos españois como José Patiño que
reorganizou o Exército, a Facenda e a Mariña.
b) Fernando VI (1746-1759).
Foi un rei culto, intelixente e pacífico, pero de saúde quebradiza. O seu obxectivo fundamental foi a
modernización do Estado. Herdou do seu pai ao marqués de Ensenada, que levou a cabo a reforma
dos impostos, modernizou a armada e reformou as colonias. Reorganizou o reino e sentou as bases
para o goberno do seu medio irmán Carlos III ao morrer el sen descendencia.
c) Carlos III (1759-1788).
Foi o rei máis importante do século polo seu labor reformador. Era rei de Nápoles e ao morrer
Fernando VI ten que deixar Nápoles para ser rei de España en 1759 en virtude das cláusulas do
tratado de Utrecht, contaba por tanto con experiencia como gobernante. Con el España intégrase en
Europa, participa activamente na política continental. Na primeira etapa do seu reinado conta con
ministros que se trouxo de Nápoles: Esquilache e Grimaldi, que levaron a cabo un amplo programa
de reformas, con todo, contra os cales se alzaron os sectores máis conservadores. Nunha segunda
etapa conta con ministros españois: Aranda, Floridablanca e Campomanes que emprenderon
reformas máis moderadas e aumentaron a autoridade real.
d) Carlos IV (1788-1808).
Rei débil e sen carácter que non estivo á altura das necesidades que requiría o país nunha etapa tan
delicada. Durante o seu reinado desenvólvese a Revolución Francesa e o ascenso de Napoleón. No
goberno destacaron intelectuais reformistas como Jovellanos ou Gabarrús. Nunha segunda etapa
deixa o poder en mans de Godoy, o seu favorito (e o da raíña), e a ambición deste fai que a política
española se someta á francesa, isto leva a ocupación napoleónica e a Guerra da Independencia.
II. POLÍTICA INTERIOR: OS DECRETOS DE NOVA PLANTA, CENTRALIZACIÓN E
REFORMAS.
1. Os Decretos de Nova Planta: centralización e reformas.
Ao iniciarse o século XVIII en España o poder do rei era moi diferente segundo as rexións. En
Castela tiña moito poder e de aí sacaran os reis da casa de Austria homes e recursos para as guerras
en Europa nos séculos anteriores. Con todo, algunhas poboacións e rexións castelás seguían tendo
unha serie de foros ou privilexios pero cun marcado carácter local. A realidade na Coroa de Aragón
(confederación de reinos semiindependentes de Aragón, Valencia, Baleares e Cataluña) era ben
distinta, o poder do rei estaba moi limitado polas institucións particulares e os foros territoriais, as
Cortes podían impedir a aprobación dun tributo ou a leva de soldados para a guerra. A unidade
lograda polos Reis Católicos era unha unidade débil, non había institucións comúns entre a Coroa
de Castela e a de Aragón, salvo a figura dos monarcas comúns e a política exterior. En tempos de
Felipe IV o Conde duque de Olivares tentara unha uniformización e reducir todos os reinos ás leis
de Castela, pero atopouse cun forte rexeitamento nos territorios non casteláns que a punto estiveron
de facer saltar a escasa unidade.
O inicio da Guerra de Sucesión entre o archiduque Carlos de Austria e Felipe de Anjou fai que os
reinos da Coroa de Aragón póñanse ao lado do austriaco xa que os Borbóns teñen fama de
centralistas e iso supón unha ameaza parar os seus foros. No entanto, territorios forais como
Navarra, Álava, Guipúscoa e Biscaia apoiaron ao Borbón.
Co desenvolvemento da contenda Felipe de Anjou leva a cabo a ameaza e así o 29 de xuño de 1707
asínanse os Decretos de Nova Planta polos que se suprimen os foros de Aragón e Valencia. Máis
duro foi o caso valenciano porque foi o único territorio que ademais perdeu todas as súas leis. No
caso de Aragón en 1711 restitúese parcialmente a vixencia das leis propias. O 9 de outubro de 1715
chégalle a quenda a Cataluña, que perde as súas institucións típicas: Cortes, Generalitat (consello
que se encarga de cumprir os acordos das Cortes cando estas non están reunidas)... e impónselle o
castelán como lingua oficial. Ese mesmo ano, o 28 de novembro, chégalle a quenda a Mallorca, con
recortes máis suaves.
Como xustifica Felipe V estes feitos? En primeiro lugar como dereito de conquista esgrime que
pode facer o que queira con eses territorios que gañou polas armas na Guerra de Sucesión, desa
maneira imponlles un “castigo”. En segundo lugar pretende reformar e racionalizar a administración
que en moitos casos mantense case invariable desde a Idade Media e facer así máis gobernables os
reinos reducíndoos todos ás leis de Castela. Que a idea de castigo ten importancia queda de
manifesto polo feito que os territorios forais que lle apoiaron na Guerra non sufriron recortes, e que
aínda hoxe conservan peculiaridades fiscais diferentes do resto das actuais comunidades autónomas:
Navarra e País Vasco.
Con carácter xeral o rei aumenta o poder real e modifica de maneira radical todo o armazón
institucional vixente nos reinos españois, logrando unha centralización efectiva con moi poucas
excepcións. As Cortes independentes de cada reino deixan de reunirse, coa excepción das de
Navarra que o farán até 1841, e ás Cortes Castelás acudirán representantes de todos eses territorios,
transformándose así en Cortes Xerais de todo o Reino. En liña con esas ideas de reforma suprime
todos os virreinatos e a división en reinos e o país dividirase en provincias, dirixidas por un
intendente representante do poder real, e as leis xa non sairán das Cortes senón exclusivamente da
man do rei. Os distintos consellos da época dos Austrias (Castela, Aragón, Indias...) son suprimidos,
coa excepción do de Castela, onde se concentran as funcións de todos os anteriores.
Pero os Decretos de Nova Planta van máis aló da centralización, inspirado polas ideas da Ilustración
que someten todo á deusa razón, vanse a pór en marcha toda unha serie de reformas tendentes a
racionalizar o funcionamento do Estado, modernizándoo en todos os seus aspectos. De destacar é a
reforma da Facenda. Para racionalizar e actualizar os tributos en función dos recursos púxose en
marcha a elaboración dun castastro, Ensenada levouno a cabo en Castela e Campillo en Aragón, o
catastro un catálogo detallado dos bens de cada pobo para que os impostos fosen equitativos e
respondesen o grao de riqueza das poboacións..
O exército tamén sufriu unha reforma importante, pásase da división en terzos típica dos Austrias, á
división en corpos e brigadas, copiados do modelo francés. Tamén se puxo moito empeño na
reforma da Armada e a construción dunha frota importante.
É importante dicir que todas estas reformas están inspiradas polos ideais da Ilustración, o máis
importante é o de que a razón está por encima de todo.
2. A reacción contra a modernización (opositores ás reformas).
Fronte aos partidarios das reformas: burgueses sobre todo, atopamos un fondo espírito reaccionario
na nobreza e o clero por unha banda e no mundo rural por outro, é dicir, máis do 90% da poboación
oponse ás reformas. En xeral son estamentos que seguen aferrados ao seu catolicismo tradicional
barroco desde a época dos Austrias, impermeables a calquera renovación que non ven ben e
reaccionarios co pensamento ilustrado que vén de fóra, de Francia sobre todo.
Os nobres senten que son rexeitados, son substituídos polos burgueses, ven como os seus
privilexios son recortados, prohíbeselles que expulsen aos arrendatarios, declárase compatible o seu
título co traballo, recórtanse os privilexios da Mesta, acábase coa xustiza dos señores (o pouco que
quedaba. O alto clero sofre como terratenentes os mesmos ataques, pero ademais súmase outra
ameaza, teñen medo aos proxectos de desamortización (expropiación da propiedade eclesiástica,
non se fará efectiva neste século pero si no seguinte e é agora cando xorden os primeiros
proxectos); teñen medo tamén ás ideas ilustradas europeas que colocan á razón por encima da fe. A
expulsión das xesuítas dálles unha idea do que pode pasar.
Tamén as masas populares, que seguen vivindo nunha situación miserable e as reformas non foron o
suficientemente profundas, móstranse hostís ás ideas reformadoras. O campesiñado, analfabeto na
súa maioría e controlado ideoloxicamente pola Igrexa, rexeita todo o que veña do exterior.
Coa Revolución Francesa estas ideas tradicionalistas (do pobo, do clero e dos nobres) loitarán
contra as ideas renovadoras da Ilustración. O ideal destas xentes resúmense neste tres palabras:
Monarquía-Relixión-Tradición.
III. ECONOMÍA E SOCIEDADE.
A) Economía.
En economía experiméntanse tamén reformas en todos os niveis, aínda que non todas tiveron o
éxito desexado. Como sempre que facemos un estudo económico empezamos falando de cada un
dos sectores produtivos.
1. O panorama agrario.
Prodúcese un crecemento na produción, pero non pola implantación de novas técnicas de cultivo
senón polo aumento da superficie cultivable debido á roturación de terras anteriormente incultas. É
o sector económico máis importante, aproximadamente o 80% da poboación traballaba no campo.
a) O desenvolvemento agrario por rexións.
O contraste por rexións é enorme, habemos de sinalar a escasa produtividade da Meseta e o Val do
Ebro, por exemplo, onde predomina o secaño, fronte a zonas de alta produtividade pola utilización
do regadío e a introdución de cultivos rendibles, o exemplo máis destacado é a franxa mediterránea.
b) A situación do campesiño.
Con carácter xeral podemos dicir que a terra segue en mans da nobreza e o clero, e o campesiño ten
que pagar unha renda elevada por cultivala. Con todo, a situación do campesiño varía por rexións.
O campesiño catalán ten máis dereitos sobre a terra fronte ao abuso dos señores e as rendas son
máis baixas. No outro extremo atópase os campesiños andaluces que na súa maioría son
xornaleiros, é dicir, non propietarios e unicamente donos das súas mans e que son empregados nas
distintas campañas de recolección. O resto dos campesiños oscilan entre estes dous extremos.
c) As reformas en agricultura.
Desde mediados do século XVIII creáronse as Sociedades Económicas de Amigos do País,
asociacións para fomentar o desenvolvemento nacional, estas sociedades foron fomentadas desde a
Coroa; desde elas estudábanse as distintas posibilidades de desenvolvemento das localidades e
campos e as propostas de mellora. O goberno emprendeu ademais obras de gran envergadura para
aumentar o regadío: a Canle de Castela que irrigaba extensas zonas da Meseta, a Canle Imperial de
Aragón...
Pero o intento máis serio de cambiar o panorama foi o inicio da colonización interior de novos
territorios en zonas despoboadas como Serra Morena, creáronse novos establecementos como La
Carolina, Guarromán... a miúdo poboados por colonos alemáns que introduciron novos sistemas de
cultivo, Pedro Pablo de Olavide encargaríase de coordinar estes proxectos. De todos os xeitos o
balance de reformas no campo é máis ben escaso.
2. A industria.
É verdadeiramente difícil calcular cal era exactamente a produción industrial, por un censo de 1787
sabemos que o 14% da poboación activa dedicábase a esta actividade.
a) O pequeno taller artesán.
Era o sistema máis estendido, normalmente era un negocio familiar e o mercado era moi reducido.
A industria téxtil era a máis destacada e no seu proceso distínguense dúas etapas: o fiado
(transformar a la bruta en fío) realizábano as mulleres en casa, e o tecido (tecer os fíos) realizábano
tecedores en pequenos obradoiros.
b) As manufacturas reais.
Eran grandes industrias a cargo do Estado que se dedicaban normalmente a elaborar produtos (case
sempre de luxo) para abastecer os palacios reais, eran importantes as de porcelana do Bo Retiro en
Madrid, os panos de Brihuega e Guadalaxara, a Real Fábrica de Tapices...o control técnico e
financeiro atópase baixo supervisión do Goberno. A miúdo non son industrias rendibles, pero
mantéñense polas subvencións estatais (eran realmente unha carga para o orzamento do Estado). A
súa orixe é francesa.
c) As fábricas de indianas de Cataluña: a industria moderna.
De entre todas as industrias do país destacaron pola súa puxanza, chamadas así porque traballaban o
algodón que viña das Indias (de América). Os estampados de algodón adquiren un gran
desenvolvemento desde mediados de século. Caracterízanse estas industrias por ter un escaso grao
de mecanización pero si unha estrutura capitalista: concentración de teares nun sitio, propiedade do
dono da fábrica, ningún dereito dos traballadores... A finais de século van experimentar un gran
crecemento ao importar máquinas inglesas de segunda man. Tamén a finais de século vaise a
producir un aumento do salario dos empregados nesta industria téxtil.
3. O comercio.
Dous datos podemos adiantar sobre o comercio neste século, en primeiro lugar unha decadencia do
comercio americano e en segundo lugar que falta un mercado nacional unificado, debido ás pésimas
comunicacións os produtos non podían levar a longa distancia.
a) O comercio interior.
Iníciase ao longo do XVIII a formación dun mercado nacional. Vexamos a situación por zonas:
- No interior había pequenas zonas que intercambiaban dentro delas os seus escasos
excedentes, de cando en cando os produtos saían dunha zona a outra. Só Madrid xeraba
unha chegada de produtos doutras zonas.
- Na costa prodúcese un aumento do comercio debido, talvez, á mellora das comunicacións
marítimas co resto de España e Europa. A mediados de século soamente Cataluña lograra
crear un mercado rexional integrado.
Cales son as causas deste escaso desenvolvemento do comercio? Dúas fundamentalmente, a case
total ausencia de comunicacións que faciliten a mobilidade dos produtos e a existencia no interior
de masas de poboación cun poder adquisitivo nulo.
b) O comercio exterior.
Como xa adiantabamos, o comercio da periferia ten unha maior importancia, inflúe o feito de que o
transporte de mercadorías por barco sexa o máis rendible, loxicamente podemos deducir que case
todo este comercio internacional producíase nas zonas costeiras. Vexamos as dúas zonas coas que
se comerciaba principalmente:
- Comercio con Europa, baseábase fundamentalmente na tradicional exportación de la a Gran
Bretaña, ademais completábase coa venda de viños e augardentes a diversos países norteños e a
reexportación de produtos americanos. No capítulo das importacións vemos que se compraba
algodón fiado ou en rama procedente de Malta e produtos manufacturados de Gran Bretaña, Francia
e Holanda.
- O comercio con América baseouse ao principio no monopolio do porto de Cádiz. Máis tarde
concedeuse a liberdade de comercio con América e creouse unha zona de librecambio (zona sen
aduanas nin tarifas) entre América e España, loxicamente isto xerou un auxe do comercio que se
desenvolvía con preferencia desde os portos de Cádiz (50% do volume de intercambios), Santander,
Barcelona... Importante neste século é a minaría en América, a explotación da prata adquiriu uns
niveis descoñecidos, as minas máis famosas estaban no cerro de Potosí en Bolivia. Estes metais son
importantes para España porque grazas a eles equilíbrase o orzamento do Estado (diferenzas entre
ingresos e gastos) e a balanza comercial.
B) Sociedade.
1. Demografía.
A principios do século XVIII a poboación descendera a 6,5 millóns de habitantes, pero un
crecemento constante dóbraa a finais de século (entre 11 e 12 millóns). En canto á distribución
espacial da poboación podemos dicir que é bastante desigual, a Meseta quedou abandonada e a
poboación concéntrase na periferia; as zonas de maior densidade foron: Guipúscoa, Valencia,
Navarra, Galicia, Asturias, Cataluña... e as de menos A Mancha e Cuenca. Talvez a explicación
deste fenómeno haxa que buscalo no impulso comercial e industrial da zona costeira. A cidade máis
poboada era Madrid, aínda que se atopase no centro.
2. A estrutura da sociedade.
Os artífices das reformas e os seus partidarios son só unha reducida minoría. Durante o XVIII non
se logra, a pesar das reformas, reducir o número de campesiños e traballadores urbanos pobres, o
que supón entre un 80 e un 90% da poboación. A mobilidade social é nula, en Europa xa se
empezan a romper as fronteiras entre algúns estamentos, pero en España todo segue inmóbil.
a) A aristocracia.
Segue sendo rentista e recadando impostos, é dicir, nalgúns sentidos perviven aínda esquemas
feudais e os grandes señores teñen xurisdición moi ampla sobre grandes zonas do país. Os Borbóns
coa súa política centralista recortarían un gran número destes privilexios e provocarían o malestar
destes nobres ao declarar, ademais, compatible o título de nobreza coa posibilidade de traballar, o
traballo era considerado innoble até entón, esta idea en Europa facía tempo que desaparecera.
b) Os eclesiásticos.
Ingresar no clero era un medio de acceso rápido, ou polo menos de non morrerse de fame, accedíase
á cultura, ao poder e á riqueza. Como vemos fúndense neste estamento xentes de orixe nobre e de
orixe plebeo, aínda que loxicamente os primeiros acaparan os principais cargos, cargos que non
están pechados aos segundos e poidan chegar a eles en virtude da súa valía persoal. O número de
clérigos en España excedía amplamente os 250.000, unha cifra incrible e desproporcionada.
A Igrexa goza de enormes privilexios, non paga impostos e posúe o 25% da terra cultivable do país
á chegada dos Borbóns. Os reis ilustrados ven na Igrexa a un estamento culto que se opón ás súas
reformas e que ao controlar o ensino no país garante que os modelos tradicionais reprodúzanse
(controlan ideoloxicamente ao pobo a través da educación). O choque máis frontal darase en 1767
cando Carlos III expulse aos Xesuítas.
c) O campesiñado, sobre a situación dos campesiños e do campo falamos xa cumpridamente
no apartado de agricultura, ao calremitímonos.
d) A burguesía.
Vai aparecendo moi lentamente ao longo do século XVIII nas cidades. Estará formada por xentes de
clase media: funcionarios, militares, profesionais liberais e comerciantes enriquecidos (abundantes
nas zonas costeiras). A súa máxima aspiración é o ennobrecemento, así comprarán títulos ou se
emparentarán coa nobreza vella arruinada.
IV. A POLÍTICA EXTERIOR.
Pódense centrar en dúas liñas de actuación a política exterior dos Borbóns.
1. A política mediterránea.
O tratado de Utrecht prohibía que os reis Borbóns españois recuperasen Nápoles, Sicilia e o resto
das posesións italianas; con todo, Felipe V tenta a súa reconquista, desembarca en Nápoles onde
conta co apoio local, pero Inglaterra forma a Cuádrupla Alianza e a escuadra española é derrotada
en cabo Pessaro, a pesar de consolidar a conquista Felipe V tense que retirar.
Con Felipe V inícianse tamén os Pactos de Familia con Francia, á que se apoia nas guerras
europeas, case sempre se subordina a política exterior española á francesa, e, ás veces, Francia asina
a paz sen contar con España. A pesar de todo, en 1748 conséguese que Carlos III reine en Nápoles,
reino que terá que deixar para suceder en España ao seu medio irmán Fernando VI, rei que,
devandito sexa de paso, mantén a neutralidade española en todos os terreos.
2. A política atlántica.
Desenvólvese con Carlos III, que ao principio se mantén neutral, pero ante o ascenso inglés ten que
pararlles os pés e asinar con Francia o Terceiro Pacto de Familia. Nesta fronte os ingleses vencen e
polo Tratado de París de 1763 (que foi un desastre para Francia xa que perdeu o Canadá) os ingleses
entregan Manila e A Habana, cidades arrebatadas a España, pero España perde temporalmente
Florida.
O desquite español virá ao apoiar aos rebeldes americanos na súa loita pola independencia de
Inglaterra, tanto España como Francia apoiarán económica e militarmente a independencia dos
Estados Unidos, e a influencia española será decisiva sobre esa nova nación. Polo Tratado de
Versalles de 1776 España recupera Florida, Menorca e Sacramento, pero non consegue Xibraltar a
pesar dos seus esforzos.
V. A ILUSTRACIÓN EN ESPAÑA
O século XVIII foi chamado o século da Razón ou das Luces. A Ilustración é un movemento
filosófico e cultural que se estende por Europa, os seus puntos principais son: a crítica contra todo,
o someter todo á análise da deusa razón, cuestionar os argumentos relixiosos e o poder da Igrexa, o
home debe aspirar a ser libre e feliz, no político teñen que haber división de poderes... Andando o
tempo estas ideas e outras parecidas serían a base da Revolución Francesa.
1. Os ilustrados españois.
A súa idea principal é sacar a España da súa decadencia e as solucións que propoñen atópanse
dentro do marco reformista e baséase nas ideas de reforma e progreso. Como adiantabamos antes os
partidarios das reformas eran só un 2% da poboación.
2. As ideas dos ilustrados.
Obxectivo fundamental dos ilustrados españois foi acabar coa decadencia española, cuxa causa é
fundamentalmente económica, polo que hai que reformar a economía mediante varias actuacións:
· Desenvolvendo as ciencias útiles consideradas como base para a renovación tecnolóxica e o
rexurdir económico, por tanto hai que reformar o ensino. En xeral critícase o teórico en favor da
ciencia aplicada.
· Análise crítica da estrutura económica e social do país.
· Interese dos ilustrados españois por coñecer as teorías políticas europeas, sobre todo a nova
maneira de concibir e xustificar o poder do rei (Rousseau e o Contrato Social, Montesquieu e a
separación de poderes...).
3. Os ilustrados e a monarquía: o despotismo ilustrado.
A monarquía vaise a apoiar nas ideas destes homes para transformar o país, pero das ideas
ilustradas toman só o que lles interesa, a idea de razón ía en contra da idea de rei pola graza de
Deus. O poder real xustificarase a través dos escritos de varios ilustrados franceses, Rousseau di
que o poder do rei non lle vén de Deus, o rei goberna porque desde tempos inmemoriais a sociedade
sente a necesidade de ser gobernada e establece un pacto cos primeiros gobernantes. Os reis
gobernaban a través do despotismo ilustrado, é dicir, seguían tendo o mesmo poder que en épocas
anteriores (é un déspota, un rei con poderes absolutos) pero agora a súa máxima preocupación é o
progreso e o benestar dos seus súbditos, pero sen preguntarlles a eles, o pobo é menor de idade
desde o punto de vista político, isto resúmense na famosa frase de todo para o pobo pero sen o
pobo.
Da Ilustración parte todo o pensamento moderno, a idea de razón, de crítica contra todo e, en parte,
tamén a idea de democracia, parlamento, división de poderes... estas ideas ilustradas triunfarían coa
Revolución Francesa e o liberalismo.
VI. CARACTERÍSTICAS DO ANTIGO RÉXIME.
1. Definición e trazos económicos, sociais e políticos.
O Antigo Réxime é o sistema económico, social e político, que se deu en Europa durante a Idade
Moderna, séculos XVI, XVII e XVIII, e que sería substituído polo novo réxime tras o triunfo das
revolucións liberais. En España o Antigo Réxime conformouse cos Reis Católicos e cunha
abundante herdanza medieval, percorreu os séculos XVI, XVII, e XVIII e foi substituído polo
réxime liberal xa no século XIX. Pasemos agora a estudar as características máis significativas do
Antigo Réxime nos aspectos económicos, sociais e políticos.
No económico a base da economía é a agricultura, pero unha agricultura pobre e estancada que,
salvo nalgúns lugares, está ancorada na Idade Media e onde a escasa produción a duras penas chega
para alimentar á poboación. Son frecuentes as revoltas e fames negras como consecuencia das
malas colleitas que fan subir os prezos dos cereais, o alimento básico, esa situación coñécese como
crise de subsistencias. E a miúdo teñen implicacións políticas (motín de Esquilache). No campo
vive entre un 80 e un 90% da poboación e as terras pertencen á nobreza e o clero principalmente. A
industria séguese apoiando nos gremios de orixe medieval, onde unha férrea organización marcaba
os prezos e beneficios e onde a idea de competencia estaba excluída. O traballo faise a man e, do
mesmo xeito que na agricultura, as innovacións técnicas son moi escasas e a produtividade é moi
baixa. Fronte aos gremios empezan a aparecer algunhas formas capitalistas (idea de beneficio,
competencia,...) pero fóra das cidades. Os donos dos talleres e centros produtivos son os burgueses
e en España son escasos, ou ben son de propiedade estatal (manufacturas reais). Por último o
comercio é moi limitado. Os reis gravan de forma desproporcionada os intercambios comerciais,
vendo niso unha forma rápida de obter ingresos, pero freando así os intercambios comerciais. En
España o comercio dáse sobre todo nas zonas costeiras, pero no interior non existe unha efectiva
rede de transportes e cada comarca ten que autoabastecerse, non existe, por tanto, un mercado
nacional integrado que xere intercambios desde puntos afastados, e a nivel rexional só Cataluña
logrou un mercado integrado. A existencia dun gran número de campesiños pobres e de pouco
poder adquisitivo non atrae tampouco na Meseta a chegada de produtos doutras zonas. Só Madrid é
un foco de atracción para os comerciantes. O comercio está tamén en mans dos burgueses, que
desconfían profundamente das leis que frean a súa expansión e aspiran a suprimilas.
No social dáse unha sociedade estamental, unha herdanza medieval, onde hai dous estamentos
privilexiados (nobreza e clero) e un estamento non privilexiado (terceiro estado, onde se inclúen o
campesiñado e a burguesía). Ao dicir privilexiados queremos dicir que os membros deses grupos
non pagan impostos, non teñen as mesmas obrigacións que os campesiños, teñen reservados os
empregos públicos, gozan de prestixio social, e son os propietarios de case todas as terras. Como
vemos é unha sociedade tremendamente desigual. O clero goza de todas esas prerrogativas e teme
os ventos de cambio que veñen coa Ilustración. A nobreza ten a gala non traballar, motivo de
orgullo até o século XVIII, pero ao non ter en España unha mentalidade produtiva adoita darse o
caso de caer na ruína. Estes dous estamentos son os donos das terras e viven das rendas que lles
pagan os campesiños por cultivar os campos. Fronte a eles atopamos ao terceiro estado. Dentro del
está o campesiñado inculto e analfabeto, fortemente tradicionalista, adoutrinado pola Igrexa e
reticente a calquera idea de cambio. Cousa distinta é a burguesía, grupo social reducido en número
pero moi culto e rico, verdadeiro motor económico do país, queren acabar cun sistema que lles
prexudica; a Ilustración daralles as ferramentas para loitar contra o Antigo Réxime e serán os
protagonistas dos réximes liberais.
No político os reis acaparan todo o poder político (executivo, lexislativo e xudicial). Os Reis
Católicos inauguran a monarquía autoritaria que se continúa ao longo de todo o século XVI e o seu
poder chega a todos os lugares a través dunha complexa burocracia. No XVII dáse a monarquía
absoluta onde os reis aumentan aínda máis o seu poder ao xustificar este como outorgado por Deus
(monarquía de orixe divina). No XVIII o poder real segue sendo o mesmo pero cambia a
xustificación dese poder, xa non se utiliza o argumento relixioso, senón os ideais da razón e da
Ilustración, en España é Carlos III o monarca máis representativo do que se deu en chamar
despotismo ilustrado, o rei controla todo co obxectivo de buscar a prosperidade e a felicidade dos
seus súbditos, pero sen preguntarlles a eles, iso queda plasmado na famosa frase de todo para o
pobo pero sen o pobo.
O edificio do Antigo Réxime empeza a desaparecer coa independencia de EEUU (1776), sufrirá un
duro golpe coa revolución francesa (1789) e acabará desaparecendo en gran parte dos países
europeos ao longo da primeira metade do século XIX e en España durante o reinado de Isabel II.

Fonte: http://bachiller.sabuco.com/historia/hespana.htm