Anda di halaman 1dari 4

Suplemento Especial

Conosur Ñawpaqman D.L. 2 - 3 - 03 - 94


Septiembre-Octubre 2018 Revista rural bilingüe para la Nación Quechua
Del Conosur Ñawpaqman Nº 167

“Kunan wata ñawpa tarpuy


TIEMPO
QHAWARIY
allin kanqa”
WATA
TARPUYPAQ
Ciclo Agrícola 2018-2019
Predicción
del Tiempo

“Este año seguro que “Kunan wata ñawpa “Kay wata sumaqta
va haber sequía” tarpuy allin kanqa” paranqa”
Florencio Tangara Julian Gallego Vicente Patty Chico,
Chambi, Comunidad Villca, Comunidad Comunidad Río
Caricari, Provincia Merkhaymaya, Ayllu Palqa, Ayllu Aymaya-
Saucari-Oruro: “Los Kharacha-Norte Norte Potosí: “Kunan
indicadores climáticos y Potosí: “Kunan wata wata qhawasqayman
el pronóstico del tiempo
son saberes locales, he ñawpa tarpuy allin jina, agosto killapi
aprendido de mi madre. kanqa, chayta nimun sumaqta phuyuta
Vemos los primeros 1 de agostoqa, niyta qhawani, kay wata
días de mes de agosto. munan navidad killa sumaqta paranqa,
Si los primeros días de 2 de agosto candelaria, sapa fiestapi phuyun
agosto hay nubes, eso 3 de agosto carnaval manachay paran chayqa sumaq watapuni,
quiere decir a vas ser año adelantado, si las nubes
killa, chay kimsantin p’unchayta purichikun. kunan wata sapa fiestapi phuyuykuqpuni.
se atrasan después de los primeros días de agosto va
ser año atrasado”. Kay 1 de agosto phuyu lluqsimun, chay Agosto killapi sapa p’unchay phuyumuchkan,
navidad killaqa paranqa, papa t’ikachkaqtin chay rayku ñawpitata tarpukuna kanqa,
“Este año los primeros días de agosto había nubes, parawan tinkuykunqa, chay kusa wata, chayta sumaqta calculani, sapa wata
luego ha llovido, ha nevado, seguro va haber kimsantin p’unchayta phuyu lluqsimun, chayta qhawanipuni. Qayna wata tumpata
sequía, hay una preocupación porque la lluvia se chay kusa watapuni, kunan wata sumaq qhasaykunan karqa, chay junt’akun, kay wata
adelantó en enero, febrero lloverá poco. Las últimas phuyu karqa, kusalla paramunqa, mana loco allin wata kanqa, mayqin tarpuypis kusa
generaciones ya no valoran los saberes ancestrales,
paraspis kanqachu, papitasta tarpukunalla resultanqa, chayrayku habastapis tarpuykuniña,
en las unidades educativas debían enseñar. El ciclo
de lluvia ya no es como antes, aunque hay muchos kanqa. Atuqpis sumaqta yachan, manaraq runasqa wakinkunas tarpuchkankuña.
indicadores, si la mayoría coincide, respetamos eso”. waqachkanchu, Guadalupe septiembre Chaymanta cocapipis qhawarillanitaq cocapis
killapi waqan, chayta uyarina kanqa”. kikillantataq nin”.
2 Suplemento • Septiembre - Octubre 2018

Tiempo
Emilio Serna (54 watayuk), Palqa, provincia Tiraque: “Mana uyarinichu agosto killapi
Atuqta waqaqta. Pasaq wataspi uyariq kani kay wata mana uyarinichu. Phuyus agosto

Qhawariy
killa qallariypi karqa, kay wata waliqlla kanqa. Qhawarisqayman jinaqa para kanqa
sina, rit’ipis kanñaqa, unayña mana karqachuqa. Chinkapurqa í kunan watiqmanta rit’i
chayarimun. Rit’in chayqa, kuraq tatas parlasqankuman jinaqa, para wata nin”.

Predicción del Tiempo: Ciclo Agrícola 2018 - 2019

“Atuq chinkapuchkan, tiempomanta


payqa sumaqta yachan”
“Ñawpa tarpuy, qhipa tarpuy ima allin kanqa”
Ponciano Chocotea, Comunidad Cututu,
Ayllu Layme-Norte Potosí: “Agosto killaqa
tukuynin killa yachan, nuqa agostopi
phuyuta qhawarini, ñawparin chanta qhipata
lluqsimullantaq, chawpi killapi tumpa
chinkarin phuyuqa. Entonces ñawpa tarpuy,
qhipa tarpuy ima allin kanqa, tutascha
qhasaykunman, tuta phuyu mana karqachu,
chayrayku de repente lomasta qhasaykunman,
chaysitu llakiy kachkan. Tata Dios yachan
ari, tantiyasqaykumanta jina kachkan.
“Phuyu niwanchiq nawpa tarpuy kusa kanqa” “Nuqayku iskay semana Todos Santospaq kachkptin tarpusqayku,
ch’alla jallp’astataq Todos Santos pasayta tarpurina kanqa. Atuq
yachallantaq, kay Guadalupe chayta Atuq uyarina kanqa, sumaq
Julián Ambrocio, Comunidad Ururuma, ch’uwita waqan chayqa, tiempo mana allinchu, mach’a wata, atuq
Ayllu Aymaya-Norte Potosí: “Kusalla mana allinta o ch’ajalla, mana waqayta tukuchanchu chayqa kusa
kay wata kanqa, nuqa phuyuta qhawarini wata”.
agosto killapi, sumaq phuyu karqa, tumpa
papa t’ikachkaptin tumpata pantarpanman “Laqhu yana chayqa, papa unquykun”
chaysitu ukchhika llakin kachkan, pero “Yakupi laqhu yachallantaq, unqunkunapaq chay laqhu yachan, laqhu
qhawarisqayman jina kusalla kachkan, sumaq qumirsitu chayqa sumaqta puqunqa, si laqhu tumpa yana
chayrayku kay septiembre, octubre killas chayqa, papa unquykun, yaja jap’irpan. Wakin kuskata tarpurparillan,
tarpusaykuña, jallp’a juq’u kachkan. mana tiempota qhawarispa, chaykuna pisita papata uqharikunku,
Tatay rumistataq qhawaq karqa, rumi puntunpi tarpuykunku chayqa, kusata papas uqharikunku”.
jump’isqa kaq primeros días agostopi,
nuqa mana chayta purichinichu,
phuyullata qhawarini, phuyu niwanchiq nawpa tarpuy kusa kanqa. “Atuqkunaqa chinkapuchkan,
Chayrayku ñawapata tarpurikunanku tiyan, lomaspi aswantaqa
ñawapapuni resultanqa, ura ladospitaq chawpi aciertarinqa, lomaspi
sumata yachaq”
mana apurarimunchu puquy, chayrayku ñawparikunapuni kanqa”. Victoriano Chambi, Ambrocio.
Ayllu Aymaya-Norte Potosí:
“Qhawarisqayman jina allillan
“Ancestralesmantapacha tiempotaqa qhawariyku” kanqa, sapa raymipi phuyu
lluqsimunpuni, chay niqta allin
Gregorio Zamudio Carca, Segunda Mayor
de Ayllu Puraca-Norte Potosí: “Tiempos watalla kanqa, pero ñawparina,
ancestralesmantapacha nuqayku qhawariyku, ajinata nuqa qhawarichkani,
tukuy ima tiyan qhawanapaq, 1 de agostota nuqa qhawarini watantinta,
sapa wata qhawayku, imaynacha pacha kanqa raymispi qhawarinipuni, agosto
chaypaq, phuyu lluqsimun chay, kusa wata, killawan kimsantin primeros
ni ima phuyu kanchu chay, niy munan maña diaswan igualan chayqa.
allin watachu. Kay wata kanqa, kimsantin
p’ubchayta qhatichiyku, kimsantin p’unchay
phuyu kan chayqa, kusa wata, si kimsantin Nuqa purichillanitaq sach’asta,
p’unchay mana phuyu kan chayqa, kanman achakana, muña, ch’illka, tukuy chaykunata, ñawpata t’ikan chayqa
ch’aki wata, kanman saqra paras, ajinata ñawpa tarpuy kusa, kunan t’ikayta munachkankuña. Atuqpis kusata
qhawayku tiempota kaypiqa. 1, 2 de agosto sumaq phuyu karqa, 3 de yachaq 8 de septiembre Guadalupe nisqa, chay p’unchaykuna
agosto wayrarirqa, qhawarichkayku loco paras kanman, manachay ancha waqan chayqa kusa wata kaq, kunan manaña atuqta rikukunchu,
para kanman qhipa ladoman, chayta qhawarisqayman jina kunan wata kanqa chinkapuchkan atuqkunaqa, atuq sumata yachaq, loma puntaspi
ñawpa wata, ñawpitata tarpukuna kanqa, a vecesqa mana tiempo igualchu
chayrayku kimsa tarpuytapuni tarpuriyku, tiempoman jinaqa ñawpa wata waqan chay, lomaspi ñawpaqta tarpuna kaq, pampaspi waqan chay,
kanqa, chayta qhawariyku”. mayuspi o pampaspi ñawpata tarpurna”.
Suplemento • Septiembre - Octubre 2018 3

Desiderio Zapata, provincia Tiraque: “Mana tiempo qhawaymanta amañarinichu, mana chaykunata
yacharinichu. Kay wataqa para watachus kanqa, imachus kanqa, mana chaykunata yacharinichu.
Tarpuykuriyku, chayman yakuta kachaykuriyku, puqukullan. Wakina watas yaku pisi chaypi mit’aman
yaykuyku; yaku patapi maqanakuyku. Yaku mana kanchu parita mana kaptin . Anchá sach’asta k’uturanku
nin, chaynipta para mana kanchu ninku. Imachus á.

“Tiempo
ujinayachkanpuni”
“Waliqlla señas kachhan”
Eustaquio Montaño (53 watayuk) Coluyo
Grande, Central Moyapampa: “Agosto
1, 2, 3 p’unchaykuna phuyusqalla karqa,
para phuyus churarikamun. Mana chay
llikha puyuschu. Qhawarini waliqlla kay
“Chhullunkamun, chay para wata kananta. Chanta kay wata rit’i kan,
kananpaq nisanku” chay waliq watapaq. Qayna wata Atuq
septiembrepi waqan, chaytawan suyasani.
Florencio Garcia Terceros (91 watayuk), Rumipis waliqlla karqa, junp’isarqa;
Palqa, provincia Tiraque: “Guadalupe qhawamuni kimsa kutita, sut’iyaymanta,
chaypi Atuq waqan chay, sumaq watapaq. chawpi p’unchayta, tardeyaykuypiwan
Ch’aki wata kananpaqqa, mana purinkuchu, ima. Chiripis kallan as qhipata chaylla. Jinallataq wayrapis waliqllata
mana waqankuchu. Kaypiqa Sara astawan purichhan. Waliqlla señas kachhan. Waliqlla kananta qhawachhani”.
puqun, papa pisita. Septiembrepi saraqa Don Eustaquio nillarqataq: “Tarpunataq kanqa tunpawan qhipallata,
tarpukun, chay puqun. Agostopi kan manaña ñawpaqtaqa. Qhipas aciertanpuni, imaptinchus paras
phuyus, sumaq wata kananpaq. Chantá qhipatapuni kayta yachan, chay paritas acompañallan chaqrataqa”.
rantikuni Bristolta, chaypi willamun
phuyus , paras kananta. Ch’aki jallp’api
rumista k’anpanchik, chaypi chhhulla kan chayqa paran; chhulla k’urpa “Intipis llimp’ista churarirmun”
jina chayri, luku paraspas. Surasuspaqtari ch’iñisitulla chhulla. Paras
ñawpamunqa, chantá enero, febrero, marzo chaypi luku paras kanqa. Alejandro Rosas, Lambrarmani, Carrasco
Wayras sinchi kasan, chay paras kananta willasan. Chiriqa mayo, junio, Valles: “Wayraqa pisilla, astawan chiri,
agostopi ima chhullunkamun, chay para kananpaq nisanku. Jamuq sut’iyaykunata sinchi kasan. Runaqa imataq
kanqari, nichhanku? Astawanchu para
watapiqa puquykuna kallanqa”.
kanqa nispa t’ukusallankuraq. Nuqapis
mana calculayta atisanichu. Agostopi
“Atuq ch’uwitata waqallantaq” qayna wataqa pisi phuyus karqa, kunan kay
wataqa phuyusqa sumaq kan, t’inpurispa
purín, k’ukarayarin; wakin chiqakunamanqa
Juvenal Choque G. (Strio. General, Subcentral Paredones–Vacas-
paranpuni. Intipis llinp’ista churarirmun,
Arani): “Agostopi phuyusqallapuni kan 1, 2, 3 p’unchaypiqa, jinapis chay inti llinp’ista churamusqanqa
chhillchirirqapuni; 4 p’unchay pararikapun, rit’ispa ima. qhawayku as nishu paraspaq. Rit’i kallantaq ni jayk’aq rikusqayku, yuraq ch’ulitu
waliqlla kay wata kananta. Chirita, wayrata qhawarisqaman karqa, mana uqichu. Mayoría waliq wata kanqa ninku. Sach’aspis kunanta
jinaqa ñawpaqsituta munanqa tarpurinata. Ñawpaqta qhasa kan, jina kutiriqña kunan mana kutirisankuraqchu. Rit’i sina sujetarqarin. Tarku
wayrapis ñawpaqta kallantaq, kay agostotaqa pisiña kasan. Ñawpaq sach’ata qhawariq kayku unayqa, sumaq wata kananpaqqa k’achituta t’ikan
tarpuyqa tata conzuelomantapacha qallarikun, pataspi. Octubrepi uk rikllata. Saqra wata kananpaqri, ukladon t’ikarichhan, uk ladontaq
tukuchakun uraspi. Atuq kay qaninpa waqallantaq, k’achituta kutirichkallanraq. Kunan manaraq kutirisanraqchu, octubre chaypaqra
ch’uwitata wasaykurinchin, chay sumaq wata kananpaq, chaqrita kaypiqa t’ikaykurinqa”.
junt’arinanpaq. yuthu yachallantaq, pampitaspi patitapi churan
“Tiempo ujinayasqapuni, bambaleasqa”
chayqa, para watapaq ninku; astawan yachan payqa parananta,
sinchita waqan chayqa, wakichikunaña tiyan. Jinallataq Liwqi “Uk uma uma tiyan loma puntaspi, ‘papa t’ikita’ niyku nuqayku.
liwqi ch’aki wata kananpaqqa p’uqritupi churan runtuta, para wata Ñawpaqsituta kutirispa t’ikan, rosaditusta chayqa, ‘papa sumaq kanqa’,
kananpaqri, patitaspi churan. Kunanpi liwqi liwqi churan runtusta niyku. Waq uma uma kallantaq, yuraqsituta t’ikan; chay t’ikan k’achituta
mana ancha pataspichu, qhawakun mana ancha para wata chayqa, paranqa niyku, llanu parita chayamun. Waq kallantaq, puka
kananta, nitaq ancha ch’aki wata kananta. uma uma, niyku; chay t’ikan chayqa, para sayananpaq. Chaywanpis
Waych’ata, puka ñawi papata astawan tiempo ujinayasqapuni manaña calculasqanchik junt’akunchu, tiempo
ujinayasqapuni, bambaleasqa.
churayku, jinapis iskay chunka laya
papakuna tiyan kay Vacaspiqa. Trigo, Ñawpaqmanta chirinqa; ñawpaqtasina para qallarinqa, ñawpaqtacha
avena, uqa churallaykutaq. Jallp’aqa wakichikuna kanqa. Jinapis aqna ñawpaqta paramun, qhipamantaq sayan
juq’itunpi kunan kachhan. Ñapis tiempo para á. Sayan papa t’ikapi kasaptin, sara phuñipi kasaptin, para saqirqun.
kachhan haba, uqa churanapaq. Ñawpaq paritaswancha wakichisaq, wanuta jich’aykuytawanqa listo
Chantá jallp’aman rit’i humedadta tarpunapaq kanqa. Nuqa tarpuni papa, sara, trigo, cebada, avenata ima.
churarpamun”. Mikhunallapaq papata churayku. Mercadopaq trigota astawan churayku”
4 Suplemento • Septiembre - Octubre 2018

“Tarku sach’a ñawpaqta t’ikan, ñawpaqta paranqa”


“Khari khari t’ikapiña, lansa lansa t’ìkasallantaq”
Eusebio Vargas (Sanjapanpa – provincia
Campero): “Jamuq watapaqqa waliqmanta
señas qallarisanpis. Uk, iskay p’unchaykuna
kay agostopi waliqlla kasarqa, kimsa kaq
p’unchayqa (marzo kaspa jinanman) mana
as allin señachu, varianqasina. Paritas
ñawpamunqa chirispi qhawasqayman
jina. Enero, febreropi paritas chaqritasta
acompañallanqa. Chaywanpis paritas
marzopi pisinqa, mana karqachu phuyus
chay p’unchay (agosto 3), ch’isinmantaraq
phuyumun, qayantintaq (4 agosto) pararikapun. Mana chayjina paritas
“Todos Santospaq paranqa, saras churanapacha” kaqchu, chaysitu muchphayta apamun, uk tutata pararikapun. Tiempo
varianqacha marzopi, pisinqa para kay killapi nichkani.
Doroteo Vallejos (Trancapampa- Sach’asqa ña khari khari t’ikapiña, jinallataq lansa lansa t’ìkasallantaq,
TCO Raqaypampa): “Agostopi uk Paykunaqa Todos Santospiraq t’ikanan karqa. Chawpipi paras varianqa
kaq p’unchaymanta kimsakamaqa nichkani. Chiri waliq kay wata, ñawparimullantaq. Ñawparimunqapuni
waliqlla phuyus kan, tawa kaqpi para.
pararpamun chay siña imapaqchus, Kimsa mit’ata churani. Jallp’aqa kaypiqa astawan chhaqwas, wakinnippi
parachus mat’imunqa; chaysituta mana barriales, jallp’aqa mana a uk rikllachu. Atuq agostopi waqan, imachus
umachakuyta atirqunichu. Agostopi paypis manaña ñawpata jinachu waqan, pusaq kutita jinalla, ñawpataqa
siñas ruwamusqanwanqa, ñawpaqta chunka kutita waqaq. Jinallataq Toropis pisita waqan. Kay wata rit’i
para kanqa, Todos Santospaqqa urmamun unay watasmanta, chay waliq kachhan. Mamita Asunta
paranqa, chaywanqa churana pacha chayta paran chayqa, mana waliq watapaqchu”.
sara, papa kanqa. San Andrés chaytaqa
saraqa aysasunña. Chantá Tarko sach’a
ñawpaqta t’ikan ñawpaqta parananpaq. Aswan para kanqa, phuyu “As tiempo waliqlla kanayachkan”
aswan junt’a qayna watamanta nisqa. Atuq waqallantaq, suqta kutita, Segundino Silva (Marquilla – provincia
junt’ata waqasqan waliq watapaq. Nuqa fijakuni phuyupi, Tarku Campero): “Kunan qhipataña paramunqa,
sach’api imalla, tiempo imaynachus kananpaqqa. navidad chaytañapuni, ñawpataqa todos
Kaypiqa astawan churayku papa, trigo, sara. Cultivos asociadospi Santos chayta paraqa qallarik.
churallaykuta haba, arveja, quinua, lacayotes, escawus, amarantu”. Jamuq watata qhawachhani waliqllata,
sumaqllata chirimunqa, ñawpaqsitumanta
“Rumita k’anparqani, junp’irichkarqa” pacha chaypis. Qhipakama chirimun
chantaqa. Thaqu sach’as mana
Lorenzo Salazar (Villa Moderna, kutirichhankuchu, agostopi kutiriq
Mizque) : “Tumpitata ñawpaqta tiempo kanku. Qhipamantacha para kanqa nispa
jamurparinqa, chaymantataq tarpunanchik qhawarichhani. Agostopi ñawpaq p’unchay waliqllata phuyumun,
chaytataq fallarparinqa, anchay kachkan. jinallataq qhipan p’unchaypi phuyumullantaq, waliqllacha wata kanqa
Phuyus waliq agostopi qallarisqanmanta nichkani. Kimsa kaq p’unchaypiqa picharqakapurqa, chaymanta
pacha, kunankamapis mana chinkanchu. watiqmanta phuyu churarpakamun, pararpanñataq. Rit’imusqan waliq
Waliqlla kanqa kay wata. Rumita
watapaq nichkani. Ñawpaq wataspipis aqnata rit’imuk, waliq wataspuni
k’anpamurqani, khuskankama junp’irqa,
mana yakitu correrqachu. Waliqlla kaq. As tiempo waliqlla kanayasan, qhawanallapunicha kanqa.
tiempo kanqa, tiempo tumpata varian Tarkupis kunan muk’umusanña, tata san miguelpaq t’ikayqachaq.
chaylla. Cabrilla waliqlla lluqsin, Rumita San Juanpi, agostopi ima qhawarirqani, jump’isqa karqa; kay
k’achituta k’ancharin, llip llipta. Chay wata para kaptinchu junp’in imataqri, nichharqani.
sumaq watapaq. Chaytaqa qhawanchik juniopi, uk p’unchay kasaptin. Chanta Atuq Antoñonchikqa chinkapun mana waqanñachuqa,
Chaypi payqa t’uqyamun. Sach’itaspi manaraq kutirinraqchu (Chuklli), wallpamanpis jamup kanku kunan mana jamunkuñachu. Toropis
uqiuqilla kasankuqa, septiembrepaqraq kutirinqanku niña waqanchu. Toro Atuqta atipaqtinqa waliq wata kaq; Antuñu
atipaktinqa saqra wata kaq. Kunan mana waqankuñachu. Uk khuritu
Septiembrepiraq yachakunqa tiempo imaynachus kananta, sach’as
kallantaq, chicharra nisqa, Santa Rosapaq waqamukña, kunan mana
t’ikarisaptin, chaypi jamuwaqchik”.
waqasanraqchu, qhipatacha para kanqa”.

Reforzando saberes locales: Indicadores climáticos definen labores agrícolas


Los campesinos andinos han desarrollado un amplio y sistematizado esos cambios para predecir lo que Tradicionalmente, los campesinos andinos observan
conocimiento sobre el clima, el cual se ha constituido podría pasar con el clima y sus posibles efectos sobre estos indicadores para recoger información que les dan
en un factor clave para asegurar su sobrevivencia. Las la producción agrícola. La sistematización de los pautas para realizar actividades agrícolas.
condiciones extremas de la región andina también bioindicadores se constituye así en un mecanismo de Los indicadores climáticos son:
se aplican a las plantas y animales que viven en las generación de información local para alerta temprana. a) Biológicos (árboles, cactus, zorro, perdiz y otros)
zonas, los cuales han tenido que adaptarse mediante Los indicadores climáticos son un “conjunto de plantas, b) Físicos y atmosféricos (vientos, frío, nubes, piedras)
cambios específicos en su fenología y morfología. Los animales y fenómenos físicos, que manifiestan una serie c) Fenómenos astronómicos (estrellas, constelaciones)
campesinos, desde tiempos remotos, han observado de reacciones ante los cambios climáticos en su medio”. Fuente: Libro Manejando el Riesgo Climático de los Andes.

Pachi niyku tukuy YACHAQkunata, paykunaqa tiempo qhawarinku señaspi, chayman jina tarpunku, mikhuna wasipi mana pisinanpaq.
Wakin predictores mana kay suplementoman yaykunkuchu. Paykunawan uk jatun Encuentro de Predictores del Tiempo ruwakunqa 14 de Edición con el apoyo de:
octubre 2018 wata, Cóndor Huta Comunidadpi-Ayopaya. CHAYKAMALLAÑA

Anda mungkin juga menyukai