INTERVENCIÓN E PREVENCIÓN EN CONTEXTOS DE VIOLENCIA 1

TEMA 1. Os diferentes rostros de la violencia

1. INTRODUCCIÓN

“El S. XX se recordará como un siglo marcado por la violencia. Nos lastra con su legado de
destrucción masiva. Pero este legado fruto de las nuevas tecnologías, al servicio de
kïideologías de odio, no es el único que soportamos ni hemos de arrastrar.

Menos visible, pero aún más difundido, es el legado del sufrimiento individual y cotidiano: el
dolor de los niños maltratados por las personas que deberían protegerlos, de las mujeres
heridas o humilladas por parejas violentas, de los ancianos maltratados por sus cuidadores,
de los jóvenes intimidados por otros jóvenes y de personas de todas las edades que actúan
violentamente contra sí mismas.”

Nelson Mandela. 1º Informe Mundial sobre la violencia y la Salud.

UNESCO, 2002

Lo que se entiende por violencia depende del contexto social. Construcción social de
la violencia: “nuevas” formas de violencia, por ejemplo, personas mayores.

Agresión y violencia (Bushman y Huesmann)

Definición de violencia

Hoxe en día consideramos actos como violentos que antes non eran considerados
como tal, e aínda así a violencia nos tempos que corren non é superior a de tempos
atrás, o que significa que agora a sociedade volveuse moito máis sensible. Por isto,
podemos decir que nos tempos de hoxe demos un paso moi importante na loita
contra a violencia no sentido en que existen moitas máis “denuncias” do problema, é
decir, os problemas fanse máis visibles que do que se facían no pasado.

Pódese decir que a violencia é unha construcción social. Os problemas non existen
ata que os definimos como tal. O que hoxe chamamos “violencia de xénero” por
exemplo, tempo atrás era simplemente un comportamento considerado como
normal. É cando a sociedade vai evolucionando e sensibilizándose cando se foi
creando o concepto de Violencia.

Por tanto podemos calificar a violencia como unha forma de agresión extrema que
supón facer daño físico a outra persoa.
 INTERVENCIÓN E PREVENCIÓN EN CONTEXTOS DE VIOLENCIA 2

 Temos que diferenciar o que é a AGRESIÓN (pode realizarse sen ningún tipo de
intencionalidade ou instrumentalidade) de o de VIOLENCIA (no cal sempre ten que
existir instrumentalidade para que se considere como tal.).

Neste punto, podemos citar a definición de:

Definición de Tilly: violencia es toda interacción social como resultado de la cual hay
personas u objetos que se sienten dañados físicamente de manera intencionada o a
los que se amenaza de manera creíble con padecer dicho quebranto.

Tilly introducte un matiz importante na definición de violencia, xa que considera a

ameaza tamén como unha conducta violenta, é dicir, a violencia non se limita só á
violencia física, á violencia explícita.

Caracterísiticas principias da violencia:

 Necesariamente intencionado (a diferencia da agresión).

 Dano físico.

 Amenaza entendida tamén como violencia (elemento que foi introducido pola
definición de Tilly).

 Crímenes de honor: un pai que é capaz de matar a un fillo cando viola as

normas da súa familia e pensa que foi unha deshonrra.

Definición da OMS: el uso deliberado de la fuerza o el poder ya sea en grado de

amenaza o efectivo, contra uno mismo, otra persona, o un grupo o comunidad, que
causa o tenga muchas probabilidades de causar lesiones, muerte, daño psicológico,
trastornos del desarrollo o privaciones (ejemplo: excluir a alguien por ser de un grupo
social determinado).

A diferencia de la definición de Tilly, se incorporan otras formas de violencia aparte da

explícita que é de caráter físico. Faise referencia por tanto a violencia psicológica, a
humillación, etc.

Elementos distintivos (que sirven para definir si unha conducta é ou non violenta):

a) Conduta que proboca daño o que amenaza con producirlo.

b) Diferentes tipos de daños: físico, psicológico (humillaciones, miedo etc.)

 INTERVENCIÓN E PREVENCIÓN EN CONTEXTOS DE VIOLENCIA 3

c) Intencional

d) Instrumental. Si as accións violentas non perseguiran un obxetivo determinado,

non se considerarían violentas por tanto a xente que a exerce tense que decir
que as realiza con un obxectivo e porque cree que vai conseguir algo a
cambio, si non a consideramos así poderíamos pensar en que quen a exerce
ten un trastorno psicótico.

Nota: pero eso non evita que exista ambigüedade moral ou elementos
autojustificativos (en relación co principio de lexitimidade).

Refírese a que a xente pensa: a violencia está ben vista cando é utilizada polo noso
grupo, en cambio está considerada negativamente cando é utilizada polos
exogrupos.

 Principio de Lexitimidade: refírese a justificación ou ó permiso de realizar actos

violentos a certo tipo de profesionais, por ejemplo, hay actos de violencia policial que
están lexitimizados. Non estarían legitimados cando o obxectivo que se persegue
podería conseguirse a través de medios menos violentos ou cando os actos violentos
que se realizan son desproporcionados.

-> A violencia prodúcese nun contexto de poder cando a persoa que a exerce
percibe unha amenaza ó poder e quere revertir a situación.

- Outras causa da violencia poden ser: una perda de autoestima siendo o obxectivo
por tanto recuperala, loitar polas crenzas, etc. (sempre persegue un obxectivo por
tanto).

-> Toda conducta violenta intenta ser lexítima ou autoxustificada . “Le pegué porque
me engañó”, “esque me miró mal”. Estas personas teñen este razoamento: recurro a
violencia porque non me queda máis remedio, pero en realidade non quero exercela.
Actúan por tanto como si eles mesmos foran víctimas. É por iso que intentan
convencer ás persoas do seu redor a que simpaticen con elas.
 INTERVENCIÓN E PREVENCIÓN EN CONTEXTOS DE VIOLENCIA 4

2. RAÍCES DA VIOLENCIA: DIMENSIÓNS PERSOAIS, SOCIAIS E CULTURAIS

Existe unha polémica entre o que son as claves Disposicionais e as claves Situacionais
para explicar a orixe das conductas:

 ENFOQUE DISPOSICIONAL: a conducta ven motivada por rasgos, características

internas dos indivíduos (dentro das mentes dos indivíduos). Este enfoque por
tanto intenta explicar toda conducta humana a partir de rasgos ou
características únicamente dos individuos.

Si partimos disto, cando intentamos explicar calquer comportamento,

tenderemos a facer atribucións persoais. Nesta caso por o conseguinte, si unha
persoa realiza un acto violento, concluiríamos que esa persoa é
intrínsecamente violenta.

Pero dito enfoque non é a solución. Por tanto, temos que falar do:

 Sesgo disposicionalista. Error fundamental de atribución.

O sesgo disposicionalista supón:

 Pereza intelectual. A conducta non pode entenderse só en base a variables

individuais. Refírese a que cando argumentamos ditos comportamentos só en
base a variables intrínsecas o facemos porque nos é máis fácil pensar que
tamén poden estar causados por outras variables. Como sabemos, as variables
contextuais tamén están presentes como causa dos comportamentos, e isto
corrobórano os experimentos de Zimbardo e de Milgran.

 Actitud acrítica frente ó contexto. Si eu non considero que o contexto pode

estar influíndo nas persoas estou deixando de contemplar os elementos do
contexto que poidan estar favorecendo contextos de violencia. Zimbardo
decía que existen situacións que favorecen a violencia polo tanto si non temos
en conta esas situacións, a conclusión á que podamos chegar vai ser errónea
(exemplo: acusación como culpables aos soldados de EEUU por asasinar os
irakís na guerra).

 Inoperancia. Dito análisis disposicional é inoperante porque non permite

cuestionar situacións sociais nas cales se está producindo.
 INTERVENCIÓN E PREVENCIÓN EN CONTEXTOS DE VIOLENCIA 5

Exemplo: violencia ritual cultural. Vídeo: “La violencia descubierto”.

A OMS asumiu o enfoque ecolóxico para explicar a violencia, contraposto co

disposicional, que se caracteriza por:

 ENFOQUE ECOLÓXICO. Parte dun planteamiento holístico. Máis global, donde

intervén a persoa (os actos de violencia lévaos a cabo a persoa, pero
influenciada por o entorno social). Foi desarrollado por Heise (1988) a partir do
modelo de Bronfenbremmer (1979) e asumido pola OMS.

Sociedad
Comunidad
Relaciones
Personas

 4 Niveles que hay que ter en conta xa que van articular a resposta de violencia.

 Personal. Factores biológicos, historia persoal. Edad, nivel educativo, rasgos

de personalidade, experiencias socializadoras. Pero temos que ter en conta que
os rasgos de personalidade son formados ó longo da nosa vida, a partir das
interaccións que vamos conformando coa xente, por tanto ainda que en teoria
son estáticos, foron tamén conformados coa influencia do entorno.

 Relaciones. O ámbito relacional mais próximo á persoa. Refírese a aspectos

como o clima familiar, os amigos, o colexio etc.

 Comunidad. O clima social en comunidade deteriorados: banalización da

violencia. Hanna Arendit cando foi a cubrir un xuicio, acudiu con un interés
intelectual: ver cómo actuaba alguén que era capaz de cometer asesinatos, é
decir, pretendía “ver o rostro do mal”. Ela sentiuse decepcionada por o que
veu, cando veu que as persoas que cometeran tales actos eran normais, é
decir, sin ningún tipo de trastorno mental que os levara a cometer tales actos.

 Sociedade. Prácticas culturales e ideoloxías de violencia de odio. Inxusticia.

No integración social. A comunidade vive nunha determinada sociedade con
normas. Neste punto teríamos que falar das “ideoloxías do odio” (de
separación, de superioridade, de racismo), que foron creadas non polos
 INTERVENCIÓN E PREVENCIÓN EN CONTEXTOS DE VIOLENCIA 6

políticos como se pode pensar (estes simplemente difunden tales ideoloxías),

sinon que foron creadas en moitos casos por científicos. “haisen” foi un dos
psicólogos (psicoloxía da personalidade) que defendeu tesis racistas de
superioridade da intelixencia dos blancos fronte a dos negros. Cando decimos:
nós somos mellores que outros implícitamente estamos discriminando ó outro,
por tanto exercendo violencia.

“Unha persoa de rasgos agresivos pode non chegar a ser nunca violenta, unha
persona tranquila pode convertirse en violenta.” Hay persoas que poden ter unha
tendencia á violencia xenéticamente e ó final nunca exercela, pero en cambio outras,
que son xenéticamente tranquilas, co contexto determinado favorecedor de certas
cnductas, poden chegar a ser violentos.  CONCLUSIÓN: el contexto facilita o inhibe
la violencia.

Situacións parcialmente insatisfactorias, amenazantes (privación, pérdida de estatus,

motivación básica, etc.)

Percepción de insatisfacción, amenaza y emociones asociadas (miedo, odio, enfado, etc.)

Elementos mediadores de estrategias de afrontamento

- Autoritarismo +

- Beneficios violencia +

- Permisividad social – legal violencia +

- Responsabilidad a víctima +

- Deshumanización /despersonalización +

- Desconexión moral (conducta, efecto, víctima)

Estrategia constructiva Estrategia

(negociación, jurídica
Impositiva – violencia
etc.)
 INTERVENCIÓN E PREVENCIÓN EN CONTEXTOS DE VIOLENCIA 7

A violencia non xurde porque sí (salvo aquel % das persoas que a exercen por motivo
de un trastorno psicolóxico) e polo tanto temos que decir que xurde en torno a un
contexto determinado, que pode ser facilitador ou potenciador:

- Situacións de privación: por exemplo, cando quedamos sen recursos económicos por
políticas inxustas.

- Pérdida de status ou recoñecemento.

- Etc.

Tamén hay casos nos que existe situacións de privación obxectiva e non hay
percepción de privación en cambio outras veces a privación é subxectiva e por tanto
a percepción de privación tamén o é.

CONTEXTOS DE LA VIOLENCIA

 Víctimas: niños/as, mujeres, ancianos, etc.

 Daño causado: físico, emocional, sexual, etc.

 Relación víctima-agresor: interpersonal-grupal, social-política

o Violencia interpersonal-grupal:

. Entre personas conocidas en espacios específicos.

. Entre personas sin relación previa.

. Violencia ejercida por pandillas.

o Violencia social-política:

. Crímenes de obediencia, terrorismo

. Crimen organizado

NIVELES DE PREVENCIÓN E INTERVENCIÓN

- Prevención primaria, secundaria, terciaria.

Estrategias de prevención

a) Nivel individual. Brindar competencias para afrontar situaciones de violencia:

formación educativa; áreas específicas: autoestima, gestión conflictos, etc.;
intervención víctimas
 INTERVENCIÓN E PREVENCIÓN EN CONTEXTOS DE VIOLENCIA 8

b) Nivel relacional. Cambiar modos de relación que conducen a asimetrías de

poder y violencia: programas visita domiciliaria, “Stepping Stones”.

d) Nivel comunitario. Objetivo visibilizar el problema de la violencia y deslegitimarla:

campañas en medios y recursos a series y películas; campañas en escuelas y
centros trabajo; campañas con grupos profesionales implicados: profesores,
médicos, periodistas, policía.

e) Nivel Social. Actuar sobre sistema social, jurídico y de valores: cambio hacia
reducción de pobreza, discriminación y desigualdad; medidas legislativas que
dificulten la manifestación de violencia; rechazo social hacia las distintas formas de
violencia.

A MODO DE CONCLUSIONES

- AVANCES IMPORTANTES EN ÚLTIMOS AÑOS, PERO QUEDA MUCHO POR HACER

- REFLEXIONES DE LA OMS

. Necesidad de evaluar programas

. Potenciar prevención primaria

. Potenciar los programas de comunidad y sociedad

INTERVENCIÓN E PREVENCIÓN EN CONTEXTOS DE VIOLENCIA 9