BUKU AJAR

METODOLOGI PENELITIAN
PENDIDIKAN BIOLOGI

DISUSUN OLEH

Neni Hasnunidah, S.Pd., M.Si.

Rini Rita T. Marpaung, S.Pd., M.Pd.

Dilaksanakan atas biaya PNPB DIPA FKIP Unila Tahun Anggaran 2008
Dengan Surat Kontrak Nomor: 194/H.26/3/PP/2008

FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN

UNIVERSITAS LAMPUNG
DESEMBER, 2012
 KATA PENGANTAR

Syukur Alhamdulillah buku ajar Metodologi Penelitian Pendidikan telah dapat

diselesaikan. Buku ajar ini disusun untuk para mahasiswa yang mengambil mata
kuliah Metodologi Penelitian Pendidikan di program studi Pendidikan Biologi PMIPA
FKIP Universitas Lampung. Dengan adanya buku ajar ini, diharapkan dapat
membantu kelancaran pelaksanaan perkuliahan.
Ucapan terima kasih penulis sampaikan kepada Dekan Fakultas Keguruan dan
Ilmu Pendidikan, Ketua Jurusan Pendidikan MIPA dan Ketua Program Studi
Pendidikan Biologi yang telah memberikan kesempatan dan fasilitas, sehingga
penulisan buku ajar kuliah ini dapat diselesaikan.
Buku ajar kuliah Metodologi Penelitian Pendidikan ini bukan satu-satunya
buku yang dapat dibaca oleh mahasiswa dalam mengikuti kegiatan perkuliahan.
Untuk dapat memahami hal-hal yang dihadapi selama perkuliahan berlangsung, para
mahasiswa masih diharapkan pula mempelajari pustaka-pustaka yang berkaitan
dengan mata kuliah Metodologi Penelitian Pendidikan.
Penulis menyadari bahwa buku ajar ini belum sempurna, sehingga kritik dan
saran demi kesempurnaan buku ini sangat diharapkan dari segala pihak. Demikian
buku ajar ini dibuat, semoga dapat dimanfaatkan sebaik-baiknya bagi kemajuan
pendidikan di Indonesia.

Bandar Lampung, Desember 2008

Penulis

ii
 DAFTAR ISI

Halaman
KULIT .................................................................................................................... i
HALAMAN PENGESAHAN .....…………………………………………....... ii
KATA PENGANTAR ....…..…………………………………………………… iii
DAFTAR ISI .......................................................................................................... iv
BAB I. HAKIKAT PENELITIAN .…………………...........................………… 1
A. Pendahuluan …………………………..…...………………………….... 1
B. Ilmu dan Penelitian .....………………………….…………………….... 1
C. Penelitian dan Peningkatan Pendidikan ..……………………………. 2
D. Ringkasan .................................................................................................. 4
E. Tugas .......................................................................................................... 5
F. Rujukan ...................................................................................................... 5

BAB II. JENIS-JENIS PENELITIAN ……………………….………………….. 6

A. Pendahuluan ............................................................................................. 6
B. Jenis Penelitian Berdasarkan Fungsinya ………..……………………. 6
C. Jenis Penelitian Beradsarkan Sifat Permasalahannya .……………… 7
D. Penelitian Kuantitatif dan Kualitatif ..................................................... 7
E. Ringkasan .................................................................................................. 8
F. Tugas .......................................................................................................... 8
G. Rujukan ...................................................................................................... 8

BAB III. MASALAH PENELITIAN .......………..…….…………………….… 9

A. Pendahuluan …………………..........….………………………….…… 9
B. Identifikasi Masalah ...……………...............…………………………. 9
C. Kriteria Pemecahan Masalah ……………...…………………………. 11
D. Perumusan Masalah ............…………………………………………… 12
E. Perumusan Tujuan Penelitian ............................................................... 13
F. Ringkasan ................................................................................................. 14
G. Tugas ......................................................................................................... 14
H. Rujukan ..................................................................................................... 14

BAB IV. TUNJAUAN PUSTAKA ...........................…………………………… 16

A. Pendahuluan …..………………..………………………………………. 16
B. Fungsi Tinjauan Pustaka ……………………………...……………….. 16
C. Sumber-Sumber Tinjauan Pustaka ........................................................ 17
D. Langkah-Langkah Tinjauan Pustaka .........…………………………… 18
E. Ringkasan ................................................................................................. 19
F. Tugas ......................................................................................................... 19
G. Rujukan ..................................................................................................... 20

BAB V. VARIABEL PENELITIAN ...................................................................... 21

A. Pendahuluan …………………………………………………………….. 21
B. Pengertian Variabel ………………………………………….………….. 21
C. Jenis-Jenis Variabel .................................................................................... 22
D. Hubungan Antar Variabel ........................................................................ 23
E. Ringkasan .................................................................................................... 24
F. Tugas ............................................................................................................ 24

iii
 G. Rujukan ........................................................................................................ 25

BAB VI. HIPOTESIS PENELITIAN ……………...........................……………... 26

A. Pendahuluan ……………………………… ……......…………………… 26
B. Jenis-Jenis Hipotesis ..…………………………………………………….. 27
C. Syarat-Syarat Hipotesis .............................................................................. 28
D. Ringkasan .................................................................................................... 29
E. Tugas ............................................................................................................ 29
F. Rujukan ........................................................................................................ 29

BAB VII.DESAIN PENELITIAN KUANTITATIF .…………………………… 30

A. Pendahuluan ……………………………………………….............…….. 30
B. Dasar dan Komponen Desain Penelitian Kuantitatif ..........………….. 30
C. Desain Deskriptif ........................................................................................ 31
D. Desain Eksperimental ................................................................................ 39
E. Desain Ex Post Facto .................................................................................. 45
F. Ringkasan .................................................................................................... 46
G. Tugas ............................................................................................................ 46
H. Rujukan ........................................................................................................ 47

BAB VIII. SUBYEK PENELITIAN ..………..................………………………… 48

A. Pendahuluan ..……………...…………………………………………….. 48
B. Populasi dan Sampel ………………..…………………………………… 48
C. Teknik Pemilihan Sampel ......................................................................... 48
D. Ukuran Sampel ........................ ................................................................... 51
E. Ringkasan .................................................................................................... 52
F. Tugas ............................................................................................................ 53
G. Rujukan ........................................................................................................ 53

BAB IX. TEKNIK PENGUMPULAN DATA ...................................................... 54

A. Pendahuluan ................................................................................................ 54
B. Tes .................................................................................................................. 54
C. Angket ........................................................................................................... 55
D. Wawancara Tersandar ................................................................................ 62
E. Observasi Terstruktur ................................................................................. 64
F. Pengukuran ubobtrusif ............................................................................... 66
I. Ringkasan .................................................................................................... 66
J. Tugas ............................................................................................................ 66
K. Rujukan ........................................................................................................ 66

BAB X. ANALISIS DATA ..................................................................................... 67

A. Pendahuluan ................................................................................................ 67
B. Pengantar Statistik ....................................................................................... 67
C. Statistik Deskriptif ....................................................................................... 68
D. Statistik Inferensial ...................................................................................... 69
E. Membandingkan Dua Mean : Uji-t ............................................................ 70
F. Membandingkan Dua Mean atau Lebih : Anava .................................... 70
L. Ringkasan .................................................................................................... 71
M. Tugas ............................................................................................................ 72
N. Rujukan ........................................................................................................ 72

iv
BAB XI. PENELITIAN TINDAKAN KELAS ..................................................... 73
A. Pendahuluan ................................................................................................ 73
B. Sejarah PTK ................................................................................................... 73
C. Hakiakat PTK ............................................................................................... 75
D. Langkah-Langkah PTK ............................................................................... 82
E. Analisis Data ................................................................................................. 87
F. Ringkasan .................................................................................................... 88
G. Tugas ............................................................................................................ 89
H. Rujukan ........................................................................................................ 89