Résumé
REB 43 1985 France p. 5-165
P. Gautier, "Le typikon de la Théotokos Kécharitôménè". — Édité dès le 17e siècle par B. de Montfaucon, le typikon de la
Théotokos Kécharitôménè est conservé dans le Paris, gr. 384. Du brébion qui accompagnait le typikon seuls quelques
fragments peuvent être reconstitués à partir du Hierosolymit. Sainte-Croix 57. Le monastère fut fondé par Irène Doukaina,
épouse d'Alexis Ier Comnène et mère d'Anne Comnène, l'auteur de l'Alexiade. Il fut fondé vers 1110, et le typikon fut rédigé
vers la même date. L'auteur du typikon a pris pour modèle le typikon de la Théotokos Évergétis, antérieur d'environ un demi-
siècle. Conformément à un usage qui paraît bien avoir été commun, des pans entiers du premier typikon ont été introduits dans
le second.
Après une introduction, où sont brièvement traités divers points concernant l'origine du typikon, celui-ci est édité, traduit et
annoté. Les passages empruntés au typikon de la Théotokos Évergétis sont imprimés en italiques et deviennent ainsi aisément
repérables. Suivent deux Appendices : A (trois tableaux de comptes datant du 15e siècle) et Β (fragments du brébion). Un index
grec recense les mots grecs notables des textes édités.
Gautier Paul. Le typikon de la Théotokos Kécharitôménè. In: Revue des études byzantines, tome 43, 1985. pp. 5-165;
doi : 10.3406/rebyz.1985.2170
http://www.persee.fr/doc/rebyz_0766-5598_1985_num_43_1_2170
Paul GAUTIER
* [Le second ouvrage, récemment paru, n'a pu être utilisé dans cet article. Le présent
travail, qui paraît deux ans après la mort de son auteur, était prêt pour l'impression dès
1977 (voir REB 42, 1984, p. 367)].
Certains articles et ouvrages sont cités en abrégé dans cette étude ; en voici la liste :
Alexiade=ANNH Comnène, Alexiade : B. Leib, I-III, Paris 1937, 1943, 1945.
Clugnet, Dictionnaire = L. Clugnet, Dictionnaire grec-français des noms liturgiques en
usage dans l'Église grecque, Paris 1895.
Ducange, Glossarium = C. Ducange, Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecita-
tis, Lyon 1688.
Évergétis^P. Gautier, Le typikon de la Théotokos Évergétis, REB 40, 1982, p. 5-101.
Gautier, Bryennios=P. Gautier, Nicéphore Bryennios. Histoire, Bruxelles 1975.
Gautier, Le synode des Blachernes=P. Gautier, Le synode des Blachernes (fin 1094).
Étude prosopographique, REB 29, 1971, p. 213-284.
Gautier, Michel Italikos=P. Gautier, Michel Italikos. Lettres et discours, Paris 1972.
Gautier, Obituaire=P. Gautier, L'obituaire du typikon du Pantocrator, REB 27, 1969,
p. 235-262.
Gautier, Pantocrator=P. Gautier, Le typikon du Christ Sauveur Pantocrator, REB 32,
1974, p. 1-145.
Horandner, Theodoros Prodromos = W. Hörandner, Theodoros Prodromos. Historische
Gedichte, Vienne 1974.
Revue des Études byzantines 43, 1985, p. 5-165.
6 P. GAUTIER
1. La fondatrice
Irène Doukaina, la fille du protovestiaire et protoproèdre Andronic
Doukas et de Marie de Bulgarie, naquit à Constantinople probablement en
1066, puisque sa fille, Anne Comnène, écrit que sa mère était une
adolescente âgée de quinze ans quand Alexis Comnène s'empara du pouvoir au
début d'avril 1081 '. Elle épousa Alexis Comnène peu après qu'eut été levé
le siège de Constantinople par Jean Bryennios2, probablement en janvier
10783. Irène avait alors onze ou douze ans, et son mari environ vingt ans4.
Lemerle, Cinq études=P. Lemerle, Cinq études sur le ΧΓ siècle byzantin, Paris 1977.
Polemis, The Doukai= D. Polemis, The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopogra-
phy, Londres 1968.
Prière= La prière des Églises de rite byzantin. 1 . La prière des Heures. Ώρολόγιον,
Chevetogne 1975.
Wawryk, Initiatio monastica=M. Wawryk, Initiatio monastica in liturgia bvzantina,
Rome 1968.
1. Alexiade, I, p. 1O522 (dans sa quinzième année), 11119 (elle n'avait pas encore
dépassé la quinzième année). Voir aussi Polemis, The Doukai, n° 26, p. 70.
2. Bryennios, III, 13 : Gautier, p. 235.
3. Ce siège de Constantinople par Jean Bryennios n'est pas exactement daté, mais il
aura eu lieu à la fin de 1077, à en juger par les événements précédents. Nicéphore
Bryennios fut proclamé basileus près de Traïanopolis sans doute en octobre (Skylitzès
Cont. : Tsolakis, p. 1725) et se dirige vers Andrinople au mois de novembre (Attaliate :
Bonn, p. 2479). Comme il envoya son frère Jean contre la capitale quelques jours plus
tard, on peut présumer que le siège commença en novembre ou au début de décembre.
Cf. D. Polemis, The Death of Andronikos Doukas (14 October 1077) and the Marriage
of Alexios Komnenos (early [January ?] 1078), BZ 58, 1965, p. 68-69. Peu avant le siège,
Alexis Comnène avait été promu domestique des Scholes {Alexiade, I, p. 18 ; Attaliate :
Bonn, p. 250, domestique d'Occident).
4. F. Chalandon (Essai sur le règne d'Alexis Ier Comnène, Paris 1900, p. 23-24) a adopté
le témoignage de Zonaras (III, p. 7648), qui écrit qu'Alexis avait environ soixante-dix
ans au moment de sa mort. Il s'ensuivrait qu'il serait né vers 1048. Skoutariôtès (Sathas,
MB, VII, p. 1774) prétend d'autre part qu'au moment de son avènement Alexis était âgé
de trente-sept ans et quatre mois : il le fait donc naître vers 1044. Mais ces deux
témoignages sont contredits par Anne Comnène qui affirme qu'au début de 1071, avant
la troisième campagne de Romain Diogène contre les Turcs, son père était âgé de
quatorze ans (Alexiade, I, p. 95). D'après ce renseignement, Alexis serait né vers 1057 et
aurait usurpé le pouvoir impérial à vingt-quatre ou vingt-cinq ans, ce qui paraissait
invraisemblable à Chalandon. Pourtant, le témoignage d'Anne Comnène mérite
considération, car il se trouve confirmé par maints auteurs. Anne écrit encore que sous Diogène
son père était un μειράκιον, qu'avant ce règne il n'était pas encore un μειράκιον
(Alexiade, I, p. 53'), et, ailleurs, qu'avant 1071 il était un νεανίσκος (Alexiade, I, p. 9") ;
or, chez Anne, le terme μειράκιον désigne généralement un enfant qui a entre dix et
quinze ans. Ainsi, en 1081, Jean Doukas est νέος et pas encore μειράκιον (Alexiade, I,
p. 8125). Irène Doukaina, âgée de quinze ans en avril 1081, est également appelée μεΐραξ
(Alexiade, I, p. 11118). D'autre part, Nicéphore Bryennios (II, 3 : Gautier, p. 1479) écrit
au sujet d'Alexis qui accompagnait son frère Isaac contre les Turcs vers 1072/1073 qu'il
ne lui poussait pas encore de duvet. Attaliate (Bonn, p. 2893) note également qu'Alexis
était jeune quand, en 1077, il fut chargé de combattre Bryennios. Citons enfin le
témoignage de Skylitzès Continué (Tsolakis, p. 161 l7), d'après lequel Alexis était très
jeune quand il fut chargé de réduire Roussel de Bailleul vers 1074/1075. Sur la date de
cette campagne, voir D. Polemis, The Revolt of Roussel and the Adventures of the
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 7
Caesar (1073-1075), BZ 58, 1965, p. 66-68. Le fait que presque tous les chroniqueurs
insistent sur sa jeunesse est significatif : la diversité et l'abondance des témoignages nous
paraissent suffisamment convaincants et rendent suspectes les allégations de Zonaras et
de Skoutariôtès. Nous retiendrons donc qu'Alexis Comnène est né vers 1057, qu'il a
épousé Irène à l'âge d'environ vingt ans, et qu'il avait environ vingt-quatre ans quand
il s'empara de la capitale de l'empire le 1er avril 1081.
5. Alexiade, I, p. 1 1015"'7. Faute de connaître la date exacte du couronnement d'Alexis,
on ne peut déterminer le jour du couronnement d'Irène.
6. Alexiade, II, p. 60-62.
7. Alexiade, II, p. 62.
8. C'est pjirce qu'elle craignait la colère de son fils qu'Anne Dalassène se résigna,
après 1095, à abandonner la direction des affaires de l'Etat ; cf. Zonaras Bonn, III,
p. 7467·'4.
:
des lettres identiques, par ex. oméga, nu, rhô, iota, ne sont tracées de la
même manière, se dégage l'impression que l'impératrice n'avait pas
l'habitude d'écrire.
La deuxième partie (f. 129-14Γ), qui commence immédiatement au-
dessous de la signature d'Irène, comprend les ch. 79-80 et le périorismos du
monastère. Cette partie, dont les folios et le texte ont le même format que
ceux de la précédente, avec un nombre de lignes identique par folio, est
d'une main nettement différente : écriture plus souple, arrondie, lettres
moins empâtées et plus liées, encre brun foncé, abréviations plus
nombreuses, texte plus serré (moyenne de 30 lettres par ligne). La disparition des
quatre derniers folios du dernier cahier (f. 138-141) est très regrettable, car
la mutilation du périorismos du monastère, commencé au f. 140, nous prive
d'informations précieuses sur les limites ouest et nord-ouest du monastère,
c'est-à-dire sur les côtés où il jouxtait probablement celui du Philanthrope.
Hormis cette mutilation, les cahiers, en grande partie signés, toujours en
petites onciales et dans le canton interne de la marge inférieure du premier
folio de chaque quaternion, sont conservés dans leur ordre originel : <a>
f. 1-7 [ = 4+ <l>+3] ; <ß'>,f. 8-15 ; γ', f. 16-23 ; δ', f. 24-31 ; ε', f. 34-41 ;
ς, f. 42-49 ; ζ', f. 50-57 ; <η> , f. 58-65 ; θ', f. 66-73 ; ι', f. 74-81 ; ια, f. 82-89 ;
iß, f. 90-97 ;ιγ, f. 98-105 ; ιδ', f. 106-113 ; ιε, f. 114-121 ; < ις' > , f. 122-129 ;
<ιζ'>, f. 130-137 ; <ιη>, f. 138-141.
La solution de continuité entre les folios 31 et 34 n'est pas due à la
disparition des f. 32-33, mais à l'insertion entre les cahiers 4 et 5 de deux
feuilles de papier épais (dimension : 214 χ 152), dont les textes, publiés
ci-dessous, datent probablement du deuxième quart du 15e siècle. Leur
filigrane (une paire de ciseaux) correspond en effet aux types Briquet 3659
(Fabriano, 1430), 3660 (Prato, 1427 ; Naples, 1435).
Le premier texte occupe le recto du f. 32 : écriture fine et élégante, de
petit module, arrondie, avec quelques petites onciales. Mais une seconde
main est intervenue pour apporter quelques modifications dans les
colonnes de chiffres, caviardant des lettres et les remplaçant par d'autres ; l'encre
employée par cette main est un peu plus sombre, et de plus le tracé des
lettres, de plus grand module, est nettement différent : à la ligne 7, elle
caviarde le chiffre δ' de la colonne des kokkia et le remplace par un grand
gamma oncial ; à la 1. 8 elle caviarde le chiffre β' (?) de la colonne des
nomismata et le remplace par un alpha, puis le chiffre a' de la colonne des
kokkia, qu'elle remplace d'abord par un grand gamma oncial, qu'elle barre,
puis par un iß' . Une troisième main, utilisant une encre noire, a répété le
total des sommes (1. 16) au-dessous du premier (1. 15) et ajouté un grand phi
oncial, de valeur inconnue, dans la colonne des kokkia de la 1. 4 ; à la 1. 5,
elle a encore ajouté un petit alpha dans la colonne des nomismata, et un
petit phi à double boucle en exposant au kappa de la colonne des kokkia.
12 P. GAUTIER
4. Le modèle du typikon
Ô Mère, qui engendras sans douleur le Verbe de Dieu vivant et qui après
l'enfantement fus encore un trésor virginal très pur, ton fils qui est Dieu nous
a procuré et accordé des bienfaits nombreux et considérables, lui qui est notre
Sauveur, parce qu'il est réellement Jésus et Dieu avec nous — telle est la
signification eminente et vénérable du mot Emmanuel selon saint Isaïe —, lui
qui nous a amenés du néant à l'existence, qui nous a sans cesse procuré le
bien-être, qui nous a honorés de raison, qui nous a doués de perception et
d'intelligence pour que nous discernions les réalités, qui nous a par elles
séparés des animaux de la terre et qui a imposé à ceux-ci comme basileus
l'homme qui règne de par Dieu. Que rendrons-nous donc au Seigneur en
échange de tout ce qu'il nous a accordé, lui qui a joint à l'acte créateur sa
Providence et qui n'a encore jamais jusqu'à ce jour arrêté les sources
abondantes de ses bienfaits à notre égard depuis qu'il a arrondi le ciel, divisé le temps,
répandu l'air, déroulé au-dessous la terre et établi l'homme comme spectateur
des réalités visibles ? Assurément, ces choses aussi sont grandes et dignes de
l'extraordinaire puissance qui les a créées et les contient2, et pour parler comme
le grand David : « Qui connaîtra jamais sa miséricorde et sa fidélité ? ». Mais
quel bienfait ne nous ont pas donné en ta personne la3 venue bienfaisante du
Saint-Esprit et la puissance du Très-Haut qui t'a prise sous son ombre, quand
il s'est préparé sans souillure et sans changement un temple doué de raison et
de vie dans tes entrailles virginales très saintes, et quand il est né de toi sans
père dans le temps, lui qui est né du Père sans mère avant les siècles ! Oui, quel
bienfait ne nous a pas accordé en ta personne, comme je l'ai dit, Celui qui nous
a donné aussi tous les autres biens, quand il t'a dressée comme une échelle et
jetée comme un pont qui fait monter ou passer vers le ciel la race humaine4. Le
ciel tout entier se fondrait-il en une seule voix qu'il ne pourrait, je crois,
1. Titre instructif, qui nous apprend déjà deux choses : 1) l'impératrice a acquis et
rénové à ses frais un ancien monastère, dont le nom précédent est resté inconnu et qu'elle
a placé sous le patronage de la Théotokos Pleine-de-Grâce ; 2) elle n'est pas elle-même
l'auteur de cette règle monastique : elle en confia la rédaction à une personne, un homme
en l'occurrence, comme nous le constaterons à plusieurs reprises, qui a travaillé sous sa
responsabilité, mais à qui on peut attribuer, sans risque de se tromper, la rédaction
intégrale du prooimion au style entortillé et prétentieux, et curieusement entremêlé de
termes néoplatoniciens.
2. Termes empruntés au jargon néoplatonicien et plus spécialement à Proclus : In
Timaeum, I, p. 3813, 20829, 2536 (Diehl), qui devaient être parfaitement incompréhensibles
à la plupart des sœurs, à peu près illettrées, du monastère, quand elles en entendaient
la lecture au début de chaque mois (voir ch. 65).
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 19
Πολλών μεν ήμϊν αγαθών και μεγάλων, ώ ΘεοΟ Λόγου ζώντος μήτερ
ώδίνων άνευ και μετά τόκον παρθενίας πάλιν κειμήλιον παναγέστατον, ô
f. 5ν σος υιός και Θεός αρχηγός και δοτήρ έχρημάτισεν, ô σωτήρ ημών ώς
|
αληθώς Ίησοϋς και Θεός μεθ' ημών — το μέγα τοϋτο κατά τον άγιον
5 Ήσαΐαν τοΟ 'Εμμανουήλ σημαινόμενον και σεβάσμιον —, εκ τε τοΟ μη
οντος είς το είναι παραγαγών και το ευ είναι δια πάντων ήμϊν χαρισάμενος
και λόγω τετιμηκώς και κριτήρια τών οντων α'ίσθησίν τε και νουν δωρησά-
μενος και τούτοις τών έπί γης διαστήσας ζώων και βασιλέα τούτοις έπι-
στήσας τον άνθρωπον βασιλευόμενον άνωθεν και τί άνταποδώσομεν τφ
10 Κυρίω περί πάντων ων άνταπέδωκεν ήμϊν, τΐ\ δημιουργία συμπαραζεύξας
f. 6 και πρόνοιαν καί ούδέπω | μέχρι και δεΟρο τάς τών αγαθών ήμϊν δαψιλεΐς
πηγάς έπισχών, έξ ού δή και ούρανόν έγύρωσε καί χρόνον διέστησε καί
αέρα έξέχεε καί ύφήπλωσε γΐ)ν καί τών όρωμένων έπόπτην τον άνθρωπον
κατεστήσατο ; Μεγάλα μεν ούν δή καί ταϋτα καί τΐ)ς παρακτικωτάτης
15 τούτων καί συνεκτικωτάτης δυνάμεως άξια καί, κατά τόν μέγαν φάναι
Δαυίδ, ελεον αύτοΟ τις έκζητήσει ποτέ καί άλήθειαν ; 'Αλλ' οίον δή σε ήμϊν
αγαθόν ή μεγαλόδωρος έδωρήσατο Πνεύματος τε αγίου έπέλευσις καί
Υψίστου έπισκιάσασα δύναμις, καί ναόν έαυτώ λογικόν τε καί έμψυχον
f. 6V άχράντως τε καί άμετα|βόλως έκ τών σών παρθενικών πανάγνων αιμάτων
20 ύποστησάμενος καί ύπό χρόνον άτερ πατρός έκ σοΟ γεννηθείς ό προ αί-
ώνων άτερ μητρός φύς έκ Πατρός. 'Αλλ' οίον δή σε ήμϊν αγαθόν, οπερ &ρην,
ό καί τών άλλων ήμϊν αγαθών δοτήρ έδωρήσατο, κλίμακα τε έπάρας καί
ύφαπλώσας σε γέφυραν προς ούρανόν άνάγουσαν ή μετάγουσαν το άν-
θρώπινον. Ούδ' εί ξύμπαντα τον ούρανόν προς φωνήν άναλυθήναι μίαν
25 έγένετο, άξίως αν, οΐμαι, ήρμήνευσεν ή εξύμνησε το μεγαλεΐον τοϋ δώρου
3. L'article au masculin (voir apparat) est sûrement un lapsus du scribe, car il est
grammaticalement inacceptable.
4. Image peut-être empruntée à Théodore Stouditès (In Dormitionem Deiparae :
PG 99, 725B) ou à Grégoire de Ναζιανζέ (Epis t. 101, PG 37, 192B : κλΐμαξ... είς ούρανόν
άγουσαν, mais dans un contexte trinitaire). Le premier appelle aussi la Vierge (Canon in
erectione sanctarum imaginum : PG 99, 1777B) : χριστιανών ή βεβαία γέφυρα.
20 P. GAUTIER
5. Terme assez rare, employé par exemple par André de Crète, In Dormitionem
sanctae Mariae : PG 97, 1 108A ; voir aussi PG 96, 1397°.
6. Celle des Doukas, sur laquelle on consultera D. Polemis, The Doukai. La future
impératrice, fille d'Andronic Doukas et de Marie de Bulgarie, naquit, probablement à
Constantinople, en 1066 : ibidem, p. 70.
7. Emprunt possible à Proclus, In Parmenidem, p. 553 (Stallbaum).
8. La Porphyra était une salle du grand Palais où accouchaient normalement les
impératrices (cf. Alexiade, II, p. 90), d'où le qualificatif de « porphyrogénète » attribué
aux enfants d'un couple impérial. Alexis Comnène et Irène Doukaina eurent neuf
enfants : Anne, née le 2 décembre 1083 ; Marie, née le 19 septembre 1085 ; Jean, né le
13 septembre 1087 ; Eudocie, née le 14 janvier 1089 ; Andronic, né le 18 septembre
1091 ; Isaac, né le 16 janvier 1093 ; Theodora, née le 15 janvier 1096 ; Manuel, né en
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 21
τούτου το άξιόθεον. Τίς γαρ λαλήσει τάς δυναστείας τοϋ Κυρίου ή τίς
f. 7 άκουστάς ποιήσει πάσας τάς αίνέσεις αύτοϋ ή ποία γλώσσα τάς εκάστοτε
\
δια σοϋ θεοσημίας, ώ Κεχαριτωμένη του Θεοο Λόγου μητερ, έκδιηγήσεται,
αις και το της εις Θεόν στερέωμα πίστεως μένει ακράδαντον και ασεβείας
30 καθαιρείται τα όχυρώματα και ή ιερά θρησκεία κατά Χριστόν έπί τω θεμε-
λίω τών αποστόλων άραρότως έστήρικται ; Τίς έξείποι τάς των σων
θαυμάτων μεγαλειότητας ; Τίς τα κατά διαφόρους καιρούς έξηγήσεται τέρατα ;
Τίς έξαγγελεΐ σοι τα μεγαλεία ή τα παράδοξα έξυμνήσειεν, οίς και βασι-
λείαν κρατύνεις και καθαιρείς τυραννίδας και έπ' έλπίδι ευζωίας μελλούσης
f. Τ το φΟλον κατα|σκηνοΐς το χριστιανικώτατον ;
Έμοί δε δη τίς αν γένοιτο λόγος, ώ των ύπερκοσμίων απάντων θεογεννη-
τρία, την των περί έμέ σου θαυμάσιων έξ απαλών ονύχων εις τόδε ηλικίας
μεγαλειότητα ή απλώς έξηγούμενος ή πειρώμενος έξυμνεΐν και το της περί
έμέ σου έκ σπάργανων ετι χρηστότητος έξηγήσασθαι πέλαγος ; Τά τε γάρ
40 μοι προς γένεσιν, ώ τοϋ μεν ημετέρου γένους σωτηριωδέστατον αυχημα,
των δέ έν ούρανοϊς όμηγύρεων έν ταϊς έπουρανίοις ώς εικός πανηγύρεσι
περιλάλητον άγαλλίαμα, έξ ευσεβούς τε γένους καί προς άρετήν ευφυούς
f. 8 εύμενεία Θεοϋ καί ταϊς σαϊς έπιστασίαις καί άντιλήψεσι την αρχήν
|
26-27 Ps. 105, 2 29 Col. 2, 5 29-30 Prov. 21, 22 30-31 Éph. 2, 20 46-47
Éph. 2, 8 50 Ps. 44, 14
février 1097 ; Zoé, née en mars 1098. Les deux derniers enfants ne sont attestés que par
la liste du Mosquensis gr. 147 (Vladimir), éditée en dernier lieu par P. Schreiner, Die
Geburtsdaten der Kinder des Kaisers Alexios I., DOP 25, 1971, p. 247-248.
9. Il résulte de ce passage qu'au moins une fille et un garçon de l'impératrice avaient
des enfants lors de la rédaction du typikon. La fille en question est naturellement
Anne Comnène, épouse de Nicéphore Bryennios depuis 1096/1097 (cf. Gautier, Bryen-
nios, p. 24), qui était alors mère de deux filles : Irène Doukaina, plusieurs fois
mentionnée dans le typikon, et une autre fille anonyme également mentionnée plus bas.
Quant au garçon, c'est certainement Jean Comnène, dont l'épouse, Irène de Hongrie, mit
au monde ses deux premiers enfants, des jumeaux, à Balabista (Sidèrokastron) en
Macédoine, dans la seconde moitié de 1106 (avant le 26 octobre). Cf. Alexiade, III,
p. 66m5. Ce passage est évidemment de grande importance pour la datation du typikon.
22 P. GAUTIER
10. Parmi eux, au moins sa fille Eudocie, que sa mère fit entrer au monastère de la
Pleine-de-Grâce, quand elle tomba malade (Zonaras : Bonn, III, p. 739).
11. Trois adjectifs (έπιστρεπτικός, προνοητικός, σωστικός) très fréquemment utilisés par
Proclus, In Timaeum, III : index (Diehl).
12. Traduction incertaine. Ce membre de phrase, s'il n'est pas une incise, est
grammaticalement anormal : il ne dépend apparemment pas de la subordonnée qui
précède et ne peut pas non plus dépendre de la principale qui suit.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 23
|
60 συμμαχώ μεγάλα τε και τι} 'Ρωμαίων επικράτεια σωτήρια τρόπαια, τας των
φιλτάτων ήμϊν αναρρώσεις έν νόσοις ή καί άναρρύσεις έκ φάρυγγος
αρπάζοντος λέοντος. Προσθήσοις δέ γε καί 'έτι ημέρας έφ' ημέρας τοΟ βασιλέως
καί σύμμαχος τούτω κατά βαρβάρων άπρόσμαχος γίνοιο, ϊνα δή σοι καί
ή κληρονομιά καί ή χειρισθεΐσά σοι μεγαλόπολις πηγή καί ρίζα τής
65 ευσέβειας αειθαλής διασώζηται καί άένναος.
'Αγγέλων ούν έπί τούτοις άφεϊσα γλώσσαις, αϊτινές ποτέ αγγέλων
γλωσσαι πεφύκασι τήν σήν εύφημειν τε καί γεραίρειν μεγαλειότητα καί τό
f. 9ν υπέρ τους άνωτάτω καί πρεσβυτάτους Θρόνους καί τα Χερουβίμ άκηλίδω-
|
τον καί άμόλυντον καί νοερως άνθομολογεϊσθαί σοι, δια το περί ήμας
70 συμπαθές τε καί φιλάνθρωπον μόνον έγώ τον έπιστρεπτικόν άντεισφέρω
σοι μάλα ζέοντα ερωτά, τόν προνοητικώτατόν τε καί σωστικώτατον μετά
τοβ μονογενούς τε καί πρωτοτόκου τρεφούση περί το άνθρώπινον έρωτα.
Καί μοι το φρικτόν τε καί μέγα τής σής θεοτοκίας αξίωμα περιλάλημα
θυμηρέστατον καί έννόημα άδιάληπτον, έπί τε τήν σήν ίεράν λοχείαν πα-
75 σαν ήδονήν εύαγη καί τρυφήν καλώ, καί ουδέν μοι των πάντων οΰτω
f. 10 χαριέστατον άκουσμα ή διήγημα ώς τα περί σέ θαυμάσια καί μυστήρια
έφ'
|
καί τό τής ήμας έπιρροίας των αγαθών έκ Θεού δια σοϋ μέσης άένναον.
Άλλα γαρ έπί τούτοις άξιον μέν ουδέν είναι παρ' ήμϊν οΐδα τής σης υπέρ
λόγον καί νουν άγιότητος, καθάπερ ουδέ τού το ήμέτερον έκ σοΰ πτωχεύ-
80 σαντος φύραμα, οΐς ουδέν έαυτων άλλα τα πάντα Θεοϋ καί ήμεΐς. Γεννη-
σάση γάρ σοι τόν Λόγον υπέρ λόγον τον άϋλον τό τε άνενδεές έντεΟθεν
άπεκληρώθη καί τέλειον, καί τα τής κάτω ρεούσης ύλης ούκ έντιμα. Επειδή
δέ καί τοις ετι περί τα κάτω στρεφομένοις καί ζωσι κατ' άνθρωπον
άμήχανον θειοτέραις τισίν άπαρχαΐς καί υπέρ τήν ΰλην το τής περί σέ
f. 10ν πίστεως ζέον ένδείκνυσθαι, σοί τε τ[) τοΟ Λόγου μητρί, τό τού Λόγου
|
13. Les deux expressions (έκ τών παρ' ήμϊν τε καί καθ' ήμας) du texte grec paraissent
n'être qu'une simple redondance et n'avoir pas de signification différente. Sinon, la
première pourrait désigner les ressources dépensées par l'impératrice, et la seconde
celles de ses collaborateurs, par exemple son mari.
24 P. GAUTIER
|
πανταχόθεν περί την ίεράν πολιτείαν τω θείω τούτω συντάγματι τό άπερίσπα-
95 στον περιποιησαμένη και συγκροτήσασα' αϊ δή μοι και κατ' ελπίδα τε και
εύχήν τον άσκητικόν διαθέουσι δίαυλον, έξ ού δή τήν καλήν έκείνην
όμολογίαν περί τήν ίεράν ταύτην μάνδραν Θεοϋ τε καί των εκλεκτών
αγγέλων ενώπιον ώμολόγησαν, και ουδέ ένταΟθά μοι αϊ έπί σοί, παρθένε
μητερ Θεοϋ, ελπίδες διημαρτήκασι, και τα έπί τούτοις ευχαριστήρια χοροί
100 σοι πάντως αγγέλων άνοίσουσιν, ους έπί σωτηρία χαίρειν ανθρώπου
και μεγάλα σκιρταν διαγορεύει τα ευαγγέλια.
f. 11ν 'Αλλ' έγώ μεν οϋτω δή σοι τη τεκούση τον ποιμένα των προβάτων τον
|
μέγαν έν Θεού πόθου περιουσία τήν ίεράν έδειμάμην μάνδραν, και άγέλην
λόγω τετιμημένην τη τοϋ πρώτου ή καί ενός ποιμένος κατά τον σοφόν
105 Σολομώντα μητρί σοι προσήγαγον. Σύ δέ μοι — ώ τί άν σέ τις είπών ορθώς
προσείποι, τήν Κεχαριτωμένην παρά Θεώ, τήν υπέρ τα όρώμενα, τήν υπέρ
τα νοούμενα, τήν τους ορούς ύπερβασαν της φύσεως, τήν Θεοϋ καί
ανθρώπων μεσίτιδα — τί τα πολλά μηκύνω ; —, τήν αληθώς ύπό παρθενία καί
άγνότητι θεομήτορα ; — , σύ δέ μοι τήν έγκάρδιον πίστιν επιεικώς διαβα-
f. 12 σανίσασα, δέξαι τήν άπαρχήν ευμενώς καί μή άπωση μοι τήν προσ-
|
αγωγήν μηδέ απόστρεψες άπό της παιδός σου το πρόσωπον σον, άλλα τω
δεξιώ της αρχής πρόσθες καί το τοϋ πέρατος αϊσιον, τάς τοις τοϋ παναγίου
περιηργυρωμένας χαρίσμασι Πνεύματος καί αυτή κατά τον Μωϋσέα
διεΐσα, παναμώμητε, πτέρυγας, καί τήν καλήν ταύτην μάνδραν οϋτω περι-
115 θριγκώσασα καί τω περιϊόντι καί τίνα καταπίοι ζητοΟντι καί τους ιερούς
περιβόλους ύπό λιμώ τε καί δόλω περιοδεύοντι λέοντι τήν άνατεθεϊσαν
ταύτην άγέλην τη ση, παρθένε καί μητερ, μεγαλειότητι συντηρούσα καθά-
f. 12ν παξ άνεπιβούλευτον καί το θήλυ προς άρετήν άρρενοϋσα τη άδελφότητι
|
καί τήν πανσθενη σοι δεξιάν υπερέχουσα τοϋ καλοϋ τοϋδε ποιμνίου κατά
120 τήν διηνέκειαν, ώς μηδεμίαν καί πάλιν έν ταύταις Εϋαν εύρεΐν τον άρχαΐον
πτερνιστήν τε καί δράκοντα ή ψιθυρίσαι ταύτης προς ώτα θανατηφόρα
σοφίσματα καί προς αδου κατάγοντα πέταυρον, αλλ' άμα πάσας ύπό τήν
σήν κραταιοτάτην αύλιζομένας άντίληψιν τον ιερόν καθ' έτέραν έπιβολήν
μελισσώνα τοϋτον περιβομβεϊν έμμελέστατα, τόν της αρετής έργαζομένας
1 25 καρπόν υπέρ μέλι γλυκάζοντα, έν αύλτ} αγία Θεοϋ προσκννονσας άχράντως
f. 13 τω Κρείττονι, Θεω θνσίαν θυούσας αίνέσεως, της ημέρας έπτάκις έπί τα
|
96-98 1 Tim. 6, 1 ; 5,21 100-101 Luc 15, 10 102-103 Hébr. 13, 20 104 Eccl.
12,11 106 Luc 1,28 1 1 1 Ps. 26, 9 1 13-1 14 Ps. 67, 14 1 15-1 16 1 Pierre 5, 8
120-122 Gen. 3, 1 s 122 Prov. 9, 18 125-127 Ps. 95, 9; 115, 8; 118, 164
128-131 Ps. 118, 62 ; 133, 2 ; 67, 27
26 P. GAUTIER
15. L'impératrice stigmatise ici les nombreux complots ourdis contre son mari Alexis
Comnène, dont une liste, d'ailleurs incomplète, a été établie par B. Leib, Complots à
Byzance contre Alexis Comnène, Byzantinoslavica 22, 1962, p. 250-275.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 27
130 όσιας χείρας χωρίς διαλογισμών εις τα άγια, εν έκκλησίαις τόν Θεόν
εύλογούσας Κύριον έκ πηγών 'Ισραήλ, τόν χουν κενούσας, τον voöv
πτερούσας, δουλενούσας τφ Κυρίω, ζεούσας τφ πνεύματι, άλλήλας
κατανοούσας εις παροξνσμόν αγάπης και καλών έργων κατά τον θείον άπό-
στολον.
f. 13ν Έν τούτοις δή μοι την ποίμνην ταύτην, ώ Κεχαριτωμένη τοΟ Λόγου
|
μήτερ και των απάντων βασίλισσα, διατηρεί τε και διάσωζε ως έντεΟθεν
κακίαν τε τούτων πασαν και άγνοιαν έξελαύνεσθαι και δια της καθάρσεως
αεί βαδίζειν ταύτας προς καθαρότητα και τάς τούτων ίκετηρίας εις ώτα
Κυρίου Σαβαώθ άνατείνεσθαί τε καί είσοικίζεσθαι και ούτως ήμϊν εκείθεν
140 έφήκειν άπαν ο τι σωτήριον -rfj ιερατεία, τη βασιλεία, τώ κατά Χριστόν
πολιτεύματι, ώς έντεΟθεν καί τον την τοΟ Χρίστου βασιλείαν διέποντα έν
άκεραιότητι ευσέβειας διέπειν τε τό ύπήκοον καί είρήνην τω κόσμω καί
f. 14 εύστάθειαν πραγματεύεσθαι, έν καλοϊς παγγενή συντηρούμενον καί
|
βαρβάρους τροπούμενον όσοι τε ορατοί καί οσοι αόρατοι, όσοι τε τα νώτα
145 τούτω τηροϋσιν <καί> οσοι κατά στέρνων τούτον πειρωνται παίειν, οσοι τε
ύπερόριοι καί οσοι αύθιγενεΐς ή έγκόλπιοι τούτω δράκοντες, το άπευκταΐόν
τε καί άπώμοτον. Τοιούτον δή σοι τον βασιλέα μετά των έξ αύτοϋ τον τά
τε άλλα καί περί την άπαρχήν μοι ταύτην όμογνώμονα καί συνέριθον,
ευγνώμονα καί όμόδουλον, ό καλός ούτος της ποίμνης ευχόμενος όμιλος
150 τω κατά Χριστόν έπιμήκιστον περισώζεσθαι πολιτεύματι κατά λόγον
δήπου πάντως της σης επικουρίας δεϊται καί κραταιας ώς είκός αντιλήψεως
f. 14V περί τό μέγα λίαν αίτημα τοϋτο καί τΐ\ οικουμένη σωτήριον, ής απούσης
|
καί μηδέ της θείας ροπής παρούσης, ουδέν καλόν ούδενί των απάντων
κατορθούν εύπετές.
155 Τοιαϋτά σοι παρ' ημών, ώ θεομητορ άπάσης κτίσεως δέσποινα, έπί τε
τοις παρεληλυθόσιν ευχαριστήρια έπί τε τοις μέλλουσιν ίκετήρια. Καί
γένοιτο δή ήμϊν κατά τε τόνδε τον βίον τον ταραχώδη καί πολυκύμονα ύπό
τάς σας αύλίζεσθαι πτέρυγας, ώς τόν τε μή ύπό ταύταις σκεπόμενον άλλα
καί περί το τοΟ κόσμου μέσον ή τό των κοσμικών πραγμάτων κέντρον
160 στρεφόμενον άμήχανον ή καί τελέως αδύνατον μή φλέγεσθαι έπ' ανθράκων
f. 15 βαδίζοντα ή έπ' ακανθών μή άμύττεσθαι ή έπί ξιφών μή αίμάττεσθαι.
|
Κατά τε γοΟν τον παρόντα βίον τον πολυκίνητον καί φιλομετάβολον ούτω
δή σε την καλλονήν 'Ιακώβ ύπέρμαχον εχειν ήμϊν έν πάσιν άπρόσμαχον
γένοιτο τάς τών σφετέρων ελπίδων αγκύρας ολας της σης χρηστότητος
165 έξαρτήσασι, κατά τε ληξιν την μέλλουσαν εύρεΐν σε πάλιν προστάτιδα περί
τό φρικτόν τε καί μέγα τοΟ υίοϋ σου καί βασιλέως κριτήριον, οτε δή καί
132-133 Rom 12, 11 ; Hébr. 10, 24 138-139 Jacques 5, 4 (Is. 5, 9) 163 Ps. 46, 5
τούς λόγους των έν xf\ καλή Ναζαρέτ μεγάλων ευαγγελίων της έν σοι
f. 1 5ν παναρρήτου τοο Λόγου σαρκώσεως και των κατά την ίεραν Βηθλεέμ έν τη
|
φάτνη σπάργανων οι της αρετής έργάται συνήσουσι τρανότερόν τε και
170 καθαρώτερον. Άλλα τοιαΟτα μέν δη τη ύπερλάμπρφ και θεία κιβωτω σοι
τοο αγιάσματος τα παρ' ήμων ευχαριστήρια τε και ίκετήρια' ά δέ δή περί
τε τής ιεράς σοι μάνδρας καί της των κατ' αυτήν ήμϊν διατετύπωται
καταστάσεως, ταΟτά έστιν.
α'. Περί τοο έλευθέραν καί αύτοδέσποτον είναι την της Κεχαριτωμένης καί
175 πανάγνου θεομήτορος μονήν.
195 βασιλέως τών εντεύθεν έκδημίαν, ού βούλομαι τήν της Κεχαριτωμένης μου
Θεοτόκου μονήν ύπό τίνος τών απάντων διοικεΐσθαι καί διεξάγεσθαι,
έλευθέραν καί αύτοδέσποτον εσαεί διαμένουσαν καθώς ανωτέρω λεπτομερέ-
στερον διείληπται, άλλ' αυτήν έφ' εαυτής διοικεΐσθαι καί διακυβερνασθαι
παρά τής κατά τήν ήμέραν ήγουμενευούσης έν αύτη κατά τήν τοο παρόντος
200 τυπικού διαταγήν.
Ει τις δέ βονληθείη ποτέ έν οίωδήποτε χρόνφ καθ' οίονδήτινα τρόπον
f. 17ν καταδονλώσασθαι ταύτην ημών τήν μονήν καί ύπό έξουσίαν ετέρου θέ-
|
σθαι τινός, καν βασιλεύς εϊη, καν πατριάρχης, καν άλλος τις τών
180-191 Évergétis, 537, 540-541, 543 201-209 Évergétis, 547-546 (Gal. 1, 8)
son père. Si cette identification est exacte, il va de soi que la date de cette « fondation »
est bien antérieure à celle qui paraît ressortir de VAlexiade, où il en est fait état après une
campagne d'Alexis Comnène contre les Turcs en 1116. Sur cet orphelinat, consulter
Janin, Églises et monastères, p. 567-568 ; Lemerle, Cinq études, p. 233-235, 283-285.
20. On ne doit pas traduire : « mon monastère de la Théotokos », comme il ressort
de passages parallèles.
30 P. GAUTIER
21. Menace coutumière dans les testaments et actes de donation. Le nombre 318 des
Pères du concile de Nicée semble avoir une origine biblique : M. Aubineau, Les
318 serviteurs d'Abraham et le nombre des Pères au concile de Nicée, Revue d'Histoire
ecclésiastique 61, 1966, p. 5-43 ; H. Chadwick, Les 318 Pères du Concile, ibidem,
p. 808-811.
22. Participe au masculin pluriel (θελήσαντες) dans le texte grec, alors qu'on attend
le féminin : s'il ne s'agit pas d'un banal lapsus du scribe, c'est que l'impératrice s'exprime
ici en son nom et en celui de son époux.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 31
|
σάμεθα μοναστήριον και Tfj εξουσία και δεσποτεία αυτής Tfjç
Κεχαριτωμένης Θεοτόκου ήμων ύπεθέμεθα, έκ πάντων άπλως ελεύθερον αυτό τυγχά-
νειν θελήσαντες, τοοτο ούτος κακοτρόπω γνώμη και δολερά ύπό έξουσίαν
ανθρώπων διεφθαρμένων 'ίσως και πονηρών και προς ουδέν άλλο βλεπόντων
215 77 κέρδος όλέθριον άθλίως ό άθλιος ποιήσασθαι έμελέτησεν.
β'. Περί τοϋ δειν κοινοβιακήν την διαγωγήν μετιέναι τάς έν τη μονή της
Κεχαριτωμένης τόν μονήρη βίον διανυούσας.
Περί γε μήν της διαγωγής τών μοναζουσων και της όλης έν τη μονή
|
f. 18ν πολιτείας έφεξης σαφέστερόν τε καί δια βραχέων είρησθαι καλόν διορι-
220 σθήσεται δέ τα περί τούτου καθά τοις θείοις πατράσι περί των άρτι άπο-
ταξαμένων διηυκρίνηταί τε καί διηγόρευται. Διεγνώκασι γαρ καί νενομοθε-
τήκασι κοινοβιακήν ύπεισέρχεσθαι πολιτείαν καί εις υποταγή ν έκδίδοσθαι,
άρνησαμένους τό θέλημα, τους άρτι τον πολυκύμονα φυγόντας κόσμον καί
προσπεφευγότας τφ τοϋ μονήρους βίου άκυμάντω λιμένι, άτε δεομένους
225 κυβερνήτου καί όδηγοΟ ως τό τής ψνχής ομμα τνφλόν περιφέροντας καί μή
f. 19 οίους τε οντάς έαυτοΐς έπαρκεΐν δια τήν τοϋ καλοΟ άγνοιαν. Τούτοις ούν
|
23. Encore une expression tirée de Proclus, In Timaeum, 1, p. 204 (Diehl) : τήν
άποτυφλοϋσαν το ομμα tfjç ψυχής.
32 P. GAUTIER
24. Ce document, s'il a jamais existé, n'a pas été conservé, mais les ch. 79-80, qui ont
été ajoutés ultérieurement, pourraient en tenir lieu.
25. L'impératrice et son époux.
26. Née le 14 janvier 1089 (voir supra, p. 20 n. 8), la troisième fille du couple impérial
avait à l'époque à peine vingt ans. Elle avait antérieurement épousé le fils aîné du
curopalate Constantin Iasitès (sur lequel, voir Gautier, Le synode des Blachernes, p. 25 1 ),
prénommé Michel (cf. I. A. van Dieten, Nicetae Choniatae Historia, Berlin 1975, p. xxn).
L'alliance des Iasitès, famille de petite noblesse originaire de l'île de Iasos, sur la côte
de Carie (K. Amantos, 'Ελληνικά 3, 1930, p. 208 ; sur la famille, voir V. Laurent, ibidem,
p. 529-531 ; S. Pétridès, EO 15, 1912, p. 46-48), avec la famille régnante pourrait tenir
au fait que le curopalate Constantin Iasitès était le beau-frère par alliance d'une
Comnène qui avait épousé le sébaste et logothéte des sékréta Michel mentionné dans
YAlexiade, I, p. 1032 ; P. Gautier, La curieuse ascendance de Jean Tzetzès, REB 28, 1970,
p. 216-217. Quoi qu'il en soit, le mariage de Michel Iasitès avec la porphyrogénète ne
dura pas longtemps : irritée par son attitude hautaine envers son épouse et par son
manque d'égards à son encontre, l'impératrice Irène profita d'une maladie de sa fille
pour faire de celle-ci une moniale et chassa son gendre du palais. Cf. Zonaras : Bonn,
LE TYP1KON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 33
ταύτης κανόνι στοιχεϊν καν μέν των ηγουμένων τις εναντίον βουληθή, τας
240 μοναχας άντιλέγειν εί δ' αί μοναχαί, την ήγουμένην άντιπίπτειν εί δέ και
σύμπασαι συμφρονήσαιεν, την της μονής άντιλαμβανομένην τα παρ' ήμων
διατεταγμένα διεκδικεΐν ει δέ και αϋτη έκείναις συναπαχθείη, άδειαν έκ-
f. 20 χωροϋμεν παντί τφ βουλομένω υπέρ εύσεβοϋς άγωνίζεσθαι πράγματος, εί
|
μή γε παρά των συγγενών ήμων τοϋτο γένηται, καί δικαστηρίω προσιέναι
245 δι' αυτό το καλόν καί τον υπέρ τούτου μισθόν καί τα παρ' ήμων
διατεταγμένα ζητεϊν έχειν το ένεργον καί τας πρωταιτίους της τοϋ κοινοβιακός ζην
καταλύσεως έξωθεΐν της μονής καί μή νομίζειν τοϋτο μικρόν είναι
κατόρθωμα, άλλα καί πάνυ μέγα καί σωτήριον.
γ'. Περί των είς άντίληψιν της μονής τεταγμένων καί περί τοϋ κρατείν καί
250 οσα έν τη διαθήκη μου περί της μονής διατάζομαι ϊσα τω παρόντι
τυπικω, ο καί οφείλει έχειν το άναλλοίωτον καί άτρεπτον εσαεί.
f. 20ν Έπεί δέ των αναγκαίων ην φροντίσαι τήν βασιλείαν μου όπως καί μετά
|
ταύτης προς τα εκείθεν μετάστασιν, έκεΐναι είς τήν της μονής έφορείαν καί
άντίληψιν καταστήσονται αΐς ή βασιλεία μου τό τοιοϋτον δίκαιον δώσει ή
δια προσθήκης έν τω παρόντι τυπικω γινομένης ή καί διά τίνος εγγράφου
265 τελευταίας βουλήσεως. Καί οσα γαρ αν έν ταΐς τελευταίαις μου βουλήσεσι
III, p. 73913"18. C'est naturellement pour cette raison qu'il n'est nulle part fait état de ce
dernier dans le typikon. La dignité de ce gendre éphémère de l'empereur n'est pas
connue ; il aura été curopalate, s'il fut le possesseur du sceau 341 du Fonds Diogène des
musées ottomans d'Istanbul : curopalate Michel Iasitès, son grand-père et homonyme
n'étant attesté que comme magistros, en 1047 (Skylitzès : Thurn, p. 441e) ; mais il est
vrai que le stade ultime de sa carrière nobiliaire reste inconnu. Le couple n'eut sans
doute pas d'enfants : contrairement à ce que nous avions écrit en nous fiant à l'opinion
de L. Sternbach (cf. REB 29, 1971, p. 251 n. 4), Eudocie Comnène qui est mentionnée
avec son époux et ses enfants dans une poésie de Nicolas Kalliklès (cf. ibidem) a toute
chance d'avoir été la fille de Jean II plutôt que celle d'Alexis Comnène.
27. L'impératrice a, plus tard, choisi la première solution : elle exprime ses dernières
volontés à ce sujet infra, dans le ch. 79.
34 P. GAUTIER
28. L'économe du monastère ne sera pas une religieuse, mais un eunuque : voir le
ch. 14.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 35
διατυπώσωμαι περί της μονής ταύτης και πάντων των ύπ' αυτήν, ούτω
f. 21 ν βούλομαι κάκεΐνα κρα|τεΐν ώσπερ αν ει τω παρόντι μου τυπικω
ενεγράφησαν και ούτω και ταΟτα αναλλοίωτα εσαεί διαμενειν ον τρόπον και τα
διωρισμένα ένταυθοΐ" άλλα καί τίνα των εν τούτω γραφέντων μοι εί
270 βουληθω άλλοιωσαι ένδιαθήκως, πάντως καί τοϋτο έξέσται μοι, και
ουδεμία διαφορά λογισθήσεται τφ παρόντι μου τυπικω προς την τελευταίαν μου
βούλησιν, όσον είς τό επίσης κρατεΐν ισχυρώς πάντα τα δι' αμφοτέρων έπί
f. 22 τοις της μονής Tf| βασιλεία δόξαντα, εί μή πού τίνα των ένταυθοΐ γεγραμ-
|
μένων, ώς εϊρηται, σχολήν άπό της διαθήκης μου δέξονται.
275 Tfj προφάσει δέ ταύτη ούκ οφείλει τις των αις άντιλαμβάνεσθαι της
μονής παρά της βασιλείας μου έγκεχώρηται έξουσιάζειν τινός των έν αύτη,
ού παραχαράττειν τι των έν τω παρόντι τυπικω διωρισμένων, ού την ήγου-
μένην μεθισταν, ού μοναχάς κατατάττειν, ούκ είσάγειν, ούκ έξάγειν, ούκ
έκλογισμοϊς τισιν ύποτιθέναι ή αυτήν τήν ήγουμένην ή τόν οίκονόμον ή
280 τίνα των μοναζουσων έφ' οΐς διοικοΟσί τε καί προνοούνται, ού των είσο-
διαζομένων τε καί έξοδιαζομένων εϊδησιν άπαιτεϊν ή λαμβάνειν τι άπό της
f. 22ν μονής τό σύνολον έπιχειρεΐν ή νοσφίζεσθαι το οίονοϋν ή διατάττεσθαι
|
έπιχειρεΐν τήν γαρ διοίκησιν της μονής καί των ύπ' αυτήν πάντων άπερι-
κλόνητον άνατιθέαμεν αύτη τη προεστώση καί ταΐς μοναχαΐς κατά τήν τοϋ
285 τυπικού περίληψιν. Έπί δέ τούτω μόνω τάς ρηθείσας έφιστωμεν τη μονή,
έπί τφ συγκροτεϊν τε καί περιέπειν αυτήν τε καί τα ύπ' αυτήν καί σκανδα-
λιζομένας ϊσως τάς μοναχάς είρηνεύειν καί άποσοβειν τους έθέλοντας τοις
της μονής έπεμβαίνειν δικαίοις ή παραθραύειν τι των έν τω παρόντι τυπικφ
διηγορευμένων. 'Αρκέσει δέ αύταϊς τό μνημονεύεσθαι μόνον καθεκάστην
|
f. 23 έν τη μονή καί μετά θάνατον τοις ίεροϊς διπτύχοις γράφεσθαι. Το γαρ
παρόν ήμων τυπικόν βουλόμεθα έχειν το κράτος άκλόνητόν τε καί άπα-
ράτρωτον μέχρι παντός, μή προσθήκην τινά δεχόμενον μή άφαίρεσιν μή
μεταποίησιν ουδέποτε γάρ τι των έν τούτω διηγορευμένων καί διαγο-
ρευθησομένων παραβαθήσεται ή τίνα τρόπον ή μεταποίησιν δέξεται παρ'
295 ούτινοσοϋν ουδέ έν μια καιρού ροπή, κάν πολλφ κρείττονα διατάγματα καί
οίκονομήματα εϊτε παρ' αύτης της ηγουμένης εϊτε παρά της της μονής
αντιλαμβανόμενης είσάγοιτο τη μονή, έξ ών προσδοκάται αυτήν τε καί τα
f. 23ν ύπ' αυτήν έπίδοσιν μεγίστην λαβείν καί κατάστασιν κρείττονα.
|
36 P. GAUTIER
29. L'article au génitif pluriel (τών) pourrait bien être une simple bévue du copiste.
30. Anne Comnène, épouse du césar Nicéphore Bryennios. Le couple eut au moins
quatre enfants : Alexis Comnène, Jean Doukas, Irène Doukaina, qui est mentionnée
infra (ch. 79), et une autre fille au prénom inconnu ; cf. Gautier, Bryennios, p. 30.
31. Marie Comnène, née le 19 septembre 1085 (voir supra, p. 20 n. 8), fut d'abord
fiancée à Grégoire Gabras, fils du sébaste et duc de Trébizonde Théodore Gabras, avant
1091 : A. Bryer, A Byzantine Family : the Gabrades, c. 979-c. 1653, University of
Birmingham Historical Journal 12, 1970, p. 176 ; O. Lampsidès, Ή έκ τών «ανωτέρω
μερών» καταγωγή Γρηγορίου τοϋ Γαβρά, Άρχεΐον Πόντου 33, 1975-1976, ρ. 51-53. Le
contrat de mariage ayant été rompu pour des raisons à la fois canoniques et politiques,
on donna comme époux à la porphyrogénète Nicéphore Katakalôn Euphorbènos, le fils
du général Constantin Katakalôn Euphorbènos : Zonaras : Bonn, III, p. 739813 ;
Gautier, Le synode des Blachernes, p. 247-248. Ils contractèrent mariage après 1095 —
c'est ce qui ressort d'un épisode de YAlexiade, II, p. 197 : Nicéphore, qui s'était signalé
cette année-là par sa bravoure dans un engagement contre les Coumans, n'était pas
encore le gendre de l'empereur —, et sans doute vers 1 100, compte tenu de la date de
naissance de Marie. Nicéphore mourut prématurément, vers 1120/1130 : Gautier,
Obituaire, p. 252-253 ; Idem, Pantocrator, p. 43226. Marie, qui était au chevet de son père
agonisant en août 1118 (Alexiade, III, p. 23815, 23926), vécut au moins jusque vers 1 153,
car elle est signalée encore en vie à cette époque par le métropolite d'Éphèse Georges
Tornikès : J. Darrouzès, Georges et Dèmètrios Tornikès. Lettres et discours, Paris 1970,
p. 30827 et n. 96. Le couple eut au moins deux fils : Alexis Comnène Euphorbènos,
présent aux synodes du 26 février 1147 et du 6 mars 1166 (cf. L. Stiernon, Notes de
prosopographie et de titulature byzantines, REB 19, 1961, p. 277-278), qui épousa une
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 37
δ'. Περί τοϋ πως αν διάγοιεν έν τη μονή αί έκ των εγγόνων ημών άποκει-
300 ρόμεναι και έν ταύτη παραχωρηθεΐσαι διάγειν και αί έκ των
περιφανέστερου βίου και σεμνοΟ προσερχόμεναι τη τοιαύτη μονή και άποκειρό-
μεναι έν αύτη.
τοϋ μύακος τής τραπέζης των μοναζουσων έχομένως τοϋ περιβόλου αυτών
άνεγερθείση μικρά τροπική μετά τοϋ παρακελλίου καί τής χρειώδους άλλης
ακολουθίας τοϋ τοιούτου οικήματος ιδιαζόντως διάγουσα καί έστιωμένη
έπέκεινα τής των άλλων μοναζουσων συνήθους διαίτης, καθώς αν ή τε
320 κατάστασις τής
οίκονομήση" έπ' άποκειραμένης άπαιτή καί ή τής καθηγουμένης διάκρισις
αδείας τε έσται αύτη έχειν καί δύο γυναίκας τάς έκδου-
300 των lege τοϋ vel των τοϋ (cf. 349 των τής μονής)
33. Conformément à une pratique courante dans le monachisme byzantin, aussi bien
chez les hommes (cf. par exemple la Diataxis d'Attaleiatès, REB 39, 1981, p. 79
1. 1032-1033) que chez les femmes : la mère de Michel Psellos, par exemple, qui s'était
faite moniale après la mort de l'une de ses filles, avait plusieurs servantes à son service
dans le monastère de la capitale où elle s'était retirée. Cf. K. Sathas, MB, V, Paris 1876,
p. 4320, 449, 45". Cependant l'impératrice n'a pas suivi sur ce point le modèle dont elle
s'inspire, puisque le typikon de l'Évergétis interdit aux moines de ce monastère de
disposer de serviteurs : Évergétis, 1. 916-917.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 39
|
των της μονής.
Άνδράσι μέντοι άβατου ορισθέντος είναι τοϋ μοναστηρίου, εϊπερ άρα
325 βούλοιτό τισι συντυχεΐν αύτη των οικείων αύτης, εϊτε αναγκαία χρεία
καλεί, ούκ έξέσται αύτη εντός της μονής τούτους είσαγαγεϊν, αλλ' έξελεύ-
σεται αυτή μετά καί βουλής της καθηγουμένης είς το προς τον πυλώνα
έξάγον διαβατικόν, κάκεϊσε τούτοις συνομιλήσασα είσελεύσεται αύθις είς
την μονήν, άβατον αυτήν, ώς εϊρηται, άνδράσι διαφυλάττουσα. Εί δέ τις
330 των τοιούτων ού δύναται τω περί της έξελεύσεως της μονής ορισθέντι έπί
f. 25ν ταΐς λοιπαΐς μοναζούσαις έν τω παρόντι ημών τυπικώ έμμένειν τύπω,
|
παραχωρηθήσεται παρά της καθηγουμένης, περιστατικού τίνος αύτη
συμβάντος, έξέρχεσθαι τής μονής μετά μιας των γηραιότερων και σεμνότερων
αδελφών, ην αν ή καθηγουμένη βούλοιτό. Καί ή μεν μοναχή ευθύς ύπο-
335 στρέψει" εκείνη δέ θεασαμένη τον άσθενοΟντα συγγενή αύτης δύο εϊτε τρεις
ημέρας υποστρέψει προς τήν μονήν. Εί δέ καί τα έσχατα πνεΐ ό ασθενών
συγγενής αύτης, καρτερήσει έκεΐσε μέχρις αν εκείνος τέλει τοϋ βίου χρήση-
ταΐ" ει γε καί ή τούτου τελευτή προς μίαν ή καί δύο ημέρας επεκτείνεται ή
f. 26 καί πλεΐον, καί έκτοτε προς τήν μονήν υποστρέψει.
|
340 Άλλα καί ε'ί τις ετέρα των έκ περιφανέστερου βίου καί καταστάσεως
σεμνής βουληθείη έν τη τοιαύτη μονή τήν κοσμικην άποθέσθαι τρίχα ή καί
άπο των έξω άποκαρεΐσα είσέλθοι, παραδεκτέα &σται καί αυτή. Καί εί μεν
τω αύτώ τύπω τε καί κανόνι έμμένειν βούλοιτό έν τε διαγωγή καί διαίτη
καί κατοικία καί πάση άλλη των έν ταύτη μοναχών καταστάσει, εύαπόδε-
345 κτος Θεώ καί έμοί. Εί δ' ϊσως προς τήν κοινήν κατοικίαν άποκνεοϊ, κατά
τοϋτο μόνον έσται διαλλάττουσα προς τήν πάσαν διαγωγήν καί κατάστα-
f. 26ν σιν τών μοναζουσών, κατά το εχειν δηλαδή εις ιδίαν κατοικίαν τήν
|
34. Le second sens possible, celui qui a été retenu par Montfaucon dans sa traduction
latine (PG 127, 101 0^ : quae seorsim a monasterii famulabus habitabunt), me paraît
moins obvie. L'expression revient dans un contexte identique, infra, 1. 349.
35. Le terme άβατον signifie l'interdiction d'accès aux monastères byzantins ; voir
l'article du Reallexikon der Byzantinistik, I, 1969, p. 49-83 (J. L. van Dieten).
L'interdiction n'était pas générale, car Psellos, par exemple, put souper avec sa mère et passer la
nuit dans le monastère où elle résidait : Sathas, op. cit., p. 37262S.
36. Il s'agit du passage ménagé entre le portail extérieur, qui donne sur la voie
publique, et le portail intérieur qui donne accès au monastère ; voir 1. 772, 790.
40 P. GAUTIER
Toutes doivent coucher dans un seul dortoir, celui qui a été construit à neuf
et prévu à cette fin par ma Majesté, toutes sous le regard les unes des autres,
afin que les indolentes imitent les courageuses pour s'exciter à la vertu et aux
œuvres bonnes. Si le nombre des sœurs dépasse la capacité d'hébergement de
cette maison, celles qui ne trouveront pas place dans le dortoir prévu habiteront
une partie de la maison adjacente38. L'autre partie sera utilisée par les sœurs
quand elles vaqueront sous la surveillance de la supérieure aux travaux
37. Au ch. 70 (1. 1730), il est dit que ces servantes, du moins certaines d'entre elles,
pouvaient être des moniales, sûrement du « petit habit ». Quant aux deux petites filles
mentionnées, elles sont hébergées au sein de la communauté des sœurs, contrairement
à la pratique observée dans les monastères masculins, où les futurs postulants à la vie
religieuse sont élevés dans des écoles sises obligatoirement en dehors du monastère, par
exemple au Stoudios (PG 105, 869e) ou à Backovo (Lemerle, Cinq études, p. 152).
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 41
360 "Εσονται μεν ούν αί μοναχαί της Κεχαριτωμένης καί ύπεραχράντου δε-
σποίνης Θεοτόκου είκοσιτέσσαρες τον αριθμόν, αί τη της εκκλησίας
υπηρεσία καί ψαλμωδία καί ταϊς της μονής διακονίαις προσανέχειν όφείλουσαι
ύπ'
διηνεκως. Εί δέ γε τη της Κεχαριτωμένης Θεοτόκου εύμενεία τα της
f. 27ν αυτήν μονής έπίδοσιν άξιόλογον όθενδήποτε λάβοι ώς καί εις πλειόνων
|
365 αύτάρκειαν έξαρκουντα εύρίσκεσθαι, ό των μοναζουσών ορός τω
τριάκοντα περιγραφέσθω άριθμω ή καί μικρόν τι τοΟτον ύπερβαινέτω καί όρι-
ζέσθω μέχρι των τεσσαράκοντα ' ων πλείους είναι τας έν τη μονή άσκου-
μένας άπαγορεύομεν, της ηγουμένης τω άριθμω τούτω μη περιεχόμενης,
μήτε μήν των δύο παιδιών — άνατρέφεσθαι γαρ καί δύο παιδία έν τη μονή
370 διοριζόμεθα καί άνάγεσθαι καί παιδεύεσθαι καί καταρτίζεσθαι καί άποκεί-
ρεσθαι έν καιρώ τω προσήκοντι —, μήτε των εξ ύπουργισσων, ας τυποομεν
f. 28 είναι έν τη μονή εις ύπηρεσίαν της άδελφότητος' ών μή άρκουσων, καί
|
ετέρα μία εϊτε καί δύο παραληφθήσονται. Άλλα καί τήν μέχρι των
τεσσαράκοντα των μοναζουσών έπίδοσιν έπιτρέπομεν, ει γε τον κανόνα καί τον
375 öpov της κοινοβιακής καταστάσεως ον τετυπώκαμεν φυλάττοιεν αί μονά-
ζουσαι άπαράθραυστον καί ού το πλήθος εμποδίζει τήν τούτων άκρίβειαν.
Εί δέ τις ακαταστασίας αφορμή ή αυξησις των μοναζουσών γένηται,
σχολάζειν παντάπασι τρν αριθμόν τοΟτον διοριζόμεθα " προηγουμένως γαρ
ήμϊν φροντίς της των μοναζουσών καί της κοινοβιακής καταστάσεως, ουχί
380 πολλάς είναι τάς μονάζουσας εστίν.
f. 28ν ς'. Περί τοϋ έν ένί οίκίσκω τάς μονάζουσας πάσας μένειν.
|
38. C'est sans doute le bâtiment nommé plus loin l'ouvroir du monastère infra,
2315.
:
42 P. GAUTIER
manuels que celle-ci imposera à chacune d'elles, pendant qu'une sœur lira dans
la sainte Écriture un texte que la supérieure jugera de circonstance et de nature
à provoquer un plaisir divin et à dissiper la fatigue qu'engendre le travail.
Cependant, les dortoirs que ma Majesté a construits à neuf et qui sont destinés
à héberger les moniales, de même que toutes les autres pièces du monastère qui
leur sont réservées pour un besoin quelconque, conserveront leur forme et leur
disposition actuelles : ils ne recevront pas deux étages et ne subiront aucune
transformation.
39. L'apotagè est un don en espèces ou en nature fait par la nouvelle moniale lors de
son entrée au monastère ; l'obligation d'un tel versement est déclarée contraire aux
Canons (canon 19 de Nicée II) et interdite dorénavant par une novelle d'Alexis
Comnène datée de décembre, indiction 5 (1097 ou 1112) : Zépos, JGR, I, p. 348112. Sur
la pratique, consulter E. Herman, Die Regelung der Armut in den byzantinischen
Klöstern, OCP7, 1941, p. 438-444.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 43
390 άναγινωσκούσης τι των της θείας γραφές, οπερ αν δόξη τη ηγουμένη είναι
κατάλληλον και μεθέλκον προς θείαν ήδονήν και τον έκ της εργασίας
πόνον έκλύον. Οί μέντοι νεουργηθέντες κοιτωνίσκοι παρά της βασιλείας
μου καί άφορισθέντες ταΐς μονάζουσα ις εις καταμονήν καί α ι λοιπά ί κέλ-
λαι αί εντός της μονής προς οίανδήτινα χρείαν άφορισθεΐσαι ταΐς μοναζού-
395 σαις επί τοΟ αύτοϋ μενοϋσι σχήματος καί της αύτης καταστάσεως, μήτε
διώροφα γινόμενα, μήτε άλλοίως μετασχηματιζόμενα.
f. 29ν ζ'. Περί τοΟ δωρεάν άποκείρεσθαι τάς άποκείρεσθαι μέλλουσας καί πότε
|
έσται δεκτόν τό προσαγόμενον.
40. Ce terme, qui revient souvent dans les typika et les Vies de saints, paraît n'être
qu'un synonyme d'apotagè : ibidem, p. 440-442.
41. Ce terme, qui à ma connaissance n'est pas attesté ailleurs que dans notre typikon,
doit désigner un don en espèces fait par le nouveau moine en vue de sa nourriture ou
de celle de la communauté. Par exemple, Attaleiatès autorisait le versement de
10 nomismata pour l'encens et la table des frères (REB 39, 1981, 1. 714).
44 P. GAUTIER
nous ne l'indiquons pas42. Aussi, que celle qui apportera un bien meuble ou
immeuble prenne soin de lire ces paroles au préalable. Si elle fait sa donation
par décision libre et pieuse, sans vouloir la reprendre plus tard, sans chercher
à être de ce fait plus favorisée que les autres sœurs, qu'on accepte son don et
qu'on le consacre à la Pleine-de-Grâce, de qui elle recevra aussi en retour le
salaire de sa foi.
8. Les biens meubles et immeubles donnés par des laïcs dans une intention
pieuse au monastère de la Pleine-de-Grâce doivent être acceptés.
Si un laïc, soit l'un de nos enfants, soit un autre de nos parents, soit même
quelqu'un de tout à fait étranger, mû par une pensée et une intention pieuses,
décide de consacrer au monastère des biens meubles ou immeubles, nous
l'agréons à cause de sa pieuse décision, sachant que Dieu lui accorde une
rétribution plus grande. Mais nous voulons que le revenu des biens immeubles
qu'il a donnés ne soit pas dépensé pour améliorer le régime des sœurs ou pour
modifier quelque peu nos prescriptions, mais pour augmenter le nombre des
moniales qui suivent la même règle, pour faire des aumônes aux pauvres, au gré
de cette personne, et pour couvrir les dépenses des fêtes et des commémorai-
sons. Il ne sera pas permis en effet aux donateurs sous le prétexte de leurs
donations d'établir quelques nouveaux règlements ou des ordonnances
contraires à nos prescriptions, mais les sœurs accepteront ce qui a été donné
dans une intention pieuse et exécuteront la volonté des donateurs concernant
les commémoraisons et les aumônes, mais rien de plus que cela, comme il a été
dit plus haut.
Je veux que tout ce qui a été ou sera attribué au monastère ou s'y ajoutera
d'une manière quelconque, non seulement en biens immeubles, mais encore en
biens meubles, y reste immuable et soit inaliénable : ces biens ne seront ni
donnés ni échangés ni vendus ni aliénés en aucune manière, même si ce qui est
donné en échange du bien aliéné vaut deux fois ou trois fois ou dix fois plus.
Car c'est vraiment un vol sacrilège de réaliser cette transaction ou de la tolérer,
et celui qui la réalise ou la tolère, que ce soit un basileus, un patriarche, un
archonte, un simple particulier, la supérieure du monastère ou encore une des
sœurs du couvent, en rendra compte au redoutable et juste juge. Je veux que
le bien immeuble aliéné soit restitué au monastère par le soin du très saint
patriarche à qui incombe cette tâche en vertu des lois et des canons, avec le
concours de la patronne du monastère et de toutes les sœurs qui le lui
rappelleront et le réclameront et de toute autre personne s'efforçant d'obtenir
par motif de piété que justice soit faite.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 45
|
θεοφιλει ποιείται την προσαγωγήν, ως μήτε άναληψομένη ύστερον, μήτε
προτίμησίν τίνα έντεΟθεν των άλλων αδελφών ζητοϋσα, τότε δη προσ-
παρ'
425 δεχέσθω το δωρον αυτής και τη Κεχαριτωμένη άνατεθείσθω, ης και ό
μισθός αύτη της πίστεως άποδοθήσεται.
η'. Περί τοϋ τα παρά κοσμικών θεοφιλει σκοπώ άφιερούμενα τη μονή της
Κεχαριτωμένης κινητά τε και ακίνητα δεκτέα είναι.
Άλλα καί ε'ί τις των κοσμικών ή των παίδων ημών ή των άλλως συγ-
430 γενών ή και πάντη αλλότριων θεοφιλει γνώμη καί προαιρεσει κινούμενος,
f. 3 Γ κινητά ή ακίνητα τίνα τη μονή άφιερώσαι προέλοιτο, ύπεραποδεχόμεθα
|
μεν τούτον της θεοφιλούς προαιρέσεως, είδότες οτι καί παρά Θεού πολλα-
πλασίονα την μισθαποδοσίαν κομίζεται. Βουλόμεθα δε την τών παρ' αυτού
άφιερωθέντων ακινήτων πρόσοδον μή εις πλεονασμόν της τών μοναχών
435 κατακενούσθαι διαίτης ή τίνα άλλην έναλλαγήν τών παρ' ημών
άλλ'
διατεταγμένων, εις τε προσθήκην μοναχών τω αύτώ κανόνι χρωμένων εις τε
διαδόσεις πενήτων, ως άρα εκείνος βούλοιτο, καί εις εορτών καί
μνημοσυνών άναλώματα. Ούκ έξέσται καί γαρ τοις προσάγουσι τη αφορμή τών
f. 34 προσαγομένων τύπους τινάς καινίζειν ή διατάγματα εναντία τοις ήμετέ-
|
θ'. Περί τού πάντα τα τη μονή άφοριζόμενα άνεκποίητα είναι κινητά τε καί
ακίνητα.
έχοντος, τής τής μονής αντιλαμβανόμενης καί τών λοιπών μοναχών ύπο-
μιμνησκουσών καί ανακαλούμενων αυτό καί παντός ετέρου τοϋ βουλομέ-
νου τήν έκδίκησιν σπεύδοντος δι' εύσέβειαν.
42. De l'avis de Jean le Jeûneur, qui s'appuyait sur l'autorité de Grégoire de Nysse,
le vol sacrilège était frappé d'une peine pouvant atteindre jusqu'à trois ans
d'excommunication.
46 P. GAUTIER
L'aliénation des biens immeubles sera donc ainsi totalement interdite. Pour ce
qui est des biens meubles, ma Majesté juge que leur aliénation n'est légitime
que pour une seule et unique raison, savoir quand un grand dommage frappe
le monastère ou ses propriétés par suite d'une invasion étrangère, d'un incendie
ou d'un séisme, et que le monastère manque de ressources pour réparer les
dégâts. Dans ce cas, je permets l'aliénation de biens meubles en vue de la
réparation de biens immeubles, et alors afin que l'aliénation se fasse en faveur
de saintes églises et de saintes chapelles, en sorte que ce qui est sacré le reste
et que les choses saintes ne soient pas profanées. Car chacun sait que ce qui
a été une fois consacré ne doit pas être profané. Et nous n'optons pas pour
l'aliénation des biens meubles en vue de la réparation des biens immeubles à
la légère et au hasard, comme on pourrait le penser, mais parce que le revenu
des biens immeubles est habituellement beaucoup plus profitable au
monastère, et parce qu'on peut parfois acquérir des biens meubles avec le rapport des
biens immeubles, tandis que le contraire est difficile. Et nous ne permettons pas
que cette aliénation se fasse sans enquête préalable, en secret ou en cachette,
ni qu'elle ne soit connue que d'une partie des personnes du monastère et
ignorée de toutes les autres. Au contraire, la supérieure, l'économe, l'ekklèsiar-
chissa, la skévophylakissa, les autres officières principales et les prêtres du
monastère se réuniront, débattront de la vente en question et examineront la
nature du bien à aliéner, puis l'on convoquera des personnes qui ont une
connaissance exacte du bien destiné à être vendu, et ils dresseront un praktikon
de sa valeur43, qui devra être déposé et conservé dans les archives du monastère.
La patronne du monastère sera tenue au courant de tout ce qui se fera.
43. Terme technique qui désigne un acte officiel contenant la description de l'objet
et son prix de vente.
44. Nous ne connaissons pas son nom ni d'ailleurs celui d'aucune autre supérieure de
ce monastère.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 47
460 Ή μεν ούν των ακινήτων έκποίησις ούτως εσται κεκωλυμένη παντάπασΓ
των δε κινητών έκ μιας και μόνης αιτίας εΰλογον ηγείται ή βασιλεία μου
ύπ'
την έκποίησιν, όπηνίκα τις βλάβη μεγάλη προσγένηται rfj μονή ή τοις
αυτήν κτήμασιν έξ επιδρομής εθνών ή έμπρησμοΟ ή σεισμοϋ, άποροίη δε τό
f. 35V μοναστήριον | χρημάτων είς έπανόρθωσιν τοΟ βλαβέντος" τηνικαοτα γαρ
465 έφίημι έκποιεΐσθαι τίνα των κινητών είς έπανόρθωσιν των ακινήτων, και
τότε δε ϊνα προς αγίας εκκλησίας και θείους ναούς ή έκποίησις γίνηται
ώστε μεϊναι τα ιερά πάλιν ιερά και μή κοινωθήναι τα άγια" τα γαρ άπαξ
άφιερωθέντα μή δεϊν κοινοΟσθαι τοις πασι καθέστηκε γνώριμον. Προαι-
ρούμεθα δέ τήν των κινητών έκποίησιν δια τήν των ακινήτων έπανόρθωσιν
470 ούχ απλώς καί ώς έτυχεν, ώς αν οίηθείη τις, άλλ' οτι πολλω μάλλον οΐδεν
ώφελεΐν τήν μονήν ή των ακινήτων πρόσοδος καί οτι έκ μέν της των
f. 36 ακινήτων ωφελείας δυνατόν έστιν οτε κινητά έπικτήσασθαι, τό δ'
|
εναντίον εστί δυσχερές. Καί ταύτην δέ τήν έκποίησιν ούκ άνεξετάστως οΰτως
συγχωροΟμεν ούδ' έν παραβύστω ούδ' έν γωνία γίνεσθαι, ουδέ μέρει τινί
475 των έν τη μονή γινωσκομένην, άγνοουμένην δέ ταΐς λοιπαΐς, άλλα τη~ς
προεστώσης, τοΟ οικονόμου, της έκκλησιαρχίσσης, τής σκευοφυλακίσσης
καί των λοιπών προκρίτων διακονητριων καί των ιερέων της μονής έπί τό
αυτό σννιόντων καί περί της προκειμένης εξόδου διαγινωσκόντων καί περί
τοϋ έκποιηθησομένου είδους διασκοπουμένων, έπειτα τίνων μετακαλου-
f. 36V μένων εϊδησιν εχόντων ακριβή τοϋ άπεμποληθησομένου, πρακτικόν δέ
|
ια'. Περί τοϋ πώς δει έπιλέγεσθαι καί προχειρίζεσθαι τήν καθηγουμένην.
485 Περί δέ επιλογής καί προχειρίσεως ηγουμένης ήδη διαληπτέον. Növ μέν
γαρ έποίησε καθηγουμένην ή βασιλεία μου, ην έποίησε, καί αύθις εί δεήσει
ηγουμένης 'έως αν ζω, παρ' έμοϋ γενήσεται' μετά δέ τήν έμήν μετάστασιν
f. 37 κρατήσει τα τής παρούσης μου διατάξεως. Διορίζομαι γάρ, εί μέν
|
προσδόκιμος καί προεγνωσμένη ή τής κατά τήν ήμέραν ηγουμένης γένηται τελευ-
490 τή, προσέρχεσθαι αυτή πάσαν τήν αδελφότητα καί κοινή γνώμη τούτων τε
καί αυτής, ώς εϊδησιν έχούσης τής εκάστης τών μοναζουσών πολιτείας τε
καί διαγωγής, έπιλέγεσθαι τρεις τάς βίω κεκοσμημένας καί λόγω καί
φρονήσει διαφέρουσας καί είς προστασίαν ψυχών καί ίατρείαν σοφωτέρας
τε καί έμπειροτέρας τών άλλων γνωριζομένας καί όμολογουμένας, εϊτε άπό
les autres pour la direction et la guérison des âmes, qu'on les trouve soit parmi
les officières, soit parmi les autres moniales. S'il arrive que la supérieure meure
inopinément, sans avoir rien prévu ni indiqué pour sa succession, alors toute
la communauté se réunira et choisira trois sœurs en présence de la patronne en
exercice du monastère. Et si un dissentiment se manifeste, ou si une rivalité
s'élève entre elles à propos de la sélection, ce qu'à Dieu ne plaise, la patronne
du monastère apaisera la dissension en préférant la décision de la partie qui se
recommande par ses vertus et ses dispositions spirituelles. Elle veillera à ce que
la délibération se fasse librement et sans passion, si elle ne veut pas voir le juge
et maître de toute la création l'attaquer de flanc, parce qu'elle-même infléchit
peut-être l'équité, ce qu'à Dieu ne plaise, par une procédure injuste. Voilà pour
la désignation.
Le choix et l'élection de l'une des trois sœurs sélectionnées se feront de la
manière suivante45. Le père spirituel des sœurs écrira sur trois billets de même
dimension et semblables les mots suivants : « Notre souverain Seigneur
Jésus-Christ, toi qui connais les cœurs par l'intercession de notre toute pure
souveraine la Théotokos Pleine-de-Grâce, indique aux pauvres pécheresses que
nous sommes si tu as jugé digne de la charge du supériorat notre sœur une telle,
et sur les autres billets les mêmes mots, les noms seuls ayant été changés. Puis
ces billets, une fois scellés par la patronne du monastère, seront, sous son
regard et celui de la communauté, déposés par le prêtre sur la sainte table aux
vêpres du samedi ou, si tombe alors une fête de notre Sauveur Jésus-Christ ou
de notre toute pure souveraine la Théotokos, au terme d'une vigile et après une
prière fervente que vous adresserez à Dieu d'un cœur contrit, mes très
révérendes mères, dans la pensée que votre supplication a pour objet un événement
important, qui assurera aussi bien la continuité du monastère que, ce qu'à Dieu
ne plaise, sa décadence, et qui vous apportera aussi l'espoir d'être sauvées. Le
lendemain, on célébrera la divine liturgie. Quand elle sera terminée, le prêtre
étant encore revêtu de l'habit sacerdotal, vous chanterez le trisagion46 et vous
entonnerez les tropaires47 suivants : « Seigneur, aie pitié de nous, Gloire,
Seigneur, penche-toi du haut du ciel et regarde-nous. Et maintenant, Fils
unique consubstantiel ». Le prêtre fera une prière litanique, puis dira à haute
voix après les autres prières : « Nous demandons encore au Seigneur notre
Dieu de nous révéler celle qui est digne d'être à notre tête ». Et vous, vous direz
trente fois : « Seigneur, aie pitié », et vous ferez quinze génuflexions. En
élevant les mains vers Dieu, vous direz encore pour vous-mêmes : Ô Dieu, qui
connais les cœurs, montre aux pécheresses que nous sommes celle qui est digne
45. Jean Comnène, le fils d'Irène, adoptera pour l'élection des higoumènes du Christ
Pantocrator une procédure similaire. Cf. Gautier, Pantocrator, p. 66-69 et n. 16. Voir
aussi R. Janin, Le monachisme byzantin au Moyen Âge. Commende et typika
(xe-xive siècles), REB 22, 1964, p. 25-28.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 49
495 τών διακονητριών τοιαϋταί τίνες ευρίσκονται, εϊτε και από των λοιπών
f. 37ν μοναχών ει δε άδοκήτως οϋτως συμβή τήν προεστώσαν τον βίον καταλι-
|
πεΐν περί διαδόχου μηδέν μήτε σκοπήσασαν μήτε γνωρίσασαν, τηνικαΟτα
καθ' έαυτήν συναχθεΐσαν τήν αδελφότητα ποιεΐσθαι τήν τών τριών
πασαν
επιλογήν παρουσία καί τής κατά καιρούς αντιλαμβανόμενης της μονής.
500 Διαστάσεως δε αναφυόμενης καί φιλονεικίας διεγειρομένης εν αύταίς, όπερ
απεύχομαι, περί τήν επιλογήν, ή της μονής αντιλαμβανόμενη λύσει τήν
άμφιβολίαν, τήν κρίσιν προτιμώμενη τοϋ αρετή καί καταστάσει πνευματική
f. 38 υπερέχοντος μέρους' μελήσει δε αύτη πάντως τοϋ ελευθέρως καί άπαθώς
|
ποιεΐσθαι τήν διάγνωσιν, εί μή βούλοιτο τον πάσης κτίσεως κριτήν καί
505 δεσποτην πλαγίως ίδεΐν κατ' αυτής φερόμενον δια τό καί αυτήν ϊσως πλα-
γιάσαι, όπερ απεύχομαι, έν άδίκω κρίσει τό δίκαιον. Καί ταϋτα μεν περί
της εκλογής.
Ή δε της μιας τών έπιλεγεισών πρόκρισίς τε καί προχείρισις τοιόνδε
τρόπον ένεργηθήσεται. Γραφήσεται παρά τοϋ πνευματικού πατρός τών
510 μοναζουσών έν χάρταις ϊσοις τε καί όμοίοις τρισί τάδε" « Δέσποτα Κύριε
ημών 'Ιησού Χριστέ καρδιογνώστα, ταΐς πρεσβείαις τής πανάχραντου δε-
σποίνης ημών Θεοτόκου Κεχαριτωμένης, άνάδειξον ήμϊν ταϊς άμαρτωλαις
f. 38ν εί άξίαν εκρινας τοϋ τής ήγουμενείας ημών αξιώματος τήν άδελφήν ημών
|
τήνδε », καί έν τοις έτέροις χαρτίοις τα αυτά πάλιν ρήματα, τών ονομάτων
515 μόνων έναλλαττομένων. Καί σφραγΐδι ένσημανθέντες οι χάρται παρά τής
τής μονής αντιλαμβανόμενης ύπό τοϋ ιερέως έπ' όψει ταύτης καί τής άδελ-
φότητος τή ιερά τραπέζη έντεθήσονται έν έσπερινφ τοϋ σαββάτου ή, εί
φθάσοι τότε εορτή τις τοϋ σωτήρος ημών Ίησοϋ Χρίστου ή τής
πανάχραντου δεσποίνης ημών Θεοτόκου, αγρυπνίας έπιτελεσθείσης καί ικεσίας όλο-
520 ψύχου έκ συντετριμμένης καρδίας προς Θεόν γενομένης παρ' υμών, τιμιώ-
f. 39 ταταί μοι μητέρες, ως αναγκαίου τοϋ πράγματος οντος περί ού ή πα-
|
έλέησον » λ', καί γονυκλισίας ποιήσετε ιε', τοϋτο καί ύμεϊς έν τή προς Θεόν
άνατάσει τών χειρών υμών έπιφωνοϋσαι έαυταΐς" « Ο Θεός ό καρδιο-
γνώστης, άνάδειξον ήμϊν ταϊς άμαρτωλαις τήν άξίαν της προστασίας ημών».
d'être à notre tête. » Après ces génuflexions le prêtre fera lui-même trois
génuflexions jusqu'à terre devant la sainte table, toujours revêtu de l'habit
sacerdotal et, en prononçant lui aussi la même invocation, il prendra l'un des
trois billets. Le prêtre lui-même le donnera, sous les yeux de toute la
communauté, à celle qui l'a marqué de son propre sceau ; celle-ci examinera son sceau,
et le billet sera ouvert sous le regard de toutes, et celle dont le nom y sera écrit
fera trois génuflexions et prendra notre typikon et la crosse qui seront placés
à l'endroit situé devant le saint autel, réfléchissant et considérant de qui elle les
reçoit et à qui elle promet de les garder et songeant que sa promesse est
enregistrée par des anges qui doivent la conduire plus tard devant le redoutable
tribunal où elle rendra compte de l'exécution de ses promesses. Ensuite, elle se
placera à l'endroit réservé à la supérieure, et toutes les sœurs lui porteront le
divin baiser. Après le baiser on rendra gloire à Dieu, et la cérémonie s'achèvera
par la prière habituelle faite par le prêtre. Celle-là sera désormais votre
supérieure : vous la vénérerez comme une mère, vous lui témoignerez affection
et obéissance parce qu'elle est l'élue de Dieu.
Je souhaite donc qu'il y ait toujours parmi vous beaucoup de religieuses
dignes du supériorat et que jamais les sœurs aptes à cette charge ne fassent
défaut dans ce vénérable monastère de la Pleine-de-Grâce, et que, chaque fois
qu'il y aura lieu d'élire une supérieure, il soit possible de la choisir parmi les
moniales qui y pratiquent l'ascèse, parce qu'elles ont été placées avec l'aide de
Dieu comme un fondement excellent de la vie monastique et cénobitique et
qu'elles construisent l'édifice de la conduite vertueuse conformément à ce
fondement. Mais si l'on ne trouve pas dans le monastère trois sœurs de cette
qualité, mais deux seulement qui soient reconnues dignes du supériorat,
celles-ci suffiront, et, leurs deux noms seulement ayant été mis par écrit, on
procédera comme il a été indiqué plus haut. Si, ce que ma Majesté ne souhaite
pas, une seule sœur se montre digne d'assumer le supériorat dans le monastère,
alors la patronne en exercice du monastère cherchera dans un autre monastère
une deuxième sœur qui soit pieuse et reconnue apte au supériorat, et leurs deux
noms ayant été mis par écrit, tant celui de celle vivant au monastère que celui
de celle qui vient du dehors, comme il a été indiqué ci-dessus, on observera le
cérémonial décrit plus haut. Ainsi sera élue celle qui lui48 paraît et qui s'est
révélée digne du supériorat.
48. Ce pronom au masculin singulier (έκείνω), s'il n'est pas une bévue du copiste, doit
désigner Dieu, à qui s'est adressée la communauté.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 51
Και μετά ταύτας τας γονυκλισίας ό ιερεύς τρεις αυτός γοννκλισίας εμπρο-
535 σθεν της αγίας τραπέζης βαλών μέχρι γης, ετι την ίερατικην στολήν ένδεδυ-
μένος, και το αυτό πρόσρημα κάκεϊνος έπιλέγων ëva τον τριών άναλήψεται
f. 40 χάρτην. Ού δεδομένου παρ' αυτού τοϋ ιερέως ενώπιον πάσης της άδελ-
|
φότητος προς την την οίκεΐαν σφραγίδα αύτω έπιθεϊσαν, έπιγνώσεται μεν
αϋτη τό εαυτής έκσφράγισμα, άνοιγήσεται δέ πάντων όρώντων ό χάρτης
540 και ής το ονομα έν έκείνω έγγεγραμμένον φανή, τοϋ τυπικοϋ ημών και της
βακτηρίας έν τω προ τοΟ αγίου θυσιαστηρίου τόπω κειμένων, τρεις
γονυκλισίας ποιήσασα, λήψεται ταϋτα, αποσκοπούσα και έν εαυτή
αναλογιζόμενη όθεν ταύτα λαμβάνει και τίνι ύπισχνεΐται φυλάττειν αυτά καί οτι
άγγελοι την αυτής ύπόσχεσιν απογράφονται, οϊτινες μέλλουσιν αυτήν εις το
f. 40ν φοβερόν εκείνο είσαγαγεϊν δικαστήριον, λόγους της εκπληρώσεως των
|
υποσχέσεων άποδώσουσαν. Είτα στήσεται είς τον άποκεκληρωμένον τή
ηγουμένη τόπον καί πασαι αυτή τον θείον προσάξουσιν άσπασμόν μετά
δέ τον άσπασμόν δόξα τφ Θεώ άναπεμφθήσεται, καί ή άπόλυσις εψεται τή
συνήθει τού ιερέως ευχή. Αύτη δέ υμών εσται είς τό έξης προεστώσα, ην καί
550 ώς μητέρα σεβάσεσθε καί διάθεσιν καί ύπακοήν προς αυτήν εξετε ως
θεοχεφοτόνητον.
Εύκταΐον ούν εστί μοι πάντοτε έν ύμΐν είναι αύταΐς εύπορίαν των αξίων
τής προστασίας καί μηδέποτε τάς προς τούτο το πράγμα προσφυεϊς μονα-
άλλ'
f. 41 ζούσας έπιλιπεϊν έν τη εύαγεστάτη μονή ταύτη της Κεχαριτωμένης,
|
570 ιβ'. Περί τοϋ χωρίς πάθους γίνεσθαι τήν επιλογήν τής ηγουμένης καί
προχείρισιν καί των διακονητριών.
|
534-535 Évergétis. 637 540-541 Ëvergétis, 638 551 Évergétis, 640 572-577
Évergétis, 707, 712-717
52 P. GAUTIER
On agira donc ainsi, mais ce qui va être dit maintenant à propos de celle qui
sera supérieure après notre mort et de celles qui lui succéderont, je ne voulais
Και ταύτα μεν ούτως. Τά δέ έξης ρηθηναι μέλλοντα περί της μετά τήν
f. 44ν ημών παρέλευσιν ήγουμε|νευσούσης και των μετ' έκείνην ήγουμενευσουσων
pas le mettre par écrit, car il ne faudrait pas déposséder de ce rang et de cette
charge celle qui y a été une fois élevée. Il serait certes agréable et souhaitable
que notre nature fût à l'abri de la mobilité et du changement. Malheureusement
il n'en va pas ainsi. Nous sommes en effet sujets au mouvement et au
changement, parce que nous sommes des êtres humains, et pour peu que nous
recevions un honneur, nous nous révélons plus mous pour faire le bien, cédant
généralement à l'indolence, parce que le pouvoir a coutume d'amollir ceux qui
l'assument, alors précisément qu'il faudrait se montrer plus énergique et plus
attentif. Pour cette raison nous devons mettre par écrit ce point et le corriger
autant que possible.
Si la supérieure ne varie pas, mais persiste convenablement dans cette vie
vertueuse qui lui a valu d'être honorée de ce rang, elle ne devra être ni écartée
de ce pouvoir ni déposée. Si elle se révèle avec le temps incompétente et inutile,
soit pour avoir exercé sans sollicitude et avec dédain la direction des sœurs, soit
pour avoir favorisé sa parenté, soit pour s'être approprié des biens du
monastère ou le monastère lui-même ou l'avoir soumis ou remis à une autre
personne, soit pour avoir gravement transgressé l'une des prescriptions du
typikon et avoir recherché la satisfaction de ses propres volontés et s'être
révélée de ce fait impropre à la conduite des âmes, et que malgré cette conduite
peu édifiante elle rentre un jour en elle-même, renonce à mal agir et s'attache
aux réalités supérieures et salutaires, qu'elle garde sa place et reste supérieure.
Par contre, si elle persiste à ne pas abandonner sa mauvaise conduite, mais
plutôt l'aggrave encore, nous ordonnons que cette femme incompétente soit
déposée de la charge de vous commander par la patronne du monastère, qu'on
procède à un nouveau choix et à un nouveau vote et qu'on élise une autre
supérieure, en suivant les prescriptions indiquées plus haut.
Quant à celle qui a été écartée du supériorat, si elle a été déposée pour cause
de vieillesse ou encore de faiblesse d'esprit et veut habiter et rester dans le
monastère comme une simple sœur et être soumise en tout à la supérieure, sans
nuire en rien à la discipline du monastère, sans le troubler et sans en être
troublée, qu'elle y demeure avec ces dispositions. Mais celle qui se révélerait
un fléau pour la cohésion du monastère, pour son ordre et sa discipline, et qui
manifestement rejetterait les prescriptions du typikon de ma Majesté, doit être
absolument chassée pour qu'elle ne soit pas une cause de scandale pour les
autres religieuses.
ούκ έβουλόμην γραφή παραδοϋναν ουδέ γαρ έδει τήν άπαξ εις τοΟτο
615 κεκριμένην τής τοιαύτης στάσεως τε και τάξεως μεθισταν. 'Αλλ' ην μεν
άρεστόν τούτο και άποδεκτέον, εϊπερ ή φύσις ημών ατρεπτός τε και
αναλλοίωτος ην. Έπει δέ τοϋτο ούκ εστί — τρεπόμεθα γαρ αύθις και άλλοιού-
μεθα, οία τά ανθρώπινα, και τιμής άξιούμενοι προς τήν των καλών έργα-
σίαν μάλλον χαυνούμεθα, φαθυμία εϊκοντες τά πολλά, ως φιλούσης τής
620 αρχής τους είς αυτήν άνηγμένονς ύποχαυνοΰν, οπότε πλείω τόν αγώνα και
f. 45 τήν προσοχήν έπιδείκνυσθαι έδει —, διά ταΰτα και γραφή παραδοτέον το
\
πράγμα και κολαστέον είς δύναμιν.
Ει μέν οΰν ατρεπτός μένοι ή καθηγουμένη, τής αρετής επιεικώς άντεχο-
μένη, δι' ην και ταύτης ήξιώθη τής τάξεως, αμετακίνητος 'έσται τής άρχης
625 ταύτης και αδιάπτωτος. Ει δέ άδόκιμόν τε και άσύμφορον ό χρόνος αυτήν
άπελέγξει, ώς είτε τής προστασίας τών αδελφών άμελώς τε και καταφρονη-
τικώς έχομένην, είτε τοις εαυτής σνγγενέσι χαριζομένην, είτε τι τών τής
μονής ή αυτήν νοσφιζομένην ή έτέρψ τινί ύποτιθεΐσαν και καταπροδιδοΰ-
f. 45 ν σαν, είτε τι τών τοΟ τυπικοΟ διαταγμάτων παραθραύουσαν όλως και τοις
\
630 εαυτής στοιχούσαν θελήμασι και δια ταύτα προς κυβέρνησιν ψυχών άνεπι-
τήδειον έλεγχομένην, εί μέν ούτως κακώς ζώσα εαυτής ποτέ γένοιτο και
τών κακών άπόσχοιτο τής τε προς τά κρείττω και σωτηριώδη φερούσης
απτοιτο, έστω και ήγουμενενέτω. Εί δ' ή αυτή μένοι μή τών κακών άπο-
σχομένη, εί μή και μάλλον αύτοΐς επεκτεινόμενη, έκείνην μέν τήν άδόκιμόν
635 μετατίθεσθαι τής προστασίας υμών παρά της της μονής αντιλαμβανόμενης
διοριζόμεθα, έκλογήν δέ πάλιν και ψηφον έτέραν γίνεσθαι και προχείρισιν
ετέρας ηγουμένης, κατά τα ανωτέρω διατεταγμένα.
f. 46 Ή δέ άποβληθεΐσα της ήγουμενείας, εί μέν δια γήρας ή και άφέλειαν
|
f. 46ν ιδ'. Περί τοϋ οίκονόμον δειν είναι έν τη μονή εύνοϋχον καί σεμνού βίου.
|
faut un autre, il sera nommé par ma Majesté. Mais, quand j'aurai quitté ce
monde, il sera nommé par la supérieure : ce sera soit l'un des prêtres du
monastère, si l'un d'eux est actif et vraiment digne de l'économat, soit
quelqu'un de l'extérieur, qui sera mis à l'épreuve et élu de la manière que voici.
Après avoir été désigné à la suite d'une enquête et avoir été informé de ce qu'il
doit faire, il sera présenté à celle qui lui assure la protection du monastère pour
qu'elle fasse sa connaissance. Il entrera ensuite dans l'église du monastère et
y restera quelques instants ; les sœurs réciteront le trisagion, puis il vénérera,
prosterné, toutes les divines icônes des saints et notamment l'icône vénérable
et toute sainte de la Théotokos Pleine-de-Grâce. Puis, après avoir baisé les
icônes, quand la prière de renvoi aura été récitée par le prêtre, il sortira de
l'église. Il sera dès lors économe et veillera sur les biens du monastère ; il
recevra personnellement une copie écrite du présent chapitre qui traite de son
office.
Son travail le plus empressé sera la surveillance de tous les biens immeubles
qui appartiennent au monastère tant à l'extérieur qu'à l'intérieur de la capitale,
l'examen des comptes des régisseurs et des gérants d'immeubles, la réfection
annuelle de la toiture du monastère et des maisons qui en dépendent avec le
soin qu'il faut, la réparation des dégâts qui le cas échéant affecteront le
monastère, et il devra s'y employer et y veiller sur ordre de la supérieure. En
outre, il surveillera les revenus provenant des donations légitimes et aura soin
de la gestion de tout ce qui se trouve dans les propriétés et les immeubles en
vue du meilleur profit, et il ne permettra pas que les régisseurs en exercice de
ces biens se montrent négligents pour les conserver ou les accroître,
s'approprient une partie des revenus et les accaparent comme un gain personnel, mais
il aura à cœur que l'administration de ces biens soit faite avec soin, que les
revenus rentrent au monastère avec régularité, que les récoltes et autres denrées
soient expédiées au moment opportun, les bateaux' devant assurer leur
transport étant envoyés en temps voulu, que les sommes d'argent soient apportées
au monastère et remises en présence de l'économe à la supérieure et à la
caissière avec un reçu qu'elles signeront et qui sera ensuite enregistré dans le
cahier des entrées et sorties de la caisse. S'il arrive que l'économe est absent,
se trouvant en déplacement, c'est en présence de l'aide-économe que la remise
des sommes d'argent apportées leur sera faite. Si l'aide-économe est aussi en
déplacement, elles seront remises à la supérieure et à la caissière seulement, et
celles-ci, comme on l'a dit, feront les reçus.
Que l'économe veille attentivement à donner le quitus aux régisseurs au
moment convenable et à ne pas le différer, et encore à faire le tour de toutes
les propriétés, à inspecter les régisseurs eux-mêmes et les propriétés, à
s'efforcer d'accroître les revenus, à visiter les biens qui dans la capitale appartiennent
έπιτήρησιν της μονής έχούση ώς άν γνωρίζοιτο παρ' αυτής, είσελθών είς τόν
ναόν της μονής και μικρόν έπιμείνας, τρισάγιου γενομένου παρά των
αδελφών, πεσών προσκυνήσει τάς τε άλλας των αγίων θείας εικόνας και
τήν σεπτήν και πανίερον της Κεχαριτωμένης Θεοτόκου " είτα άσπασάμενος,
660 εύξαμένου τοΟ ιερέως τήν της απολύσεως εύχήν, έξελεύσεται τοϋ ναοϋ, και
εσται τό άπό τοΟδε οικονόμος και φροντιεΐ των της μονής, μεταγεγραμ-
μένον ιδία λαμβάνων καί τό παρόν κεφάλαιον τα περί αύτοϋ δηλοϋν.
|
f. 47V "Εσται και αύτω έργον περισπούδαστον ή των υποκειμένων τη μονή
ακινήτων πάντων των εκτός τε καί εντός τής μεγαλοπόλεως έπιτήρησις καί
665 οι των προνοητων καί οι των οικολόγων λογαριασμοί, ή άνακεράμωσις της
μονής καί των υπ' αυτήν μετ' επιμελείας άρμοζούσης γινομένη κατ' έτος, ή
των 'ίσως γινομένων έν τη μονή συμπτωμάτων άνόρθωσις, δια προστάξεως
τής καθηγουμένης άγωνίζεσθαι προς τοϋτο καί έπιμελεΐσθαι όφείλοντΓ
προς τούτοις, ή φροντίς των έξ ευλόγων επιδόσεων εισόδων καί τοϋ πάντα
670 τα έν τοις κτήμασι καί τοις οίκήμασιν οικονομεΐσθαι προς τό λυσιτελέστε-
f. 48 ρον καί μή | συγχωρεΐσθαι τους κατά καιρόν προνοουμένους των τοιούτων
ή άμελώς διακεΐσθαι περί τήν άντίληψιν τούτων καί προς το κρεΐττον
έπίδοσιν ή νοσφίζεσθαί τινας των εισόδων καί 'ίδιον κέρδος τιθέναι, άλλα
καί επιμελώς τήν πρόνοιαν τούτων ποιεΐσθαι καί τάς εισόδους άκαινοτο-
675 μήτους προσάγειν τη μονή καί τα μεν γενήματα καί λοιπά εϊδη κατά τον
έπιτήδειον καιρόν άποστέλλεσθαι, των διακομίζειν ταϋτα όφειλόντων
πλοίων εγκαίρως αποστελλομένων, τα δέ λογάρια είσκομίζεσθαι τη μονή
καί παρουσία του οικονόμου ταϋτα παραδίδοσθαι τή καθηγουμένη ^καί
f. 48ν τή δοχειαρία δι' αποδείξεως αυτών σημειούμενης παρ' αυτών, είτα καί
680 καταστρωννυομένης είς τήν είσοδοέξοδον τοϋ δοχείου. Εί δ' ϊσως ό
|
οικονόμος αποδημεί έν τοις έξω διάγων, παρουσία τοϋ παροικονόμου, τήν των
είσοδιαζομένων λογαρίων παράδοσιν γίνεσθαι προς αύτάς. Εί δέ καί ό
παροικονόμος έν τοις έξω αποδημεί καί μόναις τή τε καθηγουμένη καί τή
δοχειαρία ταϋτα είσκομίζεσθαι καί παρ' αύτων, ώς εϊρηται, τάς αποδείξεις
685 γίνεσθαι.
Άκρίβειαν δέ ποιεΐσθαι τόν οίκονόμον ώστε τους των προνοητων
λογαριασμούς ποιεϊν κατά τον καιρόν τόν προσήκοντα καί μή ύπερτίθεσθαι
f. 49 τούτους, άλλα μάλλον διέρχεσθαι απανταχού των κτημάτων καί έφοραν
|
657 Èvergétis, 61 1
58 P. GAUTIER
Il faut qu'il y ait deux prêtres au monastère, qui soient moines, eunuques,
imposant le respect par leur conduite, doux, réservés, sachant bien lire les
saintes paroles de la divine Écriture. Si on n'en trouve pas, qu'on prenne des
non-moines, mais que ce soit des eunuques, dont la vertu et la piété soient
garanties, pour que la communauté, assistée dans la pratique de la vertu par
leurs saintes bénédictions et leurs pieuses prières, fasse monter jusqu'aux
oreilles du Seigneur Sabaoth un cantique agréable. Et lui, agréant avec
bienveillance leurs intercessions en notre faveur, il nous pardonnera nos fautes
au temps du jugement.
De ces deux prêtres, l'un sera aussi économe adjoint, comme on l'a indiqué
plus en détail dans le chapitre concernant l'économe. Et quand l'économe aura
été renvoyé, le cas échéant pour incompétence, ou bien sera décédé, l'économe
adjoint, s'il est digne de l'économat, sera promu économe, et un autre occupera
immédiatement sa place, comme le texte précédent l'a indiqué.
Je veux que toutes les moniales confient leurs pensées à un père spirituel
unique et surtout à un eunuque, qui se distingue par sa vertu et qui a acquis
avec le temps et l'ascèse une grande expérience pour recevoir les aveux, et qui
soit apte à proposer les remèdes appropriés aux âmes qui se confessent.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 59
λόγον της καθηγουμένης μετά καί της αντιλαμβανόμενης της μονής, γενή-
σεται έτερος αξιόλογος.
700 Συνοπτικως δε τούτο διορίζεται ή βασιλεία μου, ϊνα πάντα μετ' είδήσεως
καί βουλής της καθηγουμένης οίκονομωνται παρά τοϋ κατά την ήμέραν
οικονόμου. "Εσται δε σύν αύτώ καί παροικονόμος, ό εις των έν τη μονή
άφωρισμένων ιερέων, καθώς είρήσεται, έργον έχων καί αυτός το πάντα τα
f. 50 είσοδιαζόμενα έν τη μονή λογάρια, γενήματα καί λοιπά εϊδη προσ|γράφε-
705 σθαι καί εχειν εϊδησιν τούτων " οτε δέ ϊσως καί οικονόμος μή πάρεστι, μετά
παρ'
προστάξεως της καθηγουμένης ενεργών εσται τα αύτης έπιταττόμενα.
Καί ιερέας είναι δεϊ περί την μονήν δύο, μοναχούς, ευνούχους, τό αίδέσι-
μον άπό της πολιτείας έχοντας, επιεικείς, συνεσταλμένους, είδότας ύπανα-
710 γινώσκειν καλώς τα ιερά της θείας γραφής λόγια" απορία δέ τούτων καί μή
μοναχούς, ευνούχους δέ μεμαρτυρημένους έπ άρετί] καί θεοσέβεια, ώς αν ταϊς
αυτών ίεραϊς ευλογίαις καί εύπροσδέκτοις εύχαΐς ή αδελφότης βοηθούμενη
f. 50ν προς τήν της άρετης έργασίαν εύάρεστον φδήν εις ώτα Κυρίου Σαβαώθ
|
ις'. Περί τοϋ πάσας τάς μονάζουσας ύφ' ενα είναι πνευματικόν πατέρα. |
Même si en maints passages de leurs conseils ascétiques les Pères ont déclaré
que les moines n'ont aucune parenté sur terre, nous ordonnons cependant,
tenant compte de la faiblesse humaine, que si une femme se présente au
monastère, par exemple la mère ou la sœur ou la belle-sœur d'une moniale, elle
y entre avec l'autorisation de la supérieure. Et, après avoir mangé avec les sœurs
la nourriture commune, elle se retirera le soir, si du moins elle est venue voir
une parente en bonne santé, et elle pourra agir ainsi une ou deux fois l'an. Si
c'est une parente gravement malade qu'elle est venue voir, dont elle est la mère,
elle séjournera dans le monastère et restera au chevet de sa fille malade, et le
lendemain, après avoir pareillement partagé le repas des moniales, elle se
retirera le soir. S'il s'agit d'une sœur ou d'une belle-sœur ou d'une nièce par une
sœur ou par un frère, la visiteuse se retirera absolument le soir même du jour
où elle est venue. Si le visiteur est un homme, par exemple un père, un frère,
un beau-frère, il n'entrera en aucune manière dans le monastère — ma Majesté
en effet en interdit absolument l'accès aux hommes et le leur tient
continuellement fermé —, mais quand il frappera du dehors, la supérieure sera avertie, et
la sœur qui est demandée pour la visite se rendra, sur son invitation, au portail.
La supérieure l'y accompagnera, si elle le veut et le peut, ou bien, sur son ordre,
une religieuse âgée et vénérable. Et après l'ouverture de la porte il se tiendra
près du portail, et après une brève conversation avec la sœur il s'en ira. Si par
hasard la sœur, à qui son père ou son frère ou son beau-frère veut rendre visite,
est malade et incapable de se rendre jusqu'au portail, aucun d'eux n'entrera
pour autant dans le monastère. Si la malade veut et juge nécessaire de voir le
visiteur son parent, on la portera sur une civière jusqu'au portail ; c'est là
qu'elle le verra, puis elle sera ramenée. Car donner à des hommes un prétexte
d'entrer au monastère et ne pas fermer à tous la porte extérieure est absolument
insupportable à ma Majesté et contraire à sa volonté. Car il est à craindre que
par la méchanceté du démon n'arrive à cette occasion quelque détriment aux
fiancées du chaste époux, et c'est pourquoi je pense qu'il convient d'interdire
toute entrée aux hommes, et telle est ma volonté. Cet ordre est valable, même
si un homme se présente au monastère pour rencontrer la supérieure. Si
d'aventure le père ou la mère d'une religieuse tombe malade et se trouve sur
le point d'expirer et que la religieuse dont le père ou la mère est malade veut
et juge nécessaire de voir son père ou sa mère malade, elle sortira du monastère
sur ordre de la supérieure. Elle prendra avec elle deux moniales âgées et
respectables, et, quand elle aura vu la personne malade, soit son père, soit sa
mère, elle reviendra le soir au monastère et n'acceptera absolument pas de
rester en dehors de celui-ci.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 61
|
μοναστήριον, της ηγουμένης έπιτρεπούσης, και συνεστιαθεϊσα ταϊς
μοναχαϊς τήν παρατεθεϊσαν τροφήν υποχώρηση προς έσπέραν, εϊπερ ύγιαίνου-
735 σαν ίδείν συγγενή παρεγένετο, και τοϋτο δράσει άπαξ ή δις τοϋ ένιαυτοϋ*
εί δε νοσούσαν και νόσον βαρείαν, εί μεν μήτηρ εϊη, έγκαταμενεΐ τή μονή
και παρεδρεύσει τη νοσούση θυγατρί και κατά τήν δευτέραν ήμέραν ταϊς
μοναχαϊς ομοίως συνεστιαθεϊσα προς έσπέραν υποχωρήσει. Εί δε αδελφή
f. 52 τυγχάνει ή νύμφη έπ' άδελφω ή ανεψιά άπό αδελφής ή άδελφοΟ, ή προς
|
740 θέαν άφικομένη πάντη τε και πάντως προς ην άν ήμέραν άφίκηται προς
έσπέραν υποχωρήσει. Εί δέ άνήρ εϊη ο προς θέαν παραβαλών, πατήρ τυχόν
ή αδελφός ή έπ' αδελφή γαμβρός, εις μεν τό μοναστήριον ουδαμώς
είσελεύσεται — άβατον γαρ τοΟτο παντάπασιν άνδράσιν ή βασιλεία μου
διορίζεται και κεκλεισμένον διηνεκως — , έξωθεν δέ κρούσαντος αύτοΟ, της ήγου-
745 μένης ύπομνησθείσης, ή θεαθήναι ζητούμενη μονάζουσα κελεύσει ταύτης
άφίξεται προς τον πυλώνα, συναφίξεται δέ και ή καθηγουμένη, εϊπερ έθέλει
f. 52ν και δύναιτο, ή κελευσάσης αυτής | μια των γεραλεωτέρων και τιμιωτέρων
μοναζουσων και της θύρας άνοιγείσης προς τω πυλώνι στάς και βραχύ τι
διομιλήσας τη μοναχή άπελεύσεται. Εί δ' ϊσως ή μοναχή, ης προς τήν θέαν
750 ό πατήρ άφίκετο ή ό αδελφός ή ό έπ' αδελφή γαμβρός, νοσοίη και ούτως
£χοι ώς μηδέ τω πυλωνι προσβαλεϊν δύνασθαι, ούκ είσελεύσεται μέν ουδέ
οϋτω τις αυτών εις το μοναστήριον εί δέ βούλοιτο ή νοσοϋσα και
άναγκαΐον ήγοΐτο τόν παραβαλόντα ίδεϊν συγγενή, φορείω βασταχθεΐσα
και προς τω πυλωνι γενομένη, θεασάσθω αυτόν έκεΐσε και έπαναχθήτω'
f. 53 το γαρ δοϋναι πρόφασιν είσόδου τοις άνδράσι προς τήν μονήν και μή τήν
|
757 έξ supplendum
62 P. GAUTIER
2. Le sens de ce terme, qui ne revient pas ailleurs, est ambigu : cette personne pourrait
être le second prêtre affecté au monastère et assurant la charge d'aide-économe ; voir
1. 716.
3. Ducange (Glossarium, p. 131-132) ne connaît pas d'autres exemples du terme
archontarikion que celui de notre typikon. Il n'a pas été relevé dans le Lexikon de
Kriaras, III, Thessalonique 1973.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 63
Αυτούς μέντοι γε τους προνοουμένους των της μονής και τους άλλως
παραβάλλοντας, οΐς άναγκαϊόν έστιν ϊσως και χρειώδες θεασθαι παρά αλλ'
της
770 καθηγουμένης, ούκ &νδοθεν τ^ς μονής έντυγχάνειν ταύτη βουλόμεθα,
f. 54 έξελεύσεται αΰτη μετά δύο ή | και τριών γραών των ευλαβέστερων άχρι τοΟ
'έσω πυλώνος, και μεταξύ των δύο πυλώνων έντεύξεται τοις παραγινομένοις
μονής" εΐτ'
και φροντίσει των της αύθις είς την μονήν έλεύσεται, άβατον
ταύτην φυλάττουσα άνδράσιν, ώς ε'ίρηται. Έαν δε μη ή έπάναγκες έργον δι'
775 δάλλ'
μέλλει
ϊνα ύπομιμνήσκηται
έξέρχεσθαι και έντυγχάνειν
ε'ίτε παρά τοΟτοις
οικονόμου
είσβάλλουσιν,
εϊτε παρά
ίνα τοΟ
μη έξέρχηται,
πρεσβυτέρου, και ο δοκεΐ συμφέρον οικονομείται παρ' αύτΐ)ς.
Εί δε γυνή προς θέαν αύτης εις τήν μονήν άφίκοιτο, τη γνώμη ταύτης το
f. 54ν πράγμα άνατιθέαμεν ού γαρ αν παρά τους ασκητικούς κανόνας τήν
|
780 έντευξιν ποιήσασθαι ύπομείνειε προς τήν έξωθεν παραβάλλουσαν. Εί δέ τις
των βίω σεμνω κεκοσμημένων γυναικών κοσμικών ή μοναχών άπα των εξω
δια τήν των έν αύτη ασκουμένων μοναζουσών άρετήν θελήσει παραβαλειν
τη μονή, ού κωλυθήσεται παντάπασιν, άλλ' είσελεύσεται έν αύτη προστάξει
της καθηγουμένης και συνεστιαθεϊσα ταϊς μοναχαΐς προς έσπέραν ύποχω-
785 ρήσει. Εί δέ βούλοιτο ή παραβάλλουσα καί άναγκαΐον ήγοϊτο μεϊναι έν τη
μονή, έγκαταμενεΐ έν αύτη καί τη έπιούση ήμερα υποχωρήσει. Καί τοϋτο
f. 55 γενήσεται άπαξ ή δις τοΟ ένιαυτοΟ έφ' εκάστη τών παραβαλλουσών
|
ιη'. Περί τοϋ παρά τίνος δει γίνεσθαι τάς προχειρίσεις τών διακονητριών
καί πώς.
διακονίαν, αί κλείδες μεν πρό τοϋ ίεροϋ τεθήσονται βήματος καί τα παρά
της τοιαύτης διακονίας ρήματα σύν αύταις έκ τού παρόντος τυπικοϋ τΐ\ς
βασιλείας μου μεταλαμβανόμενα · τρισάγιου δέ γενομένου, προσελεύσεται
ή είς τήν διακονίαν άφορισθεΐσα, τρίτον τε γονυκλιτήσασα και τάς κλεΐς
800 είληφυΐα, ύποκλινεϊ μετά τοϋτο ττ} καθηγουμένη τήν κεφαλήν, πρότερον
πεσοϋσα παρά τους πόδας της καθηγουμένης καί άναστάσα. Ή δέ προχει-
ριεΐται ταύτην, έπειποϋσα τάδε τα ρήματα" «Ή ύπεράμωμος καί Κεχα-
f. 56 ριτωμένη Θεοτόκος αφορίζει σε είς τήν διακονίαν τήνδε. » Έν μέντοι ταϊς
|
19. La skévophylakissa.
Je veux qu'il y ait au monastère une skévophylakissa, qui devra garder les
vases et le mobilier sacrés et en prendre le plus grand soin: ils lui seront confiés
avec un inventaire de remise écrit et digne de foi. Elle doit également recevoir
la cire qui est apportée au monastère, en enregistrer minutieusement les entrées
et les sorties et en rendre les comptes à la supérieure. Elle doit faire fabriquer
par des femmes à l'intérieur du monastère les cierges dont la quantité annuelle
a été fixée pour tout le luminaire de l'église selon le poids déterminé par ma
Majesté6 et les remettre à l'ekklèsiarchissa ; celle-ci assurera l'éclairage de
l'église, comme on le dira par la suite. Elle doit remettre à l'ekklèsiarchissa pour
le service de l'église ce qui est nécessaire pour les besoins journaliers et pour
les fêtes, et au moment voulu les recevoir d'elle de nouveau et les conserver. Ce
qui est en excédent sera enfermé dans le skévophylakeion et mis sous scellés
par la supérieure. Elle devra, quand elle sera déchargée de son office, remettre
tout ce qui lui a été confié conformément à l'inventaire de remise dressé à son
intention. La supérieure a en effet la faculté de déposer les sœurs qui ont un
office et de les changer de la manière qui sera indiquée, car il est équitable de
laisser en place celles qui, investies d'un office, le remplissent avec vigilance et
piété, et de déposer celles qui sont négligentes et insouciantes et qui peut-être
commettent des fraudes, et de les remplacer par d'autres. Si l'une d'elles en
vient à s'approprier un objet même peu important, elle en sera responsable
devant la toute pure Théotokos Pleine-de-Grâce, de qui précisément elle a reçu
les clefs.
Celle-là ne sera pas seulement skévophylakissa, mais encore chartophyla-
kissa : elle recevra, avec un inventaire, tous les titres de propriété en papier du
monastère, elle les conservera, en prendra le plus grand soin et les tiendra à
l'abri des vers. Si l'on a besoin d'une pièce quelconque, elle apportera et
donnera la pièce demandée avec la permission de la supérieure, prenant note
de la nature de la pièce et de l'identité de la personne qui la reçoit. Au bout de
|
τειν τα ιερά σκεύη καί έπιπλα καί παντοίας επιμελείας άξιοϋν αυτά, παρα-
διδόμενα ταύτη δι' εγγράφου καί αξιόπιστου της παραδόσεως πρακτικοϋ.
815 'Ωσαύτως και τό είσαγόμενον κηρίον έν τη μονή ή αυτή οφείλει
παραλαμβάνειν καί προσγράφεσθαι κατά λεπτόν τάς είσοδοεξόδους αύτοϋ καί λογα-
ριάζεσθαι παρά της ηγουμένης. Ή αύτη δε οφείλει εσωθεν της μονής δια
γυναικών κατασκευάζειν τα κηρία τα εις φωταψίαν πάσαν τοϋ ναοϋ έξο-
διάζεσθαι ετησίως διορισθέντα κατά τόν τυπωθέντα παρά της βασιλείας
f. 57 μου σταθμόν καί παραδιδόναι τη έκ|κλησιαρχίσση" ή δέ την της εκκλησίας
ποιήσεται φωταγωγίαν καθώς έν τοις εφεξής είρήσεται. Δει δέ ταύτην τα
μέν της καθημερινής χρείας καί τα έν ταΐς έορταΐς χρειώδη παραδιδόναι τη
έκκλησιαρχίσση εις ύπηρεσίαν της εκκλησίας, οτε δέ καιρός,
παραλαμβάνειν πάλιν ταϋτα έξ αυτής καί παραφυλάττειν " τα δέ έπέκεινα των
825 χρειωδών έχειν έν τω σκευοφυλακείω έγκεκλεισμένα καί βεβουλλωμένα
παρά της καθηγουμένης, καί αυτής πάντα τα ταύτη έμπεπιστευμένα άντι-
παραδιδόναι όφειλούσης, όπηνίκα καν της τοιαύτης διακονίας μετακινοϊτο,
f. 57ν κατά τό γεγονός προς αυτήν τής παραδόσεως πρακτικόν έπ' εξουσίας γάρ
|
20. L'ekklèsiarchissa.
22. La sommelière.
\
τΐ)ς εξόδου εστί, διορίζεται ή βασιλεία μου πέντε μόνα κεντηνάρια ύποκρα-
τείσθαι έξ αύτοϋ λόγω της εκκλησίας και λοιπής εξόδου, το δέ λοιπόν άμα
τω είσοδιασθηναι ευθύς διαπωλεϊσθαι και δίδοσθαι είς ετέρας εξόδους της
μονΐ|ς.
αύτη διακονίαν.
23. La magasiniére.
|
καθηγουμένης ποσότητα νομισμάτων οσην αν αύτη ή καθηγουμένη θελήση
και προσγραφομένη ταύτην έν τω μικρω προσγράφω μετά της ετέρας
δοχειαρίας, αυτή παραλήψεται ταύτην και έξοδιάσει ένθα ή καθηγουμένη
895 προστάξει, προσγράφου λεπτομερούς της εξόδου των τοιούτων
νομισμάτων γινομένου παρ' αύτης' ήτις, μετά τό πληρωσαι τα νομίσματα,
αποκομίσει τον πρόσγραφον και λογαριασθήσεται παρά της καθηγουμένης
ενώπιον και της ετέρας δοχειαρίας, και άπογραφαί των τοιουτοτρόπως έξοδια-
f. 6 Γ ζομένων νομισμάτων έν ίδιάζοντι κοντακίω καταστρωννύ|μεναι εις το
900 δοχεΐον κεϊσθαι όφείλουσιν. Εΐθ' ούτως άναλήψεται πάλιν ετέρα νομίσματα
ή δοχειαρία προστάξει της καθηγουμένης και ούτως γενήσεται εις το
διηνεκές. Το μέντοι κιβώτιον των τοιούτων νομισμάτων της είσοδοεξόδου
οφείλει έσφραγισμένον είναι παρά τε των δύο δοχειαριων και αύτης της
καθηγουμένης.
905 "Ετερον δέ κιβώτιον βουλόμεθα κεϊσθαι έν τω σκευοφυλακείω
έσφραγισμένον παρά τε της καθηγουμένης, τοΰ οικονόμου, της σκευοφυλακίσσης
και των δοχειαριων, όπερ οφείλει έχειν τα εναπόθετα νομίσματα. Ότε γοϋν
f. 62 συμπληρωθη ό χρόνος και ευρίσκεται τω της Κεχαριτωμένης έλέει περιτ-
|
8. Mot à mot l'eucharistia, qui ne désigne pas ici la communion, mais la prière qui
précède le repas.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 71
ευχαριστία, τίς δέ άπελείφθη εις την έστίασιν καί περί εκάστης άναγγέλλειν
τη προεστώστ].
Ή κατ' οίκείαν επιλογήν τε καί πρόκρισιν τας διακονεϊν όφειλούσας, ώς
έπ'
πολλάκις εϊρηται, προχειριζομένη αδείας εξει τάς μεν άκαταγνώστως
930 τήν πιστευθεϊσαν ενεργούσας διακονίαν έαν, ει γε βούλοιτο έπί πλείστον
ταύταις ένασχολεΐσθαι, τάς δέ μή ώς θέμις, όπερ άπείη, ταύτας μεταχει-
ριζομένας ώς αδόκιμους μετακινεΐν, ετέρας δέ άντικαθισταν. Καί ή μεν
καθηγουμένη έπί ταύταις πράξει τα κατά γνώμην εαυτή καί άρέσκειαν.
|
f. 63ν 'Εγώ δέ πάσαις παραγγέλλω ταΐς ήντιναοΟν διακονίαν πεπιστευμέναις
935 μέχρι των εσχάτων καί ώς έν μέρει χάριτος αιτώ παρ' αυτών το καλώς τε
καί θεοφιλώς έκάστην τήν έαυτης άνύειν διακονίαν καί οϋτω διακεισθαι
προς τήν των ανηκόντων έκπλήρωσιν ώς καί πιστευομένας τα τοϋ ΘεοΟ καί
τώ Θεώ ύφεξούσας τον έπί τούτοις λόγον, ώσπερ έχει καί ή αλήθεια " πάντα
γαρ ό φιλάνθρωπος Θεός τα παρ' ήμων εις αλλήλους γινόμενα φιλαν-
940 θρώπως εις εαυτόν άναδέχεται, καθώς τα ιερά διδάσκουσιν ημάς
ευαγγέλια, έν οις λέγων αυτός φαίνεται' Έφ' όσον έποιήσατε ένί τούτων, έμοί
f. 64 έποιήσατε, και έφ' οσον ούκ έποιήσατε, ουδέ έμοί έποιήσατε.
\
excellente, parce qu'elle nous fait converser avec Dieu et nous élève de la terre
au ciel, mais la charité est assurément supérieure et beaucoup plus importante.
Car celle-là est une partie de la vertu, un fragment et une portion de tout
l'ensemble de la perfection, tandis que la charité en est la tête et l'achèvement :
elle montre, en effet, unies à elle l'humilité qui élève, la miséricorde et la bonté,
à cause desquelles surtout Dieu s'est fait homme et est appelé Dieu, et grâce
auxquelles l'homme se révèle Dieu et semblable au Père céleste. Pourquoi donc
négliger le trésor de tous ces biens et leur couronnement pour courir vers ce qui
est inférieur et vers l'acquisition d'un seul bien, alors qu'il vous faudrait, ayant
facilement atteint le faîte, le tenir fermement et tout faire pour ne pas en être
dépossédées ? Nous craignons, dit-on, parce que nous manquons l'office divin.
Eh bien, soyez sans crainte, car l'aveu sincère suppléera votre absence en vous
accordant à bon droit le pardon. Prenez garde seulement que votre absence ne
soit le fait de la négligence. Redoutez cela, et faites-y attention. Si ce n'est pas
le cas, réjouissez-vous, je vous en prie, en vous adonnant avec empressement
à votre charge.
γής εις ούρανόν αϊρουσα' κρείσσων δέ άρα καί μείζων πολλώ πλέον ή
αγάπη' εκείνη μεν γαρ μέρος αρετής και τοϋ όλον μέρους τής τελειότητος
άπότμημά τι και μόριον, ή δέ αγάπη κεφαλή και άπαρτισμός, και γαρ και
f. 65 την ύψοποιόν ταπείνωσιν συνεζευγμένην έαυτί] δείκνυσι και την έλεη\μο-
960 σύνην και την φιλανθρωπίαν, δι α και μάλλον ό Θεός γέγονεν άνθρωπος
και α καλείται ό Θεός και δι' ών ό άνθρωπος Θεός άποδείκνυται και τω
ούρανίφ Πατρί όμοιος. Ίνα τί γοϋν τον θησανρόν πάντων τούτων των
αγαθών άφεϊσαι και την κεφαλήν, επί τα κάτω και προς ενός έπίκτησιν
τρέχετε, δέον την κεφαλήν φθασάσας εύπετώς κατέχειν τε ασφαλώς και
965 πάντα ποιεϊν ώστε μή ταύτης έκπεσεϊν ; Δεδοίκαμεν, φησί, διά τήν τοϋ
κανόνος ύστέρησιν, αλλά μή δεδίατε' ή γαρ καθαρά έξαγόρενσις το
υστέρημα ταύτης αναπληρώσει ύμΐν, τήν συγχώρησιν δικαίως έπιβρα-
f. 65ν βεύουσα. Μόνον μή ραθυμίας ή το υστέρημα' τοΰτο φοβεΐσθε, τούτω
\
προσέχετε' ει δέ τοΰτο μή είη, χαίρετε μοι των διακονιών προθύμως
970 έχόμεναι.
La supérieure établira deux sœurs comme préposées aux travaux. Elle les
choisira parmi toutes les autres sœurs, et elles devront recevoir de la caisse au
moment voulu, avec un inventaire, la matière nécessaire au travail manuel des
moniales, et la distribuer à celles qui travaillent sur ordre de la supérieure. Puis,
après avoir informé celle-ci, elles reprendront ce qui aura été fabriqué à partir
de la matière fournie et le remettront avec un inventaire à celles qui travaillent
dans le local de la lingerie, afin que ces produits soient distribués
conformément aux ordres de la supérieure.
Les caissières du vestiaire des moniales, car elles aussi seront appelées
caissières, doivent recevoir avec un inventaire tout ce qui doit servir à
l'habillement des sœurs et le distribuer sur ordre de la supérieure, quand elle le
voudra. Elles recevront aussi tout ce qui est destiné à l'usage des sœurs, à savoir
robes, édredons, couvertures, ce qui est nécessaire pour le bain, bref tout, et
elles les distribueront quand la supérieure l'ordonnera, faisant des reçus de leur
distribution et rendant des comptes à la supérieure.
29. La portière.
Και έπί των έργων δέ ή καθηγουμένη δύο τινας των μοναζουσων κατα-
1000 στήσει, ας αν των λοιπών προκρίνη, όφειλούσας τήν χρειώδη τφ έργοχείρω
των μοναζουσων υλην λαμβάνειν μετά προσγράφου κατά καιρόν άπό τοϋ
δοχείου και έργοδοτεϊν ταύτην ταΐς έργαζομέναις προστάξει και τής καθη-
f. 67ν γουμένης, αύθίς τε είδήσει ταύτης παραλαμβάνειν τα έργοδοτηθέντα
|
'Αλλά και τήν τάς κλεϊς τοΟ πυλώνος κατέχειν όφείλουσαν, ήν και πυ-
λωρόν όνομάζομεν, ή καθηγουμένη οφείλει προχειρίζεσθαι, ή και φροντίς
1020 έσται τοϋ μηδόλως γνώμης άτερ τής ηγουμένης τον πυλώνα άνοίγεσθαι,
f. 68ν μήτε μήν είσιέναι ή έξιέναι τινάς είς το μοναστήριον άνευ είδήσεως τής
|
καθηγουμένης ' δια γαρ τοϋτο και το περί τούτων κεφάλαιον τό διαλαμβά-
νον πώς και πότε και τίνες των παραβαλλόντων ταΐς μοναχαϊς έντυγχάνειν
όφείλουσι μεταγραφέν έγχειρισθήσεται αυτή, ώς άν εϊδησιν τών τοϋ τυπι-
1025 κοϋ ρημάτων έχουσα ύπομιμνήσκη τήν καθηγουμένην και προστάξει αυτής
αί έντεύξεις γίνωνται κατά τήν τοϋ τυπικοϋ δύναμιν. Γραϋς μέντοι οφείλει
είναι ή είς ταύτην τήν διακονίαν προβαλλόμενη και βίου σεμνοϋ και με-
μαρτυρημένη παρά πάσης τής άδελφότητος, ήτις και καθ' έκάστην έσπέραν
f. 69 τάς κλεΐς είσκομίζουσα έσται τή καθη|γουμέντ), και ουδέ αύτη τους έπί
1030 θέαν αυτής άφιγμένους συγγενείς οψεται άνευ προτροπής τής ηγουμένης,
επιτροπή δέ ταύτης θεάσεται αυτούς καθώς άν έπιτραπείη. Διηνεκώς μέντοι
76 P. GAUTIER
30. Combien de temps doit attendre dans le monastère celle qui vient de
l'extérieur et doit être tondue.
Celles qui doivent être tondues et qui vont compléter le nombre fixé des
sœurs, si elles veulent, après avoir coupé leurs cheveux, revêtir seulement la
robe de l'obéissance et le mandyas, attendront pendant six mois9. Mais si ce
sont des personnes familières et de condition honorable en sorte qu'on
connaisse bien leur conduite et qu'elles-mêmes n'ignorent rien du régime et de
la discipline du monastère, elles seront tondues selon la règle, quand la
supérieure le jugera utile. Quant à celles qui veulent être revêtues aussitôt du
saint habit, si ce sont des femmes pieuses et qui mènent la vie monastique sous
l'habit séculier, elles n'attendront pas le délai de la probation, c'est-à-dire trois
ans, que les saints Pères ont fixé canoniquement comme temps d'examen et de
probation pour celles qui ont vécu autrement, mais une période de six mois leur
suffira comme temps pour une probation complète, et alors elles obtiendront
ce qu'elles désirent, comme cela a été décrété par les saints Pères10. Si ce sont
des personnes qui ne nous connaissent pas et qui nous sont inconnues, elles
resteront une semaine au monastère, puis elles revêtiront l'habit monastique.
Réparties dans les services selon leur capacité, elles attendront dans le
monastère pendant trois ans ; elles ne seront pas honorées du grand et
angélique habit avant que la période de trois ans fixée pour leur probation ne
se soit écoulée et n'ait établi qu'elles sont éprouvées et dignes d'un genre de vie
aussi vénérable. Les lois qui concernent ces personnes ont en effet prescrit que
cette période est obligatoire, sauf le cas où une maladie grave inopinée oblige
à réduire le temps de probation".
|
f. 69ν λ. Περί τοΟ πόσον χρόνον δει περιμένειν έν τη μονή τήν έξωθεν είσιοϋσαν
και μέλλουσαν άποκείρεσθαι.
|
άγιον σχήμα έξ αυτής έπενδύσασθαι, εί μέν εΐεν γυναίκες ευλαβείς καί τόν
μοναχικόν βίον έν κοσμικω διανύουσαι σχήματι, ούδ' αύταί περιμενοΟσι
τον τής δοκιμασίας καιρόν, τουτέστι τήν τριετίαν, ην οί άγιοι πατέρες είς
1050 πεϊραν καί δοκιμασίαν ταϊς άλλως έχούσαις κατά τον βίον κανονικώς
άφωρίσαντο, άλλ' αρκέσει ταύταις είς άπόπεφαν παντελή καί ό
εξαμηνιαίος χρόνος καί τό τηνικαοτα τεύξονται τοΟ έφετοϋ, καθώς καί τοις
άγίοις πατράσι διηγόρευται. Εί δέ των άγνοουσών τε καί αγνοουμένων
f. 70ν τυγχάνοιεν, εβδομάδα μίαν ημερών τή μονή περιμείνασαι, περιβα|λοϋνται
1055 τα μοναχικά περιβόλαια καί ύπηρετεϊν έν ταϊς κατά δύναμιν διακονίαις
έπιταττόμεναι προσκαρτερήσουσι τή μονή τριετίαν, τοϋ μεγάλου καί
αγγελικού σχήματος μη καταξιούμεναι πριν αν ό της τριετίας χρόνος αύταΐς
άφεθτ) είς πεϊραν
παραστήση' τούτονκαί
γαρδοκίμους
τον καιρόν
αντάς
κρατεΐν
καί αξίας
καί αίτήςέπίτηλικαύτης
ταύταις κείμεναι
βιοτής
1060 διατάξεις ώρίσαντο, πλην εί μη πού τις βαρεία προσπεσοΟσα νόσος τόν
χρόνον άναγκάσοι συσταλήναι τής δοκιμασίας.
typika byzantins de l'époque des Paléologues, Bulletin de la Classe des Lettres et des
Sciences morales et politiques 13, 1921, p. 49-54 (ch. 8-9). Ce chapitre s'inspire du ch. 37
de l'Évergétis, mais le rédacteur ne respecte pas le mot à mot.
10. S. Basile, Regulae fusius tractatae, 10 PG3\, 944-948.
:
1 1. Le texte des lignes 1051-1052. 1057-1061 est emprunté au canon 5 du concile des
Saints-Apôtres ; il n'est pas cité dans Évergétis.
78 P. GAUTIER
31. Qui doit être chargé de veiller sur les propriétés du monastère.
Que les personnes envoyées veiller sur les propriétés du monastère ne soient
pas choisies pour raison de parenté ou d'amitié ou pour une autre raison
semblable, mais que la supérieure et l'économe du moment prennent grand
soin de trouver des personnes très estimées et de goûts simples, qui ménagent
ceux qui vivent dans les propriétés, qui ne s'approprient rien de ce qui
appartient au monastère, et qui ont l'expérience des travaux agricoles. La
supérieure aura la faculté de les envoyer, mais aussi de les changer, quand ils
seront surpris à manquer de probité. L'économe doit les surveiller quand la
supérieure l'envoie contrôler les bilans12, vérifier les comptes des régisseurs de
domaine et administrer toutes choses comme il sied.
12. Littéralement : les fermetures (de comptes) ; le mot n'est pas enregistré dans les
dictionnaires.
13. C'est-à-dire l'orthros. Sur sa composition, voir Prière, p. 121-141 ; Gautier,
Pantocrator, p. 30 n. 1. Contrairement à la coutume studite, qui associait l'office de
minuit (mésonyktikon) et l'orthros (cf. J. Leroy, Le cursus canonique chez s. Théodore
Studite, Ephemerides liturgicae 68, 1954, p. 5-19), le typikon d'Irène, qui copie celui de
l'Évergétis, joint l'orthros à prime.
14. Terme rare ; cf. Ducange, Glossarium, p. 1250.
15. Notre traduction des deux termes grecs correspondants est incertaine.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 79
λα'. Περί τοϋ τίνας δει άποστέλλεσθαι εις την των κτημάτων της μονής
πρόνοιαν.
|
f. 71 Οι δέ γε αποστελλόμενοι εις τήν των κτημάτων της μονής πρόνοιαν μη
1065 δια συγγένειαν ή οικειότητα ή έτέραν τινά τοιαύτην αίτίαν προτιμάσθω-
σαν, άλλα πολλήν φροντίδα τιθέσθωσαν ή τε καθηγουμένη και ό κατά
καιρούς οικονόμος εύρίσκειν ανθρώπους ευυπόληπτους και ολιγαρκείς,
αναπαύοντας μέν και τους έν τοις κτήμασι και μηδενός νοσφιζομένους των
τη μονή ανηκόντων πεΐράν τε έχοντας εις τα γεωργικά. Της δέ τούτων
1070 αποστολής ή καθηγουμένη εξει τήν έξουσίαν ωσαύτως και της διαδοχής,
οτε εύρεθοϊεν της όρθότητος έκτραπέντες, ους οφείλει ό οικονόμος έφοραν
f. 7 Γ οτε παρά της ηγουμένης πεμφθείη τους συγκλεισμούς έποπτεύσων και
|
τους έπισκεπτίτας λογαριάσων και πάντα δεόντως οίκονομήσων.
1075 Άλλα μέχρι τούτου περί τούτων διαλεχθέντες, φέρε, περί της
εκκλησιαστικής λοιπόν ακολουθίας διαληψόμεθα καί, ϊνα γε άπό φωτός άρξώμεθα,
άπό τΐ|ς πρώτης ήμερινης ώρας τήν αρχήν ποιησώμεθα, τον Θεόν κατά
τοϋτο μιμούμενοι της τοϋ κόσμου συστάσεως άπό της τοϋ φωτός
δημιουργίας άρξάμενον. Μετά τοίνυν τήν συμπλήρωσιν της ορθρινής δοξολογίας
f. 72 δει σνναπτειν ήμας τήν πρώτην ώραν κατά το συνει\θισμένον και έπί τφ
τέλει ταύτης λέγεσθαι τήν εύχήν ταύτην «Ό έν παντί καιρφ καί πάση
ώρα » καί μετά τήν εύχήν γίνεσθαι τάς συνήθεις γονυκλισίας, ταΐς μέν
δυνατωτέραις άπό γης άνευ προσευχαδίου, ταΐς άσθενεστέραις δέ καί μετά
τίνος υποστηρίγματος ταπεινού καί βοηθήματος. "Εστί δέ ή γονυκλισία
1085 μετάνοιαι δεκαπέντε, ων ai μέν πρώται τρεις όφείλουσι γίνεσθαι σχολαιό-
τερον καί οίον βραδύτερον εν τε τη συστάσει καί τη των γονάτων κλίσει
ώστε δύνασθαι έκάστην υμών έστώσαν μέν καί τάς χείρας έκτεταμένας
εχουσαν λέγειν καθεκάστην έκ τρίτου το «Ό Θεός, ίλάσθητί μοι τη
f. 72ν άμαρτωλφ »,| είτα κλίνασαν τα γόνατα καί τήν κεφαλήν 'έως γης, τρίτον
1090 λέγειν ομοίως το « Ήμαρτόν σοι, Κύριε, συγχώρησαν μοι ». Καί τάς μέν
τρεις γονυκλισίας ούτως ύμΐν ποιητέον, τάς δέ λοιπάς δώδεκα συντομώτε-
ρον, ώς εφάπαξ λέγειν έκάστην έν τη των γονάτων κλίσει καί τη στάσει
άπαξ τά προειρημένα της ίκετείας ρήματα. Ποιήσεσθε δέ τάς τε των
γονάτων κλίσεις άλλ' καί τάς άνανεύσεις ούχ οτε δοκεΐ εκάστη, ατάκτως καί
1095 άλληνάλλως, ώς εν σώμα, άμα μέν κλινόμεναι, άμα δέ άνιστάμεναι,
1062 Évergétis, 1061 (titre du ch. 34) 1077-1079 Gen. 1, 3-4 1079-1 105 Évergé-
tis, 75-95
80 P. GAUTIER
vous redressant ensemble, vous guidant pour les deux mouvements sur l'ekklè-
siarchissa qui se tient devant le saint sanctuaire et indique en faisant la
génuflexion le moment de la génuflexion et en se redressant le moment de se
redresser. Ceci est l'office du jour où « Allèlouia » est chanté à la place de
« Dieu Seigneur ». Si le jour a son office et son apolytikion16, et si l'on chante
« Dieu Seigneur », les trois premières génuflexions seront faites avec les
paroles de la supplication, comme indiqué plus haut, mais on surseoira aux
douze autres, qui ne seront pas faites à l'église, mais dans votre dortoir. Après
les trois génuflexions lentes vous prononcerez, les mains étendues : « Dieu
éternel, créateur de l'univers... ».
Après cette prière on vous fera une lecture, la catéchèse17, et après la lecture
vous réciterez le trisagion qui est prescrit à notre intention. Aussi longtemps
que Dieu me permettra de vivre, récitez ces tropaires : « Aie pitié de nous,
Seigneur, aie pitié de nous, Gloire, Douce espérance du monde, Et maintenant,
Aucun de ceux qui accourent vers toi... ». Après ma mort vous réciterez les
tropaires pour les défunts : « Dans ta bonté, Seigneur, souviens-toi de ta
servante , Gloire , Notre sauveur, accorde le repos , Et maintenant , Aucun
de ceux qui accourent vers toi, le refuge et la force... », et outre cela :
« Seigneur, aie pitié », quinze fois. Puis, vous ajouterez la prière « Ô toi qui
envoies la lumière... ». Vous réciterez toutes ces prières en étendant les mains.
Quand vous aurez terminé la prière indiquée et que le prêtre aura récité la
prière habituelle, vous vous prosternerez toutes le visage contre terre, et la
supérieure qui est pour vous le principe de tout bien dira : « Priez le Seigneur
pour moi, mes sœurs, pour que je sois délivrée de mes passions et des scandales
du Mauvais. » Et vous répondrez : « Dieu te sauve, révérende mère. Prie toi
aussi pour nous, sainte mère, pour que nous soyons délivrées de nos passions
- et des scandales du Mauvais. » Puis elle récitera encore cette prière : « Dieu,
par les prières de nos Pères, sauve-nous toutes. » Puis, vous étant relevées,
rendez-vous à la maison où vous séjournez toutes ensemble. Quand vous y
serez arrivées, vous vous abstiendrez de toute occupation futile, vous vous
appliquerez toutes à vos travaux manuels, pendant qu'une sœur, assise au
milieu de vous et désignée par la supérieure, lira ce que celle-ci aura ordonné.
Car la lecture empêchera les conversations futiles, inutiles ou même nuisibles
et procurera un grand profit à celles qui voudront y prêter attention.
33. Les mésôria de prime, tierce et sexte. Les typika. La sainte liturgie et la
sainte communion.
16. Appelé aussi le tropaire du jour, il se chante à la fin des vêpres et de l'orthros :
Prière, p. 503 ; Clugnet, Dictionnaire, p. 18.
17. La catéchèse était primitivement une allocution spirituelle assez brève adressée
par l'higoumène à sa communauté, généralement après l'orthros. Cf. J. Leroy, La vie
quotidienne du moine studite, Irénikon 27, 1954, p. 34-35.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 81
\
τοϋ ιερέως την συνήθη έπειπόντος εύχήν, ύμεΐς μέν πάσαι έπί πρόσωπον είς
γην πεσεΐσθε' ή δέ προεστώσα, παντός αρχηγός ύμϊν γινομένη άγαθοϋ,
ούτω πως έρεΐ" « Ευξασθε υπέρ έμοΟ, άδελφαί, τω Κυρίω ϊνα ρυσθώ εκ τών
παθών καί τών σκανδάλων τοϋ πονηροϋ », καί ύμεΐς άποκριθήσεσθε' « Ό
1120 Θεός σώσαι σε, τιμία μη~τερ, εύξαι καί σύ υπέρ ημών, αγία μήτερ, ϊνα ρυσθώ-
μεν έκ τών παθών καί τών σκανδάλων τοϋ πονηρού. » Είτα πάλιν εκείνη
έπευχομένη έρεΓ « Ό Θεός, δι' ευχών τών πατέρων ημών, σώσαι πάσας
ήμας», καί ούτως άναστασαι πορεύεσθε εις το κοινόν της συνδιαγωγης
f. 74ν οίκημα, κάκεϊσε γενόμεναι, πάσης άφέξεσθε ματαίας άπασχολίας, άν-
|
1 1 25 θέξεσθε δέ πάσαι τών εργόχειρων υμών, μιας τίνος μέσον υμών καθήμενης
καί άναγινωσκούσης, ήτις αν παρά της ηγουμένης προσταχθείη, καί όπερ
αν κελευσθείη' ή γαρ άνάγνωσις πάσας μέν άποκωλύσει ματαίας καί
ανωφελείς ή καί βλαπτικάς συντυχίας, μεγάλην δέ προξενήσει τήν ώφέλειαν
ταΐς προσέχειν αύτη βουλομέναις.
1 130 λγ'. Περί των μεσωρίων της πρώτης, τρίτης τε καί έκτης ώρας, τών τυπικών,
της ιεράς λειτουργίας καί της αγίας μεταλήψεως.
f. 75 κάκεϊσε ψαλεϊτε τα μεσώρια της πρώτης, τήν τε τρίτην καί εκτην ώραν
18. Heure canoniale supplémentaire qui suit chacune des quatre petites heures. Cf.
Clugnet, Dictionnaire, p. 98.
82 P. GAUTIER
Chaque jour, au cours de la divine liturgie, on offrira sept pains, l'un pour le
Seigneur, un autre pour notre Souveraine Pleine-de-Grâce et Mère de Dieu, un
autre pour le saint du jour, un autre pour le rachat et le pardon des péchés de
mon très puissant basileus et les miens, un autre pour les moniales défuntes, un
μετά των μεσωρίων, των ευχών και των μετανοιών, ένθα αν ή καθηγουμένη
1135 βουληθΐ), ε'ίτε έν τφ κοιμητηρίω, εϊτε έν τφ της εκκλησίας έξωάρθηκΓ
ψαλεϊτε δέ και τα τυπικά έν τφ της εκκλησίας άρθηκι. "Οτε μέντοι γίνεται
αγρυπνία, ού ποιήσετε μετάνοιαν έν τφ κοιμητηρίω υμών δια τον εκ της
αγρυπνίας κόπον, ούτε κατά το δωδεκαήμερον, οϋτε κατά την ολην Πεντη-
κοστήν, οϋτε μήν κατά τάς μεθεόρτους εννέα ημέρας της Κοιμήσεως της
1140 ύπεραγίας Θεοτόκου, της Μεταμορφώσεως τοϋ σωτηρός μου Χρίστου,
|
f. 75ν ούκ έν αύταΐς ταΐς έορτασίμοις ήμέραις των ενδόξων και πανευφήμων
δώδεκα αποστόλων, ού κατά παν σάββατον.
"Η γε μήν ιερά και θεία λειτουργία έκτελεΐσθαι οφείλει καθ' έκάστην
τετράδα, παρασκευήν, σάββατον και κυριακήν και κατά τάς έορτάς' έν
1 145 μέντοι γε ταΐς τεσσαρακοσταϊς γίνεσθαι οφείλει καθώς περιέχει το συναξά-
ριον. Είσηγοϋμαι δέ ύμϊν, άδελφαί, τής θείας τελούμενης ιερουργίας προσ-
εκτικωτέρας έαυτάς έαυτων γίνεσθαι και φόβου και φρίκης μεστάς παρ-
εστάναΓ θειότερα γαρ καί φρικωδέστερα καί φοβερώτερα τα έν ταύτη
f. 76 τελού|μενα τη πάντα λόγον καί voCv ύπερβαινούση πανυπερτίμω ίερουργή-
1150 σει τοο πανάχραντου σώματος και αίματος Χρίστου τοϋ άληθινοΟ ΘεοΟ
ημών, έν ή μάλιστα προσεκτέον καί πάντα λογισμόν ρυπαρόν άποδιωκτέον
και μόνον λογιστέον το τελούμενον θείον υπέρ κατάληψιν μέγα καί
φοβερόν μυστήριον οοτω τε τών θείων αγιασμάτων μεταληπτέον τάς οσαις
άρα καί μεταλαμβάνειν συγκεχώρηται. 'Επειδή ούν ή των αγιασμάτων
1155 μετάληψις ψυχής έστι φωτισμός τοις εγγύς της αξίας, ό δέ άναξίως
μεταλαμβάνων κρίμα έαυτφ έσθίει καί πίνει, καθώς φησιν ό θείος απόστολος,
f. 76V συνεχέστερον μεν βουλόμεθα τούτων μεταλαμβάνειν ύμας' ομως τήν έπί
|
f. 77 λδ'. Περί τού πόσους άρτους δει προσ|φέρεσθαι καθ' έκάστην λειτουργίαν
καί υπέρ τίνων.
autre pour nos parents défunts et tout le reste de notre parenté, et un autre pour
nos enfants, nos gendres et autres parents vivants. Mais après notre mort, le
pain susmentionné sera offert à part pour le pardon de nos péchés, et l'on agira
ainsi constamment. Si l'un de nous deux meurt avant l'autre, un pain sera
encore apporté à part pour le vivant, et un autre sera présenté pour le défunt.
Mais après le décès de celui qui aura survécu, un seul pain sera offert pour tous
les deux.
Chaque samedi, on doit aussi apporter des petites croix22 pour nos parents,
enfants et brus défunts et pour ceux qui mourront par la suite, une croix pour
quatre, et ceux-là doivent être inscrits dans les diptyques et commémorés selon
l'indication du typikon. De même, pour les vivants qui sont inscrits dans les
diptyques et le typikon, d'autres croix seront apportées chaque dimanche, en
même nombre que pour les défunts.
Nous voulons que vous chantiez également les mésôria de none dans votre
dortoir, après le signal de la petite simandre23. Vous devez chanter none comme
les heures indiquées ci-dessus, avec ses mésôria et les inclinations, après que
la simandre vous aura toutes convoquées comme à l'accoutumée. Vous
célébrerez l'office de vêpres comme l'indique le synaxaire et, immédiatement après, la
vigile24. Comme aujourd'hui on chante dans les vigiles six tropaires dans
chaque chant, après que nous aurons émigré vers le Seigneur, quatre devront
être chantés selon le synaxaire, et deux devront être pour les défunts.
Après que vous aurez achevé les complies et que le prêtre aura prononcé la
prière habituelle, vous vous prosternerez le visage contre terre, prêtant l'oreille
à la supérieure. Quand elle vous aura dit : « Pardonnez-moi dans le Seigneur,
καί λοιπών συγγενών ημών, και έτερος υπέρ των ζώντων παίδων και
γαμβρών καί λοιπών συγγενών ημών. Καί μετά θάνατον δέ ημών ίδια-
f. IT ζόντως ό ρηθείς άρτος υπέρ αφέσεως τών ημετέρων προσενεχθήσεται
|
1175 αμαρτιών, καί ούτως γενήσεται ές τό διηνεκές. Εί δέ τις έξ αμφοτέρων
ημών προτελευτήσει τοϋ ενός, ό μέν εις άρτος πάλιν ιδιαζόντως υπέρ τοϋ
ζώντος προσκομισθήσεται, έτερος δέ αύθις υπέρ τοϋ τελευτήσαντος προσ-
αχθήσεται. Μετά δέ τον τοϋ επιζήσαντος θάνατον είς πάλιν υπέρ
αμφοτέρων προσενεχθήσεται.
1180 Καθ' εκαστον δέ σάββατον καί σταυρία όφείλουσι προσκομίζεσθαι υπέρ
τών προκεκοιμημένων γονέων καί παίδων καί νυμφών ημών καί τών είς
f. 78 τό μετέπειτα κοιμηθησομένων, έπί τοις τέσσαρσιν εν, οι καί όφεί|λουσι
έγγράφεσθαι έν τοις διπτύχοις καί μνημονεύεσθαι κατά τήν τοϋ τυπικοϋ
περίληψιν ωσαύτως καί υπέρ τών ζώντων καί αναγραφομένων έν τοις
1185 διπτύχοις καί τω τυπικώ καί καθ' έκάστην κυριακήν ετέρα σταυρία επίσης
τοις κεκοιμημένοις προσκομισθήσονται.
λοΟντος ώς εθος. Καί ό εσπερινός δε ύμνος κατά τήν τοϋ συναξαρίον ύμΐν
τελούμενος εσται περίληψιν και συναπτώς ή παννυχίς. Έπεί δέ σήμερον έν
τη παννυχίδι εξ τροπάρια καθ' έκάστην ώδήν ψάλλονται, μετά τήν ημών
1 1 95 προς Κύριον έκδημίαν, τα μέν τέσσαρα όφείλουσι ψάλλεσθαι κατά το
συναξάριον, τα δέ δύο είναι νεκρώσιμα.
f. 79 Καί μετά τήν τών αποδείπνων συμπλήρωσιν, τοϋ ιερέως τήν συνήθη
έπειπόντος εύχήν, ύμεΐς μέν έπί πρόσωπον είς γήν πεσεΐσθε, προσέχουσαι
τη καθηγουμένη " εκείνης δέ προς υμάς ειπούσης « Συγχωρήσατε μοι έν
1205 Κυρίω, άδελφαί, ήμαρτον γαρ καί έργω καί λόγω καί κατά διάνο ιαν»,
1 189-1 193 Évergétis, 195-198 (début du ch. 6, qui est découpé ici en cinq — 35 à 39
- jusqu'à la 1. 1237) 1 197-1200 Évergétis, 199-200 1202-1208 Évergétis, 201-212
86 P. GAUTIER
mes sœurs, car j'ai péché en acte, en parole et en pensée », qu'elle aura prié
pour vous et dit : « Que Dieu par les prières de nos Pères nous pardonne à
toutes », vous commencerez ainsi l'office nocturne, allant, comme le veut la
règle, au dortoir, et vous devrez le célébrer soit à l'intérieur, soit à l'extérieur
du dortoir, selon que les circonstances l'exigeront et que la supérieure le
voudra. Quand vous l'aurez achevé, vous irez dormir, remplies de joie
spirituelle.
|
1 220 ακολουθίας, ης ή εναρξις έφεξης είρήσεται.
Après avoir exposé notre avis sur les offices religieux, il faut maintenant
parler aussi du repas des moniales. Après la célébration de la sainte et divine
liturgie, les sœurs doivent rester dans le narthex et attendre qu'elles soient
appelées au réfectoire commun par l'appel habituel de la simandre. Au signal
de la simandre elles sortiront avec l'ekklèsiarchissa, s'inclineront devant la
supérieure, puis, entonnant d'une voix douce et posée le psaume habituel,
c'est-à-dire : « Je t'exalterai, mon Dieu et mon Roi », elles s'avanceront
calmement vers la table, et à la fin du psaume elles s'asseoiront en bon ordre
sur le siège que la supérieure aura assigné à chacune ; elles prendront avec
reconnaissance les mets servis, la lecture ayant lieu comme d'habitude, sans
bruit ni désordre ; la supérieure seule, si elle veut quelque chose, parlera et
encore à voix basse, et celle qui doit lui répondre parlera encore plus bas, en
aussi peu de mots que possible et de façon claire, afin qu'au milieu du grand
silence qui règne à table, la lecture soit votre unique préoccupation, qu'elle
réjouisse et nourrisse votre âme et que les mets servis entretiennent votre corps.
27. Canon formé d'un grand nombre de tropaires, récité certains jours du carême, par
exemple le jeudi de la cinquième semaine.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 89
συναξάριον και περί της των αγίων νηστειών ακολουθίας ακριβέστατα ύμΐν
ύποθήσει, καθό καί διαπρακτέον τά τε άλλα ύμΐν καί δη καί τας αγρυπνίας
1240 έν πάση κυριακη, δεσποτική έορτη καί των λοιπών αγίων μνήμαις, ας
διέξεισι το συναξάριον.
Πλην ένταϋθα συγκαταβαίνουσα ή βασιλεία μου τη άσθενεία υμών καί
περί των αγρυπνιών συμπαθέστερόν τι έπινενόηκε' βούλομαι γαρ καί
διορίζομαι τάς μεν έπί ταϊς δεσποτικαΐς έορταΐς τοϋ Κυρίου καί ΘεοΟ καί
1245 σωτήρος ήμων καί της πανάγνου δεσποίνης καί Θεοτόκου τελεΐσθαι
μέλλουσας αγρυπνίας πάσας ολονύκτιους γίνεσθαι καί αυτήν τήν τοϋ μεγάλου
f. 8 Γ κανόνος καί τήν των αγίων παθών, ετι γε μήν καί τήν της Υψώσεως τοϋ
|
τιμίου σταυροο καί τήν των αγίων καί κορυφαίων αποστόλων Πέτρου καί
Παύλου, τάς δέ γε έπί των κυριακων ήμερων, ει μη που ταύταις καί των
1250 δεσποτικών μία συνδράμη εορτών, θέρους μεν τρίτης ώρας, χειμώνος δέ
τετάρτης αρχομένης έκτελεΐν. Ει δέ που τύχοι δύο έν μια έβδομάδι συν-
δραμεϊν αγρυπνίας, μίαν μέν δεσποτικής τίνος έορτης, έτέραν δέ τών έν ταϊς
κυριακαΐς τετυπωμένων, τήν μέν ούν δεσποτικήν, εϊτε δή προηγήσεται, εϊτε
καί μή, όλονύκτιον γίνεσθαι έντελλόμεθα, τήν δέ της κυριακης έκτης ώρας
f. 82 αρχομένης, ϊν' ούτω μικρόν άναπαυσάμεναι προθυμότεραι τοις έμπροσθεν
|
γίνοισθε. Καί έπί τω ορθρω δέ της μετά τήν όλονύκτιον άγρυπνίαν ημέρας,
βραδύτερον υμάς τοΟ συνήθους ώσεί μίαν ώραν έξανίστασθαι ή βασιλεία
μου βούλεται καί όρθρίζειν, ϊνα τα σώματα υμών άπό τοΟ κόπου
ανακτηθέντα είς τήν οίκείαν αύθις άποκαταστώσιν ίσχύν.
1260 μ. Περί της είς τήν τράπεζαν κλήσεως καί της έν αύτη διαγωγής.
έκδεχόμεναι τήν δια τοϋ συνήθους ξύλου πρόσκλησιν έπί τήν κοινήν τρά-
1265 πεζαν, τοϋ ξύλου δέ κρουσθέντος, συνεξιέναι τη έκκλησιαρχίσση, προσκυ-
νεΐν δέ τη προεστώσχι καί ούτω τοϋ συνήθους άρξαμένας ψαλμοϋ ήρεμαία
καί καθηκούση τη φωνή, ήγουν τοϋ « Υψώσω σε, ό Θεός μου, ό βασιλεύς
μου », ήρεμα βαδίζειν έπί τήν τράπεζαν καί τον ψαλμόν πληρωσάσας καθέ-
ζεσθαι εύτάκτως καθώς αν ή καθηγουμένη τάξη καί τα της καθέδρας
1270 αυτών, ούτω τε των παρατιθεμένων ευχαρίστως μεταλάμβανε ιν, γινομένης
f. 83 συνήθως αναγνώσεως, χωρίς θορύβου καί ταραχής, μόνης της προεστώ-
|
σης, ε'ί τι βούλοιτο, φθεγγομένης καί αύτης ήρεμαίως καί της άποκρίνε-
σθαι προς αυτήν όφειλούσης ήρεμαιοτέρα τη φωνή χρωμένης καί ολίγοις
ώς οΐόν τε καί συντεταγμένο ις τοις ρήμασιν, ώς άν άκρας ησυχίας οΰσης έν
1275 xfj τραπέζη μόνη προσέχητε τη αναγνώσει καί ταύτη μέν τάς ψυχάς εύ-
φραίνητε καί πιαίνητε, τοις δέ παρατιθεμένοις τα σώματα τρέφητε.
1263-1274 Évergétis, 337-357 (début du ch. 9, découpé ici en quatre, jusqu'à la 1. 1301)
90 P. GAUTIER
Si, au cours de votre repas, une sœur sème le trouble et se montre troublée,
dérange et est dérangée, et perturbe la lecture par des propos inopportuns et
malséants, détruit le calme et le silence, que la réfectorière l'invite à se taire par
des exhortations et des avertissements paisibles. Si elle cesse, qu'elle reste à
table, mais si elle s'obstine, qu'elle soit écartée de la table, même malgré elle,
sur injonction de la supérieure, qui lui imposera, si elle le veut, la peine de la
privation de nourriture ou la punira d'une autre manière, à sa guise.
Si l'une d'entre vous est agitée par les souffles du Mauvais au point de se
soucier de vaine gloire et de préséance et se prévaut pour cela soit d'un plus
long séjour au monastère, soit d'une autre réalisation quelle qu'elle soit,
j'ordonne au nom du Seigneur qu'on lui assigne la dernière place. Si elle se
corrige, grâces soient rendues à Dieu. Si elle demeure incorrigible, qu'elle soit
chassée du monastère pour qu'elle ne communique pas aux autres une telle
corruption.
Lors des repas, vous ne vous donnerez rien, ni nourriture ni boisson, pas
même une petite goutte d'eau le cas échéant pour refroidir la boisson mélangée
et plus chaude qu'il ne faut. Mais celle qui aura besoin de quelque chose de ce
genre demandera à la supérieure ce qui lui manque avec un respect et un
sérieux extrêmes. Si celle-ci y consent, on apportera ce qui a été demandé.
Sinon, elle se retiendra et ira s'asseoir en silence, rendant grâces à cause du
commandement de Dieu. Après avoir ainsi mangé, vous vous lèverez de table
et, après avoir terminé l'office prévu et la prière, vous vous rendrez au dortoir.
44. Les sœurs valides ne doivent pas refuser la table commune. Les malades.
Les sœurs bien portantes accepteront sans détour et sans refus la table
commune, et nul prétexte ne sera suffisant pour refuser de se rendre au
réfectoire commun. Les sœurs gravement malades et dans un état tel qu'elles
ne peuvent quitter le lit ou dormir calmement, mais qui causent du trouble et
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 91
Έάν δέ και μέχρι τοσούτου ταΐς αυραις τις υμών ριπισθείη τοϋ πονηροΟ
ώστε δόξης ματαίας φροντίζειν και προκαθεδρίας και προβάλλεσθαι προς
f. 84 τοϋτο ή χρονιωτέραν έν τΐ\ μονή διαγωγήν ή άλλην ένέργειαν όποιανοΟν,
|
μδ'. Περί τοϋ άπαραίτητον εΐναι ταΐς ύγιαινούσαις τήν κοινήν τράπεζαν
και περί νοσουσων.
sont troublées, trouveront le repos et des soins attentifs dans une cellule
particulière selon la décision de la supérieure. La supérieure veillera aussi
attentivement sur les sœurs malades comme sur ses propres membres, leur
assurera ce qui convient à leur régime alimentaire et se préoccupera aussi de
leur fournir tout autre soulagement.
Après que les sœurs se seront levées de table, il y aura un second repas,
composé de pains et d'autant d'aliments qu'on aura servis au premier repas, et
les sœurs de service se restaureront.
Il ne sera pas permis — ce que j'avais oublié de prescrire en parlant du
premier repas — à une sœur qui quitte la table d'emporter avec elle quelque
chose des aliments servis, ni pain ni autre chose, et aucune moniale ne
demandera à emporter un mets, un légume sec ou quelque autre chose, mais
toutes mangeront en commun.
Votre nourriture, les jours ordinaires, les mardi, jeudi, samedi et dimanche,
consistera au repas de midi en deux ou trois plats, si la supérieure l'autorise,
de poissons et de fromage ; le lundi, en deux ou trois plats de légumes secs cuits
à l'huile et de crustacés, si l'on en trouve ; les mercredi et vendredi, en deux ou
trois plats de légumes secs cuits à l'huile et de légumes verts. Mais si ces
jours-là, je veux dire les lundi, mercredi et vendredi, quelques pieux chrétiens
vous procurent une paraclèse28, ou si ces jours coïncident avec une fête du
Seigneur ou de l'un des douze saints apôtres, des martyrs ou évêques célèbres,
vous mangerez aussi alors du poisson, la supérieure veillant à en procurer si
une paraclèse n'est pas fournie par d'autres personnes.
Votre boisson, tous les jours ordinaires, sera donnée avec le grand hexa-
gion29, mais, quand la supérieure le jugera bon, elle sera même augmentée
autant qu'elle le voudra. Au souper de ces mêmes jours on vous présentera du
pain, des légumes verts de saison et de petits fruits, selon la décision de la
supérieure. On vous donnera la boisson avec le grand hexagion.
Voilà donc ce qu'il en sera pour les jours ordinaires de l'année. Mais au cours
des saints jeûnes il en ira autrement, et notamment pendant le premier et le plus
28. Comme il est précisé ci-dessous (1. 1783), il s'agit d'un envoi de poissons : cf.
Clugnet, Dictionnaire, p. 114-115.
29. Mesure de capacité indéterminée : Gautier, Pantocrator, p. 40 n. 42.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 93
f. 85ν Τοίνυν μετά το τάς μοναχάς άναστηναι της τραπέζης, έστίασις δευ-
|
1315 τέρα γινέσθω άρτων τε παρατιθεμένων καί βρωμάτων οσα έν τη πρώτη πα-
ρατέθειται τραπέζη, καί έστιάθωσαν αϊ διακονήσασαι.
Μη έξέστω δέ — οπερ καί έν τη πρώτη εστιάσει τυπωθηναι διέλαθεν —
άνισταμένη της τραπέζης αϊρειν τι μεθ' εαυτής έκ των παρακειμένων μήτε
άρτον μήθ' έτερον τι, άλλα μηδέ των μοναχών τις αίτείτω μεθ' εαυτής
1320 λαβείν ή μαγειρείαν ή οσπριον ή άλλο τι, αλλά κοινή πασαι έστιάθωσαν.
1325 δι' οσπρίων έψητών σύν έλαίω καί οστρακόδερμων, εί εύρίσκοιντο' τετράδι
τε καί παρασκευή, δύο ή τρία εδέσματα δι' οσπρίων έψητών σύν έλαίω καί
λάχανων ομοίως. Εί δέ καί έν αύταΐς, τή δευτέρα, φημί, τετράδι τε καί
παρασκευή, παρά τίνων φιλοχρίστων γένηται παράκλησις ή εορτή τύχη
δεσποτική ή τίνος τών δώδεκα αγίων αποστόλων ή τών επισήμων μαρ-
1330 τύρων ή ιεραρχών έσθίειν καί τότε ίχθύας, αυτής της ηγουμένης τούτου
φροντιζούσης, εί μή τις ϊη παρ' ετέρων παράκλησις.
Ή δέ πόσις υμών έν πάσαις ταΐς λιταΐς ήμέραις έσται μετά τοϋ μείζονος
f. 86ν έξαγίου' οτε δέ τη προεστώση δόξει, καί έπαυξηθήσεται καθόσον αύτη
|
ΤαΟτα μεν έν ταΐς λιταΐς ήμέραις τοϋ ένιαντοΟ. Έν δέ γε ταΐς των αγίων
νηστειών ούχ όντως, καί πρό γε τών άλλων έν τη πρώτη καί μεγίστη, ής
1338-1350 Évergétis, 435-450 (début des citations du ch. 10, qui forme ici les ch. 47-48)
94 P. GAUTIER
1340 μήθ'
κατάίερουργητέον
την πρώτην ήμέραν
μήτε τραπέζης
της πρώτης
φροντιστέον
εβδομάδος,
ή βρώσεως'
ήγουν κατά την δευτέραν,
ταΐς μέντοι έξης
f. 87 ήμέραις της τοιαύτης εβδομάδος και τράπεζαν παρα|θετέον και βρώσεως
την αίρονμένην μεταληπτέον, ήτις δη εσται εξ οσπρίων διαβροχών ϋδατι
και ώμων τίνων λάχανων, ϊσως και όπωρών. Πόμα δέ πίεσθε θερμόν ύδωρ
1345 κυμίνφ σννηρτνμένον. Έν μέντοι τη παρασκευή έψητά τίνα βρωτέον ύμΐν
εδέσματα δύο, το μεν εν μετά ελαίου, τό δέ έτερον χωρίς ελαίου, και οινον
ποτέον μετά τοΟ μείζονος έξαγίου διδόμενον δια την έορτήν τοΰ αγίου
μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου, ην ή προεστωσα οφείλει έπιτελεΐν χρεωστικως,
και παρακαλεϊν υμάς κατά την τοΟ σαββάτου ήμέραν και όστρακοδέρμοις
1350 την αδελφότητα έστιαν. Εί δέ παρά τίνος των φιλοχρίστων παράκλησις
γένοιτο, καί δι' ιχθύων έστιαθήσεσθε.
f. 87ν |
Ή μεν δή πρώτη έβδομάς rffç αγίας και μεγάλης τεσσαρακοστής ούτως
ύμΐν άνυέσθω. Τοις δέ σάββασι πασι καί ταΐς κυριακαΐς τής αυτής αγίας
νηστείας, τρία παρατιθέσθω ύμΐν εδέσματα μαγειρευτά μετέχοντα ελαίου'
1355 διδόσθω δέ καί εις πόσιν τό σύνηθες μέγα κρασοβόλιον. Τό δ' αυτό γινέσθω
καί τή τετράδι τής μεσονηστίμου καί τή πέμπτη τοΟ μεγάλου κανόνος' ταΐς
δέ γε τρίταις καί πέμπταις ταΐς άλλαις, δύο μέν ύμΐν εδέσματα παρατεθή-
σονται μαγειρευτά, αμφότερα ελαίου μετέχοντα, οίνος δέ τω έλάττονι έξα-
γίφ μετρούμενος. Τάς μέντοι δευτέρας δύο εδέσματα μαγειρευτά παρατε-
f. 88 θήσονται, ων το εν μετά ελαίου, το δέ έτερον ελαίου άμέτοχον, και οίνος
|
εφηται, έάν μή τή αγία καί μεγάλη έβδομάδι συνδράμη, τότε γαρ τοις
όστρακοδέρμοις χρήσεσθε μόνοις, μάλλον δέ παρακληθήσεσθε δια τήν
paraclèse à cause de la fête, puisque, les trois jours de cette semaine-là, savoir
les lundi, mardi et mercredi, vous les passerez en vous contentant de légumes
secs à l'eau, de légumes verts crus et de fruits qu'on pourrait trouver, et de
boisson chaude mêlée de cumin. Mais si la susdite fête de l'Annonciation
tombe le lundi ou le mardi de la grande semaine sainte ou bien le grand jeudi,
vous ne prendrez que des crustacés. Si elle tombe le grand mercredi, le grand
vendredi ou encore le grand samedi, vous vous contenterez de légumes secs
cuits et de légumes verts à l'huile le grand mercredi et le grand vendredi, mais
il faut prendre le vin avec le grand hexagion. Le grand samedi écartez toute
préoccupation qui vous distrairait. Car vous ne supprimerez pas à cause de
cette fête le jeûne du grand samedi, seul jour où, selon la tradition canonique,
il faut s'abstenir de toute nourriture35. Bien plus, il vous faut observer les
prescriptions des saints Pères et accomplir autant que possible, selon Grégoire
le Théologien, tout ce qui par ailleurs en elles est bon. « Car, dit-il, célébrer une
fête, c'est thésauriser pour notre âme quelque chose des réalités solides et
stables et non de celles qui échappent et se dissipent, qui émoustillent un peu
la sensibilité, mais qui le plus souvent sont nuisibles, à mon sens. » Et encore :
« Au corps suffit sa propre malice. A quoi bon pour la flamme une matière plus
abondante, ou pour le fauve une nourriture plus copieuse qui le rend plus
fougueux et plus violent qu'on ne s'y attend ! C'est pourquoi il faut célébrer
cette fête spirituellement. » Par conséquent, le grand jeudi saint, quand nous
ne fêterons pas l'Annonciation, votre nourriture sera identique à celle du mardi
et du jeudi des autres semaines de carême, et le vin sera servi avec le grand
hexagion. Mais le vendredi saint, à moins que la susdite fête de notre toute pure
souveraine la Théotokos ne tombe ce jour-là, on ne fera rien cuire, mais vous
prendrez des légumes verts crus et des fruits, et du vin vous sera servi avec le
grand hexagion à cause de la fatigue causée par la vigile. Le samedi saint,
écartez tout souci qui vous distrairait. Qu'on se contente d'une collation36
comme d'habitude, même si ce jour-là coïncide avec la fête de l'Annonciation
de notre toute pure souveraine la Théotokos.
Observez donc ce régime dans votre nourriture au cours du saint et grand
carême, le soin des sœurs malades reposant sur la décision de la supérieure.
Nous allons établir maintenant le régime à suivre pour le jeûne des Saints
Apôtres.
Après que l'office entier des heures et de la divine liturgie aura été célébré
comme l'indique le synaxaire, vous vous rendrez au réfectoire, selon le règle-
1380 εορτήν, έπει τάς τρεις ημέρας ταύτης της εβδομάδος, ήγουν δευτέρα, τρίτη
και τετράδι, διάγειν εικός τισιν όσπρίοις διαβρόχοις και λαχάνοις ώμοΐς
και όπώραις ταϊς παρατυχούσαις άρκούμεναι και τφ κυμινάτω θερμφ
πόματι. Ει δέ και έν xfj δευτέρα και τρίτη της αγίας και μεγάλης εβδομάδος
συνδράμη ή προδηλωθεϊσα εορτή τοϋ Εύαγγελισμοϋ ή τή μεγάλη πέμπτη,
1385 τοις όστρακοδέρμοις χρήσεσθε μόνοις. Ει δε και έν τή μεγάλη τετράδι και
f. 89ν παρασκευή ή και αύτφ τφ μεγάλω σαββάτω, τη μεν μεγάλη τετράδι και
\
τή μεγάλη παρασκευή όσπρίοις τισίν έψητοΐς και λαχάνοις σύν έλαίω
άρκεσθήσεσθε ■ μεταληπτέον δέ και οίνου τφ μείζονι έξαγίφ. 'Εν δέ τφ άγίω
σαββάτω άπέστω πάσα μέριμνα περισπασμόν έμποιοϋσα' ού γαρ δια την
1390 εορτήν καταλύσετε την τοϋ μεγάλου σαββάτου νηστείαν, φ μόνω νηστεύειν
άπό πάντων κανονικώς παρελάβομεν. Άλλα και μάλλον τηρητέον τάς των
θείων πατέρων διατάξεις και έργαστέον ύμΐν ώς δυνατόν, κατά τόν Θεολό-
γον Γρηγόριον, παν έτερον έν αύταϊς αγαθόν. Και γάρ, φησί, τοΟτό έστι το
έορτάζειν ημών ψυχή τι θησαυρίζειν των έστώτων και κρατουμένων, άλλα
f. 90 μή των υποχωρούντων και λυομένων και μικρά σαινόντων τήν αϊσθησιν,
\
τά πλείστα δέ βλαπτόντων κατά τόν έμόν λόγον. Και πάλιν ' Άρκετόν τω
σώματι ή κακία αύτοϋ' τί δέ δει τή φλογι πλείονος ύλης ή τω θηρίω δαψι-
λεστέρας τροφής, 'ίνα μάλλον δυσκάθεκτον γένηται και τοϋ λογισμού
βιαιότερον ; Διά ταΟτα γοϋν έορταστέον πνευματικώς. Τή τοίνυν αγία καί
1400 μεγάλη πέμπτη, οτε μή έορτάζομεν τον Εύαγγελισμόν, κατά τάζ"τρίτας καί
πέμπτας των λοιπών εβδομάδων της τεσσαρακοστής ή έστίασις εσται ύμΐν
έν τοις έδέσμασιν, ό δέ οίνος τω μείζονι έξαγίφ. Τη μέντοι αγία παρα-
f. 90ν σκευή, ει μή ή προλεχθεϊσα εορτή της πανάχραντου δεσποίνης ήμων |
Θεοτόκου συνδράμη, ουδόλως μαγειρευτέον, λάχανων δέ τίνων ώμων καί
1405 όπωρών μεταληπτέον και οϊνου τφ μείζονι διδομένου έξαγίω δια τον έκ της
αγρυπνίας κόπον. Έν δέ τφ άγίω σαββάτω άπέστω πάσα μέριμνα
περισπασμόν έμποιοϋσα' μόνος δέ διακλυσμός γινέσθω κατά το εθος, καν ή
της πανάχραντου δεσποίνης ήμων Θεοτόκου συνδράμη εορτή τοϋ
Εύαγγελισμοϋ.
1410 ΤοΟτον μέν δή τόν τρόπον ή έν τή αγία καί μεγάλη τεσσαρακοστή δίαιτα
τών τροφών υμών έχέτω, τής περί τών άσθενουσών φροντίδος τή διακρίσει
τής προεστώσης ανατεθείσης. Τα δέ των 'Αγίων 'Αποστόλων αύτίκα δή
τυπωθήσεται.
|
f. 91 μη'. Περί τής έν τή των 'Αγίων 'Αποστόλων τεσσαρακοστή και τών Χρίστου
1415 Γενεθλίων τροφής.
Μετά το τελεσθήναι τήν πάσαν άκολουθίαν τών τε ωρών καί τής θείας
λειτουργίας ώς το συναξάριον διέξεισι, καλείτω υμάς ή τράπεζα κατά τόν
1393-1399 Oratio in Pentecosten : PG 36, 429B ; texte non cité dans Évergé-
tis 1399-1412 Évergétis, 491-505 1416-1428 Évergétis. 509-516
29 juin. Celui de la Nativité, appelé aussi de S. Philippe, durait 40 jours, du 15 novembre
au 25 décembre.
98 P. GAUTIER
ment fixé ci-dessus, à la septième heure. Les lundi, mercredi et vendredi, vous
mangerez deux plats cuits à l'huile et vous boirez du vin avec le grand
hexagion ; les mardi et jeudi, deux ou trois plats semblables, au gré de la
supérieure ; les samedi et dimanche, vous consommerez du poisson fourni par
le monastère, à moins qu'un envoi de poissons38 n'ait été fait par quelqu'un, et
du vin vous sera servi tous les jours avec le grand hexagion. De plus, tous les
jours, on vous présentera un souper composé de pain, de légumes verts crus et
de fruits de saison, et l'on vous versera du vin avec le grand hexagion à cause
de la chaleur et de la sécheresse de la saison. Si l'on apporte une paraclèse,
même un autre jour, alors aussi vous mangerez du poisson en rendant grâces.
Le carême de la sainte Nativité du Christ sera semblable à celui des Saints
Apôtres en ce qui concerne la nourriture et la boisson, et la liturgie sera
célébrée tout entière conformément au synaxaire. Sur deux points seulement le
régime de ce carême doit se distinguer de celui des Saints Apôtres : en premier
lieu, on ne fait qu'un seul repas, car c'est à la neuvième heure qu'on vous
servira la nourriture durant ce jeûne, et le jeûne commencera exactement
quand « Dieu Seigneur » ne sera pas chanté à l'orthros, alors que les autres
jours un léger souper vous est offert parce que le déjeuner n'a pas lieu à la
neuvième heure, mais plus tôt ; en second lieu, on sert le vin avec le petit
gobelet lors du souper, les jours où il est permis de souper.
Lors de la fête de l'entrée de la Théotokos dans le saint des saints, vous
mangerez du poisson, même si personne ne vous en fait l'offrande, mais les
autres jours seulement quand quelqu'un en offrira.
Les prescriptions concernant la nourriture vous ayant donc été ainsi fixées,
nous vous engageons à ne pas prendre de nourriture ni de boisson en cachette
et à éviter de le faire autant que possible, ayant toujours présent à l'esprit que,
à l'origine, c'est une nourriture défendue qui nous a entraînés dans la mort et
nous a privés du séjour dans le paradis, nourriture que le démon pervers et
principe du mal avait présentée. Et, depuis lors et jusqu'à ce jour, il ne cesse
de présenter à ceux qui ont entrepris la guerre contre lui nourriture ou boisson
à goûter en cachette et en dehors de l'obéissance, parce que pour lui c'est là une
arme ancienne, et non seulement de les présenter, mais encore de plaider en
faveur de cette collation secrète et de soutenir que la chose est naturelle et
innocente. Mais vous, gardez-vous d'ignorer ses intentions, considérant le but
du conseil qui n'est autre qu'une transgression du précepte.
|
παρεχομένων, ει μη διάκρισις παρά τίνος στέλλοιτο, και οίνος δέ έν άπάσαις
ταΐς ήμέραις ό μετά τοϋ μείζονος έσται έξαγίου. 'Αλλά καί δείπνος έν
1425 άπάσαις παρατιθέσθω άρτου καί λάχανων ώμων και όπωρων των κατά τον
καιρόν εκείνον, και οίνος ό τοϋ μείζονος έξαγίον διά το κανσώδες καί
ξηράντικόν τοϋ καιροϋ. "Αν δέ τις ϊη παράκλησις, καί έν ετέρα ημέρα,
μεταληπτέον καί τότε ιχθύων εύχαριστούσας.
Καί ή τών αγίων δέ τοϋ Χρίστου Γενεθλίων τεσσαρακοστή όμοία 'έσται
1430 τη τών 'Αγίων Αποστόλων εν τε ταΐς βρώσεσι και ταΐς πόσεσι, καί ή
ακολουθία έσται πάσα κατά το συναξάριον. Λυσί δέ τούτοις μόνοις ή έν
f. 92 ταύτη τη τεσσαρακοστή δίαιτα της τών 'Αγίων 'Αποστόλων παραλλάττειν
|
οφείλει, τω τε άπαξ έστιασθαι — έννάτη γαρ ώρα την έστίασιν ύμΐν πα-
ραθήσει, νηστείας αγομένης, νηστεία δέ εϊη πάντως οπότε μη το « Θεός
1435 Κύριος» έν τφ ορθρω ψάλλοιτο, έν ταΐς άλλαις ήμέραις δείπνου βραχέος
παρατιθεμένου ύμΐν δια τό άριστον μή κατά τήν έννάτην ώραν γίνεσθαι,
άλλα ταχύτερον — καί τω οίνον δίδοσθαι τώ έλάττονι κρασοβολίω έν τω
δείπνω έν ταΐς ήμέραις, έν αίς δειπνεΐν συγκεχώρηται.
Έν δέ γε τ-fj εορτή της είς τα άγια τών αγίων εισόδου της Θεοτόκου, καί
1440 ίχθΟσι τραφήσεσθε, κάν μηδείς προσενέγκοΓ έν δέ ταΐς άλλαις ήμέραις, οτε
παρά τίνος προσενεχθεΐεν.
|
Τών μέν οΰν κατά τήν τροφήν ούτως ύμΐν διατυπωθέντων, καί άποχήν
λαθραίας βρώσεώς τε καί πόσεως εΐσηγούμεθα καί φεύγετε ταύτην όπόση
1445 δύναμις, εκείνο δια παντός φέρουσαι κατά νοΟν οτι καί κατ' αρχάς βρώσις
ημάς υπήγαγε τώ θανάτω παρήκοος καί τής έν παραδείσω διαγωγής άπε-
στέρησε, τοϋ πονηροϋ καί άρχεκάκου δαίμονος αυτήν εΐσηγησαμένου,
όστις έξ εκείνου καί μέχρι τοϋ νϋν ού παύεται τοις τον κατ' αύτοϋ
πόλεμον άναδεξαμένοις ώς άρχαΐον οπλον τήν λαθραίαν καί άπηγορευ-
1450 μένην γεϋσιν βρωτοϋ τίνος ή ποτοϋ προβαλλόμενος καί μή μόνον προβαλ-
f. 93 λόμενος, άλλα καί συνηγόρων τΤ\ λαθραία γεύσει καί κατά φύσιν είναι
|
50. La pauvreté.
Pour que du moins vous échappiez aisément à ce filet du Mauvais, nous vous
prescrivons un dépouillement absolu, qui peut vous assurer les plus grands
avantages. Si vous l'observez, vous échapperez sans peine à la tentation de
manger et boire secrètement. Car celui qui n'a rien, que pourrait-il goûter ?
Pratiquez donc une rigoureuse pauvreté, non seulement en fait d'argent jusqu'à
une obole, mais encore en fait de nourriture et de boisson jusqu'au minimum.
En effet, pour que cette prescription ne soit pas transgressée, nous engageons
la supérieure à vous fouiller autant de fois et quand elle le voudra et à ne vous
permettre d'avoir rien de plus que ce qui est autorisé par la règle cénobitique39.
51. Les sœurs ne doivent pas se décourager devant les règles du typikon
concernant la vie cénobitique.
52. Tout l'entretien des sœurs doit être couvert par les revenus du monastère.
J'ordonne que les habits, les manteaux, les voiles et tout ce qui est nécessaire
vous soient fournis sur les revenus affectés au monastère, après avoir été
préalablement achetés et remisés en temps opportun. Et le moment opportun
est celui où ces objets ne manquent pas, mais se trouvent en abondance et sont
vendus bon marché. Bref, j'ordonne que toutes vos dépenses nécessaires, que
je ne veux pas énumérer une à une, soient couvertes par le monastère, et il en
39. L'higoumène de l'Évergétis inspectait les cellules des moines une fois par mois :
Évergétis, p. 69 (ch. 27). La pratique est ancienne, puisqu'elle est attestée dans Y Histoire
Philothée, V, 3 ; Théodoret de Cyr, Histoire des moines de Syrie, I (P. Canivet-Alice
Leroy-Molinghen, Paris 1977), P. 332-333.
40. S. Basile, Regulae fusius tractatae, 18 : PG 31, 965.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 101
1455 "Ινα γοϋν την τοιαύτην παγίδα τοϋ πονηροϋ ευχερώς ύπερβαίνητε,
άκτησίαν έσχάτην ημείς ύμΐν έπιτάττομεν, τα μέγιστα συμβαλέσθαι
δυναμένην ην φυλάττουσαι, άμογητί τον της λαθραιοφαγοποσίας
διαδιδράσκοιτε κίνδυνον ô γαρ έχων μηδέν τίνος άν γεύσοιτο ; "Ακραν
τοιγαροϋν άκτησίαν ασκήσατε, ούκ έν χρήμασι μόνον μέχρι και όβολοΟ,
f. 93ν άλλα και έν βρώμασί τε και πόμασι μέχρι τοϋ ελαχίστου. Ώστε γαρ μη
|
παραβαίνεσθαι την τοιαύτην έντολήν ημών, καί τη προεστώση είσηγούμεθα
οσάκις καί οτε βούλοιτο διερευναν ύμας καί μηδέν πλέον εχειν έαν των
παρά τού κοινοβιακού κανόνος συγχωρουμένων.
να'. Περί τοϋ μη δειν τας μοναχάς έπί ταΐς τοϋ τυπικού ύποθήκαις περί της
1465 κοινοβιακής άγωγης άθυμεΐν.
νβ'. Περί τοϋ πασαν τήν διοίκησιν των μοναζουσων άπό των εισόδων
γίνεσθαι της μονής.
f. 94ν Καί άμφια δέ καί περιβλήματα καί σκεπάσματα καί τήν λοιπή ν χρείαν
|
Si une moniale réputée pour sa vie pieuse, jouissant de ce fait d'un bon
renom et manifestant les marques évidentes des vertus, veut être agrégée à la
communauté, soit par désir de vivre dans notre monastère, soit par amour de
41. La moniale exômonitis est celle qui a fait profession dans un autre monastère :
Ducange, Glossarium, p. 412 ; Ε. Herman, Die Regelung der Armut in den
byzantinischen Klöstern, OCP7, 1941, p. 444-449.
42. Il faut sans doute comprendre qu'elle est imposée au monastère par une autorité
extérieure (voir ch. 54), par exemple un charisticaire. Jean d'Antioche a dénoncé de tels
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 103
|
1490 καταβλάπτεσθαι, άλλα και τα πεπονηκότα έπισκευάζεσθαι. Ταϋτα ούτω
διαταττόμεθα γίνεσθαι ώστε πάσης βιωτικης φροντίδος υμάς μένειν άπηλ-
λαγμένας και διηνεκές έργον εχειν εαυτών τε και ημών ύπερεύχεσθαι.
τίνα κομίζεσθαι σιτηρέσια " άθέτησις γαρ το τοιοΟτόν έστι τής ημετέρας και
γνώμης και διατάξεως. Προίκα μεν γαρ και δόσεως άνευ ήστινοσοϋν ταΐς
1500 παρ'
τήν ήμων
κοινοβιακήν
διατεταγμένα
άσπαζομέναις
εχειν ή διαγωγήν
λαμβάνειν και
έπιζητούσαις
μηδέν πλέον
τάς τής
παρά
μονής
τα
πύλας ήνοίξαμεν δόσιν δέ έπί ρητοϊς τισι γινομένην και τα παρ' ημών
διατεταγμένα παραχαράττουσαν ουδαμώς προσιέμεθα.
Καταπεμπτήν δε τίς άν είς έλευθέραν μονήν παραπέμψειε και μόνη τη
f. 96 κραταιά χειρί τής Κεχαριτωμένης Θεοτόκου άνατεθεΐσάν τε και πιστευ-|
θεΐσαν και ταύτην εχουσαν έκδικητήν ; Τίς δ' αν έθελήση τήν πανάμωμον
έαυτφ έκπολεμώσαι τοϋ Λόγου μητέρα άνθρώπω φθαρτώ χαριζόμενος ;
Μηδείς τοΟτο βουληθείη ποτέ, μηδ' ούτω φρονήσοι κακώς" τω μεν γαρ
συντηροϋντι τα δόξαντα τοις προσενεγκοϋσι Θεώ μισθός έστιν ού μικρός
1510 άποκείμενος, τοις άθετεΐν δέ και παραχαράττειν πειρωμένοις αιώνιος ήτοί-
μασται κόλασις.
Εί μέντοι τις τών βίω θεοφιλεΐ σεμνυνομένων μοναζουσών και καλόν έπί
f. 96ν τούτω κτησαμένων ονομα και σαφή τα ϊχνη τών αρετών έπιδει|κνυμένων
ή πόθω τω προς τήν μονήν ή ερωτι τής έν αύτη διαγωγής ή και διαθέσει
la vie qu'on y mène, soit par affection pour nous, nous avons honte et nous
rougissons de refuser l'entrée à une telle personne. C'est pourquoi nous
ordonnons qu'elle soit reçue, comme on dit, à bras ouverts44, surtout si elle se
présente sans avoir sollicité le pouvoir impérial, sans user de la protection d'un
archonte ou d'un patriarche, mais conformément aux prescriptions formulées
par les saints Pères dans leurs règles ascétiques au sujet de celles qui passent
d'un monastère dans un autre. Comment, en effet, pourrions-nous montrer
autrement que la vertu doit être honorée et est digne de considération pour les
personnes sensées ? Mais ce qui est dit au sujet d'une telle moniale ne devra
aucunement servir d'exemple pour celles qui ne lui ressemblent pas ni tenir lieu
de prétexte pour ceux qui cherchent des occasions de bouleverser les
institutions, de changer et transformer d'excellentes décisions, de ne pas les ajuster
au but fixé, mais de les détourner au profit de leur propre volonté. Si, en effet,
on reçoit une sœur qui répond au portrait qu'on vient de faire, mais qui se
révèle à l'expérience fort différente, car les humains que nous sommes sont les
plus versatiles des êtres, et paraît nuisible au monastère ou à celles qui
l'habitent, et nullement utile, il sera permis à la supérieure de lui interdire, avec
le respect et la douceur qui conviennent, de séjourner désormais dans le
monastère et de la renvoyer en priant pour elle.
|
f. 9Τ προσηκούσης αίδοϋς τε καί ήμερότητος άπειπεΐν αύτη τήν έν τη μονή
λοιπόν διαγωγήν καί μετ' ευχών άποπέμψασθαι.
Περί γε μήν της κοινοβιακής διαγωγής εϊρηται μέν πολλάκις καί πολ-
λαχοΟ του παρόντος συντάγματος' είρήσεται δε καί νΟν ώς οίον τε δια
βραχέων, ο γαρ βούλομαι σφόδρα βούλομαι. Βούλομαι δε τήν κοινοβιακήν
διαγωγήν καί κατάστασιν έμπαραμεΐναι τη μονΐ) άναλλοίωτόν τε καί άμε-
1540 τάτρεπτον μέχρι της τοϋ παντός τοϋδε συστάσεως, κατά μηδένα λόγον
f. 98 παραχαραττομένην ή άλλοιουμένην, μηδέ παρακινουμένην δι' ήντιναοϋν
|
Il faut qu'il y ait aussi dans notre monastère un médecin chargé de soigner
et de visiter les sœurs malades, médecin qui soit eunuque ou bien âgé, qui
vienne au monastère, inspecte les sœurs malades et apporte les remèdes
appropriés aux maladies. Il faut que la supérieure elle aussi prenne soin des
malades, non point à la légère, mais en veillant à ce qui est nécessaire et
possible en fait de nourriture, de boisson et de tous autres besoins. Elle doit
leur assigner une cellule séparée pour leur repos et acheter des médicaments en
temps opportun, préparer et y déposer tout ce qui est utile aux patientes. Et que
nos sœurs malades ne se laissent pas aller, enhardies par ces soins, à vouloir des
choses superflues dont elles n'ont peut-être jamais entendu parler, qu'elles
n'ont ni vues ni mangées, mais qu'elles se contiennent et se restreignent, se
contentant uniquement de ce que l'alternance des saisons et des ressources leur
accorde.
58. Le bain.
Il reste aussi à parler du bain. Nous ordonnons donc que les sœurs en bonne
santé prennent un bain chaque mois, mais les malades autant de fois que le
médecin qui traite leurs maladies prescrira que le bain leur est utile ; c'est lui
qui fixera aussi la nourriture adaptée à leur maladie.
45. Le terme grec (voir apparat) a été corrigé en fonction de la leçon de la 1. 1572
simple bévue du scribe.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 107
νς'. Περί τοΟ την αυτήν είναι πασών των μοναζουσων βρωσίν τε και πόσιν
και ένδυμενίαν χωρίς των αρρώστων.
Έπί δέ τούτοις καί τοΟτο διοριζόμεθα, ϊνα πάσαις ύμϊν ή αυτή τροφή τε
f. 99 και πόσις εϊη ένδνσίς τε και ύπόδνσις και μή διαφορά τίς ποτέ τούτων
\
έν ύμΐν γένηται. Τοις αύτοΐς δέ χρήσεσθε πασαι, φημί δη ή ηγουμένη, ή
έκκλησιάρχισσα, αϊ προϋχουσαι τφ χρόνω και τη~ άρετη και τη τοΟ βίου
περιφανεία και αϊ τούτων κατά ταϋτα λειπόμεναν μόνας γαρ έκείνας
θεραπευτέον εφ' απασι και χειραγωγητέον, οσαι δη και προφανείς
1565 αρρώστιας περίκεινται και δια τοΟτο δέονται τυχόν κρείττονος βρώσεώς τε
και πόσεως προς σύστασιν τοΟ ταλαίπωρου αυτών σώματος' τοϋτο γαρ και
διακρίσεως, οΐμαι, και την συνείδησιν των λοιπών διατηρεί άσκανδάλι-
στον.
νζ'. Περί τοϋ παραβάλλειν ίατρόν έν τη μονή και περί της των άσθενουσων
1570 προνοίας.
|
f. 99ν Άναγκαΐον δέ έστι τη μονή ημών ένδημείν καί τίνα ίατρον δια την των
άσθενουσων αδελφών έπιμέλειαν καί έπίσκεψιν, εύνοοχον ή γηραιόν,
παραβάλλοντα τη μονή καί έπισκεπτόμενον τας άσθενούσας καί κατάλληλα
τοϊς νοσήμασι τα της θεραπείας είσφέροντα. Δει δέ ποιεϊσθαι καί αυτήν τήν
1575 καθηγουμένην τήν τών αρρώστων έπιμέλειαν ούχ απλώς, άλλα κατά το
άναγκαΐον καί ένδεχόμενον εν τε βρώσει καί πόσει καί τοις λοιποΐς χρειώ-
δεσιν άφορίσαι δέ κελλίον ιδιάζον έπί τη αναπαύσει αυτών καί ιατρείας
έξωνεΐσθαι, οτε καιρός επιτήδειος, καί κατασκευάζειν καί άποτίθεσθαι έν
f. 100 αύτφ καί πάντα τα λυσιτελοοντα ταΐς καμνούσαις. Καί αϊ άδελφαί δέ
|
Λοιπόν δ' αν εϊη καί περί λουτροϋ διαλαβεϊν. Κελεύομεν οΰν λούεσθαι
τάς ύγιαινούσας μονάζουσας καθ' εκαστον μήνα" αϊ δέ νοσοϋσαι οσάκις αν
ό της νόσου διαγνώμων ιατρός συμφέρον ύπάρχειν εϊποι τό λούσασθαι,
|
100ν όστις καί περί της καταλλήλου τΤ\ νόσω λαλήσει τροφής.
46. Le κρατήρ désigne une petite veilleuse où brûle une mèche qui trempe dans
l'huile.
47. Le πολυκάνδηλον est un lustre suspendu par des chaînes. Cf. Gautier, Pantocra-
tor, p. 38 n. 30.
48. Soit une veilleuse à huile analogue au kratèr : le terme se rencontre dans la
Diataxis d'Attaliate (REB 39, 1981, p. 91'216), et dans le Testament d'Eustathe Boïlas
(Lemerle, Cinq études, p. 24' 23).
49. Τέμπλον est l'un des autres noms de l'iconostase, cette cloison qui sépare le bèma
du naos : Gautier, Pantocrator, p. 37 n. 26. Quant au terme λάμναι, « il désigne
évidemment les deux bandes de fer ou de cuivre qui se trouvent, dans beaucoup
d'églises, fixées à l'iconostase, de chaque côté de la porte centrale ; elles supportent
l'image que les fidèles viennent baiser, et, tout le long de la tige, de petites douilles sont
pratiquées pour recevoir des cierges » (L. Petit, Le monastère de Notre-Dame-de-Pitié
en Macédoine, IRAIK 6, 1900, p. 144).
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 109
1590 νθ'. Περί της κατά την Κοίμησιν της Θεοτόκου έορτης.
1. La προσκύνησις désigne l'icône du saint dont on célèbre la fête et qui est proposée
à la vénération des fidèles. Cf. Gautier, Pantocrator, p. 37 n. 28.
2. Le μανουάλιον est un chandelier non portatif, destiné à recevoir des cierges munis
de disques ou bobèches qui arrêtent l'écoulement de la cire fondue. Cf. ibidem, p. 38
n. 31.
3. « Au xie siècle, le terme trachy s'applique aux nomismata histaména, tous de forme
concave à partir du type 2 de Monomaque » (Lemerle, Cinq études, p. 137 n. 54).
4. Soit respectivement : les 8 septembre, 14 septembre, 26 octobre et 21 novembre.
110 P. GAUTIER
Lors de la fête de l'Hypapante6 on doit allumer sur les douze bobèches six
des cierges qui s'y trouvent déjà, et devant l'iconostase six également. La fête
de l'Annonciation et celle des Rameaux auront un luminaire identique.
Mais le luminaire pour la fête du saint et grand jeudi sera identique à celui
de la Dormition. De même, la distribution au portail sera semblable à celle de
la fête susindiquée7, mais on n'ajoutera rien à la nourriture des moniales. Lors
du saint et grand dimanche, le luminaire, la distribution et la nourriture pour
les sœurs seront identiques à celles de la fête indiquée ci-dessus. Pour la fête
de l'Ascension, celle de la Pentecôte et celle aussi des Saints Apôtres, le
luminaire et la nourriture seront semblables à ceux de la Nativité de la
Théotokos. La fête de la Transfiguration de notre Seigneur, Dieu et Sauveur,
Jésus-Christ doit être identique à celle de la Dormition de la Théotokos. La
distribution équivaudra à deux boisseaux de blé et à quatre nomismata trachy
en petite monnaie.
5. C'est-à-dire l'Epiphanie.
6. Soit la fête de la Présentation de Jésus au Temple, le 2 février.
7. Référence au dernier paragraphe du ch. 59.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 1 1 1
f. 102 Έν δέ τη έορτη της τοΟ Χρίστου Γεννήσεως ή μεν φωταψία όμοία έσται
|
xfj της Κοιμήσεως, ωσαύτως δέ και το όψώνιον των μοναχών. Ή δέ έν τω
πυλωνι διάδοσις έσται μοδίων δύο και νομισμάτων τεσσάρων. Αυτή δέ ή
φωταψία αρκέσει και κατά την έορτήν των Φώτων ή δέ έν τω πυλωνι
1620 διάδοσις όμοία έσται τη προειρημένη έορτη, ήγουν της τοΟ Χρίστου
Γεννήσεως, ομοίως και τό των μοναχών όψώνιον.
|
ομοίως την αυτήν έξουσι φωταψίαν.
Ή μέντοι φωταψία της κατά τήν άγίαν καί μεγάλην πέμπτην έορτης
ομοίως τη της Κοιμήσεως γενήσεται. 'Ωσαύτως καί ή έν τφ πυλωνι διάδο-
1630 σις όμοία έσται τη της προειρημένης έορτης, χωρίς τοΰ όψωνίου. Ή δέ γε
αγία καί μεγάλη κυριακη τήν αυτήν έξει φωταψίαν τε καί διάδοσιν καί το
όψώνιον τη ανωτέρω ρηθείση έορτη. Ή δέ γε της 'Αναλήψεως εορτή καί ή
της Πεντηκοστής, ωσαύτως δέ καί ή των 'Αγίων 'Αποστόλων, όμοίαν εξουσι
τήν φωταψίαν καί τό όψώνιον τη έορτη της Γεννήσεως της Θεοτόκου. Ή δέ
f. 103 γε εορτή της Μεταμορ|φώσεως τοΰ Κυρίου καί Θεοϋ καί σωτήρος ήμων
'Ιησού Χρίστου οφείλει γίνεσθαι όμοία τη της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Ή δέ διάδοσις έστω σίτου μοδίων δύο καί νουμμία νομισμάτων τραχέων
τεσσάρων.
1640 Δέον δέ έστι καί έν τω πυλωνι γίνεσθαι διάδοσιν καθ' έκάστην ήμέραν
ψωμία σίτου μοδίου τοϋ τρίτου ήτοι ταϊς τρισίν ήμέραις σίτου μοδίου ενός,
ώς καί των περισσευμάτων της τραπέζης εκάστης ημέρας όφειλόντων
δίδοσθαι, ώς αν δια της προς τους αδελφούς ιλαράς ελεημοσύνης ίλαρόν
και ύμεΐς καί δαψιλη τον εκ Θεοϋ ελεον άπολάβητε.
Vous observerez toujours ceci non moins que le reste, si ce n'est même mieux,
parce qu'il constitue le principe et le motif de l'observation constante de nos
prescriptions et de toute la discipline du monastère, je veux dire la lecture du
typikon devant toutes les sœurs du monastère au début de chaque mois, sa
lecture fréquente devant assurer au mieux la stabilité et la pérennité des règles
et faciliter l'accoutumance à les observer. Il faut les garder avec une extrême
sollicitude dans leur vigueur et leur efficacité, les tenir à l'abri de toute
violation et altération comme des lois divines : elles ne doivent pas se périmer
et disparaître avec le temps, ni être effacées par quelque malheur ou vicissitude
du monde, ni être livrées à l'oubli par négligence, ni être rejetées comme
insupportables par relâchement spirituel.
Des cierges devront être allumés sans interruption nuit et jour, un dans le
sanctuaire et un devant la Théotokos Pleine-de-Grâce. Les candélabres à douze
bobèches doivent être placés continuellement devant les icônes proposées à la
vénération, et l'on y allumera un cierge chaque jour durant la psalmodie, et un
autre à l'iconostase. On les éteindra à la fin de l'office. Au cours des fêtes qui
ne sont pas signalées dans le typikon, on y allumera trois cierges, et trois
également à l'iconostase. Mais, lors des grandes fêtes déjà mentionnées, on
remplacera les cierges consumés par des cierges intacts, que l'on devra
conserver pour qu'ils servent jusqu'à combustion complète pendant les offices de
chaque jour.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 1 13
f. 103v ξε. Περί τοϋ άναγινώσκεσθαι το τυπικόν εις έπήκοον πασών κατά μήνα.
|
'Επί πασι και τοϋτο παραφυλακτέον ουδέν ήττον των άλλων, εί μη και
μάλλον, ώς αρχήν τε και αίτίαν της άμεταπτώτου των διατετυπωμένων
τηρήσεως και τοϋ ολου της μονής καταρτισμοί), φημί δή το
άναγινώσκεσθαι το τυπικόν εις έπήκοον πασών των εν τη μονή Kaff έκάστην νουμηνίαν,
1650 ϊνα τί) συνέχει αναγνώσει μάλιστα παράμονα και άνεξάλειπτα ε'ίη τα δια-
τετυπωμένα και προς συνεθισμόν της τούτων πληρώσεως εϋοδα, ά δεϊ πάση
φυλακή τηρείν έμπρακτα και ενεργά και ώς νόμους θείους άπαραβάτως και
f. 104 άναλλοιώτως έχοντα, μήθ* ύπό χρόνου παλαιούμενα καί άφανιζόμενα, μήθ"
|
ύπό τίνος έπηρείας ή βιωτικης μήθ' ύπό ραθυμίας
μήθ' περιτροπής άμαυρούμενα,
1655 τη λήθη παραδιδόμενα, ώς έπαχθη ύπ' άνασκησίας άποσειόμενα.
f. 104ν ξζ'. Περί των κύκλω τοϋ τρούλλου κρεμάμενων κρατήρων καί των λοιπών.
παρ'
Οι δέ έν μέσω τοϋ χοροϋ κρεμάμενοι κρατήρες άπτέσθωσαν μεν εις
κατ'
ενα αρχάς των τελουμένων συνήθως έν τω ναω συνάξεων κατ' ορθρον,
1665 έσπερινόν καί λειτουργίαν σβεννύσθωσαν δέ πάλιν κατά τα τέλη τούτων
το αυτό δέ γινέσθω καί περί πάσας τάς τοϋ τέμπλου κανδήλας.
69. L'eau.
Telles sont donc nos dispositions et nos prescriptions. Comme il était aussi
nécessaire de préparer un lieu de sépulture pour y déposer les corps des sœurs
qui émigrent vers le Seigneur, et que l'exiguïté du monastère ne nous permettait
pas d'en installer un, ma Majesté a reçu de la Grande Église de Dieu le
monastère de Ta Kellaraias10, qui était propriété patriarcale, mais qui a été
donné au monastère de ma Théotokos Pleine-de-Grâce pour la sépulture des
sœurs qui y mènent la vie ascétique, comme l'expose clairement le mémoire
établi à son sujet par le très saint patriarche œcuménique kyr Nicolas". Et nous
ordonnons qu'il y ait dans ce monastère quatre moniales, recevant chacune
annuellement du monastère de ma Théotokos Pleine-de-Grâce dix-huit
boisseaux maritimes12 de blé, douze mesures maritimes de vin, cinquante livres de
fromage, un boisseau de légumes secs, et pour leur pension vingt-quatre
nomismata trachy, et pour leur habillement un nomisma hyperpère13. Nous
prescrivons au surplus qu'un prêtre séculier y soit affecté pour assurer dans ce
monastère le service de la psalmodie, du luminaire et de toutes les tâches qui
conviennent, et qu'il soit fixé qu'il recevra du monastère de ma Théotokos
Pleine-de-Grâce ce qui lui est nécessaire pour remplir cet office. Le monastère
lui donnera aussi ce qu'il faut pour le luminaire de ce cimetière, savoir
annuellement deux mesures maritimes d'huile et douze boisseaux de blé.
|
1680 δέ και μερίστραι δύο ισόμετροι, διορίζομαι από μεν της μιας άρδεύεσθαι
το γυναικεΐον μοναστήριον και τα δεσποτικά οικήματα απερ έποίησεν ή
βασιλεία μου, από δέ της ετέρας το άνδρφον. Εϊπερ δέ γένηται κλάσμα έν
τοις τοιούτοις παρολκίοις, οφείλει έπανορθοΟσθαι από τον λαμβανόντων
το τοιοΟτον ϋδωρ. Έπεί δέ έτυπώθη παρά της βασιλείας μου είναι ύδραγω-
1685 γούς δύο χάριν τοϋ άγωγοΟ τοο τοιούτου ύδατος, όφείλουσι προνοεΐσθαι ό
μεν εις άπό τοϋ ενός μοναστηρίου, ό δέ έτερος άπό τοϋ ετέρου. Ει ποτέ δέ
f. 106 γένηται κλάσμα έν τω άγωγω τφ είσάγοντι τό τοιοϋτον | ύδωρ, οφείλει
γίνεσθαι πρακτικόν παρά τίνος των τριβούνων και δίδοσθαι την έξοδον άπ'
αμφοτέρων των μοναστηριών έξ ϊσου καί έπανορθοϋσθαι αυτόν και εχειν
1690 το οδωρ άένναον.
1 1. Nicolas 111 Kyrdiniatès, dit Grammatikos, décédé dans les premiers mois (avant
le 24 mai) de 1111. Voir, à son sujet, Gautier, Le synode des Blachemes, p. 226-227, et,
sur sa formation, Lemerle, Cinq études, p. 232.
12. Le modios maritime équivalait à environ 12,800 kg : E. Schilbach, Byzantinische
Metrologie, Munich 1970, ρ, 95-96.
13. Sur le nomisma hyperpère, voir Gautier, Pantocrator, p. 77 n. 13.
116 P. GAUTIER
Nous ordonnons que le transfert et la sépulture des sœurs défuntes aient lieu
de la manière suivante : les cérémonies prévues pour la défunte seront célébrées
dans l'exônarthex, je veux dire la psalmodie et l'habillement complet du
cadavre, puis la défunte sera transférée au monastère de la Théotokos de Ta
Kellaraias, portée sur une civière par ses compagnes ou par les servantes,
accompagnée par autant de sœurs que voudra la supérieure. Là, elle sera
déposée dans les tombes où seules les moniales du monastère de ma Théotokos
Pleine-de-Grâce doivent être enterrées, aucune femme qui ne serait pas sur la
liste de cette communauté ne pouvant être enterrée avec elles, fût-elle une
parente de la supérieure ou de l'une quelconque des sœurs, fût-elle une intime
ou une connaissance, même pas sur ordre de la patronne du monastère, afin
que le cimetière des sœurs ne devienne pas un cimetière pour étrangers. Si
quelqu'un tente de le faire, il sera condamné par Dieu pour avoir violé le
typikon et en sera empêché aussi par la patronne du monastère. On réservera
un caveau14 pour la sépulture des servantes de ces sœurs, un autre pour celle
des supérieures, un autre pour celle des sœurs du grand habit, un autre pour
celle des autres sœurs et des servantes qui sont moniales et estimées pour leurs
vertus, un autre pour celle des sœurs du monastère de Ta Kellaraias.
Les sœurs moniales qui sont sorties accompagner la défunte reviendront
dans leur monastère et n'iront plus là-bas, mais les offices du troisième, du
neuvième et du quarantième15 jour après le décès de la sœur seront chantés par
le prêtre en fonction là-bas, et ils seront aussi célébrés par les sœurs au
monastère. Chaque jour les défuntes seront commémorées à la divine liturgie,
à l'orthros et aux vêpres dans les prières litaniques jusqu'au quarantième jour,
et une offrande spéciale sera présentée pour la défunte jusqu'à la fin de sa
quarantaine.
L'ekklèsiarchissa devra aussi signaler la mémoire de chaque défunte, et leurs
noms devront être inscrits dans les diptyques pour que leur mémoire ne soit pas
oubliée, mais soit célébrée sans faute. Nous recommandons donc aux prêtres
de consulter les diptyques à toutes les messes de manière à se rappeler celles
qui y sont inscrites, afin qu'ils ne soient pas eux-mêmes accusés de les avoir
oubliées ou omises. De plus, une mémoire commune de toutes les sœurs aura
lieu chaque vendredi après le lucernaire16. Si une fête quelconque ne l'empêche
pas, les sœurs chanteront un canon funèbre, en faisant aussi un parastasimon17,
et l'on récitera une prière litanique pour toutes les défuntes. Cependant, le
14. Le terme σταταραία, servant à désigner un lieu de sépulture, est rarement attesté ;
autre exemple dans le De cerimoniis : Bonn, I, p. 645 l2. L. Petit (art. cit., p. 145) lui donne
« le sens de caveau, de construction funéraire destinée à recevoir plusieurs cercueils ».
Reiske (De cerimoniis : Bonn, II, p. 769) y voyait aussi un « conditorium plurium
corporum capax ».
15. Sur l'office de quarantaine, voir D. Stiernon, La vision d'Isaïe de Nicomédie,
REB35, 1977, p. 5-42.
16. C'est-à-dire après l'office du soir : Gautier, Pantocrator, p. 46 n. 38.
17. Le sens du terme est incertain ici. Théodore Stouditès (PG99, 1737e) désigne ainsi
une punition infligée à un moine. Dans le De Cerimoniis (Vogt, I, p. 642, 13218, 14725, 157" ;
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 1 17
γνώριμος, ούτε μήν δια προστάξεως της της μονής αντιλαμβανόμενης, ϊνα μή
ξενοταφεϊον το ταφεΐον των μοναχών καταστή. Εί δέ πειραθή τις τοΟτο
1725 ποιήσαι, εξει μέν καί άπό ΘεοΟ τήν κατάκρισιν δια την τοΟ τυπικοϋ παρά-
βασιν, κωλυθήσεται δέ καί παρά της της μονής αντιλαμβανόμενης.
Αφορισθήσεταί γε μήν μία σταταραία χάριν ταφής των ύπουργισσων των
τοιούτων μοναζουσων, ετέρα λόγω των ήγουμενευουσών, ετέρα δέ λόγω
των μεγαλόσχημων, ετέρα λόγω των λοιπών μοναχών καί τών ύπουργισ-
1730 σών οσαι είσί μοναχαί καί ενάρετοι, ετέρα λόγω τών έν τή μονή τών
|
f. 108v Κελλαραίας μοναχών.
Ai δέ άπελθοϋσαι μετά τής τελευτησάσης μοναχαί άδελφαί ύποστρέψα-
σαι είς τό μοναστήριον εαυτών μηκέτι άπερχέσθωσαν έκεΐ, άλλα τα τρίτα
καί τα έννατα καί τα τεσσαρακοστά τής άποιχομένης μοναχής ψαλλέσθω-
1735 σαν μέν καί παρά τοΟ έκεΐσε τεταγμένου ιερέως, τελείσθωσαν δέ καί παρά
τών μοναζουσων έν τώ μοναστηρίω, καί καθ' έκάστην έν ταΐς θείαις
ίερουργίαις αύται μνημονευέσθωσαν και τφ ορθρψ καί τφ έσπερινφ άχρι
των τεσσαρακοστών έν ταΐς έκτενέσι δεήσεσι, καί προσφορά δέ ίδικως
υπέρ αυτής προσκομιζέσθω μέχρι τής τών τεσσαρακοστών αυτής |
f. 109 συμπληρώσεως.
Σημειωτέον δέ καί τάς μνήμας εκάστης τών θνησκουσών τήν έκκλησιάρ-
χισσαν, καί τα ονόματα αυτών τοις διπτύχοις έγγραπτέον, ϊνα μή άνε-
πίληστοι ειεν αϊ τούτων μνημαι καί τελώνται άπαραλείπτως. Τά μέντοι
δίπτυχα προτρεπόμεθα τοις ίερεϋσι κατά πασαν έπιέναι λειτουργίαν είς
1745 άνάμνησιν τών έν αύτοΐς απογεγραμμένων, ϊνα μή αυτοί το κρίμα
βαστάσωσι ττ)ς εκείνων αμνηστίας καί ελλείψεως' ϊνα δέ καί κοινή μνήμη
πασών γίνηται τών μοναζουσων καθ' έκάστην παρασκευήν μετά τό λυχνι-
κόν εί μή τις εορτή κωλύει, ψαλλέτωσαν κανόνα νεκρώσιμον αϊ μοναχαί,
f. 109ν ποιοϋσαι καί παραστάσιμον, καί εκτενής δέησις γινέσθω υπέρ των προα-
|
II, p. 874), il signifie le service de présence autour de la table impériale requis des
dignitaires ; il doit désigner ici aussi une attitude adoptée par la communauté durant
l'exécution d'un chant funèbre.
118 P. GAUTIER
18. Ses deux derniers enfants, Manuel et Zoé (voir supra, p. 20 n. 8), étaient sûrement
décédés à cette date.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 119
της Τυροφάγου και τω σαββάτω της Πεντηκοστής γινέσθω και υπέρ των
μοναζουσών καθ' εν όνομα των προαπελθουσών μία, και μνημονευέσθωσαν
και αύται" ωσαύτως και έν τοις μνημοσύνοις εκάστης γινέσθω υπέρ αυτής
λειτουργία και προσφορά.
1755 Όφείλουσι δέ λαμβάνειν αί μοναχαί ëv τε τώ σαββάτω της 'Απόκρεω και
τω σαββάτω της Πεντηκοστής άνά προσφοραν μίαν είς μνημοσυνον των
γονέων αυτών και συγγενών, μετά δέ τό προσκομισθηναι, συνάγεσθαι
f. 110 πάλιν παρά της πυλωροϋ και δίδοσθαι έν τω πυλώνι.
|
1760 'Αρκούντως ήδη περί των της μονής διαταξάμενοι, νϋν και περί των
κεκοιμημένων γονέων ημών καί αδελφών κατά σάρκα και παίδων καί των
κο ιμηθησο μένων διατυποΟμεν καί διατασσόμεθα' πάντων γαρ τα
μνημόσυνα των κάτωθεν ρητώς άναταττομένων κατά τους καιρούς καί τάς
ημέρας τάς εγγραφείσας τοιουτοτρόπως τελεσθήσονται.
1765 Βουλόμεθα γίνεσθαι παννυχίδα νεκρώσιμον μετά καί παραστασίμου καί
φωταψίαν έν τη εκκλησία της συνήθους δαψιλεστέραν, προσάγεσθαί τε καί
f. 1 1 0ν έν τη λειτουργία προσφοραν υπέρ τοΟ κοιμηθέντος καί κόλυβα γίνεσθαι
|
|
f. 112 τοιαΟτα βούλομαι γίνεσθαι οία και τοΟ κρατίστου μου βασιλέως άπαραλ-
1795 λάκτως.
Τελείσθωσαν τα μνημόσυνα τοϋ περιποθήτου υίοϋ της βασιλείας μου τοϋ
πορφυρογέννητου και βασιλέως κυροϋ 'Ιωάννου καθ' ην άν ήμέραν
έκδημήση, και γινέσθω ή φωταψία δαψιλής και διάκρισις εις τας μοναχάς'
διδόσθω δε και έν τω πυλωνι ψωμία μοδίων πέντε και νουμμία νομισμάτων
1800 τραχέων εξ.
Τελείσθωσαν τά μνημόσυνα της περιποθήτου νύμφης της βασιλείας μου
καί δεσποίνης κυράς Ειρήνης, της συζύγου αύτοϋ, καθ' ην άν ήμέραν
f. 112ν έκδημήση, καί | γινέσθω φωταψία δαψιλής καί διάκρισις εις τας μοναχάς·
διδόσθω δε καί έν τω πυλωνι ψωμία μοδίων πέντε καί νουμμία νομισμάτων
1805 τραχέων εξ.
Τελείσθωσαν τα μνημόσυνα τοΟ περιποθήτου υίοϋ της βασιλείας μου τοϋ
πορφυρογέννητου καί σεβαστοκράτορος κυροΟ 'Ανδρόνικου καθ' ην αν
ήμέραν έκδημήση, ομοίως.
Τελείσθωσαν τα μνημόσυνα τοϋ περιποθήτου γαμβροΟ της βασιλείας μου
1810 κυροΟ Νικηφόρου τοϋ καίσαρος καθ' ην άν ήμέραν έκδημήση, ομοίως.
Τελείσθωσαν τα μνημόσυνα τοϋ περιποθήτου υίοϋ της βασιλείας μου
κυροϋ Ίσαακίου τοϋ πορφυρογέννητου καί καίσαρος καθ' ήν άν ήμέραν
έκδημήση, ομοίως.
Τελείσθωσαν τα μνημόσυνα τοϋ περιποθήτου γαμβροϋ της βασιλείας μου
1815 κυροϋ Νικηφόρου τοϋ πανυπερσεβάστου καθ' ήν άν ήμέραν έκδημήση,
ομοίως.
|
29. Irène Doukaina, fille aînée d'Anne Comnène et de Nicéphore Bryennios, mourra
à une date inconnue, mais postérieure apparemment à 1155 : PoLEM\s,The Doukai, n° 79 ;
J. Darrouzès, Georges et Dèmètrios Tornikès. Lettres et discours, Paris 1970, p. 156-158.
30. Anne Comnène, épouse du césar Nicéphore Bryennios, décédera vers le milieu de
1153 : J. Darrouzès, op. cit., p. 21-22.
31. Marie Comnène, épouse de Nicéphore Katakalôn Euphorbènos, si elle a survécu
à sa sœur Anne, mourra après 1 153 : ibidem, p. 22.
32. Eudocie Comnène, épouse séparée de Michel lasitès. Sur la date de sa mort, voir
infra, 1. 2095-2098.
33. Irène, épouse d'Andronic Comnène, décédera prématurément, quelques années
après son mariage : Gautier, Obituaire, p. 249-250.
34. Irène, épouse du césar, puis sébastocrator Isaac Comnène, mourra à une date
inconnue : elle n'est mentionnée ni dans le typikon de son frère Jean Comnène en 1 136,
ni dans celui de son mari en 1152.
35. Theodora Comnène mourra sans doute après 1 136, car elle n'est pas commémorée
dans le typikon de son frère. Elle épousa avant 1 1 18 « un jeune homme bien fait de sa
personne, mais pas d'ascendance illustre » (Zonaras : Bonn, III, p. 73918-7402), en qui
l'on a toujours vu jusqu'à maintenant Constantin Ange, mais qui doit être, à notre
sentiment, Constantin Kourtikios, mentionné comme son époux en marge du f. Τ du
Vaticanus graecus 169 (13e s.) : I. A. van Dieten, Nicetas Choniatae Historia, Berlin 1975,
p. xxii : και Θεοδώρα κϋρ Κωνσταντίνο) τφ Κουρτικίω. Il se trouve en effet qu'Anne
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 123
|
ομοίως.
Τελείσθωσαν τα μνημόσυνα της περιποθήτου νύμφης της βασιλείας μου
της σεβαστοκρατορίσσης κυράς Ειρήνης καθ' ην αν ήμέραν έκδημήση,
ομοίως, ψωμία δέ μοδίων τριών.
1840 Τελείσθωσαν τα μνημόσυνα της περιποθήτου νύμφης της βασιλείας μου
κυράς Ειρήνης της καισαρίσσης καθ' ην αν ήμέραν έκδημήση, ομοίως.
Τελείσθωσαν τα μνημόσυνα της περιποθήτου θυγατρος της βασιλείας μου
καί πορφυρογέννητου κυράς Θεοδώρας καθ' ην αν ήμέραν έκδημήση,
ομοίως.
f. 114ν Μηνί όκτωμβρίω ιδ', τελείσθωσαν τα μνημόσυνα τοϋ μακαρίτου αγίου
αύθέντου καί περιποθήτου πατρός της βασιλείας μου, τοϋ πρωτοπροέδρου |
καί πρωτοβεστιαρίου καί μεγάλου δουκός των σχολών της 'Ανατολής,
κυροϋ Ανδρόνικου του Δούκα, τού μετονομασθέντος τω άγίω καί άγγελικω
μεγάλω σχήματι κυροϋ 'Αντωνίου, καί διδόσθω έν τω πυλωνι ψωμία μοδίων
Comnène écrit (Alexiade, III, p. 2402:)) qu'au moment de la mort de son père en 1118
« la troisième de ses sœurs », qui ne peut être que Theodora (voir supra, p. 20 n. 8), prêta
des vêtements de deuil à sa mère l'impératrice, parce qu'elle avait elle-même depuis
longtemps éprouvé le malheur du veuvage (χηρείας καί πάλαι κακοις ομιλήσασα). Elle
n'aura donc épousé Constantin Ange, qui est attesté au moins jusqu'en 1166, qu'en
secondes noces. Au sujet de ce dernier, consulter L. Stiernon, Notes de prosopographie
et de titulature byzantines. Constantin Ange (pan)sébastohypertate, REB 19, 1961,
p. 273-283. Il n'y a aucun obex chronologique à ce double mariage : née en janvier 1096
(voir supra, p. 20 n. 8), Theodora aura épousé Constantin Kourtikios à l'âge traditionnel
de 12/14 ans, soit vers 1108/1109, puis, devenue veuve assez rapidement — et ceci
résulte du πάλαι du texte susmentionné —, elle aura convolé avec Constantin Ange,
après la mort de son père, puisqu'elle était encore veuve en août 1118.
36. Il mourut le 14 octobre 1077, juste avant les fiançailles de sa fille Irène avec Alexis
Comnène : D. Polemis, The Death of Andronikos Doukas, 5Z58, 1965, p. 68-69 ; Idem,
The Doukai, n° 21. A noter que le rédacteur a commis, semble-t-il, une erreur de
titulature il le dit « grand duc » des Scholes d'Orient au lieu de « grand domestique »
ibidem, p. 56 n. 10.
:
:
124 P. GAUTIER
72. Le lavement des pieds qui doit se faire le saint et grand jeudi.
Le saint et grand jeudi, la très révérende supérieure doit faire le lavement des
pieds dans le pronaos44 de l'église, là où est représenté le lavement des pieds
fait par le Seigneur, selon l'office qui est contenu dans le synaxaire et selon le
cérémonial qu'il indique.
37. La protovestiaria Marie de Bulgarie, épouse du précédent, qui avait pris l'habit
monastique après la mort de son mari (cf. Théophylacte, Lettre 29, PG 126, 420D : προς
τήν ήγιασμένην αύθεντρίαν, τήν μητέρα της αγίας δεσποίνης), mourut sans doute dans la
seconde moitié de la dernière décennie du siècle, après 1095 : Gautier, Obituaire, p. 248.
38. Le curopalate Jean Comnène, époux d'Anne Dalassène, était décédé le 12 juillet
1067 : ibidem, p. 248.
39. Anne Dalassène, épouse du précédent et mère d'Alexis Comnène, était décédée
un 1er novembre des années 1100/1102 : ibidem, p. 244-245.
40. Le sébaste Michel Doukas mourut un 9 janvier, apparemment entre 1 1 08 et la date
présumée de ce typikon (1109/1110) : ibidem, p. 254 ; Polemis, The Doukai, n° 24.
41 . La « pantimos » Theodora Doukaina, décédée le 20 février d'une année inconnue,
mais antérieure à 1109/1110 : Gautier, Obituaire, p. 255 ; Polemis, The Doukai, n° 28.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 125
1850 πέντε και νουμμία νομισμάτων τραχέων εξ' γινέσθω και φωταψία δαψιλής
και διάκρισις είς τας μοναχάς.
Μηνί νοεμβρίω κα, τελείσθωσαν τα μνημόσυνα της ήγιασμένης αύθεν-
τρίας και μητρός της βασιλείας μου κυράς Μαρίας, της δια τοϋ αγίου και
f. 115 άγγελικοϋ μεγάλου σχήματος μετονο|μασθείσης κυράς Ξένης, ομοίως.
1855 Μηνί ίουλίω ιβ', τελείσθωσαν τα μνημόσυνα τοΟ μακαρίτου κυροϋ
'Ιωάννου καί περιποθήτου πενθεροϋ της βασιλείας μου, ομοίως.
Μηνί νοεμβρίφ α', τελείσθωσαν τα μνημόσυνα της ήγιασμένης μου
δεσποίνης καί πενθερας της βασιλείας μου, ομοίως.
Μηνί ίανουαρίω θ', τελείσθωσαν τα μνημόσυνα τοϋ περιποθήτου
αύται 860 δέλφου της βασιλείας μου και πρωτοστράτορος κυροϋ Μιχαήλ τοϋ Δούκα,
και γινέσθω φωταψία δαψιλής καί διάκρισις είς τας μοναχάς.
Μηνί φεβρουαρίω κ', τελείσθωσαν τα μνημόσυνα της περιποθήτου αύτα-
f. 115ν δέλφης της βασιλείας μου, της πανεντίμου παντίμου κυράς Θεοδώρας της
|
οβ'. Περί τοϋ μέλλοντος γίνεσθαι νιπτηρος τη αγία καί μεγάλη πέμπτη.
Τη μέντοι αγία καί μεγάλη πέμπτη οφείλει γίνεσθαι παρά της τιμιωτάτης
f. 116ν καθηγουμένης ό νιπτήρ έν τω της εκκλησίας προνάω, ένθα είκόνισται καί
|
42. Le sébaste et mégaduc Jean Doukas mourra à une date inconnue, mais antérieure
à 1136 : Gautier, Obituaire, p. 254 ; Polemis, The Doukai, n° 25.
43. Anne Doukaina mourra à une date inconnue, mais antérieure à 1 136 : Polemis,
The Doukai, n° 27.
44. C'est-à-dire le narthex.
126 P. GAUTIER
f. 117 Έπεί δε ή περί έμέ άνεξίκακος τοΟ Θεού φιλανθρωπία και τοϋτο ηύ-
|
δόκησε και περιοΟσα εισέτι έν τη παρούση ζωΐ) τάς πάσας τοϋ μοναστηρίου
οίκοδομάς άπήρτισα, μετασκευάσασα και αυτόν τον έν τούτω θείον ναόν,
προσεπισκευάσασα δε και άρθηκα περικαλλη καί έξωάρθηκα προσθεμένη
δια καρικοξύλου καί το μοναστήριον άπαν εις το έμοί δοκοΟν σχήμα καί
1895 την κατάστασιν περιεστησάμην τοϋτο, θέλω καί βούλομαι ϊνα ώς παρ' έμοϋ
κατεσκευάσθησαν τα έν αύτφ πάντα ούτω μένωσι καί άμεταποίητα
διατηρώ νται καί αναλλοίωτα' καν ύπό τοϋ χρόνου δε εις φθοράν συνε-
f. 117V λαθώσί τίνα, ε'ίτε μικράν, εϊτε καί μείζονα, εϊτε καί τινι των τυχηρων
|
1915 Δει δέ πασαν έπιμέλειαν την τιμιωτάτην καθηγουμένην εχειν εις τε την
f. 118ν της όλης μονής περι|ποίησιν και άνακαίνισιν και των έν αύτη πάντων
βελτίωσιν και φιλοκαλίαν και την άνακεράμωσιν, προ δέ πάντων και υπέρ
πάντα είς τήν άγίαν τοϋ ΘεοΟ έκκλησίαν και μηδέ τοϋ σμικροτάτου κατα-
παρ'
φρονεϊν, άλλα καν άχρι ενός ύελλίου ή μείωσις γένηται, ευθύς τον τοϋ
1920 λείψαντος τόπον άναπληροϋν δι' ετέρου' τήν δέ γε άνακεράμωσιν τοϋ δλου
μοναστηρίου μετά πάσης επιμελείας γίνεσθαι διορίζομαι.
1925 επισκέψεως και φροντίδος άξιον. Επειδή γαρ πάντη τε καί πανταχόθεν
άκατόπτευτον το των μοναζουσών ενδιαίτημα άπαν το τη ασκήσει αυτών
παρά της βασιλείας μου άφωρισμένον διατηρεϊσθαι βούλομαι σύν Θεώ είς
τον άπαντα χρόνον — ει γαρ καί άποδέδεικται τω βουλομένω νοεϊν ορθώς
άπό της των γραφέντων ήδη περιλήψεως καί δυνάμεως ως τό καινισθηναι
1930 κατοπτείαν έν τούτω τινά των άβουλήτων πάνυ καί άποτετραμμένων εστί
τω σκοπφ της βασιλείας μου, άλλα καί ρητώς τε καί ιδιαζόντως δεΐν φήθην
f. 119ν της τοιαύτης έπ' αύτώ καινοτομίας άπαγόρευσιν θέσθαι —, αποτρέπει
|
τοιγαροϋν ή βασιλεία μου καί αποσοβεί είς το παντελές δια ταύτης μου της
περί αύτοϋ έπισκήψεως το όποιανδήτινα άποψιν προς τι των εντός τής
1935 άπονενεμημένης τη τών μοναζουσών διαγωγή περιοχής γενέσθαι χρόνω
ποτέ ή προς τήν αύλήν αυτών, εϊτε τήν εντός εϊτε τήν 'έξωθεν, ή προς το
περίβολον όθενδήποτε, εϊτε τών δεσποτικών οικημάτων εϊτε τών άλλων,
εϊτε της έκτος αύλης τούτων εϊτε της ένδοτέρας, εϊτε γνώμη τών της μονής
αντιλαμβανόμενων τινός εϊτε καί άλλως πως, καί ουδέποτε όλως έξέσται
f. 120 τινί καθ' ήντιναοϋν αίτίαν, καν ευλογοφανής πως ϊσως αυτή δοκη, άποψίν
|
τίνα προς τα τοϋ μοναστηρίου καινίζειν ή δια ήλιακοϋ τίνος καί υψώματος
ή δια θύρας, εϊτε παραθυριού, εϊτε θυρίδος, εϊτε μετρίας τινός όπης.
Άλλα κάν τι τολμηθη τοιοϋτον παρά τίνος, εϊτε καί έξ απρόοπτου
γένηται, παρευθύ προς ανάγκης τη τηνικαϋτα της μονής αντιλαμβανόμενη εσται
1945 άμα τω τήν έξ αύτοϋ βλάβη ν διαγνωσθηναι, ει καί ελαχίστη αυτή εστί,
χωρίς τίνος διασκέψεως καί υποθέσεως τοϋτο περιαιρεΐν άκατόπτευτον
γαρ παντάπασιν, ώς δεδήλωται, προσώπω παντί τήν εντός τοϋ οικείου
σεμνείου διαγωγήν τών τη Κεχαριτωμένη μου θεομήτορι ανατεθειμένων
f. 120ν μοναζουσών διαμένειν ή βασιλεία μου | προμηθευομένη ούτω τα περί
1950 τούτου κατασφαλίζεται. 'Αλλ' ούδ' έπί τω διαιρέτη έγχορήγω τοίχω της τε
εξω αύλης καί τοϋ της μονής περιβολιού οικήματα τίνα ή προσκολληθηναι
ή έποικοδομηθηναι μετά τήν της βασιλείας μου εκ τοϋ παρόντος βίου
μετάστασιν ή άλλο τι νεουργηθηναι τό οίονοϋν έκκεχωρημένον εσταΐ"
παντάπασι δέ μάλλον κεκωλυμένον, ώς καί τον τοιοϋτον τοΐχον έπί τοϋ
1955 σχήματος τοϋ αύτοϋ διαμένειν της βασιλείας μου βουλομένης καί έπί της
αύτης καταστάσεως, ην άν εύρεθείη τΐ\ ήμερα της προς Θεόν αύτης
έκδημίας έχων, καί μηδ' όποιανοϋν άλλοίωσιν οτεδήποτε δέξασθαι ή κατά
f. 121 προσθήκην ή κατά υφεσιν.
|
130 P. GAUTIER
75. On ne convoquera pas de chantres pour les fêtes, car le monastère leur est
interdit à eux aussi.
76. Comment et où enterrer celles de nos filles et petites-filles qui désirent être
ensevelies au monastère et comment faire leur commémoraison.
48. Littéralement l'heptapapadon, ou office des saints huiles, ainsi appelé parce que
le rituel de l'Extrême-Onction exigeait pour la cérémonie la présence de sept prêtres :
Ducange, Glossarium, p. 1098 ; M. Jugie, Theologia dogmatica christianorum orientalium,
III, Paris 1930, p. 478, 483-484.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 131
οε'. Περί τοϋ μηδέ ψάλτας συγκαλεΐσθαι έν τη εορτή, άλλ' άβατον είναι καί
1960 τούτοις την μονήν.
|
τούτου έκεΐσε τελεσιουργουμένου, ενα των επτά ιερέων είσιέναι έν τη μονή
καί τήν έπί τη τοο αγίου ελαίου χρίσει εύχήν ποιοϋντα ταΐς μοναζούσαις
1970 κάν τούτω ταύτας άλείφοντα παραχρήμα έξιέναι.
Καί ταΐς λιταίς δέ ταϊς έν τή μονή κατά τήν έκκλησιαστικήν παράδοσιν
άλλ'
όφειλούσαις
άπό τοΟ γίνεσθαι
ναοο δια παρά
τοΟ πρόναου
των μοναζουσων
καί της εκείθεν
ού μακρά
προςτις
τοεσται
έξης φερουσης
περίοδος,
άχρι της Κοιμήσεως τής ύπεραμώμου ημών δεσποίνης καί θεομήτορος
1975 απελεύσονται της εκτός τοϋ κοινοΟ κοιτωνίσκου αυτών μετά καί των της
|
f. 122 μονής ιερέων τό άγιον εύαγγέλιον έπιφερομένων σύν τω τιμίω σταυρω,
κάκεΐσε ταύταις λήξει ή πρόοδος της προς τα πρόσω φοράς, τοϋ τε ιερέως
ένταϋθα τήν έκτενη ποιουμένην εύχήν έπαναστρέψουσιν αύθις προς τον
ναόν.
1980 Έν μέντοι τη της μονής αγία ταύτη εκκλησία — προστεθηναι γαρ καί
τοϋτο δεΐν μοι έφάνη, ώς δέον άποτραπήναι, εί καί που 'ίσως τισίν ού δοκεΐ
άποτρόπαιον — εργόχειρου τινός εργασία μή προβαινέτω, εϊτε έν ύμνωδίας
καιρώ, εϊτε έν αναγνώσει, εϊτε μήν άλλοτε ποτέ.
ος'. Περί τοϋ πώς τε καί ποϋ δει θάπτεσθαι τάς άπό των παίδων ήμων καί
f. 122ν τών εγγόνων έν τη μονή αίρουμένας ταφήναι καί πώς τα τούτων
|
γίνεσθαι μνημόσυνα.
Εϊ ποτέ δέ άρα τις τών θυγατέρων ήμων ή καί τών νυμφών εϊτε καί τών
εγγόνων, αίς ή της μονής εφορία άνατέθειται καί ή τών πολυτελέστερων
οικημάτων χρήσις, έν ταύτη τη μονή αίρετίσαι τό ταφήναι — ούκ άπεικός
1990 γαρ ουδέ περί τούτου διαλαβεϊν —, τό μοναδικόν μέν μεταμφιασαμένη
σχήμα έξέσται τοϋτο αύτη, άλλως δέ ουδαμώς, καί τόπον έξειν έν τω
έξωάρθηκι είς τήν κατάθεσιν τοΟ ίδίου λειψάνου, τον οίκεΐον τάφον κατά
τό δοκοΟν αύτη ποιούμενη.
f. 123 Τα μνημόσυνα δέ των ούτως έν ταύτη ταφησομένων καί αί έν τοις
|
1995 τάφοις αυτών φωταψίαι τών μέν μηδ' ότιοΟν έν τη μονή αίρετισαμένων
άφιερώσαι έσονται γινόμενα καθώς ή βασιλεία μου διετάξατο, έφαπτούσης
132 P. GAUTIER
sans arrêt sur chaque tombeau. Mais, pour celles qui ont choisi, de leur propre
décision et volonté, d'apporter et d'offrir un bien personnel, ils se feront
comme elles-mêmes en auront fixé la dépense à partir de ce qu'elles ont donné,
avec en plus évidemment ce qui a été fixé par nous. Il ne sera permis à
personne, que ce soit un archonte ou un simple particulier, une supérieure ou
une sœur, ou une personne qui fasse au monastère un don important, abondant
et avantageux, d'envisager sous un prétexte quelconque, il s'en faut que je dise
de réaliser, le transfert de l'un des corps qui auront été déposés au monastère,
c'est-à-dire en un mot de demander à être enterré et déposé avec ceux-ci. Car
par le présent écrit ma Majesté interdit absolument à quiconque un tel dessein
et une telle entreprise.
Puisqu'ont été rédigés sur notre ordre trois typika sur parchemin recouverts
de soie et trois inventaires, y compris évidemment les présents typikon et
inventaire de tous les biens qui ont été consacrés au monastère49, nous
ordonnons qu'une paire de ces documents, à savoir un typikon et un inventaire,
soient déposés dans le divin et inviolable skévophylakeion de la Grande Église
de Dieu, de la même manière et dans le même endroit que ceux du monastère
masculin du Philanthrope, à savoir un typikon et un inventaire, pour garantir
à jamais contre toute perte ce que nous y avons prescrit concernant le
monastère du Philanthrope50 et ce qui lui a été assigné. Deux autres seront entre
les mains de la patronne en exercice du monastère, pour qu'elle ait une
connaissance exacte des prescriptions que nous y avons consignés. Les deux
autres, un typikon et un inventaire, seront déposés dans le skévophylakeion du
monastère de la Pleine-de-Grâce.
Quant aux deux autres livres, dont l'un sert de typikon et l'autre d'inventaire,
et qui sont l'un et l'autre en bombycin51, ils seront affectés à l'usage quotidien
du monastère.
Que tout cela soit donc considéré comme les volontés de ma Majesté. On
peut ajouter qu'elles sont agréées par Dieu et ma très sainte Théotokos
Pleine-de-Grâce et aptes à vous procurer de très grands profits. Vous aurez à
49. Le brébion ou inventaire des biens du monastère, qui formait un ouvrage à part,
n'a pas été conservé.
50. Sur le monastère du Christ Philanthrope, antérieurement construit par la même
impératrice, voir Janin, Églises et monastères, p. 525-527.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 133
έκάστφ τάφω και κανδήλας ακοίμητου μιας" των δε καί τι ο'ίκοθεν προσε-
νέγκαι καί άφιερώσαι γνώμη καί προαιρέσει οικεία άσπασαμένων καθώς
αν αύται άπύ των παρ' αυτών διδομένων τυπώσαιεν είς προσθήκην δηλο-
2000 νότι των διωρισμένων παρ' ημών. Ούκ έξέσται δέ τινι τών απάντων, καν
άρχων είη, κάν ιδιώτης, κάν ηγουμένη, κάν μοναχή, κάν προσαγωγήν
f. 123ν μεγάλην καί δαψιλη καί επωφελή ποιούμενος τη μονή κατά τίνα πρόφα-
|
οζ'. Περί τοο άριθμοϋ τών γεγονότων βρεβίων καί τυπικών τής σεβάσμιας
μονής τής Κεχαριτωμένης καί οπού εκαστον οφείλει άποτεθήναι.
f. 124 Έπεί δέ καί τρία τυπικά γεγόνα|σι σωματώα παρ' ημών άπό βλαττίων
2010 ενδεδυμένα καί τρία βρέβια σύν τω παρόντι δηλονότι τυπικώ καί τω βρεβίω
τών τή μονή άφιερωθέντων πάντων, διοριζόμεθα τά μέν δύο τούτων, ήγουν
τό τε τυπικόν καί τό βρέβιον, τω θείω καί άσύλω καί ίερώ σκευοφυλακίω
τής τοΟ ΘεοΟ μεγάλης εκκλησίας άποτεθήναι ώσπερ καί οπού καί τα τής
άνδρφας μονής τοΟ Φιλάνθρωπου, ήγουν τό τε τυπικόν καί το βρέβιον, ώς
2015 άνεξάλειπτα είναι είς τον αιώνα τον άπαντα τα παρ' ημών έν τούτω περί
τής μονής τοο Φιλάνθρωπου διορισθέντα καί τα άφορισθέντα αυτή' ετέρα
f. 124ν δέ δύο είναι παρά ταΐς κατά | καιρούς τής μονής άντιλαμβανομέναις ώς
εϊδησιν εχειν ακριβή τών παρ' ημών έν τούτοις διωρισμένων τα δ' άλλα
δύο, τό τε τυπικόν καί το βρέβιον, έναποκεΐσθαι έν τώ σκευοφυλακίω τής
2020 μονής τής Κεχαριτωμένης.
Τα μέντοι έτερα δύο τεύχη, ων το μέν είς τυπικοϋ τάξιν γέγονε, το δέ
έτερον είς βρεβίου, βαμβύκινα καί αμφότερα οντά, είς καθημερινήν χρήσιν
έσονται καί αυτά τή μονή.
125 Έστω μέν ούν ταΟτα οσα γε τή βασιλεία μου βουλητά, εϊη δέ είπεϊν και
|
5 1 . Sur le papier oriental dit bombycin, voir J. Irigoin, Les premiers manuscrits grecs
écrits sur papier oriental et le problème du bombycin, Scriptorium 4, 1950, p. 194-204 ;
Idem, Les débuts de l'emploi du papier à Byzance, BZ 46, 1953, p. 31 1-319.
134 P. GAUTIER
cœur à l'avenir de toujours les garder sans les transgresser ni les altérer. Je
précise : vous célébrerez dans toutes les synaxes l'office qui vous a été transmis,
sans rien omettre ; vous témoignerez à vos supérieures la loyauté et le respect
qui s'imposent ; vous vous aimerez les unes les autres, et vous rivaliserez entre
vous de modestie ; vous vous aiderez les unes les autres en tout comme les
membres d'un seul corps, et vous vous remplacerez en cas d'absence ; vous ne
vous engagerez pas dans des querelles, des amitiés déplacées, des réunions
clandestines et des divisions ; vous vous abstiendrez de rechercher les
préséances et les marques d'honneur séculières ; vous ne viserez qu'un seul but :
vivre et vous conduire selon la vertu, et ne respirer, si possible, que pour votre
salut et tout ce qui favorise votre édification et votre intérêt spirituels. De plus,
vous bannirez de vous la source de tous les maux, je veux dire la cupidité, et
tout gain malhonnête fait au détriment du monastère ou de toute autre façon,
et tout dépôt ou thésaurisation même d'un objet sans valeur, que n'a pas agréé
la supérieure et que votre règle n'a pas autorisé. Au surplus, nous ne laisserez
rien se perdre des biens du monastère par suite de négligence ou de quelque
dédain. Car cela équivaut aussi à ce qui précède, même s'il paraît s'en
distinguer, et comporte la même culpabilité aux yeux de Dieu. Il vous faut
exclure, autant que possible, la familiarité. Bref, il faut repousser tout ce qui ne
conduirait pas au salut.
Gardons-nous donc, mes très révérendes mères, de jamais préférer ce qui est
nuisible et de négliger ce qui est salutaire. Car rien de ce qui vous a été transmis
n'est impossible ou difficile à réaliser. Si un point particulier donne peut-être
cette impression, il nous faut lutter, patienter, tenir bon, supporter
généreusement et se faire un peu violence. Car ce n'est pas pour vivre dans le relâchement
et la mollesse que vous avez quitté le monde, mais pour pratiquer l'effort et la
lutte suivant vos forces en vue d'obtenir les biens promis. Faisons-nous donc
violence, faisons-nous violence, car le royaume des cieux souffre violence, et
des violents le prennent de force. Jamais un insouciant n'a dressé un trophée.
Jamais un homme qui dort ou rêve n'a vaincu son ennemi. Les couronnes et les
trophées reviennent à ceux qui peinent, luttent et supportent les fatigues des
combats. Il nous faut passer, dit le Seigneur, par bien des tribulations pour
entrer dans le royaume des cieux.
Je vous exhorte donc toutes à mener une vie digne de votre appel. Présentez
votre corps en offrande sainte au Seigneur. Aimez-vous mutuellement, courez
parfaitement l'épreuve qui vous est proposée. Préoccupez-vous de tout ce qui
est bon, de tout ce qui est pieux. Ne manquez pas de pratiquer ce que vous avez
entendu et appris, saintes mères, car le temps se fait court. Souvenez-vous de
votre âme.
Mais voilà, semble-t-il, que je me suis oubliée moi-même, moi qui vous
adresse ces exhortations, alors que je suis remplie de toute espèce de malice et
absolument pleine de mépris pour les commandements de Dieu. C'est
pourquoi j'exhorte vivement votre communauté à ne jamais nous oublier, mais à
nous inclure continuellement dans ses prières, nous qui sommes indigne du ciel
et de la terre, car je considère, à défaut d'autre chose, que notre sollicitude
intense et ardente et notre zèle fervent à construire votre saint monastère, à
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 135
\
τυχόντος, έν φ μή εύδόκησεν ή προεστώσα, μήτε ό δοθείς ύμΐν κανών συνεχώρη-
σεν, ού μήν άλλ'ούδ' έξ αμελείας ή τίνος ετέρας καταφρονήσεως έάν τι τών
τής μονής παραπόλλυσθαι' ίσον γαρ και τοϋτο τω προτέρφ, καν τι διαφέ-
ρειν δοκτ), και της Ισης ένοχης παρά τώ Θεώ πρόξενον. Τήν παρρησίαν οση
2045 δύναμις έκκοπτέον καί, ίνα συνελών εϊπω, παν δ μή εϊη προς σωτηρίαν
όδηγοϋν έκδιωκτέον.
2060 Τοίννν παρακαλώ πάσας υμάς, άξίως πορεύθητε τής κλήσεως υμών,
παραστήσατε τά σώματα υμών άγια τώ Κυρίω, αγαπάτε άλλήλας, καλώς
τρέχετε τον προκείμενον ύμΐν αγώνα, οσα καλά, οσα θεοφιλή, ταΟτα λογί-
ζεσθε1 α ήκούσατε καί έμάθετε, ταύτα ποιεΐν μή άπόσχησθε, μητέρες άγιαι,
f. 127ν ό καιρός συνεσταλμένος εστί' μνημονεύετε τών ψυχών υμών.
|
2065 Άλλα γαρ έπιλαθέσθαι έοικα έμαυτης τοιαϋτα διανοηθεϊσα ύμΐν, αυτή
άπάσης τυγχάνουσα κακίας άνάπλεως καί προς τας τοϋ ΘεοΟ έντολας
καταφρονητικως παντάπασι διακείμενη. Διά τοι τοΰτο περιπαθως τήν ύμων
παρακαλώ αδελφότητα μηδέποτε των ημετέρων έπιλαθέσθαι ψυχών, άλλα
διηνεκως έν ταϊς αυτών περιφέρειν εύχαΐς τους ούρανοΟ τε καί γης
2070 αναξίους ημάς, έννεουμένας, εί μή τι άλλο, τήν τε πολλήν καί ζέουσαν ήμων
136 P. GAUTIER
1. Eudocie Comnène, épouse séparée de Michel Iasitès (ci-dessus, p. 122 n. 32), est
morte après 1118 ; en août 1118, elle était au chevet de son père avec sa mère et ses sœurs
Marie et Theodora : Alexiade, III, p. 237. Elle décéda durant la troisième décennie du
12e siècle : Gautier, Obituaire, p. 251.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 137
|
f. 128 υμών φροντιστήριον και την υμών συναγαγεΐν αδελφότητα και τα είς
σωματικήν αύτάρκειαν και ψυχικήν ώφέλειαν αύτης πραγματεύσασθαι δι'
ουδέν άλλο πάντως ή το και των ιδίων έπιμελεΐσθαι ψυχών και της ήμων
2075 άθλιότητος διηνεκώς ύπερεύχεσθαι, ού μηδέποτε έπιλάθοισθε. 'Αλλ' ει και
τώ σώματι άπιμεν, τω πνεύματι συμπαρεϊναι λογίζοισθε και ή μας τοις ύμων
τε προσπίπτειν ποσΐ και λίαν οίκτρως και μετά θερμών των δακρύων την
ύμων όμήγυριν δυσωπεΐν περί τοϋ και ήμων ύπερεύχεσθαι των υπέρ πάντας
f. 128V ανθρώπους έπται|κότων Θεω και παρά τοΟτο πλείονος της παρ' αύτοϋ δια
2080 της υμών αγίας ευχής δεομένων χρηστότητος. Της γοϋν ημών εντέλειας
προσευχόμεναι μη έπιλανθάνοισθε.
Ό Θεός τής ειρήνης ό καλέσας ήμας είς την αίώνιον αύτοϋ δόξαν δια την
πολλήν αύτοϋ και άφατον αγαθότητα καταρτίσαι υμάς και στηρίξαι εις το
αγιον αύτοϋ θέλημα δια τοϋ μονογενούς Υιού αύτοϋ τοϋ Κυρίου και
2085 σωτήρος ημών Ίησοϋ Χριστού και τοϋ παναγίου και ζωοποιού Πνεύματος
ταΐς τής Κεχαριτωμένης ημών Θεοτόκου πρεσβείαις. 'Αμήν.
γέννητον μοναχήν κυραν Εύδοκίαν και χρασθαι τούτοις είς οίκείαν κατα-
μονήν και άνάπαυσιν. 'Αλλ' έπεί εκείνη προαναρπασθεΐσα τών ελπίδων μου
προς τάς αιωνίους μετέβη σκηνάς, καί ην άναγκαϊον τό διορίσασθαι τήν
βασιλείαν μου και έπΐ τούτοις τό δοκοϋν αυτή, τοβτο δή καί ποιώ καί
2100 διορίζομαι ίνα μετά τήν έμήν τοϋ τΓ)δε βίου μετάστασιν κατέχη καί νέμηται
ή ποθεινοτάτη μου πορφυρογέννητος καί καισάρισσα κυρά "Αννα, αχρις άν
ζη, κατά το άκώλυτον ού μόνον πάντα τα κελλία αυτής έν οΐς καί ζώσης
έμοϋ την καταμονήν έποιεΐτο, άλλα δή καί πάντα τα έν τη Κεχαριτωμένη
f. 130 οικήματα, οσα δηλονότι είς χρήσιν ύπηρχον της βασιλείας μου καί τών
|
2105 παίδων καί τών υποχειρίων ημών ανδρών τε καί γυναικών σύν τη εξω αύλη
2. Voir supra, p. 20 n. 8.
3. Bien qu'Anne Comnène habitât déjà dans les résidences contiguës au monastère,
il ne s'ensuit pas qu'elle était veuve à cette époque, et donc que cette partie du typikon
est postérieure à la mort de son mari Nicéphore Bryennios (c. 1 136/1 138). L'absence de
la moindre allusion à son veuvage est même de nature à nous persuader du contraire.
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 139
rfj κατ' ευθείαν κειμένη της εντός αύλης των πολυτελέστερων οικημάτων
— περί γαρ της άλλης αύλης, ή άμπελών ποτέ χρηματίζουσα είς αύλήν
μετημείφθη, κρατήσει ή περί αυτής παρ' έμοϋ γενησομένη ότεδήποτε
έγγραφος πρόσταξις —, 'έτι γε μήν και τήν έκκλησίαν τοΟ αγίου Δημητρίου
2110 σύν τοις δυσί λουτροΐς καί τΐ\ τρίτη μερίδι τοϋ εισαγομένου έν τοις της
μονής βρυτοΟ ύδατος, καθώς δηλονότι παρ' έμοΟ κατέχονται, όφείλουσα
πασαν δχειν άδειαν καί έκ καινής ετέρα οικήματα άνεγείρειν, οία βούλεται,
f. 130ν καί τα οντά τά τε δεσποτικά καί τα άλλα άλλοιοΟν, ώς αν αίρηται, καί
|
μεταποιεΐν είς ö θέλει σχήμα, τοϋτο μόνον παραφυλάττουσα, τό μήτε βάρος
2115 νέον οιονδήποτε έπιθεΐναι τφ διαιρέτη τοίχω αμφοτέρων των μονών, τοϋ τε
Φιλάνθρωπου δηλαδή καί τής Κεχαριτωμένης, μήτε μήν κατοπτείαν εχειν
κατ' αυτών.
Μετά δέ παρέλευσιν αυτής, ϊνα εχη τήν χρησιν καί κατοχήν καί νομήν
των άναγεγραμμένων πάντων ακινήτων καί λοιπών δικαίων ή ποθεινοτάτη
2120 μου έγγόνη κυρά Ειρήνη ή Δούκαινα, ή θυγάτηρ της κυράς "Αννης, κατά τό
άδιάστικτον καί άνυπεξαίρετον, μόνων καταλυθηναι όφειλόντων μετά τήν
τοΟ τήδε βίου μετάστασιν της πορφυρογέννητου κυράς "Αννης των
άπηωρημένων οικημάτων έξωθεν τοϋ διαιρετού τοίχου καί αποβλεπόντων
f. 131 προς τον κηπον τής τοϋ Φιλάνθρωπου μονής, έν οΐς δηλονότι σήμερον
|
2145 ε'ίρηται, άλλα καί είς μίαν των έπί τινι τούτων νυμφών αύτης, ην αν
βούλοιτο, καί καθέξει καί αΰτη ταϋτα ωσαύτως, εϊπερ μή προς δεύτερον γάμον
140 P. GAUTIER
|
2155 μνημονεύομεν μόνου, άλλα καί το θήλυ συννοεΐσθαι τούτω οφείλει καί ώς
καί αυτό έκφωνούμενον λογίζεσθαι όσον έπί τω περί τών οικημάτων
τούτων κεφαλαίω. Εί δ' όπερ απεύχομαι, ή συγγένεια έπιλείψει ώς μηδεμίαν
έκ της τοϋ γένους της πορφυρογέννητου κυράς "Αννης σειράς περισώζεσθαι,
τηνικαΟτα διορίζομαι τα τοιαϋτα οίκήματα είς την έξουσίαν της γυναικείας
2160 ταύτης μονής άποκαθίστασθαι, καί τα μεν της έξω αύλης οίκήματα μετα-
σχηματίζεσθαι είς ένοικικά καί την πρόσοδον τούτων καρποΟσθαι την
μονήν, τα δέ της εσω αύλης περιελεϊν, καί τη μεν υλη χρήσασθαι καθώς
f. 133 αύτη βουλητόν, τώ δέ έδάφει είς περιβόλια τε καί παραδείσους επικερδείς,
|
ών τάς προσόδους άπάσας ή μονή καρπώσεται μετά καί τών λουτρών.
2165 Οι μέντοι τήν νομήν τε καί οϊκησιν κατά καιρούς έχειν όφείλοντες έν
τοις δηλωθεϊσιν οίκήμασιν εύλαβώς έν αύτοΐς διάξουσι καί περικοπήν τίνα
τη μονή της Κεχαριτωμένης το σύνολον ούκ έπάξουσιν. "Εξουσι δέ έπ'
αδείας κτίζειν ένθα βούλονται εντός της περιοχής τών έκχωρηθέντων
αύτοΐς οικημάτων καί τοσοΟτον ύψοΟν ώστε μή κατοπτεύειν τι τών έν τη
2170 άνδρφα μονή εϊτε τη γυναικεία. 'Αλλ' ουδέ γυρόθεν τών αργών τοίχων της
μονής ή τών οικημάτων έπακουμβίσουσί τι οίκημα, άλλ' ελεύθερα πάντη
έσονται καθώς παρ' ημών γεγόνασι. Ξένοις δέ προσώποις ή δι' άπεμπολή-
f. 133V σεως ή μισθώσεως ή ανταλλαγής ή δωρεάς ή υποθήκης ή ενεχύρου ή
ετέρου οιουδήποτε τρόπου παρ' ούδενός τών προσώπων τών ορισθέντων
|
2175 έχειν τήν τών μνημονευθέντων οικημάτων κατοχήν καί νομήν ή τούτων
χρησις οπωσδήποτε έκχωρηθήσεται, άλλ' ουδέ απλώς ένοικίσαι τινά έτερον
έν αύτοΐς συγχωρηθήσεται ό τό τοιούτον κτησάμενος δίκαιον, έχων ίσως
άλλαχοϋ τήν οίκείαν άνάπαυσιν ταΟτα γαρ παντελώς άπείργομεν. Εί δέ
ποτέ, ο μή γένοιτο, τό πρόσωπον το καθ' οίονδήτινα καιρόν τήν χρησιν
2180 έχον τών οικημάτων της μονής — έπαναληπτέον γαρ καί αύθις τον περί
f. 134 αυτών λόγον — ένοχη τινι καθυπο|βληθη δημοσιακη ή ιδιωτική έξ οίουδή-
τινος τρόπου χρηματική ή εγκληματική ή καί καθοσιώσει ύποπεσεΐται, ού
βούλεται ή βασιλεία μου ένοχοποιεϊσθαι τα τοιαύτα οίκήματα ή τήν αυτών
χρησιν, αλλά μένειν ελεύθερα πάσης ένοχης, καί εί μέν χρηματική τίς έστιν
2185 ή ενοχή, κατέχειν ταύτα καί νέμεσθαι αύθις αυτό εκείνο το πρόσωπον το
τήν χρησιν έχον τούτων, καν ή άλλη πάσα περιουσία τούτου τοις χρεώ-
σταις 'ίσως κατά νόμους υπόκειται — αυτή γαρ ή χρησις καί κατοχή τών
τοιούτων οικημάτων καί τών ύπ' αυτά πάντων ύπερτερεϊν όφείλουσι πάσης
f. 134ν χρηματικής ένοχης, ώς τοιουτοτρόπως παραπεμπούσης ταύτα της βασι-
|
2190 λείας μου προς τους μέλλοντας ταύτα κατέχειν — , εί δέ εγκληματική έστιν
ή ευθύνη ή καθοσίωσις καί έκπίπτειν μέλλοι της τοιαύτης χρήσεως, ϊνα
έπανέρχηται αυτή είς το καλούμενον μετ' αυτό πρόσωπον κατά τήν άνω-
142 P. GAUTIER
|
f. 135 έχοντα κατά τήν άνωθεν διατυπωσιν έχειν και πάλιν αυτήν και κατεχειν τα
2200 τοιαϋτα δίκαια ώς άνωθεν εΐρηται, και χρασθαι τούτοις έχοντα άδειαν
άνοικοδομεΐν οικήματα έν τοις τόποις των καυθέντων οποία δύναται, των
διαστίξεων των περί τοϋ παραπέμπεσθαι ταϋτα και περιέρχεσθαι καθώς
άνωθεν σαφέστερον ε'ίρηται σφζεσθαι και ούτως όφειλουσών και το ίσχυ-
ρον έχειν και ένεργόν. Πλην ούκ έξέσται τινί τούτων έκδιδόναι τον τόπον
2205 προς τίνα κηπεύσεως χάριν ή κτίσεως ένοικικών, άλλα πάλιν ετέρα άντ'
αύτων οίκοδομησαι οία δύναται έπί τω καταμένειν έν αύτοΐς. Τόν δε τφ
f. 135ν τόπω χρησάμενον έτέρως παρά τόν παρόντα ημών όρισμόν έκπίπτειν
|
και διεκδικεΐν από τον πειρωμένων ϊσως αύτη έπηρεάζειν και σπεύδειν
f. 137 τηρεϊσθαι τα έν τφ έκτεθέντι παρ' έμοϋ τυπικφ διηγορευμένα άπαρά-
|
2235 θραυστα. Ή δέ δια τας αμαρτίας μου, ώς εϊρηται, τοΟ τηδε βίου έξεδήμησε.
Διορίζομαι ϊνα μετά την έμήν τοΟ τηδε βίου μετάστασιν εχη την έφορείαν
της μονής ή ποθεινοτάτη μου πορφυρογέννητος και καισάρισσα κυρα
"Αννα, μετά δέ παρέλευσιν αύτης £χη την έφορείαν της τοιαύτης μονής ή
περιπόθητός μου πορφυρογέννητος και θυγάτηρ κυρα Μαρία άμα τη περι-
2240 ποθήτω μου έγγόνη κυρα Ειρήνη τη Δουκαίνα, τη θυγατρί της
πορφυρογέννητου κύρος "Αννης. Τούτων δέ μεθισταμένων τοϋ τηδε βίου, περιέρχε-
σθαι την τοιαύτην έφορείαν είς την έτέραν θυγατέρα τής πορφυρογέννητου
κυράς "Αννης ή έγγόνην ή προεγγόνην και έφεξης" τας γαρ έξ αύτης
f. 137ν θυγατέρας καί εγγόνας και προεγγόνας και έφεξης, άχρις αν ή τοο θήλεος
|
2245 γένους αύτης σειρά περισώζηται, έφοραν την μονήν της Κεχαριτωμένης
μου Θεοτόκου ή βασιλεία μου βούλεται, την τω χρόνω μέντοι πάντως των
άλλων προέχουσαν. Της σειράς δέ τοϋ θήλεος γένους τοϋ άπό της πολλάκις
ρηθείσης πορφυρογέννητου κυράς "Αννης καταγόμενου έπιλειπούσης, τότε ή
της μονής ταύτης άντίληψις περιελεύσεται άπό τοϋ παρόντος εγγράφου της
2250 βασιλείας μου διορισμού καί είς μίαν των έπί τινι των έκ της
πορφυρογέννητου καταγόμενων νυμφών, ήγουν τήν τοϋ χρόνω προήκοντος, και αύθις
έσται τοϋτο συντηρούμενον μέχρις αν καί αί έπί άρρεσι νύμφαι έκλείπωσι,
f. 138 τούτου φυλαττομένου τοϋ μή τήν μέλλουσαν της μονής έφοραν μετά
|
θάνατον τοϋ οικείου συζύγου περιελθεΐν είς δεύτερον γάμον. Καν φθάση
2255 ϊσως καταστηναι είς έφορείαν, είτα προς δεύτερον αποκλίνει γάμον, ευθύς
έκπεσεΐται καί της εφορείας καί μεταβήσεται αΰτη είς τήν μετ' έκείνην
καλουμένην, της διαστίξεως ταύτης έπί πάσαις φυλάττεσθαι όφειλούσης"
μετά μέντοι το καί ταύτας έκλιπεϊν πάσας, προς τήν άπό των
επιφανέστερων τοϋ γένους ημών, πλην ουχί καί αυτήν τήν τω χρόνω των άλλων
2260 προήκουσαν, άλλ' ην άρα κατά καιρούς αίρετίσονται τη τοιαύτη μονή
ένασκούμεναι μονάζουσαι σύν τη καθηγουμένη. Καί τοϋτο ούτως
συντηρηθήσεται μέχρι παντός, άχρις αν ό παρών διαρκοίη αιών.
ίο
146 P. GAUTIER
tiendront là jusqu'à la fin de l'office, et, quand il sera achevé et que les sœurs
auront regagné leur dortoir, ils entreront dans l'église, la supérieure seule y
étant restée en compagnie de deux ou trois sœurs âgées et pieuses, et, après les
avoir entretenues de ce qui s'impose et avoir vénéré la Théotokos Pleine-de-
Grâce, ils sortiront. Ils agiront ainsi une ou deux fois l'an et à la fête de la
Théotokos.
Toutefois, mes très chères filles les porphyrogénètes kyra Anne et kyra Marie
et ma très chère petite-fille kyra Irène Doukaina auront le droit de venir, quand
elles le voudront, à toutes les divines synaxes, et au moment du repas de se
joindre aux moniales et de partager leur table, mais accompagnées de deux ou
trois femmes.
La porte qui donne accès au monastère du côté des demeures impériales sera
fermée de l'intérieur par la supérieure et de l'extérieur par la patronne du
monastère. Tous les autres points abordés dans le troisième chapitre qui traite
du patronage devront être observés à perpétuité sans modification.
Le périmètre du monastère.
|
τηρεϊσθαι αναλλοίωτων ές άεί.
όδόν, καί απέρχεται άχρι τής ρυμίδος τής όπισθεν των κελλίων τής
πατριαρχικής γυναικείας μονής τοϋ αγίου Νικολάου' έχει μήκος πήχεις
πεντήκοντα τρεις, διαιρων αριστερά τα οικήματα τής μονής, δεξιά δέ τήν
δημοσίαν όδόν. Κάμπτει προς άρκτον κρατών τήν ρυμίδα, διαιρων δεξιά τόν
2305 ναόν τοϋ αγίου Νικολάου, αριστερά δέ τα οικήματα τής μονής' έχει μήκος
πήχεις δεκαοκτώ ήμισυ. Κλίνει προς άνατολήν έχει μήκος πήχεις τρεις.
Νεύει μικρόν προς άρκτον έχει μήκος πήχυν μίαν. Διέρχεται πάλιν προς
άνατολήν μήκος πήχεις πέντε. Πάλιν κάμπτει προς άνατολήν έχει μήκος
f. 141 πήχεις τεσσάρας ήμισυ. Είτα πάλιν κλίνει προς ανατολάς' έχει μήκος
|
2310 πήχεις τεσσάρας ήμισυ. Πάλιν κάμπτει προς άρκτον, διαιρων δεξιά τα
οικήματα τοϋ αγίου Νικολάου, αριστερά δέ τα οικήματα τής μονής, καί
απέρχεται άχρι τοϋ τοίχου τοϋ άνωγεωκατώγου οικήματος τοϋ βεστιαρίου
11. Terme abrégé dans le manuscrit et mal résolu par Montfaucon (άνωκάτω) ; il
désigne une maison à un étage au-dessus du rez-de-chaussée. On le rencontre dans la
Diataxis d'Attaleiatès (REB 39, 1981, p. 99l3i6) et dans plusieurs actes du 14e siècle
(Chilandar, Kutlumus, etc.). Ce type de maison est décrit par Ph. Koukoulés, Vie et
civilisation byzantine, IV, Athènes 1951, p. 261-265.
Appendice A*
f. 32 t Τα ύποτελτ) αμπέλια ττ) αγία μονΐ) της ύπεραγίας Θεοτόκου της Κεχαριτωμένης περί
τό εκτός μέρος διακείμενα της Ζωοδόχου Πηγής.
* On ne cite pas les variantes de l'édition de Montfaucon (PG 127), que l'édition MM
n'a pas améliorée. Le texte a été relu sur le manuscrit. La résolution des abréviations est
indiquée seulement lorsque quelque incertitude subsiste au sujet de la forme proposée.
L'orthographe du manuscrit est conservée quand elle présente un sens ou une répétition
(όσπήτιον, όσπίτιον). Les notes renvoient à la ligne.
2. Il ressort de ce titre que le monastère de la Kécharitôménè était toujours en activité
dans la première moitié du 15e siècle, et ce témoignage est en accord avec le récit d'un
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHAR1TÔMÉNÈ 149
της βασιλείας μου" 'έχει μήκος πήχεις δώδεκα. Κλίνει μικρόν προς δύσιν'
έχει μήκος πήχεις δύο. Διέρχεται πάλιν προς αρκτον, διαιρων αριστερά την
2315 ρυμίδα την έμπροσθεν τοϋ έργοδοσίου της μονής, δεξιά δε τα οικήματα της
βασιλείας μου, είς ον τοϊχον επίκειται ό όμφαΐτος τοϋ βεστιαρίου της
βασιλείας μου και ό δια καρικοξύλου ηλιακός ό κατϊσον τοϋ άσκεπους
f. 14Γ ήλιακοϋ" 'έχει μήκος πήχεις είκοσιτρεΐς. Κάμπτει προς δύσιν, διαιρων
|
pèlerin russe contemporain, le diacre Zosime. Cf. Janin, Églises et monastères, p. 1 90. Sur
le monastère de la Zôodochos Pègè, consulter Janin, ibidem, p. 223-228.
6. Notre lecture de ce patronyme, inconnu d'autre part, est incertaine : Kanôkès nous
paraît probable, mais on ne peut pas exclure la leçon Kanabès, patronyme bien attesté
aux 13e et 14e siècles une douzaine de membres connus.
:
150 P. GAUTIER
f. 32V t Ή χρυσοτέλεια της μονής ημών της ύπεραγίας Θεοτόκου της Κεχαριτωμένης ' τα
εκτός είς την αύλήν ημών.
(νομίσματα) κ(οκκία)
t όσπήτιον
τοϋ Σοφιανοϋ μετά της περιοχής αυτής β' —
20 t όσπήτιον
της Ευφημίας πλησίον τοϋ Σοφιανοϋ — ιε'
f όσπήτιον
τοϋ Βαρδαλή, εϊτι της Κουρασμένης — ιε'
α' —
f όσπήτιον
τής Καπασοϋς
t όσπήτιον
Άγγελίνας της παπαδιάς — ιβ'
α' —
f όσπήτιον
τής θυγατρός αυτής
25 f όσπήτιον
της Σουρουμίνας — ιβ'
t όσπήτιον
τοϋ Γαρατζία — ιε'
f όσπήτιον
τοϋ Συροπούλου μετά τοϋ άμπελίου γ' —
t όσπήτιον
τοϋ Πελεκάνου α' —
f όσπήτιον
τοϋ Βουτζα α' —
30 t όσπήτιον
Θεοδώρας Καθαρής της γηροκομίτησας — ιβ'
t όσπήτιον
τοϋ Γερακάρη — ιβ'
α' γ'
f όσπήτιον
τής 'Ρούδροας
f όσπήτιον
Θωμαΐδος τής ανατροφής της Τζούκενας — ιβ'
f. 33 f όσπήτιον
τοϋ Τζουκί α' —
35 f όσπήτιον
της Χαμοπουρνέας — ιβ'
t όσπήτιον
τοϋ Κατακαλοϋ' τό έχει ό Μαμιτζονίτης — ιη'
t όσπήτιον
έτερον πλησίον τούτου — κα'
ιζ' κ(οκκία) ιγ'
(όμοϋ) (ύπέρ)π(υ)ρ(α)
t Ιωάννης ό Σέρβος δια τοϋ άμπελοπουλίου (?)
15. Le total des sommes copiées par la première main (voir supra, p. 1 1) est exact,
compte tenu que la somme des kokkia des lignes 3, 6, 8, 14, qui était respectivement de
22,5, 17,5, 0,5, 8,5, a été arrondie vers le haut : 23, 18, 1, 9, et que le 1 /200e de nomisma
de la 1. 11 a été négligé. M. J. Lefort, qui a eu l'amabilité de vérifier ces calculs, fait
remarquer que le taux d'imposition ou de location des vignobles énumérés était de 1/3
de nomisma pour un modios. Sur le terme technique hypotélès (1. 1) et sur le taux
d'imposition des vignobles au 14e siècle, consulter J. Lefort, Fiscalité médiévale et
informatique : Recherches sur les barèmes pour l'imposition des paysans byzantins du
14e siècle, Revue Historique 512, 1974, p. 340-341.
18. Comme il est souvent fait état dans le typikon d'une cour intérieure et d'une cour
extérieure, il peut s'agir de maisons construites en dehors de l'enceinte du monastère,
dans l'espace que s'était réservé la basilissa Irène. Mais pouvait-on lotir autant
d'habitations dans un espace aussi étroit ?
38. Comme il arrive parfois dans des calculs de ce genre, le total des kokkia est faux :
il correspond à 15 et non à 13.
LE ΤΥΡΙΚΟΝ DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 151
f. 33V t Ή χρυσοτέλεια της μονής της Θεοτόκου της Κεχαριτωμένης τά έκτος χρονικά ίνδι-
κτιωνος α'.
(νομίσματα) (κοκκία)
νήκυν (mg) t τό μαγκήπιον κ —
Ρ' ιβ'
νήκυν (mg) f όσπίτιον έχέκολα της αποθήκης ε' —
νήκυν (mg) t όσπίτιον ποτέ τοΟ Σόφια νοϋ
— ιε'
45 t όσπίτιον τοΟ Τζεγούδη α' —
f όσπίτιον Ψαθά τοΟ Σοφιανού α' —
t όσπίτιον του Λατούρου
f όσπίτιον έργαστϋρην τοϋ αύτοΟ ιβ'
f όσπίτιον έτερον τοϋ γαυροΟ αύτοϋ
β' —
50 νήκυν (mg) f όσπίτιον πλησίον αύτοϋ Φ'
t τής Άπηδοϋς όσπίτια δύο α
t όσπίτιον τοϋ Μαυραγάνου κα
t όσπίτιον τοϋ Μαυριάνου
f έτερον τοϋ αύτοϋ, όμοϋ α ιβ'
55 t ή άμπεληκεία
t όσπίτιον τοϋ παπα Ζαγαρα α' θ'
t όσπίτιον της Θωμαΐς — κα'
t όσπίτιον Μιχαήλ τοϋ Χαραστία α' γ'
t όσπίτιον τοϋ Τριανταφύλου — ιβ'
60 t όσπίτιον τοϋ Μαύρου α —
α' —
f όσπίτιον της Μυλόνησας
f όσπίτιον τοϋ Χαρατζία — ιε'
t και μοδοπουλίου άμπέλην α'
ιη'
t 'Ιωάννης ό Σέρβος μοδοπούλιον δικ. (?)
eg.
ζα' ιβ'
65 t ό Παλαιολόγος έξ άγορασίας από της Άπηδοΰς ν' θ'
(όμοϋ)
ι' ιβ'
f. 34 t και άπό τό τέλος της Πϋγεΐς (Πηγής)
κ' —
t καί άπό τό έργαστϋρην (-ήριον) γ' —
f καί άπό τον Γαλαταν
κ' _
70 f έχει ό παπάς ρόγαν τόν χρόνον
t έχει καί ό άμπεληκός τον χρόνον μβ' —
ιβ' —
t έχει καί ή εκκλησία εξοδον, κερίν καί έλάδι
62. Une erreur d'orthographe étant possible, ce locataire est peut-être identique à l'un
de ceux qui sont déjà cités lignes 26 et 56.
:
66. L'addition récapitulative est erronée un calcul exact aboutit à 52 et 18, au lieu
de 50 et 9.
:
152 Ρ- GAUTIER
Appendice B*
f. 9Γ Ι1 δια στίχων "Ανασσα δωρον Ειρήνη σταυροβ ξύλον |2 μονΐ) βραβεύη στ)
Κεχαριτωμένη. Έσωθεν |3 αύττ)ς τίμιον ξύλον μετά βουτιών χρυσών |4 εξ
και ...των |5...ίον μετά χρυσαφιού' το μέσον τούτου |6 άργυρο... τοις έσο-
φωτ( ) της θήκης άργυροδιάχρυσα |7 μετά θηκών αργυρών εξ κ.νω ων τα
5 σκεπάσματα |8 άργυροχρυσ(όμενα ?) εικονισμένα <ό> έλκόμενος |9 ...Χ<ρι-
στός>, ή σταύρωσις, ή άποκαθήλωσις, <ό> ενταφιασμός, |10 <ή> άνάστασις
και το χαίρετε μετά ... άργυροΟ |Π <δια>χρύσου μειζο... και ετέρων δύο
μικρών |12 ...
|13 Έ<τέρ>α θήκη όλοτζάπωτος έσω και έξω άργυρο- |14 <διά>χρυσος,
10 έχουσα εικονισμένους εις τας θύρας αύτης |15 τους αγίους Πέτρον και
Παϋλον... και ξύλον μ. |16 κ... μένον |17 ... έξωθεν των θυρών έχει ίεράρχας |18
... Χρυσόστομον και τον άγιον Νικόλαον τό έσωθεν |19 ... ένθεν κακεΐθεν
τοϋ τιμίου ξύλου |20 θΐ|και άργυραΐ δια...ναΓ άνω δε και κάτω |21 γράμματα
εικαυτ( ) δια στίχων Ήθροισε πίστις |22 Ειρήνης βασιλίδος σκέπην έαυτη,
15 συζύγω τε |23 και τέκνοις, πάθη τα σεπτά τοϋ πάθω... |24 ... μαρτύρων
πάντιμα λειψάνων |25 ... μετά και κιχρουλε( ) μεγάλα αργυρά καί π ...
f. 100ν Ι1 Έτερα είκών ή Θεοτόκος μετά τοΟ βρέφους, μετά περιφερίων |2 άργυ-
ροδιαχρύσων, ιστορημένων έκ διαφόρων αγίων |3 καί ύελίων διαφόρων.
55 |5 Έτερα είκών καινουργός, ύλογραφία, ό Χριστός καθήμενος έπί θρόνου
|6 καί κάτωθεν ομοίως ή Θεοτόκος, Ενθεν δε κακεΐθεν |7 αμφοτέρων Πέτρος
καί ΠαΟλος καί οί άγιοι Θεόδωροι |8 μετά περιφερίων άργυροδιαχρύσων
καί κρι- |9 κελλίου ομοίου.
Ι11 Έτερα είκών μικρά αργυρά, ή σταύρωσις, |12 καί ετέρα μικρά ομοίως
60 αργυρά, ή Χρίστου γέννησις.
|14 Εικόνες δύο (άμπαρατείνες ?) μετά καρφίων χρυσών, |15 ή μεν μία
μετά κιχροελ( ) αργυράς διαχρύσου, |16 ή δε ετέρα μετά ομοίου κρικελλίου
χρυσοί), |17 <έ)τζακίσθησαν δέ άπό τοΟ χρόνου.
30. Les lignes 6-9, 14-18 n'ont pas été lues. Restent en blanc les lignes 3, 19-21.
38. On peut supposer ύλογραφιών ; cf. 1. 55.
39. Après είκών lire sans doute ύλογραφία.
42. Il y a environ douze lignes illisibles ; les lignes 17-19 sont blanches.
53. Les lignes 4, 10, 13, 18-25 sont restées blanches ; les lignes 14-17 se lisent
difficilement.
62. Voir 1. 16 : κιχρουλε( ).
154 P. GAUTIER
f. 100r p Περί τών τέμπλων, των κρίνων, των σταυρών, |2 των άνωθεν τούτων
65 καμάρων, των αγίων θυρών, |3 των κεφαλίδων, των άρμοσφινίων και των |4
έν τοις κίοσιν έμπεπηγμένων αργυρών διαχρύσων |5 πέπλων.
|6 T.. λ..ν τοΟ αγίου βήματος... τω. δ. άργυρ. |7 διαχρυσ. ιστορημένοι
σταυρι. διάφοροι άγιοι μετά και |8 τών έξαπτερύγων αυτών ανελλιπών.
|10 "Ετεροι τρεις ΐστανται εσωθεν τοϋ τέμπλου άργυροι διά- |Π χρυσοί
70 μετά ύελίων διαφόρων, και κρίνα έν τοις |12 πλαγίοις αυτών δύο αργυρά
διάχρυσα ίστώντα... λίτρας |13 έξ, έξάγια κς' και άνωθεν... ομοια κρίνα |14
διάχρυσα ίστώντα λίτρας οκτώ.
|16 Τα άγια θύρα τοϋ βήματος αργυρά όλοδιάχρυσα, ό χαιρετισμός |17
μετά και τών καρφιών αυτών ομοίων ανελλιπών, |18 ίστώντα τα πάντα
75 λίτρας δέκα, (ήτοι?) έξάγια νη'..., τα δε |19 καρφία αυτών δ'.
|21 Τα άρμοσφίνια τών αγίων θύρων άργυρα <ό>λο<διάχρυσα> ίστορημ. |22
Χριστόν και Θεοτόκον, ίστώντα λίτρας τρεις έξάγια...
|24 Π<έπλ>α τών δ' διαστύλων τ. ... |25 τύπον έχοντα σταυροΟ είκονισμεν..
δ<ιαφόρων > αγίων.
64. En blanc les lignes 9, 15, 20, 23 du folio ; κρίνων κρηνών codex.
76. θύρων neutre : cf. 73 (nominatif).
:
Index grec
Les chiffres renvoient aux lignes de l'édition, aussi bien pour le typikon que pour les
Appendices A et B.
άβατος (μονή) 324, 329, 743, 773, 1959, άνακεράμωσις 665, 1917, 1920
2269 Άνάληψις 1632
αγγελικός (σχήμα) 1056, 1848, 1854, 1864, άναπαύσιμος 1110, 1231
1868 άνάπαυσις 788, 1309, 1312, 1577, 1909,
Άγγελίνα Α 23 2097, 2178
άγιασμα 171, 1153, 1154 ; Β 107 άνασσα Β 1
αγιασμός 1164 άνάστασις Β 6
άγιος 4, 17, 87, 125, 130, 208, 454, 466, 467, ανατροφή Α 33
535, 541, 605, 658, 806, 808, 1047, 1049, 'Ανδρόνικος 1807, 1848
1053, 1096, 1120, 1131, 1162, 1169, 1223, άνδρφος 1682, 2014, 2170
1238, 1240, 1247, 1248, 1329, 1338, 1347, ανεψιά 739
1352, 1353, 1365, 1370, 1372, 1377, 1378, "Αννα 304, 1823, 1828, 1871, 2101, 2120,
1383, 1388, 1399, 1402, 1406, 1410, 1412, 2122, 2134, 2140, 2158, 2238, 2241, 2243,
1414, 1429, 1430, 1432, 1439, 1522, 1597, 2248, 2283, 2295
1613, 1614, 1627, 1628, 1631, 1633, 1699, ανταλλαγή 2173
1774, 1845, 1848, 1853, 1864, 1868, 1878, άντίδισκος Β 95
1879, 1918, 1969, 1976, 1980, 2061, 2063, άντιλαμβάνειν 275, 2228, 2231
2080, 2084, 2109, 2295, 2302, 2305, αντιλαμβανόμενη 241, 297, 358, 456, 483,
2311 ; ΑΙ'; Β 10, 12, 22, 23, 24, 27, 28, 31, 499, 501, 516, 564, 635, 698, 1549, 1723,
37, 42, 43, 44, 54, 57, 65, 67, 68, 73, 76, 79, 1726, 1939, 1944, 2017, 2274, 2289
94 άντίληψις 43, 123, 151, 249, 263, 672, 2249
άγιότης 79 άντιφωνήτης Β 44
άγορασία Α 65 'Αντώνιος 1849, 1868
αγρυπνία 519, 1137, 1138, 1239, 1243, 1246, άνωγεωκάτωγος 23 1 2
1252, 1256, 1406 αξίωμα 73, 513
αγωγός 1685, 1687 άπεμπόλησις 2172
αδελφή 205, 334, 400, 414, 424, 513, 601, Άπηδός Α 65
626, 640, 658, 732, 738, 739, 742, 750, 922, άπογράφειν 561, 566, 868, 890, 1745
925, 948, 950, 975, 1118, 1146, 1205, 1572, απογραφή 837, 866, 885, 898
1579, 1607, 1731 άπόδειξις 679, 684
αδελφός 732, 739, 742, 750, 1605, 1643, απόδειπνα 1197, 1198, 1202
1761 ; Α 7 αποθήκη Α 43
αδελφότης 118, 356, 372, 405, 490, 498, 515, άποκαθήλωσις Β 6
537, 712, 871, 1028, 1033, 1350, 1517, 1721, άποκείρειν 299, 301, 306, 320, 342, 370,
2068, 2072 397, 399, 407, 584, 1039, 1040, 1046
άθώωσις 695 'Απόκρεω 1750, 1755
άκάτόπτευτος 1922, 1926, 1946 άπολυτίκιον 1099
άκηδία 993 'Αποστόλης Α 8
ακίνητος 409, 421, 428, 431, 434, 444, 446, απόστολος 31, 133, 207, 591, 982, 1142,
454, 460, 465, 469, 471, 472, 664, 1876, 1156, 1248, 1329, 1412, 1414, 1430, 1432,
2119,2213,2222 1633
ακολουθία 318, 567, 1074, 1076, 1098, άποσφραγίζειν 910, 914
1099, 1162, 1198, 1201, 1207, 1212, 1215, άποταγή 401
1220, 1237, 1238, 1261, 1300, 1416, 1431, άργυροδιάχρυσος Β 4, 30, 53, 57, 82
1881, 2029, 2264, 2275 αργυρούς 1592, 1593 ; Β 4, 7, 13, 16, 18,25,
'Αλέξιος 192, 1788 59, 60, 62, 66, 69, 70, 73, 76, 81, 88, 96, 98,
άμπεληκεία Α 55 101, 104, 106
άμπεληκός Α 71 άργυροχειμευτός Β 83
άμπέλης Α 63 αρθηξ (νάρθηξ) 1136, 1215, 1263, 1660,
άμπέλιον Α 1, 27 1884, 1893
άμπελοπούλιον Α 39 άριστον (τό) 1322, 1436
άμπελών 2107 άρμοσφίνια Β 65, 76
άμφιον 1480 άρρωστία 1565
άνάγνωσις 1106, 1107, 1127, 1271, 1275, άρρωστείν 763
1279, 1650, 1983 άρρωστος 1558, 1575, 1580
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMENE 157
διάχρυσος Β 62, 66, 69, 71, 72, 81, 96, 98, 861, 862, 1096, 1232, 1265, 1562, 1741
104, 106 εκκλησιαστικός 185, 204, 860, 1075, 1261,
δίκαιον 181, 185, 263, 288, 506, 2119, 2132, 1971
2136, 2139, 2144, 2147, 2150, 2177, 2198, εκλογή 507, 572, 580, 636
2200, 2213, 2217, 2263 έκσφράγισμα 539
δικαίωμα 837 εκτενής 177, 528, 1738, 1749, 1768, 1978
δικαστήριον 244, 545, 1552, 2224 έκτη (ώρα) 1074, 1130, 1133, 1254
διοικεϊν 178, 183, 196, 198, 280, 322, 349, έλάδι Α 72
647 έλαιον 1325, 1326, 1346, 1354, 1358, 1360,
διοίκησις 283, 1478, 1485 1362, 1387, 1419, 1594, 1711, 1969
διορισμός 2223, 2250 ελεύθερος 174, 180, 183, 196, 212, 322, 422,
δίπτυχον 290, 1183, 1185, 1742, 1744, 1874 1504,2171,2184
δισκοποτήριον Β 95, 96, 98, 100, 102, 103 Εμμανουήλ 5
δίσκος Β 106, 108 εμπρησμός 463
διώροφος 396 ενδιαίτημα 1926
δοξολογία 989, 1079 ένδυμα 887, 1008
δόσις 400, 407, 1499, 1502 ενδυμασία 1705
Δούκαινα titre, 1822, 1871, 2087, 2120, ένδυμενία 1010, 1558
2240, 2284 ένδυσις 1560
Δούκας 1848, 1860, 1867 ένέχυρον 2173
δοΟλος 322 έννάτη (ώρα) 1187, 1188, 1189, 1433, 1436
δούξ (μέγας - των σχολών) 1 847 ένοικικά 2161, 2205
δοχειαρία 679, 684, 883, 885, 887, 888, 889, ενταφιασμός Β 6
894, 898, 901, 903, 907, 1007, 1008, 1009 έξάγιον 1333, 1336, 1347, 1358, 1361, 1363,
δοχείον 680, 900, 916, 1002, 1004 1367, 1372, 1377, 1388, 1402, 1405, 1420,
δρυς 2298 1424, 1426 ; Β 71, 75, 77
δυναστεία 26, 57, 1513 έξαγορεύειν 313
δωδεκαήμερον (τό) 1138 εξαμηνιαίος 1043, 1051
δωδεκαφώτια 1598, 1610, 1623, 1669 έξαπτέρυγος Β 68
δωρεά 92, 186, 2173 εξάψαλμος 1233, 1236
δωρεάν 397, 399, 406 έξοδιάζειν 281, 818, 865, 868, 876, 894, 898,
δώρον 25, 46, 425 ; Β 1 1005, 1011, 1014
έξοδος 478, 846, 847, 848, 869, 880, 884,
895, 913, 916, 1015, 1688 ; Α 72
εξουσία 188, 194, 202, 211, 213, 828, 1070,
1520, 2159
έβδομάς 1054, 1251, 1340, 1342, 1352, 1369, έξουσιάζειν 276
1370, 1378, 1380, 1383, 1401, 1781 έξωάρθηξ /- άρθηκον (έξωνάρθηξ) 1135,
έγγόνη 1821, 2120, 2240, 2243, 2244, 2283 1199, 1660, 1713, 1893, 1992, 2273
Εγγονός 299, 1985, 1988, 2129, 2134, 2138, έξωκουρίτις 1512
2143, 2272 έξωμονίτις 1493, 1494, 1495
έγγραφος 264, 806, 814, 2108, 2217, 2249 εορτή 437, 518, 822, 855, 859, 1144, 1240,
εγκληματικός 2182, 2190 1244, 1250, 1252, 1328, 1347, 1366, 1369,
έγχόρηγος 1908, 1913, 1950 1375, 1377, 1380, 1384, 1390, 1403, 1408,
έδεσμα 1323, 1326, 1346, 1354, 1357, 1359, 1439, 1590, 1604, 1608, 1609, 1612, 1613,
1362, 1402, 1419, 1421 1615, 1616, 1619, 1620, 1622, 1623, 1625,
έθνος 463 1628, 1630, 1632, 1634, 1635, 1672, 1674,
είκονίζειν 1880 ; Β 5, 10, 19, 21, 91 1748, 1761, 1883, 1959, 1962, 2280
είκονοστάσιον 2326 έπίδοσις 186, 298, 364, 374, 669, 673, 690
είκών 658, 1597 ; Β 30, 39, 42, 43, 46, 47, επιδρομή 463
49, 51, 52, 53, 55, 59,61 έπιλέγειν 484, 492, 508, 536, 805
Ειρήνη titre, 1802, 1822, 1838, 1841, 1865, επιλογή 485, 499, 501, 556, 570, 655, 928,
2087, 2120, 2126, 2130, 2240, 2283 ; Β 1, 14 973
είσοδιάζειν 280, 682, 704, 845, 848, 865, έπιπλα 8 1 3
867, 875, 890 έπισκεπτίτης 1073
είσοδοέξοδος 680, 816, 886, 902 έπιστη μονάρχισσα 971, 972
είσοδος 669, 673, 674, 755, 758, 869, 884, έπιτήρησις 186, 656, 664
888, 890, 1439, 1478, 1518, 1904 έπιτίμιον 420, 1284
εκκλησία 130, 361, 466, 820, 823, 847, 857, έπταπάπαδον 1965
1102, 1135, 1136, 1199, 1215, 1696, 1766, έργαστϋρης Α 48, 68
1880, 1886, 1918, 1963, 1967, 1980, 2013, έργοδόσιον 2315, 2319
2109, 2264, 2277, 2322, 2324 ; Α 72 έργοδοτεΐν 1002, 1003
έκκλησιαρχία 1213 εργοδότρια 998
έκκλησιάρχισσα 476, 820, 823, 850, 851, έργόχειρον 388, 992, 995, 1000, 1125, 1982
LE TYPIKON DE LA THÉOTOKOS KÉCHARITÔMÉNÈ 159
εσπερινός (ό) 517, 1187, 1192, 1665, 1737, 1088, 1098, 1100, 1104, 1108, 1120, 1122,
1769 1150, 1200, 1206, 1223, 1224, 1230, 1244,
έστίασις 921, 926, 977, 1262, 1277, 1313, 1267, 1290, 1299, 1434, 1509, 1635, 1644,
1314, 1317, 1401, 1433, 1476, 1777, 2285 1678, 1696, 1725, 1890, 1899, 1918, 1927,
έστιατοριον 1306 1956, 2013, 2026, 2044, 2066, 2079, 2082,
Εϋα 120 2087
Ευαγγελισμός 1366, 1375, 1384, 1400, θεοτόκια 73
1408, 1625 Θεοτόκος titre, 177, 196, 210, 212, 254, 361,
ευαγγελιστής Β 20, 33 363, 512, 519, 659, 803, 835, 1140, 1169,
ευαγής 75, 87, 187, 554 1229, 1245, 1403, 1408, 1439, 1487, 1505,
Ευδοκία 258, 1835, 2096, 2232 1590, 1591, 1598, 1608, 1609, 1613, 1634,
εύνοοχος 646, 708, 711, 723, 1572, 2270 1636, 1659, 1669, 1697, 1702, 1709, 1715,
Εύπραξία Β 44 1719, 2026, 2086, 2246, 2279, 2281 ; Α 1,
ευσέβεια 65, 142, 458 17, 40 ; Β 19, 35, 36, 45, 47, 53, 56, 77
ευσεβής titre, 42, 243, 1551 θεράπαινα 48
Ευφημία Α 20 θήκη Β 4, 9, 13, 18, 21, 26
ευχαριστία 926 θρίξ 305, 341, 1041
ευχή 96, 549, 660, 712, 953, 992, 1081, 1082, Θρόνος 68
1106, 1113, 1114, 1115, 1116, 1122, 1134, θυγάτηρ 257, 303, 737, 1822, 1827, 1832,
1203, 1206, 1300, 1534, 1969, 1978, 2069, 1834, 1842, 1987, 2120, 2232, 2239, 2240,
2080 2242, 2244, 2271, 2282 ; Α 24
έφάπλωμα 1013 θυμίαμα 1603
έφοραν 688,1071,2245,2253 θυμιατήριον 1224, 1600
εφορεία 186, 262, 1988, 2227, 2236, 2238, θύρα 748, 1911, 1942, 2287 ; Β 10, 11, 43,
2242, 2255, 2256, 2263, 2290 65, 73, 76
θυρίς 1911, 1942
θυσιαστήριον 541
Ζαγαρας Α 56 Θωμαΐς Α 33, 57
ζώνη Β 98
Ζωοδόχος (Πηγή) Α 2
'Ιακώβ 163
ήγιασμένη 1852, 1857 ΐαννουάριος 1859
ήγουμενεία 513, 565, 568, 638 ιατρεία 493, 1577
ήγουμενεύειν 190, 199, 580, 611, 613, 633, ιατρός 1569, 1571, 1588
1728 ιδιώτης 452, 2001
ηγουμένη 239, 240, 277, 279, 296, 368, 389, ιδιωτικός 585, 2181
390, 452, 485, 487, 489, 547, 555, 570, 573, Ιεράρχης 1330 ; Β 11
585, 637, 648, 651, 733, 744, 817, 870, 876, ιερατικός 525, 535
889,919,996, 1005, 1011, 1020, 1030, 1045, Ιερεύς 477, 516, 525, 528, 534, 537, 549, 660,
1072, 1126, 1330, 1547, 1548, 1561, 1603, 703, 707, 708, 716, 1116, 1202, 1222, 1705,
2001, 2277 1735, 1744, 1965, 1968, 1976, 1977 ; Α 7
ηγούμενος 591 ιερός 30, 74, 94,97, 103, 115, 123, 168, 172,
ηλιακός 1941, 2298, 2317, 2318 290, 467, 517, 600, 710, 712, 796, 813, 940,
'Ησαΐας 5 997, 1131, 1143, 1263, 2012, 2071 ; Β 95
ίεροσυλειν 420
ιεροσυλία 449
θαλάσσιος 1702, 1703, 1711 ιερόσυλος 420
θείος 84, 89, 94, 127, 133, 153, 170, 206, 207, ίερουργεΐν 652, 1341
220, 390, 391, 466, 524, 547, 587, 590, 658, ίερούργησις 1149
710,945,990,997, 1143, 1146, 1148, 1152, Ιερουργία 1146, 1737
1153, 1156, 1158, 1167, 1263, 1392, 1416, Ίησοϋς 4, 207, 511, 518, 597, 1636, 2085
1652, 1656, 1657, 1736, 1883, 1892, 2012, ίθμός (ηθμός) Β 96, 99, 101, 103
2284 ίμάτιον 1042
Θεοδώρα 1843, 1863 ; Α 30 ίνδικτιών Α 40
Θεόδωρος 1348 ; Α 14 ; Β 57 ιούλιος 1855
Θεολόγος ('Ιωάννης, Γρηγόριος) 1392 ; Β Ίσαάκιος 1812
19, 41, 50 'Ισραήλ 131
θεομήτωρ 47, 109, 155, 175, 1948, 1974, ίστορεΐν Β 27, 34, 54, 67
2090 ίχθυοφαγείν 1373, 1377, 1779
Θεός 1 , 3, 4, 28, 29, 43, 47, 77, 80, 97, 99, 103, ιχθύς 1324, 1330, 1351, 1366, 1368, 1376,
106, 107, 125, 126, 130, 192, 206, 310, 345, 1422, 1428, 1440, 1606, 1776. 1783
419. 432. 520. 529, 531, 532, 548, 557, 937, Ιωάννης 1797, 1855, 1867 ; Α 10, 39.
938, 939, 955, 960, 961, 976, 988, 989, 1077. 64 ; Β 24
160 P. GAUTIER
λείψανον 1602, 1661, 1693, 1714, 1992, μόδιον 1605, 1618, 1637, 1641, 1702, 1704,
2003 ; Β 16, 94 1711, 1791, 1799, 1804, 1819, 1825, 1830,
Λιθογνόμων Α 8 1839, 1849 ; Α 3
λιμήν 224 μοδοπούλιον Α 63, 64
λιτή 1971 μοναδικός 974, 983, 1990
λιτός 1321, 1322, 1332, 1338, 1778 ; Β 88, μονάζουσα 218, 228, 237, 280, 309, 313,
98, 100 316, 319, 331, 347, 355, 359, 365, 374, 375,
λίτρα 1703 ; Β 71, 72, 75, 77, 97, 102, 105, 377, 379, 380, 381, 385, 393, 394, 441, 491,
107 510, 553, 559, 721, 722, 732, 745, 748, 761,
λιτραϊος 1 598 762, 765, 782, 995, 999, 1001, 1008, 1010,
λογαριάζειν 816, 897, 1015, 1073 1013, 1262, 1478, 1514, 1545, 1557, 1587,
λογαριασμός 665, 686, 692 1691, 1694, 1698, 1700, 1712, 1718, 1728,
λογάριον 677, 682, 704 1736, 1747, 1752, 1907, 1926, 1935, 1949,
Λόγος 1, 28, 81, 85, 135, 168, 1507 1964, 1969, 1972, 2094, 2224, 2261, 2276,
λουτρόν 1013, 1585, 1586, 2110, 2164 2278, 2286
λυχνικόν 1747 μοναστήριον 211, 324, 464, 564, 733, 742,
752, 890, 1021, 1044, 1522, 1679, 1681,
1686, 1689, 1707, 1715, 1732, 1736, 1891,
1894, 1921, 1941, 2269, 2273
μοναχή 240, 258, 260, 278, 284, 287, 334,
Μαγδαλένη Β 24 344, 360, 434, 436, 452, 456, 496, 556, 564,
μαγκήπιον Α 42 727, 733, 738, 749, 781, 784, 978, 1023,
μακαρίτης 1845, 1855 1040, 1171, 1314, 1319, 1464, 1525, 1548,
μακαρίτις 2095 1611, 1617, 1621, 1717, 1720, 1722, 1724,
Μαμιτζονίτης Α 36 1729, 1730, 1731, 1732, 1734, 1748, 1755,
μάνδρα 97, 98, 114, 172 1769, 1776, 1782, 1790, 1798, 1803, 1824,
μανδύας 1042 1829, 1851, 1861, 2001, 2024, 2096
μανουάλιον 1598, 1599, 1887 μοναχικός 557, 1048, 1055
Μανουήλ Α 12 μοναχός 708,711,730
Μαρία 304, 1833, 1853, 2239, 2283 μονή titre, 175, 177, 187, 194, 196, 202, 216,
μάρτυς 1329, 1613 ; Β 15, 46 218, 228, 238, 241, 247, 249, 250, 254, 261,
Μαυριάνος Α 53 262, 266, 273, 276, 282, 283, 285, 288, 290,
Μαυρογάνος Α 52 296, 297, 299, 301, 305, 323, 326, 329, 330,
Μαϋρος Α 60 333, 336, 339, 341, 349, 354, 358, 362, 364,
μαϋρος Β 93 367, 369, 372, 394, 407, 412, 415, 417, 427,
μεγαλόμαρτυς 1348 431, 443, 445, 452, 454, 456, 459, 462, 471,
μεγαλόπολις 64, 664 475, 477, 481, 482, 499, 501, 516, 522, 554,
μεγαλόσχημος 1 729 560, 563, 564, 566, 585, 628, 635, 640, 641,
μέριστρα 1680 642, 646, 647, 652, 656, 657, 661, 663, 666,
μεσίτις 108 667, 675, 677, 690, 693, 698, 702, 704, 708,
μεσονύκτιον 129, 1212, 1215, 1218 731, 736, 755, 760, 764, 767, 768, 770, 773,
μεσώρια 1130, 1133, 1134, 1188, 1191 778, 783, 786, 790, 793, 812, 815, 817, 837,
μετάληψις 1131, 1155, 1158, 1162 845, 849, 854, 867, 875, 885, 910, 913, 1038,
Μεταμόρφωσις 1140, 1635 1054, 1056, 1062, 1064, 1069, 1288, 1291,
μετάνοια 1085, 1134, 1137, 1191, 1214 1476, 1479, 1481, 1485, 1488, 1493, 1501,
μέτρον 1703, 1711, 1791 1504, 1516, 1532, 1533, 1539, 1546, 1549,
μήτηρ 1, 21, 28, 85, 99, 105, 117, 136, 521, 1555, 1569, 1571, 1573, 1648, 1649, 1694,
550, 572, 600, 732, 736, 761, 762, 763, 766, 1696, 1697, 1701, 1709, 1719, 1723, 1726,
947, 1120, 1507, 1853, 2047, 2063, 2127, 1730, 1760, 1876, 1889, 1904, 1916, 1922,
2130 1938, 1944, 1951, 1960, 1965, 1968, 1971,
μητρικός 56, 601 1976, 1980, 1985, 1988, 1989, 1995, 2002,
μητρομήτωρ 56 2008, 2011, 2014, 2016, 2017, 2020, 2023,
μητροπαρθένος 228 2039, 2043, 2088, 2090, 2092, 2093, 2111,
μίσθωσις 2 1 73 2115, 2124, 2160, 2162, 2164, 2167, 2170,
Μιχαήλ 1860 ; Α 58 2171, 2180, 2194, 2211, 2214, 2216, 2220,
μνήμη 412, 994, 1240, 1364, 1741, 1743, 2225, 2227, 2229, 2231, 2237, 2238, 2245,
1746, 1762 2249, 2253, 2260, 2263, 2266, 2269, 2272,
μνημόσυνον 437, 441, 1753, 1756, 1759, 2274, 2287, 2289, 2292, 2293, 2294, 2297,
1762, 1773, 1774, 1775, 1777, 1779, 1780, 2298, 2299, 2302, 2303, 2305, 2311, 2315,
1782, 1785, 1788, 1793, 1796, 1801, 1806, 2319, 2322, 2324 ; Α 1, 17, 40 ; Β 1
1809, 1811, 1814, 1817, 1821, 1827, 1832, μονήρης 217, 224
1834, 1837, 1840, 1842, 1845, 1852, 1855, μύαξ 316, 1658
1857, 1859, 1862, 1866, 1870, 1874, 1877, Μυλόνησα Α 61
1962, 1986, 1994 Μωϋσής 113
162 P. GAUTIER
1049, 1053, 1122, 1158, 1206, 1392, 1522, πρόνοια 11, 674, 1063, 1064, 1312, 1570
1846 προνόμιον 1 82
πατριάρχης 203, 451, 455, 1699 προσγράφειν 704, 816, 841, 876, 893
πατριαρχικός 1520, 1694, 2301 προσγραφή 911, 1015
πατρομήτωρ 56 πρόσγραφον 893, 895, 897, 1001, 1005,
Παϋλος 1249 ; Β 11, 31, 57 1010
Πελεκάνος Α 28 προσένεξις 401
πέμπτη (ημέρα) 1323, 1356, 1357, 1364, προσευχάδιον 1083
1370, 1384, 1400, 1401, 1421, 1628, 1878, προσκύνησις 1596, 1597, 1670
1879 πρόσοδος 237, 434, 471, 1481, 1546, 2161,
πένης 437, 1605 2164
πενθερά 1858 πρόσταξις titre, 667, 706, 764, 783, 870,
πεν9ερός 1856 881, 891, 901, 1002, 1006, 101 1, 1025, 1035,
Πεντηκοστή 1138, 1633, 1751, 1756 1723, 1905, 2109
πέπλον Β 66 προστασία 493, 533, 553, 560, 563, 626, 635
περίβλημα 1480 προστάτις 165
περιβόλων 1955, 2163 προσφορά 1738, 1754, 1756, 1767 ; Β 108
περίβολος 53, 116, 316, 1937 προσωπικός 185
περιορισμός 2292 πρόσωπον 187, 1116, 1947, 2135, 2172,
περιοχή 2168, 2218 ; Α 19 2174, 2179, 2185, 2192, 2193, 2209
περιφανεία 1 563 προφήτης Β 43
περιφανής 300, 340, 1495 προχειρίζειν 484, 568, 654, 795, 801, 830,
περιφέριον Β 53, 57 851, 874, 919, 929, 1019
Πέτρος 1248 ; Β 10, 31, 56 προχείρισις 485, 508, 555, 571, 636, 791,
Πηγή Α 2, 67 793, 804, 805, 854,971
πήχυς 2126, 2298, 2302, 2306, 2307, 2308, πρώτη (ώρα) 1074, 1077, 1080, 1130, 1133
2309, 2310, 2313, 2314, 2318, 2320, 2323, πρωτοβεστιάριος 1 847
2325, 2327 πρωτοκαθεδρία 2034
πιλωτά 1013 πρωτοπρόεδρος 1 846
πλοΐον 677 πρωτοστράτωρ 1 860
Πνεϋμα 17, 113, 2085 πύλη 756, 1502
πνευματικός 502, 509, 600, 609, 721, 722, πυλών 327, 746, 748, 751, 754, 772, 789,
984, 1158, 1211, 1468 1018, 1020, 1032, 1034, 1035, 1604, 1618,
ποίμνη 135, 149, 600 1619, 1629, 1639, 1640, 1758, 1786, 1790,
ποίμνιον 119 1799, 1804, 1825, 1830, 1849, 1903, 2294
ποιότης (παλαιά) 909 πυλωρός 1017, 1018, 1758
πόλις 690
πολυκάνδηλον 1592, 1885, 1886
Πολυπειρίνα Α 5 ρόγα 1704 ; Α 70
πόμα 1294, 1336, 1344, 1383, 1460 ΐ^οδόσταγμα 1602
πόρτα 1910 'Ρούδροα Α 32
πορφύρα 55
πορφυρογέννητος 257, 303, 304, 1797, ρυμίς 2301,2304,2315,2319
1807, 1812, 1822, 1828, 1833, 1835, 1843, 'Ρωμαίος 60, 2087
2095, 2101, 2122, 2125, 2127, 2134, 2140,
2142, 2144, 2148, 2155, 2158, 2232, 2237,
2239, 2240, 2242, 2248, 2250, 2282 Σαβαώ3 139, 713
πόσις 1332, 1355, 1363, 1430, 1444, 1557, σάββατον 517, 1142, 1144, 1180, 1323,
1560, 1566, 1576 1349, 1353, 1364, 1374, 1386, 1389, 1390,
πρακτικόν 480, 814, 828, 854, 1688 1406, 1422, 1750, 1751, 1755, 1756, 1782,
πρεσβύτερος 776 1966
Πρόδρομος 1365 σάγιον 1013
προεγγόνη 2243, 2244 σεβάσμιος titre, 5, 2007, 2092
προέγγονος 2129, 2134, 2143 σεβαστή 1 87 1
προεστώσα 204, 284, 476, 496, 549, 640, σεβαστοκρατόρισσα 1838
760, 927, 1117, 1266, 1271, 1333, 1336, σεβαστοκράτωρ 1 807
1348, 1412, 1421. 1461. 1476, 1722, 2030. σεβαστός 1 867
2041 σεισμός 463
προκαΟεδρία 1285, 1287 σέκρετον 1 88
πρόκρισις 414, 508, 574, 580, 793, 928 σεμνεϊον 1948, 1961
πρόκριτος" 477 σεπτός 659, 1600 ; Β 15
πρόναος 1880. 1973 Σέρβος Α 39, 64
προνοεϊν 280, 671, 768, 1685 σημαντήρ 1191
προνοήτης 665. 686, 689, 692, 695 σημαντήριον 1218, 1222
164 P. GAUTIER
Φιλάνθρωπου (μονή τοο -) 2014, 2016, 1636, 2085, 2087 ; Β 5, 35, 36, 44, 55, 60,
2116, 2124 77, 90
φιλόχριστος 1328, 1350, 1368 Χριστούγεννα 1615
φροντιστήριον 2072 χρονικός 47 ; Α 40
φωταγωγία 821, 1656, 1657 χρυσάφιον Β 3
φωταγωγός 1217 Χρυσόστομος Β 12, 49
φωταψία 818, 857, 1616, 1619, 1626, 1627, χρυσοτέλεια Α 17, 40
1628, 1631, 1634, 1707, 1710, 1766, 1789, χρυσοϋς Β 2, 61, 63, 92
1798, 1803, 1824, 1829, 1850, 1861, 1995 χυτροκανδήλα 1593