“Este año seguro que “Kunan wata ñawpa “Kay wata sumaqta
va haber sequía” tarpuy allin kanqa” paranqa”
Florencio Tangara Julian Gallego Vicente Patty Chico,
Chambi, Comunidad Villca, Comunidad Comunidad Río
Caricari, Provincia Merkhaymaya, Ayllu Palqa, Ayllu Aymaya-
Saucari-Oruro: “Los Kharacha-Norte Norte Potosí: “Kunan
indicadores climáticos y Potosí: “Kunan wata wata qhawasqayman
el pronóstico del tiempo
son saberes locales, he ñawpa tarpuy allin jina, agosto killapi
aprendido de mi madre. kanqa, chayta nimun sumaqta phuyuta
Vemos los primeros 1 de agostoqa, niyta qhawani, kay wata
días de mes de agosto. munan navidad killa sumaqta paranqa,
Si los primeros días de 2 de agosto candelaria, sapa fiestapi phuyun
agosto hay nubes, eso 3 de agosto carnaval manachay paran chayqa sumaq watapuni,
quiere decir a vas ser año adelantado, si las nubes
killa, chay kimsantin p’unchayta purichikun. kunan wata sapa fiestapi phuyuykuqpuni.
se atrasan después de los primeros días de agosto va
ser año atrasado”. Kay 1 de agosto phuyu lluqsimun, chay Agosto killapi sapa p’unchay phuyumuchkan,
navidad killaqa paranqa, papa t’ikachkaqtin chay rayku ñawpitata tarpukuna kanqa,
“Este año los primeros días de agosto había nubes, parawan tinkuykunqa, chay kusa wata, chayta sumaqta calculani, sapa wata
luego ha llovido, ha nevado, seguro va haber kimsantin p’unchayta phuyu lluqsimun, chayta qhawanipuni. Qayna wata tumpata
sequía, hay una preocupación porque la lluvia se chay kusa watapuni, kunan wata sumaq qhasaykunan karqa, chay junt’akun, kay wata
adelantó en enero, febrero lloverá poco. Las últimas phuyu karqa, kusalla paramunqa, mana loco allin wata kanqa, mayqin tarpuypis kusa
generaciones ya no valoran los saberes ancestrales,
paraspis kanqachu, papitasta tarpukunalla resultanqa, chayrayku habastapis tarpuykuniña,
en las unidades educativas debían enseñar. El ciclo
de lluvia ya no es como antes, aunque hay muchos kanqa. Atuqpis sumaqta yachan, manaraq runasqa wakinkunas tarpuchkankuña.
indicadores, si la mayoría coincide, respetamos eso”. waqachkanchu, Guadalupe septiembre Chaymanta cocapipis qhawarillanitaq cocapis
killapi waqan, chayta uyarina kanqa”. kikillantataq nin”.
2 Suplemento • Septiembre - Octubre 2018
Tiempo
Emilio Serna (54 watayuk), Palqa, provincia Tiraque: “Mana uyarinichu agosto killapi
Atuqta waqaqta. Pasaq wataspi uyariq kani kay wata mana uyarinichu. Phuyus agosto
Qhawariy
killa qallariypi karqa, kay wata waliqlla kanqa. Qhawarisqayman jinaqa para kanqa
sina, rit’ipis kanñaqa, unayña mana karqachuqa. Chinkapurqa í kunan watiqmanta rit’i
chayarimun. Rit’in chayqa, kuraq tatas parlasqankuman jinaqa, para wata nin”.
Desiderio Zapata, provincia Tiraque: “Mana tiempo qhawaymanta amañarinichu, mana chaykunata
yacharinichu. Kay wataqa para watachus kanqa, imachus kanqa, mana chaykunata yacharinichu.
Tarpuykuriyku, chayman yakuta kachaykuriyku, puqukullan. Wakina watas yaku pisi chaypi mit’aman
yaykuyku; yaku patapi maqanakuyku. Yaku mana kanchu parita mana kaptin . Anchá sach’asta k’uturanku
nin, chaynipta para mana kanchu ninku. Imachus á.
“Tiempo
ujinayachkanpuni”
“Waliqlla señas kachhan”
Eustaquio Montaño (53 watayuk) Coluyo
Grande, Central Moyapampa: “Agosto
1, 2, 3 p’unchaykuna phuyusqalla karqa,
para phuyus churarikamun. Mana chay
llikha puyuschu. Qhawarini waliqlla kay
“Chhullunkamun, chay para wata kananta. Chanta kay wata rit’i kan,
kananpaq nisanku” chay waliq watapaq. Qayna wata Atuq
septiembrepi waqan, chaytawan suyasani.
Florencio Garcia Terceros (91 watayuk), Rumipis waliqlla karqa, junp’isarqa;
Palqa, provincia Tiraque: “Guadalupe qhawamuni kimsa kutita, sut’iyaymanta,
chaypi Atuq waqan chay, sumaq watapaq. chawpi p’unchayta, tardeyaykuypiwan
Ch’aki wata kananpaqqa, mana purinkuchu, ima. Chiripis kallan as qhipata chaylla. Jinallataq wayrapis waliqllata
mana waqankuchu. Kaypiqa Sara astawan purichhan. Waliqlla señas kachhan. Waliqlla kananta qhawachhani”.
puqun, papa pisita. Septiembrepi saraqa Don Eustaquio nillarqataq: “Tarpunataq kanqa tunpawan qhipallata,
tarpukun, chay puqun. Agostopi kan manaña ñawpaqtaqa. Qhipas aciertanpuni, imaptinchus paras
phuyus, sumaq wata kananpaq. Chantá qhipatapuni kayta yachan, chay paritas acompañallan chaqrataqa”.
rantikuni Bristolta, chaypi willamun
phuyus , paras kananta. Ch’aki jallp’api
rumista k’anpanchik, chaypi chhhulla kan chayqa paran; chhulla k’urpa “Intipis llimp’ista churarirmun”
jina chayri, luku paraspas. Surasuspaqtari ch’iñisitulla chhulla. Paras
ñawpamunqa, chantá enero, febrero, marzo chaypi luku paras kanqa. Alejandro Rosas, Lambrarmani, Carrasco
Wayras sinchi kasan, chay paras kananta willasan. Chiriqa mayo, junio, Valles: “Wayraqa pisilla, astawan chiri,
agostopi ima chhullunkamun, chay para kananpaq nisanku. Jamuq sut’iyaykunata sinchi kasan. Runaqa imataq
kanqari, nichhanku? Astawanchu para
watapiqa puquykuna kallanqa”.
kanqa nispa t’ukusallankuraq. Nuqapis
mana calculayta atisanichu. Agostopi
“Atuq ch’uwitata waqallantaq” qayna wataqa pisi phuyus karqa, kunan kay
wataqa phuyusqa sumaq kan, t’inpurispa
purín, k’ukarayarin; wakin chiqakunamanqa
Juvenal Choque G. (Strio. General, Subcentral Paredones–Vacas-
paranpuni. Intipis llinp’ista churarirmun,
Arani): “Agostopi phuyusqallapuni kan 1, 2, 3 p’unchaypiqa, jinapis chay inti llinp’ista churamusqanqa
chhillchirirqapuni; 4 p’unchay pararikapun, rit’ispa ima. qhawayku as nishu paraspaq. Rit’i kallantaq ni jayk’aq rikusqayku, yuraq ch’ulitu
waliqlla kay wata kananta. Chirita, wayrata qhawarisqaman karqa, mana uqichu. Mayoría waliq wata kanqa ninku. Sach’aspis kunanta
jinaqa ñawpaqsituta munanqa tarpurinata. Ñawpaqta qhasa kan, jina kutiriqña kunan mana kutirisankuraqchu. Rit’i sina sujetarqarin. Tarku
wayrapis ñawpaqta kallantaq, kay agostotaqa pisiña kasan. Ñawpaq sach’ata qhawariq kayku unayqa, sumaq wata kananpaqqa k’achituta t’ikan
tarpuyqa tata conzuelomantapacha qallarikun, pataspi. Octubrepi uk rikllata. Saqra wata kananpaqri, ukladon t’ikarichhan, uk ladontaq
tukuchakun uraspi. Atuq kay qaninpa waqallantaq, k’achituta kutirichkallanraq. Kunan manaraq kutirisanraqchu, octubre chaypaqra
ch’uwitata wasaykurinchin, chay sumaq wata kananpaq, chaqrita kaypiqa t’ikaykurinqa”.
junt’arinanpaq. yuthu yachallantaq, pampitaspi patitapi churan
“Tiempo ujinayasqapuni, bambaleasqa”
chayqa, para watapaq ninku; astawan yachan payqa parananta,
sinchita waqan chayqa, wakichikunaña tiyan. Jinallataq Liwqi “Uk uma uma tiyan loma puntaspi, ‘papa t’ikita’ niyku nuqayku.
liwqi ch’aki wata kananpaqqa p’uqritupi churan runtuta, para wata Ñawpaqsituta kutirispa t’ikan, rosaditusta chayqa, ‘papa sumaq kanqa’,
kananpaqri, patitaspi churan. Kunanpi liwqi liwqi churan runtusta niyku. Waq uma uma kallantaq, yuraqsituta t’ikan; chay t’ikan k’achituta
mana ancha pataspichu, qhawakun mana ancha para wata chayqa, paranqa niyku, llanu parita chayamun. Waq kallantaq, puka
kananta, nitaq ancha ch’aki wata kananta. uma uma, niyku; chay t’ikan chayqa, para sayananpaq. Chaywanpis
Waych’ata, puka ñawi papata astawan tiempo ujinayasqapuni manaña calculasqanchik junt’akunchu, tiempo
ujinayasqapuni, bambaleasqa.
churayku, jinapis iskay chunka laya
papakuna tiyan kay Vacaspiqa. Trigo, Ñawpaqmanta chirinqa; ñawpaqtasina para qallarinqa, ñawpaqtacha
avena, uqa churallaykutaq. Jallp’aqa wakichikuna kanqa. Jinapis aqna ñawpaqta paramun, qhipamantaq sayan
juq’itunpi kunan kachhan. Ñapis tiempo para á. Sayan papa t’ikapi kasaptin, sara phuñipi kasaptin, para saqirqun.
kachhan haba, uqa churanapaq. Ñawpaq paritaswancha wakichisaq, wanuta jich’aykuytawanqa listo
Chantá jallp’aman rit’i humedadta tarpunapaq kanqa. Nuqa tarpuni papa, sara, trigo, cebada, avenata ima.
churarpamun”. Mikhunallapaq papata churayku. Mercadopaq trigota astawan churayku”
4 Suplemento • Septiembre - Octubre 2018
Pachi niyku tukuy YACHAQkunata, paykunaqa tiempo qhawarinku señaspi, chayman jina tarpunku, mikhuna wasipi mana pisinanpaq.
Wakin predictores mana kay suplementoman yaykunkuchu. Paykunawan uk jatun Encuentro de Predictores del Tiempo ruwakunqa 14 de Edición con el apoyo de:
octubre 2018 wata, Cóndor Huta Comunidadpi-Ayopaya. CHAYKAMALLAÑA