A
B
X
Definisi:
Fungsi adalah suatu aturan korespondensi satu-satu yang
menghubungkan setiap objek x dalam suatu himpunan, yang disebut
daerah asal (domain) dengan sebuah nilai tunggal f(x) dari suatu
himpunan yang kedua. Himpunan nilai yang diperoleh secara
demikian disebut daerah hasil (range).
Untuk memberi nama suatu fungsi digunakan simbol berupa f atau F.
Maka f(x) dibaca “fungsi f pada x”. Hal ini menunjukkan nilai yang
diberikan oleh fungsi f terhadap nilai x.
Jadi secara umum jika f : A -> B adalah fungsi f dari disebut Range.
Untuk menentukan daerah asal dan daerah hasil statu fungsi secara
lengkap kita harus menyatakan, disamping aturan yang bersesuian
daerah asal fungsi. Misalnya jika f adalah fungsi dengan aturan f(x) =
x + 1 maka daerah asal alamiah (domain) f(x) adalah semua bilangan
real dan daerah hasil (range) adalah semua bilangan real. f(x) = x + 1
daerah asal alamiahnya semua bilangan real karena untuk setiap x
bilangan real f(x) mempunyai nilai.
Contoh
Tentukan daerah asal alamiah dan Range dari:
1. f(x) = 1 x
Jawab
Daerah asal alamiah (D) = {x|x < 1} = (- ,1)
Daerah hasil (R) = {y|x 0 } = [0, )
1
2. f(x) =
1 x2
Jawab
Daerah asal alamiah (D) = R – {-1,1}
Daerah hasil (R) = R – {0}
3. f(x) = x2 1
Jawab
Daerah asal alamiah (D) = [-1,1]
Daerah hasil (R) = [0,1]
1
4. f(x)
x 1
Jawab
Daerah asal alamiah (D) = (1, )
Daerah hasil (R) = (0,1)
Catatan
Misal f(x) dan g(x) fungsi-fungsi yang terdefinisi pada interval tertentu
dalam R,
1. Jika f(x) = f(-x) maka f(x) disebut fungsi genap
Contoh
a. f(x) = x 2 x 4 adalah fungsi ganjil karena f(-x) = (-x) 2 -(-x) 2 = x 2 x 4
1
b. f(x) = adalah fungsi genap
1 x2
3. jika f(x) = f(-x) = -f(x) maka f(x) disebut fungsi genap dan ganjil
Contoh
a. f(x) = 0 fungsi genap dan ganjil karena f(x) = 0, -f(x) = -0 = 0 dan
f(-x) = 0 sehingga f(x) = f(-x) = -f(x)
Misal f(x) dan g(x) dua fungsi yang terdefinisi pada suatu selang,
f ( x) f
4. ( x) asalkan g ( x ) 0
g ( x) g
sehingga
(gof)(x) = g(f(x)).
Dengan cara yang sama kita juga dapat melakukan komposisi
(fog)(x) = f(g(x)).
Contoh
1
1. f(x) = x2 4 , g(x) = 2 +
1 x
1
a. f(x) + g(x) = x2 4 + (2 + )
1 x
1
b. f(x) - g(x) = x2 4 - (2 + )
1 x
1
c. f(x). g(x) = ( x 2 4 )(2 + )
1 x
1
d. f(x) : g(x) = ( x 2 4 ):(2 + )
1 x
2. f(x) = 1- x , g(x) = 1 - x
a. (fog)(x) = f(g(x))
=1–(1- x )
= x
b. (gof)(x) = g(f(x))
= 1- 1 x
1
3. f(x) = , g(x) = 1 x2
2 x
a. (fog)(x) = f(g(x))
1
=
2 1 x2
b. (gof)(x) = g(f(x))
= 1
1
2x
1
= 1 2
4 4 x x
3 4x x 2
=
4 4x x 2
Soal-soal
1. Tentukan daerah definisi dan daerah hasil dari fungsi berikut:
a) f(x) = 1- 1 x ,
1
b) g(x) =
2x
c) f(x) = 1 x2 ,
d) g(x) = 1- x 2
1
e) f(x) = ,
2 x
f) (x) = x 3 1
g) f(x) = x2 + 4,
2
e. g(x) =
x3
f
2. Tentukan daerah definisi (f+g)(x), (f-g)(x), (f.g)(x), dan ( x ) jika:
g
1
a. f(x) = 1- 1 x , g(x) =
2x
b. f(x) = 1 x2 , g(x) = 1- x 2
1
c. f(x) = , g(x) = x 3 1
2 x
2
d. f(x) = x2 + 4, g(x) =
x3
1
a. f(x) = 1- 1 x , g(x) =
2x
b. f(x) = 1 x2 , g(x) = 1- x 2
1
c. f(x) = , g(x) = x 3 1
2 x
2
d. f(x) = x2 + 4, g(x) =
x3
r y
A B
x
AB BC BC AC AC AB
, , , , ,
AC AC AB AB BC BC
Karena A = maka perbandingan tersebut dinyatakan dengan:
BC y
1. sin =
AC r
AB x
2. cos =
AC r
BC y
3. tan = y
AB x
x 1 1
AB
4. cot = y y tan
BC
x
r 1 1
5. sec
AC
AB x x cos
r
AC
r 1 1
6. csc
BC y y sin
r
Karena ABC salah satu sudutnya siku-siku, maka menurut teorema
Pitágoras berlaku:
AB 2 BC 2 AC 2
x2 y2 r 2
x2 y2 r2
2. 2 2 2
x x x
2 2
y r
12
x x
1 tan (sec ) 2
2
x2 y2 r2
3.
y2 y2 y2
2 2
x r
12
y y
cot 1 (csc ) 2
2
k
U
l
S T
O m
P Q
............ (4)
tan tan
Sehingga tan ( ) = 1 tan tan .................... (8)
sin ( )
tan ( )
cos( )
sin cos cos sin
= cos cos sin sin
sin sin
cos cos
= sin cos
1
cos cos
tan tan
= 1 tan tan
tan tan
Sehingga tan ( ) = 1 tan tan .................... (9)
5. cos cos 2 cos cos
2 2
6. sin 2 2 sin cos
7. cos 2 cos 2 sin 2 2 cos 2 1 1 2 sin 2
1
8. sin sin [cos( ) cos( )]
2
1
9. cos cos [cos( ) cos( )]
2
1
10. sin cos [sin( ) sin( )]
2
x 1 cos
11. sin
2 2
x 1 cos
12. cos
2 2
Soal-soal
1. Selidiki fungsi berikut genap, ganjil, bukan genap ataupun ganjil
a. f(x) = cos x + sin x
b. f(x) = sec x
c. f(x) = cos (sin t)
d. f(x) = sin 2 x
e. f(x) = x 2 sin x
f. f(x) = sin 4 x
1. xlim
a
f(x) g(x) xlim
a
f(x) lim g(x)
x a 4.
lim f(x).g(x) lim f(x). lim g(x)
x a x a xa
lim f(x)
2. xlim f(x) g(x) xlim f(x) lim g(x) 5. lim g(x)
f (x) x a
a a x a x a
lim g(x)
x a
dengan xlim
a
g(x) 0
3. xlim
a
c .f(x) c. lim f(x) , c = konstanta
x a 6.
n
lim f(x) lim f(x)
n
x a x a
lim 5x x 7x 70 0
2
02 0
2. 5( 0 ) 7
x 0
Berikut ini akan dibahas limit Limit Fungsi Aljabar Bentuk Tak
Tentu yaitu : 00 , , dan 1 .
3.1 Bentuk 00
Limit ini dapat diselesaikan dengan memfaktorkan
pembilang dan penyebutnya, kemudian “mencoret” faktor
yang sama, lalu substitusikan nilai x = a.
Catatan :
1. Karena xa, maka (xa) 0 sehingga pembilang dan
penyebut boleh dibagi dengan (x a)
2. Nilai limitnya ada dengan syarat : Q(a) 0
3. Jika pembilang atau penyebutnya memuat bentuk akar,
maka sebelum difaktorkan dikalikan dulu dengan bentuk
sekawannya.
Contoh :
lim x x25x9 6 lim ((xx 33)()( xx 23)) lim xx 23
2
3 2 1
1. 3 3 6
x 3 x 3 x 3
2
x ( x x 5)
lim xx3 4xx 252xx lim xx2 4xx52
3 2 2
0 2 0 5 5
2. 2
x (x 4x 2) 2
0 4 ( 0) 2 2
x 0 x 0
3.
lim
x 1
x 2 3 5x 1
x2 x
lim
x 1
x 2 3 5x 1
x 2 1 x 2 3 5x 1
2
x 3 5x 1 lim ( x 2 3) ( 5x 1)
x 1 ( x 2 1) x 2 3 5x 1
( x 1)( x 4 ) (x 4)
lim x 2 5x 4
lim lim
x 1 ( x 1) x 2 3 5x 1
2
x 1 ( x 1)( x 1) x 2 3 5x 1 x 1 ( x 1) x2 3 5
1 4
3
3
83
(1 1) 4 4 2 (2 2) 8
2. lim
f (x)
g(x) 0 untuk n < m
x
3. lim
f (x)
g(x) atau - untuk n > m
x
5. lim
x 10 2 x 8 3 x 7
12 5 2 0 (kesimpulan (2))
x x 12 x x
6. lim
3x7 6 x 4 2
6 4 3 (kesimpulan (3))
x x 7 x x
2
Cara Penyelesaian :
1. Kalikan dengan bentuk sekawannya !
f ( x) g(x) f (x) g(x)
lim f(x) g(x) lim
x f ( x) g(x) x f (x ) g(x)
Contoh:
1. lim x 2 6x 2 x 2 4x 1
x
x2 6x 2 x2 4x 1
lim x2 6x 2 x2 4x 1
x x2 6x 2 x2 4x 1
(x2 6 x 2)(x2 4x 1) pangkat tertinggi pembilang 1,
10x 1
lim lim
pangkat tertinggi penyebut 1,
x x2 6 x 2 x2 4x 1 x x2 6 x 2 2x2 4x 1
sebab x x
10x 1 10 10
lim 2
5
x 2x x x2 4x 1
2 1 1
2.
2x2 x x2 3x
lim 2x2 x x2 3x lim 2x2 x x2 3x2
x x 2x2 x x2 3x
(2x2 x)(x2 3x) x2pangkat
4x
lim lim pembilang 2,
tertinggi
x 2x2 x x2 3x x 2 x2 3tertinggi
2x xpangkat x penyebut 1.
Secara umum:
lim ax 2 bx c px 2 qx r
x
b q
1) 2 a jika a = p
2) jika a > p
3) - jika a < p
3 (5)
3. lim 4x2 3x 1 4x2 5x 2 2
4
1
2
x 2 4
4. lim 4x 2 7x 1 3x 2 x 8
x
5. lim 4x 2 2x 3 5x 2 4x 7
x
Definisi :
lim 1
n
1 n
n
e 2,718281.....
n bilangan asli
Dari definisi dapat dibuktikan teorema berikut :
1. xlim
1 1 x
x
lim 1
x
1 x
x
lim 1
x
1 x
x
e
x bilangan
1 1
2. lim 1 x lim 1 x
x x e real
x 0 x 0
Contoh :
4
4
x
lim1
x 4
4 x 1 x
1. x lim 1 x lim 1 1x lim 1 1x 4 4
x x x x
4
4 4
1 1
1
2. lim 1 1 x
2x
lim 1 1 2x 2
2x lim 1 1 2
2x
e2
x x
x
3 3
1 1 1
3. lim 1 3x x lim 1 3x 3x lim 1 3x 3x e 3
x 0 x 0 x 0
Teorema :
1. lim x lim sin x 1
sin x x
x 0 x 0
2 x)
1(12 sin 2 sin2 x
2. lim 13xcos 2x
. sin x
lim 3x. sin x lim lim 2 sin sin x
. sin x 2
.(1) 2
x 0 x 0 x 0 3x sin x x 0 3x 3 3
Contoh :
sin . sin x
1 sin x 1 sin x 2
lim (sec x tan x) lim ( cos x
cos x
) lim cos x
lim )
x x x x sin(
2x
2 2 2 2
Jawab : a)
n
lim 1 41 161 ... 1
4n a
1 r 11 1
4
4
3
n 2 2
2
b) lim 2.3 i lim
n i 1
i 1 3
2
9
.... 2
3n
a
1r
3
1 2
3
1
2
3 3
Persamaan (1) :
a
1 r 12 1a 1 12 a 6
2
1
Rasio = 2 dan suku pertama = 6
Jawab :
D R C
Luas bujursangkar I = AB x AD = 10 x 10 =
S Q
100 cm2.
Luas bujursangkar II = PQ x PS = 52 x
52 = 50 cm2.
5 5
2 2
50
Rasio luas = 100 21
A 5 P 5 B
6 Kontinuitas dan Diskontinuitas Fungsi
3. lim f ( x ) f (a )
xa
Apabila satu di antara ketiga syarat itu tidak dipenuhi, maka
fungsi f(x) diskontinu (tak sinambung) di x =a.
f(a)
f(x)
x
a
y
2. f(x) diskontinu di x = a,
sebab tidak ada
f(x)
f(a)
x
a
3. y
f(x) diskontinu di x = a,
sebab f(a)
f(x)
f(a)
x
a
Contoh :
1. Tunjukkan bahwa fungsi f ( x) x 2 x 3 kontinu di x = 1
Jawab : 1) f (1) 12 1 3 1 f(1) terdefinisi
2) xlim
1 x 1
f(x) lim x 2 x 3 12 1 3 1 lim f ( x ) terdefinisi
x 1
x2 9
2. Selidiki apakah fungsi f (x) x3
kontinu di x = 3
32 9
Jawab : 1) f ( 3) 3 3
00 (tidak terdefinisi)
Karena f(3) tak terdefinisi, maka f(x) diskontinu di x =
3
f ( x) kontinu di x = 2
4, untuk x 2
Jawab : 1) f(1) = 4 (terdefinisi)
2)
lim f(x) lim
x 1
x3 1
x 1 x 1
lim
x 1
(x 1)(x2 x 1)
x 1 x 1
lim x2 x 1 12 1 1 3
(terdefinisi)
3) lim f ( x) f (1) , berarti f(x) disko
x 1
2.8 Soal-soal