Anda di halaman 1dari 21

KICHWA

UNIFICADO

Ingrid Escalante
VOCABULARIO
ELEMENTAL
Y
EXPRESIONES
FRECUENTES
ESPAÑOL - KICHWA
LA FAMILIA - AYLLU

Abuela. Apamama
Abuelo. apayaya
Anciana. Paya mama
Anciano. Ruku yaya / ruku tayta
Vieja. Paya
Viejo. Ruku
Hijo. Churi
Hija. Ushushi
Papaá , padre. Yaya
Madre, mamaá . Mama
Padrastro. Layaya /
Madrastra. Lamama
Hijastro. Lachuri
Hermanastro Lawawki
Hermanastra Lapani
Hijastra. Laushi
Nuera, cunñ ada. Kachun
Yerno, cunñ ado. Masha
Tíáo. Achi
Tíáa. Mikiya
Madrina. Markamama
Padrino. Markayaya
Ahijado, ahijada. markawawa
Familia. Ayllu
Hombre. Kari
Mujer, esposa. Warmi
Esposo, marido. Kusa
Hermano (entre hermanos). Wawki
Hermana (hermano a hermana). Pani
Hermano (hermana a hermano) Turi
Hermana (entre hermanas) NÑ anñ a
Ser humano. Runa
Sin marido, soltera. Kuytsa
Sin esposa. Soltero. Wampra
Viudo, viuda. Wakcha /Sapalla
Hueá rfano. Wakcha wawa
Joven, adolescente (varoá n). Wampra
Joven, adolescente (mujer). Kuytsa
Ninñ o, ninñ a. Wawa
Amante. Kuyashka
Conocido. Riksishka
Amigo. Mashi
COLORES - TULLPUKUNA

Amarillo. Killu Gris. Suku


Azul. Ankas Rosado. Wamintsi
Rojo Puka Negro. Yana
Verde. Waylla Blanco. Yurak
Café. Paku Negro intenso Yana yana
Morado, violeta. Maywa Lila. Sayni

TIEMPO - PACHA

Tiempo Pacha Medio día. Chawpi puncha


Hora Pacha Tarde. Chishi
Espacio Pacha Media noche. Chawpi tuta
Mundo Pacha Amanecer. Pakarina
Naturaleza Pacha Anochecer. Tutayana
Universo Pacha Tiempo pasado. Yallishka pacha
Reloj Pacha tupuk Tiempo presente. Kunan pacha
Minuto. Chiniku Futuro inmediato. NÑ apash shamuna pacha
Segundo. Chinilla Futuro mediato. Unaypi shamuna pacha
Año. Wata Futuro Shamuk pacha
Medio año. Chawpi wata Ayer Kayna
Mes Killa Anteayer. Sarun / kaynapak/ kayna
Semana. Iluku punchakuna Hoy, ahora. Kuna
Madrugada Tutamanta Mañana. Kaya

PRODUCTOS AGRÍCOLAS - MURUKUNA

Wayusa Tikasu Chocho. Tawri


Fréjol. Purutu Melloco. Milluku
Maní. Inchik Porotón. Raku purutu
Choclo. Chukllu sara Zanahoria. Rakacha
Maíz germinado. Winñ ak sara Jícama. Hikama
Camote. Kamuti Chulpi. Chullpi
Quinoa. Kinuwa Morocho. Muruchu
Morete Muriti muyu Maíz blanco. Yurak sara
Patata. Papa Maíz negro. Yana sara
Mashua. Mashuwa Maíz amarillo. Killu sara
Oca. Uka Maíz rojo. Puka sara
Sambo, calabaza. Sampu Plátano Palanta
Sapallo. Sapallu Chonta Chunta
Calmito Kalmitu Uvas Waysa
Palmito de chonta
a Chunta yuyu Cacao Uwilla
Aguacate Palta Cacao blanco Kampik

FRUTAS - RURUKUNA
Naranja. Chilina Plátano. Palanta
Piña. Chiwila Capulí. Kapulli
Ají. Uchu Mortiños. Murtinñ u
Ají menos picante. Ansalla hampik uchu Motilones. Mutilun
Ají picante. Achka hampik uchu Tacso. Taksu
Aguacate. Palta Chirimoya Ananas
Papaya. Papaya Avio Aviw
Chirimoya. Ananas Guaba Pakay
EL CUERPO HUMANO – RUNAPAK AYCHA

Pelo, cabello. Akcha


Cuero cabelludo. Akcha kara
Oreja, oíádo. Rinri
Cerebro. Urna nñ uktu
Cerebelo. Washa nñ uktu
Cara, rostro. NÑ awi
Ojo. NÑ awi lulun
Pestanñ a. NÑ awi millma
Bigote. Barba. Shimi millma
Diente. Shimi kiru
Muela. Huchu kiru
Labio. Shimi kara
Mandíábula, quijada. Kimpu / kashtuna
Nariz. Sinka
Fosa nasal. Sinka utuku
Glaá ndula pineal. NÑ awi chakata
Lengua. kallu
Boca. Shimi
Garganta, cuello. Kunka
Nuca. Kunka tullu
Clavíácula. Chakata tullu
Ceja. NÑ awi millma
Esoá fago. Tunkuri
Pecho. kasku
Seno. Chuchu
Hombro. Rikra
Axila. Rikra uku millma
Mano. Maki
Dedo. Ruka
Unñ a del dedo de la mano. Sillu
Mano izquierda. Lluki maki
Mano derecha. Alli maki
Codo. Muku
Dedo pulgar. Paya ruka
Dedo íándice. Rikuchik ruka
Dedo del corazoá n, dedo del medio. Shunku ruka / chawpi ruka
Dedo de la cabeza, anular. Uma ruka
Dedo menñ ique. Wawa ruka
Esternoá n. Kasku tullu
Corazoá n. Shunku
Columna vertebral, espinazo. Washa tullu
Meá dula espinal. Washa tullu nñ utuku
Pulmoá n. Yurak shunku
Rinñ oá n. Yana shunku
Híágado. Yaku shunku
Paá ncreas. Hantsa
Estoá mago. Pusun
Intestino grueso. Raku chunchulli
Intestino delgado. NÑ anñ u chunchulli
Vejiga. Ishpa puru
Orina. Yaku ishpa
Caca. Isma
Ombligo. Pupu
Hueso puá vico. Pata tullu
Vello puá vico. Pata millma
Pene. Ullu
Vagina. Raka
Testíáculo. Kuruta
Nalga. Siki
Ano. Siki utuku
Muslo. Mama chanka
Pierna. Chanka
Rodilla. Kunkuri
Pie. Chaki
Talon. Chaki washa
Dedo del pie. Chaki ruka
Unñ a del dedo del pie. Chaki sillu
Sangre. Yawar
Vena, arteria. Anku
Carne, cuerpo. Aycha / ukku
Laá grima. Wiki
Saliva Tiwka
Lunar. Ana
Laganñ a. Tsukni
Amargo, hiel, bilis. Hayak
Sudor. Humpi
Moco. Kunñ a
Regazo. Miklla
Panñ o, mancha de la cara. Mirka
Verruga. Mitsa
Articulacioá n. Muku
Tobillo. Pinkullu
Espalda. Washa
Placenta. Wawa mama
Barriga, vientre. Wiksa
Piel. Kara
Mejilla. NÑ awi kaklla
Caracol del oíádo. Rinri kuru
Palma de la mano. Maki hawa
Dorso de la mano. Maki washa
Planta del pie. Chaki ukku
Muá sculo. Sinchi aycha
Hueso. Tullu
Craá neo. Uma tullu
Hueso frontal del craá neo. NÑ awpa uma tullu
Nervio. Pawachik anku
Coxis. Siki tullu / siki chupa tullu
ANIMALES – WIWAKUNA
Gavilán. Waman Lagartija. Waksa
Hormiga. Anñ anku Lagarto Waksaruku
Serpiente. Amarun Cangrejo. Apankura
Zorro, mofeta. Anñ as Comadreja. Chukuri
Lobo. Atuk Chivo. Chita
Perro. Allku Gato. Misi
Pez. Challuwa Ratón. Ukucha
Pescado Aychawa Piojo. Usa
Mosca. Chuspi Pulga. Pikli
Lechuza. Chushik Piojo del cuerpo. Pillis
Huevo de parásito,
Buho. Kuskunku liendra. Tsiya
Cuy / conejillo de indias Kuy Larva. Tsini kuru
Larva de escarabajo. Kusu Huevo. Lulun
Escarabajo. Shuntu Llama, oveja. Llama
Warmi
Gusano. Kuru Gallina. Atallpa
Picaflor. Kinti Gallo Kari atallpa
Armadillo. Kirkinchu / kachikampu Pollo Atallpa
Caracol. Churu Pollito Chuchi
Chucha,
chaha,
Rana comestible. Walaku Rapoza. wanchaka
Rana. Hampatu Pato. Kulta
Mono. Kushillu Condor. Kuntur
Lombriz. Kuyka Quilico. Kiliki
Cerdo. Kuchi Curiquingue. Kurikinka
Mariposa. Pillpintu Pájaro, ave. Pishku
Puma. Puma Tórtola Urpi
Luciérnaga. Nina kuru Paloma Urpi
Venado. Taruka Araña. Uru
Gallinazo. Anka Tortuga. Yawati
Ganado. Wakra

PLANTAS – YURAKUNA

Planta. Mallki Tabaco Shayri


Árbol. Yura Totora Tutura
Hierva. Kiwa Liana. Anku
Nabo. Yuyu / panra Palo, Madera Kaspi
Floripondio. Wantuk Hierba rastrera Allpa kiwa
Ortiga. chini Hongo Ala
Chilca. Chillka Espina Kasha
Clavel. Wayta Alga acuática. mayuyuyu
Flor Sisa Payco Payku
Hoja Panka Penco. Tsawar
Semilla. Muyu Quishuar Kishwar
Pumamaqui Puma-maki Tronco Kullu
Lechero NÑ unñ u runa Raíz Sapi

VESTIMENTA – CHURANAKUNA

Falda Anaku Pantalón. Wara


Blusa Warmi wara Camisa. Kushma
Faja. Chumpi Camiseta. Unkulli
Faja-madre. Mama chumpi Poncho. Ruwana
Faja-delgada. Wawa chumpi Sombrero. Muchiku
Ropa. Churana Gorra. Muchiku
Anillo. Shiwi Manilla, pulsera. Maki-watana
Collar. Wallka Corona. Llawtu
Sábana. Pachallik Vestido Unkullikuy
Manta, trapo. Llachapa Pantaloneta Kuriwara
Bufanda. Kunkallina Correa / cinturón Kari Chumpillina
Arete. Rinrina Billetera Kari islanku
Zapato. Ushuta Almacen de ropas Churanata katuk wasi
Alpargatas Ushuta Variedad de ropas Imasami churarinakuna
Medias. Ishkantin chakillina Abrigo Raku kushma
Saco Haway churarina Prendedor. Tupu
Bolso. Warmi islanku

ACCIDENTES GEOGRAFICOS – ALLPAPI TIYASHKAKUNA

Tierra. Allpa Quebrada, barranco. Wayku


Pantano, ciénega. Wampu allpa Costa. Kunuk allpa
Peña. Haka Loma. Wichilla urku
Ladera. Shayak allpa Pirámide natural, Kutama
Terrón. Kurpa Acequia. Wayku
Llano, campo. Pampa Río. Mayu
Borde, orilla. Manya Tierra blanca. Yurak allpa
Hondonada. Pukru Tierra negra. Yana allpa
Monte, bosque, selva. Sacha Tierra estéril. Tsala allpa
Lodo. Turu Tierra fértil. Alli allpa
Arena. Tsatsa Tierra roja. Puka allpa
Montaña, cerro. Urku

VERBOS – IMACHIKKUNA
Masticar Mukuna Decir Nina
Tejer Awana Adelantar NÑ awpana
Hartar Saksana Esconder Pakana
Bostezar Ampana Abrir Paskana
Estrenar Arina Caminar Purina
Bañar Armana Dormir Punñ una
Reír Asina Escribir Killkana
Estornudar Hatsiyana Leer Killka katina
Correr Kallpana Hablar Rimana
Ser / estar Kana Descansar Samana
Dar Kuna Morir Wanñ una
Separar Chikanyachina Tocar Takarina
Acercar Kimina Cantar Takina
Chamuscar Kaspana Medir Tupuna
Vender Hatuna Odiar Tsiknina
Comprar Rantina Oír Uyana
Pagar Payllana Torcer Kawchuna (fibras)
Torcer Wishtuna Caer Urmana
Robar Shuwana Halar Aysana
Vigilar Chapana Abrazar Ukllana
Partir Chawpina / rakina Aprender Yachakuna
Poner Churana Ayudar Yanapana
Llorar Wakana Cocinar Yanuna
Nacer Wachana / pakarina Pensar Yuyarina
Curar Hampina Contar Yupana
Sudar Humpina Agradecer Yupaychana
Mentir Llullana Acostar Sirina
Pegar Makana Probar Kamana
Amar Llakina Rotar Muyuna
Atrancar Harkana Unir Tinkina
Emborrachar Machana Coser Sirana
Pedir Manñ ay Sembrar Tarpuna
Comer Mikuna Volver Tikrana
Pastar Michina Bailar Tushuna
Encargar Minkana Creer Inñ ina
Aumentar Mirachina Beber Upiyana
Mezquinar Mitsana Llevar Apana
Besar Muchana Traer Apamuna
Querer/gustar Munana Cargar Aparina
Soñar Muskuna Arrastrar aysana
Asar Kusana Crecer Winñ ana

COMPLEMENTARIOS

Vertical Shayak Horizontal Sirik


Inclinado arriba Wichay Inclinado abajo Uray
Arriba Hawa Abajo Uku
Aquí Kay Otro, otra Chayshuk
Sur Kulla suyu Norte Chinchaysuyu
Este Antisuyu Oeste Kuntisuyu
Grande Hatun Pequeño Uchilla
Derecho Alli Izquierdo Lluki
Bien, bueno Alli Mal, malo Mana alli
Nacimiento Wachariy / pakariy Muerte Wanñ uy
Vida Kawsay Otra vida Chay shuk kawsay
Día Puncha Noche Tuta
Masculino Kari Femenino Warmi
Frío Chiri Caliente Kunuk / rupak
Sol Inti Luna Killa
Sal Kachi Dulce Mishki
Triste Llaki alegre Kushi
Viejo Ruku Joven (hombre) Wampra
Vieja Paya Joven (mujer) Kuytsa
Usado Ruku Nuevo Mushuk
Fuerte Sinchi Débil Sampa
Duro Sinchi Suave Amuk / allilla
Pesado Llashak Liviano Pankalla
Hablante Rimak Mudo Upa
Esposo Kusa Esposa Warmi
Largo Suni Corto Kurulla
Rico Charik Pobre Wakcha
Bonito Sumak Feo Irus
Guerra Makanakuy Paz Kasik
Cuerpo Aycha Alma Tunchi
Grueso Raku Delgado NÑ anñ u
Caminante Purik Paralítico Suchu
Espeso Sanku Aguado Chuya
Curva kinku Recto Tsiklla
Afuera Kancha Adentro Uku
Seguir Katina Abandonar Sakina
Vacío Chushak Existe Tiyak
Reír Asina Llorar Wakana
Blanco Yurak Negro Yana
Comezón Shikshi Dolor Nanay
Fuego Nina Agua Yaku
Tierra Allpa Aire Samay
Amar Khuyana Odiar Tsiknina
Principio Kallariy Fin Tukuriy
Opaco Amsa Claro, luz Achik
sembrar Tarpuna cosechar Hapina

PRONOMBRES PERSONALES – SHUTIPAK RANTIKUNA

Yo NÑ uka
Tuá Kan
Usted Kikin
EÉ l Pay
Ella Pay
Nosotros NÑ ukanchik
Nosotras NÑ ukanchik
Ustedes / vosotros Kankuna / kikinkuna
Ellos Paykuna
Ellas Paykuna

CONJUGACION DEL VERBO COMER EN TIEMPO PRESENTE –


KUNAN PACHAPI RIMARIKUNA
Yo como NÑ uka mikuni
Tuá comes. Ud. come Kan mikunki / kikin mikunki
El come, ella come Pay mikun
Nosotros comemos, nosotras comemos NÑ ukanchik mikunchik
Uds. comen, vosotros / vosotras comeá is Kankuna mikunkichik /
kikinkuna mikunkichik
Ellos, ellas comen Paykuna mikunun

CONJUGACION DEL VERBO COMER EN TIEMPO PASADO –


YALLISHKA PACHAPI RIMARIKUNA
Yo comíá NÑ uka mikurkani
Tuá comiste Kan mikurkanki
Pay
El comioá , ella comioá mikurka
Nosotros comimos, nosotras comimos NÑ ukanchik mikurkanchik
Uds.Comieron,vosotros Kankuna mikurkankichik /
comisteis, vosotras comisteis kikinkuna mikurkankichik
El comioá , ella comioá . Paykuna mikurnuka

CONJUGACION DEL VERBO COMER EN PARTICIPIO PASADO –


-SHKA NISHPA YALLISHKA PACHAPI RIMARIKUNA
Yo he comido NÑ uka mikushkani
Tu haz comido Kan mikushkanki
El, ella ha comido Pay mikushka
Nosotros, nosotras hemos comido NÑ ukanchik mikushkanchik
Uds. Vosotros, vosotras han comido Kankuna. Kikinkuna mikushkankichik
Ellos, ellas han comido Paykuna mikunushka

CONJUGACION DEL VERBO COMER EN GERUNDIO –


-SHPA SHIMIKUWAN YALLISHKA PACHAPI RIMARIKUNA
Yo comiendo NÑ uka mikushpa
Tuá comiendo Kan mikushpa
El, ella comiendo Pay mikushpa
Nosotros, nosotras comiendo NÑ ukanchik mikushpaq
Uds, vosotros, vosotras comiendo Kankuna mikushpa
Ellos, ellas comiendo Paykuna mikushpa
CONJUGACION DEL VERBO COMER EN FUTURO INMEDIATO (A CORTO PLAZO)
ÑAPASH SHAMUNA PACHAPI RIMARIKUNA

Yo voy a comer NÑ uka mikukrini


Tuá vas a comer Kan mikukrinki
Usted va a comer Kikin mikukrinki
El va a comer Pay mikukrin
Ella va a comer Pay mikukrin
Nosotros vamos a comer NÑ ukanchik mikukrinchik
Nosotras vamos a comer NÑ ukanchik mikukrinchik
Ustedes van a comer Kikinkuna mikukrinkichik
Vosotros vais a comer Kikinkuna mikukrinkichik
Ellos van a comer Paykuna mikukrinkuna
Ellas van a comer Paykuna mikukrinkuna

CONJUGACION DEL VERBO COMER EN FUTURO MEDIATO (A LARGO PLAZO)


UNAYPI SHAMUNA PACHAPI RIMARIKUNA

NÑ uka
Yo comereá
mikusha
Kan mikunki / kikin
Tu comeraá s. Ud. comeraá .
mikunki
Pay
El, ella comeraá
mikunka
Nosotros, nosotras comeremos NÑ ukanchik mikushun
Uds. Vosotros, vosotras comeraá n Kankuna mikunkichik /
kikinkuna mikunkichik
Ellos, ellas comeraá n Paykuna mikununka
EXPRESIONES EN LOS SALUDOS
ALLICHANAKUNATA RIMAYKUNA

Hola Imanalla
¿Coá mo estaá s? Imanallatak kanki
¿Queá tal? Imanalla
Buenos díáas. Alli puncha
Buenas tardes. Alli chishi
Buenas noches. Alli tuta
¿Y tu hermano? Wawkika
¿Y tu hermana? Panika
¿Y tu papaá ? Yayaka /
¿Y tu mamaá ? Mamaka
¿Estaá s bien? Allichukanki
Si. Ari
No. Mana / ama
¿Hay algo de nuevo? Imatak tiyan
¿Y de novedades? Imapash uyarinchu
Si hay . Tiyanmi
No hay. Mana tiyanchu
Bien. alli

Bueníásimo. Allipacha
Maá s o menos Shina shinalla
Triste. Lakilla
Alegre, contento. Kushilla
Enfermo. Unkushkalla
Nos veremos de nuevo. Kutin rikurishun
Nos encontraremos de nuevo. Kutin tupari shun
Adioá s. Minchakaman
Nos encontramos otro díáa. Shuk puncha tuparishun
Nos vemos otro díáa. Shuk puncha rikurishun
Hasta manñ ana. Kayakaman
Hasta pronto. Ashata kashkaman
Hasta siempre. Minchakaman
Hasta otro díáa. Shuk punchakaman
Hasta el proá ximo anñ o. Chay shuk watakaman
EXPRESIONES EN LA COCINA - YANUNA UKUPI RIMARIKUNA
Come Mikuy
Comidas / alimentos Mikunakuna
Plato Mulu
Cuchara. Wawa wishik
Tenedor Charik
Vaso Yaku upiyak
Olla. Manka
Foá sforo. Ninachik
Cocina. Yanuna uku
Tengo hambre. yarkakunmi
Cocinemos comida. Mikunata yanushun
Dame de comer. Mikunata karaway
Quiero comer. Mikunata munani
Tengo poca hambre. Anshallata yarkakun
No tengo hambre. Mana yarkanchu
Quiero cafeá con pan. Mishki yakuta tantawan munani
Vete a comprar pan. Tantata rantikri
Vamos a comprar comida. Mikunata rantikrishun
Yo quiero la entrada (aperitivo) Kallari mikuyta munani
Yo quiero el primer plato (sopa) Kallari api mikunata munani
Yo quiero el segundo plato (plato fuerte). Hatun mikunata munani
Yo quiero el tercer plato (líáquido). Kati yakuta munani
Yo quiero un plato a la carta. Akllashka mikunata munani
Yo no quiero plato a la carta. NÑ uka mana akllashka mikunata
munanichu
NÑ ukaka shunkunata (tutamanta mikuna)
Yo quiero un desayuno. munani
NÑ uka mana shunkunata (tutamanta
Yo no quiero desayuno. mikuna) munanichu
Yo quiero almuerzo. NÑ uka chawpi puncha mikunata munani
Yo no quiero almuerzo. NÑ uka mana chawpi puncha mikunata
munanichu
Yo quiero cena. NÑ uka tuta mikunata munani
Yo no quiero cena. NÑ uka mana tuta mikunata munanichu
Yo quiero el postre. NÑ uka mishkita munani
Yo no quiero el postre. NÑ uka mana mishkita munanichu.
Esta comida es mala. Kay mikunaka mana alichu
Esta comida es sabrosa. Kay mikunaka mishkimi
A mi me gusta comer carne. NÑ uka aychata alli mikuni
A mi no me gusta comer carne. NÑ uka mana aychataka mikunichu
Yo prefiero un plato vegetariano. NÑ uka aycha illak mikunata munani
No quiero comer. Mana mikunayanchu
Te invito a comer. Haku mikushun
Gracias por el desayuno. Tutamanta mikunamanta yupaychani
Gracias por el almuerzo. Chawpi puncha mikunamanta yupaychani
Gracias por la cena. Tuta mikunamanta yupaychani
Eres un(a) excelente cocinero(a). Allipacha yanuk kanki
EXPRESIONES EN EL MERCADO – HATUNA PAMPAPI RIMARIKUNA

Maypitak murukuna katunapampaka


¿Doá nde estaá el mercado de frutas? tiyan.
¿Cuaá nto vale? ¿Cuaá nto es? Mashnatak kan
¿Coá mo se llama esta fruta? Ima shutitay kay muruka
¿De doá nde trae esta fruta? Kay muruta maymanta apamunki
¿Doá nde estaá la panaderíáa? Maypitak tantakamay kan
Quiero un doá lar de pan. Shuk doá lar tantata munani
¿Doá nde estaá el mercado de comidas? Maypitak mikuna katunapampa tiyan
Maypitak awashkakunata katunapampa
¿Doá nde estaá el mercado de artesaníáas? tiyan.
Quiero comprar artesaníáas Awashkata rantinkapak munani
Coá mprame este saco. Kay hawakushma churarinata rantiway.
A míá me gusta este color de poncho. Kay tullpu ruwanata munani
A míá me gusta salir de compras. Rantinkak rinata munanimi.
¿Puedes trabajar? Llamkankak ushankichu
¿Cuaá l es el uá ltimo precio que deja? Imashnapachata sakisha niwanki.

Te ofrezco la mitad. Chawpita kushkanki


Te compro si me dejas a ese precio. Chayllapak kashpa apasha
¿Doá nde encuentro sombreros? Maypitak muchikukunata tupasha
¿Doá nde encuentro tapices? Maypitak awashka warkunata tupasha
¿Doá nde encuentro camisas? Maypitak kushmakunata tupasha
¿Doá nde encuentro ropa de mujer? Maypitak warmi churanata tupasha
¿Doá nde encuentro ropa de ninñ os? Maypitak wawa churanata tupasha
¿Donde encuentro muá sica indíágena? Maypitak runa takita tupasha
¿Doá nde encuentro instrumentos Maypita takihillaykunata tupasha
musicales?
¿De queá material estaá hecho? Ima hilllaywan rurashkatay
Kayka makiwan kapukamaywanpash
¿Este producto es artesanal o industrial? rurashkachu
¿Queá significa este disenñ o? Kayka imatatak nikun
¿Queá significa este cuadro? Kay millkaka imatatak nikun
Yo quiero comprar zapatos. NÑ uka ushutakunata rantinkak munani
Yo quiero comprar medias (calcetines) NÑ uka ishkantin chakillinata rantinkak
munani
Yo quiero comprar plantas aromaá ticas. NÑ uka mishki yurakunata rantinkapak
munani
Yo quiero comprar plantas para sembrar. NÑ uka tarpuna yurakunata rantinkapak
munani
Yo quiero comprar maíáz. NÑ uka sarata rantinkapak munani
Veá ndeme un jaboá n. Shuk taksana wirata hatuway
Veá ndeme un detergente. Shuk taksana hakuta katuway
Veá ndeme una pasta de dientes y un
cepillo Shuk shimi mayllna apita
pichanawampash katuway
Quiero comprar un cuaderno y un esfero. Shuk killkana kamuta killkaspitapash
rantinkak munani
EXPRESIONES EN LA ESCUELA – YACHANA WASIPI RIMARIKUNA

Centro Infantil Wawa wasi


Jardíán de infantes Wichilla wawa wasi
Escuela Yachana wasi
Colegio Malta yachana wasi
Universidad / Instituto Hatun yachana wasi
Profesor Yachachik
Estudiante Yachakuk
Aula de clase Yachana kuchu / yachana uku
Buenos díáas ninñ os Alli puncha wawakuna
¿Queá tal ninñ os? Imanalla wawakuna
Imanallatak kankichik /
¿Coá mo estaá n? allillachukankichik
¿Coá mo te llamas? Imashutitak kanki
¿Coá mo se llama tu comunidad? Ima shutitay kanpak ayllullakta
¿Coá mo se llama tu escuela? Ima shutitay kanpak yachanawasi
¿Coá mo se llama tu paíás? Ima shutitay kanpak mamallakta
¿Coá mo se llama tu provincia? Ima shutitay kanpak marka
¿Coá mo se llama tu cantoá n? Ima shutitay kanpak kiti
¿Coá mo se llama tu parroquia? Imashutitak kanpak kitilli
¿Coá mo se llama tu papaá ? Ima shutitak kanpak yaya
¿Coá mo se llama tu mamaá ? Ima shutitak kanpak mama
Yo soy un buen estudiante NÑ uka alli yachakukmi kani
Yo soy un mal estudiante NÑ uka mana alli yachakukchu kani
Yo quiero ser alguien en la vida (con el NÑ uka kawsaypachapi alli runa kankapak
estudio) munani
Yo quiero estudiar NÑ uka yachankakapak munani.
Yo quiero ir a la escuela NÑ uka yachana wasiman rinkak
munani
Yo quiero seguir estudiando NÑ uka yachakushpa katinkapak munani
A mi me gusta estudiar NÑ uka yachanayta munani
A mi me gusta ensenñ ar NÑ uka yachachinata munani
Yo ensenñ o ingleá s NÑ uka ingleá s shimita yachachini
Yo trabajo en la escuela NÑ uka yachana wasipi llamkani
Yo soy voluntario(a) en la escuela de NÑ ukaTopo yachana wasipi yanapak
Topo kani
Yo soy voluntario(a) en el colegio de NÑ uka Tocagoá n malta yachana wasipi
Tocagoá n yanapak kani
Yo soy amigo(a) de Pedro NÑ uka Pedro mashipak kani
Yo soy de Suiza NÑ uka Suiza karu llaktamanta kani
Yo quiero ayudar en esta escuela NÑ uka kay yachana wasipi
yanapankapak munani
Yo me siento bien en esta escuela NÑ uka kay yachana wasipi allimi kani
Yo soy amigo(a) de los ninñ os. NÑ uka wawakunapak mashipak kani
Yo quiero jugar con los ninñ os NÑ uka wawakunawan pukllankapak
munani
Pasa al pizarroá n por favor Killkana pirkaman yallipay
Escribe en el cuaderno Killkana kamupi killkay
Escribe esta palabra Kay shimita killkay
Muy bien Allimi
Excelente Allipachami
Felicitaciones Sumakmi
Estaá mal Mana alichu
Borra lo que has escrito Killkashkata pichay
Asíá, de esta manera Shina, kasna
Corrige de esta forma Kasna ruray
Leamos esta lectura Killkashkata killkakatishun
Por favor, paá same el libro Kamuta yallichimupay
Vamos a cantar en voz alta Sinchi takishun
Vamos a leer en vos alta Sinchi killkakatishun
Vamos a leer en silencio Upalla killkakatishun
Haga silencio Upallay
Escuche con atencioá n Upalla uyay
Ponga atencioá n en la clase Yachachishkata alli uyanki
Deja de jugar Pukllayta sakiy
Vamos a jugar Haku pukllankak
Comencemos a jugar Pukllayta kallarishun
Haz raá pido tu trabajo Kanpak ruranata ukta ruray
Piensa raá pido Uktalla yuyariy
Escribe raá pido Uktalla killkay
Piensa en ti mismo Kanllata yuyariy
Piensa en tus padres Kanpak yayakunapi yuyariy
No molestes Ama pukllaychu
Tranquilíázate Kasilla tiyay
Tuá si puedes Kanka ushankimi
Tuá eres capaz Kanka ushankimi
Tu puedes Ushankimi
Esfueá rzate y podraá s Sinchiyay, ushankimi
Inteá ntalo de nuevo Kutin ruray
Hazlo de nuevo Kutin ruray
Escribamos estas palabras Kay shimikunata killkashun
Pronunciamos estas palabras Kay shimikunata alli rimashun
Escuchamos con mucha atencioá n Kasilla alli uyashun
Saquen sus cuadernos Killkana kamuta llukchishun
Vamos a escribir Killkashun
Escribimos con laá piz Killkakaspiwan killkashun
Escribimos con esfero de color azul Ankas killkakaspiwan killkashun
No copies Ama katishpa killkaychu
No mires a tu companñ ero(a) Ama kanpa mashita rikuychu
Salgamos al recreo Samankapak llukshishun
Vamos a clases Haku yachanaman
No comas en clase Yachanakuchupi ama mikuychu
Por favor, sieá ntate Tiyaripay
Por favor, paá rate Shayaripay
Pide disculpas a tu companñ ero(a) Kishpichiway niy kanpak mashita
No maltrates los asientos Ama tiyarinata wakllichichu
No rayes en la pared Ama pirkapi aspichu
No manches el pupitre Ama tiyarinata mapayachichu
¿Entendiste? Uyarkankichu
¿Entendieron? Uyarkankichichu
Repite por favor Kutin nipay
Repite de nuevo por favor Kutin nipay
Guarda los libros Kamukunata wakachiy
Cuida tus cosas Kanpak kashkata rikuriyay
Cepíállate los dientes Kiru mayllay
Respeta a tus companñ eros(as) Kanpak mashikunata sumaychay
Respeta a tus padres Kanpak yayakunata sumaychay
Saluda a los mayores Yayakunata / rukukunata allichay

EXPRESIONES EN LA CIUDAD – LLAKTAPI RIMARIKUNA

Hola Imanalla
Disculpa Kishpichiway
¿Coá mo llego a la ciudad de Tena? Imarshpa Tena llaktaman paktasha
Maypitak hatun antawakunaka shayarina
¿Doá nde queda el Terminal de buses? kan.
Mashnatak Tena llaktaman kullkita
¿Cuaá nto vale el pasaje a la ciudad Tena? chanirin.
Taxi antawapi rikpi kullkita mashnatak
¿Cuaá nto vale la parada míánima del taxi? chanirin.
¿Doá nde encuentro un restaurante? Maypitak mikuna wasi tiyan
¿Doá nde estaá el hospital? Maypitak hampirina wasika kan
¿Doá nde estaá la tienda? Maypitak katuna wasi kan.
Maypitak killkana pankakuna katuna wasi
¿Doá nde estaá la papeleríáa? kan.
¿Doá nde estaá la libreríáa? Maypital kamukunata katuna wasi kan.
¿Doá nde encuentro Internet? Maypitak wayrawillachikta tupasha.
¿Doá nde hay una cabina telefoá nica? Maypitak uyana kayana kuchuka tiyan.
Kay hatun pushak antawa Tena
¿Este bus va a Tena?
llaktamanchu rin.
¿Donde estaá el bar? Maypitak machana ukuka tiyan
Maypitak sumakuskakamay willayta
¿Donde encuentro informacioá n turíástica? tupasha.
¿Doá nde encuentro comida ligera? Maypitak nñ apash mikunaka tiyan
Maypitk ayllullaktakunamanta
¿Doá nde encuentro informacioá n de las willaykunata
comunidades? Tupasha.
¿Doá nde encuentro una farmacia? Maypitak hampi rantina wasita tupasha.
Quiero una agua mineral con gas Samaywan yakuta munani
Quiero una agua sin gas Samay illak yakuta munani
Quiero comida tíápica Kaymanta mikunata munani
Quiero rentar un auto Antawata manñ achinkapak munani
Quiero ir a Quito Quitollaktaman rinkapak munani
Me gusta Otavalo Otavalo llaktata munani.
Quiero comprar flores Sisakunata rantinkapak munani
Necesito el banñ o Ishpana ukuta munani
Quiero cambiar dinero Kullkita turkachinata munani
Imashnatak antanikik chaskita
¿Coá mo creo un correo electroá nico? winñ achisha.
Necesito un cafeá Net Cafeá net ukuta munani
Quiero alquilar departamento Wasita manñ achinkapak munani
Necesito un hotel Punñ una wasita mutsurini
Quiero una habitacioá n Punñ una ukuta/ kuchuta munani
Necesito una llamada local Kaymanlla kayankapak mutsurini
Necesito una llamada nacional mamallaktapi kayankapak mutsurini
Necesito una llamada internacional Karu llaktaman kayankapak mtsurini
Se vende Hatukunimi
Compro Rantinimi
Peligro Makllunalla
Prohibido estacionar Ama shayarinkichu
Se vende gas Nina samayta katunchik
Caminemos Purishun
Vamos a nadar Haku waytankak
Paá game Kullkita payllaway
Devueá lveme Tikrachiway
Adioá s Minchakaman
EXPRESIONES EN LA FAMILIA – AYLLUPI RIMARIKUNA

Yo me llamo Carlos NÑ uka Carlos kani


Yo soy estudiante NÑ uka yachakuk kani
Yo soy profesor NÑ uka yachachik kani
Yo soy de Italia NÑ uka Italia karu llaktamanta kani
Yo tengo veinte anñ os NÑ uka ishkay chunka watata charini
Mi papaá se llama Joseá NÑ ukapak yaya shuti Joseá
Mi mamaá se llama Genoveva NÑ ukapak mama shuti Genoveva
Mi hermano se llama Luis NÑ ukapak wawki shuti Luis
Mi hermana se llama Carolina NÑ ukapak pani shuti Carolina
Levaá ntate temprano Tutamanta hatariy
No duermas mucho Ama yapa punñ uychu
Come lo que quieras Munarishkata mikuy
Come soá lo lo que puedes Ushashkallata mikuy
Ayuá danos Yanapaychik
¿Te ayudo? Yanapashachu
¿Estaá s bien? Allichu kanki
¿Quieres comer? Mikunayanchu
¿Quieres dar un paseo? Purinayanchu
¿Quieres bailar? Tushunayanchu
Trae un poco de agua Ansa yakuta apamuy
Cocinemos el almuerzo Chawpi puncha mikunata yanushun
¿Quieres agua? Yakuta munankichu
¿Quieres escuchar muá sica? Takita uyanayanchu
¿Quieres dormir? Punñ unñ anchu / punñ unata munankichu
¿Tienes suenñ o? Punñ unñ anchu / punñ uyta charinkichu
Yachana wasipak ruraykunawan
¿Te ayudo con los deberes de la escuela? yanapashkankichu
¿Te acompanñ o? Kanwan pakta rishachu
Gracias. Yupaychani
Suficiente Chaylla
Para siempre Winñ aypak
Amigos(as) por siempre Winñ aypak mashikuna
Cuenta conmigo NÑ ukawan tiyanki
Estoy contigo Kanwan kani
Creo en ti Kanta uyani
Te aprecio Kanta llakinimi
Tuá eres mi amigo(a) Kanka nñ uka mashimi kanki
Quiero ducharme Armanñ anmi
Quiero agua caliente Kunuk yakuta munani
Quiero agua fríáa Chiri yakuta munani
Tengo fríáo Chirikun
Tengo calor Rupakun
Que fríáo Achachay
Que calor Araray
Queá feo Irusmi
Queá asco Atatay
Queá hermoso Sumakmi
Queá maravilla Sumaymi
Queá mala suerte Chiki washa
Lo siento Imata rurashun
Perdoá name Kishpichiway
Vamos Haku
Síágueme Katiway
Continua Kutin kutin
Esfueá rzate Sinchiyay
Amigos(as) hasta el fin Winñ aypa mashikuna
Juntos por siempre Winñ aypa paktakuna
Somos iguales Shinapura kanchik
Asíá me gusta que seas Shinami munani
Me gusta compartir Yachashkata willayta munani
Me gusta ser solidario Yanapayta munani
Me gusta colaborar Yanapakuk munani
Me gusta apoyar Yanapasha munani
Sigamos adelante NÑ awpakman katishun
Somos cheá veres Allikunapacha kanchik
Somos grandes amigos Hatun mashikuna kanchik
Te llamareá Kayashami
Te escribireá Killkashami
Te recordareá Yuyarishami
Te avisareá Willashami
Te dareá la senñ al Rikuchita rurashami
Sinceramente Tukuy shunkuwan
Cordialmente Tukuy kuyaywan
Afectuosamente Tukuy munaywan
Atentamente Kikimpi shuyashpa

Anda mungkin juga menyukai