Anda di halaman 1dari 23

SERAT WEDHATAMA

PANGKUR (Sembah Raga/Syariat)

1 Mingkar mingkuring angkara, Meredam nafsu angkara dalam diri,

Akarana karanan mardi siwi, Hendak berkenan mendidik putra-putri

Sinawung resmining kidung, Tersirat dalam indahnya tembang,

Sinuba sinukarta, dihias penuh variasi,

Mrih kretarta pakartining ngelmu agar menjiwai hakekat ilmu luhur,


luhung
yang berlangsung di tanah Jawa (nusantara)
Kang tumrap neng tanah Jawa,
agama sebagai “pakaian” kehidupan.
Agama ageming aji.
2 Jinejer neng Wedatama Disajikan dalam serat Wedhatama,

Mrih tan kemba kembenganing agar jangan miskin pengetahuan


pambudi
walaupun sudah tua pikun
Mangka nadyan tuwa pikun
jika tidak memahami rasa sejati (batin)
Yen tan mikani rasa,
niscaya kosong tiada berguna
yekti sepi asepa lir sepah, samun,
bagai ampas, percuma sia-sia,
Samangsane pasamuan
di dalam setiap pertemuan
Gonyak ganyuk nglilingsemi.
sering bertindak ceroboh memalukan.
3 Nggugu karsaning priyangga, Mengikuti kemauan sendiri,

Nora nganggo peparah lamun Bila berkata tanpa dipertimbangkan (asal bunyi),
angling,
Namun tak mau dianggap bodoh,
Lumuh ing ngaran balilu,
Selalu berharap dipuji-puji.
Uger guru aleman,
(sebaliknya) Ciri orang yang sudah
Nanging janma ingkang wus memahami (ilmu sejati) tak bisa ditebak
waspadeng semu
berwatak rendah hati,
Sinamun ing samudana,
selalu berprasangka baik.
Sesadon ingadu manis
4 Si pengung nora nglegawa, (sementara) Si dungu tidak menyadari,

Sangsayarda deniro cacariwis, Bualannya semakin menjadi jadi,

Ngandhar-andhar angendhukur, ngelantur bicara yang tidak-tidak,


Kandhane nora kaprah,
Bicaranya tidak masuk akal,
saya elok alangka longkanganipun,
makin aneh tak ada jedanya.
Si wasis waskitha ngalah,
Lain halnya, Si Pandai cermat dan mengalah,
Ngalingi marang si pingging.
Menutupi aib si bodoh.
5 Mangkono ngelmu kang nyata, Demikianlah ilmu yang nyata,

Sanyatane mung weh reseping ati, Senyatanya memberikan ketentraman hati,

Bungah ingaran cubluk, Tidak merana dibilang bodoh,

Sukeng tyas yen denina, Tetap gembira jika dihina

Nora kaya si punggung anggung Tidak seperti si dungu yang selalu sombong,
gumrunggung
Ingin dipuji setiap hari.
Ugungan sadina dina
Janganlah begitu caranya orang hidup.
Aja mangkono wong urip.
6 Urip sepisan rusak, Hidup sekali saja berantakan,

Nora mulur nalare ting saluwir, Tidak berkembang, pola pikirnya carut marut.

Kadi ta guwa kang sirung, Umpama goa gelap menyeramkan,

Sinerang ing maruta, Dihembus angin,

Gumarenggeng anggereng Suaranya gemuruh menggeram,

Anggung gumrunggung, berdengung

Pindha padhane si mudha, Seperti halnya watak anak muda

Prandene paksa kumaki. masih pula berlagak congkak


7 Kikisane mung sapala, Tujuan hidupnya begitu rendah,

Palayune ngendelken yayah wibi, Maunya mengandalkan orang tuanya,

Bangkit tur bangsaning luhur, Yang terpandang serta bangsawan


Lha iya ingkang rama, Itu kan ayahmu !

Balik sira sarawungan bae durung Sedangkan kamu kenal saja belum,

Mring atining tata krama, akan hakikatnya tata krama

Nggon anggon agama suci. dalam ajaran yang suci


8 Socaning jiwangganira, Cerminan dari dalam jiwa raga mu,

Jer katara lamun pocapan pasthi, Nampak jelas walau tutur kata halus,

Lumuh asor kudu unggul, Sifat pantang kalah maunya menang sendiri

Semengah sesongaran, Sombong besar mulut

Yen mangkono keno ingaran Bila demikian itu, disebut orang yang terlena
katungkul,
Puas diri berlagak tinggi
Karem ing reh kaprawiran,
Tidak baik itu nak !
Nora enak iku kaki.
9 Kekerane ngelmu karang, Di dalam ilmu yang dikarang-karang
(sihir/rekayasa)
Kekarangan saking bangsaning gaib,
Rekayasa dari hal-hal gaib
Iku boreh paminipun,
Itu umpama bedak.
Tan rumasuk ing jasad,
Tidak meresap ke dalam jasad,
Amung aneng sajabaning daging
kulup, Hanya ada di kulitnya saja nak

Yen kapengok pancabaya, Bila terbentur marabahaya,

Ubayane mbalenjani. bisanya menghindari.


10 Marma ing sabisa-bisa, Karena itu sebisa-bisanya,

Bebasane muriha tyas basuki, Upayakan selalu berhati baik

Puruita-a kang patut, Bergurulah secara tepat

Lan traping angganira, Yang sesuai dengan dirimu

Ana uga angger ugering kaprabun, Ada juga peraturan dan pedoman bernegara,

Abon aboning panembah, Menjadi syarat bagi yang berbakti,

Kang kambah ing siyang ratri. yang berlaku siang malam.


11 Iku kaki takok-eno, Itulah nak, tanyakan

marang para sarjana kang martapi Kepada para sarjana yang menimba ilmu

Mring tapaking tepa tulus, Kepada jejak hidup para suri tauladan yang benar,

Kawawa nahen hawa, dapat menahan hawa nafsu

Wruhanira mungguh sanyataning Pengetahuanmu adalah senyatanya ilmu,


ngelmu
Yang tidak harus dikuasai orang tua,
Tan mesthi neng janma wredha
Bisa juga bagi yang muda atau miskin, nak !
Tuwin mudha sudra kaki.
12 Sapantuk wahyuning Gusti Allah, Siapapun yang menerima wahyu Tuhan,

Gya dumilah mangulah ngelmu Dengan cermat mencerna ilmu tinggi,


bangkit,
Mampu menguasai ilmu kasampurnan,
Bangkit mikat reh mangukut,
Kesempurnaan jiwa raga,
Kukutaning jiwangga,
Bila demikian pantas disebut “orang tua”.
Yen mengkono kena sinebut wong
sepuh, Arti “orang tua” adalah tidak dikuasai hawa
nafsu
Lire sepuh sepi hawa,
Paham akan dwi tunggal (menyatunya sukma
Awas roroning atunggil dengan Tuhan)
13 Tan samar pamoring sukma, Tidak lah samar sukma menyatu
Sinuksmaya winahya ing ngasepi,
meresap terpatri dalam keheningan semadi,
Sinimpen telenging kalbu,
Diendapkan dalam lubuk hati
Pambukaning warana,
menjadi pembuka tabir,
Tarlen saking liyep layaping aluyup,
berawal dari keadaan antara sadar dan tiada
Pindha pesating sumpena,
Seperti terlepasnya mimpi
Sumusuping rasa jati.
Merasuknya rasa yang sejati.
14 Sejatine kang mangkana, Sebenarnya ke-ada-an itu merupakan anugrah
Tuhan,
Wus kakenan nugrahaning Hyang
Widhi, Kembali ke alam yang mengosongkan,

Bali alaming ngasuwung, tidak mengumbar nafsu duniawi,


Tan karem arameyan, yang bersifat kuasa menguasai. Kembali ke asal
muasalmu
Ingkang sipat wisesa winisesa wus,
Mulih mula ulanira. Mulane wong Oleh karena itu,
anom sami.
wahai anak muda sekalian…
SINOM (Sembah Cipta/Kalbu/Tarekat)
15 Nulada laku utama Contohlah perilaku utama,

Tumrape wong Tanah jawi, bagi kalangan orang Jawa (Nusantara),

Wong agung ing Ngeksiganda, orang besar dari Ngeksiganda (Mataram),

Panembahan Senopati, Panembahan Senopati,

Kepati amarsudi, yang tekun, mengurangi hawa nafsu, dengan jalan


prihatin (bertapa),
Sudane hawa lan nepsu,
serta siang malam
Pinepsu tapa brata,
selalu berkarya membuat hati tenteram bagi
Tanapi ing siyang ratri, sesama (kasih sayang)

Amamangun karyenak tyasing


sesama.
16 Samangsane pasamuan, mamangun Dalam setiap pergaulan,
marta martani,
membangun sikap tahu diri.
Sinambi ing saben mangsa,
Setiap ada kesempatan,
Kala kalaning asepi,
Di saat waktu longgar,
Lelana teki-teki,
mengembara untuk bertapa,
Nggayuh geyonganing kayun,
menggapai cita-cita hati,
Kayungyun eninging tyas,
hanyut dalam keheningan kalbu.
Sanityasa pinrihatin,
Senantiasa menjaga hati untuk prihatin (menahan
Puguh panggah cegah dhahar lawan hawa nafsu),
nendra.
dengan tekad kuat, membatasi makan dan tidur.
17 Saben mendra saking wisma, Setiap mengembara meninggalkan rumah (istana),

Lelana lalading sepi, berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa nafsu),

Ngingsep sepuhing supana, menghirup tingginya ilmu,

Mrih pana pranaweng kapti, agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati.
Tis tising tyas marsudi, Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun,

Mardawaning budya tulus, memperdayakan akal budi

Mesu reh kasudarman, menghayati cinta kasih,

Neng tepining jalanidhi, ditepinya samudra.

Sruning brata kataman wahyu Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika


dyatmika. (hidup yang sejati).
18 Wikan wengkoning samodra, Memahami kekuasaan di dalam samodra
seluruhnya sudah dijelajahi,
Kederan wus den ideri,
“kesaktian” melimputi indera
Kinemat kamot hing driya,
Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi,
Rinegan segegem dadi, berhasil berkuasa,

Dumadya angratoni, Kangjeng Ratu Kidul,

Nenggih Kangjeng Ratu Kidul, Naik menggapai awang-awang,

Ndedel nggayuh nggegana, (kemudian) datang menghadap dengan penuh


hormat,
Umara marak maripih,
kepada Wong Agung Ngeksigondo.
Sor prabawa lan wong agung
Ngeksiganda
19 Dahat denira aminta, Memohon dengan sangat lah beliau,

Sinupeket pangkat kanthi, agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam
gaib,
Jroning alam palimunan, ing
pasaban saben sepi, tempatnya berkelana setiap sepi.

Sumanggem anyanggemi, Bersedialah menyanggupi,

Ing karsa kang wus tinamtu, kehendak yang sudah digariskan.

Pamrihe mung aminta, Harapannya hanyalah meminta

Supangate teki-teki, restu dalam bertapa,

Nora ketang teken janggut suku Meski dengan susah payah.


jaja.
20 Prajanjine abipraya, Perjanjian sangat mulia,

Saturun-turuning wuri, untuk seluruh keturunannya di kelak kemudian


Mangkono trahing ngawirya, hari.

Yen amasah mesu budi, Begitulah seluruh keturunan orang luhur,

Dumadya glis dumugi, bila mau mengasah akal budi

Iya ing sakarsanipun, akan cepat berhasil,

Wong agung Ngeksiganda, apa yang diharapkan orang besar Mataram,


anugerahnya hingga kelak dapat mengalir di
Nugrahane prapteng mangkin, seluruh darah keturunannya, dapat memiliki
wibawa.
Trah tumerah dharahe padha
wibawa.
21 Ambawani tanah Jawa, Menguasai tanah Jawa (Nusantara),

Kang padha jumeneng aji, yang menjadi raja (pemimpin),

Satriya dibya sumbaga, satria sakti tertermasyhur,

Tan lyan trahing Senopati, tak lain keturunan Senopati,

Pan iku pantes ugi, hal ini pantas pula

Tinelad labetipun, sebagai tauladan budi pekertinya,

Ing sakuwasanira, Sebisamu, terapkan di zaman nanti,

Enake lan jaman mangkin, Walaupun tidak bisa

Sayektine tan bisa ngepleki kuna. persis sama seperti di masa silam.
22 Lowung kalamun tinimbang, Mending bila dibanding orang hidup tanpa
prihatin,
Ngaurip tanpa prihatin,
namun di masa yang akan datang (masa kini),
Nanging ta ing jaman mangkya,
yang digemari anak muda,
Pra mudha kang den karemi,
meniru-niru nabi, rasul utusan Tuhan,
Manulad nelad nabi,
yang hanya dipakai untuk menyombongkan diri,
Nayakengrat gusti rasul,
setiap akan bekerja singgah dulu di masjid,
Anggung ginawe umbag,
Mengharap mukjizat agar mendapat derajat (naik
Saben seba mampir masjid, pangkat).

Ngajab-ajab tibaning mukjijat


drajat.
23 Anggung anggubel sarengat, Hanya memahami sariat (kulitnya) saja, sedangkan
hakekatnya tidak dikuasai,
Saringane tan den wruhi,
Pengetahuan untuk memahami makna dan suri
Dalil dalaning ijemak, tauladan tidaklah mumpuni

Kiyase nora mikani, Mereka lupa diri, (tidak sadar)

Ketungkul mungkul sami, bersikap berlebih-lebihan di masjid besar,

Bengkrakan mring masjid agung, Bila membaca khotbah

Kalamun maca kutbah, berirama gaya dandanggula (menghanyutkan hati),

Lelagone Dandanggendis, suara merdu bergema gaya palaran


(lantang bertubi-tubi).
Swara arum ngumandhang cengkok
palaran
24 Lamun sira paksa nulad, Jika kamu memaksa meniru,

Tuladhaning Kangjeng Nabi, tingkah laku `Kanjeng Nabi,

O, ngger kadohan panjangkah, Oh, nak terlalu naif,

Wateke tan betah kaki, Biasanya tak akan betah nak,

Rehne ta sira Jawi, Karena kamu itu orang Jawa,

Sathithik bae wus cukup, sedikit saja sudah cukup.

Aywa guru aleman, Janganlah sekedar mencari sanjungan,

Nelad kas ngepleki pekih, Mencontoh-contoh mengikuti fiqih,

Lamun pangkuh pangangkah yekti apabila mampu,


karahmat.
memang ada harapan mendapat rahmat.
25 Naging enak ngupa boga, Tetapi seyogyanya mencari nafkah,

Reh ne ta tinitah langip, Karena diciptakan sebagai makhluk lemah,

Apata suweting Nata, Apakah mau mengabdi kepada raja,

Tani tanapi agrami, Bercocok tanam atau berdagang,

Mangkono mungguh mami, Begitulah menurut pemahamanku,

Padune wong dahat cubluk, Sebagai orang yang sangat bodoh,


Durung wruh cara arab, Belum paham cara Arab,

Jawaku wae tan ngenting, Tata cara Jawa saja tidak mengerti,

Parandene paripaksa mulang putra. Namun memaksa diri mendidik anak.


26 Saking duk maksih taruna, Dikarenakan waktu masih muda,

Sadhela wus anglakoni, Keburu menempuh belajar pada agama,

Aberag marang agama, Berguru menimba ilmu pada yang haji, maka yang
terpendam dalam hatiku, menjadi
Maguru anggering kaji,
sangat takut akan hari kemudian,
Sawadine tyas mami,
Keadaan di akhir zaman,
Banget wedine ing mbesuk,
Tidak tuntas keburu “mengabdi”
Pranatan ngakir jaman,
Tidak sempat sembahyang terlanjur dipanggil.
Tan tutug kaselak ngabdi,

Nora kober sembahyang gya


tinimbalan.
27 Marang ingkang asung pangan, Kepada yang memberi makan,

Yen kesuwen den dukani, Jika kelamaan dimarahi,

Abubrah kawur tyas ingwang, Menjadi kacau balau perasaanku,

Lir kiyamat saben ari, Seperti kiyamat saban hari,

Bot Allah apa Gusti, Berat “Allah” atau “Gusti”,

Tambuh tambuh solahingsun, Bimbanglah sikapku,

Lawas lawas nggraita, Lama-lama berfikir,

Rehne ta suta priyayi, Karena anak turun priyayi,

Yen mamriha dadi kaum temah Bila ingin jadi juru doa (kaum) dapatlah nista,
nistha.
28 Tuwin ketip suragama, begitu pula jika aku menjadi pengurus dan juru
dakwah agama.
Pan ingsun nora winaris,
Karena aku bukanlah keturunannya,
Angur baya ngantepana,
Lebih baik memegang teguh
Pranatan wajibing urip,
Lampahan angluluri, aturan dan kewajiban hidup,

Kuna kumunanira, Menjalankan pedoman hidup

Kongsi tumekeng samangkin, warisan leluhur dari zaman dahulu kala hingga
kelak kemudian hari.
Kikisane tan lyan amung ngupa
boga. Ujungnya tidak lain hanyalah mencari nafkah.
29 Bonggan kan tan merlok-na, Salahnya sendiri yang tidak mengerti,

Mungguh ugering ngaurip, Paugeran orang hidup itu demikian seyogyanya,

Uripe lan tri prakara, hidup dengan tiga perkara;

Wirya arta tri winasis, Keluhuran (kekuasaan), harta (kemakmuran),


ketiga ilmu pengetahuan.
Kalamun kongsi sepi,
Bila tak satu pun dapat diraih dari ketiga perkara
Saka wilangan tetelu, itu,

Telas tilasing janma, habis lah harga diri manusia.

Aji godhong jati aking, Lebih berharga daun jati kering, akhirnya
mendapatlah derita, jadi pengemis dan terlunta.
Temah papa papariman ngulandara.
30 Kang wus waspadha ing patrap, Yang sudah paham tata caranya,

Manganyut ayat winasis, Menghayati ajaran utama,

Wasana wosing jiwangga, Jika berhasil merasuk ke dalam jiwa,

Melok tanpa aling-aling, akan melihat tanpa penghalang,

Kang ngalingi kalingling, Yang menghalangi tersingkir,

Wenganing rasa tumlawung, Terbukalah rasa sayup menggema.

Keksi saliring jaman, Tampaklah seluruh cakrawala,

Angelangut tanpa tepi, Sepi tiada bertepi,

Yeku ingaran tapa tapaking Hyang Yakni disebut “tapa tapaking Hyang Sukma”.
Suksma.
31 Mangkono janma utama, Demikianlah manusia utama,

Tuman tumanem ing sepi, Gemar terbenam dalam sepi (meredam nafsu),

Ing saben rikala mangsa, Di saat-saat tertentu,


Masah amemasuh budi, Mempertajam dan membersihkan budi,

Laire anetepi, Bermaksud memenuhi tugasnya sebagai satria,

Ing reh kasatriyanipun, berbuat susila rendah hati,

Susilo anor raga, pandai menyejukkan hati pada sesama,

Wignya met tyasing sesami, itulah sebenarnya yang disebut menghayati agama.

Yeku aran wong barek berag


agama.
32 Ing jaman mengko pan ora, Di zaman kelak tiada demikian,

Arahe para taruni, sikap anak muda bila mendapat petunjuk nyata,

Yen antuk tuduh kang nyata, tidak pernah dijalani,

Nora pisan den lakoni, Lalu hanya menuruti kehendaknya,

Banjur njujurken kapti, Kakeknya akan diajari,

Kakekne arsa winuruk, dengan mengandalkan gurunya,

Ngandelken gurunira, yang dianggap pandita negara yang pandai,

Panditane praja sidik, serta sudah menguasai makrifat.

Tur wus manggon pamucunge

Mring makripat

PUCUNG (Sembah Jiwa/Hakekat)


33 Ngelmu iku Ilmu (hakekat) itu

Kalakone kanthi laku diraih dengan cara menghayati dalam setiap


perbuatan,
Lekase lawan kas
dimulai dengan kemauan.
Tegese kas nyantosani
Artinya, kemauan membangun kesejahteraan
Setya budaya pangekese dur terhadap sesama,
angkara
Teguh membudi daya

Menaklukkan semua angkara


34 Angkara gung Nafsu angkara yang besar

Neng angga anggung gumulung ada di dalam diri, kuat menggumpal, menjangkau
hingga tiga zaman, jika dibiarkan berkembang
Gegolonganira akan

Triloka lekeri kongsi berubah menjadi gangguan.

Yen den umbar ambabar dadi


rubeda.
35 Beda lamun kang wus sengsem Berbeda dengan yang sudah menyukai dan
menjiwai,
Reh ngasamun
Watak dan perilaku memaafkan
Semune ngaksama
pada sesama
Sasamane bangsa sisip
selalu sabar berusaha
Sarwa sareh saking mardi
martatama menyejukkan suasana,
36 Taman limut Dalam kegelapan.

Durgameng tyas kang weh limput Angkara dalam hati yang menghalangi,

Karem ing karamat Larut dalam kesakralan hidup,

Karana karoban ing sih Karena temggelam dalam samodra kasih sayang,
kasih sayang sukma (sejati) tumbuh berkembang
Sihing sukma ngrebda saardi sebesar gunung
pengira
37 Yeku patut tinulat tulat tinurut Itulah yang pantas ditiru, contoh yang patut diikuti

Sapituduhira, seperti semua nasehatku.

Aja kaya jaman mangkin Jangan seperti zaman nanti

Keh pra mudha mundhi diri Banyak anak muda yang menyombongkan diri
dengan hafalan ayat
Rapal makna
38 Durung becus kesusu selak besus Belum mumpuni sudah berlagak pintar.

Amaknani rapal Menerangkan ayat

Kaya sayid weton mesir seperti sayid dari Mesir

Pendhak pendhak angendhak Setiap saat meremehkan kemampuan orang lain.

Gunaning jalma
39 Kang kadyeku Yang seperti itu

Kalebu wong ngaku aku termasuk orang mengaku-aku

akale alangka Kemampuan akalnya dangkal

Elok Jawane denmohi Keindahan ilmu Jawa malah ditolak.

Paksa langkah ngangkah met Sebaliknya, memaksa diri mengejar ilmu di


Mekah,
Kawruh ing Mekah
40 Nora weruh tidak memahami

rosing rasa kang rinuruh hakekat ilmu yang dicari,

lumeketing angga sebenarnya ada di dalam diri.

anggere padha marsudi Asal mau berusaha

kana kene kaanane nora beda sana sini (ilmunya) tidak berbeda,
41 Uger lugu Asal tidak banyak tingkah,

Den ta mrih pralebdeng kalbu agar supaya merasuk ke dalam sanubari.

Yen kabul kabuka Bila berhasil, terbuka derajat kemuliaan hidup


yang sebenarnya.
Ing drajat kajating urip
Seperti yang telah tersirat dalam tembang sinom
Kaya kang wus winahya sekar (di atas).
srinata
42 Basa ngelmu Yang namanya ilmu, dapat berjalan bila sesuai
dengan cara pandang kita.
Mupakate lan panemune
Dapat dicapai dengan usaha yang gigih.
Pasahe lan tapa
Bagi satria tanah Jawa,
Yen satriya tanah Jawi
dahulu yang menjadi pegangan adalah tiga perkara
Kuna kuna kang ginilut tripakara yakni;
43 Lila lamun kelangan nora gegetun Ikhlas bila kehilangan tanpa menyesal,

Trima yen ketaman Sabar jika hati disakiti sesama,

Sakserik sameng dumadi Ketiga ; lapang dada sambil

Tri legawa nalangsa srah ing berserah diri pada Tuhan.


Bathara
44 Bathara gung Tuhan Maha Agung

Inguger graning jajantung diletakkan dalam setiap hela nafas

Jenek Hyang wisesa Menyatu dengan Yang Mahakuasa

Sana pasenedan suci Teguh mensucikan diri

Nora kaya si mudha mudhar Tidak seperti yang muda,


angkara
mengumbar nafsu angkara.
45 Nora uwus Tidak henti hentinya

Kareme anguwus uwus gemar mencaci maki.

Uwose tan ana Tanpa ada isinya

Mung janjine muring muring kerjaannya marah-marah

Kaya buta buteng betah anganiaya seperti raksasa; bodoh, mudah marah dan
menganiaya sesama.
46 Sakeh luput Semua kesalahan

Ing angga tansah linimput dalam diri selalu ditutupi,

Linimpet ing sabda ditutup dengan kata-kata

Narka tan ana udani mengira tak ada yang mengetahui,

Lumuh ala ardane ginawa gada bilangnya enggan berbuat jahat

padahal tabiat buruknya membawa kehancuran.


47 Durung punjul Belum cakap ilmu

Ing kawruh kaselak jujul Buru-buru ingin dianggap pandai.

Kaseselan hawa Tercemar nafsu selalu merasa kurang,

Cupet kapepetan pamrih dan tertutup oleh pamrih,

tangeh nedya anggambuh sulit untuk manunggal pada Yang Mahakuasa.

mring Hyang Wisesa


GAMBUH (Langkah Catur Sembah)
48 Samengko ingsun tutur Kelak saya bertutur,

Sembah catur supaya lumuntur Empat macam sembah supaya dilestarikan;

Dhihin raga, cipta, jiwa, rasa, kaki Pertama; sembah raga, kedua; sembah cipta,
ketiga; sembah jiwa, dan keempat; sembah rasa,
Ing kono lamun tinemu anakku !

Tandha nugrahaning Manon Di situlah akan bertemu dengan

pertanda anugrah Tuhan.


49 Sembah raga punika Sembah raga adalah

Pakartine wong amagang laku Perbuatan orang yang lagi magang “olah batin”

Susucine asarana saking warih Menyucikan diri dengan sarana air,

Kang wus lumrah limang wektu Yang sudah lumrah misalnya lima waktu

Wantu wataking weweton Sebagai rasa menghormat waktu


50 Inguni uni durung Zaman dahulu belum

Sinarawung wulang kang sinerung pernah dikenal ajaran yang penuh tabir,

Lagi iki bangsa kas ngetokken Baru kali ini ada orang menunjukkan hasil rekaan,
anggit
memamerkan ke-bisa-an nya
Mintokken kawignyanipun
amalannya aneh aneh
Sarengate elok elok
51 Thithik kaya santri Dul Kadang seperti santri “Dul” (gundul)

Gajeg kaya santri brai kidul Bila tak salah, seperti santri wilayah selatan

Saurute Pacitan pinggir pasisir Sepanjang Pacitan tepi pantai


Ewon wong kang padha nggugu Ribuan orang yang percaya.

Anggere padha nyalemong Asal-asalan dalam berucap


52 Kasusu arsa weruh Keburu ingin tahu,

Cahyaning Hyang kinira yen karuh cahaya Tuhan dikira dapat ditemukan,

Ngarep arep urub arsa den kurebi Menanti-nanti besar keinginan (mendapatkan
anugrah) namun gelap mata
Tan wruh kang mangkono iku
Orang tidak paham yang demikian itu
Akale kaliru enggon
Nalarnya sudah salah kaprah
53 Yen ta jaman rumuhun Bila zaman dahulu,

Tata titi tumrah tumaruntun Tertib teratur runtut harmonis

Bangsa srengat tan winor lan laku sariat tidak dicampur aduk dengan olah batin,
batin
jadi tidak membuat bingung
Dadi nora gawe bingung
bagi yang menyembah Tuhan
Kang padha nembah Hyang Manon
54 Lire sarengat iku Sesungguhnya sariat itu

Kena uga ingaran laku dapat disebut olah, yang bersifat ajeg dan tekun.

Dhingin ajeg kapindone ataberi Anakku, hasil sariat adalah dapat menyegarkan
badan
Pakolehe putraningsun
agar lebih baik,
Nyenyeger badan mrih kaot
55 Wong seger badanipun badan, otot, daging, kulit dan tulang sungsumnya
menjadi segar,
Otot daging kulit balung sungsum
Mempengaruhi darah, membuat tenang di hati.
Tumrah ing rah memarah
Ketenangan hati membantu
Antenging ati
Membersihkan kekusutan batin
Antenging ati nunungku

Angruwat ruweding batos


56 Mangkono mungguh ingsun Begitulah menurut ku !

Ananging ta sarehne asnafun Tetapi karena orang itu berbeda-beda,

Beda beda panduk pandhuming Beda pula garis nasib dari Tuhan.
dumadi Sebenarnya tidak cocok

Sayektine nora jumbuh tekad yang pada dijalankan itu

Tekad kang padha linakon


57 Nanging ta paksa tutur Namun terpaksa memberi nasehat

Rehne tuwa tuwase mung catur Karena sudah tua kewajibannya hanya memberi
petuah.
Bok lumuntur lantaraning reh utami
Siapa tahu dapat lestari menjadi pedoman tingkah
Sing sapa temen tinemu laku utama.

Nugraha geming kaprabon Barang siapa bersungguh-sungguh akan

mendapatkan anugrah kemuliaan dan kehormatan.


58 Samengko sembah kalbu Nantinya, sembah kalbu itu

Yen lumintu uga dadi laku jika berkesinambungan juga menjadi olah
spiritual.
Laku agung kang kagungan Narapati
Olah (spiritual) tingkat tinggi yang dimiliki Raja.
Patitis tetesing kawruh
Tujuan ajaran ilmu ini;
Meruhi marang kang momong
untuk memahami yang mengasuh diri (guru
sejati/pancer)
59 Sucine tanpa banyu Bersucinya tidak menggunakan air

Mung nyunyuda mring hardaning Hanya menahan nafsu di hati


kalbu
Dimulai dari perilaku yang tertata, teliti dan hati-
Pambukane tata titi ngati ati hati (eling dan waspada)

Atetep telaten atul Teguh, sabar dan tekun,

Tuladan marang waspaos semua menjadi watak dasar,

Teladan bagi sikap waspada.


60 Mring jatining pandulu Dalam penglihatan yang sejati,

Panduk ing ndon dedalan satuhu Menggapai sasaran dengan tata cara yang benar.

Lamun lugu legutaning reh maligi Biarpun sederhana tatalakunya dibutuhkan


konsentrasi
Lageane tumalawung
Sampai terbiasa mendengar suara sayup-sayup
Wenganing alam kinaot dalam keheningan
Itulah, terbukanya “alam lain”
61 Yen wus kambah kadyeku Bila telah mencapai seperti itu,

Sarat sareh saniskareng laku Saratnya sabar segala tingkah laku.

Kalakone saka eneng ening eling Berhasilnya dengan cara;

Ilanging rasa tumlawung Membangun kesadaran, mengheningkan


cipta, pusatkan fikiran kepada energi Tuhan.
Kono adiling Hyang Manon
Dengan hilangnya rasa sayup-sayup, di situlah
keadilan Tuhan terjadi. (jiwa memasuki alam gaib
rahasia Tuhan)
62 Gagare ngunggar kayun Gugurnya jika menuruti kemauan jasad (nafsu)

Tan kayungyun mring ayuning Tidak suka dengan indahnya kehendak rasa sejati,
kayun
Jika merasakan keinginan yang tidak-tidak akan
Bangsa anggit yen ginigit nora dadi gagal.

Marma den awas den emut Maka awas dan ingat lah

Mring pamurunging kalakon dengan yang membuat gagal tujuan


63 Samengko kang tinutur Nanti yang diajarkan

Sembah katri kang sayekti katur Sembah ketiga yang sebenarnya diperuntukkan
kepada Hyang sukma (jiwa).
Mring Hyang Sukma sukmanen
saari ari Hayatilah dalam kehidupan sehari-hari

Arahen dipun kacakup Usahakan agar mencapai sembah jiwa ini anakku !

Sembaling jiwa sutengong


64 Sayekti luwih perlu Sungguh lebih penting, yang

Ingaranan pepuntoning laku disebut sebagai ujung jalan spiritual,

Kalakuwan tumrap kang bangsaning Tingkah laku olah batin, yakni


batin
menjaga kesucian dengan awas dan selalu ingat
Sucine lan awas emut akan alam nan abadi kelak.

Mring alaming lama maot


65 Ruktine ngangkah ngukut Cara menjaganya dengan menguasai, mengambil,
mengikat, merangkul erat tiga jagad yang dikuasai.
Ngiket ngruket triloka kakukut
Jagad besar tergulung oleh jagad kecil,
Jagad agung ginulung lan jagad alit
Den kandel kumadel kulup Pertebal keyakinanmu anakku !

Mring kelaping alam kono Akan kilaunya alam tersebut.


66 Kaleme mawi limut Tenggelamnya rasa melalui suasana “remang
berkabut”,
Kalamatan jroning alam kanyut
Mendapat firasat dalam alam yang
Sanyatane iku kanyatan kaki menghanyutkan,

Sejatine yen tan emut Sebenarnya hal itu kenyataan, anakku !

Sayekti tan bisa awor Sejatinya jika tidak ingat

Sungguh tak bisa “larut”


67 Pamete saka luyut Jalan keluarnya dari luyut (batas antara lahir dan
batin)
Sarwa sareh saliring panganyut
Tetap sabar mengikuti “alam yang
Lamun yitna kayitnan kang mitayani menghanyutkan”

Tarlen mung pribadinipun Asal hati-hati dan waspada yang menuntaskan


tidak lain hanyalah diri pribadinya
Kang katon tinonton kono
yang tampak terlihat di situ
68 Nging away salah surup Tetapi jangan salah mengerti

Kono ana sajatining urub Di situ ada cahaya sejati

Yeku urub pangareb uriping budi Ialah cahaya pembimbing,

Sumirat sirat narawung energi penghidup akal budi.

Kadya kartika katonton Bersinar lebih terang dan cemerlang,

tampak bagaikan bintang


69 Yeku wenganing kalbu Yaitu membukanya pintu hati

Kabukane kang wengku winengku Terbukanya yang kuasa-menguasai (antara


cahaya/nur dengan jiwa/roh).
Wewengkone wis kawengku neng
sireki Cahaya itu sudah kau (roh) kuasai

Nging sira uga kawengku Tapi kau (roh) juga dikuasai

Mring kang pindha kartika byor oleh cahaya yang seperti bintang cemerlang.
70 Samengko ingsun tutur Nanti ingsun ajarkan,

Gantya sembah ingkang kaping Beralih sembah yang ke empat.


catur Sembah rasa terasalah hakekat kehidupan.

Sembah rasa karasa wosing dumadi Terjadinya sudah tanpa petunjuk,

Dadine wis tanpa tuduh hanya dengan kesentosaan batin

Mung kalawan kasing batos


71 Kalamun durung lugu Apabila belum bisa membawa diri,

Aja pisan wani ngaku aku Jangan sekali-kali berani mengaku-aku,

Antuk siku kang mangkono iku kaki mendapat laknat yang demikian itu anakku !

Kena uga wenang muluk Artinya, seseorang berhak berkata apabila sudah
mengetahui dengan nyata.
Kalamun wus padha melok
72 Meloke ujar iku Menghayati pelajaran ini

Yen wus ilang sumelanging kalbu Bila sudah hilang keragu-raguan hati.

Amung kandel kumandel Hanya percaya dengan sungguh-sungguh kepada


takdir
Amarang ing takdir
itu harap diwaspadai, diingat,
Iku den awas den emut
dicermati bila ingin menguasai seluruhnya.
Den memet yen arsa momot
73 Pamoting ujar iku Melaksanakan petuah itu

Kudu santosa ing budi teguh sarta Harus kokoh budipekertinya


sabar tawekal legaweng ati
Teguh serta sabar
Trima lila ambeg sadu
tawakal lapang dada
Weruh wekasing dumados
Menerima dan ikhlas apa adanya sikapnya dapat
dipercaya

Mengerti “sangkan paraning dumadi”.


74 Sabarang tindak tanduk Segala tindak tanduk

Tumindake lan sakadaripun, dilakukan ala kadarnya,

Den ngaksama kasisipaning sesami, memberi maaf atas kesalahan sesama,

Sumimpanga ing laku dur, menghindari perbuatan tercela,

Hardaning budi kang ngrodon. (dan) watak angkara yang besar.


75 Dadya weruh iya dudu, Sehingga tahu baik dan buruk,

Yeku minangka pandaming kalbu, Demikian itu sebagai ketetapan hati,

Ingkang buka ing kijab bullah agaib, Yang membuka penghalang/tabir antara insan dan
Tuhan,
Sesengkeran kang sinerung,
Tersimpan dalam rahasia,
Dumunung telenging batos.
Terletak di dalam batin.
76 Rasaning urip iku, Rasa hidup itu

Krana momor pamoring sawujud, dengan cara manunggal dalam satu wujud,

Wujudollah sumrambah ngalam Wujud Tuhan meliputi alam semesta,


sakalir,
bagaikan rasa manis dengan madu. Begitulah
Lir manis kalawan madu, ungkapannya.

Endi arane ing kono.


77 Endi manis endi madu, Mana manis mana madu,

Yen wis bisa nuksmeng pasang apabila sudah bisa menghayati gambaran itu,
semu,
Bagaimana pengertian sabda Tuhan,
Pasamoaning hebing kang
Mahasuci, Hendaklah digenggam di dalam hati, sudah jelas
dipahami secara lahir dan batin.
Kasikep ing tyas kacakup,

Kasat mata lair batos.


78 Ing batin tan kaliru Dalam batin tak keliru,

Kedhap kilap liniling ing kalbu, Segala cahaya indah dicermati dalam hati,

Kang minangka colok celaking Yang menjadi petunjuk dalam memahami hakekat
Hyang Widhi, Tuhan,

Widadaning budi sadu, Selamatnya karena budi (bebuden) yang jujur


(hilang nafsu),
Pandak panduking liru nggon.
Agar dapat merasuk beralih “tempat”.
79 Nggonira mrih tulus, Agar usahamu berhasil,

Kalaksitaning reh kang rinuruh, Dapat menemukan apa yang dicari,

Nggyanira mrih wiwal warananing upayamu agar dapat melepas penghalang


gaib, kegaiban,
Paranta lamun tan weruh, Apabila kamu tidak paham ; lihatlah tentang
bagaimana terjadinya telur.
Sasmita jatining endhog.
80 Putih lan kuningipun, Putih dan kuningnya,

Lamun arsa titah, bila akan mewujud (menetas),

titah teka mangsul, wujud datang berganti,

Dene nora mantra-mantra yen ing tak disangka-sangka,


lair,
bila kelahirannya
Bisa aliru wujud,
dapat berganti wujud,
Kadadeyane ing kono.
Kejadiannya di situ !
81 Istingarah tan metu, Dipastikan tidak keluar,

Lawan istingarah tan lumebu, juga tidak masuk,

Dene ing njro wekasane dadi njawi, Kenyataannya yang di dalam akhirnya menjadi di
luar,
Rasakna kang tuwajuh,
Rasakan sunguh-sungguh,
Aja kongsi kabasturon.
Jangan sampai terlanjur tak bisa memahami.
82 Karana yen kebanjur, Sebab apabila sudah terlanjur,

Kajantaka tumekeng saumur, akan tak tenang sepanjang hidup, tidak ada
gunanya bila kelak mati,
Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi,
Menjadi orang hina yang bodoh,
Dadi wong ina tan weruh,
dirinya sendiri malah dianggap tamu.
Dheweke den anggep dayoh.
https://sabdalangit.wordpress.com
Kinanti podho 83-100 Silahkan dibaca di postingan Wedhatama Kinanti
(lanjutan)

Ditulis dalam SERAT WEDHATAMA (i)

Anda mungkin juga menyukai