_TTTi|iu«!

HtninniM 1

Wprowadzenie
do prawa
Redakcja M a g a zyn u Literackiego K S I Ą Ż K I
przyznała w 2004 roku
Introduction
Pani Jo lancie ja Błońsk i ej -II o n cif
#. '
to law
wyróżnienie za książkę m iesiąca:
Jolanta Jabłońska-Bonca

„Wprowadzenie do prawa. W yd an ie 2

HHTodiiętion to faw”
}żfca grudnia, kategoria „prawo''
tawnictwo fVawnicze Lexis/vkxis)

L e x is N e x is *

Warszawa 2008
lU'-daluor f\]aczciny Piotr l.)obrolc;.cki
 T łum aczenie tekstu na ję z y k angielski OD TŁUMACZA
Katarzyna Paluch

Przekład powinien możliwie wiernie oddawać treść i sens tekstu źród­

łowego, zgodnie z naturą i specyfiką języka źródłowego i docelowego oraz
Opracowanie redakcyjne: Grażyna Polkowska-Nowak kultur określonych krajów. W związku z tym tłumaczenie tekstu opisują­
Opracowanie techniczne: Małgorzata Jas cego polskie prawo na język angielski wiąże się z problemami spowodowa­
Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski nymi różnicami pomiędzy systemami prawnymi i odmiennymi znaczenia­
mi poszczególnych słów. Mimo dołożonych starań tłumaczenie niektórych
terminów budzi wątpliwości i należy uznać je za propozycję i sugeslię, któ­
ra może być podstawą dalszych rozważań i dyskusji.

© Copyright by W ydawnictwo Prawnicze LcxisNexis Sp. z. o.o.

Warszawa 2008

W sz e lk ie p raw a za strz e ż o n e . Ż a d n a c z ę ść lej k s ią ż li nie m o ż e b y ć p o w ielan a

ani ro z p o w s z e c h n ia n a za p o m o c ą u rząd z eń e le k tro n ic z n y c h , m e c h a n ic z n y c h ,
k o p iu jący ch , n a g ry w a ją c y c h i in n y c h - b e z p isem n ej zg o d y A u to rk i i w y d aw cy .

ISBN 978-83-7620-057-6
FROM TRANSLATOR

W ydawnictwo Prawnicze LexisNexis Sp, z o.o.

S p ó łk a p o w sta ła z p o łą c z e n ia W y d a w n ictw a P raw n icze g o
i W y d a w n ictw P raw n iczy c h P W N
O c h o ta O ffic e P ark I, A l. J e ro z o lim s k ie 181, 0 2 -2 2 2 W arszaw a
lei. 0 2 2 572 95 0 0 , faks 0 2 2 5 7 2 95 68
In fo lin ia: 0 2 2 5 7 2 9 9 9 9
R e d u k c ja : lei. 0 2 2 5 7 2 83 26, 0 2 2 5 7 2 83 28, 0 2 2 5 7 2 83 11, faks 0 2 2 5 7 2 83 92
w w w .ljix is N e x is .p l, e-m ail: b iu ro @ L e x isN e x is.p l
K s ię g a r n ia I n te r n e to w a : d o s tę p n a ze stro n y w w w .L e x isN e x is.p l
W y d a n ie 2, W a rsza w a 2 0 0 8
S k ład i łam anie: A g e n c ja M aster. D iu k i op raw a: P o zk ał, In o w ro cław
D ruk u k o ń c z o n o w listo p ad zie 2 0 0 8 roku
The translation should convey the content and sense ol' the source text
as accurately as possible in accordance with the nature and specifics of
the source and target language and culture of the specific countries.
Consequently, Ihe translation of the text describing the Polish law into
English language is related lo problems arising from Ihe differences
between legal systems and different meaning of individual words. Despile
efforts made, the translation of some terms raises doubts and these should
be considered a proposition and suggestion that can constitute
a foundation for further deliberation and discussion.

5
 SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS

.■.i';.

O D T Ł U M A C Z A ................................................................................................................. 5 F R O M T R A N S L A T O R .................................................................................................... 5
W PR O W A D Z E N Il£ ............................................................................................................ H F O R E W O R D ........................................................................................................................ I*

Część pierwsza Part one

WSTĘP DO PRAWA INTRODUCTION TO LAW

R ozdział I. F U N K C JE PRAWA ...................................................................................... 22 C h a p te r I. T H E F U N C T IO N S O F L A W ..................................................................... 23

1. Normy społeczni; a norm y prawne .............................................................................. 22 1. Social standards vs. legal n o r m s ................................................................................... 23
2. W icloaspektowość prawa ................................................................................................ 28 2. M ultifaceted nature o f the law ..................................................................................... 29
2 .1. Aspekt językow y prawa ........................................................................................ 28 2.1. Linguistic aspect of the l a w ................................................................................... 29
2.2. Aspekt realny prawa ................................................................................................ 30 2.2. Practical aspect of the l a w ...................................................................................... 31
2.3. Aspekt aksjologiczny prawa ................................................................................. 32 2.3. Axiological aspect o f (he l a w ................................................................................. 33
2.4. Aspekt ekonomiczny p r a w a ................................................................................... 32 2.4. Econom ic aspect of the l a w ................................................................................... 33
3. Filozoficzne podstawy pojmowania prawa ................................................................ 32 3. Philosophical basis for understanding the l a w ........................................................... 33
3.1. Koncepcje prawa natury ........................................................................................ 34 3.1. Concepts o f natural l a w .......................................................................................... 35
3.2. Pozytywizm p ra w n ic z y ........................................................................................... 34 3.2. Legal positivism ....................................................................................................... 35
3.3. Realizm prawniczy .................................................................................................. 36 3.3. Legal realism ........................ ................................................................................... 37
4. W spółczesne prawo w wielokulturowym , politycznie zróżnicowanym 4. Contem porary law in a m ulticultural, politically differentiated
świeeie .................................................................................................................................. 38 w o r l d .................................................................................................................................... 39

R ozdział II. PRA W O ST A N O W IO N E - C I V I L L A W ............................................ 42 C h a p te r II. T H E ST A TU TO RY LAW - C IV IL L A W ............................................ 43

1. Stanowienie prawa jako c z y n n o ś ć ................................................................................. 42 1. Law-m aking as an activity ............................................................................................. 43
2. Akt prawodawczy jako w ytw ór stanowienia p r a w a ................................................. 44 2. A law-making act as a product of the establishm ent o f the l a w ........................... 45
3. Państwo prawa ................................................................................................................... 46 3. State of law ........................................................................................................................ 47
4. Prawo w system ach niedem okratycznych .................................................................. 50 4. The law in non-democratic systems ............................................................................ 51
5. Podstawowe typy aktów prawodaw czych .................................................................. 52 5. The basic types of law-making instruments ............................................................. 53
6. Przepis prawny - najm niejsza jednostka redakcyjna aktu 6. T he legal provision - the smallest editorial unit o f the law-making
prawodawczego ................................................................................................................. 58 instrument .......................................................................................................................... 59
7. Ogłaszanie prawa .............................................................................................................. 62 7. Announcing the l a w ......................................................................................................... 63
8. Derogacja i nowelizacja .................................................................................................. 62 8. Derogation and amendm ents ........................................................................................ 63

6 w w w . Lex LsN ex is .[ >! 7

R ozdział III. PR A W O Z W Y C Z A JO W E I P R E C E D E N S O W E ......................... 66 C h a p te r III. C U S T O M A R Y AN D C A S E L A W ........................................................ 67
1. Prawo z w y cz a jo w e ............................................................................................................ (’6 1. Custom ary l a w ................................................................................................................... 67
2. Prawo precedensowe, common law ............................................................................ 68 2. Case law, comm on l a w ..................................................................................................... 69
2 . 1. Common law i equity ............................................................................................. 70 2 . 1. Com mon law and equity ........................................................................................ 71
2.2. Kalio decidendi i obiter d i c t a .............................................................................. 70 2.2. Ratio decidendi and obiter dicta .......................................................................... 71
2.3. Zasada stare decisis ................................................................................................ 72 2.3. Principle of stare decisis ........................................................................................ 73
2.4. Precedensy a b strak c y jn e ........................................................................................ 76 2.4. Abstract p re c e d e n ts .................................................................................................. 77
3. Tak zwane precedensy w system ie prawa u sta w o w e g o .......................................... 78 3. So-called precedents in the statutory law system .................................................... 79

R ozdział IV. ISLA M - R E L IG IA , M O R A L N O Ś Ć , PRA W O 84 C h a p te r IV. ISL A M - R E L IG IO N , M O R A L I TY, AND T H E LAW ............... 85
1. Koran jako fundament porządku w państwach m uzu łm ań sk ich ........................... 84 1. The Koran as the foundation of the order in Islamic countries ........................... 85
2. Szariat .................................................................................................................................. 86 2. The Sharia ........................................................................................................................... 87

R ozdział V. INN E SY ST E M Y PRAWA NA Ś W IIiC IE ....................................... 92 C h a p te r V. O T H E R L E G A L SYS TEMS IN T H E W O R L D ................................ 93

1. System y mieszane ............................................................................................................ 92 1. Mixed s y s te m s ................................................................................................................... 93
2. Prawo w państwach Dalekiego W schodu ................................................................... 92 2. The law in the countries of the Ear E a s t ..................................................................... 93
2.1. Prawo w Indiach .................................................................................................... 92 2 . 1. The law in India .............................................................................................. 93
,yC.,2,,A»wo w C h in a c h .................................................................................................... 94 2.2. The law in C h in a .............................................................................................. 95
2.3. Prawo w J a p o n ii....................................................................................................... 94 2.3. The law in J a p a n .............................................................................................. 95

R ozdział VI. U M O W Y P R A W O T W Ó R C Z E JA K O PODSTAW A PRAWA C h a p te r VI. L A W -M A K IN G A G R E E M E N T S AS T H E BASIS

M IĘ D Z Y N A R O D O W E G O .................................................................. 98 O l IN T E R N A T IO N A L L A W ................................................................ 99
1. Charakter prawny um ów prawotwórczych ................................................................ 98 1. Legal nature of law-making a g re e m e n ts ..................................................................... 99
2. Prawo m iędzynarodowe a prawo w e w n ę trz n e ........................................................... 100 2. International law vs. dom estic law .............................................................................. 101
3. Zasady prawa m iędzynarodow ego .............................................................................. 102 3. Principles of international law ...................................................................................... 103
4. Prawo m iędzynarodowo ujednolicone ....................................................................... 108 4. The law unified at the international level .................................................................. 109
5. Umowy m iędzynarodowe w wewnętrznym porządku prawnym P o l s k i ............ 112 5. International agreements in the dom estic lega! system o f Poland ...................... 113

Rozdział V II. S P E C Y F IK A PRAWA U N II E U R O P E JS K IE J ........................... 116 C h a p te r V II. THE S P E C IF IC N A TU R E O F T H E

1. W spólnoty i Unia E u ro p e jsk a ........................................................................................ 116 LAW O F T H E E U R O P E A N U N IO N ............................................... 117
2. Źródła prawa w sp ó ln o to w e g o ........................................................................................ 118 1. Com m unities and the European U n i o n ....................................................................... 117
3. Dostosowanie prawa w ewnętrznego do unijnego ................................................... 124 2. Sources of Com munity law ........................................................................................... 119
4. Zasady ogólne prawa UniiE u ro p e js k ie j.................................................................... 128 3. Adjustm ent of dom estic law to EU law ..................................................................... 125
5. Dalsze próby reform y UniiE u ro p ejsk iej..................................................................... 134 4. General principles of the law o f the European Union ............................................ 129
5. Euther attempts lo reform the European U n io n ........................................................ 135

R ozdział V III. SYST E M A T Y K A W E W N Ę T R Z N A P R A W A ............................. 138 C h a p te r V III. IN T E R N A L O R G A N IS A T IO N O F T H E L A W ........................... 139

1. N orm y-zasady w system ie p r a w a ................................................................................. 138 1. Norm s-principles in the system of the law ................................................................ 139
2. Porządkowanie norm w system ie p r a w a ..................................................................... 140 2. Organisation of norms in the system of the law ...................................................... 141
3. Podziały, typologie, przekroje ...................................................................................... 142 3. Divisions, typologies, cross s e c tio n s............................................................................ 143
4. Prawo publiczne i prawo p ry w a tn e .............................................................................. 144 4. Public law vs. private law ............................................................................................. 145
4.1. Prawo p r y w a tn e ....................................................................................................... 146 4.1. Private law ................................................................................................................. 147
4.2. Prawo p u b lic z n e ....................................................................................................... 148 4.2. Public l a w ................................................................................................................... 149
5. Prawo materialne, prawo ustrojowe, prawo postępowania .................................. 152 5. Substantive law, political law, procedural l a w ........................................................... 153
6. Gałęzie prawa ................................................................................................................... 154 6. Branches of the law ......................................................................................................... 155
7. Nowe z ja w is k a ................................................................................................................... 156 7. New phenomena .............................................................................................................. 157

8 www.i exi.sNexis.pf 9

... ..............
 ..................... ... '™
R ozdział IX. O B O W IĄ Z Y W A N IE P R A W A ............................................................. 162
1. Kryteria formalne obowiązywania przepisów p r a w a ............................................... 162
2. Reguły kolizyjne .............................................................................................................. 164
3. Reguły wnioskowań prawniczych .............................................................................. 164
4. Aksjologiczne i behawioralne kryteria obowiązywania norm ............................. 170
R ozdział X. W Y K Ł A D N IA P R Z E P IS Ó W P R A W N Y C H ..................................... 174
1. Charakter zasad i reguł wykładni ................................................................................. 174
2. Rodzaje wykładni prawa ................................................................................................ 176
3. Fazy procesu wykładni przepisów prawnych ........................................................... 178
4. Interpretacja prawa w s p ó ln o to w e g o ............................................................................ 180
R ozdział X I. A D R E S A C I N O R M , O B O W IĄ Z K I PRA W N E,
O D P O W IE D Z IA L N O Ś Ć PRA W N A ................................................. 184
1. Podm ioty p r a w a ................................................................................................................. 184
2. O bow iązek prawny, uprawnienie, kom petencja ...................................................... 188
3. O dpow iedzialność prawna ............................................................................................. 190
R ozdział X II. R Z E C Z Y W IS T O Ś Ć PRA W N A ........................................................ 194
1. Postawy wobec prawa .................................................................................................... 194
2. Fakty p r a w n e ...................................................................................................................... 196
3. Stosunki p ra w n e ................................................................................................................. 198.
4. Spory prawne i drogi ich rozstrzygania .....................................................................200
Rozdział X III. ST O S O W A N IE PRAWA P R Z E Z SĄDY
I A D M IN IS T R A C J Ę ............................................................................204
1. Pojęcie stosowania p r a w a ................................................................................................204
2. S ą d y .......................................................................................................................................204
3. Organy administracji p u b lic z n e j................................................................................... 206
4. Podobieństwa i różnice w stosowaniu prawa przez sądy
i administrację ................................................................................................................... 208
5. Klapy procesu stosow ania prawa .................................................................................208
6. Realizacja decyzji stosow ania prawa ......................................................................... 218
Rozdział XIV. PR A W N IC Y ............................................................................................. 222
1. Między prawem a człowiekiem ................................................................................... 222
2. Obowiązki p ra w n ik ó w .................................................................................................... 224
3. Klasyczne zawody p ra w n ic z e ........................................................................................ 228
3.1. Sędzia ........................................................................................................................ 228
3.2. Prokurator .................................................................................................................228
3.3. Notariusz ................................................................................................................... 230
3.4. Adwokat i radca p ra w n y ........................................................................................ 230
4. Przemiany na rynku pracy prawników ....................................................................... 232
5. Usługi prawnicze w Unii Europejskiej ....................................................................... 236
6. Duskusje nad modelem aplikacji .................................................................................236
10 w w w . !.ex isN e x is.p l
C h a p te r IX . V A LID ITY O F T H E LAW ..................................................................... 163
1. Formal criteria Cor the validity o flcg a l re g u la tio n s................................................. 163
2. Collision rules ................................................................................................................... 165
3. Rules of legal inference .................................................................................................. 165
4. Axiological and behavioural criteria o f the validity of norms ............................. 171
C h a p te r X. IN T E R P R E T A T IO N O F L E G A L R E G U L A T IO N S ...................... 175
1. The nature of the principles and rules of in te rp re ta tio n .......................................... 175
2. 'types of interpretation o f the l a w ................................................................................. 177
3. Phases of the process o f interpreting legal regulations .......................................... 179
4. Interpretation o f C om m unity law ................................................................................. 181
C h a p te r XI. A D D R E SSE E S O F N O R M S, L E G A L O B L IG A T IO N S ,
L E G A L R E S P O N S IB IL IT Y .................................................................. 185
1. Subjects of the l a w ............................................................................................................ 185
2. Legal duty, rights, c o m p e te n c e ...................................................................................... 189
3. Legal responsibility ......................................................................................................... 191
C h a p te r X II. L E G A L R E A L IT Y ................................................................................. 195
1. Attitudes towards the l a w ............................................................................................... 195
2. Legal f a c t s ........................................................................................................................... 197
3. Legal r e la tio n s ................................................................................................................... 199
4. Legal disputes and ways to solve t h e m .............................................. ........................201
C h a p te r X III. A P P L IC A T IO N O F T H E LAW BY C O U R T S ____ ,v
AND A D M IN IS T R A T IO N ...........................................................7 .7 !A;5
1. Notion of the application o f the l a w ............................................................................205
2. Courts ..................................................................................................................................205
3. Public adm inistration authorities .................................................................................207
4. Sim ilarities and differences in Ihe application o f Ihe law by courts
and adm inistration ............................................................................................................209
5. Stages of the process of the application of the law .................................................209
6. Im plem entation o f the decision to apply the l a w ......................................................219
C h a p te r XIV. L A W Y ER S ............................................................................................... 223
1. Between the law and the m a n ........................................................................................ 223
2. The duties of la w y e r s .......................................................................................................225
3. Traditional legal p ro fessio n s...........................................................................................229
3.1. The judge ................................................................................................................... 229
3.2. The public prosecutor ............................................................................................. 229
3.3. The notary public .................................................................................................... 231
3.4. The advocate and legal a d v is o r ............................................................................231
4. Transform ations on the labour market for lawyers .................................................233
5. Legal services in the European Union ....................................................................... 237
6. Discussions on the professional training model ......................................................236
R ozdział XV. W A RSZTA T PR A C Y P R A W N IK A ................................................... 240
1. Podstawa: etyka zaw odow a, w iedza i dośw iadczenie życiowe ........................... 240
2. Rola „warsztatu zaw odow ego” w pracy prawnika ................................................. 244
3. Umiejętności warsztatowe p ra w n ik a ............................................................................248
Część druga
WSTĘP DO PRAWA POLSKIEGO
R ozdział XV I. P R Z E M IA N Y W P O L S K IM PO R Z Ą D K U PRA W N Y M . . . . 264
1. Przełom owe daty .............................................................................................................. 264
2. Kierunki przemian ............................................................................................................266
3. T ru d n o ś c i............................................................................................................................. 270
4. Osiągnięcia ........................................................................................................................ 274
R ozdział X V II. PR A W O K O N S T Y T U C Y JN E ........................................................ 280
1. Konstytucja Rzeczypospolitej P o ls k ie j....................................................................... 280
2. Demokratyczne państwo prawne .................................................................................282
3. Podział i równowaga władzy ........................................................................................ 286
R ozdział X V III. PR A W O K A R N E .............................................................................. 290
1. Przedmiot prawa k a rn e g o ................................................................................................290
2. Przestępstwo ......................................................................................................................294
3. Wina .................................................................................................................................... 296
4. Sankcja karna, środki karne, środki zabezp ieczające...............................................300
5. Proces karny ......................................................................................................................304
Rozdział XIX. PR A W O C Y W IL N E ............................................................................306
1. Przedmiot i podm ioty prawa cywilnego .................................................................. 306
2. Zasada równości podmiotów ......................................................................................310
3. Prawa p o d m io to w e ......................................................................................................... 312
4. Dobra w i a r a ......................................................................................................................312
5. W łasność i inne prawa rzeczow e .............................................................................. 314
6. Zasada swobody umów ................................................................................................318
7. Zasada wykonania zo b o w iąz ań ................................................................................... 320
8. Odszkodow anie .............................................................................................................. 322
9. Spadki ............................................................................................................................... 322
10. Proces c y w iln y .................................................................................................................324
Rozdział XX. PRA W O A D M IN IS T R A C Y JN E ........................................................ 326
1. Przedmiot prawa a d m in istracy jn eg o ............................................................................326
2. Postępowanie adm inistracyjne i sądow oadm inistracyjne....................................... 328
3. W ybrane zagadnienia m aterialnego prawa adm in istracy jn eg o ..............................328
W Y BRA N A L IT E R A T U R A ...........................................................................................334
P R Z Y D A T N E A D R ESY I N T E R N E T O W E ............................................................. 336
IN D EK S .................................................................................................................................. 337
12 w w w J e x is N e x is .p l
•t
C h a p te r XV. I I IE L A W Y E R ’S P R O F E S S IO N A L W O R K S H O P ....................24 I
1. The basics: professional ethics, knowledge and e x p e rie n c e .................................. 241
2. Role o f the “professional workshop” in the law yer’s w o r k .................................. 245
3. The law yer’s workshop s k i l l s ........................................................................................ 249
Part two
INTRODUCTION TO POLISH LAW
C h a p te r XVI. T R A N S FO R M A T IO N O F T H E P O L IS H L E G A L O R D E R . . 265
1. Crucial dates ......................................................................................................................265
2. Directions o f tra n sfo rm a tio n s........................................................................................ 267
3. D iffic u ltie s...........................................................................................................................271
4. A c h iev e m e n ts......................................................................................................................275
C h a p te r X V II. C O N S T IT U T IO N A L L A W ................................................................281
1. The Constitution of the Republic o f Poland ............................................................. 281
2. Democratic state o f law .................................................................................................. 283
3. Separation and balance of p o w e rs.................................................................................287
C h a p te r X V III. C R IM IN A L LAW ...............................................................................291
1. The subject of the criminal law ................................................................................... 291
2. Offence ............................................................................................................................... 295
3. Guilt .................................................................................................................................... 297
4. Penalties, punitive measures, security m e a s u r e s ..........................................' .......... 301
5. Penal proceedings ............................................................................................................305
C h a p te r X IX . C IV IL LAW ............................................................................................. 307
1. Object and subjects of the civil law ..........................................................................307
2. The principle of equality o f s u b je c ts ..........................................................................311
3. Subjective r ig h ts .............................................................................................................. 313
4. Good faith ........................................................................................................................ 313
5. Property and other laws of t h i n g s .............................................................................. 315
6. The principle o f freedom of c o n tra c ts ....................................................................... 319
7. The principle of the perform ance o f liabilities ...................................................... 321
8. Compensation .................................................................................................................323
9. In h e rita n c e ........................................................................................................................ 323
10. Civil p ro c e e d in g s ............................................................................................................325
C h a p te r XX. A D M IN IS T R A T IV E LAW .................................................................. 327
1. Object o f administrative l a w ...........................................................................................327
2. Adm inistrative and judicial administrative proceedings ....................................... 329
2. Selected topics o f the substantive administrative law ............ ............................... 329
S E L E C T E D L IT E R A T U R E ...........................................................................................334
U S E F U L S IT E S ................................................................................................................... 336
IN D EX .................................................................................................................................... 337
13
„Żyjemy w wieku tłumaczeń”
Ii. Cary, Comm ent faiti-il tradidre?, Lille 1986
WPROWADZENIE
Oddajemy do rąk Czytelników eksperymentalny dwujęzyczny
podręcznik wprowadzający do wiedzy o prawie. Książka pom aga opa­
nować, po polsku i po angielsku, podstawy wiedzy kulturowo zako­
rzenionej w polskiej tradycji prawniczej i uwzględnia informacje
0 wielu nowych zjawiskach prawnych na początku XXI wieku. Praw­
na integracja europejska, globalizacja gospodarcza i rozwój między­
narodowych firm prawniczych obsługujących wielokulturowe śro­
dowiska wymagają od prawników pokonywania barier językowych.
Warunkiem sine qua non jest możliwość porozumiewania się w języ­
ku angielskim.
Uważamy, że opanowywanie elementarnych prawniczych pojęć
stosowanych w Polsce, w kontekście propedeutycznego wykładu
dwujęzycznego, może skutecznie pomóc polskim studentom prawa
przede wszystkim pierwszego roku, władającym już dostatecznie ję ­
zykiem angielskim, w dalszej edukacji prawniczej i językowej.
W szczególności może ułatwić edukację kom paratystyczną, uczest­
nictwo w kursach prawa obcego i stworzyć solidne podstawy
poprawnego używania terminologii prawniczej, przyjętej w polskim
1 europejskim prawie, a wymaganej w specjalistycznych dyskursach
prawniczych, w których konieczny jest język angielski.
Od I maja 2004 roku polscy studenci prawa, a także innych kierun­
ków, które w programie mają przedmioty prawnicze, o wiele częściej
komunikują się z cudzoziemcami i czytają teksty angielskojęzyczne.
Rozmawiają o prawie polskim, anglosaskim, kontynentalnym i wspól­
notowym.
Nie sposób współpracować z prawnikami zagranicznymi, czy samo­
dzielnie obsługiwać zagranicznych klientów, bez starannego przygo­
towania do rozmów w języku angielskim. Profesjonalna rozmowa
z cudzoziemcem o zasadach zawierania umów, o ubezpieczeniach,
14 www.! c-xisN exis.f >1
“We live in the age of translation”
E. Cary, Comment fu m -it Irailnire?, Lille 1986
FOREWORD
We would like to deliver to our Readers an experimental bilingual
handbook introducing the knowledge of law. This book facilitates the
mastering of the basics of knowledge that is deeply rooted in the Polish
legal tradition, in Polish and in English language, and gives information
on many new legal phenomena that are taking place at the beginning of
the 21S1Century. European legal integration, economic globalisation and
the development of international law firms that support multicultural
environments require lawyers to overcome language barriers. A sine
qua non condition is the ability to communicate in English.
We believe that mastering elementary legal concepts applied in
Poland in the context of propaedeutical bilingual lecture can
effectively help Polish law students, especially first-year students who
are already sufficiently proficient in English, in their further legal and
linguistic education. In particular, it can facilitate comparative
education, participation in courses on foreign law and create a sound
foundation for the correct use of legal terminology accepted in Polish
and European law. This is required in specialised legal discourse, in
which the English language is.necessary.
Since 1 May 2004, Polish law students, as well as students of other
faculties that cover legal topics, have been communicating far more
frequently with foreigners and reading English language texts. They
have been talking about Polish, Anglo-Saxon, Continental and
Community law.
It is impossible to work with foreign lawyers or independently
provide services lo foreign clients without being well prepared for
discussions in English. We believe that a professional conversation
with foreigners on terms of agreements, insurance, companies, customs
15
 0 spółkach, o procedurach celnych, o prawie rynku kapitałowego, o po­
datkach będzie naszym zdaniem o wiele łatwiejsza, jeżeli polski praw­
nik postara się najpierw o solidne językowe przygotowanie z zakresu
podstawowej aparatury prawniczej w obu językach, a dopiero potem
sięgnie po specjalistyczne teksty prawnicze w języku angielskim.
Uważamy, że czytając równolegle prosty, prawniczy tekst polski
1 angielski, można skutecznie doskonalić znajomość języka obcego,
uczyć się mówić o polskim i obcym prawie po angielsku.
Pam iętać przy tym należy, że angielski język prawniczy wyrasta
z odm iennej tradycji prawa, co stwarza pewne dodatkowe problem y
dla tłum acza zw iązane z różnicam i w tradycyjnym rozum ieniu po-
'V(ęc‘“Wfaściwych odrębnym typom system ów prawa. Polisem ia ter­
minów prawniczych w jednym języku mnoży na każdym kroku pu­
łapki. A co dopiero w dwóch. W ystarczy spojrzeć na sam termin
„praw o” (law, right). Pow stają też problem y z innymi term inam i,
które mają odniesienie do hom ologicznych pojęć, lecz wpisują się
w odm ienne m echanizm y prawa; pewne pojęcia prawne w różnych
językach są w yrażane na różnym poziom ie ogólności. Ponadto ter­
m i n o lo g i a . praw nicza nieustannie ew oluuje. Jest często zabarw iona
ideologicznie jako refleks doktryn polityczno-praw nych; redefini­
cje pojęć zaś, zw iązane z dynam icznym i zm ianam i prawa, są na po­
rządku dziennym .
Przekład tekstów prawnych zaliczany jest do dyscypliny naukowej
zwanej juryslingwistyką, czyli lingwistyką prawniczą. Studiowanie
przekładów stanowi jeden ze skutecznych środków opanowywania
specjalistycznego języka obcego, pozwala bowiem uważnemu czytel­
nikowi na naturalne i łatwe porównywanie struktur, słownictwa, fra­
zeologii języka wyjściowego i języka docelowego.
W pracy przyjęliśmy generalną zasadę zachowania stałego związ­
ku z polską kulturą prawniczą oraz zasadę ekwiwalencji funkcjonal­
nej, niekiedy próbując zachować dosłowność. Naszym celem jest od­
danie w języku angielskim komunikatu prawnego w sposób zgodny
z normami, zwyczajami i polską rzeczywistością językową.
Propedeutyczny kurs prawa brytyjskiego czy amerykańskiego
w języku angielskim nie tworzyłby tylu wątpliwości, co nasza próba
16 w w w .I.exisN oxis.pl
procedures, capital market law and taxes will be much easier if the
Polish lawyer first has a sound language background on basic legal
solutions in both languages and then becomes acquainted with
specialised legal texts in English.
We believe that reading the Polish and English legal text
simultaneously can effectively improve knowledge of a foreign
language and leach the student to speak about Ihe Polish and foreign
law in English.
At the same lime, it should be remembered that the English legal
language stems from a different tradition of the law, which creates
specific additional problems for the translator, related to differences in
the traditional meaning o f terms that are typical for different legal
systems. Polysemies of legal terms in one language multiply traps at
every stage, to say nothing of two. It is enough to have a look at the
term “prawo" (law and right). Problems also arise with regard to terms
referring to homological concepts, but related lo different mechanisms
of the law; specific legal terms in various languages are expressed on
a different level of generality. Furthermore, legal terminology is
continuously evolving. It often has an ideological tinge, which is
a reflection of political and legal doctrines, while terms related to
dynamic changes in the law are being redefined every day.
The translation of legal lexis is classified into the scientific
discipline referred to as jurilinguistics, i.e. legal linguistics. Studying
translations is one of the effective methods o f mastering a specialised
foreign language, because it enables a careful reader to naturally and
easily compare structure, vocabulary and phraseology of the source
and target languages.
In our work, we have accepted a general principle of maintaining
a continuous relationship with the Polish legal culture and the principle
of functional equivalence, while sometimes we attempted lo maintain
literalness. Our objective was to communicate a legal message in English
language, in line with Polish standards, customs and language reality.
A propaedeutical course on British or American law in English
would not create as many doubts as our attempt to translate the
17
przekładu terminologii utrwalonej w polskiej doktrynie. Jednak o pol­
skim prawie coraz częściej mówimy nie tylko po polsku, ale i po an­
gielsku!
Książka może też skutecznie pomóc prawnikom zagranicznym,
którzy chcą poznać podstawy polskiej prawniczej aparatury pojęcio­
wej, oraz wielu cudzoziemcom studiującym i pracującym w Polsce,
jeśli uczą się języka polskiego, a ich profesje wymagają prowadzenia
rozmów zawierających wątki prawne.
Otwarcie polskiego rynku usług prawniczych dla prawników za­
granicznych jest faktem prawnym. Umożliwia to m.in. dyrektywa
z 1998 roku o ułatwieniu wykonywania zawodu adwokata w innym
państwie członkowskim aniżeli w tym, w którym nabyło się kwalifika­
cje do jego wykonywania, oraz ustawa z 2002 roku o świadczeniu
przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Polsce. Testy
umiejętności dla kandydatów ubiegających się w państwach Unii
o wpisy na listy adwokatów i radców odbywają się w języku narodo­
wym. W Polsce testy takie dla prawników z Unii Europejskiej prze­
prowadzane są po polsku (z prawa cywilnego i z dziedziny wybranej
z listy).
Do podręcznika warto też zajrzeć, jeśli wybierają się Państwo do
pracy poza Polską, na staże, stypendia, praktyki zagraniczne.
Otwarcie edukacyjne Polski stanowi wyzwanie dla systemu kształ­
cenia prawników. Wykłady angielskojęzyczne w polskich uczelniach,
na studiach prawniczych, to nieuchronna i bliska przyszłość także dla­
tego, że zapewne coraz częściej gościć będziemy wykładowców i stu­
dentów ze świata.
Podręcznik może być wykorzystywany dodatkowo na studiach
prawniczych i administracyjnych w ramach „Wstępu do prawoznaw-
stwa” - jednak z uwagi na bardzo wyraźne ograniczenie zakresu ma­
teriału nie będzie z całą pewnością źródłem wystarczającym, a jedy­
nie komplementarnym - a także podczas lektoratów językowych.
Może się przydać osobom przygotowu jącym się do egzaminu TOLES
(Test of Legal English Skills), który ocenia znajomość prawniczego
języka angielskiego.
18 w w w . i, is Nk rx i s ,f>1
terminology that has become fixed in the Polish doctrine. However,
we are talking increasingly frequently about the Polish law, not only
in Polish, but also in English!
This handbook may also effectively help foreign lawyers, who
are willing to learn about the basics of Polish legal terms and
foreigners studying and working in Poland, if they are learning
Polish and their profession requires them to hold cotw e’'usl.';-''ns
about legal topics.
The opening of the Polish market of legal services to foreign
lawyers is a legal fact. This is possible as a result of, inter alia, the
directive of 1998 that facilitates practicing as an advocate in
a member state other than that in which the qualifications were
obtained lo practice this profession and the law of 2002 on the
provision of legal support in Poland by foreign lawyers. Aptitude
tests for candidates applying for being entered into lists of advocates
and legal counsellors in the EU member states are held in the national
languages. In Poland, such tests for lawyers from the European
Union are conducted in Polish (with regard to civil law and an area
selected from the list).
This handbook is also worth looking through if you are planning to
work outside Poland, on internships, scholarships and foreign work
experience.
The opening of Poland’s education is a challenge to the system for
educating lawyers. Lectures, in English at law faculties at Polish
universities are the inevitable and near future, moreover lecturers and
students from all over the world will certainly be visiting Poland more
frequently.
This handbook may be additionally used at law and administration
studies, as a part of “The introduction to law”, but because of its
clearly limited range of material, it would not be a sufficient, but
purely a complementary source. It can be also used at foreign
language courses. It can be useful for people preparing for TOLES
(Test of Legal English Skills), which assesses the knowledge of legal
English.
19
 Bardzo prosimy o uwagi na temat tekstu, jego tłumaczenia, suge­ We would welcome any comments on the text or its translation, as
stie dotyczące zakresu przedmiotowego pracy. W szystkie dokładnie well as suggestions regarding the range of topics covered, which will
rozważymy, przygotowując ewentualnie kolejne wydanie, i z góry za be carefully analysed in the preparation of a potential next edition. We
nie bardzo dziękujemy. would like to thank you For your comments in advance.
 1 1..m m u -
Część pierwsza
WSTĘP DO PRAWA
Rozdziaf I
FUNKCJE PRAWA
1. Normy społeczne
a normy prawne
Życie społeczne jest organizowane, porządkowane i kontrolowane
przez różne normy postępowania, takie jak: normy moralne, obycza­
jowe, religijne, estetyczne, techniczne, polityczne, normy różnorod­
nych organizacji (np. partii politycznych, stowarzyszeń, organizacji
międzynarodowych), oraz przez normy prawne (prawo).
Każda norm a postępow ania to dyrektywa skierowana do określo­
nego podmiotu (adresata), nakazująca albo zakazująca zachowywać się
w wyznaczony sposób w określonych bliżej albo w każdych okoliczno­
ściach (np. nie zabijaj człowieka, płać podatki, bądź uprzejmy, pomagaj
słabszym). Adresat normy realizuje ją albo nie, przestrzega albo lamie.
Norma zawiera wzorzec zachowania, do którego należy się dostosować.
Niektóre normy zawierają nakazy optymalizacyjne, tj. nakazują
urzeczywistnienie określonego w nich stanu rzeczy w możliwie wyso­
kim stopniu (np. nakaz urzeczywistniania w państwie zasady spra­
wiedliwości społecznej). Takie normy mogą być realizowane w więk­
szym lub mniejszym stopniu.
N orm y praw ne tym się różnią od innych norm społecznych, że
są dyrektywami, które organizują, porządkują i kontrolują życie spo­
łeczne z woli władzy publicznej, tj. z woli władzy państwa albo
państw. Są tworzone, stosowane i ich realizacja jest egzekwowana
przez organy państwa (państw).
22 w w w .i e x fs N e x is .p i
Part one
INTRODUCTION TO LAW
Chapter I
THE FUNCTIONS OF LAW
1. Social standards
vs. legal norms
Social life is organised, governed and controlled by various norms
of conduct such as moral standards, customs, religious, aesthetic,
technical and political standards, by norms set by various institutions
(e.g. political parties, associations and international organisations) and
by legal norms (the law).
Every norm o f con d uct constitutes a directive targeted at
a specific entity (addressee), ordering or preventing certain behaviour
under specific or all circumstances (e.g. do not kill people, pay taxes,
be polite or help weaker people). The addressee of such a norm of
conduct either implements it or not, obeys or breaks it. The norm
contains a model of behaviour that should be observed.
Some norms include optimising orders, i.e. they impose the
enforcement of a status that they define to the maximum possible
extent (e.g. the order to enforce the principle of social justice in the
state). Such norms can be enforced to a greater or lesser degree.
Legal norm s differ from social norms whereby legal norms are
directives that organise, direct and control social life through the will
ol the public authorities i.e. the will of the authorities of the stale or
states. They are created, applied and enforced by the authorities of the
state (states).
23
 Odwołanie się do państwa jako normodawcy i gwaranta skutecz­
ności norm z uwagi na możliwość legalnego posłużenia się aparatem
przymusu pozwala dość precyzyjnie wyznaczyć granicę między nor­
mami prawnymi a innymi normami społecznymi i usunąć niepew­
ność, co jest prawem obowiązującym, a co nie.
Stosunki społeczne regulowane przez normy prawne nazywa się
stosunkam i prawnymi. Fakty, z którymi prawo wiąże konsekwencje
w swoich normach, to fakty prawne.
Centralna pozycja prawa wśród różnych typów norm jest oparta na
bardzo złożonych powiązaniach prawa z innymi systemami regulacji
życia społecznego. Inne normy w rozmaity sposób nakładają się na
konstrukcję życia społecznego zbudowaną na podstawie norm praw­
nych; przenikają je, wzmacniają, wspierają, uzupełniają, ale też mogą
z prawem konkurować i osłabiać jego działanie.
Szczególnie silne związki zachodzą między normami moralnymi
a normami prawnymi. N orm y m oralne są dyrektywami postępowa-
„ .:..,Msedług kategorii „dobra” i „zła” . „Dobro” i „zło” jest różnie rozu­
miane w różnych kulturach, czasach i okolicznościach, a relacje m ię­
dzy prawem a moralnością stanowią od stuleci wciąż dyskusyjne za­
gadnienie filozofii o fundamentalnym znaczeniu praktycznym.
Tym, co wyraźnie odróżnia normy prawne od innych społecznie do­
niosłych norm (np. moralnych), są ściśle formalne kryteria, na podstawie
których organy państwa i inne podmioty uznają te normy za obowiązu­
jące, realizują je oraz stosują w określonym czasie, przestrzeni i w odnie­
sieniu do określonych podmiotów, dysponując przy tym aparatem wy­
miaru sprawiedliwości i przymusu (np. policja, zakłady karne, komorni­
cy), oraz fakt „obsługiwania” systemu prawa od czasów starożytnych
przez profesjonalnie przygotowaną kadrę zawodowych prawników.
Prawo w każdym państwie i prawo obowiązujące w stosunkach mię­
dzy państwami samo wyznacza formalne kryteria swojego obowiązywa­
nia. Przyjmuje się, że w zasadzie każdy podmiot ma obowiązek przestrze­
gania i realizowania prawa formalnie obowiązującego, nawet jeśli osobi­
ście nie aprobuje jego treści, uważa je za niesprawiedliwe czy niesłuszne.
Legalistyczna postawa społeczeństwa pozwala na utrzym ywanie
ładu i porządku społecznych struktur organizacyjnych stwarzanych
24 www, 1ex i s N ex i s ,p I
Because ol the possibility to legally use the mechanism of coercion,
the reference to the state as the authority that sets norms and the guarantor
ol their effectiveness allows for a reasonably precise definition of the
borderline between legal norms and social norms, and the elimination of
uncertainty as lo what is the applicable law and what is not.
Social relationships governed by legal norms are referred to as
legal relationships. Facts that have consequences in their norms are
referred to as legal facts.
The central position of the law among various types of norms is
based on highly complex relationships between the law and other
systems that govern social life. Other norms are superimposed in
a variety of ways on the structure of social life based on legal norms;
they penetrate, reinforce, support and supplement il, but they can also
compete and weaken the influence of the law.
Particularly strong relationships exist between moral and legal
norms. Moral standards are behavioural directives based on the
category of “good” and “evil”. The concept of “good” and “evil” is
understood differently in different cultures, times and circumstances, and
the relationship between the law and morality continues to be
a philosophical discussion point of fundamentally practical significance.
The obvious differences between legal norms and olher socially
significant (e.g. moral) norms are strictly formal criteria according to
which stale authorities and other entities recognise these norms as
binding, implement them and apply them at a specific time and place
with respect to the specific entities, using the administration of justice
and mechanisms of coercion (e.g. police, prisons and bailiffs) for this
purpose, as well as the fact that the legal system has been “managed”
for ages by professionally qualified lawyers.
The law in every state and the law that applies in relations between
slates itself defines the formal criteria of its applicability. It is assumed
that in principle every entity is obliged lo observe and apply the
formally applicable law, even if it personally does not accept the
content of this law or considers it unfair or unjust.
Hie legalistic attitude of society allows for the maintenance of the
order and harmony of the structures of social organisations that are
25
H l^ n
przez normy prawne. Prawo powinno bowiem zapewniać przewidy­
walność zachowań podmiotów wchodzących w relacje między sobą
oraz stwarzać drogi rozstrzygania konfliktów, jeśli do nich dochodzi.
Praw o w e w n ę trz n e każdego państwa ma charakter przymusowy
i w zasadzie terytorialny. Każdy obywatel podlega prawu swojego
państwa, niezależnie od miejsca pobytu. Cudzoziemcy także podlega­
ją prawu państwa pobytu. Nie zwalnia to ich oczywiście z obowiązku
jednoczesnego przestrzegania swojego prawa ojczystego. Terytorial-
ność prawa wewnętrznego - z uwagi na zjawiska takie jak np.: inter­
nacjonalizacja prawa oraz regionalna globalizacja prawa w Unii Euro­
pejskiej - wymaga obecnie nowego przemyślenia.
Prawo m ięd zyn arod ow e tradycyjnie nakładało obowiązki na
państwa i niektóre organizacje międzynarodowe. Jednak obecnie,
z woli konstytucji, w wielu państwach normy prawa międzynarodo­
wego są włączane do prawa wewnętrznego i wówczas także regulują
wprost zachowania obywateli konkretnych państw i ich organizacji.
Trwałość, stałość, ciągłość, normalizacja, przewidywalność zacho­
wań społecznych to cele prawa. Prawo powinno zapewniać lad w re­
lacjach społecznych, gospodarczych, politycznych, określać ramy ak­
tywności podmiotów prawa, ochraniać podstawowe wartości w życiu
społeczeństw (życie, bezpieczeństwo, zdrowie, wolność, własność),
gwarantować sprawiedliwość wyrównawczą (odpłacanie odpowied­
nim dobrem za dobro i koniecznym ziem za zło) oraz tworzyć sku­
teczne procedury legalnego rozwiązywania konfliktów społecznych
(mediacja, arbitraż, sąd).
Prawo powinno być sprawiedliwe. Arystoteles wyróżnił obok spra­
wiedliwości wyrównawczej, opartej za zasadzie zapłaty, także .sprawied­
liwość rozdzielczą, opartą na formule rozdziału dóbr przy zachowaniu
jednakowego traktowania ludzi mających te sanie istotne cechy.
Zauważmy, że choć zmieniają się epoki, ustroje, mijają setki, a na­
wet tysiące lat, to jednak pewne zasady prawa (normy o szczegól­
nym znaczeniu) są stabilne i trwają przez wieki (np. zasada dom nie­
mania niewinności, zasada pacta sunt servanda, zasada kontradykto-
ryjności procesu sądowego), choć oczywiście mogą być w praktyce
różnie interpretowane i realizowane.
26 w w w .! (-'XisNexis.pi
established by the legał norms. This is because the law should ensure
predictability of the behaviour of entities entering into mutual
relationships, as well as creating ways of settling disputes if these occur.
D om estic law of each state is of an obligatory and, in principle,
territorial nature. Every citizen is subject to the law of his/her slate,
irrespective of the place of slay. Foreigners are also subject to the law
of the country of slay. They are obviously not exempt from the duly to
observe the law o f their home country. Because of phenomena such as
the internationalisation of law and the regional globalisation of law of
the European Union, the territorial nature of domestic law-#y''c'--My
requires reconsideration.
International law traditionally used to impose duties on states and
certain international institutions. Currently, however, in many
countries, international legal norms are incorporated into the domestic
law by the constitution and in such a case, they also directly govern the
behaviour of the citizens of specific countries and their organisations.
The objectives of the law are the durability, stability, continuity,
standardisation and predictability o f social behaviour. The law should
ensure order in social, business and political relationships, define the
framework o f activities of the subjects o f the law, protect the
fundamental values of social life (life, security, health, freedom and
ownership), guarantee compensatory justice (compensation o f good
with the appropriate good and evil with the necessary evil) and
establish effective procedures for the legal settlement o f social
disputes (mediation, arbitration and court).
Law should be just. Apart from compensatory justice based on ihe
principle o f rewards, Aristotle distinguished distributive justice, which
is based on the formula of the distribution of goods, while maintaining
an identical treatment o f people with the same key features.
Jl should be pointed out that irrespective o f the changing times and
regimes, as well as the passage of hundreds and even thousands of
years, certain principles o f law (norms o f particular significance)
have remained stable and have lasted for ages (e.g. presumption of
innocence, the principle o f pacta sunt servanda and the principle of
the adversary trial system), although in practice their interpretation
and enforcement can obviously vary.
27
 Podobnie jest z wieloma stałymi instytucjami prawnymi (np. in­
stytucja małżeństwa, spadku, własności, służebności). Jest po prostu
tak, że są pewne doniosłe społecznie stosunki zawsze regulowane
przez normy prawne. Ich ramy, główne idee, są stabilne, względnie
niezależne od czasu i przestrzeni. W tym sensie trwałość prawa jest je ­
go cechą konstytutywną. Prawnicy dzięki wieloletniej edukacji, także
z zakresu historii, „widzą” prawo przez pryzmat (filtr) owych trwa­
łych zasad i instytucji.
W łaściwością prawa są jednocześnie permanentne zmiany jego
treści. Nieustannie stanowione są nowe przepisy, a organy stosujące
prawo wciąż je interpretują. Ilość zmian tworzy często wrażenie cha­
osu nie do opanowania, jednak prawnicy zmiany te postrzegają
zawsze przez filtr owej profesjonalnej percepcji. Filtr jest współ­
kształtowany przez wiedzę o trwałych zasadach i instytucjach. Dzia­
ła dzięki konkretnym umiejętnościom warsztatowym prawników, co
pozwala na wyodrębnienie z mnogości przepisów istoty rozwiązań
prawnych.
Prawodawcy nie tylko wciąż „obudowują” przepisami stare insty­
tucje, ale też wprowadzają do prawa zupełnie nowe zasady i nowe in­
stytucje prawne, nieznane poprzednim pokoleniom. Prawo musi adap­
tować się do zmian w otoczeniu społecznym, politycznym, gospodar­
czym; często też inicjuje zmiany w otoczeniu. Tworzenie nowych
rozwiązań w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym to po­
tężne narzędzie w rękach państwa (państw).
2. Wieloaspektowość prawa
2.1. Aspekt językowy prawa
Norma postępowania (a więc i prawna) ma swój aspekt językowy.
Jest w yp ow ied zią językow ą, której celem pragmatycznym jest wy­
warcie wpływu na zachowania ludzi. Normy nie są zdaniami w sensie
logicznym. Nie można im przypisać kryterium prawdy albo fałszu, ja ­
ko że nie opisują one rzeczywistości. O normach orzekamy natomiast,
że są obowiązujące, albo że nie obowiązują.
Norma prawna jest wypowiedzią językow ą komunikującą adresa­
towi, jakie ma powinności i jako taka może być wyrażona przez pra­
wodawcę na wiele sposobów. Może być regułą zwyczajową uznawa-
28 w w w . S.ex isN e x i s .f >I
The same applies to several permanent legal institutions (e.g. the
institution of marriage, inheritance, ownership or easement). Simply
put, certain relationships of special social importance are always
regulated by legal norms. Their frameworks and key ideas remain stable
and relatively independent of time and place. In this sense, the durability
of the law represents its essential feature. Because of their many years
of education, which includes history, lawyers “view” the law through
the perspective (filter) of these durable principles and institutions.
At the same lime, the continuous changes to its content are the
features of the law. New regulations are constantly being established,
while authorities that apply the law are still interpreting them. The
number of changes often gives an impression of being uncontrollable
chaos, but lawyers always see these changes through the filter of this
professional perception. This filter is co-developed by the knowledge of
the durable principles and institutions, and operates as a result of the
specific practical skills of the lawyers, which allows for a separation of
the essence of the legal solutions from the plethora of regulations.
Legislators are not only still “rebuilding” old institutions, but are
also introducing completely new principles and new legal institutions
to the law, which were unknown by previous generation,s. The law
needs to adapt to changes in the social, political and economic
environment; it frequently initiates changes in the environment. The
development of new solutions in social, economic and political life is
a powerful tool in the hands of the state (states).
2. Multifaceted nature of the law
2.1. Linguistic aspect of the law
A norm of conduct (and thus, also a legal norm) has its linguistic
dimension. It is a linguistic sta tem en t, the pragmatic objective of
which is to influence the behaviour of people. Norms are not sentences in
the logical sense. They cannot be assigned a criterion of truth or falseness,
because they do not describe reality. On the other hand, however, we can
say that norms are applicable or that they are not applicable.
A legal norm is a linguistic statement that communicates duties to
its addressee and as such, can be expressed by the legislator in many
ways. A legal norm may be a customary rule recognised by the
29
-mummi...
 'SWFPWip
ną przez prawodawcę, ale niepisaną, i powtarzaną ustnie; może być
sformułowana w przepisach prawa; może być zawarta w treści orze­
czenia precedensowego sądu; może być zawarta w umowie.
Wypowiedzi językowe, a więc i normy prawne, są poddawane in­
terpretacji z wykorzystaniem wiedzy o języku i wiedzy z zakresu lo­
giki. Interpretacja tekstów prawnych oparta jest na specyficznych za­
sadach i regułach oraz różni się oczywiście od interpretacji innych
tekstów (np. literackich) pod wieloma względami. Przede wszystkim
służy praktyce prawniczej, a więc ma realne, wymierne społeczne
znaczenie. Językowa i logiczna wykładnia tekstów prawnych jest wy­
rażana w orzecznictwie sądów i organów administracji oraz w tek­
stach doktryny prawniczej.
Doktrynalna, logiczno-językowa refleksja nad prawem prowadzo­
na jest w ramach nauk dogm atycznopraw nych, tj. szczegółowych
nauk prawnych zajmujących się interpretowaniem, komentowaniem
i ocenianiem norm poszczególnych gałęzi prawa (np. prawa cywilne­
go, prawa karnego, prawa administracyjnego).
2.2. Aspekt realny prawa
Byt norm prawnych nie wyczerpuje się wyłącznie w płaszczyźnie
językowej. Ich celem jest przecież wywarcie realnego wpływu na ludzi.
Teksty prawne interpretujemy zgodnie z kulturowo przyjętymi zasada­
mi wykładni, ale ich doniosłość społeczna jest przecież inna niż tekstów
literackich. Poprzez związanie z państwem i jego realnie działającymi
instytucjami stają się one wyznacznikami zachowań w rzeczywistości
społecznej, kreatorami faktów i stosunków prawnych. Normy oddzia­
łują na motywacje ludzi, zawierają informacje mające bezpośredni
wpływ na podejmowane decyzje.
Prawo jest więc też pozajęzylcowym faktem sp ołeczn ym , ma
swój aspekt realny. Działanie prawa można obserwować i badać z wy­
korzystaniem metod socjologii (socjologii prawa) i psychologii (psy­
chologii prawa), rejestrując zarówno pewne uniwersalne prawidłowo­
ści (np. tworzenia, interpretowania, przestrzegania, stosowania pra­
wa), jak i konkretne, jednostkowe fakty prawne. Rozważania ogólne
prowadzi też teoria prawa.
30 w w w . ! e x is N e x is .p l
legislator, but which is unwritten and repeated orally; it can be defined
in legal regulations; it can be included in the content of a precedent
decision or it may be contained in a contract.
Linguistic statements, and therefore, also legal norms, are subject
to in te r p r e ta tio n using know ledge about the language and
knowledge of logic. The interpretation of legal texts is based on
specific principles and rules, and it obviously differs from the
interpretation of other texts (e.g. literary texts). First o f all, it is used
in legal practice, and hence has an actual, quantifiable meaning. The
linguistic and logical interpretation of legal texts is expressed in the
decisions of courts and administrative bodies, as well as in the texts on
the doctrine of the law.
The doctrinal, logical and linguistic analysis of the law is
conducted within the framework of d ogm atic jurisprudence, i.e.
detailed jurisprudence on the interpretation, com m entary and
evaluation of individual branches of the law (e.g. civil law, criminal
law or administrative law).
2.2. Practical aspect of the law
The existence of legal norms does not end within the linguistic
dimension. After all, the purpose of these legal norms is to exert an
actual influence on people. Legal texts are interpreted in accordance
with the culturally accepted principles of interpretation, but their social
significance is, after all, different to that of literary texts. Through the
association with the slate and its actually operating institutions, they
become the determinant of behaviour in social reality, the creators of
facts and legal relationships. Norms influence the reasoning of people
and contain the information that directly influences the decisions that
are made.
Thus, the law is also an extra-linguistic social fact, with its own
realistic dimension. The actions of that law can be observed and
analysed using sociological m ethods (sociology o f law) and
psychology (psychology of law), by recording certain universal
regularities (e.g. the establishment, interpretation, observance and
application of the law) as well as specific individual legal facts. The
theory of law is also involved in general studies.
31
 2.3. Aspekt aksjologiczny prawa
Prawo gwarantujące lad i sprawiedliwość stanowi istotną w artość
w życiu społecznym. Normy prawne chronić powinny istotne warto­
ści, zarówno te, które można uznać za powszechne (np. życie, wol­
ność, godność człowieka), jak i te, które są istotne w danym kręgu
kulturowym (np. inne w państwach Europy, inne w państwach m uzuł­
mańskich). Od czasów starożytnych rozwija się filozoficzna (filozofia
prawa) i etyczna refleksja nad prawem. Prawo ma więc także aspekt
aksjologiczny.
2.4. Aspekt ekonomiczny prawa
Przed ponad 100 laty O.W. Holmes, przedstawiciel realizmu am e­
rykańskiego, pisał: „Dla racjonalnej nauki prawa staranny (sumienny)
interpretator przepisów może być człowiekiem teraźniejszości, ale
człowiek przyszłości to statystyk i mistrz ekonomii”. W latach sie­
demdziesiątych ubiegłego wieku R.A. Posner opublikował funda­
mentalną pracę „Economic Analysis of Law” .
Od tego czasu dynamicznie rozwija się ekonomiczna analiza pra­
wa, zajmująca się badaniem prawa oraz opisem jego instytucji i zja­
wisk w nim zachodzących z punktu widzenia ekonomii i z wykorzy­
staniem narzędzi właściwych dla tej nauki. Głównym postulatem ana­
lizy ekonomicznej jest, aby prawo było efektywne ekonomicznie.
Analizy efektywności prowadzi się w odniesieniu do instytucji róż­
nych gałęzi prawa prywatnego i publicznego.
Prawnik w praktyce zajmuje się wszystkimi aspektami prawa, nor­
my prawne postrzega jako wypowiedzi językowe, realnie działające
i wyrażające określone wartości. Musi zatem dysponować w szerokim
zakresie warsztatem poznawczym i badawczym językoznawcy, logi­
ka, socjologa, psychologa, filozofa, etyka, ekonomisty. Powinien być
nastawiony na rozwiązywanie konkretnych problemów i mozolne po­
szukiwanie sprawiedliwości.
3. Filozoficzne podstawy
pojmowania prawa
Filozofia prawa nie jest więc, wbrew pozorom, odległa od prakty­
ki prawniczej. Każdy doświadczony prawnik, począwszy od sędziego
32 w w w , I. ex is N <:,x is .p I
2.3. Axiological aspect of the law
The law that guarantees order and justice constitutes a significant
value in social life. Legal norms should protect significant values,
including those that can be recognised as universal (e.g. life, freedom
and human dignity), as well as those, which are important in a given
cultural circle (e.g. differing in European countries and Islamic
countries). Philosophical (philosophy o f law) and ethical reflection
about law has been developing since ancient times. Therefore, the law
also has an axiological dimension.
2.4. Economic aspect of the law
More than one hundred years ago, O.W. Holmes, a representative
of American realism wrote, “For the rational study of the law the black
letter man may be the man of the present, but the man o f the future is
the man of statistics and the master of economics”. In the 1970s, R.A.
Posner published a fundamental docum ent entitled “Economic
Analysis of Law”.
Since then, the economic analysis of law has been developing
rapidly, focusing on the study of law and the description of its
institutions and facts from the point of view of economics, using tools
that are appropriate lo such studies. The main postulate of the
economic analysis of law was Ihe economic effectiveness of law. The
analysis of effectiveness is conducted for institutions from different
branches of private and public law.
In practice, a lawyer deals with all dimensions of the law and
views legal norms as linguistic statements having a real influence and
expressing specific values. Therefore, the lawyer needs a wide
range of cognitive and investigative skills of a linguist, logician,
sociologist, psychologist, philosopher, ethicist and economist. He
should be focused on addressing specific issues and arduous quest for
justice.
3. Philosophical basis
for understanding the law
The philosophy of law is not, therefore, distant from legal practice.
Every experienced lawyer, from a judge who applies (he law, e.g. in
33
lull—illi
stosującego prawo, np. w sprawie gospodarczej, poprzez adwokata
negocjującego kontrakt, aż po legislatora piszącego projekt ustawy,
ma swoje własne, wewnętrzne przekonania o cechach i właściwo­
ściach prawa. W yrażając opinie i podejm ując decyzje, działa
z uwzględnieniem wielu reguł wewnętrznej kultury prawnej, w tym na
podstawie przyjętych założeń o naturze i funkcjach prawa. Stanowią
one specjalny Filtr percepcyjny, przez który „przedostają się” informa­
cje o Faktach i przepisach prawnych.
3.1. Koncepcje prawa natury
Historycznie najstarsze i po dzień dzisiejszy żywe są koncepcje
prawa natury. Opierają się na tezie, że prawo natury jest niezależne od
czasu, przestrzeni i woli ludzi. Jest założone w porządku świata, ist­
nieje obiektywnie, jest niezmienne. Człowiek podlega normom prawa
natury, ale ich nie tworzy. Źródłem prawa natury jest - w różnych
koncepcjach - społeczeństwo, człowiek, autorytet absolutny, Bóg.
Prawo natury jest wzorcem dla prawa tworzonego przez państwo.
Prawodawca powinien odkryw ać prawa natury i tworzyć na tej
podstawie słuszne, sprawiedliwe prawo pozytywne. Koncepcje prawa
natury są bardzo zróżnicowane, mają wersje religijne i laickie, tj. upa­
trują źródeł norm w istotach nadprzyrodzonych albo w naturze czło­
wieka i społeczeństwa. W spółcześnie Formułowane są także koncep­
cje prawa natury o zmiennej treści.
3.2. Pozytywizm prawniczy
W początkach XXI wieku najbardziej wpływowym kierunkiem
w myśleniu o prawie w Europie jest nadal pozytywizm prawniczy.
Ukształtował się w XIX wieku i nawiązywał do tez pozytywizmu Fi­
lozoficznego. Pozytywizm prawniczy opiera się na tezie, że prawo
jest wytworem władczej działalności organów prawotwórczych pań­
stwa i obowiązuje niezależnie od tego, czy jest oceniane jako spra­
wiedliwe i moralne.
Prawo jest systemem norm niezależnym od moralności. W kon­
kretnym państwie tworzy system norm ogólnych, wyrażających w o lę
su w eren n ego praw odaw cy. Normy te są zabezpieczone przez moż­
liwość użycia aparatu przymusu państwa. Organy stosujące prawo
(sądy, administracja) wykonują wolę racjonalnego prawodawcy, po-
34 w w w J .e x is N e x is .p l
a business case, through an advocate negotiating a contract, to
a legislator drawing up a bill, has his own internal convictions about
the Features and properties oF the law. The expression oF opinions and
decision-making takes into consideration many rules of the domestic
legal culture, including the accepted assumptions on the in tu it md
Functions oF the law. They constitute a special Filter oF perccpiu i| ilial
“lets in” information about legal Facts and regulations.
3.1. Concepts of natural law
The concepts oF natural law have the longest history and are still
alive. They are based on the premise that natural law is independent oF
lime, place and the will oF people. It is assumed in the world order; it
exists objectively and is invariable. A human being is subject to Ihe
principles of natural law, but does not create them. In various theories,
sources of natural law include society, man, the absolute authority, God.
Natural law is a model for the law that is developed by the state.
The legislator should discover th e natural laws and, based on these,
develop just and fair positive law. The concepts o f natural law are
highly differentiated, they have religious and secular versions, i.e.
sources ol norms are traced back to supernatural beings or to the
nature of man and society. Concepts of natural law with variable
content are also being developed today.
3.2. Legal positivism
Legal positivism has been the most influential trend of thought
since the beginning of the 2 Ist Century in Europe. It was developed in
I9lh Century and referred to arguments From philosophical positivism.
Legal positivism is based on the argument that the law is a creation oF
the governing activities oF law-making authorities oF the state and is
applicable irrespective oF whether it is recognised as Fair and moral or
not.
The law is a system of norms that are independent oF morality. It
Forms a system of general norms expressing the will of a sovereign
legislator in a given stale. These norms are secured by the ability oF
(he state to use mechanisms of coercion. The authorities that apply the
law (courts and administration) exercise the will o f the rational
35
dejmując decyzje indywidualne i konkretne na podstawie norm praw­
nych generalnych i abstrakcyjnych. Działają na podstawie wytworzo­
nego przez prawodawcę prawa.
Obecnie, choć pozytywizm pozostaje głównym prądem w myśle­
niu o prawie, wiele z jego XIX-wiecznych tez uległo modyfikacji.
Przede wszystkim zauważa się, że rzeczywista rola organów stosują­
cych prawo jest dużo większa, niż sądzili pozytywiści w XIX wieku.
Rozstrzygnięcie sprawy przez organ stosujący prawo (np. sąd) nie
polega na „mechanicznym” dedukowaniu konkretnych następstw
z przesłanek, jakimi są ogólne normy, ale na odnalezieniu optym alne­
go rozwiązania uzasadnionego przez stosowane normy prawne, wyra­
żane przez nie wartości i reguły poprawności rozumowań prawni­
czych. Prawo stosowane w praktyce wymaga wielu zabiegów inter­
pretacyjnych i argumentacyjnych.
Organ stosujący ogólne normy prawne wyraźnie współkształtuje
prawo, ustala bowiem ostateczną treść obowiązującej normy postępo­
wania dla potrzeb konkretnego rozstrzygnięcia. Powinność prawna,
jej granice, zarówno na etapie stanowienia, jak i stosowania prawa,
jest przedmiotem dyskursu i argumentacji. To, co nazywamy prawem,
stanowi pewną całość, na którą składają się teksty prawne oraz ich in­
terpretacja dokonywana przez sądy.
Herbert L.A. Hart, przedstawiciel tzw. miękkiego pozytywizmu,
zauważył, że prawo składa się nie tylko z reguł, które nakładają bez­
pośrednio obowiązki na adresatów norm (nazwał je regułam i pier­
w otnym i), ale także z reguł w tórnych, które odnoszą się do reguł
pierwotnych. Są to reguły określające kompetencje do rozstrzygania
sporów prawnych, reguły stanowienia i zmiany prawa oraz reguły
uznawania norm za normy prawne. Te pierwsze powinny być prze­
strzegane przez obywateli, te drugie - akceptowane jako publiczne
standardy przejawiające się w zachowaniach sędziów i urzędników.
3.3. Realizm prawniczy
W XX wieku duże znaczenie, zwłaszcza w nauce amerykańskiej,
uzyskały realistyczne koncepcje prawa. Prawo jest jedną z wielu in­
stytucji działających w społeczeństwie i jako takie powinno być po­
znawane. Należy badać praktykę prawną i jej prawidłowości, pra-
36 w w w .l e x is N e x is .p t
legislator when making individual and specific decisions based on
general and abstract legal norms. They operate on the basis of the law
that is created by the legislator.
Today, although positivism remains the main train of thought on
law, many of its 19lh Century arguments have been modified.
Primarily, the actual role of the authorities that apply the law is far
more important than the positivists of the I9,h Century believed.
The resolution of a case by an authority that applies the law (e.g.
a court) is not based on the “mechanical” deduction of specific
consequences based on guidelines, being the general norms, but on the
identification of an optimal solution that is justified by the legal norms
that are applied, the values expressed by these norms and the rules of
correctness in legal reasoning. Law applied in practice requires many
interpretation and argumentation endeavours.
An authority that applies the general legal norms clearly co-
develops the law, since it defines the final content of an applicable
norm of conduct for the purposes of a specific decision. Legal duties,
their limits at the stage oflaw -m aking, as well as the application of the
law are the subjects of discourse and argumentation. What we call law
is a certain whole, composed of legal texts and their interpretation by
the courts.
Herbert L.A. Hart, representative of the so-called soft positivism,
pointed out that law does not only consist of rules that directly impose
obligations on their addressees (he called them primary rules), but
also of secondary rules that refer to primary rules. These are rules
that define the competence for settling legal disputes, how primary
rules are formed and modified, and the principles for recognising
norms as legal rules. The former should be obeyed by the citizens and
Ihe latter should be accepted as public norms that are demonstrated in
the behaviour of judges and officials.
3.3. Legal realism
Realistic concepts of the law became especially important in the
20lh Century, in particular in American science. Law is one of many
institutions operating within society and as such should be studied.
Legal practice and its regularities, as well as the law that actually
37
 . ■JJIIRHRi^if
wo realnie kształtujące przesłanki decyzji sądów, a nie „prawo
w książkach”, opisywać rzeczywiste uwarunkowania zachowań le­
gislatorów, sędziów i urzędników państwowych. Zachowania te bada
się z wykorzystaniem metod empirycznych, użyteczne są więc narzę­
dzia socjologii i psychologii.
Te przykładowo wymienione nurty filozofii prawa kształtują po­
glądy prawników i mają istotne znaczenie w codziennej praktyce
prawniczej. Na przykład problem uniwersalności podstawowych praw
człowieka przekłada się na proste pytanie: czy pracownik firmy fran­
cuskiej może się domagać respektowania zakazu dyskrym inacji
w miejscu pracy, jeśli działa w kraju muzułmańskim? Zagadnienie su­
werennej woli prawodawcy wyrażonej w przepisach ustawy stawia
przed pozytywistycznie nastawionym sędzią problem dopuszczalno­
ści wydania orzeczenia na podstawie własnych wnioskowań w sytu­
acji ewidentnej luki w prawie. Realistycznie nastawiony prawnik
będzie skłonny interpretować prawo dynamicznie, uwzględniając
zmiany społeczne, i chętniej będzie odstępował od ustalonej w orzecz­
nictwie interpretacji, jeśli uzna, że zmiana wykładni lepiej będzie słu­
żyć sprawiedliwości społecznej.
4. Współczesne prawo w wielokulturowym,
politycznie zróżnicowanym świecie
Świat współczesny jest wyraźnie podzielony na „bogatą Północ”
i „biedne Południe”; na demokratyczny, obywatelski „Zachód” oraz
autokratyczny „W schód”.
Systemy polityczne, w ramach których stanowione, stosowane i re­
alizowane jest prawo, tworzą bogatą mozaikę rozwiązań, począwszy
od liberalnych, dem okratycznych państw prawa, respektują­
cych prawa człow ieka, po totalitarne reżim y z fasadow ym pra­
w em , w których człowiek nie jest podmiotem prawa, ale podporząd­
kowanym woluntarystycznemu władcy przedmiotem jego władzy.
Kultury prawne w różnych regionach świata pod wieloma wzglę­
dami różnią się od europejskiej, opartej na rzymskiej tradycji prawa,
na dorobku odrodzenia i oświecenia, a także na wnioskach z tragicz­
nych doświadczeń totalitaryzmów XX wieku.
38 w w w . L e x śs N t'X i s , f) i
influences court decisions, rather than “textbook ław” should be
examined, and the actual conditions of the behaviour of legislators,
judges and state officials should be described. This behaviour is
examined using empirical methods, and therefore tools of sociology
and psychology are useful.
These selected examples of the directions of the philosophy of law
influence the opinions oflaw yers and are o f a particular importance in
legal practice. For instance, the issue of the universal nature of basic
human rights is translated into a simple question: can an employee of
a French company demand that the prohibition of discrimination is
respected in the workplace when working in an Islamic country? The
issue of the sovereign will of the legislator that is expressed in the
provisions of the act poses the problem to a judge having a positivistic
approach of the acceptability of issuing a decision based on his/her
own reasoning in the event of an obvious gap in the law. A lawyer
having a realistic approach will be more inclined to interpret the law
dynamically, with consideration given to social changes and will be
more willing to abandon the interpretation defined in lines of the
judgment if he/she considers that a change in the interpretation would
better support social justice.
4. Contemporary law in a multicultural,
politically differentiated world
The modern world is clearly divided into the “rich North” and the
“poor South”; the democratic “West” and the autocratic “East”.
The political systems, under which the law is established, applied
and implemented, constitute a mosaic of solutions, from th e liberal,
d em ocratic sta te s of law th a t resp ect hum an rights to th e
totalitarian regim es w ith o sten ta tio u s law, in which man is not
the subject of the law, but being subordinated to a voluntaristic ruler,
he is the object of his authority.
In many respects, legal cultures in different regions of world vary
from that of Europe, which is based on the tradition of Roman law, the
achievements of the Renaissance and Enlightenment, as well as on the
conclusions from the tragic totalitarian experiences of the ?U,h
Century. _ ft
39
 Osadzona w tradycji Europy i Stanów Zjednoczonych koncepcja
d em ok ratyczn ego państw a praw nego, szanującego prawa czło­
wieka, własność i wolny rynek, nie jest powszechnie na świecie zako­
rzeniona, nawet nie jest powszechnie rozumiana i nie jest też po­
wszechnie realizowana.
W świecie współczesnym nie ma jednak kultur izolowanych. K aż­
da nosi ślady eklektyzmu, liczne zasady prawa „przenikają granice”.
Globalizacja gospodarcza powoduje, że państwa w swoich systemach
prawnych implementują obce wzorce regulacji.
Wiele dziedzin prawa internacjonalizuje się, p raw otw órstw o
„odrywa się” stopniowo od państw (np. unifikacja rynków finanso­
wych, m iędzynarodowe prawo gospodarcze), upowszechnia i standa­
ryzuje. Unia Europejska tworzy regulacje wspólne dla 27 krajów. We­
wnętrzne systemy prawa państw Europy otworzyły się i łączą się
w sieć, dzięki wspólnemu prawotwórstwu i bezpośredniemu stosowa­
niu prawa unijnego.
Osiągnięcia telekomunikacji, mediów, Internetu ułatwiają kontak­
ty ludzi i współpracę międzynarodową. Standardem są liczne stosun­
ki łączące wiele obszarów prawnych. W konsekwencji następuje też
odchodzenie od terytorialnej regionalizacji usług prawniczych. Wielu
prawników, świadcząc usługi, podąża w globalnej gospodarce i poli­
tyce za inwestorem, dyplomatą, handlowcem.
Globalne zagrożenia ekologiczne, terrorystyczne, nuklearne oży­
wiają koncepcje izolacji kultur i państw, a równocześnie wywołują
potrzebę tworzenia nowych jakościowo, wspólnych, skuteczniejszych
międzynarodowych rozwiązań prawnych, ograniczających niebezpie­
czeństwa.
Wiele dynamicznych zjawisk - o istotnym znaczeniu dla porząd­
ków prawnych - zachodzi wewnątrz państw. Na przykład coraz więcej
państw ma charakter wielonarodowy, wieloetniczny. Państwa jednona-
rodowe, takie jak Polska, to obecnie mniejszość. To rn.in. efekty migra­
cji na ogromną skalę. Współistnienie odmiennych kultur i systemów
wartości w obrębie jednego państwa stwarza w XXI wieku nowe pro­
blemy związane z tworzeniem i przestrzeganiem takiego prawa, które
byłoby aprobowane przez zróżnicowanych kulturowo adresatów.
40 w w w . i.ex is N e x is .p l
T he co n cep t of a d em ocratic sta te of law that respects human
rights, ownership and the free market that is inherent in the tradition
of Europe and the United States is not rooted world-wide, is not even
generally understood and is not generally implemented.
However, there are no isolated cultures in the modern world. Every
culture has traces of eclectism and many legal norm s “cross
borders” . Economic globalisation is resulting in states implementing
foreign models of regulation in their legal systems.
Many areas of law are becoming internationalised, law -m aking is
gradually “detaching itself” from states (e.g. unification of financial
markets and international business law), and becoming common and
standardised. The European Union creates common regulations for 27
countries. The domestic legal systems of the European states have
opened up and are unifying within a network, which is possible
through common law-making and the direct application of EU law.
The achievements in telecommunications, media and Ihe Interne!
facilitate contacts between people and international cooperation.
Numerous relationships combining many legal areas have become the
norm. Consequently, territorial regionalisation of legal services is being
abandoned. Many lawyers, when providing their services, follow an
investor, diplomat or a salesperson in the global economy and politics.
Global ecological, terrorist and nuclear threats are revitalising (lie
concept of cultural and state isolation, while simultaneously creating
a need to develop a new quality o f common, more effective
international legal solutions that reduce the dangers.
Many dynamic processes of crucial importance to legal orders are
taking place within the state. For instance, increasingly more countries
are becoming multinational and multi-ethnic. Single-nation countries,
such as Poland, are in the minority. This is an effect of large-scale
migration. The co-existence of differing cultures and value systems
within a single state is creating new problems in the 21st Century
related lo the development and observance of such a law as would be
approved by the culturally diversified addressees.
41
...
 Rozdział II
PRAWO STANOWIONE -
CIVIL LAW
1. Stanowienie prawa jako czynność
Współcześnie w kręgu państw Północy (Zachodu) dominują systemy
prawa ustawowego (stanowionego). Stanow ienie prawa to jednostron­
ny, władczy, konwencjonalny akt kompetentnego do prawotwórstwa
organu władzy publicznej (państwa, organów samorządu), w wyniku
którego powstaje obowiązujący tekst prawny (ustawa albo akt podusta-
wowy) wprowadzający now ość normatywną (nowe normy postępo­
wania) do konkretnego systemu prawa. Normy te są wyrażone w tech­
nicznych jednostkach tekstu prawnego, tj. w przepisach prawnych.
W spółcześnie stanowienie zdominowało prawotwórstwo, choć
występowało zawsze w dziejach prawa. Przypomnijmy sobie np.
rzymską Ustawę XII tablic czy Corpus Iuris Civilis Justyniana.
W XIX wieku, wraz z ustanowieniem w Europie wielu kodeksów i pi­
sanych konstytucji oraz wpływami doktryny pozytywizmu prawnicze­
go, nastąpił rozkwit prawa stanowionego.
Zasięg geograficzny kultury prawa stanowionego rozszerzał się
wraz ze wzrostem znaczenia Europy. Jednak nie tylko dobrow olna
recepcja, ale leż kolonizacja wpłynęły na przenikanie tej formy tw o­
rzenia prawa na inne kontynenty. Obecnie stanowienie dom inuje na
świecie, choć na ogół w spółistnieje z innymi formami powstawania
prawa.
Tworzenie prawa, a zwłaszcza aktów najwyższej rangi, przebiega
według ściśle określonych procedur. Konwencjonalny akt stanowienia
aktu poprzedza faza przygotowawcza. Procedury przygotowywania
projektów i samego aktu stanowienia konstytucji i ustaw są najprecy­
zyjniej unormowane.
Prawo stanowią jednoosobowe (np. minister) i kolegialne (np. rada
ministrów) organy prawodawcze. Projekt aktu prawodawczego przyj-
42 v v w w J.e x isN e x ts.p i
Chapter II
THE STATUTORY LAW -
CIVIL LAW
1. Law-making as an activity
Statutory law systems are prevalent today in the countries of the
North (West). Law-making is a unilateral, governing, conventional
act of public authorities (state and self-government authorities) lhal
are competent to establish the law, resulting in a binding legal text
(a law or a sub-law act), and introducing a n ew rule (new rules of
conduct) into the particular legal system. These rules are expressed in
technical units of legal text, i.e. legal regulations.
Modern law-making has dominated the development of the law,
although it has always existed in the history of the law. Let us refer,
for instance, to the Roman Law o f the Twelve Tables or Justinian’s
Corpus Iuris Civilis. The development of the statutory law could be
observed in the 19th Century, together with the establishment of many
codes and written constitutions, as well as under the influence of the
doctrine of legal positivism in Europe.
The geographical range of the culture of statutory law expanded,
especially with a growth in significance of Europe. However, it was
not only voluntary reception, but also colonisation that influenced the
migration of this form of law-making to other continents. Law-making
is currently prevalent worldwide, although it generally co-exists with
other forms of the establishment of the law.
Law-making, especially the most important legal instruments,
follows precisely defined procedures. A conventional act of law­
making is preceded by a preparatory phase. The procedures for
preparing bills and the act of developing constitutions and laws itself
are most precisely defined.
The law is established by single person (e.g. a minister) or
collective (e.g. a council of ministers) legislative bodies. A draft
43
mowany jest do rozpatrzenia przez kompetentny organ. Organ jednooso­
bowy, decydując się na ustanowienie prawa, podpisuje projekt i zarządza
jego ogłoszenie, W organach kolegialnych (np. parlamenty) proces sta­
nowienia prawa ma charakter złożony, składa się na ogół z kilku faz
(np. wniesienie projektu pod obrady, dyskusja, wnoszenie poprawek,
glosowanie, podpisanie w imieniu organu, zarządzenie ogłoszenia),
2. Akt prawodawczy jako wytwór
stanowienia prawa
A k t praw odaw czy (źród ło prawa) to w systemie prawa ustawo­
wego opatrzony specjalną nazwą (np. ustawa, rozporządzenie) tekst
organu władzy publicznej (np. parlamentu, rządu, ministra), wyrażo­
ny w postaci odpowiednio uporządkowanych przepisów prawnych,
elekt procesu stanowienia prawa. Przepisy praw ne są kierowane do
adresatów prawa (podmiotów prawa) i zawierają określenie obowiąz­
kowych sposobów zachowania.
Adresaci są w przepisach wyznaczani generalnie, np. student, po­
datnik, świadek; także abstrakcyjnie wyznaczone są pow inn e sp o so ­
by zachow ania, np. „Kto kradnie z włamaniem, podlega karze po­
zbawienia wolności od roku do lat 10”.
Prawodawca w system ie prawa ustawowego tworzy więc ogólne
(generalnie-abstrakcyjne) regulacje; natomiast organy stosujące pra­
wo rozstrzygają spory i wym ierzają sprawiedliwość (sądy, adm ini­
stracja) w sprawach indywidualnych. Podejm ują na podstaw ie
ogólnych norm, po ustaleniu stanu faktycznego konkretnej sprawy,
decyzje konkretnie-indywidualne, tj. indywidualnie oznaczonemu
adresatowi wyznaczają konkretne obowiązki w ściśle oznaczonych
okolicznościach.
W systemach civil law akty prawotwórcze są uporządkowane.
Podstawowe znaczenie mają współcześnie na ogół: konstytucja,
ustaw y oraz ratyfikow ane um ow y m ięd zyn arod ow e. Te ostatnie
są elektem wspólstanowienia prawa przez państwa. W szelkie inne
akty prawodawcze (np. rozporządzenia, zarządzenia) są stanowione
na podstawie konstytucji i ustaw i powinny być z nimi zgodne co do
kierunku normowania.
44 w w w . l <’>cisNexis..|)l
legal act is accepted for review by a competent authority. When
deciding to establish the law, a single person authority signs the draft
and orders its announcement. In the case of collective authorities (e.g.
parliaments), the law-making process is complex, generally consisting
of several phases (e.g. submission of the draft for consideration,
discussion, amendment, voting, signature on behalf of the authority,
and ordering its promulgation).
2. A law-making act as a product
of the establishment of the law
In the statutory law system, the law-m aking instrum ent (the
sou rce of th e law) is a text issued by a public authority (e.g.
parliament, council of ministers, or a minister), having a specific name
(e.g. an act or regulation) expressed in the form of appropriately
structured legal regulations, the effect of the law-making process.
Legal regulations are targeted at the addressees of the law (objects of
Ihe law) and contain a definition of the obligatory methods of conduct.
The ad d ressees are defined in Ihe regulations in a general
manner, e.g. a .student, taxpayer or witness; similarly, the obligatory
m eth od s of con d uct are also defined abstractly, e.g. “Whoever
committed a burglary shall be subject to a penalty of imprisonment
from between one year and ten years”.
Therefore, in the system of the statutory law, (lie legislator develops
universal (general and abstract) regulations, whereas the authorities
that apply the law settle disputes and administer justice (courts and the
administration) in individual cases. Based on general norms, after
identifying the actual status of the particular case, these authorities
make specific and individual decisions, i.e. they define the specific
duties of the individually specified addressee in precisely defined
circumstances.
Law-making instruments are structured in civil law systems. In
general, th e con stitu tion , th e laws and ratified international
a g reem en ts are currently of fundamental importance. The latter are
the result of the joint establishment of the law by states. All other law­
making instruments (e.g. regulations and orders) are defined on the
basis of the constitution and the laws, and should comply with them in
terms of the direction of setting the norms.
45
 ..." " ill!!!!!!
Cechą charakterystyczną współczesnych państw jest wielość pod­
miotów mających kompetencje do prawotwórstwa. Obok prawa sta­
nowionego na szczeblu centralnym przez organy przedstawicielskie
i wykonawcze, prawo stanowią także lokalne (np. samorządowe) or­
gany przedstawicielskie i wykonawcze. Struktura kompetencji prawo­
dawczych zależy też od struktury terytorialnej państwa (np. unitarne
czy federacyjne).
M odelowo prosta hierarchia źródeł prawa (konstytucja, ratyfiko­
wane umowy międzynarodowe, ustawy, akty prawodawcze wydane
na podstawie i w celu wykonania ustaw) komplikuje się na ogól
w praktyce. Systemy organów władzy publicznej stanowiące prawo są
układami złożonymi, wspieranymi także przez inne podmioty, takie
jak: centralne urzędy (np. ceł, patentowe), rozmaite agencje rządowe,
zarządy centralne, rady o monopolistycznej pozycji w państwie w ja ­
kiejś dziedzinie (np. sanitarne, naukowe, drogowe).
Z instytucji tych też płyną do adresatów akty norm atywne, czę­
sto o niejasnym charakterze prawnym . Na przykład w Polsce G ieł­
da Papierów W artościowych w W arszawie Spółka Akcyjna oraz
Krajowy Depozyt Papierów W artościowych Spółka A kcyjna (pod­
mioty pryw atnopraw ne), czyli s e lf reguła ling organisations, są wy­
posażone w kom petencje do wydawania norm wiążących uczestni­
ków obrotu.
3. Państwo prawa
W wysoko rozwiniętych, demokratycznych państwach, opartych
na poszanowaniu ludzkiej godności i praw człowieka, wolności, tole­
rancji, pluralizmie, sprawiedliwości, solidarności, niedyskryminacji,
równości, budowane są systemy polityczne, których podstawę stano­
wi koncepcja państwa prawa.
Przyjmuje się, że państwo prawa to takie, w którym organy władzy
publicznej (prawodawcze, wykonawcze, sądownicze, kontrolne) są
zorganizowane zgodnie z prawem, ich kompetencje są wyraźnie ure­
gulowane, organy w swojej działalności nie przekraczają granic upo­
ważnień, rzeczywiste metody rządzenia są zgodne z prawem, naduży­
cia władzy lub fakty pozaprawnego działania państwa są rzadkie,
46 w w w .! e x is N r x ib .p i
A multitude of entities that have the competence of establishing the
law is a characteristic feature of modern states. In addition to the law
that is established at central level by the representative and executive
authorities, the law is also developed by local (e.g. self-government)
representative and executive authorities. The structure of law-making
competencies also depends on the territorial structure of the state (e.g.
unitary or federal).
The simple model hierarchy of the sources of the law (the
constitution, ratified international agreements, laws, and law-making
instruments issued under and in order to execute the laws) generally
becomes more complicated in practice. The systems of law-making
public authorities are complex, supported by other entities, such as
central offices (e.g. the customs office or the patent offięe), various
government agencies, central administrations, and monopolistic state
councils responsible for certain areas (e.g. sanitary, scientific or road
authorities).
These institutions also issue instruments determining the norms of
conduct that are targeted at addressees, often of an unclear legal nature.
For instance in Poland, Giełda Papierów Wartościowych Spółka Akcyjna
[the Warsaw Stock Exchange Joint-Stock Company| and Krajowy
Depozyt Papierów Wartościowych Spółka Akcyjna [the National
Depository fo r Securities Joint-Stock Companyj (which are
private/public authorities), i.e. self regulating organisations, have the
authorisation to issue rules that are binding on the participants of trading.
3. State of law
Highly-developed, democratic states, which rely on the respect of
human dignity and human rights, freedoms, tolerance, pluralism,
justice and solidarity, non-discrim ination and equality, develop
political systems founded on the concept of the state of law.
A state of law is assumed to be a state in which public authorities
(legislative, executive, judicial, and control authorities) are organised
in accordance with the law; their competencies are clearly regulated,
the authorities do not exceed the limits of their authorisations in their
activities, the actual methods of governance are consistent with the
law, abuse of authority or illegal acts of the stale are rare and should
a jeśli się zdarzają, to obywatele i ich organizacje dysponują środka­
mi kontroli i obrony swoich interesów.
Przestrzegana jest zasada rów ności w o b ec praw a (podmioty
wyróżnione na podstawie dowolnej cechy uznanej za doniosłą są
traktowane jednakow o) i rów ności w praw ie (prawo nikogo nie
dyskrym inuje i nie tworzy nieuzasadnionych przywilejów), a także
podstawowe prawa i wolności jednostek - z wolnością słowa i zrze­
szania jako podstawami ustroju społecznego oraz wolnością i włas­
nością jako podstawami ustroju gospodarczego. Prawo jest jasne
i jaw ne, ogłaszane we właściwym czasie i nie działa wstecz (lex re­
tro non a git).
O byw atelskie prawa są chronione przez n ie za w isłe sądy
i ombudsmana. Prawa nabyte podlegają ochronie. Każdy może uzy­
skać w urzędzie (urzędy „obsługują” organy władzy publicznej) infor­
macje o stanie prawa i polityce jego stosowania.
Obywatele mają - oparte na zasadach większości - prawo do de­
mokratycznego wyboru typu ustroju politycznego, przy zagwaranto­
waniu i faktycznej możliwości istnienia legalnej i zorganizowanej
opozycji oraz pokojowej wymiany ekip rządzących.
Własność prywatna, wolny rynek i niezakłócona konkurencja są
podstawami systemu gospodarczego.
We współczesnych, demokratycznych państwach opartych na dok­
trynie „rządów prawa” prawo międzynarodowe jest uznawane za inte­
gralny .element wewnętrznych porządków prawnych (tak też traktowa­
ne jest prawo unijne). Respektowanie i stosowanie wewnątrz państw
międzynarodowych ustaleń jest uznawane za fundament utrzymania
zasad bezpieczeństwa wspólnego i ochrony praw człowieka.
Doktryna państwa prawnego, oparta na koncepcji współpracują­
cych ze sobą, ale względnie niezależnych od siebie państw, obliczona
na spokojną współpracę międzynarodową, wydaje się być obecnie
niewystarczająca z uwagi na narastające św iatow e zagrożen ie te r ­
roryzm em i potrzebę zapewnienia światowego bezpieczeństwa.
Silna potrzeba globalnego i lokalnego bezpieczeństwa oraz ochrony
dorobku cywilizacyjnego wywołują konieczność nowego przemyśle-
48 w w w . 1.ox is N ex is .| >I
they occur, the citizens and their organisations have measures
allowing for controlling and protecting their interests.
The principle of equality before th e law is also observed (entities
differentiated on the basis of any feature considered crucial are treated
equally). The same applies to the principle of equality in th e law (the
law does not discriminate anybody and does not create unjustified
privileges), as well as the basic rights and freedoms of individuals -
freedom ol speech and freedom of association as the foundation of the
social system, and the freedom and ownership as a foundation of the
economic system. The law is clear and open, announced at Ihe
appropriate time and is not applied retroactively (lex retro non agit).
Civil rights are protected by in d ep en d en t co u rts and the
ombudsman. Acquired rights are protected. Everybody can obtain the
information about the status of the law and the policy of its application from
official institutions (the official institutions “support" the public authorities).
Based on the principles of the majority, the citizens have the right to
democratically select the type of political system, with the guaranteed
and actual possibility for the existence of a legal and organised
opposition and the peaceful replacement of government teams.
Private ownership, the free market and uninterrupted competition
are the foundation of the economic system.
In modern democratic states based on the doctrine of the “rule of
law”, international law is considered to be an integral element of
domestic legal orders (EU law is also treated in this way). Respecting
and applying international arrangements within the stale is considered
to be the foundation for maintaining the principles of common
security and the protection of human rights.
The doctrine of the state of law, based on the concept of
cooperating, but relatively independent states, aimed at peaceful
international collaboration, seems insufficient loday because of the
increasing global th rea t o f terrorism and the need to ensure global
security.
The strong need for global and local security and the protection of
the achievements of civilisation is resulting in the need to reconsider
49
O M te . .
nia problematyki funkcji prawa we współczesnym świecie i prawnych
zasad współdziałania społeczności międzynarodowej.
Zauważmy, że „władczy” system prawa oparty głównie (w sensie
formalnym) na stanowionym prawie (w drodze ustaw) może nie być de
facto demokratyczny i pluralistyczny. Może być autorytarny, a nawet to­
talitarny. Filozofia „rządów prawa” jest wytworem tradycji Europy i de­
mokracji .Stanów Zjednoczonych. Formalne podobieństwo systemów
prawa opartych na ustawach nie przesądza o typie ustroju politycznego.
4. Prawo w systemach
niedemokratycznych
W społeczeństwach Wschodu i Południa nie ma w zasadzie trady­
cji rządów prawa w powyższym rozumieniu, a formalne obowiązywa­
nie ustaw tworzonych przez parlamenty nie wyklucza mechanizmu
funkcjonowania autorytarnych system ów politycznych. Współcześ­
nie na świecie jest ich wiele. Metody rządzenia nie są zgodne z fasado­
wym prawem, nie ma społecznej kontroli nad nadużyciam i w ładzy
i faktami pozaprawnego działania ośrodków decyzji politycznej. Rze­
czywiste interesy społeczne nie mogą być artykułowane i nie są wyra­
żane w prawie.
Oficjalna, płynąca z autorytarnego ośrodka władzy, jedyna wizja
„optymalnej rzeczywistości” wyklucza jakąkolwiek jaw ną opozycję
(alternatywę) społeczną. W rzeczywistości nie ma równości wobec
prawa i w prawie, nie są chronione fundamentalne prawa i wolności
oparte na prawie do godności człowieka. Nie ma niezawisłych sądów,
a obywatele takich państw nie mają de facto prawa do dem okratycz­
nego wyboru typu ustroju politycznego. Nie jest także na ogól chro­
niona własność prywatna i nie działa wolny rynek.
Władza, dążąc do uzyskania pełnej kontroli nad społeczeństwem,
tworzy coraz liczniejsze regulacje. Prawo rozrasta się tak dalece, że traci
jakiekolwiek cechy odróżniające je od innych politycznych dyrektyw pły­
nących też z ośrodków decyzji politycznej. Wtapia się w szeroki nurt do­
kumentów oficjalnych, za pomocą których steruje się społeczeństwem.
Ponieważ prawo nie jest odpowiedzią na autentyczne problemy
społeczne z uwagi na blokadę swobodnej artykulacji interesów,
50 wwvv.i.exisNexis.j)!
the issue of the function of the law in the modern world and the legal
principles of cooperation of the international community.
We should note that the “dictatorial” system of the law based mainly
(in the formal sense) on statutory law (through laws) may not de facto be
democratic and pluralistic. It may be authoritarian and even totalitarian.
The philosophy of the “rule of law” is a creation of the European tradition
and die democracy in the United States. The formal similarity or legal
systems based on laws does not prejudge the type of political system.
4. The law in non-democratic
systems
In principle, the communities of the East and South do not have the
tradition of the rule of law as defined above, and the formal validity
of laws drawn up by parliaments does not exclude mechanism of the
functioning of authoritarian political system s. There are many
such systems throughout the modern world. Methods of governing are
inconsistent with the meretricious law; there is no social control over
the ab use of authority or illegal acts of the political decision-making
centres. Actual social interests may not be articulated and are not
expressed in the law.
The official exclusive vision of “optimum reality” flowing from an
authoritarian centre of control excludes any open social opposition
(alternative) whatsoever. In reality, there is no equality before or in the
law, and basic rights and freedoms based on human dignity right are
not protected. Independent courts do not exist and citizens of such
states de fa cto do not have the right to democratically choose the type
of political system. In general, private ownership is also not protected
and the free market does not operate.
Authorities aiming to obtain full control over society tend to
develop an increasing number of regulations. The law grows so far that
it loses any features that differentiate it from other political directives
that also flow from the political decision-making centres. It sinks into
a wide stream of official documents enabling society to be controlled.
Since the law is not the answer to authentic social problems
because of the blockade on the free articulation of interests, the
51
w elekcie .system polityczny „dryfuje” i jego struktury, nie adaptując
się do otoczenia, stają się dysfunkcjonalne wobec potrzeb społecz­
nych i gospodarczych. Prawo stopniowo traci swoją moc regulatyw-
ną, nie gwarantuje lądu i sprawiedliwości.
Ekstremalną postacią systemu autorytarnego jest totalitarny sys­
te m polityczny, w którym aparat państwowy nie podlega żadnej
kontroli społecznej i prawnej. Prowadzi to do politycznej kontroli nad
każdym aspektem życia ludzi. „Upaństwowione” społeczeństwa po­
zbawione są faktycznie podmiotowości prawnej. Chaos prawny, bez­
wład i przemoc wzmacniane są mitami „jedności” przez ideologię, dy­
rektywy polityczne i fasadowe prawo.
W spółczesne państwa stanowiące prawo ustawowe można upo­
rządkować na długiej osi, począwszy od tych, spełniających w naj­
większym stopniu kryteria demokratycznych rządów prawa, poprzez
państwa „raczej” demokratyczne, „raczej” niedemokratyczne, aż po
jednoznacznie autorytarne i totalitarne.
W niedemokratycznych systemach politycznych granice państw
dla bezpośredniego stosowania prawa międzynarodowego są za­
mknięte. Prawo to nie jest uznawane za element wewnętrznego po­
rządku prawnego i nie jest przez organy państwa stosowane. Powody
są oczywiste - ośrodki władzy w takicli państwach nie mogą zgodzić
się na zewnętrzną kontrolę, ponieważ prawo wewnętrzne nie jest
zgodne ze standardami międzynarodowymi. W dalszej części książki
zajm ujem y się praw em w dem okratycznych państw ach prawa
(porównaj jednak rozdziały IV i V).
5. Podstawowe typy
aktów prawodawczych
Generalnie przyjmuje się, że im wyżej stoi organ w hierarchii apa­
ratu władzy publicznej, tym wyższa jest m oc prawna stanowionych
przezeń aktów. Akty prawodawcze stanowione w konkretnym pań­
stwie są zróżnicowane pod względem mocy prawnej. Konkretny akt
prawotwórczy w stosunku do innego aktu może mieć moc jem u rów­
ną, wyższą albo niższą.
Przyjmuje się, że akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej nie
powinien być niezgodny z aktem o wyższej mocy prawnej. Akt pra-
52 www .! e x is N e x is.p !
political system “drifts” as a result and its structures, which do not
adapt to the environment, become dysfunctional with respect lo social
and economic needs. The law gradually loses its regulating powers,
and fails to guarantee order and justice.
A totalitarian political system is an extreme form of an
authoritarian system, under which the state machine is not subject to
any social or legal control. This leads to political control over every
aspect of people’s lives. “Nationalised” societies are actually deprived
of legal subjectivity. Legal chaos, inertia and violence are reinforced
by myths of “unity” by the ideology, political directives and
meretricious law.
Modern stales establishing statutory law can be organised along
a lengthy axis, starting from those that meet the criteria of democratic
stales of the law to the greatest extent, through “rather” democratic
stales, “rather” non-democralie states, lo unambiguously authoritarian
and totalitarian slates.
In non-dem ocratic political systems, stale borders are closed
to the direct application of international law. This law is not
considered an elem ent of the dom estic legal order and is not applied
by the stale authorities. The reasons are obvious - centres of power
in such slates cannot agree to external control because domestic
law is inconsistent with international norms. The book will focus
later on the law in dem ocratic states of law (however, compare
sections 4 and 5).
5. The basic types of law-making
instruments
In general, the higher the position of an authority in the hierarchy
of public authorities the greater the legal force of instruments
established by this authority. Law -m aking instrum ents that are
established in a particular state are differentiated in terms of legal
force. The specific law-making instrument can have equal, greater or
lesser legal force than another instrument.
It is accepted that a law-making instrument with lesser legal force
should not be inconsistent with an instrument of greater legal force. The
53
 - " " 'iim if ii
wotwórezy o wyższej mocy prawnej może uchylić (derogować) akt
0 niższej mocy prawnej. Akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej
przesądza o kierunku normowania w akcie o niższej mocy prawnej.
Istnieje obowiązek stanowienia aktów o niższej mocy prawnej, jeżeli
są one niezbędne do realizacji norm zawartych w aktach o wyższej
mocy prawnej.
Najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawotwórczych zajmuje
w systemach prawa ustawowego konstytucja. Jest to akt prawodaw­
czy parlamentu albo specjalnego organu przedstawicielskiego pocho­
dzącego z wyboru (konstytuanta). W państwach federacyjnych obo­
wiązują ponadto konstytucje stanowe albo republikańskie.
Konstytucje są uchwalane i zmieniane w specjalnej procedurze. Ta­
kie konstytucje nazywa się konstytucjami „sztywnymi” . W niewielu
państwach obowiązują konstytucje „giętkie”: składa się na nie wiele
norm zawartych w aktach o różnym charakterze (ustawy, normy zwy­
czajowe, precedensy) - decydujący o ich konstytucyjnym charakterze
jest przedmiot regulacji (lak np. jest w Wielkiej Brytanii, w Izraelu).
Konstytucje regulują podstawy politycznego, społecznego i gospo­
darczego ładu w państwie. Udzielają organom władzy publicznej
kompetencji do działań. Formułują podstawowe zasady prawa. Do
kontroli zgodności aktów normatywnych z konstytucją powoływane
są często specjalne organy (w Polsce - Trybuna! Konstytucyjny).
U staw a zajmuje w hierarchii źródeł prawa miejsce o jeden stopień
niższe niż konstytucja. Podporządkowanie ustaw konstytucji oznacza,
że treść ustawy musi się mieścić w jej granicach. Ustawy powinny być
zgodne z aksjologią i zasadami wyrażonymi w konstylucji. Powinny
być też zgodne z normami ratyfikowanych (za zgodą parlamentu)
umów międzynarodowych, które zazwyczaj charakteryzują się mocą
wyższą od ustaw.
Ustawy mają nieograniczony przedmiotowo zakres normowania
1 są aktami samoistnymi, tj. ich ustanowienie nie wymaga szczególnej
podstawy prawnej. Ustawy są uchwalane przez parlamenty z zacho­
waniem odpowiednich procedur. Są to procedury wieloetapowe, pre­
cyzyjnie uregulowane przez prawo i jawne. Szczególny typ tworzą
ustawy uchwalane w drodze referendum prawotwórczego.
54 \v v vw . 1 e x i s N e x i s . p i
law-making instrument of a greater legal force can repeal (derogate) an
instrument with lesser legal force. A law-making instrument of greater
legal force prejudges the direction of norms in the instrument of lesser
legal force. There is a duty to establish instruments with lesser legal
force if they are required for the implementation of norms contained in
instruments with greater legal force.
The constitution has the highest rank in the hierarchy of law-making
instruments in statutory law systems. The constitution is a law-making
instrument issued by the parliament or a specially selected representative
authority arising from selection (constituent assembly). Furthermore, slate
or republican constitutions are effective in federation states.
Constitutions are passed and amended under a special procedure.
Such constitutions are referred to as “rigid” constitutions. “Flexible”
constitutions are valid in few states; they consist of many norms
contained in instruments of various natures (laws, customary rules,
precedents) - the subject of a regulation is what determines its
constitutional nature (such as e.g. in Great Britain and Israel).
Constitutions regulate the grounds for political, social and economic
order in the state. They grant powers to public authorities to operate.
They formulate the basic principles of the law. Special authorities are
sometimes established to monitor com pliance of norm-setting
instruments with the constitution (the Constitutional Tribunal in Poland).
A law is one level lower in the hierarchy of sources of the law than
the constitution. The subordination of laws to the constitution means
that the wording of the law must remain within the limits of the
constitution. Laws should be consistent with the axiology and
principles expressed in the constitution. They should also comply with
the norms of ratified (with the approval of the parliament) international
agreements, which generally have greater force than laws.
The scope of norm-setting in laws is unlimited in terms of subject
areas and they are autonomous documents, i.e. no special legal grounds
are required for passing them. Laws are passed by parliaments under
the relevant procedures. These procedures consist of many stages, are
precisely regulated by the law and are open. A special category of laws
is that of laws passed in a law-making referendum.
55
 Wszystkie akty p od u staw ow e powinny być zgodne w swojej tre­
ści z ustawami. Normy ustaw mogą zmienić i uchylić każdą normę
podustawową (np. zawartą w rozporządzeniu).
Wśród wszystkich aktów podustawowych wyróżnia się kategorię
a k tów w ykonaw czych do ustaw. Są to akty prawodawcze stanowio­
ne przez organy władzy wykonawczej (np. rząd, ministra, wojewodę)
na podstawie wyraźnego upoważnienia ustawowego i w celu wykona­
nia ustawy.
Na ogól przyjmuje się, że jest pewien zakres spraw, które mogą
być regulowane wyłącznie przez ustawy. Tak zwana m ateria u sta­
w ow a obejmuje zazwyczaj: nakładanie obowiązków na jednostki
i zbiorowości, przyznawanie im praw (uprawnień), ograniczanie ich
wolności i praw, ustrój, właściwości i zasady działania aparatu pań­
stwa oraz samorządu terytorialnego, główne zasady systemu gospo­
darczego i finansowego państwa, status funkcjonariuszy państwo­
wi -
Lawinowy przyrost stanowionych aktów prawodawczych oraz po­
trzeba ich porządkowania prowadzą do ciągłego poszukiwania sposo­
bów ułatwiających korzystanie z prawa. Tradycyjnym sposobem jest
tworzenie kodeksów zamiast wielu dotychczasowych unormowań.
Kodeks to ustawa, której celem jest całościowe, względnie wy­
czerpujące, wewnętrznie niesprzeczne, syntetyczne unormowanie wy­
branej, na ogół obszernej stery życia społecznego. Kodeks zastępuje
dotychczasowe rozproszone regulacje. Kodyfikacja określonej dzie­
dziny życia to poważne przedsięwzięcie legislacyjne. Nad przygoto­
waniem kodeksów pracuje się często wiele lat. Wzorem do naślado­
wania pozostają wciąż kodeksy Napoleona.
Niektóre system y źródeł prawa przewidują także tzw. u sta ­
w o d a w stw o d e le g o w a n e , tj. m ożliwość stanow ienia aktów o in­
nych nazwach z mocą prawną ustawy (np. rozporządzenia z mocą
ustawy, dekrety z mocą ustawy). Kom petencje do stanow ienia
aktów tego typu pow ierza się na ogól rządowi albo prezydentowi
i dotyczą zazwyczaj sytuacji wyjątkowych w państwie. Akt taki,
mając moc równą ustawie, może ją zm ienić albo uchylić. Często
konstytucje przew idują wyraźne granice przedm iotow e dla regula­
cji tego typu oraz ich następcze zatw ierdzenie przez parlam ent.
56 wvvvv.h.'xisNk'xis.pf
i,.,. ./.
The wording of all sub-law s should be consistent with the laws.
The norms set in the laws may amend and repeal any sub-law norm
(e.g. one contained in a regulation).
The category of ex ecu tiv e acts to laws can be differentiated
among all sub-laws. These are law-making instruments established by
the executive authorities (e.g. the government, minister or voivod)
based on an explicit statutory authorisation and for the purposes of
implementing the law.
In general, it is accepted that there is a certain range of matters that
can be regulated only by laws. The so-called statu tory m a tters
usually include the im position o f duties on individuals and
communities, the assignment of rights (authorisations) lo them, the
limitation of their freedoms and rights, the system, the properties and
principles of operation of the state machine and local government, the
main principles of the stale’s economic and financial system, and the
status of civil servants.
The rapid growth in statutory law-making instruments and the
need to organise them leads to the continuous search for methods
facilitating the use of the law. The traditional method is the creation of
codes replacing many of the regulations to date.
A co d e is a law that has the objective of the comprehensive,
relatively exhaustive, internally consistent, summarised regulation of
a selected and usually extensive area of social life. The code replaces
the regulations that have been so far dispersed. Codification of
a specific area of life is a serious legislative undertaking. Codes are
often developed over many years. Napoleon’s codes are still an
example to be followed.
Some systems of sources o f the law also provide for the so-called
d elegated legislation, i.e. the possibility to establish instruments
under different names having the legal force of a law (e.g. regulations
with the force of a law or orders with the force of a law). The
competencies to establish such instruments are usually entrusted to the
government or the president, and they generally apply in exceptional
situations in the stale. Such an instrument, having the force of a law,
may amend or repeal the law. Constitutions frequently provide for
clear limits of subject areas of such regulations and their subsequent
 n' lllll|||JWW!ii§f
W Polsce zgodnie z Konstytucją RP ro zp o rzą d zen ia z m ocą
u staw y mogą być stanow ione przez Prezydenta RP (zw iązane ze
stanem wojennym ).
Akty podustawowe to przede wszystkim akty wykonawcze do
ustaw oraz rozmaite kategorie aktów wewnętrznie obowiązujących.
Akty w ew n ętrzn ie obow iązujące zawierają normy o podmiotowo
i przedmiotowo ograniczonej mocy wiążącej, tj. skierowane są do
adresatów usytuowanych wewnątrz aparatu państwa (lub samorządu
terytorialnego). Obowiązek ich przestrzegania wiąże się jednocześnie
ze stosunkiem zależności organizacyjnej (służbowej) adresata i pra­
wodawcy. W państwach prawa nie wolno wydawać decyzji stosowa­
nia prawa wyłącznie na ich podstawie.
Decyzje stosowania prawa powinny wskazywać normę z aktu p o ­
w szech n ie ob ow iązu jącego jako na podstawę prawną rozstrzygnię­
cia (a więc na normy z konstytucji, ustaw, ratyfikowanych umów mię­
dzynarodow ych, w Unii Europejskiej także na rozporządzenia
i w pewnych okolicznościach - dyrektywy).
Prawo jest też stanowione lokalnie. Akty prawodawstwa lokalne­
go mogą pochodzić od państwowych organów władzy wykonawczej
albo od organów samorządu terytorialnego. Konkretne rozwiązania
zależą także od struktury państwa (unitarne, federacja).
6. Przepis prawny -
najmniejsza jednostka redakcyjna
aktu prawodawczego
Akty prawodawcze różnią się między sobą przedmiotem regulacji
i mocą prawną, jednak ich wewnętrzna struktura opiera się na pew­
nych wspólnych zasadach. Projekty aktów przygotowuje się zgodnie
z zasadam i techniki praw odaw czej.
Prawodawca tworzy prawo w formie przepisów prawnych. P rze­
pis prawny to zdanie w sensie gramatycznym (natomiast nie jest zda­
niem w sensie logicznym, ponieważ przepisy nie opisują rzeczywisto­
ści i nie są prawdziwe albo fałszywe) wyraźnie wyróżnione w tekście
prawnym i oznaczone w nim zwykle jako artykuł czy ustęp.
Zazwyczaj jest tak, że na podstawie kilku przepisów, niekiedy nawet
umieszczonych w różnych akiach prawodawczych, formułuje się normę
58 wwvvJ.exisNoxis.fti
approval by the parliament. In Poland, according to the Polish
Constitution, regulations w ith th e force of a law can be issued by
the Polish President (with respect to martial law).
Sub-laws are primarily implementation instruments lo laws and
various categories of dom estically applicable instrum ents.
D om estically applicable instrum ents are instruments that contain
norms with limited binding power with respect to subjects and objects,
i.e. instruments targeted at addressees located within the statSTo, ioual
government) machine. The duly to adhere to these instruments is
related lo the organisational (formal) relationship between the
addressee and legislator. Decisions to apply the law exclusively on the
basis of these instruments cannot: be issued in states of law.
Decisions lo apply the law should indicate the rule arising from
a universally applicable instrum ent as the legal grounds for the
decision (hence the rules arising from the constitution, laws, ratified
international agreements and in the European Union - also from
regulations and in certain circumstances - from directives).
The law is also established at local level. Local law-making
instruments can be drawn up by state executive authorities, as well as
local self-governmental authorities. Specific solutions also depend on
the structure of the state (unitary, federation).
6. The legal provision -
the smallest editorial
unit of the law-making instrument
Law-making instruments differ from one another by the subject of
the regulation and legal force, however their internal structure is based
on certain common principles. Draft instruments are prepared in
accordance with principles of th e law-m aking tech niq ues.
A legislator establishes the law in the form of legal provisions.
A legal provision is a sentence in the grammatical sense (although it is
not a sentence in the logical sense, because provisions do not describe
reality and are neither true nor false), which is clearly highlighted in the
legal text and usually marked as an article or paragraph.
In general, a legal norm is formed on the basis of several provisions,
sometimes even included in various law-making instruments. Let us
59
prawną. Przypomnijmy: norma prawna to wypowiedź zawierająca żą­
danie władzy publicznej, aby w określonych okolicznościach ci, do któ­
rych jest ona adresowana, zachowywali się w wyznaczony w niej sposób.
Za niezbędne elementy każdej normy uważa się: określenie jej ad­
resata, określenie okoliczności, których wystąpienie powoduje uak­
tualnienie obowiązku określonego zachowania się, oraz określenie
postępow ania, które adresat ma podjąć lub od którego ma się
powstrzymać.
Zaglądając do dowolnego aktu prawodawczego, łatwo zauważyć,
że przepisy prawne są formalnie bardzo zróżnicowane i rzadko poje­
dynczy przepis zawiera cały konieczny materiał do sformułowania tak
rozumianej normy prawnej. Ponadto można leż bez trudu potwierdzić,
że przepisy prawne wymagają interpretacji, doprecyzowania znacze­
nia wielu polisemicznych czy nieostrych pojęć.użytych przez prawo­
dawcę.
Prawodawca tworzy prawo w formie przepisów prawnych, m ilczą­
co zakładając, że doktryna i praktyka praw nicza odtworzą (skon­
struują) zgodnie z jego wolą z tychże przepisów normy prawne. Za­
kłada, żę przepisy będą przełożone na normy nie dowolnie, lecz we­
dług specjalnych reguł rozumowań prawniczych, wytworzonych,
utrwalonych i uznawanych za wiążące przez doktrynę prawniczą
i praktykę, tj. według reguł wykładni prawa i reguł w nioskow ań
prawniczych.
Stanowienie aktów prawotwórczych w postaci przepisów praw­
nych, a nie wprost w postaci rozwiniętych norm, jest podyktowane
względami technicznym i, głównie potrzebą zwięzłości i kom unika­
tywności prawa. Tradycje takiej właśnie budowy tekstów prawnych
są głęboko zakorzenione. Na przykład na początku aktu um ieszcza
się przepisy og ó ln e, w tym przepisy zawierające definicje legal­
ne. Takie przepisy tylko raz zapisane w tekście mogą być elem en­
tem różnych norm prawnych w zależności od sposobu powiązania
z innymi przepisami. Zabieg ten skraca wydatnie akty prawodawcze.
Także przepisy od syłające stosuje się po lo, aby skrócić tekst
prawny.
Wiele problemów stwarza współcześnie w ielojęzyczn ość p rze­
pisów praw a międzynarodowego i unijnego. W Unii Europejskiej
60 vvwv\'J ('xisNcxi.s.f>ł
reiterate that a legal norm is a statement containing the directive of
a public authority ordering its addressees to behave under specific
circumstances in a way that is specified in it.
'Hie required elements of every norm are considered to be the
definition of its ad d ressee, the definition of the circum stances, (he
occurrence of which results in the duty of specific conduct, and the
definition of the con d uct that the addressee must apply or from which
lie must refrain.
By referring to any law-making instrument, it can easily be noticed
that legal provisions are formally highly differentiated, and often, an
individual provision rarely contains the whole of the material
necessary to formulate a legal norm understood in such a way.
Furthermore, it can be easily confirmed that the legal provisions
require interpretation, specification of the particular meaning of many
polysemantic or inexplicit terms used by the legislator.
The legislator establishes the law in the form of legal provisions
and tacitly assumes that legal d octrin e and practice will restore
(design) legal norms based on these regulations, in accordance with
the legislator’s will. The legislator assumes that the provisions will be
translated into norms not optionally, but in line with special rules of
legal reasoning, developed, consolidated and recognised as binding by
legal doctrine and practice, i.e. in accordance with the rules of
interpretation o f th e law and legal inference.
The establishment of law-making instruments in the form of legal
provisions instead of well-developed norms is dictated by technical
reasons, mainly by the need to ensure conciseness and (he ability to
communicate the law. Traditions of such structure of legal texts are
deep-rooted. For instance, g en er a l p rovisions, including the
provisions containing the legal d efin itions, are placed at the
beginning of the legal instrument. Such provisions, which are written
in the text only once, can be an element of various legal norms,
depending on the way of relating them to other regulations. This
enables law-making instrum ents to be significantly condensed.
R eference provisions are also used lo condense the legal text.
T he m ultilingual n a tu re of international and EU legal
provisions is today creating many problems. The provisions of the
61
przepisy prawa muszą być dostępne dla obywatela państwa człon­
kowskiego w jego własnym języku. Obywatel ma jednocześnie pra­
wo we własnym interesie powoływać się na każdą wersję językow ą
przepisów.
Wyrażenie tej samej treści norm w wielu językach rodzi wiele
problemów. Tłum acze i prawnicy-weryfikatorzy tekstów pracują
w każdej fazie przygotowywania aktów prawodawczych - prawo
tworzone jest od początku w kontekście wielojęzycznym. Dziennik
Urzędowy Unii Europejskiej wydawany jest we wszystkich językach
urzędowych, a wszystkie wersje językow e przepisów są jednakow o
miarodajne.
7. Ogłaszanie prawa
Akty prawodawcze urzędowo ogłaszane tradycyjnie, tj. w odpo­
wiednich dziennikach publikacyjnych (np. w Dzienniku Ustaw) uzna­
je się za tek sty a u ten tyczn e. Tekst autentyczny jest uznawany za
pierwotny i wiarygodny, a w razie sporów co do treści przepisów pra­
wa jest tekstem ostatecznie wiążącym.
W przypadku prawa wspólnotowego sprawa się komplikuje. Jeśli
pojawiają się wątpliwości, porównywane są różne wersje językow e
tekstów ogłoszonych w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, po­
nieważ wszystkie są autentyczne.
Informacja prawna jest leż obecnie udostępniana elektronicznie
(on line i CD). B azy danych dzielą się na oficjalne (np. Internetowy
System Informacji Prawnej Sejmu RP, adres: www.sejm.gov.pl) oraz
komercyjne (np. www.lexpolonica.pl) i zawierają teksty prawne,
a poza tym często tezy wykładni sądowej oraz poglądy doktryny
prawniczej.
8. Derogacja i nowelizacja
Uchylenie całego aktu albo pojedynczych przepisów przez przepi­
sy nowego aktu prawodawczego (przepisy derogacyjne) nazywa się
derogacją.
Częściow ą zm ianę obow iązującego aktu przez inny akt o tej sa­
mej albo wyższej mocy prawnej nazywam y n ow elizacją. W ąska
62 w w w .I e xisN e xis.p i
law in the European Union must be available to the citizen of
a member slate in his own language. At the same time, the citizen has
the right to refer to any language version of the provisions in his
interest.
Expressing the same wording of norms in many languages gives
rise to many problems. Translators and lawyers/editors of texts
participate in every phase of the preparation of law-m aking
instruments - the law is established in a multilingual context from the
very beginning. The Official Journal of the European Union is issued
in all official languages and all language versions of regulations are
equally reliable.
7. Announcing the law
Law-making instruments officially announced in the traditional
manner, i.e. in the respective public journals (e.g. the Journal of Laws)
are considered au th en tic tex ts. The authentic text is considered
original and reliable and, in the event of disputes regarding the
wording of legal provisions, is final and binding.
This becomes more complicated in the case of community law.
Should doubts arise, the various language versions o f texts announced
in the Official Journal of the European Union are compared, because
they all are authentic.
Legal information is currently made available electronically (online
and on CD). D atab ases can be divided into official (e.g. Internet
System of Legal Information of the Polish Sejm at www.sejm.gov.pl)
and commercial (e.g. www.lexpolonica.pl) databases and contain legal
texts and furthermore, they often contain the premises for judicial
interpretations and opinions on the legal doctrine.
8. Derogation and amendments
Repealing the whole instrument or individual provisions by a new
law-making instrument (derogative provisions) is referred to as
derogation.
A partial amendment of the applicable instrument by another
instrument with the same or greater legal force is referred to as an
63
nowelizacja polega na zm ianie przepisów aktu wyraźnym przepi­
sem innego aktu prawodawczego. Szeroka now elizacja polega na
ustanowieniu odrębnej ustawy dotyczącej wyłącznie zm iany innej
ustawy.
Akty prawodawcze są wielokrotnie nowelizowane. Sprawia to, że
posługiwanie się jednocześnie tekstem pierwotnym i wieloma nowe­
lami jest trudne. W ówczas prawodawca upoważnia odpowiedni organ
do wydania tek stu jednolitego. Tekst jednolity zawiera uporządko­
wany materia! przepisów prawnych. Nie jest nowym aktem prawo­
dawczym, lecz aktem pierwotnym z naniesionymi zmianami.
am en d m en t. A narrow am endm ent is based on changing the
provisions of an instrument by the explicit provisions of another law-
-making instrument. A wide amendment is based on the establishment
of a separate instrument that applies exclusively to the amendments of
another instrument.
Law-making instruments are subject lo multiple amendments.
Consequently, the use of the original text and multiple amendments is
difficult. In such a case, the legislator authorises the responsible
authority to issue a con solidated te x t. The consolidated text contains
organised material of the legal provisions. It is not a new law-making
instrument, but the original instrument with the further amendments.
 ••r,,fł!ł!P lP ^ ^ PSi,'
Rozdział III
PRAWO ZWYCZAJOWE
I PRECEDENSOWE
1. Prawo zwyczajowe
Prawo zwyczajowe (niepisane) było przez wieki podstawowym ty­
pem prawa na świecie. Prawo stanowione uzyskało dominację wraz
ze wzrostem tempa zmian społecznych i wykształceniem się nowo­
czesnego, scentralizowanego systemu władzy publicznej.
Przytoczmy słowa Justyniana („Instytucje”): Ex non scripto ius ve-
nit, quad usus comprobavit. Nam diuturni mores consensu utentium
comprobati legem imitantur („Prawem niepisanym jest to, które zosta­
ło potwierdzone przez stosowanie; albowiem długotrwałe zwyczaje,
potwierdzone przez zgodę stosujących je, przybierają postać prawa”).
Podjęcie przez jakiś organ państwa (lub przez państwa) decyzji
(sądowej, administracyjnej itd.) na podstawie normy zwyczajowej jest
aktem uznania owej normy. U znanie norm y zw yczajow ej jest wład­
czym i konwencjonalnym aktem, poprzez który norma ta zostaje włą­
czona do systemu obowiązujących norm. Można więc uznać, że pre­
cedensowe orzeczenia sądów są aktami uznania norm zwyczajowych
(por. niżej).
Aby „niepisana” reguła stała się prawem, konieczne jest, aby:
a) ustalony sposób zachowania był w miarę precyzyjnie określony za­
równo pod względem podmiotowym, okoliczności zastosowania, jak
i w odniesieniu do obowiązku samego zachowania; b) przekonanie
o wiążącym prawnie charakterze normy było powszechne; c) wyrażo­
na została wola państwa (państw, instytucji Unii Europejskiej) włą­
czenia normy do obowiązującego prawa (wewnętrznego, międzynaro­
dowego publicznego, unijnego).
W stosunkach międzynarodowych wola państw traktowania pew­
nych reguł jako norm prawa zwyczajowego może sprowadzać się do
„milczącego porozumienia” (tacitus consensus).
66 w w w ,! I 'x isN e x is.p i
Chapter III
CUSTOMARY
AND CASE LAW
1. Customary law a, .
For centuries, customary (unwritten) law was the fundamental type
of law worldwide. Statutory law started to dominate with the increasing
pace of social changes and the development of the modern, centralised
system of public authorities.
Citing Justinian’s words (“Institutes”): Ex non scripto ius venit,
quad usus comprobavit. Nam diuturni mores consensu utentium
comprobati legem imitantur (“The unwritten law is the law which was
proved by its application; for ancient customs, being sanctioned by the
consent of those who adopt them, assume the form of the law”).
When a state authority (or the states) makes a decision (court,
administrative, etc.) based on a customary norm, this constitutes an act
of acknowledgement of this norm. The a ck n o w led g em e n t of
a custom ary norm is a governing and conventional act, which
incorporates this norm to the system o f applicable standards.
Consequently, it can be concluded that precedent decisions of courts are
acts of acknowledgement of customary norms (see: below).
in order to ensure that an “unwritten” standard becomes the law, it
is necessary to a) define the established conduct reasonably precisely
with respect to the object, the circumstances of the application, as well
as the obligation of the behaviour itself; b) ensure common conviction
about the binding nature of the norm; and c) ascertain that the will of
the state (EU stales or institutions) to include the norm in the binding
law (domestic, international public, EU) has been expressed.
In international relationships, the will of the states to treat certain
rules as norms of customary law can boil down to “tacit consent”
(tacitus consensus).
67
 W prawie wewnętrznym wola ta przejawia się w tym, że organ
władzy publicznej w procesie stosowania prawa przyjmuje zwyczajo­
wo wzorzec postępowania za podstawę normatywną decyzji konkret-
nie-indywidualnej (podstawę prawną decyzji, ratio decidendi"), tym
samym przez tę decyzję związuje regułę zwyczajową z możliwością
posłużenia się środkami przymusu państwowego w przypadku nieza­
stosowania się do niej.
W prawie europejskim ogólna, niepisana zasada prawa zostaje
włączona do systemu poprzez orzeczenia Europejskiego Trybunału
Spraw iedliw ości i Europejskiego Trybunału Praw C złow ieka.
Prawo „tworzy” organ rozstrzygający konkretną sprawę (np. sąd)
tylko w tym sensie, że sam formułuje treść - dotąd niepisanego -
zw yczajow ego wzorca postępowania oraz decyduje o jego zw iąza­
niu z sankcją p ań stw ow ą (por. niżej deklaratoryjna teoria prece­
densu).
Prawo zwyczajowe pozostaje istotnym źródłem prawa międzyna­
rodowego publicznego. Ma pewne znaczenie w niektórych wewnętrz­
nych systemach prawa ustawowego (np. Niemcy, Grecja, Szwajcaria;
w Polsce odgrywa marginesową rolę). Istotne znaczenie ma w wielu
państwach „Południa”, afrykańskich i azjatyckich. Amerykański i bry­
tyjski system prawa jest oparty na tradycji prawa zwyczajowego po­
chodzącego ze średniowiecznej Anglii.
2. Prawo precedensowe,
common law
W Wielkiej Brytanii, Irlandii, Stanach Zjednoczonych - z wyjąt­
kiem Luizjany i Porto Rico, w Kanadzie - z wyjątkiem Quebecu,
w Indiach, Australii, Nowej Zelandii, Nigerii, Kenii, Malezji oraz
wielu innych krajach byłej W spólnoty Brytyjskiej prawo jest two­
rzone nie tylko w formie stanowienia (statutory law, civil law), ale
także w formie precedensów prawotwórczych (precedensowe jest
orzecznictwo sądowe, judge-m ade law).
Idea prawa tworzonego przez sądy stosujące prawo zwyczajowe
podczas rozstrzygania konkretnych spraw, wywodząca się z Wielkiej
Brytanii, zakorzeniła się w różnych warunkach kulturowych na świe­
cie. Przyczyniła się do tego także kolonizacja.
68 v v w w J.e x is N e x is .p l
In the domestic law, this will is demonstrated by the public authority
accepting customary model behaviour as the prescriptive grounds for
the specific and individual decision (legal grounds for the decision,
ratio decidendi) in the process of applying the law, and similarly, by
this decision, linking the customary rule with the possibility of using
the mechanism of stale coercion if the rule is not observed.
In the European law, the general unwritten principle of law is
included in the system by decisions of the European C ourt of
ju stice and th e European C ourt of Hum an Rights.
The law is “established” by the authority settling the specific case
(e.g. the court), only in the sense that it defines the content of the (so
far unwritten) customary model of conduct and decides about
connecting it with a s ta te sanction (see below: declaratory theory of
precedence).
Customary law remains an important source of international public
law. It has a certain meaning in some domestic statutory law systems
(e.g. in Germany, Greece, Switzerland, while in Poland it has a marginal
role). It is of significance in many countries of the “South”, in Africa and
Asia. The US and British system of law is based on the tradition of
customary law originating from medieval England.
2. Case law,
common law
In Great Britain, Ireland, the United Stales - excluding Louisiana
and Puerto Rico, Canada - excluding Quebec, India, Australia, New
Zealand, Nigeria, Kenya, Malaysia, and many other countries of Ihe
former British Commonwealth, the law is developed not only by ils
establishment (statutory law and civil law), but also by law-making
precedents (judicial decisions are of a precedence nature - judge-made
law).
The concept of the law established by courts applying customary
law in settling specific cases, originating from Great Britain, became
ingrained in various cultural conditions worldwide. This was also
supported by colonisation.
69
 2.1. Common law i equity
Common law dosłownie znaczy „prawo powszechne”, jednolite,
zunifikowane w skali kraju. Nazwą upowszechniła się na Wyspach
Brytyjskich, gdzie dzięki silnej władzy króla już w końcu XIII wieku
nastąpił proces unifikacji prawa tworzonego przez sądy (judiciary law
i case law).
Potrzeba elastyczności decyzji sądowycli wykształciła obok com­
mon law zasady rozstrzygania oparte na sędziowskim poczuciu
słuszności (equity). Dwutorowość w systemie angielskiej kultury
prawnej przetrwała do dzisiaj, zaznacza się m.in. w odrębności orga­
nizacyjnej sądów.
W systemie common law sąd podejmuje konkretnie-indywidualną
decyzję w określonej sprawie (np. karnej, cywilnej), powołując się na
inną, podobną konkretną sprawę rozstrzyganą poprzednio przez sąd.
To pierwsze rozstrzygnięcie jest uznawane za p recedens.
Jeśli sprawa trafia do sądu po raz pierwszy (cases o f first impres­
sion) i nie można odnaleźć wcześniejszej podobnej sprawy rozstrzy­
ganej przez sąd - ten, rozstrzygając sprawę, w istocie tworzy nową
normę. Zmiany społeczne, rewolucja techniczna i technologiczna po­
wodują powstawanie także i dziś zupełnie nowych typów sporów
prawnych, np. nowe problemy zrodziły transakcje prowadzone przez
Internet, a co za tym idzie - wciąż powstają nowe precedensy.
Sąd rozstrzyga sprawę na podstawie własnego przekonania, biorąc
pod uwagę wiele okoliczności, zasad i wartości społecznych, takich jak:
poczucie słuszności, sprawiedliwość społeczna, ochrona porządku pu­
blicznego, dobre obyczaje itp., starannie uzasadniając zajęte stanowisko.
2.2. Ratio decidendi i obiter dicta
Sąd w postępowaniu odróżnia swoiste, niepowtarzalne i drugo­
rzędne cechy rozważanej sprawy (obiter dicta) oraz - biorąc pod
uwagę jej istotę - formułuje zasadę rozstrzygnięcia (ratio decidendi)
i czyni ją podstawą swojego orzeczenia. Ta zasada może być odtąd
podstawą rozstrzygania wszystkich konkretnych spraw podobnych
(zasada stałości decyzji - stare decisis), które trafią do sądów o takiej
samej albo niższej pozycji w hierarchii organów władzy. Jeśli tak się
70 w w w .l e x is N t'x is.p i
2.1. Common law and equity
Common law literally means the “universal law”, which is
standardised and unified throughout the state. The name became
widespread on the British Isles, where, as early as at the end of the I3lh
Century, the strong authority of the king resulted in the unification of
the law established by the courts (judiciary law and case law).
In addition to the common law, the need for flexibility of court
decisions developed the principles of settlement based on the judicial
sen se of equity. Two directions in the English legal culture have
survived until the present, and are displayed, inter alia, in the
organisational separation of the courts.
In the common law system, the court makes a Specific and
individual decision on a particular case (e.g. criminal or civil cases) by
reference to another similar specific case previously decided upon by
a court. This first decision is considered a p reced en t.
If the case is submitted to the court for the first time (cases of first
impression) and earlier similar cases resolved by the court cannot be
found, when deciding upon the case, the court actually establishes
a new norm. In addition, social changes as well as the technical and
technology revolution today create completely new types of legal
disputes, e.g. new problems have arisen from transactions concluded
through the Internet; and consequently - new precedents are still arising.
The court resolves the case on the basis of its own belief, taking
into consideration many circumstances, principles and social values,
such as sense of equity, social justice, protection of the social order,
good practice, etc., carefully justifying its position.
2.2. Ratio decidendi and obiter dicta
In the proceedings, the court distinguishes the intrinsic, unique and
secondary features of the cases examined (obiter dicta) and, taking
into account its essence, formulates the reasoning for the decision (ratio
decidendi) and makes it a foundation of the judgment. From this
moment, this principle can be a basis for settling all similar specific
cases (the principle of the constancy of the decision - the stare decisis
principle) which reaches the courts of the same or lower position in the
71
slaje, uznajemy, że sąd swoją pierwszą decyzją „stworzył” prawo
(normę prawną).
Z asada p reced en su opiera się na założeniu, że podobne sprawy
powinny być rozstrzygane w podobny sposób. Kiedy to możliwe, sę­
dziowie usiłują być konsekwentni i opierać swoje orzeczenia na pod­
stawach sugerowanych przez wcześniejsze sprawy.
Ten sposób funkcjonowania sądów powoduje, że w krajach anglo­
saskich nie ma lak wyraźnego rozdziału tworzenia i stosowania pra­
wa, tak jak to jest w Europie kontynentalnej. Sądy, rozstrzygając kon­
kretne sprawy, jednocześnie stwarzają nowe generalnie-abstrakcyjne
zasady rozstrzygnięć (nowe normy prawne).
2.3. Zasada stare decisis
Fundamentem anglosaskiej koncepcji precedensu jest zasad a
sta re decisis (stare decisis et quieta non movere - przestrzegać wy­
danych decyzji i nie zmieniać istniejącego stanu rzeczy). Zgodnie z tą
zasadą każdy sąd jest związany precedensem ustalonym przez sąd
wyższej instancji, a precedens może uchylić tylko sąd, który go wy­
d a ł,J u b hierarchicznie wyższy (i, oczywiście, ustawa). Sędziowie
vzatem są obowiązani do stosowania precedensów ustalonych w obrę­
bie ich orzecznictwa.
Precedensy wiążące de iure nakładają obowiązek zachowania się
zgodnego z zawartą w nim zasadą rozstrzygnięcia. Naruszenie prece­
densu jest uważane za naruszenie prawa i może stanowić podstawę
uchylenia decyzji w postępowaniu odwoławczym.
Ponieważ precedensy w systemie anglosaskim są elektem roz­
strzygania konkretnych spraw, prawo anglosaskie określane bywa ja ­
ko case law. W systemie case law precedensy są samoistnymi źródła­
mi prawa, tj. są samodzielnymi podstawami decyzji sądów, sam o­
dzielnymi źródłami praw i obowiązków podmiotów prawa.
W systemie tym dla konkretnie rozpatrywanej sprawy może istnieć
wiele precedensów i wiele kontrprecedensów. Sąd w praktyce naj-
72 www.! oxi.sNexis.pi
hierarchy of authorities. Should this happen, we recognise that the court:
“established” the law (the legal norm) in its first decision.
The principle o f th e p reced en t is based on the assumption that
similar cases should be settled in a similar manner. If possible, judges
try to be consistent and base their decisions on the grounds suggested
by previous cases.
This method of functioning of the courts means that law-making
and the application of the law in the Anglo-Saxon countries is not as
clearly separated as in Continental Europe. When settling specific
cases, the courts simultaneously establish new generally abstractive
reasoning for the decision (new legal norms).
2.3. Principle of stare decisis
The principle of sta re decisis (stare decisis et quieta non movere -
to stand by decisions that have been issued and not to change the status
quo) is a foundation of the Anglo-Saxon concept of precedence.
According to this principle, every court is bound by the precedent
established by a court of a higher instance and the precedent may be
repealed only by the court that established such a precedent or the court
of the higher instance (and, obviously, by a law). Consequently, judges
are obliged lo apply precedents that have been established in their
judgments.
Binding precedents de iure impose the duly to behave in a way that
is consistent with the reasoning of the decision contained in these
precedents. The violation of a precedent is considered a violation of
the law, and may constitute Ihe grounds for repealing a decision in the
appeal proceedings.
Since the precedents in the Anglo-Saxon system arise from the
settlement, of specific cases, Anglo-Saxon law is referred to as ca se law.
In the case law system, precedents are independent sources of the law,
i.e. they constitute independent grounds for court decisions, independent
sources of the law and obligations of the subjects of the law.
Many precedents and counter-precedents can exist in this system
for the specific case under the examination. In practice, the court first
73
................
 ?? " ''9 ^Ę Ę Ę Ę Ę M Ę .
pierw czeka, na klóre precedensy powołają się strony procesu. Na­
stępnie może: przy jąć precedens przytoczony przez jedną ze stron, po­
wołać się na inny precedens, stworzyć nowy precedens.
Zasada stare decisis jest współcześnie interpretowana liberalnie.
Sędziowie mają pewną elastyczność w stosowaniu precedensów. Pre­
cedensy są „uchylane” przez inne precedensy albo przez ustawy, mo­
gą też być „omijane” poprzez wykazanie, że sprawa (stan faktyczny)
różni się znacznie od poprzedniej i precedensowej. Odstąpienie od
precedensu nakłada na sąd obowiązek szczególnie starannego uzasad­
nienia zajętego stanowiska.
Cechę charakterystyczną systemów precedensowych stanowi
brak oficjalnie wydawanych zbiorów orzeczeń. Orzeczenia są publi­
kowane w wydawnictwach prywatnych i półoficjalnych (tzw. law
reports).
Precedensy prawotwórcze w krajach anglosaskich mają współcześ­
nie istotne znaczenie w prawie cywilnym, coraz mniejsze w karnym,
administracyjnym i finansowym. Ekspansja prawa ustawowego jest
faktem i efektem interwencjonizmu państwowego. Amerykańskie
i brytyjskie prawo precedensowe koegzystuje z prawem stanowionym.
Trzeba wyraźnie podkreślić, że precedensy prawotwórcze są
w krajach anglosaskich współcześnie źródłami prawa o niższej mocy
prawnej niż ustawy. Każda ustawa może uchylić precedens, a żaden
precedens nie może uchylić ustawy.
Interpretując w powyższy sposób praktykę case law, stajemy po
stronie konstytutyw nej teorii precedensu. Wyrażamy pogląd, że
sąd jest kreatorem, twórcą zasady rozstrzygnięcia (ratio decidendi).
Zasada powstaje z momentem podjęcia przez sąd decyzji. Sąd tworzy
normę w swojej konkretnej decyzji - jest to akt władczy, konwencjo­
nalny, poprzez który norma (ogólna) ta zostaje włączona do systemu
obowiązujących norm. Prawo tworzy organ rozstrzygający konkretną
sprawę.
W doktrynie wyrażana jest też deklaratoryjna teo ria p reced en ­
su. Jej zwolennicy twierdzą, że sąd „tworzy” prawo w konkretnej de­
cyzji tylko w tym sensie, że sam formułuje precyzyjną treść dotąd nie­
pisanej zwyczajowej reguły sprawiedliwej społecznie. Trudno bo-
74 w w w .lex i.s N <'xis.pt
waits for the precedents cited by the parties to proceedings. The court
may then accept the precedent cited by one of the parties, refer to
another precedent or create a new precedent.
The principle of stare decis is interpreted liberally today. Judges
have a certain amount of flexibility in applying precedents. Precedents
are “repealed” by other precedents or by the laws; they can be also
“avoided” by indicating that the case (actual status) significantly
differs from the previous and precedent case. The departureJivm M ie
precedent imposes the duty on the court to justify the position it has
taken particularly carefully.
The lack of officially published collections of judicial decisions is
a distinctive feature of precedent-based systems. Judgments are
published in private or semi-official publications (the so-called law
reports).
Law-making precedents in Anglo-Saxon countries are currently of
significant importance in civil law, and to a lesser extent, in criminal,
administrative and financial law. The expansion of statutory law is
a fact and consequence of state interventionism. American and British
case law coexists with statutory law.
It should be clearly emphasised that law-making precedents in
Anglo-Saxon countries are currently sources of law of lesser legal
force than the laws. Every law can repeal the precedent, but the
precedent cannot repeal a law.
By interpreting the practice of case law in the above manner, we
support the co n stitu tive th eory of th e p reced en t. We express the
opinion that the court is a creator and author of the reasoning behind
the decision (ratio decidendi). The reasoning arises at the time the
decision is made by the court. The court creates a norm in the specific
decision - this is a governing and conventional act through which the
(general) norm is included in the system of applicable norms. The law
is established by the authority settling the specific case.
The declaratory th eory of p reced en ce is also expressed in the
doctrine. Its supporters claim that the court “creates” the law in the
specific decision only in such sense that the court formulates the
precise wording of the so far unwritten socially just customary rule.
75
wiem przyjąć, że sąd działa wbrew oczekiwaniom społecznym, raczej
„wsłuchuje się” w reguły przyjęte w praktyce i im właśnie daje wyraz
w orzeczeniu.
Sąd deklaruje więc, zapisuje treść niepisanej normy zw yczajo­
wej, dotąd „obecnej” w życiu społecznym, ale do tego momentu
nieobowiązującej formalnie jako prawo. Sąd, uznając tę niepisaną
zasadę w swojej konkretnej decyzji, de fa cto sankcjonuje regułę
zwyczajową.
Obie teorie można uznać za opisujące inne aspekty prawa prece­
densowego - w praktyce precedensy prawotwórcze są różne, niektóre
w większym stopniu kreatywne, inne wyraźniej deklaratywne.
2.4. Precedensy abstrakcyjne
Poza precedensami prawotwórczymi o charakterze konkretnym
wyróżnia się także p reced en sy zw an e abstrakcyjnymi. Są to takie
rozstrzygnięcia sądu, które powstają w postępowaniu, w którym nie
rozstrzyga się spraw indywidualnych, lecz rozwiązuje ogólne proble­
my prawne. Takie uprawnienia mają na ogól sądy najwyższe w kon­
kretnych państwach. W państwach anglosaskich precedensy abstrak­
cyjne zalicza się do aktów legislacji sądowej.
Często w przypadku takich abstrakcyjnych rozstrzygnięć trudno
jest jednoznacznie stwierdzić, czy mamy do czynienia jedynie z inter­
pretacją już obowiązującego prawa, czy też z tworzeniem nowych
norm, a więc z prawolwórstwem. Zajęte stanowisko zależy od przyję­
tych założeń dotyczących koncepcji źródeł prawa i wykładni (odpo­
wiedź jest więc oparta na przyjętej konwencji).
W związku z tym w doktrynie odróżnia się tzw. p reced en sy in­
terpretacyjne, które ustalają jedynie zasady wykładni już obowiązu­
jących norm, i p reced en sy rozstrzygnięcia, tworzące nowe normy.
To odróżnienie ma nieostre granice, ponieważ często wykładnia sen­
su largo ma charakter twórczy i w istocie tworzy (współtworzy) nowe
normy (np. uzupełnia luki w prawie).
76 w w \v j.e x is N e x is .j}!
This is because it would be difficult to accept that actions of the court
are contrary to social expectations; it would rather “hear out” the rules
that are accepted in practice and reflect them in the decision.
Consequently, the court declares and records the content of the
unwritten customary rule that has been “present” in social life up to
this point, but has not been formally binding as the law. By
recognising this unwritten principle in the specific decision, the court
de facto sanctions the customary rule.
Both theories can be recognised as describing different aspects of
case law - in practice law-making precedents are different, some are
more creative while others are more declarative.
2.4. Abstract precedents
T he so-called abstract p reced en ts are additionally distinguished
from specific law-making precedents. They are such judgments that
arise from the proceedings in which individual cases are not settled, but
general legal problems are solved. In general, the highest courts in
specific countries have such powers. In Anglo-Saxon countries, abstract
precedents are treated as court legislation instruments.
In the case of such abstract decisions, it is often difficult to
unambiguously conclude whether we are dealing with only the
interpretation of the already applicable law or the establishment of new
norms and hence with law-making. The position taken depends on the
assumptions accepted regarding the concept of the sources of the law
and the interpretation (i.e. the response is based on the accepted
convention).
Consequently, the so-called interp retation p reced en ts, which
only establish the interpretation principles of already applicable rules,
and p reced en t decisions that establish new rules are distinguished
in the doctrine. Such a differentiation is vague, because the sensu
largo interpretation is of a creative nature and in essence, establishes
(jointly establishes) new rules (e.g. fills the gaps in the law).
77
 3. Tak zwane precedensy
w systemie prawa ustawowego
Precedensy w powyższym rozumieniu (tj. p reced en sy de iure)
nie są źródłami prawa w systemach prawa ustawowego, formalnie
wyłączających w konstytucjach prawotwórstwo sądów.
W systemach takich niedopuszczalne jest podejmowanie decyzji
w procesie stosowania prawa na podstawie precedensu w powyższym
rozumieniu. Decyzją stosowania prawa sensu largo nazywamy kon-
kretnie-indywidualne orzeczenie sądu albo decyzję adm inistracyjną
(decyzja sensu stricto). Musi się ona zawsze opierać na podstawie
prawnej w postaci obowiązujących generalnie-abstrakcyjnych norm
prawnych, pochodzących z aktów powszechnie obowiązujących.
Trzeba jednak dodać, że praktycznie termin „precedens” jest też
używany powszechnie (w szerszym rozumieniu niż w krajach anglo­
saskich) na określenie orzeczeń sądów, które stanowią w różnym stop­
niu wzorce, przykłady i argumenty dla orzeczeń późniejszych. W me­
diach często słyszymy o „precedensowych” rozstrzygnięciach sądów,
odnosi się to jednak na ogól do orzeczeń zawierających jedynie inter­
pretację prawa, chyba że sąd wypełnia wyraźną lukę konstrukcyjną
w prawie - wówczas niewątpliwie działa prawotwórczo.
Pojęcie „precedens” bywa leż używane potocznie w jeszcze szer­
szym znaczeniu. Mówi się, że decyzja (konkretnie-indywidualna) or­
ganu stosującego prawo jest precedensem dla innej decyzji wówczas,
gdy ma pewien wyraźny realny wpływ na podjęcie takiej, a nie innej
drugiej konkretnie-indywidualnej decyzji (np. obok przepisów praw­
nych, które są jej podstawą), choć formalnie (na podstawie prawa) nie
była dla niej wiążąca.
Tak rozumiane „precedensy” (zwane niekiedy p reced en sam i de
facto) mają obecnie coraz większe znaczenie w systemach prawa
opartego na prymacie ustawy. W praktyce stosowania prawa zdarza
się bowiem, że w celu wzmocnienia stanowiska w konkretnej sprawie
zajętego przez organ stosujący prawo w uzasadnieniu orzeczenia obok
przepisów prawnych przytaczane są inne orzeczenia konkretnie-indy-
widualne dotyczące spraw podobnych (zwłaszcza orzeczenia sądów
wyższej instancji).
w\vw.i.exihN< 'Xjs.pl
3. So-called precedents
in the statutory law system
The precedents in the above sense (i.e. de iure p reced en ts) are
not sources of law in the statutory law system and formally exclude
law-making by courts in constitutions.
Such systems do not allow decisions to be made in the process of
the application of the law based on the precedent in the above sense.
A specific and individual judicial decision or administrative decision
(a sensu stricto decision) is referred to as the decision to apply the law
sensu largo. It must always be based on the legal grounds consisting
of applicable generally abstract legal norms arising from universally
applicable instruments.
However, it should be added that, in practice, the term “precedent”
is also commonly used (in a wider sense than in Anglo-Saxon
countries) to describe judicial decisions that constitute a model,
example and argument for further decisions to varying degrees. We
often hear about “precedent” judicial decisions in the media, but this
usually refers to judgem ents that only contain an interpretation of the
law, unless the court fills a clear structural gap in the law - in such
a case, it undoubtedly establishes the law.
The term “precedent” is sometimes colloquially used in a wider
sense. It is said that a (specific and individual) decision of an authority
applying the law constitutes a precedent for another decision if it has
a specific, clear, and real impact on this rather than another specific
and individual decision being- made (e.g. in addition to the legal
regulations that constitute its grounds), although formally (based on
the law), it was not binding in respect to this.
“Precedents” understood in this way (sometimes referred to as
de facto p reced en ts) are currently becoming increasingly more
important in legal systems based on the statutory primacy. This is
because in the practice of applying the law, it happens that in order to
reinforce the opinion of the authority applying the law in the specific
case, specific and individual decisions on similar cases are sometimes
cited (especially decisions of higher instance courts) in addition to the
legal provisions.
........ft.
79
 Powołanie tych orzeczeń przybiera różne formy. Bywa tak, że or­
gany stosujące prawo powołują się ogólnie na „ustalone orzecznic­
two”, ewentualnie z odesłaniem do konkretnych decyzji stosowania
prawa z podaniem ich sygnatur lub leż z przytoczeniem fragmentów
tychże decyzji albo ich uzasadnień. Zdarza się również, że powoływa­
ne jest jedno orzeczenie organu dotyczące podobnej sprawy.
Decyzje te formalnie (de lure) nie mają mocy wiążącej dla nowej
decyzji, a jednak de facto są w procesie stosowania prawa uwzględ­
niane jako argumenty dodatkowe, uzasadniające zajęte stanowisko -
zwłaszcza dotyczące interpretacji prawa. Można je nazywać potocz­
nie „precedensami” w sensie szerokim, mają one bowiem pewien re­
alny wpływ na inne decyzje; z tym że tezę tę trzeba koniecznie uzu­
pełniać stwierdzeniem, iż przytoczenie orzeczenia konkretnie-indywi-
dualnego nigdy nie może być jedyną podstawą innego orzeczenia
w systemie prawa opartym na prymacie ustawy.
Uwzględnianie w stosowaniu prawa już zapadłych konkretnie-in-
dyw idualnych decyzji ma swoje prakseologiczne uzasadnienie.
Zauważmy, że uwzględnia się przede wszystkim takie poprzednie de­
cyzje, które wypełniały pewne niejasności i luzy w prawie poprzez in­
terpretację prawa.
V' “T ćjnadto są to z reguły decyzje organów hierarchicznie najwyż­
szych (np. w Polsce głównie Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Naj­
wyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, a ponadto unijne
orzeczenia ETS i ETPCz), co zwiększa szansę organu uwzględniające­
go „precedens” na utrzymanie swojej decyzji w przypadku odwołania.
Poza tym uwzględnienie tak rozumianych „precedensów” prowadzi do
pewnej szablonowości rozwiązań w ramach luzów pozostawionych or­
ganom stosującym prawo, a więc do wzrostu jednolitości stosowania
prawa.
Rozpowszechnianie przez takie „precedensy” praktycznej (głów­
nie sądowej) interpretacji prawa, przede wszystkim odnoszącej się do
przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których
stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie, przepisów za­
wierających terminy wieloznaczne i nieostre prowadzi w praktyce do
sytuacji, że jej znajomość (ergo: znajom ość orzeczn ictw a) jest
równie ważna jak znajomość tekstów prawnych.
80 WWW, 1. e x i s N e x i s .p!
These decisions are sometimes referred to in various forms. It
sometimes happens that authorities applying the law generally refer to
“established judicial decisions”, potentially with reference made to
specific law-applying decisions, including their case references or
quoting parts of such decisions or their justifications. It also happens
that the authority only refers to one decision on a similar case.
Formally (de iure), these decisions have no binding force for the new
decision, but de facto they are considered in the process of applying the
law as additional arguments justifying the position taken, especially
regarding the interpretation of the law. They can be colloquially referred
to as “precedents” in the wide sense of the term, because they have
a specific real impact on other decisions; although this concept needs to
be supplemented with the statement that citing the specific and
individual decision can never constitute (he sole foundation of another
decision in the system of the law based on the statutory primacy.
Previous specific and individual decisions that are taken into
account in the application of the law have their own praxeological
justification. It should be noted that such previous decisions are
primarily considered, which clarified particular uncertainties and gaps
in the law through the interpretation of the law.
Furthermore, as a rule, they are decisions of the supreme authorities
in the hierarchy (e.g. in Poland, this is mainly the Constitutional
Tribunal, Supreme Court and Supreme Administrative Court, as well as
EU judgments of the European Court of Justice and European Court of
Human Rights), which increase the opportunities of success of the
authority that uses the “precedent” to uphold its decision in the event of
an appeal. In addition, the consideration of “precedents” understood in
such a manner leads to a certain conventionality of solutions within the
framework ol the discretion that is left to the authorities applying the
law, and therefore increases the uniformity of the application of the law.
The popularisation of practical (mainly in court) interpretation of
the law by such “precedents”, primarily with respect to legal
provisions that raise doubts in practice or the application of which
resulted in discrepancies in judicial decisions, or provisions that
contain ambiguous and vague terms, in practice leads to situations in
which its knowledge (ergo: familiarity w ith judicial decisions) is
just as important as familiarity with legal texts.
81
T fflM Em w nr
 W systemie prawa ustawowego szanse „wygranej” w sądzie czy
w organach administracji zależą więc także od umiejętnego wykorzy­
stywania znajomości już zapadłych decyzji stosowania prawa - a więc
znajomości tzw. praw a op eratyw nego. Nie chodzi tu oczywiście
tylko o orzecznictwo sądów krajowych', ale i o wzrastającą rangę
orzecznictwa sądów międzynarodowych.
W spółcześnie różnica między systemami civil law oraz common
law wyraźnie się zaciera. W systemach case law nastąpiła ekspansja
prawa ustawowego (precedensy są źródłami o niższej mocy prawnej
niż ustawy), w systemach civil law wyraźnie rośnie rola orzecznictwa
sądowego, jego udział w kształtowaniu treści prawa.
Consequently, in the statutory law system , the chances of
“winning” in the court or before the administrative authorities.'li*. fend
also on the skilful application of the familiarity with decisions already
made in the application o f the law - and therefore, on the familiarity
with the so-called op erative law. This obviously does not apply only
to domestic judicial decisions, but to the increasingly important
judicial decisions of international courts.
The difference between the civil law and common law systems is
clearly disappearing today. The expansion of statutory law started in the
case law systems (precedents are the sources of the law witli lesser legal
force than laws) while the role of judicial decisions in civil law systems
and their participation in shaping the wording of the law is increasing.
 Rozdział IV
ISLAM - RELIGIA,
MORALNOŚĆ, PRAWO
1. Koran jako fundament porządku
w państwach muzułmańskich
Systemy prawa państw muzułmańskich (ponad 50) są zasadniczo
odmienne od systemów obowiązujących w państwach europejskich
i w Stanach Zjednoczonych (choć i w tych państwach stanowione są
także ustawy albo tworzone są precedensy), ponieważ religia, moral­
ność i prawo islamu splatają się w jeden system norm. Normy te sta­
nowią podstawę organizacji wszystkich aspektów życia każdego mu­
zułmanina. Państwa mają na ogół formę wyznaniową, polityka nieroz­
łącznie wiąże się z religią.
Nazwa „islam” pochodzi od arabskiego słowa asia/na, co oznacza:
poddać się, poddać się woli Allaha. Islam jest podstawą światopoglą­
du piątej części świata (m.in. mieszkańców Iranu, Iraku, Pakistanu,
Indonezji, Arabii Saudyjskiej, Kataru, Bahrajnu). Na świecie rozprze­
strzenił się po śmierci Mahometa, głównie na skutek podbojów doko­
nywanych przez Arabów.
Ideowa, jakościow a odrębność prawa islamu polega na tym, że za
prawotwórcę uważany jest Allah, a nie ludzie. Człowiek w kulturze is­
lamu pozostaje w głębokim cieniu potęgi Allaha. Mohamet w drodze
objawień otrzymał od Allaha dostęp do wiedzy o idealnym prawie.
Treść przekazu została zawarta w Koranie, świętej księdze islamu
i jednocześnie podstawowym źródle prawa islamskiego.
Koran tworzy fundament cywilizacji arabsko-muzulmańskiej.
Opiera się na doktrynie jedności prawa, moralności i religii. Posza­
nowanie prawa islamu to podstawowy obowiązek każdego muzułm a­
nina - obowiązek względem Allaha, państwa i bliźnich. Znalezienie
normy prawnej (ogólnej) właściwej dla rozstrzyganego przez władzę
konkretnego przypadku oznacza „wykrycie” nakazu Allaha w tej
sprawie.
84 w vvvv.i exisN«'*xis,}>t
Chapter IV
ISLAM - RELIGION,
MORALITY, AND THE LAW
1. The Koran as the foundation
of the order in Islamic countries
Legal system s in Islam ic countries (m ore than 50) differ
fundamentally from systems that apply in European countries and the
United States (although laws are also established and precedents are
set even in these countries), because the religion, morality and the law
of Islam interweave into a single system of norms. These norms
constitute a foundation of the organisation o f all aspects of life of
every Muslim. States are generally religious states and politics is
inseparably related to religion.
The name “Islam ” comes from the Arabic word aslama, which
means: to surrender, to submit to the will of Allah. Islam is the
foundation for the outlook on life of one-fifth of the world (including
the citizens of Iran, Iraq, Pakistan, Indonesia, Saudi Arabia, Qatar and
Bahrain). It disseminated throughout the world after M uhammad’s
death, mainly as a result of the conquests of the Arabs.
The ideological, qualitative identity of the law of Islam is based on
the recognition of Allah, not people, as the legislator. Man in the
Islamic culture, remains in the deep shadow of the power of Allah.
Muhammad received access to knowledge on the ideal law from Allah
through revelations. The content of the tradition was included in the
Koran, the holy book of Islam, and simultaneously, the main source of
Islamic law.
The Koran creates a foundation of Arabic and Muslim civilisation.
It is based on the doctrine of uniformity of the law, morality and
religion. Every Muslim has the fundamental duty to respect Islamic
law - this is the duly to Allah, the slate, and the neighbours. The
identification of a (universal) legal norm that is appropriate to the
specific case being settled by the authorities means the “discovery” of
Allah’s order in this case.
85
 Islam przyjmuje, że źródłem wszelkiego prawa, władzy i sprawied­
liwości jest Allah (por. laicką doktrynę państwa prawa stanowiącą
podstawę prawa zachodniego i koncepcje prawa natury), który jako
jedyny posiada znajomość prawa doskonałego. Prawo muzułmańskie
obejmuje obowiązki człowieka względem Allaha i reguły postępowa­
nia między ludźmi. Jeżeli wierny muzułmanin wypełnia wszystkie
normy prawa islamskiego, to realizuje zarazem cel ostateczny swojego
życia: pomyślność na tym świecie i zbawienie wieczne w życiu przy­
szłym.
2. Szariat
W państwach Zatoki, ale też w wielu krajach Afryki (np. Sudan,
Nigeria, Tanzania) i Azji (Indonezja), również na południu Europy
(np. Serbia) obowiązuje prawo stanowione lub precedensowe oparte
w różnym zakresie na zasadach Koranu.
Poza Koranem prawo islamu współkształtuje także Sunna, czyli
zapis postępowania Proroka. Sunna zawiera zbiór reguł zachowań
Mahometa w stosunkach z innymi ludźmi i ocen tych zachowań. To
drugie źródło prawa, które pozwala „wykryć” nakazy Allaha.
Koran i Sunna tworzą szariat: św ięte prawo islamu. W wielu
państwach arabskich (np. Egipt, Syria, Pakistan, Iran) konstytucje
uznają szariat za źródło prawa ustawowego.
Prawo islamu współkształtu je też fakh - nauka o prawie. Nauka ta
wyrosła ze znajomości szariatu i pozwala m.in. na rozumowania zwa­
ne: idżm a i kijas
Zakres, w jakim prawo szariatu współkształtuje konkretne systemy
prawa, jest różny. Prawo wyznaniowe uzupełniają współcześnie usta­
wy, precedensy, prawo zwyczajowe. Mozaika rozwiązań jest bogata -
od Turcji, aspirującej do członkostwa w Unii Europejskiej, poprzez
Maroko (w którym prawo opiera się na ustawach wzorowanych na roz­
wiązaniach francuskich, a jedynie w prawie rzeczowym, spadkowym
i małżeńskim wyraźnie obowiązuje szariat), aż po fundamentalistycz-
86 w w w . i .c k i s N ex is .p i
Islam assumes that the source of all laws, power and justice is
Allah (compare the secular doctrine of the state of law constituting the
foundation of Western law and the concepts of the law of nature), who
is the only one having knowledge of the perfect law. Islamic law
includes m an’s duties to Allah and the rules of conduct between
people. By meeting all norms of Islamic law, the faithful Muslim
simultaneously achieves his life’s ultimate goal: success in this world
and eternal salvation in his future life.
2. The Sharia
Statutory law or case law based to varying degrees on the Koran
applies in the countries of the Gulf, but also in many African countries
(e.g. Sudan, Nigeria, and Tanzania) and Asian countries (Indonesia),
as well as in the southern Europe (e.g. in Serbia).
In addition to the Koran, the Islamic law is also jointly formed by the
Sunni, i.e. the records of the Prophet’s conduct. The Sunni contains
a collection of rules of Muhammad’s conduct in relations with other
people, and the evaluation of this conduct. This is the second source of
the law, enabling Allah’s orders to be “discovered”.
The Koran and Sunni make up the Sharia: th e holy law o f Islam.
In many Arabic countries (e.g. Egypt, Syria, Pakistan or Iran),
constitutions recognise the Sharia as a source of statutory law.
The law of Islam is also jointly formed also by filch - Islamic
jurisprudence. This jurisprudence derived from the knowledge of the
Sharia and allows, inter alia, for the reasoning referred to as ijma and
qiyas.
The extent to which the Sharia co-forms specific legal systems
varies. Religious law is currently supplemented with laws, precedents,
and customary law. The plethora of solutions is extensive - from
Turkey, which is aspiring to become a member of the European
Union, through Morocco (where the law is based on laws th u ue
modelled on French solutions and only in the case of the propti v,
the law of inheritance and the matrimonial law does the Sharia clc uly
87
 ną, autokratyczną Arabię Saudyjską (gdzie także stanowione są usta­
wy, ale prawo wyznaniowe reguluje i przenika wszystkie obszary życia
i aktywności społecznej),
Koran składa się z 6237 wersetów, najwyżej 600 z nich zawiera -
w europejskim rozumieniu - reguły postępowania, a 228 spośród nich
ma prawne znaczenie (w europejskim znaczeniu). Wersy o znaczeniu
prawnym można podzielić na dotyczące: materialnego prawa karnego
(ok. 30), prawa rzeczowego, zobowiązań, podmiotowości prawnej
(ok. 70), procedur prawnych (ok, 13), prawa publicznego (gospodar­
czo-finansowego - ok. 10), prawa dotyczącego stosunków międzyna­
rodowych (ok. 25).
I d ż m a - to rozstrzygnięcia doktryny (muzułmańskich prawników,
którzy są równocześnie teologami - w ich kształceniu podstawową ro­
lę pełnią szkoły koraniczne) na podstawie konsensusu w sprawach
nieuregulowanych wprost przez Koran. Kijas to szczególny rodzaj
tych rozstrzygnięć: wyniki wnioskowań na podstawie różnych do­
puszczalnych reguł rozumowań, m.in. na podstawie analogii.
Prawnicy-teologow ie (fugaha), a nie, jak w Europie, sędziowie,
maia prawo współkształtować, uzupełniać system norm, ale tylko w ta­
kim stopniu, aby nie popaść w sprzeczność z prawem objawionym. Mo-
, ( ■vypelniac także dodatkowo pewne obszary życia społecznego i go­
spodarczego normami (tworzonymi przez ludzi). Skoro bowiem okre­
ślonego problemu nie daje się rozwiązać na podstawie Koranu i Sunny,
to oznacza, że Allah pozostawił ludziom uregulowanie tej kwestii.
Na zakres, w jakim współcześnie w państwach arabskich faktycz­
nie obowiązuje prawo szariatu (Koran, Sunna), a także ma zastoso­
wanie idżma i kijas, wpływa wiele czynników politycznych, społecz­
nych, gospodarczych oraz doktrynalnych.
Państwa fundam entalistyczne, wyznaniowe, odwołują się do rygo­
rystycznych szkół prawa (np. hanbalickiej). Państwa sem idem okra-
tyczne z uwagi na konieczność utrzymywania więzi międzynarodowych
próbują znaleźć „zloty środek”, pogodzić tradycyjne reguły szariatu
(głównie w prawie rzeczowym i rodzinnym) i nowoczesne ustawodaw­
stwo (przede wszystkim gospodarcze). Sytuacja jest dynamiczna - trud­
ności pogłębiają problemy gospodarcze, reżimy i dyktatury wojskowe
oraz policyjne, a także św iatow e zagrożen ie terroryzm em .
88 \vvvw. i x i s N ex is.pi
apply). t0 fundamental, autocratic Saudi Arabia (where laws are also
passed, however religious law regulates and penetrates all areas of life
and social activity).
The Koran consists of 6237 verses, of which no more than 600
contain - in the European sense - rules of conduct and 228 have legal
significance (in the European sense). Verses with legal significance
can be divided into those regarding m aterial crim inal law
(approxim ately 30), properly law, liabilities, legal objectivity
(approximately 70), legal procedures (approximately 13), public law
(business and financial - approximately 10), and laws regarding
international relations (approximately 25).
Ijma are the decisions of the doctrine (made by the Muslim
lawyers who are simultaneously theologians - Koran schools play the
core role in their education), based on consensus in cases not directly
regulated by Koran. Qiyas are a special type of decision: the results of
reasoning based on various accepted rules of reasoning, including
those based on analogy.
Lawyers-theoiogians (fugaha), and not judges, as in Europe, have
the right to co-form and supplement the system of norms, but only to the
extent that ensures that they do not come into conflict with the revealed
law. In addition, they may establish norms (developed by people) that arc
applicable to other areas of the social and economic life. This is because
if the specific problem cannot be addressed on the basis of the Koran and
Sunni, this means that Allah left such issues to be regulated by people.
The extent of actual applicability of the Sharia (Koran, Sunni)
today in Arabic states, as well as applicability of ijma and qiyas is
affected by many political, social, economic and doctrinal factors.
Fundam entalist and religious cou n tries refer to conservative
law schools (e.g. the Hanbali School). S em i-d em ocratic sta te s try
lo find the “golden mean”, to reconcile traditional Sharia rules (mainly
in property and family law) with contemporary legislation (primarily
econom ic), because of the need lo m aintain international
relationships. The situation is dynamic - difficulties are escalated by
economic problems, military and police regimes and dictatorships,
and global th rea t of terrorism .
89
 Prawo państw Zachodu (państw Europy, Stanów Zjednoczonych)
oparte jest na wyraźnej aksjologii odwołującej się do przyrodzonej
godności człowieka, demokracji rządów prawa i wolnej gospodarki,
jest więc u podstaw ideowo różne od prawa islamu. Doświadczenia
odrodzenia i oświecenia, pozytywizm prawniczy obce są islamskiej
refleksji prawniczej, dla której Allah, a nie naród, jest ostatecznym
suwerenem.
w w w. Lex is N ex is .| >I
The law of the states of the West (Europe and the United States) is
based on a clear axiology referring to inherited humarudinn'rt.v.
democracy of the rule of law and the free economy, and therefore, it
conceptually differs from Islam ic law at its very foundations.
Experiences of the Renaissance and Enlightenm ent, and legal
positivism are alien to Islamic legal reflection, for which Allah, and
not the nation, is the final sovereign.
 Rozdział V
INNE SYSTEMY
PRAWA NA ŚWIECIE
1. Systemy mieszane
W wielu państwach Południa, zwłaszcza w byłych państwach ko­
lonialnych, działają systemy prawa złożone i mieszane. Przykładowo
państwa Afryki, po odzyskaniu niepodległości, na ogół dążyły do
zharmonizowania tradycyjnego, zwyczajowego prawa i prawa „im­
portowanego” (stanowionego - w byłych koloniach francuskich,
a w byłych koloniach brytyjskich - precedensowego).
U progu XXI wieku systemy polityczne tych państw są bardzo
zróżnicowane: od autorytarnych (wojskowo-policyjnych) z fasado­
wym prawem ustawowym, poprzez semidemokracje usiłujące budo­
wać zręby „rządów prawa”, aż po systemy wyznaniowe, fundamenta-
listyczne, ortodoksyjnie islamskie. Obecnie większość państw Połud­
nia zalicza się do „cywilizacji przetrw an ia” - są to państwa ubogie,
bez doświadczeń demokratycznych i bez praktycznych możliwości
tworzenia systemów opartych na koncepcji rządów prawa.
Trudności z przyjęciem w wielu państwach Bliskiego Wschodu,
Afryki, Azji, Ameryki Południowej fundamentalnej dla kultury za­
chodniej zasady rządów prawa i społeczeństwa obywatelskiego wiążą
się nie tylko z brakiem doświadczeń oraz z ubóstwem, ale też m.in.
z inną wielowiekową doktryną pojmowania roli władzy w społeczeń­
stwie. Na W schodzie i Południu dość powszechnie przyjmuje się, że
człowiek nie jest tyle autonom icznym p odm iotem praw i w oln o­
ści, co raczej jest nieuchronnie, p rzed m iotow o i biernie p od p o­
rządkow any władzy.
2. Prawo w państwach
Dalekiego Wschodu
2.1. Prawo w Indiach
Głębokie odrębności kultur prawnych i tradycji Dalekiego W scho­
du decydują także o specyfice prawa Indii, Chin i Japonii.
92 w w w .I.exisN nxis.p l
Chapter V
OTHER LEGAL SYSTEMS
IN THE WORLD
1. Mixed systems
Complex and mixed systems of law operate in many countries of
the South, in particular former colonial states. For instance, after
regaining their independence, the countries of Africa, generally aimed
towards the harmonisation of the traditional, customary law and the
“imported” law (statutory law - in the former French colonies, and the
case law - in the former British colonies).
At the turn of the 2 IS| Century, the political systems in these
countries are highly varied: from authoritarian (military and police)
with meretricious statutory law, through semi-democracies trying to
establish a foundation for the “rule of law”, to religious, fundamental,
and orthodox Islamic states. Currently, the majority of stales of the
South can be classified as “survival civilisations” - they are poor
countries, without experience of democracies and without the practical
ability lo establish systems based on the concept of the rule of the law.
Difficulties in accepting the principle of the rule of law and the
civic society, which is fundamental lo Western culture, in many
countries of the Middle East, Africa, Asia, and South America is
related not only to the lack of experience and poverty, but also to such
factors as the different doctrine of understanding the role of authorities
in society that has lasted many centuries. In the East and the South, it
is reasonably commonly accepted that man is not so much an
au ton om ic o b ject of rights and freed om s, as being inevitably,
objectively and passively subordinated to th e authorities.
2. The law in the countries
of the Far East
2.1. The law in India
Vast differences in legal cultures and traditions of the Far East also
define the specific nature of the law in India, China, and Japan.
93
 W Indiach źródłem prawa są przede wszystkim regulacje parla­
mentarne, sądowe i lokalne (a więc prawo stanowione), obok nich
„jak prawo” funkcjonują tradycyjne kanony w yznaw ców różnych
religii. Reguły te określają głównie status osobisty ludzi należących
do tych religii, zwłaszcza hinduistycznej. Wyraźnie działają „jak
prawo” reguły różnicujące cztery główne kasty, w tym endogamia,
tj. zakaz naw iązywania stosunków społecznych, gospodarczych
itp., z członkiem innej kasty.
W kulturze prawnej Indii obecne są również pewne zasady systemu
anglosaskiego (pozostałość kolonialnej obecności Wielkiej Brytanii)
i prawa muzułmańskiego, którym czują się związani wyznawcy islamu.
2.2. Prawo w Chinach
W Chinach odwieczna tradycja i kultura oparta na konfucjanizmie
nie uznawała rządów prawa, a jedynie rządy oparte na wzorcach oso­
bowych i zasadach moralnych. Normy moralne miały priorytet nad
normami prawnymi. Do XIX wieku najważniejszą rolę odgrywało
prawo zwyczajowe, potem stopniowo zaczęło kształtować się prawo
stanowione.
Wszystkie cechy systemu prawa totalitarnego dotknęły Chiny po
opanowaniu władzy przez komunistów. Decyzjonizm „wodza” zastą­
pi! reguły moralne. Akty o charakterze politycznym stały się podsta­
wą wydawania wyroków. Głoszona przez Mao Tse-tunga koncepcja
„rewolucji permanentnej” prowadziła do uznania konieczności odrzu­
cenia prawa stanowionego. Ponad prawem postawiono idee Mao.
Obecnie w Chinach stopniowo przywracana jest ranga prawa sta­
nowionego, choć nadal dyrektyw y polityczne dominują nad pra­
wem. Prawo tworzy głównie administracja, parlament uchwala nie­
wiele ustaw. Jest symptomatyczne, że w Chinach jest 14 razy mniej
prawników niż w Niemczech.
2.3. Prawo w Japonii
W Japonii formalnie funkcjonuje system prawa stanowionego.
System aktów opiera się na formach znanych w tradycji europejskiej.
Podstawowym aktem jest ustawa (horilsu). Prawo japońskie zasadni-
94 w w w. Lex i s N exis.pl
In India, the sources of the law are primarily the regulations issued
by the parliament:, the courts and local authorities (and hence statutory
law). Traditional canons o f th e follow ers of various religions exists
alongside them “as the law” in addition to these regulations. These
rules mainly define the personal status of the followers of these
religions, in particular Hinduism. These rules, which differentiate
between the four main castes, including endogamy, i.e. the ban on the
establishment of social, business, etc. relationships with members of
other castes, clearly operate “as the law”.
Certain principles of the Anglo-Saxon system (the remains of the
British colonial presence) and the Islamic law, to which the followers
of Islam feel attached, are also present in the legal culture of India.
2.2. The law in China
In China, the eternal tradition and culture based on Confucianism
did not accept the rule o f law, but only the rule based on personal
models and moral standards. Moral standards took priority over
legal norms. Until the 19th Century, custom ary law had played the
most im portant role, after which statutory law gradually started to
develop.
All features of the totalitarian law system affected China after the
communists seized power. The decisions of the “leader” replaced
moral standards. Political instruments became the foundation for
imposing sentences. The concept of the “permanent revolution”
promoted by Mao Tse-tung led to the acceptance of the need to reject
statutory law. M ao’s ideas were.placed above the law.
At present, the importance of statutory law is gradually being
restored in China, although political directives dominate the law.
The law is established mainly by the administration; the parliament
passes few laws. It is symptomatic that the number of lawyers in
China is fourteen times lower than in Germany.
2.3. The law in Japan
The statutory law system formally operates in Japan. The system
of instruments is based on the forms that are known in the European
tradition. The law (horitsu) is the main legal instrument. However,
95
c /,0 różni się jednak od prawa kultury zachodniej przede wszystkim
dlatego, że w Japonii nie tylko zasada państwa prawnego nie jest wy­
mieniana wśród podstawowych zasad konstytucyjnych, ale i w prak­
tyce kryteria pozaprawne (reguły grupowe, polityczne, reguły prakty­
ki gospodarczej) w procesach podejmowania decyzji odgrywają rolę
co najmniej równorzędną jak prawo stanowione.
Zwyczajowe instytucje funkcjonują często niezależnie od stanu
unormowania i mogą pozostać z nim w sprzeczności. W działaniach
organów państwa przeważa pragmatyzm nad legalizmem. Rola prawa
stanowionego jest w japońskiej rzeczywistości dość ograniczona.
Podstawowe znaczenie ma p oczu cie przynależności do grupy:
poddanie się wartościom i normom grupowym. Sankcje grupowe są
odczuwane daleko mocniej niż sankcje prawne.
W Japonii - w przeciwieństwie do społeczeństw zachodnich - po­
rządek społeczny jest utrzymywany głównie za pomocą przym usu
grupow ego. Prawo stanowione nie wiąże się z moralnością i religią,
co powoduje, że jest traktowane głównie formalnie i instrumentalnie.
Pozostaje czymś oficjalnym i zewnętrznym w stosunku do rzeczywi­
ście działających reguł grupowych. Stanowi jedynie dodatkowy śro-
delTkontroli społecznej. Jest charakterystyczne, że w Japonii stosunek
liczbowy prawników do inżynierów wynosi 1:7, a w Stanach Zjedno­
czonych jest akurat odwrotnie.
Zauważmy ponadto, że w niektórych państwach także prawo we­
wnętrzne jest niejednolite. Różnice w treści prawa ze względu na kry­
terium przestrzenne występują głównie w państw ach federacyjnych
(przyczyną są jednostki podziału terytorialnego: stany, dzielnice, kan­
tony, republiki itp.)• Tak jest w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Bry­
tanii, Kanadzie, Szwajcarii. Różnice z powodu wyznania lub pocho­
dzenia występują w niektórych państwach azjatyckich i afrykańskich.
Problemy pogłębia bilingwizm prawa wielu państw (np. M aro­
ka), bijuralizm praw a (np. Kanada) oraz m uitilingwizm Unii Euro­
pejskiej.
w w w J c x is N c x is .p i
Japanese law fundamentally differs from the law in the Western
culture, primarily because not only are the principles of the state of
law absent from the fundamental constitutional principles in Japan,
but also in practice, non-legal criteria (group and political rules,
business practice rules) play at least an equivalent role to that of
statutory law in the decision-making process.
Customary institutions often operate independently of the status of
regulations and may remain in contradiction lo the regulations.
Pragmatism outweighs legalism in the activities of state authorities.
The role of statutory law is relatively limited in Japanese reality. The
feeling of belonging to a group, namely the submission to group
values and standards, is of fundamental significance. Group sanctions
are far more distressing than legal sanctions.
In Japan - in contrast lo Western societies - social order is
maintained mainly through group pressure. Statutory law is not
connected with morality or religion, which means that it is mainly
formal and instrumental. It remains somewhat official and external
with respect to actually operating group rules. Statutory law only
constitutes a supplem entary m easure of social control. It is
characteristic that the ratio of lawyers to engineers in Japan is 1 to 7,
while in the United States it is precisely the opposite.
Furthermore, it should be noted that domestic law in some
countries is also heterogeneous. Differences in the wording of the law
related to the territorial criterion appear mainly in federation sta te s
(because of the division into territorial units: states, districts, cantons,
republics, etc.). This is the case in the United States, Great Britain,
Canada, and Switzerland. The differences arising from creed or origin
exist in some countries of Asia and Africa.
The problem is deepened by the bilinguism of th e law in many
states (e.g. M orocco), bijuralism of th e law (e.g. Canada), and
m ultilinguism of th e European Union.
................
 ornrnm m
Rozdział VI
UMOWY PRAWOTWÓRCZE
JAKO PODSTAWĄ PRAWA
MIĘDZYNARODOWEGO
1. Charakter prawny
umów prawotwórczych
Prawo jest tworzone także w drodze umów prawotwórczych,
a więc aktów zawierających generalnie-abstrakcyjne nowe normy
ustanawiane wspólnie przez co najmniej dwa podmioty.
Umowy prawotwórcze są elektem negocjacji, a nie jednostron­
nych aktów władzy. Rola takiego negocjacyjnego trybu tworzenia pra­
wa współcześnie rośnie. Umowy prawotwórcze są przede wszystkim
podstawowym źródłem prawa międzynarodowego publicznego i pry­
watnego. Są także w wielu państwach źródłem prawa pracy (zbioro­
we układy pracy).
Prawo m ięd zyn arod ow e publiczne jest zespołem norm regulu­
jących stosunki między państwami, niektórymi organizacjami mię­
dzynarodowymi, a nawet narodami walczącymi o swoją niepodleg­
łość, które nie utworzyły jeszcze organizacji państwowej.
Przedmiotem regulacji prawa międzynarodowego publicznego są ta­
kie zagadnienia, jak np. sytuacja państwa w społeczności międzynaro­
dowej, zasady postępowania państw we wzajemnych stosunkach, kon­
kretne stosunki między państwami, sposoby załatwiania sporów mię­
dzynarodowych, źródła i tryb tworzenia prawa międzynarodowego,
problemy terytoriów, granic, morza otwartego i przestrzeni kosmicznej.
U m ow a m iędzynarodow a to co najmniej dwustronny, konwen­
cjonalny i konstytutywny akt równoprawnych podmiotów prawa mię­
dzynarodowego (państw, niektórych organizacji międzynarodowych,
Stolicy Apostolskiej, wyjątkowo - strony wojującej); wspólne, zgodne
oświadczenie stron, kształtujące ich sytuację prawną (prawa i obowiąz­
ki stron).
98 WWW. I. <:“Xi !>Nex Ś.S. jj>i
Chapter VI
LAW-MAKING AGREEMENTS— 1'
AS THE BASIS
OF INTERNATIONAL LAW
1. Legal nature
of law-making agreements
The law is also established by law-making agreements, i.e.
instruments containing general and abstractive new norms set jointly
by at least two entities.
Law-making agreements are the effect of n egotiation s rather than
unilateral acts of authorities. The role of such a mode of establishing
the law based on negotiations is currently becoming increasingly
important. Law-making agreements are primarily the main source of
international public and private law. In many countries, they are also
the source of labour law (collective bargaining agreements).
International public law is a set of norms regulating relationships
between slates, various international institutions, and even nations
without an established state structure, which are fighting for
independence.
International public law regulates such issues as e.g. the status of
the nation in the international community, rules of conduct in mutual
relationships between states, specific relationships between stales,
methods of settling international disputes, the sources of and the mode
for establishing international law, territorial issues, borders, the open
sea and outer space.
An international a g reem en t is at least a bilateral, conventional,
and constitutive instrument of equal subjects of international law
(states, som e international institutions, the Holy See, and
exceptionally - a party at war); common and consistent declarations
of the parties, shaping their legal situation (the rights and duties of the
parties).
99
 Umowy podzielić m ożna na: państwowe (stronami są państwa),
Agreements can be categorised into agreements between stales
m iędzyrządow e oraz resortowe. Umowy mają charakter bilateral­
(states are the parties), between the governments, and between
ny albo m ultilateralny. W spółcześnie rośnie rola organizacji m ię­
government departments. Agreements are bilateral or m ultilateral.
dzynarodow ych uczestniczących w zawieraniu umów m iędzynaro­
Currently, the role of international institutions participating in the
dowych.
conclusion of international agreements is increasing.
Umowy międzynarodowe noszą różne nazwy, np. traktat, układ,
International agreements have various names, e.g. a treaty,
konwencja, pakt, deklaracja, konkordat. Niektóre z umów zawie­
concord, convention, pact, declaration, or concordat. Some of
rane są w trybie prostym - rokowania kończą się wyrażeniem zgody
the agreements are concluded under a simple procedure - negotiations
państw na związanie się umową; inne w trybie złożonym - wówczas
end in the states expressing their consent to being bound by the
zgoda na związanie się umową wyrażana jest na ogól także poprzez
agreement; others are concluded under a complex procedure - in such
akty wewnętrzne poszczególnych państw, tj. przez ratyfikacje (doko­
a case, consent for being bound by the agreement is usually expressed
nują ich głowy państw).
through the domestic instruments of individual stales, i.e. through
ratification (by heads of stale).
Umowy bilateralne sporządzane są w językach obu stron. Jeśli
Bilateral agreements are drawn up in the languages of both parlies.
można się spodziewać problemów interpretacyjnych, strony mogą
If interpretation difficulties can be expected, the parties may also
uzgodnić sporządzenie tekstu umowy również w trzecim języku - ten
agree to the preparation of the lext of the agreement in a third
tekst będzie miarodajny w przypadkach wątpliwości. Umowy m ultila­
language - this text would be binding in the event of doubts.
teral ne są sporządzane w językach wszystkich stron. Teksty w każdym
Multilateral agreements are drawn up in the languages of all parlies.
języku są na równi autentyczne.
The wording in all languages is equally authentic.
Wykładnia umów międzynarodowych powinna odbywać się „w do­
International agreements should be interpreted “in good faith in
brej wierze, zgodnie ze zwykłym znaczeniem, jakie należy przypisy­
accordance with the ordinary meaning to be given to the terms of the
wać użytym w niej słowom w danym kontekście oraz w świetle jej
treaty in their context and in the light of its object and purpose”
przedmiotu i celi” (Konwencja Wiedeńska, 1969).
(Vienna Convention, 1969).

2. Prawo międzynarodowe
2. International law
a prawo wewnętrzne
vs. domestic law
W praktyce międzynarodowej przyjmuje się, że problem uregulo­
In international practice, it is assumed that the issue of regulating
wania stosunku między prawem międzynarodowym a prawem we­
the relationship between international law and domestic law is the
wnętrznym należy do tego drugiego. Państwa wyrażają swoje stanowi­
responsibility of the latter. Slates express their opinions on this issue
sko w tej sprawie, zamieszczając odpowiednie normy w konstytucjach.
by including appropriate rules in their constitutions. Individual states
Poszczególne państwa przyjmują różne rozwiązania szczegółowe.
accept different specific solutions.
Konstytucja RP w art. 9 stanowi, że: „Rzeczpospolita Polska prze­
Article 9 of the Constitution of the Republic of Poland states that
strzega wiążącego ją prawa międzynarodowego”. Polskę zatem wiążą
“The Republic of Poland shall respect international law that is binding
zarówno umowy międzynarodowe, jak i powszechnie uznane zasady
upon it”. Therefore, Poland is bound by international agreements, as
międzynarodowego prawa zwyczajowego.
well as the generally accepted principles of international customary law.
1()() w w w . i.c-'xis N exis.pl
101

*111Miiiiriiir ... ...

 Ratyfikowane umowy międzynarodowe uznaje się na ogół we
współczesnych demokratycznych państwach prawa za część ich we­
wnętrznych porządków prawnych (lak leż jest w Polsce). Jeżeli ich
wykonywanie (wydawanie na ich podstawie decyzji konkretnie-indy-
widualnych) nie jest uzależnione od ustaw (są samowykonalne), po­
winny być przez organy władzy publicznej (m.in. sądy, organy adm i­
nistracji) sto so w a n e b ezpośrednio.
Państwa „zam knięte” z niedemokratycznymi systemami politycz­
nymi uznają zasadę nieprzekraczalna przez prawo międzynarodowe
granic prawa wewnętrznego. Starają się być hermetyczne.
Generalnie prawo międzynarodowe publiczne (umowy i prawo
zwyczajowe) nakłada na państwa obowiązki przestrzegania na włas­
nym terytorium ustalonych wspólnie norm. Ich respektowanie jest
fundamentem utrzymania międzynarodowego porządku prawnego.
3. Zasady prawa
międzynarodowego
Za najważniejsze zasady prawa międzynarodowego uznaje się po­
wszechnie zasady zawarte w Karcie Narodów Zjednoczonych (San
Francisco, 1945). Karta stała się podstawą prawną istnienia i działania
Organizacji N arod ów Zjednoczonych. Polska podpisała Kartę
16 października 1945 roku. Inne umowy międzynarodowe zawierane
przez członków ONZ powinny być w ONZ rejestrowane. Jeżeli reje­
stracja nie nastąpiła, nie można powoływać się przed organami ONZ
na taką umowę. Karta NZ ma więc prymat nad zobowiązaniami z in­
nych umów.
Celem nadrzędnym ONZ jest zapewnienie trwałego pokoju na świe-
cie; ponadto: rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami,
popieranie współpracy międzynarodowej w dziedzinie gospodarczej,
społecznej, kulturalnej, humanitarnej oraz poszanowanie praw człowieka.
Do podstawowych norm wyrażonych w Karcie NZ i rozwiniętych
w późniejszych deklaracjach (w Europie w 1975 roku akt końcowy
helsiński) i umowach zalicza się zasady: suwerennej równości
państw, nieinterwencji, pacia sunt servanda, pokojowego załatwiania
sporów międzynarodowych, wyrzeczenia się siły, bezpieczeństwa
zbiorowego.
1 0 2 w w w . i e x ih N e x is .f.}!
In modern democratic states of the law, ratified international
agreements are generally considered to be a part of internal legal order
(this is also the case in Poland). If their application (issuing specific
and individual decisions on their basis) does not depend on the laws
(they are self-applicable), public authorities (including courts and
administrative authorities) should apply th em directly.
“Locked” states with non-democratic political systems recognise
the principle of non-infringement of domestic law by international
law. They try to be “hermetic” .
In general, international public law (agreements and customary
law) imposes the duty on stales to follow commonly agre.ed norms on
their own territories. Respecting these norms is the foundation for
maintaining the international legal order.
3. Principles
of international law
The principles contained in the Charter of the United Nations (San
Francisco, 1945) are generally considered to be the key principles of
international law. The Charter became the legal basis for the existence
and operations of the U nited N ations. Poland signed the Charter on
16 October 1945. Other international agreements concluded by
members of the UN should be registered with the UN. If they are not
registered, such agreements cannot be referred to before the UN
authorities. Therefore, the Charter of the United Nations has primacy
over duties arising from other agreements.
The supreme objective of the UN is to maintain sustainable peace
in the world, and furthermore to develop friendly relations among
nations, support international econom ic, social, cultural, or
humanitarian cooperation, and to promote respect for human rights.
The key principles expressed in the UN Charter and developed in
subsequent declarations (in Europe, the final Helsinki Accords of
1975) and agreements include the principle of the sovereigi^eoiihlity
of nations, non-intervention, pacta sunt servanda, peaceful settlement
of international disputes, refraining from the threat or use of force, and
common security.
103
 S u w eren n ość oznacza, że władza państwowa nie podlega żadnej
innej władzy zewnętrznej, na własnym terytorium jest władzą najwyż­
szą, pełną i wyłączną. Każde państwo ma od momentu powstania pra­
w a zasad n icze (prawo do niezawisłości, równości, do utrzymywania
stosunków międzynarodowych, do czci) - są one jednakow e dla
wszystkich państw.
Ponadto każde państwo ma też prawa nabyte, które wynikają
z zawartych przez to państwo umów międzynarodowych. Tak więc
każde ma inny zakres praw nabytych. Państwa mają obowiązek wy­
pełniania zobowiązań międzynarodowych i współżycia w pokoju z in­
nymi państwami. M ają prawo swobodnie wybrać i rozwijać swój sys­
tem polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturalny.
Równość państw odnosi się do praw zasadniczych. Państwa są
równe pod względem prawnym w stosunkach międzynarodowych nie­
zależnie od wielkości terytorium, liczby ludności, ustroju politycznego,
potencjału gospodarczego i siły wojskowej. Wszystkie korzystają z jed­
nakowej ochrony prawnej. Żadne państwo nie może sądzić innego pań­
stwa (immunitet jurysdykcyjny państw). Wyjątkiem - na podstawie Kar­
ty NZ - jest pięć mocarstw: Stany Zjednoczone, Rosja, Wielka Brytania,
Francja, Chiny, które mają szczególną pozycję w organizacji.
Z asada nieinterw encji (poszanowania kompetencji własnej pań­
stwa) związana jest wprost z zasadą suwerennej równości. Skoro pań-
ftCwaTą"równe i suwerenne, to żadne państwo bądź grupa państw nie
może mieszać się w sprawy innego państwa.
Kompetencja własna państwa obejmuje sprawy wewnętrzne i ze­
wnętrzne. W związku z rozszerzaniem zasięgu prawa międzynarodo­
wego (w Europie - unijnego) zakres kompetencji własnej państw ma­
leje. Coraz więcej zagadnień, które dawnej należały do kompetencji
własnej państw, poddawanych jest regulacjom wspólnym (np. prawa
i wolności człowieka).
Ponadto w związku z zagrożen iam i terroryzm em m ięd zyn a­
rodow ym i nie w pełni kontrolowanym dostępem państw do broni
masowego rażenia powstały ważne problemy związane z koniecznoś­
cią odpowiedzi na pytanie o nieprzekraczalne granice poszanowania
kompetencji własnej państwa z uwagi za bezpieczeństwo całej wspól­
noty międzynarodowej.
104 w w w . i .ex i sN ex i s.p !
S o v ereig n eq u a lity m eans that state authorities are not
subordinated to any other external authority; it is the highest, full and
exclusive authority on its own territory. Every state, from the moment
of its establishment, has fundam ental rights (right to sovereignty,
equality, the m aintenance o f international relationships, and
reverence) - they are identical for all stales.
Additionally, every state has also the acquired rights arising from
the international agreem ents concluded by the particular slate.
Consequently, every state has a different range of acquired rights.
Stales are obliged to fulfil international obligations and co-exist in
peace with other states. They are entitled to freely select and develop
their political, social, economic, and cultural system.
Equality of nations refers to fundamental rights. Stales are equal
in legal terms in international relationships, irrespective of the size of
their territory, population, and political system, economic potential,
and military force. All nations enjoy the same legal protection. No
nation can judge another nation (jurisdictional immunity of states).
The only exception - based on the UN Charter - refers to five
superpowers: the United Slates, Russia, Great Britain, France, and
China, which have a special status in the organisation.
The principle of n on-in terven tion (respecting (he internal
competence of the state) directly relates to the principle of sovereign
equality. Since states are equal and sovereign, no state or group of
states may interfere in the affairs of another state.
A state’s own competence includes internal and external affairs.
The scope of the state’s own competence is declining as a result of the
extension of the coverage of international law (in Europe - EU law).
Increasingly m ore issues that previously rem ained within the
competence of states are subjected to common regulations (e.g.
human rights and freedoms).
Additionally, the international th re a t o f terrorism and not
fully controlled access of states to weapons of mass destruction
resulted in serious problems related to the need to respond to the
question of the im passable limits of respecting a stale’s own
competence in the context of the security of the whole international
community.
105
 Z asada p a c ta su n t servanda oznacza, że każda umowa będąca
w mocy wiąże strony i powinna być wypełniana w dobrej wierze.
Z asada p ok ojow ego załatw iam y sp orów m ięd zyn arod o­
wych nakazuje, aby spory między państwami były załatwiane w dro­
dze postępowania dyplomatycznego: a) bezpośrednio w drodze roko­
wań (negocjacji); b) z udziałem państwa trzeciego w drodze „dobrych
usług” lub mediacji (pośrednictwa); c) z udziałem międzynarodowej
komisji śledczej (badanie) albo międzynarodowej koncyliacyjnej
(koncyliacja); d) przez poddanie się arbitrażowi międzynarodowemu
(sędziów wybierają państwa); e) przez poddanie się jurysdykcji M ię­
dzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
Zasada w yrzeczen ia się siły (zakaz wojny agresywnej) oznacza,
że państwa mają prawo do samoobrony, jeśli dokonano na nie napaści
zbrojnej.
Z asada b ezp iecz eń stw a zb iorow ego nakazuje, aby napad pań­
stwa na inne państwo by 1 uważany za napad na wszystkich pozosta­
łych członków ONZ, i zobowiązuje ich do przyjścia z pomocą ofierze
napaści. Zagrożenie albo naruszenie pokoju lub dokonanie aktu agre­
sji stwierdza Rada Bezpieczeństwa ONZ. Ona też wydaje zalecenia
lub decyzje o zastosowaniu środków przymusowych.
Inne zasady o charakterze podstawowym to: nienaruszalność gra­
nic, poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności, prawa
narodów do samostanowienia, współpracy międzynarodowej.
Terroryzm m iędzynarodow y stawia obecnie wiele nowych, waż­
nych pytań przed ONZ. Odpowiedzią są między innymi konwencje
międzynarodowe, których celem jest utworzenie nowych gwarancji
bezpieczeństwa państw (por. międzynarodowa konwencja ONZ o zwal­
czaniu finansowania terroryzmu z 1999 roku, ratyfikowana przez Pol­
skę w 2003 roku). W Europie obowiązuje konwencja o zwalczaniu ter­
roryzmu (Strasburg, 1977, ratyfikowana przez Polskę w 1996 roku)
oraz Konwencja Rady Europy o zapobieganiu terroryzmowi z 2005 r.
Na podstawie Karty NZ, która dopuszcza samoobronę i zbrojną
akcję przeciwko agresorowi, w 1949 roku 12 państw utworzyło O rga­
nizację Paktu P ółnocnoatlantyckiego (NATO). Obecnie członka­
mi jest ponad 20 państw, w tym od 1999 roku Polska.
106 wvv\v,I exisNexis.pi
T he principle of p a cta su n t servanda means that every valid
agreement binds the parlies and shall be exercised in good faith.
The principle o f p ea cefu l s e t tle m e n t o f in tern a tio n a l
disputes requires the settlement of disputes between nations through
diplomatic proceedings: a) directly - by negotiation; b) with the
participation of a third state by means of a “good deed” or mediation
(interm ediation); c) with the participation o f an international
investigative commission (investigation) or international conciliatory
com m ission (conciliation); d) by subm ission to international
arbitration (the arbitrators are selected by the states); e) by submission
to the jurisdiction of the International Court o f Justice.
The principle of refraining from th e th re a t or u se of force
(prohibition on aggressive war) means that states have the right of
self-defence if they are subject to a military attack.
The principle o f com m on security requires the recognition of an
attack of a state on another state as an attack on all other members of
the United Nations. In such a case, they are obliged to provide support
to the victim of the attack. The threat or breach of the peace, or the act
of aggression is confirmed by the Security Council of the United
Nations. The Security Council also issues recommendations or
decisions on the application of means of coercion.
Other fundamental principles include the inviolability of borders,
the respect of human rights and fundamental freedoms, the rights of
states to self-determination and international cooperation.
International terrorism currently poses many new important
questions to the United Nations. The answers include international
conventions, the objective of which is to establish new state security
guarantees (see: international convention of the United Nations for the
suppression of the financing of terrorism of 1999, ratified by Poland in
2003). The convention on the suppression of terrorism (Strasburg, 1997,
ratified by Poland in 1996) applies in Europe, as well as the convention
of the Council of Europe on the prevention of terrorism of 2005.
Based on the Charter of the United Nations that allows for self-defence
and military action against an aggressor, in 1949, 12 states established the
N orth A tlantic Treaty O rganisation (NATO). Currently it associates
more (hail 20 members, including Poland since 1999.
107
 In the Treaty, each party promises that: “it will assist the parly or
W Pakcie każda ze stron przyrzeka, że: „udzieli pomocy stronie
parlies so attacked by taking forthwith, individually and in concert
lub stronom napadniętym, podejmując natychmiast akcję, jaką uzna
with the other parties, such action as it deems necessary, including the
za konieczną, nie wyłączając siły zbrojnej, w celu przywrócenia
use of armed force, to restore and maintain the security of the North
i utrzymania bezpieczeństwa strefy północnoatlantyckiej” . Strony
Atlantic area”. The parties to the Treaty agreed that “an armed attack
Paktu uznały, że: „zbrojna napaść na jedną lub kilka z nich w Euro­
against one or more of them in Europe or North America shall be
pie lub Ameryce Północnej będzie uważana za napaść przeciwko
considered an attack against them all”.
wszystkim ”.

4. Prawo międzynarodowo 4. The law unified at the

ujednolicone international level

The principles of international public law should be clearly

Od zasad prawa międzynarodowego publicznego należy wyraźnie
differentiated from the n orm s th a t a re unified a t th e
odróżniać norm y m iędzyn arod ow o ujednolicone. Są to normy
international level. These norms regulate the rights and duties of
regulujące prawa i obowiązki osób fizycznych i prawnych, a więc nie-
natural and legal entities, and thus, in technical terms, do not apply to
dotyczące merytorycznie podmiotów prawa międzynarodowego pu­
subjects of international public law (i.e. stales and international
blicznego (czyli państw i organizacji międzynarodowych). Państwa
organisations). The states undertake to adjust the domestic law to
zobowiązują się, że dostosują prawo wewnętrzne do tych norm lub za­
these norms or to otherwise ensure compliance with Ihese norms, e.g.
bezpieczą w inny sposób ich przestrzeganie, np. nakazując sądom sto­
by ordering the courts to apply these norms.
sowanie się do tych norm.
Constitutional law (human and civil rights), administrative law
Międzynarodowemu ujednoliceniu podlega m.in. prawo konstytu­
(road, air, customs, and sanitary law), commercial law, the law on the
cyjne (prawa człowieka i obywatela), administracyjne (drogowe, lot­
protection of intellectual property and civil procedure law are subject
nicze, celne, sanitarne), prawo handlowe, prawo ochrony własności
to international unifications.
intelektualnej, prawo procedury cywilnej.
The way of treating citizens (as well as foreigners) previously lay
Sposób traktowania własnych obywateli (a także cudzoziemców)
within the competence of each slate. International conventions have
należał dawniej do kompetencji własnej każdego państwa. Stopniowo
also gradually started to deal with these issues.
konwencje międzynarodowe zajęły się także tą problematyką.
The international system of the p rotection of hum an rights
M iędzynarodowy system ochrony praw człow iek a składa się
currently includes more than 80 agreements accepted by the UN,
obecnie z około 80 umów przyjętych przez ONZ, organizacje wyspe­
specialised organisations, such as ILO (International ’ Labour
cjalizowane, takie jak MOP (Międzynarodowa Organizacja Pracy),
Organisation), UNESCO (United Nations Educational, Scientific and
UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty,
Cultural Organization), and regional organisations, such as the
Nauki i Kultury), oraz organizacje regionalne, takie jak Rada Europy
Council of Europe or the Organization of African Unity.
czy Organizacja Jedności Afrykańskiej.
Human rights include political, civil, economic, social and cultural
Na prawa człowieka składają się prawa polityczne, obywatelskie,
rights. In the case of a breach of the fundamental norms of human
ekonomiczne, socjalne, kulturalne. Państwa nie mogą w wypadku naru­
rights, states cannot refer to the principle of non-interference in
szania podstawowych standardów praw człowieka powoływać się na
internal affairs (internal competence).
zakaz interwencji w sprawy wewnętrzne (na kompetencję wewnętrzną).
109
108 ww w.i (>xisNoxis.j>!
 " 1'" K lillllllip
Duży wpływ na rozwój międzynarodowej ochrony praw człowie­
ka wywarła Pow szednia Deklaracja Praw Człowieka uchwalona
10 grudnia 1948 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Deklaracja
nie jest formalnie wiążącą umową międzynarodową, jednak ma
poważne znaczenie polityczne i moralne. W płynęła na treść wielu
konstytucji,'a także na praktykę postępowania wielu państw.
Podstawowe znaczenie mają pakty praw człowieka, uchwalone
przez ONZ 16 grudnia 1966 roku. Pakty - po uzyskaniu odpowiedniej
liczby ratyfikacji - weszły w życie w 1976 roku. Są lo: M iędzynaro­
dowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Mię­
dzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Protokół fa­
kultatywny do paktu praw cywilnych i politycznych. Polska ratyfiko­
wała oba pakty w 1977 roku, a protokół fakultatywny w roku 2000
(dotyczy zakazu stosowania kary śmierci).
M iędzynarodow e publiczne praw o gosp od arcze to traktatowe
prawo dotyczące obowiązków i praw państw w stosunkach gospodar­
czych, a także umowy powołujące organizacje gospodarcze, które ma­
ją osobowość prawnomiędzynarodową. W ten sposób w 1994 roku
(w miejsce GATT) utworzono Światową Organizację Handlu (WTO).
Do WTO należy ponad 130 państw, w tym Polska i W spólnoty Euro­
pejskie. Osobowość prawną ma także M iędzynarodowy Fundusz Wa­
luty i Bank Światowy.
W pryw atnopraw nych stosunkach (majątkowych handlowych,
rodzinnych, opiekuńczych) z aspektem międzynarodowym (np. jedna
ze stron umowy jest Polakiem, a druga cudzoziemcem, siedziba przed­
siębiorstwa znajduje się poza Polską) sprawą kluczową jest, prawo
którego państwa (np. polskiego czy obcego w przypadku zawarcia
umowy przez Polaków za granicą?) ma zastosowanie do rozstrzygania
spraw. Państwa zawierają bilateralne i multilateralne umowy między­
narodowe, w których rozstrzygają te kolizje. Także w wewnętrznych
porządkach prawnych państw są ustawy, w których prawodawca je
rozstrzyga.
Polska ustawa - prawo m ięd zyn arod ow e pryw atne pochodzi
z 1965 roku. W ustawie znajdujemy charakterystyczne dla tej sfery
regulacji przepisy kolizyjne, wskazujące, które prawo (polskie czy
innego państwa) ma zastosowanie do określonych typów spraw. Za
] |o w w w .l e x i s N r x is . p l
The Universal Declaration of Human Rights adopted on 10
December 1948 by the General Assembly of the United Nations had
a major impact on the development of the international protection of
human rights. The Declaration is not a formally binding international
agreement, but it has significant political and moral importance. It has
influenced the wording o f many constitutions, as well as (he
procedural practice of many states.
Human rights covenants adopted by the United Nations on
16 December 1966 are of fundamental importance. The covenants - after
obtaining the appropriate number of ratifications - came into force in
1976. They include the International Covenant on Economic, Social and
Cultural Rights, the International Covenant on Civil and Political Rights
and the Optional Protocol to the Covenant on Civil and Political Rights.
Poland ratified both covenants in 1977 and the Optional Protocol in 2000
(this applies to the prohibition of the use of capital punishment).
The in tern a tio n a l public e c o n o m ic law is a treaty law
concerning the rights and duties of states in economic relationships, as
well as agreem ents establishing econom ic organisations with
international legal status. The World Trade Organisation (that replaced
GATT) was established in this manner in 1994. WTO embraces more
than 130 states, including Poland and the European Communities. The
International Monetary Fund and the World Bank have also legal
status.
In relations used at private law (property, commercial, family
or tutelary relations) w ith an intern ation al a sp e c t (e.g. one of the
parties to the agreem ent is Polish and the other a foreigner, the
com pany’s registered office is located outside Poland), the key issue
would be the state (e.g. Poland or the other state in the case of the
conclusion of the agreem ent by Polish people abroad), the law of
which should be applied to settle cases. States conclude bilateral
and m ultilateral agreem ents that resolve such collision s. The
legislator also settles these collisions within the laws in the domestic
legal systems.
The Polish law - international private law dates back to 1965.
This law includes collision regulations, which are typical for this area
of regulation, and which indicate the law (Polish or of the other state’s)
that should be applied in specific cases. The national law (beeta*** M
właściwe może być uznane: prawo ojczyste (ze względu na obywatel­
stwo), prawo miejsca zamieszkania, prawo miejsca siedziby przedsię­
biorstwa, prawo miejsca położenia rzeczy, prawo miejsca zawarcia
małżeństwa, prawo miejsca, gdzie zaszedł fakt, który rodzi zobow ią­
zanie (np. prawo miejsca deliklu) itd.
W prawie wewnętrznym umowy są często źródłem prawa pracy
(nazywane zbiorowymi układami pracy).
5. Umowy międzynarodowe
w wewnętrznym porządku
prawnym Polski
W Polsce najważniejsze z umów międzynarodowych (zawierane
w imieniu państwa) są ratyfikowane przez Prezydenta. Ratyfikacja
jest formą zgody na związanie Polski umową. Umowy, które nie pod­
legają ratyfikacji, są zatw ierd zan e przez Radę Ministrów.
Ze względu na tryb ratyfikacji i relację do ustaw wyróżnia się:
a) umowy ratyfikowane za zgodą parlamentu wyrażaną w ustawie,
b) umowy ratyfikowane bezpośrednio (dla ich ratyfikacji nie jest wy­
magana zgoda wyrażona w ustawie).
Umowy międzynarodowe, które są ratyfikowane w Polsce przez
Prezydenta za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie i któ­
re są ogłaszane w Dzienniku Ustaw (tj. tak jak ustawy), mają moc
prawną ustaw. Jednakże w przypadku, „jeżeli ustawy tej nie da się po­
godzić z umową”, umowa ta ma pierwszeństwo przed ustawą.
Umowy ratyfikowane bezpośrednio (i także ogłaszane w Dzienni­
ku Ustaw) w przypadku kolizji norm (z ustawą) ustępują swoją
skutecznością ustawie, ale mają pierwszeństwo przed innymi aktami
prawodawczymi.
Generalnie zatem ratyfikowane umowy międzynarodowe, po ich
ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, stają się częścią wewnętrznego po­
rządku prawnego Polski i mogą być b ezp ośredn io stosow an e, chy­
ba że ich stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy (por. też roz-
1 1 2 w\v w. I.ex i sM <;x i s.j >!
citizenship), the law of the place of residence, the law of the land where
the company has its registered office, the law of the place where an
item is located, the law of the place of marriage, the law of the place
where the fact occurred that resulted in the obligation (e.g. the law of
(he place of the tort), etc. can be considered the governing law.
In domestic law, agreements are often a source of the labour law
(so-called collective labour agreements).
5. International agreements
in the domestic legal system
of Poland
In Poland, the most important international agreements (concluded
on behalf of the state) are ratified by the president. Ratification is
a form of consent by Poland for being bound under the agreement.
Agreements that are not subject to ratification are approved by the
Council of Ministers.
The following can be distinguished by the manner of ratification
and relationship to the laws: a) agreements ratified with the consent of
the parliament expressed in the law; b) directly ratified agreements
(no consent for their ratification expressed in the law is required).
International agreem ents that are ratified in Poland by the
President following the prior consent of the parliament expressed in
the law and promulgated in the “Journal of Laws of the Republic of
Poland” (i.e. in the same way as laws), have the legal force of laws.
However, “if the law cannot be reconciled with the agreem ent”, the
agreement takes priority over the law.
Directly ratified agreements (which are also announced in the
“Journal of Laws of the Republic of Poland”), in the case of a collision
of norms (with a law) have a lesser force than the act, but take priority
over other law-making instruments.
Consequently, in general, ratified international agreements, after
being announced in the “Journal of Laws o f the Republic of Poland”,
become a part of Poland’s domestic legal order and can be directly
applied, unless their application depends on a law being passed (see
I 13
M ite .
porządzenia UE). Jeśli nie, to mogą być bezpośrednio powoływane
przez każdy podmiot, którego dotyczą normy umowy. M ówimy o bez­
pośredniej transformacji takiej umowy do wewnętrznego porządku
prawnego (por. niżej - unifikacja prawa Wspólnot na podstawie
rozporządzeń - różnica polega m.in. na tym, że rozporządzenia nie
wymagają ratyfikacji ani zatwierdzenia oraz pochodzą od organów
Wspólnot; są prawem „wtórnym”, a nie „pierwotnym”).
www.I exisNexis.pl
also EU regulations). Otherwise, they can be directly referred to by
every entity to which the norms of the law apply. We can talk about
the direct transformation of such an agreement to the domestic legal
order (see below - unification of Community law based on regulations
- the difference is based, inter alia, on regulations that do not require
ratification or approval and originate from the Community authorities;
they are the “secondary” rather than the “primary” law).
 Rozdział VII
SPECYFIKA PRAWA
UNII EUROPEJSKIEJ
1. Wspólnoty
i Unia Europejska
W 19 5 1 roku podpisany został Traktat Paryski, ustanawiający
Europejską W spólnotę Węgla i Stali (wygasł w 2002 r.). Przystąpiło
do niej sześć państw. W 1957 roku podpisano Traktaty R zym skie -
powstały dwie kolejne Wspólnoty: Europejska W spólnota Gospodar­
cza i Europejska W spólnota Energii Atomowej. W 1965 roku trzy
W spólnoty podpisały Układ o fuzji swoich organów wykonawczych.
Zasadnicze zmiany wprowadziły kolejno umowy międzynarodo­
we: Jednolity Akt Europejski ( 1987), Traktat z M aastricht, czyli
Traktat ustanawiający U nię Europejską ( 1992), Traktat Am ster­
damski ( 1997) i Traktat Nicejski (2 0 0 1). W 2007 r. wszystkie państwa
członkowskie podpisały Traktat z Lizbony.
W spólnoty przejęły szerokie władcze prerogatywy państw w za­
kresie prawodawstwa, władzy wykonawczej i sądownictwa. Wspólne
prawo dla państw członków tworzy fundament integracji. Ich pierwot­
nym i wieloletnim celem było stopniowe pogłębianie więzi istnieją­
cych między państwami członkowskimi i tworzenie rynku w e ­
w n ętrzn eg o , obejmującego obszar bez wewnętrznych granic, na któ­
rym zapewniony jest sw obodny przepływ tow arów , osób , usług
i kapitału.
Integracja europejska stanowi problem dla tradycyjnego rozu­
mienia suwerenności, która od wieków wiązana była wyłącznie
z państwem. Oznacza bowiem utworzenie suwerennej ponadpań­
stwowej władzy, jed n ak nieposiadającej w szystkich atrybutów
suwerennej władzy politycznej (brak wspólnego aparatu przymusu,
wojska itp,).
Do Unii Europejskiej od I stycznia 2007 roku należy 27 państw,
w tym Polska. Państwa te przystępowały do Wspólnot i do Unii Euro-
\ vvvw, S.ex is N <:,x is.pl
Chapter VII
THE SPECIFIC NATURE OF THE
LAW OF THE EUROPEAN UNION
1. Communities
and the European Union
The Treaty o f Paris establishing the European Coal and Steel
Community was signed in 19 5 1. Six states joined the Community
(expired in 2002). The T reaties of Rom e were signed in 1957 - the
two next Communities were established: the European Economic
Community and (lie European Atomic Energy Community. The three
Communities signed the Merger Treaty in 1965 in order to merge their
executive bodies.
Fundam ental changes were introduced respectively by the
following international agreements: the Single European Act (1987),
the M aastricht Treaty, i.e. the Treaty estab lish in g th e European
Union (1992), the Treaty of Amsterdam (1997) and the Treaty of Nice
(2001). All the member states signed the Lisbon Treaty in 2007.
The communities assumed extensive governing prerogatives of the
slates regarding law-making, enforcement powers and courts. The
common law for the member states constitutes a foundation for
integration. The original and long-term objective of the Communities
was lo gradually extend the relationships between the member states
and lo create an internal m arket covering the area without internal
borders, where the free flow of good s, persons, services, and
capital is ensured.
European integration constitutes a problem to the traditional
understanding of sovereignty, which for centuries was associated
exclusively with a stale. This is because it means establishing sovereign
supranational authority, but without all the attributes of sovereign
political power (no common mechanism of coercion, armed forces, etc.).
Since I January 2007, the European Union associates 27 slates,
including Poland. These stales entered the Communities and the
I 17
pejskiej w różnym czasie, z bardzo zróżnicowanym doświadczeniem
politycznym, społecznym, prawnym. Pierwotne cele W spólnot uległy
stopniowo poszerzeniu.
Unia Europejska opiera się teraz na trzech filarach: filar pierw­
szy to współpraca gospodarcza oparta na Wspólnotach (EWG zm ie­
niono na W spólnotę Europejską); filar drugi to wspólna polityka za­
graniczna i bezpieczeństwa, filar trzeci lo współpraca policyjna i są­
dowa w sprawach karnych.
Podstawowe instytucje Unii to: Parlament, Rada, Komisja, Trybu­
nał Sprawiedliwości, Sąd Pierwszej Instancji i Sąd do Spraw Służby
Publicznej, Trybunał Obrachunkowy oraz Rada Europejska.
2. Źródła prawa wspólnotowego
Tworzony od kilkudziesięciu lal system prawny W spólnot Euro­
pejskich jest konstrukcją złożoną i rozbudowaną. Na system ten skła­
dają się m.in. tysiące aktów normatywnych oraz bogate orzecznictwo
Europejskiego Trybunatu Sprawiedliwości. Dominuje w nich proble­
matyka gospodarcza.
Źródła prawa Wspólnot Europejskich można podzielić umownie
na: „prawo pierwotne”, „prawo wtórne”, ogólne zasady prawa wyra­
żane w orzecznictwie wspólnotowych sądów, a ponadto umowy mię­
dzynarodowe zawierane z państwami trzecimi i organizacjami m ię­
dzynarodowymi oraz porozumienia zawierane między krajami człon­
kowskimi.
Określenie „p raw o p ie rw o tn e” odnosi się do um ownego prawa
m iędzynarodowego publicznego powołującego W spólnoty do życia
i stwierdzającego podstawy ich ustroju (traktaty założycielskie,
aneksy, protokoły do traktatów założycielskich, traktaty późniejsze
modyfikujące traktaty założycielskie, umowy asocjacyjne państwa
W spólnot z państwam i, które stały się ich członkami po 1957 roku).
Chodzi więc o prawo stworzone bezpośrednio przez państwa człon­
kowskie.
European Union at different limes and with highly differentiated
political, social, and legal experiences. The initial objectives of
Communities were gradually extended.
The European Union is now based on th re e pillars: the first pillar
is economic cooperation based on the Communities (the European
Economic Community was replaced by the European Community),
the second pillar is the common foreign and security policy, and the
third pillar is constituted by the cooperation of the police and court in
criminal cases.
The basic institutions o f the European Union include the
Parliament, the Council of the European Union, the Commission, the
Court of Justice, the Court of the First Instance and the Civil Service
Tribunal, the Court of Auditors and the European Council.
2. Sources of Community law
The legal system of the European Communities, which has been
developing for many years, is a complex and broad structure. This
system includes thousands of normative acts and an extensive
collection of judicial decisions of the European Court of Justice. They
are dominated by economic issues.
The sources of the law of the European Communities can be
sym bolically categorised into “primary law”, “secondary law”,
general principles of the law expressed in the decision of the
Com m unity courts, and furtherm ore, international agreem ents
concluded with other states and international organisations, as well as
agreements concluded between member states.
The term “ primary law ” refers to contractual international public
law establishing the Communities and defining the foundations of
their system (founding treaties, annexes, protocols lo founding
treaties, subsequent treaties m odifying founding lreafck»" d
association agreements between Communities and the states that
became their members after 1957). Consequently, this applies to the
law established directly by member states.
I 19
 Pierwotne źródła prawa to przede wszystkim traktaty międzynaro­
dowe wymienione wyżej, a także traktaty akcesyjne kolejnych państw
członkowskich.
Pojęcie „praw o w tó r n e” obejmuje akty stanowione nie przez
państwa członkowskie, a przez organy Wspólnot, powstałe na mocy
prawa pierwotnego. Wtórne źródła prawa lo w sferze gospodarczej:
rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, a w ramach wspólnej polityki
zagranicznej i bezpieczeństwa oraz współpracy w dziedzinie sprawied­
liwości: zalecenia, opinie, wspólne stanowiska, decyzje ramowe.
R ozporząd zen ie lo akt normatywny obowiązujący w całości
i stosowany bezpośrednio w każdym z państw członkowskich W spól­
not. Wywołuje skutki prawne wprost wobec podmiotów, do których
jest adresowany. Wchodzi w życie po opublikowaniu w Dzienniku
Urzędowym Unii Europejskiej. Nie ogłasza się go w żadnym krajo­
wym dzienniku publikacyjnym.
Sądy poszczególnych państw są obowiązane stosować rozporzą­
dzenia (jeżeli są wystarczająco precyzyjne) w praktyce orzekania,
tak jak inne obowiązujące w państwie akty prawa wewnętrznego.
Obowiązkiem państwa członkow skiego jest zm iana prawa w e­
w nętrznego, jeśli jest ono sprzeczne z treścią rozporządzenia.
W przypadku naruszenia norm rozporządzenia właściw e są sądy
'^państw członkowskich.
D yrektyw a lo akt normatywny wiążący państwo członkowskie
będące jej adresatem w zakresie rezultatów (celów), terminów ich
osiągnięcia, pozostawiający organom wewnętrznym wybór formy
i metod ich realizacji. Ten podstawowy akt służący harmonizacji pra­
wa wspólnotowego jest ogłaszany w Dzienniku Urzędowym Unii
Europejskiej (albo notyfikowany).
Państwo członkowskie UE ma obowiązek wprowadzić we wskaza­
nym terminie postanowienia dyrektywy do swojego ustawodawstwa.
Komisja Europejska może zaskarżyć do Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości państwo członkowskie, które nie zrealizowało dy­
rektywy. Państwo może odpowiadać za szkody wyrządzone osobom
prywatnym wskutek jej niewykonania.
1 2 0
w w w .) oxisNi'xis.j i
The primary sources of the law are, first of all, the international
treaties mentioned above, as well as accession treaties of subsequent
member slates.
The term “secondary la w ” includes instruments defined not by
member states, but by the Com m unity’s authorities, based on the
primary law. In the area of the economy, secondary sources of the law
include regulations, directives and decisions, whereas within the
framework of the common foreign and security policy as well as
cooperation in the area of justice, they include recommendations,
opinions, common positions and framework decisions.
A regulation is a normative act, valid in whole and applied
directly in each member state of the Community. It brings direct legal
effects to the entities to which it is addressed. A regulation comes
into force following its publication in the Official Journal of the
European Union. It is not published in any domestic publication
journal.
The courts of the individual member stales are obliged to apply
regulations (if they are sufficiently precise) in their decision-making
practices in the same manner as they apply other instruments of
internal law that are applicable within the slate. A member state is
obliged to amend its domestic law if it is contrary to the wording of
the regulation. The courts of the member states are competent in cases
of a breach of the norms of the regulation.
A directive is a normative act, which is binding upon the member
states to which it is addressed with respect to the effects (objectives)
and the deadlines for their achievement, leaving the selection of the
form and method of their enforcement to the discretion of the internal
authorities. This basic instrument, which is used for harmonising EU
law is published in the Official Journal of the European Union (or
notified).
An EU member slate is required to introduce the provisions of the
directive into its legislation within the specified deadline. The
European Commission can file charges with the European Court of
Justice against a member state that did not perform the directive. The
state can be held liable for damage incurred by individuals as a result
of the non-performance of the directive.
1 2 1
 Decyzja obowiązuje w całości adresata (np. przedsiębiorstwo), do
którego jest skierowana. Decyzje różnią się od rozporządzeń W spól­
not swoim indywidualnym i konkretnym charakterem, natomiast od
dyrektyw dodatkowo wyraźnym sprecyzowaniem treści obowiązku.
Od opinii i zaleceń odróżnia je to, że są wiążące.
Z alecenia i opinie organów Unii nie są wiążące, jednak faktycz­
nie ich autorytet jest duży, a państwa starają się dostosować do ich tre­
ści. Akty tego typu zalicza się w doktrynie do tzw. soft law („m iękkie­
go prawa”). Pozostałe akty, takie jak wspólne stanowiska, decyzje ra­
mowe, wspólne strategie, są wiążące dla państw.
O gólne zasady prawa są werbalizowane w orzecznictwie Euro­
pejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka.
Prawo unijne jest publikowane tradycyjnie w Dzienniku Urzędo­
wym Unii Europejskiej, który ukazuje się w językach każdego
z państw członkowskich. Seria L zawiera teksty aktów, które podlega­
ją obowiązkowi publikacji.
Internetowy dostęp do prawa oferuje baza danych Communi-
tatis Europeae Lex (CELEX). Baza zawiera akty opublikowane
w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, a także wyroki Europej­
skiego Trybunału Sprawiedliwości, dane bibliograficzne, odpowied­
nie przepisy państw członkowskich. Codziennie aktualizowana jest
informacja prawna w bazach EUR-Lex i EUR DUR.
Wejście do UE dla każdego nowego państwa oznacza fundamental­
ną zmianę w zakresie sposobu kształtowania i działania jego wewnętrz­
nego systemu prawa. Prawo, dotąd dostosowywane do standardów unij­
nych, jest od lego momentu nadal dynamicznie zmieniane (tworzone)
nie. tylko przez wewnętrzne podmioty mające kompetencje do prawo-
twórslwa, ale też w prost albo pośrednio przez instytucje Unii.
Państwa członkowskie współtworzą to prawo i jednocześnie syste­
my prawne konkretnych państw „otwierają się” na nie. Powinno ono
być we wszystkich państwach przestrzegane i realizowane, tak jak
prawo wewnętrzne, w szczególności zaś sądy krajowe, orzekając bez­
pośrednio na podstawie norm unijnych, stają się w istocie sądami pra­
wa wspólnotowego.
1 2 2 WWW. Lex i sN ex i $„| >i
A decision is fully binding upon its addressee (e.g. an enterprise).
Decisions differ from Community regulations by their individual and
specific nature, while they are additionally differentiated from directives
by the explicit specification of (he wording of the obligation. Their
binding nature differentiates them from opinions and recommendations.
R ecom m endations and opinions of the EU authorities are not
binding, but their actual force is significant and member slates try to
adjust to their wording. In the legal doctrine, such instruments are
classified as the so-called soft law. Other instruments, such as
common positions, framework decisions and common strategies are
binding on states.
G eneral principles o f th e law are verbalised in the judicial
decisions of the European Court of Justice and the European Court of
Human Rights.
EU law is traditionally published in the Official Journal of the
European Union that is issued in languages of all members stales.
The L series includes texts of instruments that are subject to obligatory
publication.
Internet access to the law is offered through the Communitatis
Europeae Lex (CELEX) database. The database contains instruments
published in the Official Journal of the European Union, as well as
decisions of the European Court of Justice, bibliographic data and the
respective regulations of member states. Legal information in EUR-
-Lex and EURDUR is updated daily.
For every new state, accession to the UE means a fundamental
change in the method of development and operation of the domestic
legal system. From this moment on, the law, which had so far been
adjusted to EU norms, is subject to dynamic changes (development),
not only by domestic entities that have law-making competence, but
also directly or indirectly by EU institutions.
Member states co-establish this law, while at the same time, the
legal systems of the specific states “open up” to it. The law should be
obeyed and executed in all member states in the same manner as the
domestic law and, in particular, domestic courts, when directly
issuing decisions based on EU norms, effectively become EU law
courts.
 Sądy krajowe są sądam i w spólnotow ym i o kompetencji general­
Domestic courts are C om m unity courts with general competence
nej do stosowania i interpretacji prawa unijnego. Europejski Trybunał
to apply and interpret EU law. The European Court of Justice has
Sprawiedliwości ma kompetencje szczególne.
special competencies.

Prawo w sp ó ln o to w e m a p ierw szeń stw o przed praw em kra­

jowym , tzn. jeśli w aktach prawa wewnętrznego u jawnia się sprzecz­
ność w treści między jakąkolwiek normą a prawem unijnym - stosuje
się (np. w sądzie) bezpośrednio prawo wspólnotowe.
C om m unity law ta k es priority over d o m estic law, i.e. if the
instruments of domestic law demonstrate any inconsistencies in the
wording of any norms with EU law, EU law is directly applied (e.g. in
court).

Prawo wewnętrzne państw-członków Unii (o ile jest to prawo ma­

The domestic law of the European Union member states (provided that
jące swoje źródło w prawie wspólnotowym) powinno być interpreto­
this is a law having its source in EU law) should be interpreted in such a
wane tak, aby ce le norm unijnych zostały zachowane. Dotyczy to
way as lo ensure that the objectives of th e EU norms are maintained.
oczywiście spraw należących do sfery prawa wspólnotowego.
This obviously refers to cases that remain within the sphere of EU law.

3. Dostosowanie prawa 3. Adjustment of domestic

wewnętrznego do unijnego law to EU law
Dostosowanie prawa wewnętrznego do uni jnego polega na: a) har­
The adjustm ent o f dom estic law to EU law consists of
monizacji, b) unifikacji, c) upodobnieniu prawa oraz na prow spól-
a) harmonisation, b) unification and c) assimilation of the law and
n otow ej interpretacji prawa w e w n ę trz n e g o mającego związek
pro-EU interp retation of th e d om estic law that is connected with
z prawem europejskim. the European law.
Główną metodą jest harmonizac ja prawa. Harmonizacja jest metodą
The main method is the harmonisation of the law. H arm onisation
transpozycji dyrektyw organów wspólnotowych do prawa krajowego.
is a method of transposing (he directives of the community authorities
Może być w państwie dokonywana z wykorzystaniem różnych prawnych
into domestic law. This can be performed in the stale using various
form, metod i środków. Jej celem jest dostosowanie prawa wewnętrzne­
legal forms, methods and measures. Its purpose is to adjust domestic
go (obowiązek wydania przepisów dotyczy również sytuacji, w których
law (the obligation to issue regulations also refers lo the situation
dyrektywa teoretycznie mogłaby być stosowana bezpośrednio) bez naru­
when the directive could theoretically be applied directly) without
szania w ew nętrznej rów nowagi kultury prawnej państwa.
breaching the internal balance o f th e s ta te ’s legal culture.
Podmiot właściwy do wydania przepisów w państwie jest określa­
The entity that has the competence to issue laws in the stale is
ny przez prawo krajowe, jednak konieczne jest, aby by 1 to wewnętrz­
defined by domestic law, although it needs to be a domestic legislator
ny prawodawca, mający konstytucyjne kompetencje do tworzenia
with constitutional competencies to make universally applicable laws,
prawa powszechnie obowiązującego, bo taki charakter powinien mieć
because the instrument (instruments) should be of such a nature in the
akt (akty) w państwie. state.

Odpowiedzialność za właściwą i terminową implementację pono­

The responsibility for the appropriate and punctual implementation
szą zawsze organy centralne, nawet jeśli harmonizacja była dokony­
always remains with the central authorities, even if harmonisation was
wana przez prawodawcę samorządowego. Akt prawa krajowego musi
conducted by a local government legislator. The instrument of the
wyraźnie powoływać się na dyrektywę. Nie jest dopuszczalne uzna­
domestic law must clearly refer to the directive. It is not permissible
wanie dyrektyw za załączniki do źródeł prawa państwa. to treat directives as attachments to sources of the state’s law.
124 www .i exisN rxis.pl
 Istotą harmonizacji jest dostosowanie prawa wewnętrznego do tre­
ści dyrektywy na poziomie norm prawnych, a nie na poziomie przepi­
sów. Nie chodzi o „mechaniczne” powielanie dyrektywy, a wkompo­
nowanie w harmonijny sposób jej treści w porządek prawny w pań­
stwie. Ważną rolę pełni więc tu także wykładnia, której wyniki trzeba
brać pod uwagę już w fazie projektowania wewnętrznych rozwiązań
prawnych.
W pewnym zakresie konieczne jest także przeniesienie wprost: do
prawa wewnętrznego aktów uchwalanych przez organy unijne. Ta
druga metoda nazywana jest unifikacją.
Unifikacja polega na włączaniu do krajowego porządku prawnego
aktu prawa wspólnotowego. Źródłem unifikacji są przede wszystkim
rozporządzenia (ponadto oczywiście „prawo pierwotne”). Rozporzą­
dzenia są źródłem prawa wyraźnie wskazującym na ponadnarodowy
charakter Unii Europejskiej.
Rozporządzenie staje się „automatycznie” częścią wewnętrznego
porządku prawnego każdego państwa. Od klasycznych aktów prawa
międzynarodowego (traktatowego) różni się tym, że nie uruchamia się
w państwach żadnych procedur konstytucyjnych dla ostatecznego wyra­
żenia zgody na ich obowiązywanie (takich jak ratyfikacja, zatwierdzenie).
Rozporządzenia mogą przyznawać uprawnienia podmiotom prawa
w państwach. Podmioty mogą dochodzić tych uprawnień przed sądami.
Jeśli rozporządzenie upoważnia organy krajowe do wydania
określonych aktów - państwowe organy legislacyjne wykonują pra­
wodawczą powinność (np. stanowią sankcje albo tworzą procedurę).
W innych przypadkach jest to niedopuszczalne.
Trzecią metodą jest upodobnienie. Polega ono na wprowadzeniu
do porządku krajowego regulacji, w której z tym samym zakresem za­
stosowania normy są związane te same zakresy normowania, z tym że
nie są to identyczne we wszystkich państwach regulacje, wystarczy,
aby były podobne i gwarantowały stworzenie podobnie działających
instytucji prawnych w różnych państwach.
Jeżeli prawo wewnętrzne jest związane z prawem w spólnoto­
wym - to powinno być interpretowane w zgodzie z ogólnymi zasa­
dami tego prawa.
126 w w vv. t.ex i s N s' x i s . p i
The essence of harmonisation is to adapt domestic law to the
wording of the directive at the level of legal norms and not at the level
of the provisions. The point is not to “mechanically” duplicate the
directive, but to harmoniously integrate its content into the legal order
of the slate. Consequently, interpretation plays an important role here,
and its outcome should be taken into account as early as during the
stage of drafting domestic legal solutions.
The direct transfer of instruments passed by EU authorities to
domestic law is also necessary to a certain extent. This second method
is referred to as unification.
U nification involves the inclusion of the com m unity legal
instrument into the domestic legal order. The sources of unification
primarily include all regulations (and obviously “the primary law”).
Regulations are sources of the law that clearly indicate the
supranational nature of the European Union.
The regulation “automatically” becomes a part of the domestic legal
order of each state. It differs from traditional instruments of international
law (treaties) by the feet that it does not trigger any constitutional
procedures in the states that are required for expressing the final consent
regarding their validity (such as ratification or approval).
Regulations can grant powers to subjects of the law in the states.
Entities can use these powers before the courts.
If the regulation authorises domestic authorities to issue specific
instruments, domestic legislative authorities fulfil their legislative
duties (e.g. establish sanctions or develop a procedure). In other cases,
this is prohibited.
The third m ethod is the assim ilation. T his involves the
introduction of regulations into the domestic order, under which the
scope of application of the norm is related to the same scope of
standardisation, although regulations are not identical in all states; it is
sufficient if they are similar and guarantee the establishment ol lcgil
institutions operating in a similar way in various states.
If the domestic law is connected with the community law, it should
be interpreted in accordance with the general principles of this law.
12 7
 Dostosowanie prawa zatem wymaga:
a) zmiany obowiązujących przepisów prawnych albo przyjęcia do
porządku prawnego wprost regulacji wspólnotowych;
b) proeuropejskiej wykładni powyższych przepisów;
c) proeuropejskiej wykładni innych przepisów obowiązujących
w państwie, o ile mają swoje źródło albo wzorce w prawie Unii
Europejskiej.
Warto zauważyć, że przystosowanie prawa polskiego do unijnego
oznacza „wtórną” recepcję rozwiązań przyjętych w systemach prawa
kontynentalnego i anglosaskiego w takim zakresie, w jakim wywarły
one wpływ na rozwiązania unijne.
4„ Zasady ogólne prawa
Unii Europejskiej
W państwach Unii respektowane być muszą zasady ogólne prawa
UE, nawet jeśli nie zostały wyrażone bezpośrednio w prawie traktato­
wym („prawie pierwotnym”), lecz wyinterpretowane przez Europej­
ski Trybunał Sprawiedliwości z treści tychże traktatów.
Składają się na nie zasady podstawowe demokratycznych państw
prawa (np. zasada lex retro non ag it, zasada ochrony praw nabytych)
■V óra?~podstawowe prawa jednostek. Katalog tych praw jest zawarty
w Karcie Praw Podstaw ow ych UE (Nicea, 2000).
Unia respektuje podstawowe prawa zagwarantowane w Europej­
skiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolno­
ści, podpisanej w Rzymie 4 listopada 1950 roku, oraz prawa wynika­
jące z tradycji konstytucyjnych, wspólnych dla państw członkow­
skich, jako ogólne prawa Wspólnoty.
Do zasad tych zalicza się: zasadę pierwszeństwa prawa wspólno­
towego przed prawem krajowym, zasadę bezpośredniej skuteczności
niektórych norm prawa wspólnotowego w krajowych systemach
prawnych, zasadę subsydiarności, zasadę solidarności.
Zasada pierw szeństw a prawa W spólnot oznacza, że prawo to
ma prymat nad prawem wewnętrznym państw członkowskich. „Przez
128 w w w J c-xisNexis.f >i
Therefore, the adjustment of the law requires:
a) changes lo the applicable legal regulations or the direct
acceptance of the community regulations in the legal order;
b) the pro-European interpretation of the above regulations;
c) the pro-European interpretation of other provisions of the law
that are valid in the state if their sources or models originate
from European Union law.
It is worth noting that the adjustment of Polish law lo EU law
means the “secondary” reception of solutions accepted in the
continental and Anglo-Saxon legal systems, to such an extent as they
affect EU solutions.
4. General principles of the law
of the European Union
The general principles of EU law must be respected in the EU
stales, even if they were not directly expressed in the treaty law (“the
primary law”), but were interpreted by the European Court of Justice
from the wording of the treaties.
They consist of the basic principles of democratic states of the law
(e.g. lex retro non agit principle, the principle of the protection of the
acquired rights) and the basic rights of individuals/entities. The list of
these rights is contained in the Charter of Fundam ental Rights of
th e EU (Nice, 2000).
The European Union shall respect the fundam ental rights
guaranteed by the European Convention for the Protection of Human
Rights and Fundamental Freedoms signed in Rome on 4 November
1950 and the rights arising from the constitutional traditions that are
common to the member states as general principles of Community
law.
These principles include the principle o f the supremacy of
community law over national law, the principle of the direct effect of
specific norms of community law in domestic legal systems, the
principle of subsidiarity and the principle of solidarity.
The principle of suprem acy of C om m unity law means that this
law has primacy over the domestic law of member states. “By creating
129
 •J U J R U l i p
utworzenie na czas nieograniczony Wspólnoty, posiadającej własne or­
gany, wyposażonej w osobowość prawną, w zdolność prawną i zdolność
do reprezentacji w sferze międzynarodowej, a w szczególności w prawa
suwerenne, wywodzące się z ograniczenia państw członkowskich lub
z przekazania przez państwa członkowskie swych uprawnień Wspólno­
cie, państwa członkowskie ograniczyły swoje prawa suwerenne i przez
to utworzyły korpus prawa, które jest wiążące dla ich obywateli i dla
nich samych” (orzeczenie ETS w sprawie nr 6/64: F. Costa v. ENEL).
Z asada bezpośredniej sk uteczności niektórych norm polega na
tym, że jednostka może powołać się na normę prawa wspólnotowego
(w tym traktatowego), występując przeciwko państwu członkow skie­
mu lub przeciwko innym jednostkom.
„Europejska W spólnota |...| stanowi nowy porządek międzynaro-
dowoprawny, na rzecz którego państwa zredukowały, jakkolwiek
w ograniczonym zakresie, swe prawa suwerenne; porządek prawny,
którego podmiotami są nie tylko państwa członkowskie, ale także jed ­
nostki. Niezależnie od ustawodawstwa państw członkowskich prawo
Wspólnoty powinno przyznawać prawa jednostkom , podobnie jak
nakłada na nie obowiązki” (orzeczenie ETS w sprawie nr 26/62: van
Gcnd en Loos).
Z asad ę subsydiarności wyraża art. 5 Traktatu ustanaw iającego
W spólnotę Europejską: „W spólnota działa w graniach kompetencji
powierzonych jej niniejszym Traktatem oraz celów w nim w yzna­
czonych. W dziedzinach, które nie należą do jej kompetencji wy­
łącznej, W spólnota podejm uje działania, zgodnie z zasadą pom ocni­
czości, tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele propo­
nowanych działań nie mogą być osiągnięte w sposób wystarczający
przez Państwa Członkowskie, natom iast z uwagi na rozmiary lub
skutki proponowanych działań m ożliwe jest lepsze ich osiągnięcie
na poziomie Wspólnoty. Działanie W spólnoty nie wykracza poza to,
co jest konieczne do osiągnięcia celów niniejszego Traktatu” .
Z asada solidarności jest wyrażona w art. 10 Traktatu ustanaw ia­
jącego W spólnotę Europejską: „Państwa Członkowskie podejmują
wszelkie właściwe środki ogólne lub szczególne w celu zapewnienia
wykonania zobowiązań wynikających z niniejszego Traktatu lub
z działań instytucji Wspólnoty. Ułatwiają one Wspólnocie wypełnia­
nie jej zadań” .
130 w w w .I exisN exb.pl
a Community of unlimited duration, having its own institHte««"?';ts
own personality, its own legal capacity and capacity of representation
in the international arena and, more particularly, real powers
stemming from a limitation of sovereignly or a transfer of powers
from the States to the Community, the M em ber States have limited
their sovereign rights albeit with limited field and have thus created
a body of law which binds both their nationals and themselves”
(decision of the ECJ in F. Costa v. ENEL case No. 6/64).
The principle of d irect effect of some norms is based on the fact
that the entity is able to refer lo the norm of the community law
(including the treaty law) when acting against a member state or other
entities.
“The European Community [...] constitutes a new legal order of
international law for the benefit of which the states have limited their
sovereign rights, albeit within limited fields, and the subjects of which
comprise not only the member states but also their nationals.
Independently of the legislation of member states, community law not
only imposes obligations on individuals but it is also intended to
confer upon them rights” (decision of the ECJ in van Gend en Loos
case No. 26/62).
The subsidiarity principle is expressed in Article 5 of the Treaty
establishing the European Community: “The Community shall act
within the limits of the powers conferred upon it by this Treaty and of
the objectives assigned to it therein. In areas which do not fall within
its exclusive competence, the Community shall take action, in
accordance with the principle,of subsidiarity, only if and in so far as
the objectives of the proposed action cannot be sufficiently achieved
by the Member States and can therefore, by reason of the scale or
effects of the proposed action, be better achieved by the Community.
Any action by the Community shall not go beyond what is necessary
to achieve the objectives of this Treaty”.
The solidarity principle is expressed in Article 10 o f the Treaty
establishing the European Community: “M ember States shall take all
appropriate measures, whether general or particular, to ensure
fulfilment of the obligations arising out of this Treaty or resulting
from action taken by the institutions of the Community. They shall
facilitate the achievement of the Com munity’s tasks” .
131
 Dorobek prawny Unii Europejskiej nazywany jest acquis com mu-
Legal achievements of the European Community are referred to as
nautaire (prawo pierwotne, wtórne, ogólne zasady prawa, umowy
acquis co m m u n a u ta ire (the primary law, the secondary law, general
z państwami trzecimi, dodatkowe umowy między państwami). Arty­
principles of the law, agreements with third states and additional
kuł 2 Traktatu o Unii Europejskiej stanowi, że celem Unii jest m.in.
agreements between states). Article 2 of the Treaty on the European
„pełne zachowanie dorobku wspólnotowego [acquis communautaire]
Union stipulates that the purpose of the Union is, inter alia, “to
i jego rozwój, z uwzględnieniem zakresu, w jakim polityki i formy
maintain in full the acquis communautaire and build on it with a view
współpracy, ustanowione niniejszym Traktatem, wymagają zrewido­
to considering to what extent the policies and forms of cooperation
wania w celu zapewnienia skuteczności mechanizmów i instytucji
introduced by this Treaty may need to be revised with the aim of
W spólnoty”.
ensuring the effectiveness of the mechanisms and the institutions of
the Com munity”.
Systemy prawa konkretnych państw-członków Unii są w związku
Consequently, the legal systems of specific member stales of the
z tym wielowarstwowe. Po pierwsze, są takie dziedziny (obszary re­
Union are multi-layered. Firstly, there are such areas of the law (areas
gulacji) prawa, w których normy obowiązujące tworzą wyłącznie or­
of regulations) in which applicable norms are set exclusively by the
gany Unii. Normy te są oczywiście bezpośrednio stosowane przez or­
authorities of the European Union. These norms are obviously directly
gany państwa w państwach członkowskich i muszą być w tych pań­
applied by authorities in member states and must be complied with in
stwach przestrzegane.
these states.
Po drugie, są też takie obszary prawa, w które Unia w zasadzie nie
Secondly, there are such areas of the law, which the European
wkracza (np. prawo rodzinne), a więc prawo poszczególnych państw
Union generally does not interfere (e.g. family law), and thus, the law
jest w tym zakresie różne i jest interpretowane zgodnie z tradycją in­
of individual states differs in this respect and is interpreted in
terpretacyjną w danym państwie.
accordance with the interpretation tradition o f the given state.
Po trzecie, są także takie dziedziny, w których kształtowaniu
Thirdly, there are the areas shaped by the authorities of the
uczestniczą i organy Unii, i krajowe organy prawodawcze (np. mate­
European Union jointly with domestic law-making authorities (e.g.
rialne prawo gospodarcze). Tworzy się wówczas w ielow arstw ow y
substantive business law). A m ulti-layered system of sou rces of
system źród eł prawa (prawo m iędzynarodowe publiczne stosow a­
th e law is then established (international public law applied within
ne wewnątrz państwa; prawo unijne niem ające charakteru klasycz­
the stale; EU law without the features of classic international law - not
nego prawa m iędzynarodowego - bo nie tworzone przez państwa,
established by the states, but by EU authorities, applied within the
a przez organy Unii, stosowane wewnątrz państwa; prawo we­
state; the domestic law of Ihe state).
wnętrzne państwa).

Wobec tej wielowarstwowości komplikują się też zasatly interpre­

This multilayered nature also complicates the principles of the
tacji prawa. Źródła prawa, niemające odniesienia do prawa unijnego,
interpretation of the law. The sources of the law without reference to
interpretuje się zgodnie z tradycją wykładni konkretnego państwa.
EU law are interpreted in line with the interpretation tradition of the
Źródła prawa wewnętrznego, mające korzenie w regulacjach wspól­
particular state. Sources of domestic law, having their roots in
notowych, należy zawsze interpretować tak, aby cele norm unijnych
community regulations, should be always interpreted in such a way as
zostały zachowane. Cele norm unijnych muszą być znane i uwzględ­
to ensure that the objectives of EU norms are maintained. The
niane przez wszystkich stosujących prawo przy wykładni prawa kra­
objectives of EU norms must be known and taken into account by all
jow ego mającego aspekt wspólnotowy.
parties applying the law in the interpretation of the domestic law with
the community aspect.

132 w w w . 1cxi.sNexis.pi
133
 Podsumowując: zmiany w systemach prawa państw, które wcho­
dzą do Unii, mają oczywiście szeroki zasięg charakter merytoryczny,
a ponadto dotyczą:
a) systemu źródeł prawa, tj. zmian w* kręgu podmiotów kompe­
tentnych do tworzenia prawa obowiązującego w państwie;
b) zasad stosowania prawa (sądy orzekają bezpośrednio na pod­
stawie norm prawa wspólnotowego);
c) niektórych zasad wykładni prawa - prawo wewnętrzne (o ile
ma swoje źródło w prawie wspólnotowym ) powinno być in­
terpretowane tak, aby cele norm unijnych zostały zachowane,
tym samym w ykładnia językow a może mieć drugorzędne zna­
czenie.
Na podstawie art. 2 Traktatu A kcesyjnego od 1 maja 2004 ro­
ku postanowienia traktatów ustanawiających W spólnotę Europej­
ską, Europejską W spólnotę Energii Atomowej, Unię Europejską
z uwzględnieniem wszystkich zmian oraz postanowienia aktów
„prawa wtórnego” (w tym rozporządzeń, dyrektyw, decyzji) są wią­
żące dla Polski i muszą być w Polsce stosowane.
5. Dalsze próby reformy
Unii Europejskiej
W 2003 r. powstał projekt Konstytucji dla Europy. Traktat usta­
nawiający Konstytucję dla Europy został podpisany przez państwa
czlonkowkie w Rzymie w 2004 roku. Ponieważ nie udało się go raty­
fikować przez wszystkie strony, traktat nie wszedł w życie.
Treść kolejnego traktatu została ostatecznie uzgodniona w Lizbo­
nie w 2007 r. Traktat Lizboński został odrzucony w drodze referen­
dum w Irlandii. Traktat wszedłby w życie, gdyby wszystkie pań-
stwa-strony go ratyfikowały.
W kwietniu 2008 r. Sejm RP uchwalił ustawę o ratyfikacji Trak­
tatu z Lizbony, która upoważnia Prezydenta do dokonania tej czyn­
ności .
134 w w w . Iw x ts N i-xis.pl
Summing up: changes in legal systems of states accessing the Union
are obviously of an extensive technical nature and additionally apply to:
a) the system of the sources of the law, i.e. changes in the group
of authorities with competence to establish the applicable law
in the state;
b) the principles o f the application of the law (courts issue
decisions that are based directly on the norms of EU law);
c) some principles of the interpretation of the law - domestic law
(provided that this is a law that has its source in the EU law)
should be interpreted in such a way as to ensure that the
objectives of the EU norms are maintained and thus, the
linguistic interpretation may be of secondary importance.
Based on A rticle 2 of th e Treaty of A ccession, since 1 May 2004,
the provisions of trea ties establishing the European Community, the
European Atomic Energy Community, and the Treaty on the European
Union, including all amendments, as well as provisions o f “secondary
law ” instrum ents (including regulations, directives, and decisions)
are binding on Poland and m ust be applied in Poland.
5. Further attempts to reform
the European Union
A draft C onstitution for Europe was prepared in 2003. The
Treaty establishing the Constitution for Europe was signed by member
states in Rome, in 2004. Since it was not possible for the Treaty to be
ratified by all the parties, it did not come into force.
The content of the next treaty was ultimately agreed in Lisbon,
in 2007. The Treaty of Lisbon was rejected by a referendum in
Ireland. The Treaty would have come into force had all states / parlies
ratified it.
In April 2008, the Sejm of the Republic of Poland enacted-v iV'.v
ratifying the Treaty of Lisbon, which authorises the President to ratify
the Treaty.
 Gdyby Traktat Lizboński wszedł w życie, zniósłby podział na Had the Treaty of Lisbon come into force, ti would have eliminated
W spólnotę Europejską i Unię Europejską. Nadałby także Unii Euro­ the split into the European community and European Union, l! would
pejskiej osobowość prawną. also have given the European Union legal personality.

Obecnie Unię Europejską zamieszkuje prawie 500 min obywateli. At present, the European Union has almost 500 million citizens.

Państwami oficjalnie kandydującymi są: Chorwacja, Turcja i Ma­ Croatia, Turkey and Macedonia are official candidates for European
cedonia. Union accession.
 Rozdziat VIII
SYSTEMATYKA WEWNĘTRZNA
PRAWA
1. Normy-zasady
w systemie prawa
K onkretny sy stem praw a (w określonym państwie i czasie)
jest zbiorem norm postępowania powiązanych relacjami m eryto­
rycznymi (czyli treściowymi) i kom petencyjnym i (czyli związanymi
z hierarchią organów prawodawczych), ogól tych relacji tworzy
strukturę systemu prawa. Normy są porządkowane zgodnie z p o stu ­
la tem zu p ełn ości (w system ie nie ma być luk) i p o stu la tem sp ój­
ności (w system ie nie ma być sprzeczności i niezgodności między
normami).
Kryterium porządkującym są także normy-zasady konkretnego
systemu prawa. W systemach otwartych na prawo międzynarodowe
i prawo unijne do norm-zasad w konkretnym państwie należą także
zasady tych zewnętrznych systemów.
Zasadam i praw a nazywa się normy należące do konkretnego
systemu prawa (a także zasady prawa międzynarodowego i w 27 pań­
stwach Europy - unijnego), które uznaje się w tym systemie za szcze­
gólnie doniosłe, ponieważ wyrażają wartości stanowiące podstawy
aksjologiczne (materialne i formalne) prawa w ogóle oraz poszczegól­
nych jego działów czy gałęzi.
W-państwach formułowane są różne katalogi zasad ogólnych, pod­
stawowych, naczelnych. Zasady te wyrażają wprost przede wszystkim
konstytucje oraz na podstawie wielu przepisów (precedensów itp.)
formułuje je (wyinlerpretowu je z przepisów) doktryna prawnicza (na­
uka prawa), a także organy stosujące prawo w swoim orzecznictwie.
Wyróżnienie zasad prawa ma więc duży walor porządkujący, po­
zwala bowiem na uchwycenie względnie trwałych i wspólnych pod­
staw dla różnych szczegółowych rozwiązań normatywnych.
138 www .i exi.sNexis.pi
Chapter VIII
INTERNAL ORGANISATION “ 1
OF THE LAW
1. Norms-principles in the
system of the law
The specific system o f th e law (in a particular state and at
a particular time) is a collection of norms of conduct interrelated with
respect to their substance (i.e. wording) and competence (i.e. related
to the hierarchy of the law-making authorities); these entire relations
create the structure of the system of law. Norms are arranged in
accordance witli the p o stu la te of co m p leten ess (no gaps in the
system) and the p o stu la te o f con sisten cy (no contradictions and
inconsistencies between norms in the system).
The norms-principles of the specific system of the law are also the
criterion of its organisation. In the systems open to international law
and EU law the norms-principles of these external systems are also
a part o f the system of the law.
Principles of th e law are the principles within the specific system
of the law (including the principles of international law and EU law in
the 27 member states) that are recognised as being particularly
important, because they express the values that constitute the
axiological bases (material and formal) of the law in general and its
individual divisions or branches.
States develop various catalogues of general, basic and primary
principles. These principles are directly expressed by constitutions,
and based on many regulations (precedents, etc.), they are formulated
(interpreted from the regulations) by the doctrine of law (theory ol
law), as well as authorities applying the law in their decisions.
Consequently, the identification of the principles of the law has
a significant value in organisation, since it enables the recognition ol
relatively permanent and common grounds for various detailed
prescriptive solutions.
139
 Warto zauważyć, że w doktrynie nazwa „zasada prawa” jest też It is worth noticing that in the doctrine the term “the principle of
używana w drugim znaczeniu: dla wyodrębnienia tych norm praw­ the law” also has another meaning: it is used to separate the legal rules
that do not express simple models of conduct and enable the
nych, które nie wyrażają prostych wzorców postępowania i pozwalają
assignment of actual behaviour to them in an all-or-nothing fashion
przyporządkować im realne zachowania według kryterium „w szystko
from the rules that can be implemented to a certain ex ten t. For
albo nic” (all-or-nothing fashion), ale takich norm, które mogą być re­
instance, in a divorce case, the court should take the child’s interests
alizowane „do p ew n ego stop n ia” . Na przykład sąd w sprawie roz­
into account. The court can pursue this principle of law to a greater or
wodowej powinien uwzględniać dobro dziecka, la k ą zasadę prawa sąd
lesser extent.
może zrealizować w większym albo mniejszym stopniu.

2. Porządkowanie norm 2. Organisation of norms

w systemie prawa in the system of the law
The fact that legal norms form an internally structured system, and
To, że normy prawne tworzą wewnętrznie zorganizowany system,
not an amorphous, incidental, chaotic collection with vague relations
a nie amorficzny, przypadkowy, chaotyczny zbiór o nieokreślonych
is the result of the activities of the legislator, the doctrine and the
relacjach, jest skutkiem działalności prawodawcy, doktryny oraz prak­
practice of applying the law (activities of courts and administration).
tyki stosowania prawa (działalności sądów i administracji).

In the system of the statutory law (apart from the pathologies of

Na ogół prawodawca w systemie prawa ustawowego (pomijam pa­
political life), the legislator generally aims to encode a consistent set
tologie życia politycznego) dąży do zakodowania w przepisach praw­
of principles into the legal regulations, which have an axiological
nych spójnego zespołu norm uzasadnionego aksjologicznie na podsta­
justification based on a specific scale of values (these values are today
wie pewnej skali wartości (wartości te wyznaczają współcześnie
primarily defined by constitutions) and specific know ledge
przede wszystkim konstytucje) i określonej wiedzy wyznaczającej
determining the direction of the legislator’s law-making activities.
kierunki jego prawotwórczej działalności.

The legislator also performs activities aimed at systematising the

Podejmuje także zabiegi w celu usystematyzowania zróżnicowa­
differentiated prescriptive material - both with respect to its content and
nego materiału normatywnego - zarówno pod względem treści, jak
to its form. For instance, the legislator aims towards grouping and jointly
i formy. Na przykład dąży do grupowania i wspólnego regulowania
regulating similar social relations in com p reh en sive law -m akings
podobnych stosunków społecznych w kom pleksow ych aktach pra­
instrum ents (such instruments contain norms from many branches of
w odaw czych (akty takie zawierają normy z wielu gałęzi prawa); dą­
law); the legislator tries lo precisely organise legal regulations on the
ży do precyzyjnego porządkowania regulacji prawnych na podstawie
basis of the differentiation in the competencies of law-making public
zróżnicowania kompetencji prawodawczych organów władzy pu­
authorities (stale authorities and local government authorities).
blicznej (organów państwa i organów samorządu).

The legislator also tries to apply such principles of relations

Stara się też konsekwentnie stosować takie zasady powiązań mię­
between individual editorial units of each legal text (e.g. firstly
dzy poszczególnymi jednostkami redakcyjnymi każdego tekstu praw­
general regulations, and then detailed regulations) so that its
nego (np. najpierw przepisy ogólne, potem szczegółowe), aby jego
addressee is easily able to find all elements of the wording contained
odbiorca mógł w najłatwiejszy sposób odnaleźć w nim wszystkie tre­
in this text.
ściowe elementy wysłowionej w tym tekście normy.

Simultaneously, the doctrine, as well as legal practice (courts and

Jednocześnie zarówno doktryna, jak i praktyka prawnicza (sądy,
adm inistration), based on the legal culture, s e t o f ru les of
administracja), opierając się na przyjmowanym w danym państwie,

140 w w w .l c'xisNf'xi.s.f)! 141

czy szerzej: kulturze prawnej, z esp o le reguł wykładni i reguł w n io­
skow ań prawniczych, opracowują material przepisów w taki spo­
sób, aby odtworzone z przepisów normy (wyrażone w tekstach dok­
tryny oraz „praw ie operatyw nym ” , tj. w konkretnych decyzjach
stosowania prawa) były spójne i pozbawione luk.
Stara się usuwać w ieloznaczności i pozorne niejasności tekstów
prawodawcy, a także w łącza do system u prawa — oprócz norm
skonstruow anych z elem entów wprosi zaw artych w przepisach
prawnych - także normy w yprow adzone z tychże w wyniku zasto­
sow ania określonych reguł wykładni i w nioskowań praw niczych.
Do systemu prawa opartego na ustawach należą bowiem nie tylko
normy wyrażone explicite w przepisach prawnych, ale także norm y
w y in terp retow an e i w yw nioskow ane z tych przepisów na podsta­
wie przyjętych w danym systemie reguł rozumowań prawniczych.
3. Podziały, typologie,
przekroje
Ponieważ normy każdego systemu prawa są powiązane wewnętrz­
nie ze względu na treść regulowanych stosunków społecznych, od
czasów starożytnych doktryna prawnicza w Europie podejmowała
różnorodne próby podziałów, typologii, przekrojów przede wszystkim
z punktu widzenia przedmiotu regulacji (stąd mówimy „praw o w ro­
zum ieniu p rzed m iotow ym ”).
Tak jest i współcześnie, jednak wraz ze zm ianami, jakie w ynika­
ją z internacjonalizacji prawa i europejskiej integracji, proponow a­
ne są różne zm odyfikow ane koncepcje „uporządkow ania” prawa,
np. w państwach Unii Europejskiej (choćby dla potrzeb dydaktycz­
nych), choć siła tradycji prawnej jest nadal bardzo istotna.
Doktrynalne (tj. przeprowadzane przez naukę prawa) podziały,
klasyfikacje, typologie, przekroje są próbami odzwierciedlenia rze­
czywistego zróżnicowania regulowanych stosunków społecznych
i mają duże znaczenie praktyczne dla porządkowania refleksji nad
prawem, dla racjonalnego prawotwórstwa i dla przeprowadzania wy­
kładni prawa.
142
in terp retation and legal inference that are accepted in the given
state or more generally, develop the material of the laws in such way
that the norms restored from the laws (expressed in the texts of the
doctrine and the “ op erative law ” , i.e. in specific decisions on the
application of the law) are consistent and free of gaps.
The legislator attempts to eliminate ambiguity and the apparent
lack of clarity from the legislator’s texts by also introducing norms
into the system of law - in addition to the norms designed from the
elements contained directly in the legal provisions - which have been
introduced into these legal laws as a result of the application of
specific rules of interpretation and legal inference.
This is because the system of law based on laws includes not only
norms that are explicitly expressed in the legal provisions, but also the
norm s in terp reted and inferred from these regulations based on
the rules of legal inference accepted in the given system.
3. Divisions, typologies,
cross sections
Since the principles of every system of law are internally
correlated because of the wording of regulated social relations, since
ancient times the legal doctrine in Europe attempted to develop
various divisions, typologies, and cross sections, primarily from the
point of view of the subject of the analysed regulations (consequently,
we talk about “th e law w ith resp ect to th e su bject” ).
This is also the case in modern times, although, together with
changes that arise from the internationalisation of law and European
integration different modified concept of “organising” the law, e.g. in
the EU states, are proposed, the powers of the legal tradition still
remains significant.
Doctrinal (i.e. introduced by the theory of law) divisions,
classifications, typologies and cross-sections are attempts to reflect
the actual differentiation of regulated social relations, and have majjor
practical significance in structuring contemplation of law, rational
law-making and interpretation of the law.
143
 Pomijając bowiem okresy rewolucji i innych radykalnych, aksjo­
logicznych zmian porządku prawnego, nowe przepisy prawne prawo­
dawca na ogół „włącza” do systemu prawa tak, aby nie łamać podsta­
wowych zasad i nie niszczyć konstrukcji tych instytucji prawnych,
które sprawnie działają. Także interpretacja prawa wymaga odwoły­
wania się do uporządkowanych i przyporządkowanych do odpowied­
nich dziedzin prawa zasad.
Podstawowy podział prawa ze względu na typ regulowanych sto­
sunków społecznych, sięgający najdawniejszych czasów, to podział
prawa na: cywilne, karne i administracyjne.
Prawo cywilne normuje społecznie doniosłe stosunki między rów­
norzędnymi podmiotami prawa. Prawo to dostarcza autonomicznym
podmiotom prawa „narzędzi”, którymi mogą się posłużyć, układając
swoje sprawy według własnej woli i na swoją odpowiedzialność.
Prawo karne określa, jakie czyny są przestępstwami, tj. jakie za­
winione czyny są zabronione pod groźbą kary, oraz normuje zasady
odpowiedzialności karnej.
Prawo adm inistracyjne reguluje władcze procesy adm inistrowa­
nia w państwie.
4. Prawo publiczne
i prawo prywatne
Do najstarszych w tradycji Europy należy też dychotomiczny po­
dział całego prawa na publiczne i prywatne. Ma on tradycję sięgającą
starożytnego Rzymu.
W III w.n.e. Ulpian pisał: Publicum ius ext quod ad statum rei Ro­
ma nae special, privatum quod ad singulorum utilitateni („Prawem pu­
blicznym jest to, które dotyczy ustroju prawa rzymskiego, prywatnym
zaś to, które dotyczy korzyści jednostek” ).
Ten podział, mimo wielowiekowej dyskusyjności nad kryteriami
rozgraniczenia, ma duże znaczenie i dziś. Pozwala wyraźnie podkreś­
lić różnice w roli, jaką pełni prawo publiczne („organizujące” relacje
państwa ze społeczeństwem) i prawo prywatne („organizujące” wza­
jem ne relacje między ludźmi i ich organizacjami).
144 w w w . i ex is N e x is .p l
With the exception of periods of revolutions and other radical,
axiological changes in the legal order, the legislator generally
“includes” new legal regulations into the system of law in such a way
as to ensure that the fundamental principles and the structure of legal
institutions that operate effectively remain intact. The interpretation of
the law also requires a reference to structured principles that are
assigned to the respective areas of the law.
The fundamental classification of the law by type of regulated
social relations that dates back to the earliest times is the classification
of the law into civil, criminal, and administrative law.
Civil law socially standardises the important relations between
equal subjects of the law. This law provides autonomous subjects of
the law with “tools” they can use to organise their affairs as they wish
and on their own responsibility.
Criminal law defines acts that are recognised as crimes, i.e.
culpable acts prohibited under threat of penalty, and standardises the
principles of criminal liability.
A d m in istrative law regulates the governing adm inistrative
processes in the state.
4. Public law
vs. private law
The dichotomous division of the whole law into public and private
law is also among the oldest one in European tradition, which dates
back lo ancient Rome.
In the 3"1Century, Ulpian wrote: Publicum ius est quod ad statum rei
Romanae special, privatum quod ad singulorum utilitatem (“Public law
is the law which applies to the government of the Roman Empire;
private the law is that which applies lo the interests of the individuals”).
This classification, despite the long-term dispulabilily of the criteria
of the division, also remains very important today. It allows to clearly
stress the differences in the role of public law (“organising” relations
between the state and the society) and private law (“organising” mutual
relations between people and their organisations).
145
 if
4.1. Prawo prywatne
Do prawa prywatnego zalicza się wszystkie te normy, które regu­
lują au ton om iczn ą i sw ob odn ą aktyw ność sp o łeczeń stw a w ste­
rze społecznej i gospodarczej (np. normy dotyczące zasad zwierania
umów). Prawodawca je tworzy, aby pomóc w nawiązywaniu, prze­
kształcaniu i rozwiązywaniu wzajemnych, partnerskich stosunków
stron, a także w celu zapewnienia ochrony prawnej prywatnej aktyw­
ności podmiotów prawa.
Prawo to jest tak kształtowane, aby proponowane stronom rozwią­
zania tworzyły rozsądne stosunki kooperacji, koordynacji i kom pro­
misu. Strony są równe względem siebie i wobec prawa. Żaden z pod­
miotów nie ma formalnie kompetencji władczych wobec innych, nie
może więc bez woli drugiej strony przekształcać jej (a więc cudzej)
sytuacji prawnej (np. nakładać na nią obowiązków).
Realne, konkretne stosunki prawne między podmiotami prawa
(np. kupno samochodu, darowizna dzieła sztuki, pożyczenie książki)
powstają i zmieniane są jedynie z woli samych stron.
Jeśli prawodawca reguluje jakiś obszar życia w taki sposób, to mó­
wi się, że wykorzystał cyw ilnoprawną m e to d ę regulacji (pozycja
stron w stosunku prawnym jest równorzędna, żadna ze stron nie mo­
że jednostronnie, tj. władczo, zmieniać sytuacji prawnej drugiej stro­
ny). W len sposób np. w kulturze prawnej Zachodu uregulowane są
prawa i obowiązki małżonków, zasady zawierania umów (inaczej
np. w państwach muzułmańskich).
Regulacje prywatnoprawne opierają się głównie na przepisach
w zględn ie obow iązujących (iuris dispositivi). Przepisy te jedynie
sugerują zachowania, które można podjąć, ale zachowania te nie są
bezwzględnie nakazane albo zakazane. Możemy więc zawrzeć umo­
wę kupna-sprzedaży dokładnie na tych warunkach, które są przewi­
dziane w polskim Kodeksie cywilnym, ale leż możemy uzgodnić inne
warunki. Oświadczenie woli stron ma moc wiążącą i zyskuje pierw­
szeństwo nad przepisami prawa tego rodzaju.
Kolejnym charakterystycznym elementem jest to, że w przypadku
„bezkolizyjnego” działania prawa państwo w zasadzie w żaden spo­
sób nie wkracza w stosunki między podmiotami prywatnymi. Orga-
I46 w w w . l .e x i s N e x i s . p
4.1. Private law
Private law includes all the principles that regulate the
au ton om ou s and free activity o f society in the social and
economic sphere (e.g. norms regarding the conclusion of agreements).
The legislator develops these in order to support the establishment,
modification and termination of mutual, partner relationships between
parties, as well as in order to ensure legal protection of the private
activity of the subjects of the law.
This law is formed in such a way as to ensure that the solutions
proposed to the parties provide for reasonable terms of cooperation,
coordination and compromise. The parties are equal to each other and
before the law. None of the entities has formal governing competencies
with respect to others and, therefore, it cannot modify their (i.e, someone
else’s) legal .situation (e.g. impose the duties on the other party).
The real, specific legal relationship between subjects of the law
(e.g. the purchase of a car, donation of a work of art, borrowing a book)
materialises and is only modified by the will of the parties themselves.
If the legislator regulates some area of life in such a way, it is said
that he has applied the civil-law m eth od of regulation (the position
of the parties in the legal relations is equal, neither of the parties can
unilaterally, i.e. authoritatively, change the legal situation of the other
party). The rights and duties of spouses and the principles of
concluding contracts, e.g. in the legal culture of the West, are
regulated in this way (the case is different e.g. in Islamic countries).
Private-law regulations are based mainly on relatively valid
regu lation s (iuris dispositivi). These regulations only suggest
suitable conduct, but such conduct is not definitely imposed or
prohibited. Consequently, we can conclude a purchase/sale agreement
precisely on the terms defined in the Polish Civil Code, but different
terms can also be agreed. The declaration of the will of the parties is
binding and takes the priority over the provisions o f such law.
The next characteristic feature is that in the case of the
“undisturbed” operation of the law, the state, in principle, in no way
encroaches on the relations between private entities. State authorities
147
ny państwa stają się aktywne tylko z inicjatywy podmiotów tym za­
interesowanych. Na przykład jeśli nie złożymy w sądzie pozwu
o rozwód - nie ma mowy o wszczęciu procesu rozwodowego. W za­
jemne stosunki między małżonkami mogą układać się bardzo źle,
rozkład pożycia może być faktycznie trwały i zupełny, jednak sąd
zajmie się sprawą tylko wówczas, jeśli strona złoży pozew o rozwód.
Prawo prywatne oparte jest na swoistej „samoobsłudze” podmiotów.
To one decydują, czy będą dochodzić swoich praw.
Organy ochrony prawnej w sprawach prywatnych działają, ale
nie działają z urzędu, a z inicjatywy stron. Ich rolą jest bezstron­
ne rozstrzygnięcie sporu, udzielenie pomocy stronom (np. poprzez
m ożliwość uzyskania wyroku sądowego lub skorzystania z pomocy
komornika). Prawo nie zapewnia więc osiągnięcia skutku prawnego,
jeżeli zainteresowany nie będzie sam aktywnie dochodzi! swoich
praw.
Zasada ignorantia iuris noce! (nieznajom ość prawa szkodzi)
ma w prawie prywatnym rangę szczególną - jeżeli podmioty prawa
nie będą wiedziały, do czego mają prawo, nie będą też oczywiście
z prawa korzystały.
„Prawo prywatne pisane jest dla starannych” - mawiali starożytni
prawnicy. Prawo prywatne jest optymalnie wykorzystane w dojrza­
łych, pluralistycznych systemach demokratycznych, gdzie ludzie są
przyzwyczajeni do aktywności, chcą i potrafią korzystać z m ożli­
wości, jakie stwarzają im normy prawne, a z drugiej strony - aparat
państwa działa sprawnie i skutecznie, chroniąc interesy jednostek.
Do prawa prywatnego zalicza się prawo cywilne materialne, łącz­
nie z prawem handlowym rozumianym jako cywilne (prywatne) prawo
gospodarcze, prawo rodzinne i opiekuńcze oraz prawo międzynarodo­
we prywatne. W prawie pracy, prawie morskim, prawie ochrony środo­
wiska i prawie rolnym duża część regulacji ma również taki charakter.
4.2. Prawo publiczne
Drugi obszar regulacji tworzy prawo publiczne. Do prawa publicz­
nego zalicza się prawo konstytucyjne, administracyjne, karne, finan­
sowe, prawo gospodarcze publiczne, prawo postępowania karnego,
148 www.! oxisNoxis.pi
only become active on the initiative of the interested parties. For
instance, if we do not submit a petition for a divorce to the court, no
divorce proceedings would be instituted. Mutual relations between
spouses can be very bad, the disintegration of matrimonial life can be
permanent and total, but the court will take up the case only if one of
the parlies submits a petition for a divorce. Private law is based on the
inherent “self-service” of the subjects. The decision to pursue their
rights is vested with the subjects.
The authorities responsible for legal protection operate in private
matters, but th ey do n o t act ex officio, but rather on the initiative of
the parties. Their role is to impartially settle the dispute, to help the
parties (e.g. through the possibility of obtaining a judgm ent or the use
of support from the bailiff). Consequently, the law does not ensure the
achievement of the legal elfcct unless the interested party actively
pursues its rights.
The principle ignorantia iuris nocet (ignorance o f th e law
harms) is particularly important in private law - if the subjects of law
do not know their rights, they will obviously not exercise them.
“Private law is written for the diligent” - ancient jurists would say.
Private law is optimally used in mature, pluralistic democratic
systems, in which people are accustomed to being active, and they
want and are able to take advantage of the opportunities provided by
the legal norms, while on the other hand - the mechanism of the stale
operates efficiently and effectively, protecting the interests of the
individuals.
Private law includes civil substantive law, including commercial
law, understood as civil (private) law on commercial activities, the
family and custodianship law, as well as international private law.
A significant portion of the regulations of labour law, maritime law,
environmental law and agricultural law is also of such a nature.
4.2. Public law
Public law is another area of regulation. Public law includes
constitutional law, administrative law, criminal law, financial law,
public law on commercial activities, criminal, civil and administrative
1 4 9
cywilnego, administracyjnego, prawo międzynarodowe publiczne.
Prawo pracy, morskie, ochrony środowiska i rolne zawiera oprócz re­
gulacji prywatnoprawnych także publicznoprawne.
Prawo publiczne normuje ustrój organ ów w ładzy publicznej
i relacje państw o —sp o łeczeń stw o . Służy przede wszystkim ochro­
nie interesów zbiorowych, ogólnych, społecznych, ochronie państwa
i innych dóbr wspólnych (dóbr publicznych).
Stronami stosunków publicznoprawnych są organy władzy pu­
blicznej (lub inne jednostki wyposażone we władztwo państwowe)
oraz inne podmioty prawa (osoby fizyczne i prawne). Organy władzy
są wyposażone przez prawo w kompetencje, którym muszą się poddać
te podmioty. Jeśli organ uczyni użytek z kompetencji (np. wyznaczy
konkretny obowiązek do realizacji) - podmiot indywidualny ma obo­
wiązek do wykonania.
Prawo publiczne kreuje więc subordynacyjne stosunki między pod­
miotami (stosunki podległości kom petencji). Stosunek podległości
kompetencji wyraża się w tym, że jeden z podmiotów (wyposażony
w kompetencje) ma pozycję nadrzędną w stosunku do drugiego (pod­
porządkowanego owej kompetencji) i może kształtować jego sytuację
prawną poprzez swoje decyzje.
Podmiot podległy ma obowiązek podporządkować się decyzji pod­
miotu nadrzędnego. Taki charakter mają stosunki administracyjno-
prawne, np. relacja wojewoda - obywatel, stosunki wynikające z pra­
wa postępowania (np. prokurator - podejrzany), z prawa finansowego
(organ podatkowy - podatnik).
Metodę, która wykorzystuje ową nierównorzędność stron w regu­
lacji, nazywamy m e to d ą ad m inistracyjnopraw ną (wzorcow a
struktura normy: „Podmiotowi A nakazuje się/zakazuje się C, jeśli
podmiot P dokona czynności konwencjonalnej K”).
Stosunki subordynacyjne są także regulowane z wykorzystaniem
m e to d y p en aln ej. W tym przypadku decydujące znaczenie
w ukształtowaniu relacji między podmiotami ma fakt, iż państwo gro­
zi użyciem przymusu bezpośredniego (np. pozbawieniem wolności,
grzywną) w sytuacji złamania obowiązków prawnych.
150 www.l.e xisN e xis.p l
procedures law and international public law. In addition to private-law
regulations, labour law, maritim e law, environm ental law and
agricultural law also include public-law regulations.
Public law regulates the system o f public au th orities and
relations b etw e en th e s ta te and society. Its primary purpose is to
protect collective, general and social interests, as well as the interests
of the state and other common interests (public interests).
Public authorities (or other entities furnished with powers of state
control) and other subjects of the law (natural and legal persons) are
parties to public-law relations. The governing authorities are
furnished by the law with competencies to which these entities must
submit. If the authority uses its com petence (e.g. identifies the
specific duty to be perform ed), the individual entity has the
obligation to perform.
Therefore, public law creates subordination relations between
entities (c o m p eten ce subordination relations). The competence
subordination relationship is expressed by one of the entities (that is
furnished with the competencies) having a superior position to the
other entity (that is subordinated to this competence) and being able to
form its legal position by its decisions.
The subordinated entity is obliged to submit to the decision of the
superior entity. This characteristic applies to administrative law
relations, e.g. voivod - citizen relation, relations arising from
procedural law (e.g. public prosecutor - suspect), and from financial
law (tax authority - taxpayer).
The method that uses this inequality of parties in the regulation is
referred to as the adm inistrative law m eth od (model structure of
the principle: “Entity A is obligated to/prohibited from C if entity V
commits the conventional act K”). iv
Subordination relations are also regulated usipg the penal
m eth od . In this case, the fact that the state threatens the use of direct
coercion (e.g. imprisonment or a fine) in the event of a violation of
legal obligations is of decisive importance to the formation of
relations between entities.
151
 Regulacje publicznoprawne opierają się na przepisach b e z ­
w zg lęd n ie obow iązujących (iuris cogerttis). Jeżeli adresaci nie po­
stąpią zgodnie z dyspozycjami norm, mogą ponieść ujemne dla nich
skutki prawne, lus publicum privatorium pact is mutari non potest
(„prawo publiczne nie może być zmieniane umowami osób prywat­
nych”) - pisał 2000 lat temu Papinian. Zasada ta obowiązuje do dziś.
Rola organów ochrony prawnej w sprawach z zakresu prawa pu­
blicznego jest inna niż w sprawach prywatnoprawnych. Organy pań­
stwa w przypadku stwierdzenia naruszenia his cogens działają na
o gół z urzędu.
Zasada ignorantia iuris nocet nie ma tu takiego znaczenia dla uru­
chomienia działań organów ochrony prawnej, jak w przypadku prawa
prywatnego. Organy podejmują obowiązkowe działania, nawet jeśli
obywatele nie mają świadomości, jaka jest treść prawa.
5. Prawo materialne, prawo ustrojowe,
prawo postępowania
Tradycyjnie i powszechnie dzieli się też wszystkie normy w syste­
mie prawa na normy prawa materialnego, ustrojowego i postępowania.
Prawo m aterialne tworzą normy regulujące bezpośrednio odpo­
wiednie stosunki społeczne, skierowane do każdego z nas (np. nie za-
W p jć z ło w ie k a , nie kradnij, płać podatki). Normy prawa materialne­
go określają: kto, w jakich okolicznościach, jak ma się zachować oraz
jakie konsekwencje spotykają go w razie nieprzestrzegania prawa.
Mamy więc materialne prawo cywilne, materialne prawo karne, mate­
rialne prawo administracyjne itd.
Na praw o u strojow e składają się normy określające organizację
władzy publicznej, ich kompetencje i prawne formy realizacji tychże
kompetencji (np. ustrojowe prawo administracyjne, ustrojowe prawo
finansowe).
Prawo p ostęp ow an ia to normy regulujące wszystkie elementy
związane z trybami postępowania przed organami władzy publicznej,
w sytuacji dochodzenia roszczeń, realizacji kompetencji, egzekwowa­
nia obowiązków, stosowania sankcji ujętych w prawie materialnym.
152 www .! (;'xisNexis.|)l
Public law regulations are based on ab solu tely valid regulations
(iuris cogentis). If addressees do not follow the instructions contained
in the norms, they can be exposed to negative legal consequences, /us
publicum privatorium pactis mutari non potest (“public law cannot be
modified by agreements of private persons”) - wrote Papinian 2000
years ago. This principle has remained valid up to the present.
The role of legal protection authorities in the case of public law
matters differs from its role in private law matters. In the event of
identifying ius cogens, state authorities generally o p era te ex
officio.
The principle ignorantia iuris nocet is not as important for
initiating the activities of the legal protection authorities here as in the
case of private law. Authorities undertake obligatory activities even if
citizens are unaware of the wording of the law.
5. Substantive law, political law,
procedural law
All norms in the system of the law are traditionally and universally
divided into norms of substantive, political and procedural law.
Sub stan tive law is composed of norms that directly regulate the
respective social relations that are addressed to all of us (e.g. do not
kill other people, do not steal, pay taxes). The norms of substantive
law define who should behave how in what circumstances and specify
the consequences of a lack of compliance with the law. Consequently,
we have substantive civil law, substantive criminal law, substantive
administrative law, etc.
Political law includes norms that define the organisation of public
authorities, their competencies and the legal forms for exercising these
competencies (e.g. political administrative law, political financial
law).
Procedural law covers the norms that regulate all-elements related
to the mode of proceedings before public authorities, in situations of
filing for claims, exercising competencies, enforcement of obligations
and applying sanctions imposed by substantive law. Consequently,
153
 •w m m m i
Jest więc prawo postępowania cywilnego, karnego oraz adm inistra­
cyjnego, dotyczące postępowania przed sądami (tzw. droga sądowa),
a także wyraźnie różniące się prawo postępowania przed organami ad­
ministracji (tzw. droga administracyjna).
Prawo ustrojowe i prawo postępowania nazywane bywają prawem
formalnym. Prawo postępowania dotyczące działalności .sądów nazy­
wa się praw em sądowym .
Konkretne akty prawodawcze mogą w całości składać się z norm
prawa materialnego (np. w Polsce Kodeks karny albo Kodeks cyw il­
ny) albo z norm proceduralnych (np. Kodeks postępowania karnego,
Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks postępowania administra­
cyjnego), jednak współcześnie większość aktów prawodawczych nie
jest jednolita pod względem charakteru zwartych w nich regulacji.
Akty są na ogól kompleksowe - zawierają normy materialne i formal­
ne, prywatnoprawne i publicznoprawne (np. w Polsce prawo lokalo­
we, prawo budowlane, prawo wodne).
6. Gałęzie prawa
Do tradycji należy też wyodrębnianie tzw. gałęzi prawa. Przez
„gałąź praw a” rozumie się „podsystem” wewnętrznego systemu
prawa konkretnego państwa, który daje się wyróżnić ze względu na
wyraźnie dającą się zidentyfikować (i nazwać) sferę stosunków spo­
łecznych (np. stosunki rodzinne - prawo rodzinne i opiekuńcze, sto­
sunki.pracy - prawo pracy, zabronione czyny społecznie niebezpiecz­
ne - prawo karne).
Niektóre gałęzie prawa wyodrębnia się od czasów starożytnych
po dzień dzisiejszy (np. prawo karne, prawo cywilne, prawo m or­
skie), inne nie mają za sobą takiej tradycji (np. prawo pracy wyraź­
nie wyróżniło się dopiero w XIX wieku). Są takie, które ukształtowa­
ły się w XX wieku (np. prawo ochrony środowiska).
W każdym państwie systematyka wewnętrzna prawa jest nieco in­
na - to efekt tradycji legislacyjnej, doświadczeń historycznych, prac
doktryny prawniczej i wielu innych czynników. W Polsce prawo
dzieli się zgodnie z tradycją na: prawo międzynarodowe publiczne,
prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo karne (material-
154 w w w . Lexis N Wi is.pi
there are civil, criminal and administrative procedural law regarding
proceedings before courts (the so-called recourse to the law) and
clearly different procedural law for proceedings before administrative
authorities (the so-called administrative course of claiming rights).
Political law and procedural law are referred to as the formal law.
Procedural law regarding the activities of courts is referred to as the
law applied in law courts.
Specific law-making instruments can be composed entirely of
substantive law principles (e.g. in Poland, the Penal Code or Civil
Code) or of procedural principles (e.g. the Code o f Criminal
Procedure, the Code of Civil Procedure, the Code of Administrative
Procedure), although today, the majority of law-making instruments is
not homogeneous in respect to the nature of the regulations contained
in it. Instruments are generally complex - they include substantive and
formal norms, as well as private law and public law norms (e.g. in
Poland, the housing regulations, building regulations, the law on the
use and conservation of inland waters).
6. Branches of the law
Separation of the so-called branches of the law is also a part of
tradition. The “ branch of th e law ” is understood as a “sub-system”
of the internal system of the law of a specific state that can be
distinguished (and which can be named) on the basis of clearly
identifiable sphere of social relations (e.g. family relations - family
and custodianship law, labour relations - labour law, socially
dangerous prohibited acts - criminal law).
Some branches of the law have been separated up to the present
day since ancient times (e.g. criminal law, civil law, maritime law),
while others do not have such a long tradition (e.g. labour law
emerged in the 19lh Century). Some branches appeared in the 20lh
Century (e.g. environmental law).
The internal systematics of the law differs slightly between states -
this arises from legislative tradition, historical experiences, works on
legal doctrine and many other factors. In Poland, the law has
traditionally been categorised into international public law,
constitutional law, administrative law, criminal law (substantive), civil
155
ne), prawo cyw ilne (materialne), prawo pracy, prawo postępowania
karnego, prawo postępowania cywilnego, prawo gospodarcze (pu­
bliczne i prywatne), prawo finansowe, prawo rolne, prawo ochrony
środowiska, prawo rodzinne i opiekuńcze, prawo międzynarodowe
prywatne, prawo morskie.
Poszczególnymi gałęziami prawa (podsystemami norm) zajmują
się tradycyjnie odpowiednie nauki dogmatycznoprawne. D ogm atyka
praw a zajmuje się objaśnianiem, interpretowaniem, porządkowa­
niem, uzasadnianiem treści przepisów prawnych z poszczególnych
gałęzi prawa.
Naukowcy zajmujący się np. prawem cywilnym interpretują prze­
pisy z tego zakresu, formułują postulaty de lege lata (od n oszące
się do wykładni ob ow iązu jącego prawa) i de lege feren d a (od ­
n o szą ce się do p rzyszłego prawa).
Ich w ykładnia (tzw. w ykładnia doktrynalna) nie jest wiążąca
form alnie, ma jednak znaczący wpływ na praktyczną w ykładnię
operatywną, jakiej dokonuje się w sądach czy organach adm ini­
stracji. Sędziow ie w praktyce kierują się autorytetem ustaleń nauk
dogm atycznopraw nych, jeśli interpretują prawo dla potrzeb kon­
kretnego przypadku. Doktryna współkształtuje więc treść norm sys­
temu prawa.
U progu XXI wieku tradycyjny podział prawa na gałęzie traci swo­
ją wyrazistość.
7. Nowe zjawiska
Zagadnienie system atyki wewnętrznej prawa kom plikuje się
z wielu powodów. Wpływa na to tendencja do internacjonalizacji
prawa, polegająca m.in. na tworzeniu kompatybilnych rozwiązań
problemów prawnych różnych państw, upowszechnianiu, a nawet
ujednolicaniu wielu standardów prawnych, implementacji „obcych”
wzorów regulacyjnych w wew nętrznych porządkach prawnych
państw.
Wyraźnie pojawiła się też tendencja odwrotna: podyktowane po­
ważnymi zagrożeniami globalnymi (terroryzm, klęski ekologiczne)
próby tworzenia prawa wewnętrznego, które sprzyjałoby zamykaniu
156 www .! e x is N e x is .p i
law (substantive), labour law, criminal procedures law, civil procedures
law, the law on economic activities (public and private), financial law,
agricultural law, environmental law, family and custodianship law,
international private law and maritime law.
Individual branches of the law (sub-systems of norms) have
traditionally been dealt with by legal dogmatic sciences. Legal
dogm atics is concerned with explanation, interpretation, structuring
and justification of the wording of the legal provisions from the
individual branches of the law.
Academics focused on e.g. civil law interpret regulations from this
area, form ulate de leg e la ta p o stu la te s (referrin g to th e
in terp retation of th e applicable law) and de lege feren d a
p ostu lates (referring to th e interp retation o f th e fu tu re law).
Their interpretation (the so-called doctrinal interpretation) is not
formally binding, but has a significant impact 011 practical operational
interpretation by courts or administrative authorities. In practice,
judges follow the authority of the findings of legal dogmatic sciences
if they are interpreting the law for the purposes of a specific case.
Consequently, the doctrine co-formulat.es the content of the norms in
the system of the law.
At the turn of the 21s1 Century, the traditional classification of the
law into branches is losing its clarity.
7„ New phenomena
'Fhe issue of internal syslem alics of the law is becoming
increasingly complex for numerous reasons. These include the trend
towards the internationalisation of th e law involving, inter alia, the
establishment of compatible solutions to legal problems in various
slates, the popularisation and even unification of many legal norms,
the implementation of “foreign” models of regulation in the internal
legal systems of slates.
The opposite trend has also clearly appeared as a result of serious
global threats (terrorism, ecological catastrophes), which is related to
the attempts to develop internal law that supports the closure of
157
granic, izolacji p aństw , narodów, odgradzania .się od innych
(np. specjalne zasady kontroli na granicach dla cudzoziem ców po
11 września).
W Unii Europejskiej prawo tworzone zarówno na poziomie umów
międzynarodowych (prawo pierwotne), jak i prawo tworzone przez
instytucje W spólnot (prawo wtórne) „nie daje się” podzielić na kla­
syczne gałęzie prawa. „N aturalniejsze” niż przedmiotowe jest funk­
cjonalne kryterium wyodrębniania podsystemów prawa w spólnoto­
wego.
U podstaw prawa unijnego znajdują się regulacje dotyczące Unii
Gospodarczej i Walutowej. Użyteczne może być posłużenie się kry­
terium sek torow ym do wyodrębniania działów regulacji, ich głów­
nych zasad i instytucji. Każdej polityce sektorowej odpowiadają dzia­
ły regulacji prawnej („podsystemy”). Nie wszystkie dają się wprost
przyporządkować do poszczególnych gałęzi prawa, np. tych tradycyj­
nie wyodrębnianych w Polsce, wiele z nich wpływa na różne gałęzie
jednocześnie.
Ponadto jest charakterystyczne, że granice systemu unijnego wy­
tyczają w praktyce nie tylko organy tworzące prawo, ale także Euro­
pejski Trybunał Sprawiedliwości, Europejski Trybunał Praw Człowie­
ka oraz sądy w państwach Unii.
Rola sądów w kształtowaniu porządku prawnego w Unii jest klu­
czowa. Organy stosujące prawo w państwach Europy wykorzystują
bowiem - w zależności od przedmiotu sprawy - jako podstawy praw­
ne swoich decyzji: a) prawo wewnętrzne państw; albo b) prawo we­
wnętrzne i prawo unijne (tj. traktatowe i pochodzące od organów
Wspólnot); albo c) prawo wewnętrzne, ale interpretowane w duchu
unijnym; albo d) prawo międzynarodowe.
Sądy „dom ykają” więc system prawa w każdym państwie unij­
nym w praktyce, decydując nie tylko o jego zawartości (ostatecznej
treści prawa operatywnego), ale także o wadze określonych regulacji.
Prawo unijne jest więc przykładem otwartej, zmiennej, opartej na
wewnętrznych podsystemach struktury koegzystującej z systemami
wewnętrznymi państw. Podmiot prawa pozostaje we władztwie kon­
kretnego państwa, ale jako obywatel Unii Europejskiej jest poddany
borders, th e isolation o f sta te s and nations and separation from
others (e.g. special principles for clearing foreigners at borders after
11 September).
In the European Union, the law established at the level of
international agreements (primary law), as well as the law made by
community institutions (secondary law) cannot be divided into the
classical branches of the law. The application of the functional
criterion for distinguishing sub-systems of community law appears
“more natural” than of the criterion of the subject.
The foundations of EU law include regulations regarding the
Economic and Monetary Union. The use of the sector criterion for
distinguishing areas of regulation, their main principles and
institutions can also be useful. Every sectoral policy corresponds to
sections of the legal regulation (“sub-systems”). Not all can be
directly assigned to individual branches of the law, e.g. branches
traditionally differentiated in Poland; many o f them affect different
branches of law at the same time.
Additionally, it is characteristic that the limits of the EU system in
practice are set not only by the law-making authorities, but also by the
European Court of Justice, the European Court of Human Rights and
courts in the EU states.
Courts play a key role in forming the legal order in the European
Union. This is because authorities applying the law in European states
use a) the internal law of states; or b) the internal law and EU law
(treaty law and the law established by the community authorities); or
c) the internal law interpreted in the EU spirit; or d) international law,
as the legal grounds for their decisions (depending on the subject of
the case).
Thus, in practice, the courts “c lo se” th e system of law in every
EU state, because they decide not only about its content (finatWSriAr.g
of the operative law), but also about the weight of specific regulations.
Therefore, EU law is an example of an open, changing structure,
based on internal sub-systems, which co-exists with the internal
systems of the states. The subject of the law remains subordinated to
the authorities of the specific state, but as a citizen of the European
w ielow arstw ow ej stru k tu rze prawa (stosowane wobec niego jest
czasem prawo: „tylko wewnętrzne”, w innej sprawie „tylko unijne”,
w kolejnej: „wewnętrzne w duchu unijnego” itd.)- Prawo w państwach
Unii tworzy strukturę unikatową i łamie tradycyjne wyobrażenia
o systemach prawa zamkniętych w granicach państw.
Także otwarcie wielu systemów prawa na prawo międzynarodowe
powoduje, że XIX-wieczne pozytywistyczne spojrzenie na prawo we­
wnętrzne nie przystaje do współczesności.
Coraz więcej prawników specjalizuje się obecnie w węższych niż
gałąź dziedzinach prawa (własność intelektualna, prawo subwencyj­
ne, papiery wartościowe), jednak dziedziny te łączą skomplikowane
regulacje publicznoprawne i prywatnoprawne. Specjalistyczny mate­
riał normatywny należy do wielu- tradycyjnych gałęzi prawa, wobec
tego kluczowe stają się ich ogólne, warsztatowe umiejętności.
Dodatkowe zatem, kompleksowe i funkcjonalne podejście do wy­
odrębniania dziedzin prawa jest tym, co u progu XXI wieku różni sys­
tematyzacje od obrazu prawa podzielonego na gałęzie (z wyraźnymi
granicami między nimi), jakie było wszechobecne w Europie jeszcze
50 łat temu. To podejście do prawa ma swoje konsekwencje dla spo­
sobów kształcenia prawników.
w w w .! o x is N c x is .p l
Union he/she is subject to a m ulti-layer structure of th e law
(sometimes “only internal law” is applied to him/her, in another ease
“only EU law” and in turn - “the internal law in the EU spirit”, etc.).
The law in the EU member states forms a unique structure and breaks
traditional notion about systems of the law locked within slate borders.
Additionally, the opening of several systems of the law to
international law means that the 19th Century’s positivistic view on
internal law does not suit our times.
Increasing numbers of lawyers currently specialise in the areas of
the law that are narrower than the branch of the law (intellectual
properly, subvention, securities), but these areas combine complex
public law and private law regulations. The specialised prescriptive
material belongs to many traditional branches of the law, as a result of
which the general, technical skills of lawyers are becoming crucial.
Consequently, the additional, complex and functional approach to
the separation of areas of the law constitute the difference between the
systematisation of the law at the turn of the 21st Century and the image
of the law divided into branches (clearly differentiated), which was
omnipresent in Europe no more than 50 years ago. This approach to
the law affects the method of educating lawyers.
 Rozdział IX
OBOWIĄZYWANIE PRAWA
1. Kryteria formalne obowiązywania
przepisów prawa
Tym, co wyraźnie odróżnia normy prawne od innych społecznie
doniosłych norm (np. moralnych, obyczajowych, norm organizacji
społecznych), są kryteria, na podstawie których organy państwa i in­
ne podmioty uznają te normy za obowiązujące w określonym czasie,
przestrzeni i co do określonych osób.
W systemach prawa ustawowego podstawowe znaczenie przy po­
dejmowaniu decyzji (przez prawodawcę, sądy i administrację, a także
wszelkich innych decyzji i działań na podstawie prawa, także w slerze
gospodarczej), mają form alne kryteria obow iązyw ania przepisów
prawnych (odpowiadające pozytywistycznej koncepcji prawa).
W celu stwierdzenia, czy przepis prawny obowiązywał w sensie
formalnym w określonym czasie (np. kiedy fakt miał miejsce albo
został ujawniony), w określonej przestrzeni (w Polsce lub za gra­
nicą) i co do określonych osób (np. w stosunku do Polaka za grani­
cą albo cudzoziemca w Polsce), trzeba znać przyjęte w danym kon­
kretnym systemie prawa kryteria obowiązywania (tzw. reguły wali-
dacyjne). Kryteria te w różnych systemach prawa ustawowego są do
siebie bardzo zbliżone, ale nie są jednakowe.
Ogólnie można stwierdzić, że norma prawna wyrażona w przepi­
sach prawnych formalnie obowiązuje w systemie prawa ustawowego,
jeżeli jednocześnie wypełnia kilka warunków.
Po pierwsze, została ustanowiona w odpowiedniej formie i trybie
przez podmiot kompetentny do prawotwórstwa, podmiot, który ma
formalną władzę nad adresatem regulacji. Po drugie, nie została for­
malnie uchylona (derogowana). Po trzecie, nie jest sprzeczna z żadną
inną prawnie obowiązującą normą, a jeżeli jest sprzeczna, to nie stra­
ciła mocy obowiązującej na podstawie przyjętych reguł kolizyjnych.
Po czwarte, została urzędowo ogłoszona w odpowiednim dzienniku
publikacyjnym. Po ogłoszeniu akt wchodzi w życie, na ogól z odpo-
I62 vvvvw.f <‘xisN e xis.p l
Chapter IX
VALIDITY OF THE LAW
1. Formal criteria for the validity
of legal regulations
Legal norms and other socially significant standards (e.g. moral,
community or social organisation standards) are clearly differentiated
by the criteria on the basis of which state authorities and other entities
recognise these norms as valid at the specific time, in the specific
place and with respect to specific persons.
Formal criteria of validity of legal regulations (corresponding
lo the positivistic concept of the law) have fundamental significance
in the systems of statutory law in decision-making (by the legislator,
courts and administration, as well as all other decisions and activities
based on the law, also in the economic sphere).
In order to determine whether the legal regulation was valid in
a formal sense at th e particular tim e (e.g. when the fact took place
or was disclosed), in specific place (in Poland or abroad) and with
respect to a specific person (e.g. a Polish person abroad or
a foreigner in Poland), it is necessary to know the criteria of validity
(the so-called validity rules) that are accepted in the particular system
of the law. These criteria are very similar to each other in various
systems of statutory law, but they are not identical.
It can generally be concluded that a legal norm expressed in the
provisions of the law is formally valid in the system of statutory law
if it simultaneously satisfies several conditions.
Firstly, it was established in the appropriate form and mode by an
entity that has law-making competence, an entity with formal authority
over the addressee of the regulation. Secondly, it was not formally
withdrawn (derogated). Thirdly, it is not contrary to any other legally
valid norm and if it is contrary, it has not lost its binding force under
the accepted collision rules. Fourthly, it was officially published in the
appropriate publication journal. The instrument comes into force after
the promulgation, usually with the appropriate vacotio legis (namely
163
wiednim vacalio legis (tj. po odpowiednim upływie czasu między
ogłoszeniem aktu a jego wejściem w życie). Oznacza to, że od lego
momentu normy mają być realizowane i stosowane.
2. Reguły kolizyjne
Do powszechnie aprobowanych reguł kolizyjnych, klóre stosuje
się, jeżeli nie ma odpowiednich przepisów derogacyjnych, zalicza się
zasady:
- lex posteriori derogat legi priori - norma późniejsza uchyla
stosowanie normy wcześniejszej, pod warunkiem że norma później­
sza nie jest hierarchicznie niższa od normy wcześniejszej i nie jest
szersza zakresowo, tj. nie jest regulacją ogólną wobec wcześniejszej
szczegółowej;
- lex specialis derogat legi generali - norma regulująca sytuację
szczególną uchyla stosowanie normy ogólnej, przy czym norma
szczegółowa „zastępuje” normę ogólną tylko w takim zakresie, w ja ­
kim stanowi wyjątek od tej ostatniej, pod warunkiem że norma szcze­
gółowa ma hierarchicznie stopień nie niższy niż norma ogólna i za­
częła obowiązywać nie wcześniej niż ta norma;
- lex inferior non derogat legi superiori - norma hierarchicznie
niższa nie uchyla stosowania normy hierarchicznie wyższej.
3. Reguły wnioskowań prawniczych
Do obowiązujących norm systemu prawa zalicza się ponadto regu­
ły, które nie są wprost wyrażone w przepisach prawnych, ale da się je
z przepisów wywnioskować zgodnie z przyjętymi w danej kulturze
prawnej regułami wnioskowań prawniczych. Ściślej - należy je zgod­
nie z wolą prawodawcy wywnioskować, ponieważ stanowią konse­
kwencje wzorców zachowań zawartych w przepisach.
Do szeroko aprobowanych reguł wnioskowań prawniczych (nie tylko
w systemach prawa ustawowego) zalicza się rozumowania następujące:
argumentum a simili, argumentum a contrario, argumentum a maiori ad
minus, argumenlum a minori ad maim, argumentacja „z celu na środki”.
Powyższe reguły wnioskowań służą prawnikom do ustalania obo­
wiązywania norm na podstawie innych norm. Poza tym mają także
.szerokie zastosowanie w praktyce prawniczej do ustalania faktów
sprawy na podstawie innych faktów.
164 www.!. ex i s N ex i s .j >i
the appropriate amount of time has passed between the promulgation
of the instrument and its coming into force). This means that norms can
be implemented and applied from this moment.
2. Collision rules
The generally approved collision rules that are applied if there are
no appropriate derogation regulations include the following
principles:
- lex posteriori derogat legi priori - the most recent norm
supersedes the older norm, provided that the most recent norm is not
lower in the hierarchy than the older norm and its scope is not wider,
i.e. it is not a general regulation with respect lo the older detailed
regulation;
- lex specialis derogat legi generali - the norm regulating
a specific situation supersedes the general norm, whereby the detailed
norm “replaces” the general norm only to the extent lo which it
constitutes the exception to the latter, on condition that the detailed
norm is not lower in the hierarchy than the general norm and came
into force no earlier than this norm;
- lex inferior non derogat legi superiori - the lower norm in the
hierarchy does not derogate the higher norm in the hierarchy.
3. Rules of legal inference
Valid norms of the system of the law additionally include norms that
are not directly expressed in the provisions of the law, but can be inferred
from the regulations in accordance with principles of legal inference
accepted in the given legal culture. More precisely - in accordance with
the legislator’s will they should be inferred because they'constitute
consequences of model conduct contained in the regulations.
The widely approved rules of legal inference (not only in statutory
law systems) include the following inference: argumenlum a simili,
argumenlum a contrario, argumentum a maiori ad minus, argumentum
a minori ad maius, “from the purpose to means” argumentation.
The above rules of inference are used by lawyers to determine the
validity of norms based on other norms. In addition, they are widely
applied in legal practice to identify the facts in the case based on other
facts.
165
 Argum entum a sim ili to rozumowanie z podobieństwa. Trady­
cyjnie wyróżnia się analogię legis i analogię iuris. Analogia legis
polega na następującym rozumowaniu: jeżeli obowiązuje norma N,
dotycząca .stanu rzeczy S, i prawodawca mial zam iar uregulować
stan rzeczy S,, podobny do S p to należy wnosić, że obowiązuje tak­
że norma N2, wprawdzie niewyrażona wprost w tekście prawnym,
ale regulująca stan rzeczy S, w sposób istotny podobny do stanu
rzeczy S,.
Wnioskowanie to jest zawodne, ponieważ opiera się na założeniach,
które mogą, ale nie muszą, być prawdziwe. Po pierwsze, zakładamy, że
prawodawca mial zamiar uregulować stan rzeczy S2; a po drugie, że
miał zamiar poddać konsekwentnie podobnej regulacji prawnej stany
rzeczy w sposób istotny podobne do siebie. Po trzecie, że te stany rze­
czy są w istocie podobne do siebie. Analogia legis jest wykorzystywa­
na w systemach prawa ustawowego, ma też istotne znaczenie w innych
typach prawa, np. w prawie islamu (o czym pisaliśmy wyżej).
Analogia iuris to wnioskowanie następujące: jeżeli obowiązują
normy N r ..N.,, które można uzasadnić przez odwołanie się do wspól­
nej zasady systemu prawa, to można wnosić, że obowiązuje też
norma N,,, wprawdzie niewyrażona wprost w tekście prawnym, ale
znajdująca uzasadnienie swojego obowiązywania także w lej zasadzie
prawa.
To wnioskowanie też jest zawodne. Możliwość sformułowania ja ­
kiejś normy, dla której da się wskazać takie samo uzasadnienie jak dla
normy wyrażonej wprost w przepisach prawnych, nie dostarcza dosta­
tecznego uzasadnienia, że laka norma jest prawnie obowiązująca.
Argumentum a contrario to wnioskowanie z przeciwieństwa, sta­
nowi ono odwrotność wnioskowania a simili. Rozumowanie przebiega
następująco: jeśli nakazane w przepisach jest wyłącznie (jedynie, tyl­
ko) zachowanie Z, to można wnosić, że obowiązuje też norma, niewy­
rażona wprost w przepisach, postanawiająca, że inne zachowanie W
jest zakazane; oraz jeśli wyłącznie (jedynie, tylko) stan rzeczy S po­
ciąga, zgodnie z normą, skutki prawne P, to można wnosić, że obowią­
zuje leż norma, niewyrażona wprost w przepisach, postanawiająca, że
niewystąpienie stanu rzeczy S oznacza brak skutków prawnych P.
Argumenlum a contrario używane jest jako wnioskowanie o obo­
wiązywaniu norm głównie w prawie publicznym. Za obowiązkowe
166 \v\vw.U:xisNvxis.pl
Argum entum a simili is an inference drawn from analogy.
Analogia legis and analogia iuris are traditionally distinguished.
Analogia legis is based on the following reasoning: if the norm, N,,
which applies lo actual status S,, is valid and the legislator intended lo
regulate actual status S „ which is similar to S p it should be concluded
that the norm, N,, is also valid, albeit not being directly expressed in
the legal text, but regulating the actual status, S2, in an essentially
similar manner to actual status S r
This inference is unreliable, because it is based on assumptions
that may, but do not need to be true. Firstly, we assume that the
legislator intended to regulate actual status S, and secondly, we
assume that he intended to systematically apply a similar legal
regulation to essentially similar actual statuses. Thirdly,, we assume
that these actual statuses are essentially similar. Analogia legis is used
in statutory law systems; it is also important in other types o f law, i.e.
in Islamic law (which was mentioned above).
Analogia iuris is the following inference: if the norms N, ... N3 are
valid, which can be justified by reference to a common principle of the
system of the law, it can be concluded that norm N4 is also valid, even
though this is not directly expressed in a legal text, but also having its
validity justified in the same legal principle.
This inference is also unreliable. The possibility of formulating
some norm, for which a justification can be found that is similar to the
norm directly expressed in the legal regulations, does not constitute
a sufficient justification that such a norm is legally valid.
Argum entum a contrario is an inference from the contrary; it is
the reverse of argumentum a simili. The reasoning is as follows: if
a regulation demands only (exclusively, solely) conduct Z, it can be
inferred that the norm, which is not directly expressed in the regulations,
determining that other conduct W is prohibited is also valid; and if only
(exclusively, solely) actual status S has legal consequences P, atcoidm g
to the norm, it can also be inferred that the norm, which is iftTTuiiv-cJy
expressed in the regulations, determining that the lack ol actual
status S means the lack of legal consequences P also applies.
Argumentum a contrario is used as an inference about the validity
of norms mainly in public law. Only conduct that is explicitly
167
 uważa się tylko te zachowania, które prawo wyraża explicite. Niedo­
puszczalne jest rozszerzające wnioskowanie o kompetencjach orga­
nów państwa i o obciążeniach obywateli.
W prawie prywatnym jest odwrotnie, jeżeli prawo przyznaje oby­
watelom uprawnienia, to w razie wątpliwości stosujemy argumentum
a simili, jest to bowiem zgodne z zasadą tego prawa in dubio pro li-
bertate (w razie wątpliwości na rzecz wolności).
Argum entum a m aiori ad minus oraz a minori ad maius to wnio­
skowania zwane łącznie argumentum a fortiori (argument „od moc­
niejszego” - łac.). Argumentum a maiori ad minus („z większego na
mniejsze”) ma postać następującą: jeżeli obowiązuje norma P nakazu­
jąca czynić więcej (tj. nakładająca na adresata obowiązki bardziej
uciążliwe), to można uznać za obowiązującą także normę N, niewyra-
żoną explicite w tekście prawnym, nakazującą czynić mniej (tj. nakła­
dającą na adresata obowiązki mniej uciążliwe).
Argum entum a m inori ad m aius („z mniejszego na w iększe”)
polega na rozumowaniu następującym: jeżeli obowiązuje norma P
zakazująca czynić mniej (tj. zakazująca komuś jakichś działań, jako
naruszających cenione dobro), to wnosić należy, że obowiązuje tak­
że norma N, niewyrażona explicite w przepisach, zakazująca czynić
'V Więcej (tj. zakazująca działań naruszających to dobro w stopniu
większym).
A rgum entacja „z celu na środki” ma postać następującą: jeże­
li obowiązuje norma N wyrażona w przepisach prawnych nakazująca
zrealizowanie stanu rzeczy S, to należy wnosić, że obowiązuje także
norma N,, nawet niewyrażona wprost w przepisach, nakazująca czy­
nić to, co jest warunkiem sine qua non zrealizowania stanu rzeczy S,
oraz norma N2 zakazująca czynić to, co jest warunkiem wystarcza­
jącym do niezrealizowania tego stanu.
To także może być rozumowanie zawodne; podstawą jest praw­
dziwość przesłanek im plikacji. Jedynie jeśli jest tak rzeczywiście,
że fakt T (środek) jest warunkiem koniecznym zajścia faktu g (cel),
a zajście faktu h (środek) jest warunkiem wystarczającym niezajścia
faktu g (cel), lo takie rozumowanie będzie niezawodne.
168 w w w , 1e x t s N e x i s . j } !
expressed in the law is considered obligatory. The extension of
inference on the competencies of stale authorities and the obligations
of citizens is not permissible.
The situation in private law is opposite; if the ław awards rights to
citizens, in the event of doubts, argumentum a simili is applied,
because it is consistent with the in dubio pro libertate principle
(every doubt is in favour of freedom).
Argum entum a m aiori ad minus and a minori ad maius are
inferences that are collectively referred lo as argumenlum a fortiori
(from Latin: arguing from the greater). Argumentum a maiori ad minus
(“arguing Irom the greater to the lesser”) has the following form: if norm
P, which imposes the duty to do more (i.e. imposing more arduous duties
on its addressee), is valid, then norm N, which is not explicitly expressed
in the legal lexis, and which imposes the duty lo do less (i.e. imposing
less arduous duties on its addressee), can be recognised as valid.
Argum entum a m inori ad maius (“arguing from the lesser to the
greater”) is based on the following reasoning: if norm P, which
prohibits doing less (i.e. preventing someone, from undertaking certain
activities as violating the valuable good), is valid, then norm N, which
prohibits doing more (i.e. preventing activities violating this good to
a greater extent), which is not explicitly expressed in regulations,
should be recognised as valid.
“ From th e p u rpose to m ea n s” arg u m en ta tio n has the
following form: if norm N, which is expressed in legal regulations, and
which imposes the achievement of actual status S, is valid, then it can be
assumed that norm N p although it is not directly expressed in regulations,
which requires the performance ol that, which is a sine qua non condition
for the achievement of actual status S and norm N2, which is not explicitly
expressed in regulations, and which prohibits acts that are a sufficient
condition for the non-achievement of this status, is also valid.
This inference can also be unreliable; it is based on the correctness of
the prerequisites of the implication. Only if it is actually true that fact f
(means) is a necessary condition for the occurrence of fact g (purpose),
and the occurrence of fact h (means) is a sufficient condition for the non-
occurrence of fact g (purpose), then such reasoning would be reliable.
169
...............
 ' mmmĘĘĘfB,.
Poza tym stosowane są powszechnie także inne schematy rozum o­
wań z zakresu logiki deontycznej, z tym że nie doczekały się utrwa­
lonych odrębnych nazw. Prawnicy posługują się nimi codziennie,
stanowią one element ich warsztatu, i są,lak „oczywiste”, że siały się
niejako „przeźroczyste” jako reguły wnioskowań (np. jeżeli nakazane
jest P, to nieprawda, że zakazane jest P).
To także mogą być wnioskowania zawodne, ponieważ opierają się
na założeniu, że między zachowaniami, które porównujemy, jest lo­
giczna relacja implikacji, pociągania, obejmowania, co może, ale nie
musi być prawdą. Uporządkowanie tego, co „mniejsze” i „większe”,
zgodnie z zasadami logiki decyduje o poprawności i niezawodności
rozumowania.
System prawa ustawowego nie jest więc tożsamy z systemem
przepisów prawnych, ale z systemem norm, a tych jest o wiele więcej
niż przepisów (tak też w innych kulturach prawnych). Ponadto obo­
wiązującymi normami prawnymi mogą być także normy prawa zwy­
czajowego (niepisane), o ile przepisy prawne do nich odsyłają.
W systemach wykorzystujących jako źródło prawa precedensowe
orzecznictwo sądowe, przekształcających zwyczaje w prawo, albo
w państwach opartych na Koranie kryteria te, w odniesieniu do norm
wyrażonych w odmiennej formie, są oczywiście inne.
W demokratycznych państwach prawa na ogól przyjmuje się, że
każdy podmiot ma obowiązek przestrzegać i realizować prawo for­
malnie obowiązujące, nawet jeśli osobiście nie aprobuje jego treści,
uważa je za niesprawiedliwe czy niesłuszne.
4. Aksjologiczne i behawioralne kryteria
obowiązywania norm
Niekiedy mówi się także o „obowiązywaniu norm”, mając na my­
śli ich zgodność z jakąś skalą wartości pozaprawnych. Zgodnie z kry­
terium aksjologicznym można mówić o „obowiązywaniu norm”, je ­
żeli normy są sprawiedliwe, dobre, moralne, oczywiście z jakiegoś
punktu widzenia.
Powiemy więc, że prawo, które uważamy za niesprawiedliwe, nie­
dobre, niemoralne - „nie obowiązuje”. Na tej podstawie (subiektyw-
170 w wYvl.exisN exis.pi
—^ i '.
Furthermore, other systems of reasoning from the area of deontic
logic are commonly applied, although they do not have established
separate names. Lawyers use them every day, they are an element of
their techniques and are so “obvious” that they have become almost
“transparent” as rules of inference (e.g. if P is imposed, it is untrue that
P is prohibited).
These can also be unreliable inferences, because they are based on
the assumption that there is a logical implication, consequence and
inclusion relationship between the types o f conduct compared, which
may, but do not need to be true. Organising what is “lesser” and what
is “greater” in accordance with the principles of logic defines the
correctness and reliability of the reasoning.
Consequently, the system of statutory law is not identical lo the
system of legal regulations, bill to the system of norms, and there are
many more of these than regulations (also in other legal cultures).
Furthermore, the norms o f customary law (unwritten) can also be
valid legal norms if the legal provisions refer lo them.
In systems that use judicial decisions as the source of case law,
which transform customs into the law, or in the states based on the
Koran, these criteria are obviously different with respect to the norms
expressed in a different form.
In democratic states of law, it is generally accepted that every
entity is obliged to observe and comply with the formally valid law,
even if il does not personally accept its wording, considers it unfair or
unjust.
4. Axiological and behavioural criteria
of the validity of norms
“Validity of norms” is sometimes discussed in the meaning of its
compliance with some scale of non-legal values. According to the
axiological criterion, we can discuss “validity of norms” if they are
fair, good and moral, obviously from some point of view.
We would therefore say that the law, which we believe to be unfair,
not good and immoral - “is invalid”. However, the validity of the law is
171
nej) nie ustala się jednak obowiązywania prawa dla potrzeb działania not determined on this basis (subjective) for the purposes of the operation
organów państwa (inaczej jest w okresach rewolucji, zmiany typu sys­ of state authorities (the situation is different during periods of revolution
temu politycznego) i dla codziennych potrzeb życia społecznego. and changes in the political system) and everyday needs of social life.

Czasem używa się też terminu „obowiązywanie prawa” w sensie The term “validity of the law” is som etim es used in the
behawioralnym. Mówi się, że prawo, które nie jest przestrzegane, nie behavioural sen se. It is said that the law, which is not observed,
jest realizowane, nie jest stosowane, „nie obowiązu je” w tym znaczeniu. implemented or applied, is “not valid” in this sense.

Oczywiście najlepiej byłoby, gdyby prawo formalnie obowiązują­ Certainly, the best solution would be to approve and adhere to the
ce było aprobowane i przestrzegane (a więc aby obowiązywało for­ formally valid law (so that it would be formally valid, but valid also
malnie, a jednocześnie obowiązywało także w sensie aksjologicznym in the axiological and behavioural sense).
i behawioralnym).

w w w .l exisNexis.pl
 Rozdział X
WYKŁADNIA
PRZEPISÓW PRAWNYCH
1. Charakter zasad
i reguł wykładni
Zasady i reguły wykładni p rzepisów prawnych to specyficzne
dyrektywy interpretacyjne, których zastosowanie pozwala na odtwo­
rzenie z przepisu prawnego wysłowionej w nim normy postępowania.
Są one bardzo różnorodne. Różna jest geneza, niejednakowy stopień
formalizacji i precyzji, w różnym zakresie wiążą się w praktyce, wy­
pełniają różne zadania.
Prawnik poznaje je poprzez, wieloletnie studiowanie doktrynal­
nych objaśnień do tekstów prawnych i orzecznictwa (uczy się z nich
korzystać, podążając w ślad za rozumowaniami innych). Reguły te są
bowiem w praktyce najczęściej ukrytymi założeniami konkretnych ro­
zumowań, prowadzących do ustalenia jednoznacznego znaczenia nor­
my. Niektóre z nich są stosowane powszechnie, są wyraźnie powoły­
wane w uzasadnieniach orzeczeń i decyzji. Jedne uważa się za bez­
sporne, inne są dyskusyjne.
Prawnicy stosują je w swoich rozumowaniach automatycznie, czę­
sto na podobnej zasadzie, jak rozsądny człowiek stosuje, na ogól bez­
wiednie, w swoich operacjach myślowych schematy innych rozumo­
wań, np. redukcyjnych. To automatyczne zastosowanie zasad i reguł
wykładni jest jednak w tym przypadku efektem profesjonalnych
umiejętności. Właściwe posługiwanie się nimi wymaga odpowiedniej
kultury prawnej i pewnego doświadczenia.
Po wejściu do Unii prawnicy nowych państw członkowskich mu­
szą zmienić postawę i zachow ać czujność zw iązaną z in terp re­
tacją prawa w sp ó ln o to w eg o i prawa w ew n ętrzn eg o o p artego
na unijnym, ponieważ konieczna staje się korekta niektórych nawy­
ków interpretacyjnych. Nie można już automatycznie stosować jedna­
kowych reguł do wszystkich spraw.
Chapter X
INTERPRETATION OF LEGAL
REGULATIONS
1. The nature of the principles
and rules of interpretation
T he principles and rules of interpretation of legal regulations
are specific interpretation directives, the application of which enables
the reconstruction of the standard of conduct from the legal regulation
in which it is expressed. They are very diverse. They are of different
origin, non-identical level of formalisation and detail, they are binding
to various degrees in practice and they serve different purposes.
A lawyer becomes acquainted with them through many years of
studying doctrinal explanations lo legal texts and judicial decisions
(he learns how lo use them by following the reasoning of others). In
practice, these rules are most frequently hidden assumptions of
specific logic leading to the definition of an unambiguous meaning of
the norm. Some of them are generally applied, clearly referred to in
justifications of judicial decisions and administrative decisions. Some
are recognised as unquestionable, others are disputable.
Lawyers apply to them in their reasoning automatically, often in
the same way as a rational person, usually instinctively, applies other
systems of reasoning, e.g. reduction, in his mental process. However,
this automatic application of interpretation principles and rules in this
case is the result of their professional skills. Their correct application
requires the appropriate legal culture and a certain amount of
experience.
However, following accession to the European Union, lawyers
from the new m em ber states need to change their approach
and m aintain vigilance w ith re sp e ct to th e interprets*!®^ Mf
th e C om m unity law and th e internal law based on EU law,
because the adjustment of some interpretation habits has become
necessary. It is no longer possible to automatically apply identical
rules in all cases.
175
 Prawo wewnętrzne związane z unijnym interpretuje się przede
wszystkim celow ościow o, a nie literalnie - a to dla prawnika kon­
tynentalnego, mocno przywiązanego na ogól do wykładni językowej,
literalnej, oznacza zmianę założeń, na jakich dotąd opierał swoje ro­
zumowania.
Teoretycy prawa, opisując procesy wykładni - z uwagi na przyj­
mowane różne założenia (m.in. filozoficzne) - przedstawiają różne
koncepcje (wizje) wykładni prawa, choć katalogi samych zasad i re­
guł są na ogól bardzo zbliżone.
Wykładnia przepisów prawnych często jest elementem dynam izu­
jącym system prawa. Zmiany w życiu społecznym pociągają za sobą
nie tylko zmiany przepisów prawnych, ale i zmiany w ich wykładni.
Konkretny system prawny przeobraża się nie tylko na skutek prze­
kształceń w prawodawstwie, lecz także w rezultacie zmian w interpre­
tacji przepisów.
2. Rodzaje wykładni
prawa
Wykładnią nazywamy zarówno zesp ó ł czynności interpretacyj­
nych, zrealizowany zgodnie z określonymi regułami, jak i wynik
tych czynności. Wykładnia może mieć charakter abstrakcyjny,
tj. może wyjaśniać poważne wątpliwości prawne, ale bez związku
z konkretną, indywidualną sprawą (por. precedensy abstrakcyjne).
r u-u-WykłwInin jest też dokonywana w toku rozstrzygania k on k ret­
nych spraw sądowych i administracyjnych, a także w toku bieżącej
działalności gospodarczej i organizatorskiej innych podmiotów prawa
przez radców prawnych i adwokatów, którzy doradzają przedsiębior­
com, urzędnikom itcl.
W ykładnia dokonyw ana przez organy państwa (a także w Unii
przez ETS) nazyw ana jest ogólnie w ykładnią form alną. W ykład­
nia ta m o ż e w ią za ć różne kategorie podm iotów (ma moc wiążącą);
kogo i w jakim zakresie - o tym stanowią ustawy w konkret­
nych państw ach (oraz prawo unijne - np. orzeczenia prejudy-
cjalne).
1 7 6 rnvw.i.oxisNc-'xis.f >1
The internal law related to EU law is interpreted primarily'with the
consideration of its purpose and n ot literal interp retation , which
for the Continental lawyer, who is strongly attached to linguistic,
literal interpretation, means changing the assumptions on which his
reasoning was based.
When describing interpretation processes, law theoreticians -
because of different assumptions accepted (including philosophical
assum ptions) - present different concepts (visions) of the
interpretation of the law, although the catalogues of principles and
rules themselves are generally very similar.
The interpretation of legal regulations is often an element adding
dynamism to the system of law. Changes in social life result not only
in changes in legal provisions, but also in changes in their
interpretation. The specific legal system transforms itself not only as
a result of transformations in legislation, but also as a consequence of
changes in the interpretation of regulations.
2. Types of interpretation
of the law
A s e t of in terp retation activities performed in accordance with
specific rules, together with the o u tco m e o f th e s e activities, is
referred to as the interpretation. The interpretation can be abstract,
i.e. it can explain crucial legal doubts, but without reference to
a specific, individual case (cf. abstract precedents).
Interpretation is also performed in the course of settling specific
court and administrative cases, as well as during current business and
organisational activities of other subjects of the law, by legal advisors
and advocates who advise entrepreneurs, civil servants, etc.
An interpretation performed by state authorities (including in the
European Union, also the European Court of justice) is referred to as
formal interp retation . This interpretation can b e binding upon
various categories o f entities (it has binding force), and who is bound
and to what extent is defined by the laws of specific states (and EU
law - e.g.: prejudicial decisions).
177
 1')'IMIWP IP
Z punktu widzenia podm iotów dokonujących wykładni w yróż­
nia się:
- wykładnię autentyczną, tj. dokonywaną przez prawodawcę,
- wykładnię legalną, tj. dokonywaną przez organ, któremu prawo­
dawca przyznał kompetencję do interpretowania prawa,
- wykładnię operatywną, tj. dokonywaną przez organ stosujący
prawo (sąd, organ administracji),
- wykładnię doktrynalną, tj. dokonywaną przez naukę prawa,
- wykładnię nieoficjalną dokonywaną przez prawników dla po­
trzeb podejmowania decyzji przez różne podmioty (prawnik ja ­
ko doradca w firmie).
3. Fazy procesu wykładni
przepisów prawnych
Wykładnię rozpoczyna odszukanie w materiale przepisów praw­
nych wszystkich koniecznych elementów normy prawnej. Następnie
interpretator rekonstruuje normę prawną oraz ustala jej jednoznaczną
treść z wykorzystaniem językowych, systemowych, funkcjonalnych
zasad i reguł wykładni prawa. W tej ostatniej fazie chodzi o ustalenie
znaczenia poszczególnych słów i wyrażeń tak, aby każdemu z nich
przypisać tylko jedno znaczenie.
W przypadku nieostrych zw ro tó w językow ych trzeba ustalić,
czy nieostrość jest zamierzona, czy też jest wynikiem błędu ustawo­
dawcy (zamierzony czy przypadkowy luz decyzyjny). Jeśli nieostrość
jest zamierzona, lo interpretator może ją usunąć adekwatnie do kon­
kretnej sytuacji decyzyjnej. Jeśli luz jest wynikiem błędu redakcyjne­
go, interpretator eliminuje go, odwołując się do założeń aksjologicz­
nych prawodawcy.
Przeprowadzając w ykładnię język ow ą ściśle wewnętrznego pra­
wa (niemającego źródeł w prawie unijnym), sprawdzamy, czy termin
interpretowany nie jest zdefiniowany przez ustawodawcę (w przepi­
sie zawierającym definicję legalną), czy jest wiążąca decyzja inter­
pretacyjna jakiegoś organu (np. Sądu Najwyższego), czy jest jedno­
lite stanowisko doktryny i można przyjąć znaczenie wskazane w lite­
raturze. Jeśli na pow yższe pytania odpow iadam y negatyw nie,
ustalamy znaczenie, samodzielnie wykorzystując wiedzę o języku
oraz wiedzę z logiki. W praktyce pomocne mogą być słowniki.
178 w w w .! pxi.sNexis.pi
The following are distinguished from the point of view of entities
performing the interpretation: —
- authentic interpretation, i.e. performed by the legislator;
- legal interpretation, i.e. performed by the authority to which the
legislator granted competence for interpreting the law;
- operational interpretation, i.e. perform ed by the authority
applying the law (the court or administrative authority);
- doctrinal interpretation, i.e. performed by legal science;
- unofficial interpretation performed by the lawyers for (he
purposes of decision-making by various entities (a lawyer as an
advisor at a company).
3. Phases of the process
of interpreting legal regulations
The interpretation starts by finding all the necessary elements of
the legal norm in the material of legal regulations. Then, the legislator
reconstructs the legal norm and identifies its explicit wording, using
linguistic, system ic and functional principles and rules of
interpretation of the law. The purpose of this last phase is to determine
the meaning of the individual words and phrases, such that only one
meaning can be assigned to them.
In the case of unclear linguistic term s, it is necessary to
determine whether the ambiguous nature is intentional or it arises
from an omission on the part of the legislator (intentional or accidental
decision-making margin). If the unclear nature is intentional, the
interpreter can remove it adequately to the specific decision-making
situation. If it arises from an editorial omission, the interpreter
eliminates il by reference to the axiological legislator’s assumptions.
When performing a linguistic interpretation of strictly internal
law (having no sources in EU law), we check whether the term subject
to interpretation has not been defined by the legislator (in the regulation
including the legal definition), whether there is a binding interpretation
decision of any authority (e.g. the Supreme Court), or whether there is
a uniform position of the doctrine and the meaning indicated in the
literature can be accepted. If the answers to the above questions are
negative, we determine the meaning on our own, using our knowledge of
language and logic. Dictionaries can prove helpful in practice.
179
 Przeprowadzając wykładnię system ow ą, sprawdzamy spójność
rozumienia normy z treścią innych norm systemu prawa wewnętrzne­
go, bierzemy pod uwagę usytuowanie normy w akcie prawodawczym,
w gałęzi prawa, jej zgodność z zasadami prawa. Wybieramy taką wer­
sję znaczeniową normy, która w najwyższym stopniu jest zgodna z in­
nymi normami systemu prawa.
Dokonując wykładni funkcjonalnej, ustalamy cele regulacji
i wybieramy takie znaczenie normy, które będzie najlepiej je realizo­
wało.
Jeśli przez niedopatrzenie legislacyjne w tekście prawnym jest:
ew identna luka konstrukcyjna (luka w konstrukcji instytucji praw ­
nej uniem ożliw iająca jej działanie) - interpretator może zdecydować
się dodać pewne elem enty norm atywne, kreując nową normę. Taka
wykładnia uzupełniająco-kreująca jest w istocie prawotwórstwem .
4. Interpretacja prawa
wspólnotowego
Akty wspólnotowe, nie tylko te, które są bezpośrednio stosowane
(w szczególności traktaty i rozporządzenia) przez sądy krajowe, ale
i akty prawodawcze ustanowione przez wewnętrzne organy prawo­
dawcze, które wiążą się z prawem europejskim, trzeba interpretować
tak, aby realizowały cele przepisów unijnych (o ile oczywiście w tym
zakresie są też normy wspólnotowe). Pierwszeństwo ma wykładnia
funkcjonalna, a nie językowa.
To przełom dla systemów prawa państw wkraczających do Unii, to
także „rewolucja” w nawykach, stereotypach, mentalności prawni­
ków. Prawnicy muszą się kształcić, aby jak najszybciej zdać sobie
sprawę ze wszystkich konsekwencji zasady bezpośredniego stosowa­
nia prawa, pierwszeństwa prawa wspólnotowego i konsekwencji kon­
fliktów między prawem wspólnotowym a prawem polskim.
Rozwiązując konkretne problemy prawne dotąd, w każdym kraju,
robiliśmy to w kontekście narodowego systemu prawnego, po wejściu
When performing a system atic interp retation , we check the
consistency in understanding the norm against the wording of other norms
in internal law, consider the position of the norm in the law-making
instrument, the branch of law and its compliance with the principles of
law. We select such a meaning of the norm, which is consistent with other
norms in the system of the law lo the greatest possible extent.
When performing a functional interp retation , we identify the
purposes of the regulation and select the meaning of the norm that best
fulfils this purpose.
If, as a result of a legislative omission, the legal text includes an
obvious structural gap (a gap in the structure of the legal institution
that prevents its operation), the interpreter may decide to add certain
prescriptive elem ents, thereby creating a new norm. Such
a supplementing and creative interpretation constitutes in fact law-
-making.
4. Interpretation
of Community law
C om m unity instrum ents, not only those applied directly
(specifically treaties and regulations) by domestic courts, but also law-
-making instruments established by internal law-making authorities
that are related to European law, should be interpreted in such a way
as to fulfil the purposes of the EU regulations (obviously, if any
community norms exist in this respect). Functional, rather than
linguistic interpretation has priority.
This is a turning point for the systems of law in the states accessing
the European Union, as well as a “revolution” in habits, stereotypes
and mentality of lawyers. Lawyers need to educate themselves in
order lo quickly grasp an understanding of all consequences of the
principles of direct, application of the law, the principle of sovereignty
of Community law and the consequences of conflicts between the law
of the Community and Polish law.
When solving specific legal problems until now, we did it in every
country in the context of the domestic legal system; after accession to
 .. .
do Unii Europejskiej - przecie wszystkim w obszarze materialnego
prawa gospodarczego - obejmować trzeba o wiele szerszy, bo wspól­
notowy, obszar normatywny.
Kolejność stosowania dyrektyw w państwach należących do Unii
Europejskiej zależy od tego, czy regulacja prawna ma charakter ściśle
wewnętrzny (wówczas ustawy interpretujemy najpierw językowo, a po­
tem systemowo i funkcjonalnie), czy też jest to prawo wewnętrzne
oparte na normach unijnych, albo jest to prawo unijne stosowane bez­
pośrednio (wówczas pierwszeństwo ma interpretacja funkcjonalna).
W przypadku wątpliwości co do interpretacji prawa unijnego - sąd
zawiesza postępowanie i zwraca się do Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości o w ydanie o rzeczen ia prejudycjalnego, które bę­
dzie zawierało wiążącą interpretację.
Vv w w .l J:‘X i s N e x i s . i >I
the European Union - primarily in the area of the substantive business
law - it will be necessary to consider a much wider, i.e. Community,
area of regulation.
The sequence in which directives are applied in the European
Union member states depends on whether the legal regulation has
a strictly internal nature (in such a case, the law is interpreted firstly
linguistically, then systematically and functionally), or it is an internal
law based on an EU norm, or the EU law is applied directly (in such
a case, the functional interpretation has priority).
In the event of doubts regarding the interpretation of EU law - the
court stays the proceedings and turns to the European Court of Justice
to issue a prejudicial decision, which will contain , a binding
interpretation.
 Rozdział XI
ADRESACI NORM,
OBOWIĄZKI PRAWNE,
ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA
1. Podmioty prawa
A d resatem norm y prawnej jest podmiot, do którego jest skiero­
wana wypowiedź prawodawcy zawierająca obowiązkową (albo zale­
caną) dyrektywę postępowania, tj. podmiot prawa. Podm iotam i pra­
w a są osoby fizyczne (natural, person) oraz różne jednostki organiza­
cyjne uznane w konkretnych państwach (lub uznane w stosunkach
międzynarodowych) za „osoby prawne”(/Mw/«'cć// person).
O sobą fizyczną jest człowiek od chwili urodzenia do śmierci (al­
bo uznania za zmarłego). Jednak nie każda żyjąca osoba fizyczna ma
w konkretnym państwie pełne prawa publiczne (np. wyborcze) i zdol­
ność do czynności cywilnoprawnych (np. do zawierania umów).
0 tym decyduje prawo krajowe.
P od m iotow ość prawna osób prawnych nie ma charakteru na-
1 l i i ilnego, ale jest cechą normatywną, konwencjonalną. O tym, kto
i st^josobą prawną”, decyduje prawo wewnętrzne (osobami prawny-
1 im są np. banki, przedsiębiorstwa, partie polityczne, stowarzyszenia)
albo prawo międzynarodowe. Podmiotami prawa w stosunkach mię­
dzynarodowych są państwa i niektóre organizacje międzynarodowe.
Osoba fizyczna przebywająca na terytorium konkretnego państwa
może być z tym państwem związana trwałym węzłem prawnym jako
obyw atel albo będzie uznana za cud zoziem ca. Fakt posiadania oby­
watelstwa konkretnego państwa przesądza o zakresie praw i obowiąz­
ków tej osoby fizycznej wobec państwa i odwrotnie.
Obywatelstwo konkretnego państwa nabywa się na ogól przez uro­
dzenie (sposób pierwotny) albo w sposób pochodny (np. przez nada­
nie). Nabycie obywatelstwa w sposób pierwotny występuje na świecie
w dwóch wariantach: jako „prawo krwi” oraz jako „prawo ziemi”.
Zgodnie z „prawem krwi” dziecko, bez względu na miejsce, w którym
w w w .i oxisNexis.i})
Chapter XI
ADDRESSEES OF NORMS,
LEGAL OBLIGATIONS,
LEGAL RESPONSIBILITY
1. Subjects of the law
The a d d ressee of th e legal norm is the entity lo which
a statem ent o f the legislator, including an obligatory (or
recommended) directive regarding conduct, is directed, i.e. the
subject of the law. The subjects o f law are natural persons and
various organisational units considered juridical persons in specific
countries (or international relations).
A natural person is a person from the moment of birth until death
(or recognised deceased). However, not every living natural person
has full public rights (e.g. voting rights) and capacity to conduct civil
law transactions (e.g. conclude agreements) in the specific state. This
is decided upon by the domestic law.
Being a carrier of rights in th e ca se of legal en tities is not of
a natural character, but constitutes a prescribed, conventional feature.
The domestic law or international law decides who is a legal entity
(legal entities are e.g. banks, enterprises, political parlies or
associations). States and some international organisations are the
subjects of law in international relations.
A natural person staying on the territory of the specific state can be
bound by this stale through legal ties as a citizen or he will be
considered a foreigner. Having citizenship of the specific stale
determines the scope of rights and duties of the natural person with
respect to the state and vice versa.
Citizenship of a specific stale is usually acquired by birth (original
acquisition) or in a derivative manner (e.g. by ■being granted).
Acquiring citizenship by the original acquisition can take place in the
world in two variants: as ius sanguinis (“the law of blood” ) and ius
soli (“the law of soil”). Under ius sanguinis, children acquire the
185
...................
 ' II'II'IIPHPHUII
przychodzi na świat, nabywa obywatelstwo swoich rodziców. Zgodnie
z „prawem ziemi” dziecko, bez względu na obywatelstwo rodziców,
nabywa obywatelstwo lego państwa, na terytorium którego przyszło na
świat. W praktyce państwa stosują na ogól rozwiązania mieszane.
C udzoziem iec to osoba fizyczna, która nie ma obywatelstwa pań­
stwa, na terenie którego przebywa. Mimo tendencji do wyrównywania
statusu obywateli i cudzoziemców we współczesnych demokratycz­
nych państwach prawa, ci ostatni na ogół są jednak pozbawieni nie­
których praw, przysługujących w państwie tylko obywatelom (np. nie
mogą wykonywać pewnych zawodów, piastować pewnych stanowisk
albo być członkami partii politycznych w państwie pobytu).
O b yw atelstw o europejskie (ustanowione w Traktacie z Ma­
astricht) nie zastępuje obywatelstwa państw członkowskich, ale je
uzupełnia. Nie można być obywatelem Unii Europejskiej, nie będąc
jednocześnie obywatelem jednego z państw członkowskich.
O sobą prawną w konkretnym państwie jest samodzielny pod­
miot prawa (jednostka organizacyjna) zorganizowany w określonym
celu (np. prowadzenie działalności gospodarczej albo zaspokajanie in­
nych potrzeb członków), dysponujący zazwyczaj wyodrębnionym
majątkiem, ponoszący odpowiedzialność prawną za swoje działania
(na ogól majątkową).
O warunkach uzyskiwania osobowości prawnej decyduje prawo
danego państwa. Prawo wyznacza też zakres, w jakim organizację
i zasady działania osób prawnych normują ich własne statuty. Osoba
prawna działa przez swoje organy. Osobami prawnymi mogą być
np. przedsiębiorstwa państwowe, banki, spółki, fundacje, stowarzy­
szenia, partie polityczne, jednostki samorządu terytorialnego.
Poszczególne organy państwa nie mają odrębnej osobowości
prawnej. Występują na ogół jako jednostki b u d żeto w e skarbu
państwa. O rgan państw a lo podmiot wyposażony w kompetencję
dokonywania działań w imieniu państwa (organy ustawodawcze, wy­
konawcze, sądy, trybunały, organy kontroli państwowej oraz organy
ochrony prawa). Odpowiednie urzędy (zespoły osób oraz odpowied­
nie środki materialne i techniczne) obsługują organy (np. organ - mi­
nister, urząd - ministerstwo).
1 8 6 w w w . l exisNexis.pt
citizenship of their parents, irrespective of the place of birth. Under ius
soli children acquire the citizenship of the slate, on the territory of
which they were born, irrespective of their parents’ citizenship. In
practice, states typically use mixed solutions.
A foreigner is a natural person who does not have the citizenship
of the state on the territory of which he is staying. Despite trends
towards the equalisation of the status of citizens and foreigners in
today’s democratic states of law, foreigners are usually deprived of
some rights to which only citizens are entitled (e.g. they cannot
practice certain professions, hold certain offices or be members of
political parties in the country of stay).
European citizenship (established in the M aastricht Treaty) does
not replace the citizenship of member states, but supplements them. It
is impossible to be a citizen of the European Union without being
a citizen of a member state.
A legal en tity in the specific slate is an independent subject of the
law (an organisational unit), which is established for a particular
purpose (e.g. lo conduct business activities or to satisfy other needs of
its members), generally having separate property at its disposal and
bearing legal responsibility for its activities (usually financial
liability).
The conditions for obtaining legal personality are defined by the
law of the given state. The law also defines the extent to which the
organisational structure and principles of the activities of juridical
persons are governed by their own memoranda of association.
A juridical person operates through its authorities. The status of a legal
entity can be enjoyed by e.g. stale enterprises, banks, companies,
foundations, associations, political parties and local government units.
Individual stale authorities do not have separate legal personality.
They usually act as b u d get units o f th e s ta te treasury. A sta te
authority is an entity furnished with competence to act on behalf of
the state (legislative and enforcement authorities, courts, tribunals,
state audit authorities and legal protection authorities). The respective
public offices (teams of people and appropriate material and technical
resources) support authorities (e.g. the authority - minister, the public
office - ministry).
187
 Adresat i okoliczności, w których norma ma być przestrzegana,
stosowana i wykonywana, są określane w systemach prawa ustawo­
wego przez prawodawcę generalnie (ogólnie). W ten sposób prawo­
dawca stwarza formalną równość wszystkich podmiotów (podobnych
do siebie pod jakim ś względem) wobec prawa (np. pracownik, oby­
watel, wyborca, podatnik, student, młodociany).
2. Obowiązek prawny,
uprawnienie, kompetencja
Z achow anie określone w normie prawnej to wyznaczony sposób
postępowania, jakiego prawodawca wymaga od adresata normy
w określonych bliżej albo każdych okolicznościach. Prawodawca mo­
że żądać określonych zachowań psychofizycznych (np. zachowanie
czystości) albo konwencjonalnych (np. zawarcie umowy darowizny,
stanowienie ustawy).
O bow iązek prawny jest to wyrażony w normie prawnej, skierowa­
ny do adresata, nakaz albo zakaz określonego postępowania w określo­
nych bliżej albo wszystkich możliwych okolicznościach. Obowiązek
oznacza brak swobody wyboru zachowania przez adresata normy (oczy­
wiście pomijając możliwość zachowań nielegalnych). Obowiązkowe
może być działanie (np. należy płacić podatki, nie wolno zabijać czło­
wieka) albo zaniechanie (np. nie wolno naruszać cudzej prywatności).
Obowiązek jest związany z normatywną zapowiedzią państwa wy­
wołania konsekw encji prawnych w wypadku niezrealizowania za­
chowania (niektóre z tych konsekwencji nazywa się sankcjami).
Zauważmy, że w niektórych kulturach prawnych (poza Zachodem)
prawo bywa wyrażane w postaci wypowiedzi, które nie są normami,
np. w postaci życzeń czy ocen (czyny godne pochwały i potępienia).
Tak jest np. w Koranie.
Z obowiązkami prawnymi jednych podmiotów powiązane są na
ogól upraw nienia innych (np. obowiązek zapłaty czynszu i upraw­
nienie do pobrania czynszu). Adresat może swoje uprawnienie zreali­
zować (np. student może pojechać pociągiem, kupując bilet z ulgą
przewidzianą przez ustawodawcę) albo zaniechać realizacji postępo­
wania (i kupić bilet plącąc pełną cenę). Zaniechanie realizacji upraw­
nienia nie wiąże się oczywiście z zagrożeniem sankcjami.
188 w w w .I exLsNoxis.pi
The addressee and circum stances in which the norm is lo be
observed, applied and implemented are determined by the legislator in
statutory law systems, in a general manner. In this way, the legislator
creates formal equality of all entities (which are similar to one another
in some respect) before the law (e.g. an employee, a citizen, a voter,
a taxpayer, a student, a juvenile).
2. Legal duty, rights,
competence
C onduct specified in the legal norm is a defined method of
proceeding that the legislator demands of the addressee of the norm
under specific or all circumstances. The legislator may require
specific psychophysical (e.g. maintaining cleanliness) or conventional
conduct (e.g. the conclusion of a donation contract or establishment of
the law).
A legal duty is an order or prohibition of specific conduct under
specific or all circumstances, expressed in the legal norm and directed
to its addressee. The duty means no freedom of choice of conduct by
the addressee of the norm (obviously excluding potential illegal
conduct). An action (e.g. pay taxes, do not kill people) or withholding
from action (e.g. do not infringe on som ebody’s privacy) can be
obligatory.
The duty is related to the state’s prescriptive announcement of
legal co n seq u en ces if the conduct is not implemented (some of these
consequences are referred to as sanctions).
It should be noticed that in some legal cultures (apart from the
West), (he law is sometimes expressed in the form of statements that
are not norms, but e.g. wishes or assessments (commendable and
reprehensible acts). Such is the case of the Koran.
The legal duties of some entities are generally related to the rights
o f o th ers (e.g. the obligation lo pay rent and the right to collect rent).
The addressee can exercise his right (e.g. a student can travel by train
buying a ticket at the reduced rate provided for by the legislator) or
relinquish undertaking the action (and buy the ticket at the full price).
Obviously, the relinquishment of exercising rights is not related lo
a threat of sanctions.
 mrrmmĘp
Od uprawnień odróżnia się k om p etencje (upow ażnienia) do
dokonywania działań konwencjonalnych. Prawnymi działaniami
konw encjonalnym i nazywa się takie zachowania psychofizyczne
podmiotów, którym z woli prawodawcy nadaje się w normach praw­
nych nowy, dodatkowy sens (np. zapisana kartka na podstawie prze­
pisów staje się „testamentem”, słowa wypowiedziane przed urzędni­
kiem - „aktem zawarcia małżeństwa”, wrzucenie kartek do pudla na
podstawie ordynacji wyborczej - „aktem wyborczym”, podpisanie
rozporządzenia przez ministra - „aktem stanowienia prawa”).
Oprócz norm zawierających reguły postępowania rozumiane jako
w zo rce, do których należy się dostosować w pełni (nie zabijaj, płać
podatki), w systemach prawa wyróżnić można także normy, które za­
wierają nakazy optym alizacyjne, tj. nakazują urzeczywistnienie
określonego w nich stanu rzeczy w możliwie wysokim stopniu.
„Zwykłe” normy w konkretnych przypadkach są realizowane albo
nie (zapłacił podatek albo nie zapłacił), przestrzegane albo łamane
(ukradł komputer albo nie ukradł); natomiast normy optymalizacyjne
mogą być realizowane w różnym stopniu (np. zasada dem okratycz­
nych rządów prawa, zasada swobody umów). Mogą być zrealizowane
przez adresata „częściowo” albo w „pewnym stopniu” . Stopień reali­
zacji zależy od wielu faktycznych i prawnych możliwości.
3. Odpowiedzialność prawna
Jeżeli adresat normy (określony w przepisach ogólnie, np. jako
obywatel, student, przedsiębiorca, organ państwa, kobieta) nie zacho­
wa się zgodnie z obowiązkiem wskazanym w zwykłej normie, to
powinien ponieść (choć nie zawsze w rzeczywistości ponosi, np.
z uwagi na nieskuteczność działań aparatu państwa) przewidziane
przez prawo n egatyw n e konsekw encje sw oich zachow ań (skutki
prawne, sankcje prawne).
W pewnych okolicznościach można ponosić odpowiedzialność za
cudze zachowania (np. pracodawca za pracownika), a nawet za szko­
dy wyrządzone przez przyrodę (np. za zwierzę).
Warto pamiętać, że prawodawca stanowi także normy-zasady, nie-
wyrażające prostych wzorów postępowania, do których można po-
190 ww w , L ex isN ex is.pl
C o m p eten cies (authorisations) to perform conventional acts
are distinguished from rights. Psychophysical conduct of entities that
are given a new, additional sense at the legislator’s will (e.g. based on
legal regulations, a page filled with writing becomes a “last will”,
words said before an official - “the act of matrim ony”, tossing pages
into a box based on electoral regulations - “the act of voting”, signing
a regulation by a minister - the act of law-making) is referred to as a
conventional legal act.
Apart from the norms containing the rules o f conduct, understood
as m od els that must be observed fully (do not kill people, pay taxes),
norms can be distinguished in the systems of the law that contain
optim ising orders, i.e. imposing the enforcement of a status that they
define to the maximum possible extent.
In specific circumstances, “ordinary” norms are implemented or not
(lie paid taxes or he did not pay taxes), observed or breached (he stole
the computer or lie did not steal the computer); at the same time
optimisation orders can be enforced to varying degrees (e.g. the
principles of the democratic rule of law, the principles of freedom of
contract). They can be implemented by their addressee “partially” or to
“some extent”. The degree of implementation depends on many actual
and legal possibilities.
3. Legal responsibility
If the addressee of the norm (defined in the regulations in general
terms, e.g. as a citizen, student,- entrepreneur, state authority, woman)
does not behave in accordance with the duty specified in the ordinary
norm, he should suffer (although in reality he does not always sullci t)tg
due to the ineffective operation of the state mechanisms) the negative
conseq u en ces of his conduct (legal effects, legal sanctions).
In some circumstances, it is possible to be held responsible for
another person’s conduct (e.g. the employer for the employee) and
even for damage made by nature (e.g. an animal).
It is worth remembering that the legislator also establishes norms-
-principles that do not express simple models of conduct to which
191
równać konkretne zachowania i stwierdzić jednoznacznie naruszenie
normy, ale normy-zasady, które mogą być realizowane „do pewnego
stopnia”.
Ponadto stanowi też normy, które jedynie sugerują zachowania.
Adresat może zachować się zupełnie inaczej, niż sugeruje norma. Jeśli
tak zrobi, realizując swoją autonomiczną wolę, nie narazi się na nega­
tywne konsekwencje prawne. Takie normy są charakterystyczne dla
prawa umów cywilnoprawnych.
Odpowiedzialność prawną można ponieść z m ocy prawa (ex le­
ge). Oznacza to, że skutek prawny wystąpi bez jakiegokolwiek dodat­
kowego działania państwa, samoczynnie, na podstawie obowiązujące­
go prawa. Na przykład w Polsce sprzedaż nieruchomości może nastą­
pić tylko w drodze aktu notarialnego - niedochowanie tego warunku
przy zawieraniu umowy spowoduje jej bezwzględną nieważność
(sankcja nieważności polega na tym, że dokonana czynność jest uwa­
żana w sensie prawnym za niebyłą). Ten skutek wystąpi ex lege, stro­
ny takiej umowy mogą być nawet nieświadome, że umowa zawarta
przez nie (np. na piśmie) jest dotknięta sankcją nieważności.
W przypadku naruszenia przez adresata norm, które zalicza się tra­
dycyjnie do prawa publicznego, po ujawnieniu tego faktu - z urzędu
(ex officio) uruchamiane są działania państwa, których celem jest do-
1 iTWadzenie do podjęcia przez stosowne organy decyzji stosowania
prawa i poddania się przez podmiot wskazanym przez normy konse­
kwencjom prawnym (sankcji karnej, sankcji egzekucyjnej, sankcji
unieważnienia).
W przypadku naruszenia norm zaliczanych do prawa prywatnego
(np. wyrządzenie komuś szkody) na ogól konieczna jest wyraźna ini­
cjatywa podmiotu pokrzywdzonego lub zainteresowanego (np. trzeba
skierować pozew do sądu), aby uruchomić państwowe organy ochro­
ny prawnej (np. aby sprawą zajął się sąd). Naruszenie norm prawa
prywatnego nie powoduje automatycznego (ex officio) uruchomienia
środków przymusu państwa.
Adresat normy, który zorientował się, że naruszył prawo, może też
samodzielnie zdecydować się na poniesienie prawnej odpowiedzial­
ności (np. jeśli ze swej winy wyrządził komuś szkodę, może dobro­
wolnie zapłacić stosowne odszkodowanie).
192 w w w . i e x i s N e ' x i s . f >1
specific conduct can be compared and in the case of which it is not
possible to unambiguously determine a breach of the norm, but
norms-principles that may be implemented “to a certain extent” .
Furthermore, norms Unit only suggest conduct are also established.
The addressee can behave in a manner that is completely different to
that suggested by the norm. Should he do so, following his own
autonom ous will, he will not be exposed to negative legal
consequences. Such norms are typical of civil law contract law.
Legal responsibility can be borne by virtue o f th e law (ex lege).
This means that the legal effect takes place without any additional
action of the state, automatically, based on the valid law. For instance,
in Poland, a real property may be sold only on the basis of a notary
deed - the failure to observe this condition when concluding the
contract results in its absolute invalidity (the sanction of invalidity is
based on the recognition of the act as being non-existent in legal
sense). This effect occurs ex lege, the parties to such a contract may
even be unaware that the contract concluded by and between them
(e.g. in writing) is subject lo the sanction of invalidity.
In the event of the addressee breaching the norms traditionally
classified into public law, upon the disclosure of this fact - the
activities of the state are initiated by virtue of the office (ex officio),
the objective of which is the decision to apply the law by the
responsible authorities and the submission to the legal consequences
defined by the norms (penal sanction, enforcement sanction, sanction
of invalidity) by the entity.
In the case of a violation of norms classified into private law (e.g.
inflicting damage on somebody), a clear initiative of the aggrieved or
interested entity is generally required (e.g. a suit should be filed with
the court) in order to initiate the action of the state legal protection
authorities (e.g. that the court analyses the case). A breach of the
norms of private law does not result in automatic (ex officio) initiation
of the coercion mechanism of the stale.
The addressee of the norm, who has realised that he is in breach of
the law, can also independently decide to bear legal responsibility (e.g.
he can voluntarily pay the appropriate compensation for inflicting
damage on somebody through his own fault).
193
 Rozdział XII
RZECZYWISTOŚĆ PRAWNA
1. Postawy wobec prawa
Każdy z nas stale pozostaje pod kontrolą norm prawnych. Co­
dziennie jest uczestnikiem i twórcą rozmaitych faktów prawnych,
wchodzi w stosunki prawne z innymi podmiotami. Jeśli podmiot po­
stępuje zgodnie z normami prawnymi, ponieważ je zna, aprobuje i to
właśnie motywuje go do określonych zachowań, to mamy do czynie­
nia ze skutecznością psychologiczną prawa (p ostaw a legalizm u m a­
terialnego).
Można też postępować legalistycznie, wcale nie mając świadom o­
ści, że takie jest obowiązujące prawo, albo szanując formalne kryteria
obowiązywania, choć nie aprobując treści prawa (p ostaw a legaliz­
mu form alnego). Można również przestrzegać prawa dlatego, że jest
to dla podmiotu w określonych okolicznościach opłacalne (p ostaw a
oportunistyczna), albo dlatego, że adresat znalazł się w środowisku
nastawionym legalistycznie i zależy mu na uznaniu grupy (p ostaw a
konform istyczna).
Podmioty prawa zachowują się też alegalnie; czasami lak wyko­
rzystują prawo, aby pozornie pozostając z nim w zgodzie, osiągać
skutki z prawem sprzeczne, zwłaszcza poprzez nadużycie k o m p e­
tencji; niektórzy mają tendencje tzw. dewiacji pozytyw nej, tj. łam a­
nia prawa w celu osiągnięcia innych ważnych dóbr (np. wykonanie
zadań przez przedsiębiorstwo).
Postawy ambiwalentne wobec prawa wiążą się najczęściej z prag­
matyzmem adresatów, którzy omijają „niewygodne” dla nich regula­
cje. Oczywiście dopóki nie wkroczy państwowy aparat ścigania.
Podstawowymi warunkami przestrzegania prawa, jego behawio­
ralnej skuteczności, są: społeczne poczucie, że w ład za jest p raw o­
w ita (legitym ow ana), powszechna; społeczna aprobata dla porząd­
ku prawnego oraz zapewnienie środków materialnych na organizację
194 w w w . ł .exisNexts.pl
Chapter XII
LEGAL REALITY
1. Attitudes towards the law
Each of us continuously remains under the control of legal norms.
We are participants and creators of various legal facts; we enter into
legal relations with other entities on a daily basis. If legal norms are
followed because the entity knows and approves them and this
provides motivation for specific conduct, we are dealing with the
psychological effectiveness of the law (a ttitu d e of substantive
legalism).
Legalistic conduct without being aware of what the valid law
requires or respecting formal validity criteria without approving the
wording of the law (a ttitu d e of form al legalism ) is also possible.
It is also possible to observe the law only because it is profitable
for the entity under the specific circum stances (opportunistic
attitu d e), or because the addressee is in an environm ent with
a legalistic attitude and cares about the g ro u p ’s recognition
(conform ist attitu d e).
Subjects o f the law also behave illegally; sometimes they use the
law to achieve results contrary to the law, while seemingly obeying
the law, in particular by abusing co m p e ten cies; some have
a tendency towards the so-called positive deviation, i.e. breaking the
law in order to achieve other important values (e.g. performance of
tasks by an enterprise).
Ambivalent attitudes towards the law are usually connected with
pragm atism of the addressees, who skip regulations that are
“uncomfortable”. Obviously, until the state prosecution authorities
start to operate.
The main conditions for complying with the law, its behavioural
effectiveness, include the social feeling that the au thorities are
legitim ate, general social approval of the legal order and the
assurance of material resources for the establishment and enforcement
i działanie mobilnego, sprawnego .systemu organów ochrony praw­
nej, aparatu przymusu państwa. W lepszej sytuacji znajdują się więc
państwa bogate. Są w stanie zapewnić środki finansowe na realizację
i stosowanie tworzonego przez siebie prawa, na kosztowne systemy
prewencji, wykrywania naruszeń prawa i ich sprawców oraz na wy­
mierzanie sankcji.
2. Fakty prawne
Wszystkie fakty, których doświadczamy, których jesteśmy każde­
go dnia kreatorami i uczestnikami, można podzielić na dwie katego­
rie: fakty o b o jętn e (indyferentne) prawnie i fakty prawne.
Faktami prawnymi nazywa się takie zdarzenia albo zachowania
podmiotów, które są unormowane przez prawo w konkretnym pań­
stwie (albo przez państwa - w prawie międzynarodowym publicznym,
a także np. przez Unię Europejską w prawie wspólnotowym). W po­
szczególnych państwach zakres faktów zaliczanych do faktów praw­
nych jest więc różny.
Fakty prawne w yw ołują w konkretnym porządku prawnym
(np. w Polsce) skutki prawne. Niektóre fakty w państwach Unii Euro­
pejskiej wywierają także skutki ponadnarodowe.
Zaistnienie faktu (np. urodzenie dziecka przez Katarzynę, porzuce­
nie pracy przez Adama, rejestracja stowarzyszenia „Młodzi, piękni
i bogaci”) powoduje powstawanie, zmianę albo wygasanie konkret­
nych obowiązków albo (i) uprawnień indywidualnie oznaczonych
podmiotów prawa (np. Jana - ojca dziecka Katarzyny, spółki „Kor­
sarz” zatrudniającej poprzednio Adama, członków stowarzyszenia).
Chodzi o konkretyzację tych obowiązków i uprawnień, które są abs­
trakcyjnie wyznaczone przez odpowiednie normy prawne (np. Jan po­
winien uznać dziecko, spółka powinna wystawić świadectwo pracy
Adamowi, członkowie stowarzyszenia powinni się zebrać).
Fakty prawne kształtują w rzeczywistości konkretne relacje mię­
dzy różnymi podmiotami prawa, tj. kształtują stosunki prawne. Na
przykład jeżeli Ewa wsiada do taksówki nr 100, to zawiera umowę
przewozu z taksówkarzem Karolem. Pomiędzy Ewą a Karolem po­
wstaje konkretny stosunek prawny.
196 VVW \ V. I. X i S N X i s -1.i i
of a mobile and effective system of legal protection authorities and
a state coercion mechanism. Consequently, wealthy states are in a
better position. They are able to devote financial resources to the
execution and application of the law that they establish, to expensive
prevention systems, which detect breaches of the law and the
perpetrators and lo imposing sanctions.
2. Legal facts
All facts that we experience, of which we are the daily creators and
participants, can be divided into two categories: legally indifferent
facts and legal facts.
Legal facts are events or the conduct of subjects regulated by the
law in the specific state (or by states - under international public law
and e.g. by the European Union in Community law). Thus, the range
of facts classified as legal facts differs in individual states.
Legal facts trigger legal effects in the specific legal order (e.g. in
Poland). Some facts in the European Union member slates also result
in supranational consequences.
The emergence of a fact (e.g. Catherine giving birth to a baby,
Adam resigning from his job, the registration of the association “The
Young, Beautiful and Rich”) results in the emergence, change or expiry
of specific obligations, or (and) rights of individual identified subjects
ol the law (e.g. John - father of Catherine’s baby, the company
“Pirate”, Adam’s previous employer, members of the association). The
point is that the duties and rights identified by respective legal norms
in abstract terms should be made specific (e.g. John should
acknowledge the child, the company should issue an employment
certificate to Adam, members of the association should meet).
In reality, legal facts form specific relations between different
subjects of the law, i.e. for the legal relations. For instance, if Eva
gets into taxi No. 100, she enters into a transportation contract with
Charles, the taxi driver. A specific legal relation takes place between
Eva and Charles.
197
 ^ ... MBMB j lH f
Obowiązujące normy prawne rozstrzygają więc, czy i w jakim za­
kresie pewne fakty stają się faktami prawnymi (np. teraz piszę na kla­
wiaturze komputera - to nie jest: fakt prawny).
Powódź, uderzenie pioruna, śmierć człowieka to przykłady faktów
wywołujących skutki prawne niezależnie od woli podmiotów prawa.
Nazywa się je zdarzeniam i prawnymi. Powódź w okolicach Kłodz­
ka spowoduje np. uruchomienie relacji: ubezpieczyciele - ubezpie­
czeni rolnicy; śmierć Zygmunta oznacza ustanie jego stosunku mał­
żeństwa z Anną oraz ustanie stosunku pracy w restauracji.
Kradzież samochodu, wystawienie czeku, zawarcie umowy daro­
wizny to przykłady faktów prawnych, które są zależne od woli pod­
miotu albo podmiotów prawa. Zachow ania p od m iotów praw a w y­
wołujące konkretne skutki prawne mogą mieć postać działań i zanie-
chań (np. nieudzielenie pomocy ofiarom wypadku drogowego); mogą
być zgodne z prawem (np. sporządzenie umowy darowizny) albo
z nim niezgodne czy sprzeczne (np. zabójstwo, kradzież, czyli czyny
kryminalne bezprawne, albo wyrządzenie komuś szkody - czyny nie­
dozwolone w świetle prawa cywilnego).
Podmiot prawa, znając treść norm i zachowując się w określony
sposób ma często zamiar wywołać skutki prawne (np. Sejm nowelizu­
je prawo spółek, sąd zasądza od Karola na rzecz Jana 1000 zl, Adam
kupuje dom) albo co najmniej godzi się z tym, że jego postępowanie
na mocy prawa może wywoływać skutki prawne (np. Karolina krad­
nie torebkę w sklepie, lekarz bierze łapówkę).
3. Stosunki prawne
Konkretne, realne stosunki praw ne między podmiotami zacho­
dzą w wyniku zaistnienia faktów prawych. Fakty prawne powodują
ich przekształcenia, a także ich ustanie. Stosunki te mogą mieć cha­
rakter dwustronny (np. zlecający - zleceniobiorca) albo wielostronny
(np. stosunek powstały na skutek zawarcia przez kilka osób umowy
spółki).
Stosunki prawne charakterystyczne dla prawa prywatnego cechuje
równorzędność praw i obowiązków stron (np. sprzedawca-kupujący).
198 vvww.i.exisNt'xis.pl
Consequently, legal norms determine whether and to what extent,
the facts become legal facts (e.g. 1 am currently using the computer
keyboard - this is not a legal fact).
A flood, a stroke of lightening, a man’s death are examples of facts
causing legal consequences, irrespective o f the wili o f the subjects of
the law. They are known as legal events. A flood near Kłodzko will
e.g. initiate a relationship between the insurers and the insured farmers;
Sigismund’s death means the expiry of his matrimonial relationship
with Anna and the expiry of his employment relationship at the
restaurant.
A car theft, the issue of a cheque or the conclusion of a donation
contract are examples of legal facts that depend on the will of the
subject or subjects of the law. The con d uct o f th e subjects of th e
law resulting in specific legal consequences can take the form of
actions and om issions (e.g. the failure to administer first aid to
accident victims), can be in conformity with the law (e.g. drawing up
a donation contract), or inconsistent or contrary to the law (e.g.
homicide or theft, i.e. illegal criminal acts or inflicting damage on
somebody - acts that are forbidden under civil law).
The subject of the law, being aware of the wording of norms and
behaving in a specific manner, often intends to produce legal effects
(e.g. the Sejm amends company law, the court passes judgm ent that
Charles is lo pay John PLN 1,000, Adam buys a house), or at least
agrees that his conduct can produce legal effects under the law (e.g.
Caroline steals a handbag, a doctor accepts a bribe).
3. Legal relations
Specific, real legal relations between subjects arise as a result of
the occurrence of legal facts. Legal facts also trigger their
transformation, as well as expiry. These relations can be bilatesaJ4c%.,
the contracting party - the contractor) or m ultilateral (e.g.
a relationship resulting from the conclusion of a company agreement
by several persons).
Legal relations that are typical of private law are characterised by
the equality of rights and duties of the parties (e.g. seller - buyer).
199
 Dla prawa publicznego charakterystyczne są stosunki typu subordyna-
cyjnego, czyli stosunki podległości kompetencji (np. urząd skarbo-
wy-podatnik).
Przedmiotem każdego stosunku prawnego (relacji prawnej między
podmiotami) są te zachowania podmiotów prawa, do których strony
są obowiązane albo (i) uprawnione.
4. Spory prawne i drogi
ich rozstrzygania
R ozw iązyw anie indywidualnych sp orów prawnych to jedna
z najważniejszych funkcji prawa. Spory prawne w sensie ścisłym do­
tyczą treści, trybu i formy stosunków prawnych, spory prawne sensu
largo dotyczą innych pożądanych dóbr społecznych, których alokacja
w społeczeństwie jest uregulowana w jakim ś stopniu przez normy
prawne.
Spory prawne rozstrzygane są: po pierwsze, poza sądami, w dro­
dze negocjacji, m ediacji, arbitrażu, często z udziałem rozmaitych
wyspecjalizowanych instytucji; a po drugie, w drodze są d o w eg o w y­
miaru spraw iedliw ości.
W sądach, obok drogi procesowej, można wykorzystać rozmaite
'■'i'*“fWTny postępowania ugodowego, pojednawczego, polubownego, me­
diacyjnego czy rozjemczego. Po trzecie, spory rozstrzygane są w dro­
dze p ostęp ow an ia adm inistracyjnego. W ramach działań adm ini­
stracji, obok władczego trybu podejmowania decyzji, przewidywane
są także formy ugodowe i pojednawcze.
W przypadku sporu najprostszą metodą poszukiwania porozumie­
nia są nieform alne negocjacje. Negocjacje toczą się bez udziału
strony trzeciej. Negocjacje są specyficzną komunikacyjną grą co naj­
mniej dwóch podmiotów w celu uzyskania porozumienia.
Procedura przebiegu jest ustalana na ogól w konkretnych pertrakta­
cjach przez samych uczestników z uwzględnieniem reguł zwyczajo­
wych, tj. ustalonej praktyki działania, norm dobrych obyczajów
(np. protokół dyplomatyczny, obyczaje handlowe), czasem także
z uwzględnieniem proceduralnych norm prawnych, jeśli w jakim ś za-
200 \v\vw.ł.exi,sNe.xis.f)l
Subordination relations, nam ely relations o f the nature of
com petence subordination are typical of public law (e.g. tax office -
taxpayer).
The essence of every legal relationship (legal relations between
entities) is the conduct of subjects of the law to which the parties are
obliged or (and) entitled.
4. Legal disputes and ways
to solve them
Solving individual legal disp u tes is one of the most important
functions of the law. Legal disputes in the strictest sense refer lo the
wording, mode and form of the legal relations; legal disputes in (lie
general sense apply to other desired social goods, the allocation of
which in society is, to some extent, regulated by legal norms.
Legal disputes are settled, firstly, out of court by negotiation,
m ediation or arbitration, often with the participation of various
specialist institutions and secondly, through the judicial administration
of justice.
Apart from Ihe legal proceedings, various forms of arrangement,
conciliatory, amicable, mediatory or arbitrational procedures can be
applied in court. Thirdly, disputes are settled in adm inistrative
p ro ce ed in g s. A rrangem ent and conciliatory forms are also
anticipated as a part of the administrative activities, except for the
governing mode of decision-making.
Informal n eg otiation s are the simplest method of reaching an
understanding in the event of a dispute. Negotiations are conducted
without the participation of a third party. Negotiations are a specific
communication game of at least two entities, with the purpose of
arriving at an understanding.
The implementation procedure is generally defined during the
specific negotiations by the participants them selves, with Ihe
consideration of customary rules, i.e. established operating practices,
good customs (e.g. diplomatic protocol, trade customs), and sometimes
with the consideration of procedural legal norms if, to some extent, lliey
201
kresie strukturalizują przebieg negocjacji (tak jest np. w negocjacjach
w sprawie układów zbiorowych pracy). Podczas negocjacji działa się
generalnie inaczej niż w procesie sądowym, ściśle sformalizowanym
i opartym na zasadzie konfrontacji stron.
W różnych kulturach prawnych, w różnym zakresie, stronom po­
zostającym w sporach oferują pom oc także rozmaite instytucje
(np. m ediacyjne, arbitrażow e). Takie alternatyw n e instytucje
(alternatyw y dla sądu) działają z powodzeniem zarówno w w ysoko
rozwiniętych państwach Zachodu, a zwłaszcza w Stanach Zjednoczo­
nych, ja k i w kulturach Dalekiego Wschodu.
Sprawdzają się między innymi w skutecznym, szybkim, niedrogim
i poufnym rozwiązywaniu sporów w stosunkach gospodarczych, pra­
cy, rodzinnych, sąsiedzkich, w sferze ochrony konsumentów. O piera­
ją się na zasadzie: „lepiej godzić niż sądzić” . Ich założeniem jest re­
zygnacja z konfrontacyjnego sposobu działania na rzecz wspólnego
poszukiwania rozwiązania problemu.
Przykładowo, w postępowaniu mediacyjnym w osiągnięciu poro­
zumienia pom aga stronom neutralny mediator wybrany przez strony.
To one jednak ostatecznie decydują o treści porozumienia. Mediacja
ma na ogól charakter całkowicie dobrowolny i każda ze stron może
w dow olnym m om encie odm ówić dalszego w niej udziału.
W Polsce funkcjonuje mediacja w sprawach karnych, rodzinnych,
konsumenckich, prawie pracy, konfliktach społecznych. Trw ają prace
nad wprow adzeniem mediacji do prawa cywilnego i gospodarczego.
W p ostęp ow an iu arbitrażow ym wybrany przez strony arbiter
(albo sąd arbitrażowy) nie tylko pomaga w osiągnięciu porozumienia,
ale ponadto strony decydują się uznać jego ostateczne rozstrzygnięcie
za wiążące. Ugody zawarte przed sądami arbitrażowymi, stałymi albo
tworzonymi a d hoc, mają moc prawną wyroków sądów państwowych.
Sądy państwowe nadają im klauzule w ykonalności.
W Polsce działają stale sądy arbitrażowe, np. Sąd Arbitrażowy
przy Krajowej Izbie Gospodarczej.
202 WWW.! e xisN e xis.p i
structure the process o f negotiations (this is the case, e.g. in the case of
negotiations regarding collective labour agreements). The conduct
during negotiations is generally different to the conduct during court
proceedings, which are strictly formalised and based on the principles
of a confrontation of the parties.
In various legal cultures, a variety o f institutions (e.g. m ediation
or arbitration institutions) offer their support to various extents to
the parties to the disputes. Such a lter n a tiv e in stitu tio n s
(alternative to cou rts) operate successfully in the well-developed
countries o f the West, especially in the United States, as well as in the
cultures o f the Far East.
They are successful in such cases as the effective, fast, inexpensive
and confidential resolution of disputes in business, work, family and
neighbour relations, as well as in custom er protection. They are based
on the principles that “ it is better to reconcile than to ju d g e ” . Their
assumption is the renouncement of the confrontational method of
conduct in favour o f a com m on search for a solution to the problem.
For instance, in the mediation proceedings, the , arrival at an
agreement by the parties is supported by a neutral mediator appointed by
(he parties. However, it is the parties that finally decide on the wording
of the agreement. M ediation is generally completely voluntary and each
of the parlies can refuse to participate in it further at any time.
Mediation is used in Poland in criminal, family, consum er and
labour law disputes, as well as social conflicts. Work to introduce
mediation into civil and commercial law is in progress.
In arbitration proceedings, the arbitrator (or arbitration court)
selected by the parties not only helps to arrive at an understanding, but
also the parties decide to recognise his final decision as binding.
A rrangements concluded before arbitration courts, be they standing or
established a d h o c, have the legal force of state court decisions. State
courts award them ex ecu to ry formulas.
S tanding arbitration courts operate in Poland, such as the
Arbitration Court at the National Cham ber o f Commerce.
203
 Rozdział XIII
STOSOWANIE PRAWA PRZEZ SĄDY
I ADMINISTRACJĘ
1. Pojęcie stosowania prawa
Stosow anie prawa to czynność konwencjonalna organu państwa
(sądu, organu administracji publicznej) polegająca na rozstrzyganiu na
podstawie norm prawnych, w imieniu państwa, konkretnych i indywidu­
alnych spraw oraz podejmowaniu decyzji (orzeczenia sądowe, decyzje
administracyjne) o konsekwencjach prawnych udowodnionych faktów.
Prawo stosują także kompetentne organy władzy publicznej, poza
sądami i organami administracji, np. policja, prokuratura, organy kon­
troli, urzędy skarbowe.
2. Sądy
Sądy rozstrzygają sprawy i sprawują wymiar sprawiedliwości. Na
ogól rozstrzygają spory prawne wiążące się z naruszeniem norm przez
konkretne podmioty. Rozstrzygają konflikty związane z interesami
prywatnymi lub z interesem publicznym. Czasem ustalają jed yn ie pra­
wa i obowiązki podmiotów.
Prowadzą postępowania karne, cywilne, gospodarcze, w sprawach
rodzinnych (sądy rodzinne), w sprawach z zakresu prawa pracy, ubezpie­
czeń społecznych, wojskowych (sądy wojskowe), a także postępowania
w sprawach administracyjnych (sądy administracyjne) itd. Wykonują
także inne zadania z zakresu ochrony prawnej (np. sprawy rejestrowe).
Sądy zorganizowane są na zasad zie instancyjnej. Od wyroków
i postanowień sądów pierwszej instancji można się odwołać w drodze
apelacji do sądu drugiej instancji. W Polsce apelacje od orzeczeń są­
dów rejonowych rozstrzygają sądy okręgowe, a jeśli w pierwszej in­
stancji orzekał sąd okręgowy - rozpatrują je sądy apelacyjne. Ponad­
to procedury przewidują nadzw yczajne środki od w oław cze, takie
204 w w w J x ’x isN e x is.p i
Chapter XIII
APPLICATION OF THE LAW
BY COURTS AND ADMINISTRATION
1. Notion of the application
of the law
The application o f th e law is a conventional act o f a state
authority (court, administrative authority) involving the resolution of
specific and individual cases and decision-making (court judgments,
administrative decisions) on the legal consequences o f proven facts,
based on legal norms, on behalf o f the state.
The law is also applied by competent public authorities, outside
courts and administrative authorities, e.g. by the police, the public
prosecutor’s office, the control authorities and the tax office.
2. Courts
Courts settle cases and administer justice. They generally resolve
legal disputes related to the breach of norms by specific entities. They
resolve conflicts related to private interests or the public interest.
Sometimes, they only define the rights and duties of entities.
They conduct criminal, civil and commercial proceedings,
proceedings on family matters (family courts), labour law matters, social
insurance, military issues (military courts), as well as administrative
proceedings (administrative courts), etc. They also perform other tasks in
terms o f legal protection (e.g. registry cases).
Courts are organised in accord an ce with the principle of
instance. Judgments and decisions of courts of first instance can be
appealed against in appeal proceedings to the court of the second
instance. In Poland, appeals against decisions of district courts are
resolved by regional courts and if the regional court presided over the
case in the first instance - by courts o f appeal. Furthermore, the
205
ja k np. kasacje, czy w państwach Europy - skargi do Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka.
Sądy wydają w imieniu państwa wyroki i p ostanow ienia (np. wy­
rok skazujący Jana K. na karę 3 lat pozbawienia wolności w sprawie
karnej, wyrok zasądzający wypłatę odszkodowania Janinie K. w w yso­
kości 3000 zł w sprawie cywilnej, wyrok rozwodowy, postanowienie
0 stwierdzeniu nabycia spadku). Decyzje, od których nie służy o dw o ­
łanie, są p raw om ocne i powinny być wykonane.
Postępowania sądowe w demokratycznych państwach opartych na
idei rządów prawa mają za podstawę ogólne zasady wyrażone w kon­
wencjach m iędzynarodowych (np. Europejska Konwencja Praw C zło­
wieka) i konstytucjach.
„U czciw y p ro ces” w demokratycznym państwie prawa to proces,
który zabezpiecza poszanowanie podmiotowości jeg o uczestników,
a zarazem .stwarza warunki sprawiedliwości orzekania. Proces opiera
się na zasadzie równości wobec prawa i w obliczu sądu, prawie do
rzetelnej procedury sądowej, prawie do sądu, kontradyktoryjności
(sporności), niezawisłości sędziowskiej, jaw ności postępow ania,
dwuinstancyjności.
3. Organy administracji publicznej
Organy administracji publicznej (rządowe i samorządowe) rozstrzy­
gają indywidualne sprawy administracyjne. Ich elektem są decyzje ad­
ministracyjne wydawane w imieniu państwa, poparte jego autorytetem
1 w razie potrzeby przymusowo przez odpowiednie organy państwowe
egzekwowane (np. decyzja o eksmisji z lokalu, decyzja o wydaniu pra­
wa jazdy, decyzja o wydaniu koncesji, pozwolenie wodnoprawne).
Także postępowanie administracyjne jest dwuinstancyjne. Strony
mają prawo do zaskarżenia decyzji wydanej w pierwszej instancji do
organu bezpośrednio wyższego stopnia. Decyzje, od których nie słu­
ży odwołanie w administracyjnym (oku instancji, są o sta teczn e.
W dem okratycznych państwach prawa ostateczna decyzja adm ini­
stracyjna niezgodna z praw em może być zaskarżona do niezawisłego
sądu administracyjnego. W Polsce działają wojew ódzkie sądy adm ini­
stracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny.
206
procedures also provide for extraordinary m eans of appeal, such
as e.g. cassation s or in European states - complaints to the European
Court o f H um an Rights.
Courts pronounces judgm ents and decisions on behalf o f the state
(e.g. sentencing John K. to three years of imprisonment in a criminal
case, a ju d g m e n t awarding the paym ent o f a compensation o f
PLN 3,000 to Joanne K. in a civil case, a divorce verdict, a decision
confirming the acquisition of an inheritance). Decisions that cannot be
appealed against are final and binding and should be executed.
Court proceedings in democratic states based on the concept o f the
rule o f the law follow general principles expressed in international
conventions (e.g. the European Convention o f Human Rights) and in
constitutions.
T he “fair trial” in a democratic state are proceedings ensuring that
its participants are respected as the subjects o f the law while creating
the conditions for ju st decisions. The process is based on the principle
o f equality before the law and before the court, the right to a reliable
court procedure, the right to judgm ent, contradiction (disputability),
the independence o f the judiciary, the openness o f proceedings and the
principle of two instances.
3. Public administration authorities
Public administration authorities (central and local authority)
resolve individual administrative cases. They result in adm inistrative
decisions issued on behalf o f the slate, supported by the slate authority
and if necessary, forcibly implemented by the respective state
authorities (e.g. a notice of eviction, a decision to issue a driving
licence, a decision lo issue a concession or a water law permit).
Administrative proceedings also have tw o instances. The parties
have the right to appeal against the decision pronounced by the first
instance lo the authority o f the next level. Decisions that cannot be
appealed against in administrative proceedings are final.
In democratic states o f law, final administrative decisions that are
inconsistent with the law can be appealed against to the independent
administrative court. Regional administrative courts and the Supreme
Administrative Court operate in Poland.
207
 4. Podobieństwa i różnice 4. Similarities and differences
w stosowaniu prawa in the application of the law
przez sądy i administrację by courts and administration
Irrespective o f the many differences, there are also many similarities
Niezależnie od wielu różnic w postępowaniu przed sądem i przed
between the proceedings before the court and the administrative
organem administracji są też liczne podobieństwa.
authority.

A dm in istrative and court p roceedings involve at least tw o

Postępowania administracyjne, jak i sądowe są co najmniej dwuin­
instances; the case examination phase includes hearing o f evidence -
stancyjne; w fezie postępowania rozpoznawczego prowadzone jest po­
the determination o f the actual status in the specific case is based on
stępowanie dowodowe, ustalenie stanu faktycznego konkretnej sprawy
the principle o f material truth, it is necessary lo identify the applicable
opiera się na zasadzie prawdy materialne j, konieczne jest ustalenie, jakie
norms enabling the case to be resolved, the fact recognised as proven
obowiązujące normy pozwalają na rozstrzygnięcie sprawy, dokonuje się
is subject to qualification into norms, which means a confirmation that
kwalifikacji normatywnej faktu uznanego za udowodniony, to znaczy
Ihe proven fact is one o f the cases to which the term “ legal norm”
stwierdza się, że udowodniony fakt jest: jednym z przypadków, do które­
applies. Finally, the decision on the application o f the law is defined,
go odnosi się określenie „norma prawna”. W końcu formułuje się decy­
which can be verified in the second instance. The decision on the
zję stosowania prawa, która może być skontrolowana w drugiej instan­
application of the law is o f an individual nature.
cji. Decyzja stosowania prawa ma charakter decyzji jednostkowej.

The differences are as follows:

Różnice polegają na tym, że:
1) the administrative authority not only makes a decision, but is also
1) organ administracji nie tylko decyduje, ale jest na ogól także
usually a “party” lo the case, while in the court proceedings the parlies
„stroną” w sprawie, a w postępowaniu sądowym strony są rów norzęd­
are equal, the court is not a party and stands above the parties;
ne, sąd nie jest stroną i stoi ponad nimi;
2) the administration enforces the policies o f the stale, while Ihe
2) administracja realizuje politykę państwa, sąd działa często wy-
court often exclusively protects private interests;
' łącznie w ochronie interesu prywatnego;
3) the administrative authority is managed and supervised by
3) organ administracji podlega kierownictwu i nadzorowi organów
superior authorities, it operates within the structure of organisational
nadrzędnych, działa w systemie organizacyjnego i służbowego podpo­
and formal subordination - the court is independent and in terms of
rządkowania - sąd jest niezawisły, w zakresie orzekania podlega tyl­
the judicial decision, is subordinated only lo the law;
ko prawu;
4) administrative proceedings, unlike court proceedings, arc not of a
4) postępowanie administracyjne, w odróżnieniu od sądowego, nie
contradictory nature (dispute between equal parties before an objective
ma charakteru kontradyktoryjnego (spornego - spór rów noprawnych
court).
stron przed obiektywnym sądem).

5. Etapy procesu 5. Stages of the process

stosowania prawa of the application of the law
T he process o f applying the law can be divided into stages, including
Proces stosowania prawa podzielić można na etapy, składa się nań:
the definition of the actual status in the specific case, the identification
ustalenie stanu faktycznego konkretnej sprawy, ustalenie podstawy
o f the legal basis of the decision, qualification of lire norm o f the actual
prawnej rozstrzygnięcia, kwalifikacja normatywna stanu faktycznego,
status, the passing o f the final decision and its justification.
w ydanie decyzji finalnej i jej uzasadnienie.

209
208 vvwvv.i.cxisNexis.| >1
 U stalenie stanu faktycznego konkretnej sprawy w ym aga prze­
prowadzenia postępowania dowodowego. Postępow anie d ow od ow e
prowadzone jest w zasadzie na rozprawie. Niekiedy na posiedzeniu
niejawnym. Składa się z trzech faz: dopuszczenia dowodów, przepro­
wadzenia dowodów, utrwalenia wyników'postępowania dowodowego.
Sijd ma prawny obowiązek ustalenia prawdy m aterialnej. Przedmio­
tem dow odów są fakty (czasem też zasady doświadczenia albo prawo).
D ow ody na istnienie faktów istotnych dla sprawy dzieli się na
osobowe, pochodzące od ludzi, i rzeczowe; oraz na pierwotne (np. na­
oczny świadek, oryginał dokumentu) i pochodne (np. świadek ze sły­
szenia, kopia dokumentu).
D ow odem m oże być np. przesłuchanie świadka, ekspertyza biegłe­
go, przeszukanie, oględziny. Wyjątkowo, jeśli nie ma dowodów, usta­
la się fakty na podstawie poszlak. Nie w ym agają udowadniania fakty
powszechnie znane, fakty znane organowi z urzędu, fakty przyznane
przez stronę przeciwną, jeśli przyznanie nie budzi wątpliwości.
Dowody świadczące o faktach sprawy ocenia się zgodnie z zasadą
sw obodnej ocen y dow odów . „Swobodna” to nie znaczy „dow olna”,
organ ocenia je (ich wiarygodność, moc dowodową) na podstawie
przepisów oraz przyjętych zasad ustalania faktów w nauce, tj. zgodnie
z zasadami prawidłowego rozumowania oraz wskazaniami wiedzy
i doświadczenia życiowego.
Wyjątkowo w państwach prawa ustalenie stanu faktycznego opiera
się na zasadzie prawdy formalnej (prawna ocen a d ow odów ),
tj. prawodawca sam ustala w przepisach zasady i reguły oceny określo­
nych'faktów, a sąd w konkretnej sprawie ma obowiązek ocenić dowód
lak, ja k nakazuje prawo. Przykładem ustalania prawdy na zasadzie
prawdy formalnej są dom niem ania prawne. Są to przepisy nakazu­
jące uznanie pewnych faktów za udowodnione na podstawie udow od­
nienia innych faktów, np. domniemanie ojcostwa.
Ponadto prawodaw ca zakazuje przeprowadzania pewnych d ow o ­
dów albo ogranicza ich uzyskiwanie. Na przykład jeśli praw o przewi­
duje zachowanie pewnych wiadomości w tajemnicy państwowej, to
przesłuchanie osoby jest możliwe po zwolnieniu z tajemnicy przez or-
210 w w w . 1.ex is N e x is .p l
The definition of th e actual status in the specific case reqtiu "ihe
hearing of evidence. In principle, evidence is heard during the hearing
and sometimes during the proceedings in camera. It consists of three
phases: the admission into evidence, the presentation of the evidence and
recording the outcome of the hearing of the evidence. The court has
a legal obligation to identify the m aterial truth. Facts (sometimes Ihe
principles of experience or the law) are the subject of the evidence.
Evidence confirming the existence o f facts that are material to the
case are categorised into personal, originating from people, material
and direct evidence (e.g. an eyewitness and an original document) and
indirect evidence (e.g. a hearsay witness or a copy o f the document).
For instance, the examination o f a witness, an expert’s opinion,
a search and an inspection can constitute evidence. Exceptionally, if no
evidence is available, facts are identified on the basis o f circumstantial
evidence. Com m only known facts, as well as facts known to the court
ex o fficio , or facts ackno w ledg ed by the other party if the
acknowledgment does not raise any doubts, do not need to be proved.
Evidence confirming facts in the case are evaluated in accordance
with the principle of th e free evaluation of evidence. “Free” does
not mean “discretionary” ; the judge evaluates it (their reliability, strength
of evidence) on the basis of regulations and the accepted principles for
identifying facts in the science, i.e. in accordance with the principle of
correct reasoning, recommendation of knowledge and life experience.
Exceptionally, in states of law, the identification o f the actual status
is based on the principle o f a form al truth (legal evaluation of
evidence), i.e. the legislator defines principles and rules of the
evaluation o f specific facts in the regulations and in the specific case
and the court is obliged to evaluate the evidence in the manner required
by the law. Legal presum ptions are an example o f the identification
o f the truth in line with the principle of formal truth. These are
regulations that require the recognition of the specified facts as proven,
based on the proof o f other facts, e.g. presumption o f paternity.
Furthermore, the legislator prohibits the hearing o f some types of
evidence or restricts access to such evidence. For instance, if the law
classifies specific information as a state secret, the examination of
a person is possible following the release from secrecy by the superior
gan nadrzędny. Nie wolno przesłuchiwać duchow nego co do Taktów,
o których dowiedział się podczas spowiedzi. Nie wolno stosować pod­
czas przesłuchania przemocy, narkoanalizy, hipnozy itp.
Prowadząc postępow anie dowodowe, sąd rozważa i ustala je d n o ­
cześnie, jakie normy powinny być zastosowane do konkretnej sprawy,
tj. ustala p od staw ę prawną rozstrzygnięcia. Ustala więc ich for­
malne obowiązywanie, prowadzi wnioskowania prawnicze i dokonu­
je wykładni przepisów prawnych. Przeprowadza sam interpretację
prawa, korzystając w miarę możliwości z wykładni autentycznej, le­
galnej oraz doktrynalnej.
K luczowym m om entem procesu stosowania prawa jest kwalifika­
cja norm atyw na (praw na) stanu fak tyczn ego konkretnej spra­
wy. Polega ona na popraw nym przyporządkowaniu ustalonych faktów
odpowiedniej ogólnej normie prawnej, czyli na zakwalifikowaniu da­
nego przypadku do pewnego rodzajowo określonego przez przepisy
prawa zachow ania się.
Załóżmy dla przykładu, że Karolina Z., księgowa, lat 50, system a­
tycznie niszczyła podczas dom ow ych kłótni kolejne klasery z kolek­
cjami znaczków pocztowych, niepracującego nigdzie, starszego od
niej o 20 lat, schorowanego konkubenta, filatelisty, M ariana Z. Z g o d ­
nie z odpowiednim przepisem polskiego Kodeksu karnego, który m o ­
że mieć w tym przypadku ewentualnie zastosowanie - „Kto znęca się
fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub inną osobą pozo­
stającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy
albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psy­
chiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 m ie­
sięcy do lat 5” - je d n a k łatwo wykazać, że operatywne stwierdzenie,
czy zachowanie Karoliny Z. można zakwalifikować jako przestęp­
stwo znęcania się, nie jest takie proste i w ym aga wielu czynności.
Trzeba odszukać pozostałe obowiązkowe elementy normy i ustalić
jednoznacznie jej znaczenie. Oto przykładowe pytania, jak ie wiążą się
z tym przepisem: Czy sprawca (osoba, która znęca się) może być uka­
rany, jeśli nie wywołał żadnych następstw u ofiary? Czy za „znęcanie
się” można uznać zniszczenie mienia? Czy ważne są pobudki czynu?
Czy sprawca musi działać z wyraźnym zamiarem zadania cierpienia?
Czy za „osobę najbliższą” może być uznany tylko członek rodziny
(i to ja k odległy?), czy także przyjaciel albo konkubent?
212 \vw \v.i c-xisN exis.pl
authority. Jt is not permissible to examine a clergyman on facts
disclosed to him during confession. It is not permissible to use
violence, drug-induced analysis, hypnosis, etc. during examinations.
D uring the hearing o f eviden ce, the c ourt con siders and
simultaneously determines which norms should be applied to the
specific case, i.e. d eterm in es th e legal grounds for th e decision.
Consequently, the court determines (heir formal validity, conducts
legal inference, and interprets the legal regulations. It interprets the
law itself, as far as possible taking advantage of the authentic, legal,
and doctrinal interpretation.
T he key m om ent in the process of application of the law is
qualification of th e (legal) norm of th e actual situation in th e
specific case. It is based on the correct allocation o f the identified
facts to the appropriate general legal norm, i.e. qualification o f (he
given case to the certain type o f conduct defined by legal regulations.
Let us assume, for instance, that during arguments Caroline Z.,
a 50-year old accountant, systematically destroyed stam p albums
containing a collection of stamps belonging to her ailing common-law
husband, Marian Z., an unemployed philatelist, who was 20 years
older than her. According to the appropriate provision of the Polish
Penal C ode that can potentially apply in this case - “Whoever
physically or psychologically torments his closest person or other
person permanently or temporarily in his care, or a minor, or a person
who is vulnerable as a result o f his psychological or physical
condition, is liable for imprisonment for between three months and
five years” - but it is relatively easy to demonstrate that the effective
conclusion as to w hether Caroline Z .’s conduct can be classified as the
offence o f tormenting is not so simple and requires many operations.
It is necessary to identify the other statutory elements of the norm
and to unambiguously define their significance. The following are
exam ple questions related to this regulation: Can the perpetrator (the
person w ho torm ents) be punished if he did not trigger any
consequences for the victim? Can the “tormenting” be recognised as
dam age to property? Are the motives o f the deed important? Does the
perpetrator need to act with the explicit intention to inflict suffering?
Can the “closest person” only be a family m em ber (how close?), or
can he also be a friend, or a com m on-law husband?
213
 ''lllllllliillllll.
Co należy rozumieć przez „stosunek zależności” ? Czy chodzi tu
wyłącznie o zależność formalną (np. pracodawcy i pracownika), czy
także o zależność nieformalną, np. uczuciową? Czy „osoba bezradna”
to wyłącznie osoba chora psychicznie lub niepełnosprawna fizycznie?
W jakim stopniu niepełnosprawna? Czy za „osobę bezradną” może
być uznana osoba zdrowa?
I ju ż wiadomo, że nie da się poprawnie (zgodnie z wolą praw o­
dawcy) odpowiedzieć na te (i liczne inne możliwe) pytania tylko na
podstawie tego jednego przepisu. Konieczna jest znajomość wielu in­
nych, potrzebna jest rzetelna wiedza z zakresu prawa karnego, a tak­
że cywilnego, w tym wiedza o orzecznictwie sądow ym w podobnych
sprawach; konieczna jest też dla interpretacji tego przepisu znajomość
ogólnych zasad i reguł wykładni prawa oraz wnioskowań praw ni­
czych.
Aby zatem poznać treść prawa (w ja kim ś zakresie), nie wystarczy
przeczytanie fragmentu tekstu prawnego. Gdyby to wystarczyło, opi­
nie radców prawnych, porady adwokatów, cała literatura prawnicza
i - ogólniej - studia prawnicze byłyby zbędne.
Cóż bowiem mieliby robić radcowie, adwokaci, profesorowie prawa,
gdyby każdy sam - bez specjalnego przygotowania - mógł prawidłowo
rozwiązać problemy prawne? Oczywiście nawet pod warunkiem, że
włożyłby odpowiednio dużo wysiłku w odnalezienie i przeczytanie obo­
wiązujących przepisów prawnych dotyczących konkretnej sprawy.
G dybyśm y dzisiaj, tak jak XJX-wieczni pozytywiści, utrzy m y w a­
li, że sądy „obiektyw nie stosują praw o” , wyrażając wolę suwerenną,
to konsekw entnie trzeba też przyjąć, że rozum ow anie prawnicze
w procesie stosow ania prawa ma postać tzw. sylogizm u p raw n icze­
go. (Przesłankę w iększą tworzy norm a prawna: kto znęca się podle­
ga karze; przesłankę mniejszą: ustalone fakty: Karolina Z. niszczy
znaczki konkubenta; stąd w ynika logicznie konkluzja: Karolina Z.
podlega karze).
Taka wizja stosowania prawa - choć stanowiła fundamentalne
osiągnięcie XIX wieku - jest hic et nunc uznawana za zbyt daleko
upraszczającą. W rzeczywistości organ stosujący prawo ma zadania
o wiele bardziej skomplikowane. Prawo wyraża wiele konkurencyj-
214 \wvvv.I.cxisN('xis.|>i
W hat should be understood as a “remaining in his/her care” ? Does
it mean only a formal dependence (e.g. between the employer and the
employee), or also an informal dependence, e.g. em otional? Does
“vulnerable person” mean only a mentally ill or physically disabled
person? To what extent disabled? Can a healthy person be considered
“vulnerable” ?
A nd it is already clear that it is im possible to answ er these (as well
as potentially many other) questions based only on this one
regulation. The know ledge o f many other regulations is necessary, as
well as a sound know ledge of criminal, as well as civil law, including
kn ow ledge o f judicial decisions in sim ilar cases; additionally,
a know ledge of general principles and rules o f the interpretation ol
the law and legal inference is required in order to interpret this
regulation.
Consequently, it is not sufficient to read a passage of the legal text
in order to understand the content o f the law (to any extent). If this
were the case, the opinions o f legal counsellors, advice from
advocates, all legal literature, and - more generally - legal studies
would be unnecessary.
In such a situation, what would legal advisors, advocates and law
professors do if anyone - without special preparation - were able to
correctly settle legal problems? Obviously, even under the condition
of making sufficient efforts to identify and read the applicable legal
regulations related to the specific case.
If we, just as the 19lh Century positivists, maintained that courts
“objectively apply the law” expressing sovereign will, it should be
systematically accepted that in the process o f applying the law, legal
inference takes the form of the so-called legal syllogism . (The major
premise is formed by the legal norm: w hoever inflicts suffering is
liable to punishment; the minor premise - by identified facts: Caroline
Z. destroys her com m on-law hu sband’s stamps; hence, the logical
conclusion that Caroline Z. is liable to be punished).
Such a concept of the application of the law — although it was
a fundamental achievement o f the 19,h Century - is hie et nunc
considered excessively oversimplifying. In reality, the tasks o f the
authority applying the law are far more complex. The law expresses
215
 nych wartości (np. wolność wypowiedzi a dobro publiczne, prawo do
prywatności a prawo do informacji). Organ stosujący prawo musi
w przypadku kolizji wybrać jedn ą z nich, jako mającą pierwszeństwo
przed inną, oraz uzasadnić, że ten właśnie wybór jest zgodny z zasa­
dami prawa.
Praw odaw ca św iadom ie pozostawia w prawie pew ne luzy (tzw. lu­
zy decyzyjne), aby organ stosujący prawo mial w jakim ś zakresie
sw obodę w ustalaniu treści swojej decyzji (używa w tekstach zwrotów
niedookreślonych, np. „osoba nieporadna”, „stosowne w ynagrodze­
nie” ; klauzul generalnych, np. „zasady prawidłowej gospodarki” itp.).
Luzy są też efektem naturalnych właściwości języka tekstu.
W doktrynie prawniczej odchodzi się więc od prezentowania sylo-
gistyczn ego m odelu stosow an ia prawa w stronę m odelu argu-
m entacyjnego.
Oczywiście rozstrzygnięcie konkretnie-indywidualnej sprawy jest
zawsze decyzją stosowania prawa obowiązującego, podkreśla się jed­
nak, że nie jest to „mechaniczne” dedukowanie następstw prawnych
z norm (sylogizm).
Jest to raczej odnalezienie najlepszego rozwiązania i przekonanie do
optymalnego, dobrze uargumentowanego rozstrzygnięcia (stąd mówi
Vsię o „modelu argumentacyjnym”), uzasadnionego poprzez zastosowa­
ne przepisy prawne, wyrażone w nich wzorce i wartości, odtworzone
jednak nie „automatycznie”, ale na podstawie rozmaitych (czasem dys­
kusyjnych) reguł rozumowań prawniczych (wnioskowania, wykładni).
Organ stosujący prawo ma obow iązek wykorzystywać cały swój
warsztat metodologiczny, aby nie złamać zasad kultury prawnej i aby
rozstrzygnięcie było uzasadnialne na gruncie o bowiązujących przepi­
sów prawa. Sąd ma więc dużą w ła d zę dyskrecjonalną, ale zw iąza­
ny je st licznymi w ew nętrznym i, kulturowymi regułami, których m u ­
si dochow yw ać. D ecyzja stosowania prawa je st bow iem k on trolow a­
na, uzasadniana i p ow inna zachow yw ać nie tylko literę, ale i ducha
prawa.
Decyzja finalna, akt stosow an ia prawa, polega na wiążącym
ustaleniu konsekwencji prawnych zaistniałych faktów. Organ formu-
216 \vu/w.i <::xisN<.'xis.|>J
many competitive values (e.g. freedom of speecli vs. the public
interest, the right to privacy vs. the right to information). In the event
of a collision, the authority applying the law needs to select one of
these as taking precedence over the others, and to prove that precisely
this choice is consistent with the legal norms.
The legislator deliberately leaves some margins (the so-called
decision m argins) in the law, in order to provide the authority
applying the law with a certain amount o f freedom in defining the
content of the decision (vague terms are used in texts, such as
“vulnerable person” , “appropriate com pensation” , as well as general
clauses, such as “principles of correct m anagem ent” , etc.). Margins
are also a result o f the natural features o f the language of the text.
Consequently, the syllogistic m odel of th e application of th e
law is being a b and on ed in legal d octrine in favour o f the
argum entation m odel.
Obviously, the decision in the specific and individual case is
always the decision to apply the valid law, but it is stressed that this
would not be a “mechanical” deduction o f the legal consequences of
norms (syllogism).
This is more like finding the best solution and conviction of the
optim al, w ell-argued decision (hence, there is talk o f the
“argumentation model”), justified by the applied legal regulations,
models and values expressed in them, although not reconstructed
automatically, but based on a variety of (sometimes controversial) rules
of legal reasoning (inference and interpretation).
The authority applying the law is obliged to use all o f its
methodological techniques not to breach the principles of legal culture
in order to ensure that the decision is justifiable on the grounds o f the
applicable legal regulations. Therefore, the court has significant
discretionary pow er, but is bound by many internal, cultural rules
that must be followed. This is because the decision on the application
of the law is verified, justified and should maintain not only the letter,
but also the spirit of the law.
T he final decision, th e act of applying th e law, involves the
binding identification o f the legal consequences o f facts that took
217
 ..
luje normę konkretnie-indywidualną, która może mieć m.in. postać
decyzji konstytutyw nej, tj. zmieniającej sytuację praw ną podmiotu
(np. rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, skazanie oskarżonej K a­
roliny), albo deklaratyw nej, czyli jedynie, potwierdzającej prawa lub
obowiązki (np. stwierdzenie nabycia spadku).
Decyzja stosowania prawa na ogół musi być uzasadniona na
piśmie. W uzasadnieniu referuje się wyniki postępowania d o w o dow e­
go, uzasadnia się w y bór podstawy prawnej, relacjonuje się przepro­
wadzone w nioskowania i przebieg procesu wykładni prawa.
Dla porównania: w am erykańskim systemie prawa w przypadku
rozstrzygania sprawy na podstawie com m on law (przy jednoczesnym
braku norm prawa stanowionego) wyróżnić można - oczywiście
w dużym uproszczeniu - następujące etapy procesu stosowania i j e d ­
nocześnie tworzenia prawa:
- ustalenie, czy dla rozpatrywanej sprawy istnieje orzeczenie pre­
cedensowe, które m ożna zastosować, ponieważ dotyczy sprawy
w sposób istotny podobnej, jeśli nie - sąd ustanawia nowy precedens;
- wykładnia istniejącego precedensu w związku z rozpatrywaną
sprawą (m.in. wyodrębnienie zasady rozstrzygnięcia i okoliczności
pobocznych);
- powiązanie stanu faktycznego rozpatrywanej sprawy z ustaloną
zasadą rozstrzygnięcia; zgodną z zasadą stare decisis albo z zasadą
rozstrzygnięcia nowego precedensu;
- podjęcie decyzji konkretnie-indywidualnej.
6. Realizacja decyzji
stosowania prawa
Uzyskanie decyzji konkretnie-indywidualnej pociąga za sobą - na
ogól - konieczność jej wykonywania.
Po pierwsze, może być tak, że podmiot (adresat decyzji) wykona
obowiązki wynikające z decyzji dobrowolnie (dobrowolnie poniesie
odpowiedzialność, por. wyżej). Chodzi tu o obowiązki wskazane
w orzeczeniach cywilnych i decyzjach administracyjnych; w przypad­
ku orzeczeń karnych dotyczy to grzywny.
218 w w w . kex i sN ex is.pl
place. The authority formulates the specific and individual nc mi tli u
can have a form of, inter alia, a con stitu tive decision (i.e. changing
the legal situation o f the subject, e.g. dissolution o f a marriage by
divorce, conviction o f the accused Caroline) or a d eclarative
decision, i.e. only confirming rights or duties (e.g. ascertaining the
acquisition o f an inheritance).
T he decision on the application o f the law usually needs to be
justified in writing. The justification summarises the outcome o f the
hearing of the evidence, justifies the selection o f the legal grounds and
recapitulates the reasoning presented and the course of the process of
interpreting the law.
In comparison, in the A m erican legal system, if .a case is
determined based on com m on law (with the simultaneous lack of
statutory law norms), the following simplified list o f stages of
application and establishment o f the law can be distinguished:
- the identification o f whether there is a precedent decision for the
case under review that can be applied since it refers to an essentially
similar case, if not - the court sets a new precedent;
- the interpretation of the existing precedent with the reference to
the analysed case (including the separation o f the decision-making
principles from auxiliary circumstances);
- the identification o f the relationship between the actual status of
the case under review with the defined principles o f resolution, in
accordance with the principle o f stare decisis or the principle o f
resolving the new precedent;
- making the specific and individual decision.
6. Implementation of the decision
to apply the law
The receipt of a specific and individual decision usually draws
with it the need to implement this decision.
Firstly, it is possible that the subject (addressee o f the decision)
voluntarily perform s the duties resulting from the decision
(voluntarily bears responsibility, see above). This refers to the duties
specified in eivil-Iaw decisions and administrative decisions, whereas
in case o f criminal decisions - this applies to fines.
219
 Po drugie, podm iot - mimo decyzji - może nie spełnić dobrow ol­
nie obowiązku. W ów czas państwo uruchamia bogaty system środ ­
ków przym usu praw nego. Działają wyspecjalizowane organy egze­
kucyjne (wykonawcze). W sprawach cywilnych, rodzinnych, gospo­
darczych, z za kre su praw a pracy u ru c ha m ia n e j e s t sądo w e
postępowanie egzekucyjne i komornicy sądowi. W sprawach adm ini­
stracyjnych uruchamia się organy egzekucji administracyjnej, takie
jak urząd skarbowy, poborca skarbowy, egzekutor. W sprawach kar­
nych działa policja, sąd penitencjarny, służba więzienna.
Po trzecie, bywa również tak, że decyzja nadaje się wyłącznie do
przym usow ego w ykonywania (np. umieszczenie w zakładzie kar­
nym), wtedy także wkracza aparat przymusu.
Secondly, the subject - despite the decision - does not. need to
voluntarily fulfil the duly. In such a situation, the state initiates an
extensive system o f coercion m easures, specialised enforcement
officers operate. Court enforcem ent proceedings and court bailiffs are
used in civil, family, commercial and labour law cases. Administrative
enforcement authorities, such as tax office, lax collectors and the
executor are used in administrative cases. Police, the penitentiary
court and the prison administration operate in criminal cases.
Thirdly, sometimes the implementation o f the decision requires
means o f coercion (e.g. placement in a penal institution), then
coercion m echanism is also used.
 Rozdział XIV
PRAWNICY
1. Między prawem a człowiekiem
Prawnicy od najdawniejszych czasów „stoją i działają” między
prawem, czyli pom iędzy specjalnym systemem norm, a społeczeń­
stwem. Z jednej strony, bez względu na rodzaj wykonywanej profesji,
mają dbać o dobry stan prawa, z drugiej - mają pomagać ludziom
w osiąganiu icli różnorodnych indywidualnych celów.
To specjalne usytuowanie społeczne sprawia, że grupa zaw odow a
prawników jest od czasów starożytnych pod wieloma w zględami spe­
cyficzna. Rola prawników w państwie zależy jednak od bardzo wielu
czynników, m.in. historii, typu kultury polityczno-prawnej, zasad or­
ganizacji systemu politycznego.
Zadania prawników zajmujących się teoretyczną refleksją nad pra­
wem (doktryną prawniczą) były i są inne niż rola prawników prakty­
ków, a więc tych, którzy „obsługują w ym iar spraw ied liw o ści”
(sędziów, prokuratorów, notariuszy, adwokatów, radców prawnych),
świadczą usługi w gospodarce (doradcy podatkowi, rzecznicy patento­
wi, specjaliści zatrudnieni w konsultingu finansowo-ubezpieczenio-
wym itp.), pracują w administracji rządowej i samorządowej (funkcjo­
nariusze służby cywilnej, legislatorzy, urzędnicy itp.).
Doktryna objaśnia, komentuje, interpretuje prawo, je d na k na ogól
jej refleksja ma charakter abstrakcyjny - nie jest zw iązana z analizą
konkretnych stanów faktycznych, tj. kazusów (por. jednak np. glosy),
nie ma charakteru sytuacyjnego.
O pinie doktryny współkształtują treść prawa (np. w przypadku
wątpliwości interpretacyjnych organy korzystają z jej ustalonych
poglądów, ponadto doktryna porządkuje i systematyzuje prawo, w y­
odrębnia zasady, opisuje instytucje prawne). Opinie doktryny nie są
samoistnymi źródłami prawa w systemach prawa ustaw ow ego (nie
podejmuje się decyzji stosowania prawa wyłącznie na podstawie opi­
nii doktryny).
222 www. I .ex is N ex is.p I
Chapter XIV
LAWYERS
1. Between the law and the man
Lawyers have been “standing and acting” between the law, i.e. the
special system o f norms, and society since time immemorial. On the
one hand, irrespective of the type o f profession practiced, they should
look after the good condition of the law, and on the other - they should
help people achieve a variety o f individual objectives.
This special position in society is the reason why the professional
group o f lawyers has been specific in many respects since ancient
times. However, the role o f the lawyers in the state depends on very
many factors including history, type of political and legal culture and
(he principles o f structuring the political system.
Tasks of lawyers focused on the theoretical reflection over the law
(juristic doctrine) has differed as to the role o f lawyers-practitioners,
i.e. the lawyers “supporting the administration o f justice” (judges,
public prosecutors, notaries public, advocates, legal advisors),
providing business services (tax advisors, patent attorneys, experts
employed in financial and insurance consulting, etc.), and employed
in central and local g overnm ent administration (civil servants,
legislators, officials, etc.).
The doctrine explains, comments on, and interprets the law, but its
reflection is generally o f an abstract nature - it is not related to the
analysis of specific actual situations, i.e. cases (however, see e.g.
glosses), and does not have a situational context.
T he opinions of th e d octrin e jointly create the wording of the
law (e.g. in the event o f doubts in interpretation, authorities use their
fixed views, and additionally, the doctrine organises and systefE*s*:l“«
the law, separates principles and describes legal institutions). The
opinions o f the doctrine are not independent sources o f the law in
statutory law systems (decisions on the application o f the law are not
made exclusively based on the doctrine’s opinions).
223
 Opinie doktryny prawniczej były samoistnymi źródłami prawa
np. w czasach cesarstw a rzymskiego. Cesarze przyznawali moc
praw ną przepisom najwybitniejszych interpretatorów prawa, upo­
ważniali ich także do formułow ania reguł wiążących sądy.
Prawnicy praktycy podejmują decyzje stosowania praw a albo
uczestniczą w ich podejmowaniu, kształtują rzeczywisty obrót praw ­
ny, działając ja k o doradcy, negocjatorzy, konsultanci, współcześnie
przede wszystkim w sferze gospodarczej.
To oni „przekładają” abstrakcyjne przepisy prawne na „prawo ope­
ratyw ne” , interpretują prawo dla potrzeb konkretnych stanów faktycz­
nych (oczywiście wykorzystując dorobek doktryny prawniczej). Jeśli
są sędziami czy prokuratorami, ich decyzje o zastosowaniu prawa m a­
j ą za sobą poparcie aparatu przymusu państwa, a oni sami działają
w imieniu państwa.
Sądy i administracja korzystają z dorobku doktryny prawniczej, aby
jednoznacznie rozstrzygnąć w odniesieniu do konkretnego przypadku,
jaka norma i w jakim znaczeniu obowiązuje w systemie prawa. Innymi
słowy, dorobek doktryny prawniczej wprawdzie nie jest uznawany za
źródło prawa, pośrednio jednak dostarcza wyraźnych wskazówek do
rozstrzygania o tym, co jest, a co nie jest obowiązującym prawem.
Każdy prawnik praktyk, pracując „między praw em a człow ie­
kiem”, działa więc:
a) opierając się na abstrakcyjnym prawie,
b) w związku z konkretnymi stanami faktycznymi dotyczącymi in­
d y w i d u a l n y c h podmiotów prawa.
Kwalifikacje prawników muszą być wielopłaszczyznowe, od ję z y ­
kowych i logicznych dla analizy tekstów prawnych po socjologiczne
i psychologiczne dla kontaktów z ludźmi.
2. Obowiązki prawników
Tradycje za w od ow e prawników sięgają starożytności. Od w ie­
ków prawem zajmują się jedynie profesjonaliści, oni działają w insty­
tucjach wymiaru sprawiedliwości. Szerzej: tylko prawnicy obsługują
jeden z głównych systemów normatywnych kontrolujących życie spo-
224 www. t (vxisN c*xis,p I
The opinions o f the juristic doctrine were independent sources of
the law in the limes o f the Roman Empire. Emperors assigned the
legal force to regulations of the most outstanding interpreters of the
law, and authorised them to form rules that were binding on the courts.
L aw yers-practitioners make decisions on the application o f the
law or participate in making these decisions; they shape the actual
legal relations, acting as advisors, negotiators, consultants, nowadays,
primarily in the business sphere.
They “translate” abstract legal regulations into the “operative law”
and interpret the law for the purposes o f specific actual situations
(obviously using the achievements o f the legal doctrine). If they are
judges or public prosecutors, their decisions on the application o f (lie
law have the support o f the stale coercion mechanism, and they
operate on behalf of the stale.
Courts and administration use Ihe achievements of the juristic
doctrine to explicitly identify (he norm and how it applies in the
system o f the law wilh respect to a specific case. In other words, the
juristic doctrine is not actually considered a source of the law, but
indirectly provides clear guidelines for making the decision as to whal
is and what is not the applicable law.
Therefore, every lawyer-practilioner working between “the law
and the m an” operates
a) on the basis o f abstractive law and
b) with reference to specific actual situations related to individual
subjects o f the law.
The qualifications of lawyers need to be multifaceted, from
language and logic in order to analyse legal texts, to sociological and
psychological in order to communicate with people.
2. The duties of lawyers
Professional traditions o f lawyers date back to ancient limes. For
centuries, only professionals have taken up the law; they have operated
in justice administration institutions. More have taken generally: only
the lawyers operate one of the main prescriptive systems influencing
 " 111W 'K ililK
łeczne. Inne systemy normatywne (np. systemy norm moralnych, oby­
czajowych c/,y technicznych) nie mają tej właściwości.
Dostęp do w ykonyw ania zawodu jest trudny, a edukacja p raw ni­
ka - długotrwała i wieloszczeblowa. Ponadto w ykonyw anie profesji
zależy na ogól od przynależności do określonej korporacji za w o do ­
wej. Korporacje (e cechuje znaczny stopień samorządności i autono­
mii w określaniu własnych standardów postępow ania i stosowania
środków dyscyplinow ania swoich członków.
Praca prawnika w demokratycznym systemie politycznym dążą­
cym do realizacji zasady rządów prawa wiąże się bezpośrednio
z ochroną porządku prawnego, z rozstrzyganiem konfliktów w imię
sprawiedliwości, z gwarancjami ładu publicznego, z ochroną i po m o­
cą prawną dla jednostek i organizacji, których prawa i wolności są za­
grożone.
Do obowiązków prawników wykonujących klasyczne zaw ody
praw nicze (sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych,
notariuszy) należy zachowanie niezależności od nacisków władzy po ­
litycznej i administracji państwowej, a także dbałość o to, aby prawo
nie było w woluntarystyczny sposób wykorzystywane w praktyce,
lecz przeciwnie - aby wszystkie działania państwa i obywateli po dpo­
rządkować prawu.
Prawnicy muszą także zachowywać zawsze niezależność od sw o­
ich klientów, choć reprezentują ich interesy. W swojej pracy winni
kierować się tylko wiedzą, sumiennością i uczciwością. Nie m ogą ule­
gać żadnym przejawom nacisku czy wpływu w ywieranego na nich ze
stroiry osób trzecich.
Współcześnie albo profesjonalne, albo zaw odow e role, a klasycz­
ne role prawników szczególnie, odciskają się piętnem na całym życiu
z aw odow ym wykonujących je osób. Decydują o trybie życia, organi­
zacji czasu, o świadomości grupowej, a nawet mają wpływ na mental­
ny obraz świata. Jeśli student prawa nie je st gotów do permanentnej
edukacji przez całe życie, nie jest odporny na stres, nie ma dobrych
kompetencji kom unikacyjnych i dużych zdolności adaptacyjnych - to
nie są zawody dla niego.
226
social life. Other prescriptive systems (e.g. systems o f moral rules,
social or technical norms) do not demonstrate this feature.
T he entry into the profession is difficult, while the law yer’s
education is long and multi-levelled. Additionally, practicing the
profession is usually conditional upon being a m em ber o f a specific
professional corporation. These corporations demonstrate a significant
degree of independence and autonomy in defining internal codes of
conduct and applying measures to discipline their members.
The work of (he lawyer in the democratic political system, that
aims towards the implementation o f the principle o f rule of the law, is
directly related to the protection of the legal order, settling conflicts in
the name of the justice, with guarantees o f public order, protection and
legal support for individuals and organisations, the rights and freedom
of which are endangered.
T he duties o f lawyers practising classical legal professions
(ju dges, public p ro sec u to rs, a d vo cates, legal c o u n se llo rs and
notaries public) include m aintaining independence from pressures
exercised by the political authorities and state adm inistration, and
also ensuring that the law is not autocratically used in practice, but
on the contrary - ensuring that all activities o f the state and citizens
are subordinated to the law.
Lawyers must also always remain independent o f their clients,
even though they represent their interests. In their work, they should
only apply their knowledge, diligence, and honesty. They cannot
surrender to any forms of pressure or influence exerted on them by
third parties.
Today, professional roles, and in particular classic roles of lawyers,
leave their mark on the whole professional life o f those practicing
these professions. They decide about the lifestyle, organisation of
time, group awareness, and even have an influence on the mental
picture of the world. If a law student is not ready for permanent
education for the whole o f his life, is not resilient to stress, does not
have good communication and adaptation skills, he is not fit for these
professions.
 3. Klasyczne zawody prawnicze
W Polsce klasyczne profesje prawnicze można w ykonyw ać po
ukończeniu wyższych (pięcioletnich) studiów prawniczych i aplika­
cji, która kształci głównie umiejętności praktyczne. Aplikację kończą
egzaminy. Ich pozytywny wynik daje uprawnienia do wykonywania
konkretnej profesji prawniczej. Nie oznacza to jednak, że adwokat czy
notariusz może natychmiast rozpocząć praktykę. To zależy od speł­
nienia wielu dodatkow ych warunków, które określają odpowiednie
korporacje zawodow e, albo od możliwości i potrzeb etatowych sądów
czy prokuratury.
3.1. Sędzia
S ęd zia (często sędzia wraz z ławnikami, precyzyjniej więc należy
mówić: sąd) rozstrzyga spory i wymierza sprawiedliwość w imieniu
państwa. Sądy mają w zasadzie monopol na sprawowanie wymiaru
sprawiedliwości.
Sędziow ie są niezaw iśli, tj. podporządkowani wyłącznie konsty­
tucji i ustaw om (a także ratyfikow anym um ow om m iędzynarodo­
w ym za zgodą w yrażoną w ustawie oraz w UE - prawu w sp ól­
notow em u). M ają imm unitet sędziowski, są nieusuwalni. Nie mogą
należeć do partii politycznych i podejm ować dodatkowej pracy (po­
za naukową).
W sądach obok zaw odow ych sędziów w składach sądzących zasia­
dają też często ławnicy. Europejski ławnik przy w ydawaniu wyroku
ma w zasadzie takie same kompetencje ja k sędzia. O becnie w Europie
ogranicza się rolę ławników (jest to praca społeczna) do niezbędnego
m inim um (np. we Francji zasiadają tylko w sądach karnych zajm ują­
cych się najcięższymi zbrodniami).
3.2. Prokurator
Prokurator stoi na straży praworządności (rządów prawa) i czu ­
wa nad ściganiem przestępców. Prowadzi postępowanie przygoto­
w aw cze wraz z policją (przed przedstawieniem aktu oskarżenia w są­
dzie). W sądzie - oskarża. Prokurator jest obowiązany do podejm ow a­
nia działań określonych w ustawach, kierując się zasadą bezstronności
i równego traktowania wszystkich obywateli.
228 vv w \v .l.f 'Xi s N <'x i s . j :>!
3. Traditional legal professions
In Poland, classical legal professions can be practiced after
graduating from (five year) university legal studies and legal training
aimed mainly at developing practical skills. The legal training ends with
examinations. Passing these examinations provides the qualification to
practice the specific legal profession. However, it does not mean that
a advocate or a notary public can immediately set up a practice. This
depends on the fulfilment o f a number of additional conditions defined
by the appropriate professional corporations or the employment
opportunities and needs of the courts or public prosecutor offices.
3.1. The judge
The judge (often the ju dg e with jury, more precisely - the court)
settles disputes and administers justice on behalf of the slate. In
principle, courts have a monopoly in the administration o f justice.
Judges are ind ep en d en t, i.e. they are subordinated only to Hie
constitution and laws (also to ratified international agreements if they
are approved by the law, and in the EU - to the Com m unity law). They
enjoy ju d g e ’s immunity and cannot be dismissed. Judges cannot
belong to political parties and they cannot engage in other work
(except for academic work).
In addition lo professional judges, jurors often sit on the bench. In
principle, a European juror has the same com petence as the ju dg e with
respect to passing the sentence. The role o f jurors is currently being
reduced in Europe (it is community work) lo an absolute minimum
(e.g. in France, they only sit in criminal courts dealing with the most
serious crimes).
3.2. The public prosecutor
The public p rosecu tor safeguards law and order (rule of the law)
and oversees the prosecution o f criminals. He conducts preparatory
proceedings together with the police (before presenting the indictment
in the court). In the court - he prosecutes. The public prosecutor is
obliged to implement the actions specified in the laws, while following
the principle o f impartiality and equal treatment o f all citizens.
229
 • "iliMIBUUlp
3.3. Notariusz
N otariusz jest powołany do dokonywania czynności, którym pod­
mioty są obowiązane nadać (na podstawie ustaw) form ę aktu notarial­
nego (albo nie mają takiego obowiązku prawnego, ale chcą mimo to
nadać tę formę). Notariusz jest osobą zaufania publicznego. Dokumenty
wystawiane przez niego mają charakter dokumentów urzędowych.
3.4. Adwokat i radca prawny
„Wolne zaw od y” prawnicze wykonują adwokaci (i w niektórych
państwach także radcowie prawni). „Wolny zaw ód” lo profesja, która
wyróżnia się służebnością publiczną zawodu, wyrażającą się misją
ochrony dóbr wyższego rzędu, intelektualnym charakterem czynności
zawodowych, w ym agającym specjalistycznej edukacji, często też
praktyki, ekonom iczną niezależnością osoby wykonującej wolny za­
wód, związaniem szczególnymi zasadami etyki zawodowej, obow iąz­
kową (na ogól) przynależnością do właściwej korporacji zawodowej
(samorządu zawodowego), świadczeniem usług na własną odpow ie­
dzialność.
D op u szczan ie do w ykonyw ania w olnych za w o d ó w to tradycja
w yw odząca się w Europie ze średniowiecza. Korporacje zaw odow e
tradycyjnie decydują o tym, kto będzie ich członkiem. Jednak obecnie
w ogromnej większości państw europejskich adwokatem zostaje się
na podstawie egzaminu organizowanego przez państwo lub udziałem
państw a (np. w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech). Korporacje
zaw odow e nie decydują same, kto dostaje się na aplikację. Najbar­
dziej liberalna jest Hiszpania - praktyka adwokata jest tam otwarta dla
każdego absolwenta prawa, który znajdzie zatrudnienie w ju ż działa­
jącej kancelarii prawniczej.
A d w ok at świadczy p om oc prawną podmiotom prawa (osobom
fizycznym i prawnym). Udziela porad prawnych, sporządza opinie
prawne, opracow uje projekty aktów prawnych. Na podstawie udzielo­
nego pełnomocnictw a występuje w imieniu klienta przed sądami i or­
ganami administracji. Negocjuje w imieniu klienta umowy, doradza
przed podjęciem decyzji. Adwokaci pracują w indywidualnych kance­
lariach albo w spółkach.
Radca prawny (w Polsce) ma kompetencje podobne do adw o ka­
ta. W sensie przedmiotowym spod zakresu czynności zawodowycłi
230 wv\AfV.i.f'xisN< >!
3.3. The notary public
The notary public is appointed to perform activities that subjects
need to draw up in form of a notary d eed (based on laws) (or even
if there is no such legal obligation, the subjects want: lo give them such
a form). T he notary public is a person o f public confidence.
Documents issued by him are official deeds.
3.4. The advocate and legal advisor
“ Free legal professions” are taken up by advocates (and in some
countries also by legal advisors). The “free profession” is the one that
has the features o f a public service profession expressed by the
mission to protect goods of a higher order, the intellectual nature of
professional activities requiring specialised education' and often
experience, economic independence of the person practicing the free
profession, related lo the specific principles o f the professional ethics,
obligatory (in general) membership of the appropriate professional
corporation (professional self-government), and the provision of
services at the practitioner’s own responsibility.
A dm ission to practice free professions is a tradition that dates
back to medieval times in Europe. Professional corporations have
traditionally decided who is to becom e their member. However
currently, in the vast majority o f European stales, qualifications o f
advocates are granted on the basis o f examinations organised by the
slate or with the state’s participation (e.g. in Great Britain, France and
Germany). Professional corporations do not decide who is admitted lo
the professional training on their own. Spain is the most liberal - the
advocate’s practice is open to every law graduate who can find
em ploym ent with an operating law office.
The a d vocate provides legal support to subjects o f the law
(natural and juridical persons). He grants legal advice, prepares legal
opinions, and drafts legal instruments. Based on the power o f attorney
granted lo him, he appears on behalf o f his client before both courts
and administrative authorities. He negotiates agreements ooJieliaW.ol
the client, and provides advice before a decision is made. Advocates
work in individual offices or in partnerships.
The legal advisor (in Poland) has competencies similar to those of
the advocate. The professional activities of the legal advisor (in
231
 radcy (w Polsce) w yłączone są sprawy karne, rodzinne i opiekuńcze.
Monopol na te sprawy mają adwokaci. Radcowie głównie zajmują się
obsługą sfery gospodarczej i administracji publicznej.
4. Przemiany na rynku pracy
prawników
Na rynku pracy praw ników u progu XXI wieku (w państwach w y ­
soko rozwiniętych) można wskazać wyraźne trendy.
Po pierwsze, w obec globalizacji interesów gospodarczych klien­
tów następuje odchodzenie od terytorialnej regionalizacji usług praw ­
niczych. Przedsiębiorstwa działają na rynkach światowych, podlega­
jących koncentracji i ujednoliceniu, i w ymagają doradztwa prawnego
o w ym iarze ponadregionalnym i ponadnarodowym.
Po drugie, następuje głęboka specjalizacja usług prawniczych,
rośnie zapotrzebow anie na ekspertów prawnych. W m iędzynarodo­
wych firmach prawniczych, oferujących kom pleksow ą obsługę, dzię­
ki zatrudnianiu wielu osób, prawnicy specjalizują się wąsko, np. w pa­
pierach wartościowych, ochronie własności przemysłowej, prawie
energetycznym.
Pt) trzecie, zmiany prawa i otoczenia są lak szybkie, że prawnik mu­
si przede wszystkim zdobyć doskonały w arsztat zaw odowy, aby m o ­
bilnie pozyskiwać nową wiedzę i „przetwarzać” ją w decyzje. Narzędzia
muszą być lak dobre, aby mógł dokonywać wszelkich operacji „w bie-
1 tou , w warunkach ryzyka w zmieniających się wciąż okolicznościach.
Po czwarte, prawnicy wyraźnie przesunęli swoje zainteresowania
w stronę obsługi gospodarki i co za tym idzie: kondycja zaw odow a
prawników zależy wprost od kondycji gospodarki na świecie i w kon­
kretnych państwach.
Po piąte, cyberprzestrzeń to obecnie także naturalne środow isko
działania prawników.
Po szóste, zmienia się styl uprawiania niektórych zawodów p raw ­
niczych. Prawnik, tradycyjnie wiązany wyłącznie z w ym iarem spra­
wiedliwości i utożsamiany ze specjalną rolą publiczną, przeobraża się
232 \vwvv.! P x isN ex is.p l
Poland) do not include criminal, family and custodianship cases. The
advocates hold the monopoly in such cases. Legal advisors are
involved m ainly in suppo rting the business and the public
administration environments.
4. Transformations on the labour
market for lawyers
Clear trends can be identified on the labour market for lawyers (in
developed states) at the turn o f the 21s1 Century.
Firstly, a divergence is taking place from territorial regionalisalion
of legal services in the light of the globalisation of the economic
interests o f clients. Firms operate on global markets that are subject to
concentration and standardisation, and require supraregional and
supranational legal advisory services.
Secondly, a high level o f specialisation of legal services is taking
place and the demand for legal experts is increasing. In international
law firms that offer comprehensive services, as a result o f a high level
of employment, lawyers are specialising in narrow areas, such as in
securities, industrial property prolection, energy law, etc.
Thirdly, changes in the law and the environment are so fast that the
lawyer primarily needs to acquire perfect professional skills in order
to flexibly acquire new knowledge and “process” it into decisions.
The tools need to be good enough lo enable the lawyer to perform all
activities “on the run” , in constantly changing circumstances.
Fourthly, the interests o f lawyers have clearly shifted towards
providing services to the economy and therefore, the professional
status o f lawyers directly depends on the condition o f the econom y in
the world and in specific states.
Fifthly, cyberspace has also become a natural environment for the
activities o f lawyers today.
Sixthly, the style of practicing some legal professions is changing.
The lawyer, traditionally bound exclusively to the administration of
justice and equated to the special public role, in commercial activities
233
 ” .. ''iHMIHIiMp.
w obrocie gospodarczym często w zwykłego „dostawcę usług” (jak
mechanik samochodowy, optyk czy krawiec). A w każdym razie tak
bywa często postrzegany przez innych.
Po siódme, wykształcenie prawnicze, przez wieki głównie narodo­
we, „internacjonalizuje się” i „europeizuje” - prawnicy m uszą się sta­
rannie merytorycznie i języko w o przygotowywać do współpracy
/.praw nikam i zagranicznymi i do samodzielnej obsługi zagranicznych
klientów.
Lista zawodów, które można wykonywać po studiach praw ni­
czych, jest coraz dłuższa. Generalnie rzecz biorąc, studia prawnicze
nie dają konkretnego zawodu: pełne uprawnienia do w ykonywania
klasycznych zaw odów prawniczych zdobywa się na ogól dopiero
w kilka lat po studiach.
Po prawie m ożna wykonyw ać nie tylko wyżej wskazane „klasycz­
ne zawody prawnicze” , ale i zostać: asystentem sędziego, referenda­
rzem, łegislalorem, doradcą podatkowym, komornikiem, pracować
w konsultingu, zostać syndykiem, nadzorcą sądowym, zarządcą nieru­
chomości, policjantem, urzędnikiem samorządowym, pracownikiem
służby cywilnej. M ożna robić karierę w polityce, dyplomacji, organi­
zacjach międzynarodowych, sektorze pozarządowym, zostać dyrekto­
rem przedsiębiorstwa, koncernu, a także wojewodą, burmistrzem, na­
uczycielem akademickim. Paleta zaw odów jest bardzo szeroka.
Prawnicy, tradycyjnie utożsamiani głównie z sądami, obecnie -
w państwach wysoko rozwiniętych - przede wszystkim obsługują sfe­
rę gospodarczą. Historyczny punkt widzenia ustawiający prawników
w roli stróżów porządku prawnego ustąpił nowej perspektywie.
Prawnik to aktywny doradca, konsultant, ekspert, negocjator, part­
ner biznesmena, menedżera, finansisty. Doradzając w sferze gospo­
darczej, musi znać stosowane tam reguły gry i reguły wygrywania.
.Sprawy sądowe to obecnie w większości sprawy gospodarcze.
Prawnicy powinni więc dobrze rozumieć procesy gospodarcze po
to, aby ich współpraca z przedsiębiorcami miała charakter partnerski.
Do porozumienia konieczne jest dobre przygotowanie makro- i m i­
kroekonomiczne. Oczywiście rozwijający się e-biznes w ym aga leż od
234 w w w J ex isN t',\is,.jłi
is often transformed into an ordinary “service provider” (such as
a motor mechanic, optician or tailor), or he is at: least perceived as
such by others.
Finally, legal e ducation, which was prim arily national for
centuries, is internationalising and “ Europeanising” - lawyers must be
thoroughly prepared in professional and language terms to work with
foreign lawyers and to provide independent support for foreign
clients.
The list of professions that can be practiced after legal studies is
growing. In general, legal studies do not provide a specific profession:
full authorisation to practice the classical legal professions can usually
be acquired only several years after graduation.
Not only can the above “classical legal professions” be practiced
after gaining a law degree. It is possible to become an assistant to
a judge, a divisional officer in public administration, a legislator, a tax
advisor, a bailiff, a consultant, an official receiver, a court supervisor,
a real properly manager, a police officer, a local government officer,
or a civil servant. It is possible lo make a career in politics, diplomacy,
international organisations and n on-governm ental organisations,
become a director of a com pany or corporation, or a voivod, mayor or
university lecturer. The range o f professions is extensive.
Lawyers, traditionally identified mainly with courts, today - in
highly developed states - primarily su pp ort th e business world.
The historical perspective, which placed lawyers in the role of
guardians o f public order, has been replaced by a new point o f view.
T h e law yer is an active advisor, a c onsultant, an expert,
a negotiator and a partner o f a businessman, manager and financier. In
providing advice to the business world, the lawyer must understand
(he rules o f the gam e and the rules o f winning that apply there. The
majority of court cases today are commercial cases.
Consequently, lawyers should have a good understanding of
business pro cesses in order to ensure that their work with
entrepreneurs is o f a partnership nature. A good macro- and
m ic ro e c o n o m ic b ack grou nd is necessary for c o m m unication .
235
prawników kwalifikacji z zakresu e-prawa, umiejętności w ykorzysty­
wania Internetu.
Nic poważnego (nawet w najbardziej „w olnych” gospodarkach
rynkowych) w gospodarce nie dzieje się i w przyszłości praw dopo­
dobnie nie będzie się działo bez udziału prawników.
W państwach wysoko rozwiniętych gospodarka stanowi jeden
z głównych kontekstów działania prawa. Konsekwencje gospodarcze
powodują lub powodować mogą niemal wszystkie znane prawoznaw-
stwu instytucje prawne (instytucja prawna - zespół norm dotyczących
jednego wyraźnie wyodrębniającego się faktu czy stosunku społeczne­
go, np. instytucja weksla, małżeństwa, pożyczki, wyborów, spadku).
5. Usługi prawnicze
w Unii Europejskiej
O becnie trzy dyrektyw y unijne regulują zasady świadczenia
pomocy prawnej w państwach Unii. Bardzo duże znaczenie w tym
zakresie ma bogate orzecznictwo Europejskiego Trybunału Spraw ie­
dliwości.
Pomoc prawna może mieć charakter „usługi transgranicznej” ,
tj. jednorazowej lub mającej charakter przejściowy czynności w yk o­
nywanej przez prawnika zagranicznego, prowadzącego stalą praktykę
w innym państwie, albo „stałej praktyki” polegającej na system atycz­
nym jej świadczeniu w innym państwie w ramach odpowiedniej kor­
poracji zawodowej albo poza nią.
Dyrektywa z 1977 roku nr 77/249/EW G , OJ L 078, 26/03/1977,
postanawia, że adw okatom praktykującym w jednym z państw człon­
kowskich przysługuje praw o do św iadczenia usług na terytorium
innego państwa członkowskiego (usługa transgraniczna, przejściowa),
na tych samych warunkach co prawnicy miejscowi, aczkolwiek nie
stosuje się do nich wym ogu miejsca zamieszkania ani wpisu na listę
adwokacką. O d zasady tej są wyjątki (np. państwo przyjm ujące może
nakazać prawnikowi obcemu współdziałać z prawnikiem miejsco­
wym, jeśli w grę wchodzi reprezentacja klienta przed sądem).
Dyrektywa z 2005 roku nr 2005/36/W E, OJ L 255, 30/09/2005,
dotyczy uznaw ania kwalifikacji w przypadku posiadania zaw odów
236 WWW. 1(;'X!SN 0‘X!S .ni
Obviously, the developing e-com m erce requires that lawyers have
qualifications related to e-law and the ability to use the Internet.
Nothing serious (even in the most “ free” market economies) will
probably be able lo lake place in the economy and in the future
without the participation o f lawyers.
The econom y is one of key contexts o f the operation o f the law in
highly developed states. Commercial consequences result or can result
in almost all legal institutions known in the legal doctrine (legal
institution - a set o f norms related to one, clearly separate fact or
social relationship, e.g. the institution o f the bill of exchange,
marriage, loan, elections or. inheritance).
5. Legal services
in the European Union
The principles of the provision o f legal support in EU slates are
currently regulated by three EU directives. The extensive collection of
judicial decisions of the European Court o f Justice is o f significant
importance in this respect.
A legal service can have the features of a “cross-border service”,
i.e. one-off or provisional activities undertaken by a foreign lawyer
regularly practicing the profession in another state or a “ fixed
practice” involving the systematic provision o f services in another
state within or outside the framework o f the appropriate professional
corporation.
Directive 77/249/EEC, OJ L 078, 26/03/1977 o f 1977 stipulates
that advocates practicing in one of the member states have the right
to provide services on the territory of another m em ber state
(cross-border service, interim service) on the same conditions as those
for local advocates, although the requirement o f residence or
registration with a professional organisation in that stale are not
applied to them. There are exceptions to this rule (e.g., the host state
may require the foreign advocate to work together with a local
advocate in terms o f the representation o f a client in court).
Directive 2005/36/EC, OJ L 255, 30/09/2005 o f 2005 refers to the
recognition of qualifications for regulated professions (which
237
'‘TIIiUMIiiaaii ..
 “ .. .
regulowanych (zawód adwokata do nich należy). Postanawia m.in., że
w przypadku istotnych różnic w kształceniu państwo przyjmujące
może w ymagać ukończenia stażu adaptacyjnego albo zdania testu
umiejętności. Dyrektywa pozwala więc na pełną zaw odow ą integra­
cję, ale po spełnieniu dodatkowych warunków (np. wstąpienie do
miejscowej palestry).
Dyrektywa z 1998 roku nr 98/5/WE, OJ L 0 7 7 , 14/03/1988, określa
warunki prowadzenia przez prawnika stałej działalności gospodar­
czej w państwie przyjmującym przy użyciu tytułu zawodowego uzy­
skanego w państwie macierzystym, ale bez obowiązku uzyskania człon­
kostwa w stosownej korporacji zawodowej w państwie przyjmującym.
W Polsce obowiązuje od 2002 roku ustawa o świadczeniu przez
prawników zagranicznych pom ocy prawnej w Rzeczypospolitej Pol­
skiej. Ustawa reguluje zasady w ykonyw ania stałej praktyki i św iad­
czenia usług transgranicznych przez prawników z Unii Europejskiej
i przez prawników spoza Unii Europejskiej.
6. Dyskusje nad modelem aplikacji
Od wielu lat toczą się w Polsce dyskusje nad zasadami dostępu do
zaw odów prawniczych.
Rada konsultacyjna Sędziów Europy rekom endow ała państwom
Rady Europy prowadzenie centralnego systemu kształcenia przy­
szłych sędziów i prokuratorów.
W Polsce przygotowany jest w pełni scentralizowany model kształ­
cenia wstępnego przyszłych kadr sędziowskich i prokuratorskich.
Natomiast dostęp do w ykonyw ania zawodu adwokata, radcy i no­
tariusza ma prowadzić dw iem a drogami. Jedną z dróg ma być dw ulet­
nia aplikacja, drugą - czteroletni staż pracy polegający na w ykon yw a­
niu podstaw ow ych czynności prawniczych. Oba sposoby mają prow a­
dzić do egzaminu prawniczego drugiego stopnia, którego zdanie
uprawni do posługiwania się odpowiednimi tytułami zawodowymi.
w \ vvv.t ę x is Is'!t'X is.p l
include advocates). It stipulates, inter alia, that in the case of
significant differences in education, the host state may require an
adaptation period or an aptitude test. Consequently, the directive
provides for full professional integration, but alter meeting the
additional conditions (e.g. joining the local bar).
Directive 98/5/EC, OJ L 077, 14/03/1988 of 1998 defines the
conditions for a law yer to cond uct p erm a n e n t co m m ercia l
activities in a host slate using his professional qualifications from his
home slate, but without the duly to gain membership in the respective
professional corporation in the host stale.
In Poland, the law on the provision of legal support by foreign
lawyers in the Republic o f Poland has been in force since 2002.
The law regulates the principles of practicing the profession on
a permanent basis and provision of cross-border services by lawyers
from within, and from outside the European Union.
6. Discussions on the profesional training model
The principles of access to legal professions have been a discussion
topic in Poland for many years.
The Consultative Council of European Judges recommended that
the stales of the Council of Europe introduce a central system for
educating future judges and public presecutors.
A fully centralised model of preliminary education for future judges
and public prosecutors is being developed in Poland.
However, two ways of entering into the profession o f attorney, legal
counsel and notary public are expected. One would be I1;'"
professional training, while the other would be four-year professional
traineeship involving the fulfilment of basic legal activities. Both ways
are to lead to the second-level legal examination, which, if passed,
would give the right to use the appropriate professional titles.
 Rozdział XV
WARSZTAT PRACY
PRAWNIKA
Aby „myśleć ja k praw nik” , trzeba posiąść konkretną pozaprawną
wiedzę ogólną (np. z zakresu ekonomii, socjologii, doktryn politycz­
nych), specyficzną wiedzę o treści prawa oraz zdobyć „warsztat” za­
wierający „narzędzia”, które pozwolą sprawnie rozpoznawać zw iązki
m iędzy ludźm i, faktam i, norm am i prawnym i, instytucjam i
i w konsekwencji: udzielać porad, opiniow ać, orzek ać, oskarżać,
negocjow ać, m ediow ać itd.
1. Podstawa: etyka zawodowa, wiedza
i doświadczenie życiowe
Z a ch ow yw anie zasad etyki to fundament, im peratyw kultury
prawnej. Jeśli praw nik działa zgodnie z ponadprzeciętnym i standar­
dami etycznym i - rośnie prestiż prawa, powstają korzystne dla pra­
wa i społeczeństw a uw arunkow ania decyzji i działań sam ych p ra w ­
ników oraz ich klientów. Usługa św iadczona jest odpow iedzialnie,
kom petentnie, starannie, efektywnie. To bowiem, ja k praw nicy gro ­
madzą wiedzę i ja k ją przetw arzają w decyzje (a więc ja k o ś ć ich pra­
cy), zależy wprost od standardów etycznych przez nich d ochow y wa-
‘ •f r iy e tr r
Już w czasach starożytnych prawnicy jako grupa zaw odow a (obok
lekarzy i duchow nych) byli traktowani specjalnie: składali publiczne
wyznanie i zobowiązanie (professio) do odpowiedniego zachowania
ze względu na szczególny rodzaj podejm owanych obow iązków i o d­
powiedzialności wobec innych ludzi.
W spółcześnie także etyczny w ym iar pracy prawników ma szcze­
gólne znaczenie. Z jednej strony dla utrzymania porządku publiczne­
go i prestiżu prawa, z drugiej w wymiarze indywidualnym: dla każde­
go klienta, oskarżonego, powoda, świadka, pracodawcy itp.
Prawnicy m ają sw oje kodeksy etyki zawodowej. Etyka z a w o ­
d o w a to zbiór norm postępow ania określonej grupy profesjonali-
240 www.l exi.sN('xib.j>!
Chapter XV
THE LAWYER’S PROFESSIONAL
WORKSHOP
In order to “think like a lawyer” it is necessary to acquire certain
lion-legal general knowledge (e.g. on economics, sociology, political
doctrines, etc.), the specific knowledge of the wording of the law and
“workshop” that contains the “tools” enabling the efficient identification
of the relationships b etw een people, facts, legal norms, and
institutions, and in consequence, to offer advice, express opinions,
issue decisions, charge, negotiate, m ediate, etc.
1. The basics: professional ethics,
knowledge and experience
T he maintenance of the principles of ethics is the foundation and
imperative o f the legal culture. By acting according to above-standard
ethical principles, the lawyer builds the prestige of the law and creates
determinants for the decisions and activities o f the lawyers themselves
and their clients that are beneficial for the law and society. T he service
is provided in a responsible, competent, diligent and effective manner.
This is because the manner in which lawyers gather knowledge and
process it into decisions (and hence the quality of their work) depends
directly on the ethical standards they follow.
As early as in ancient limes, lawyers as a professional group (in
addition to doctors and clergymen) were treated in a special way: they
made a public confession and declaration (professio) to behave
appropriately, because of the special nature of their duties and
responsibilities to other people.
The ethical dimension of the work of lawyers is also of special
importance today. On the one hand, for maintaining public order and
prestige of the law, and on the other hand - in the individual dimension,
for every client, defendant, plaintiff, witness, employer, etc.
Lawyers have their codes of professional ethics. Professional
eth ics are a collection of standards o f conduct for a specific group of
24!
slow, a także zbiór jej przekonań moralnych. Do najbardziej o c z y w i­
stych reguł etyki prawniczej należy dochow anie tajemnicy z a w o ­
dowej .
Niegrzeczny, niedyskretny, nieodpowiedzialny, nieuczciwy, niedo­
stępny, nierzetelny prawnik będzie omijany. Obecnie nie tyle p ro fes­
sio, ile ostra konkurencja w państwach wysoko rozwiniętych na ryn­
ku usług prawniczych konsekwentnie wymuszać będzie coraz wyższą
jakość na tej płaszczyźnie.
To, jak prawnicy wywiązują się ze swoich zadań, nie zależy tylko od
nich, a przede wszystkim od jakości samego prawa. Jeśli prawo jest na
wysokim poziomie merytorycznym i technicznym, zachowanie i postu­
lowanie postawy legalistycznęj nie jest trudne. Jeśli natomiast prawo jest
niestabilne, pełne luk i sprzeczności, to prawnicy (obecnie w Polsce
głównie obsługujący sferę gospodarczą) spotykają się często z proble­
mem zajęcia określonej postawy w stosunku do dysfunkcyjnej regulacji.
Wobec natłoku legislacji, wielopoziomowości kompetencji praw o ­
dawczych, a także gry sil politycznych, poziom legislacji (nie tylko
w Polsce) budzi wiele zastrzeżeń. Korupcjogenne ustawy i niechlujnie
zredagowane teksty to problemy, z jakimi zderzają się prawnicy prak­
tycy. Ponieważ stoją między praw em a człowiekiem czy racjonalno­
ścią gospodarczą, dysfunkcjonalne prawo stawia ich w dw uznacznych
sytuacjach.
M amy oto układ naczyń połączonych: p restiż praw a kształtują
prawnicy. Jeżeli nie spełniają wysokich standardów etycznych - pre­
stiż prawa spada. Kolo się zamyka: spadek prestiżu prawa to spadek
prestiżu prawników.
Prawnik powinien mieć rozległą w ied zę o św iecie i d u że d o ­
św iad czenie życiow e, pomagające mu, po pierwsze, obiektywnie
oceniać bardzo zróżnicow ane i złożone stany faktyczne, z którymi się
styka na co dzień, oraz, po drugie, zmagać się z poczuciem o dpow ie­
dzialności. Rozwiązuje przecież na podstawie prawa nie formalne, ale
rzeczywiste, trudne problemy innych.
Skutki jeg o działań, decyzji i rad są realne. Doradza albo podejm u­
je istotne decyzje dotyczące wolności ludzi, często ogrom nego mająt­
ku, funkcjonowania wielkich przedsiębiorstw, działania organów pań-
242 wvvwJ.exisNexis.pl
professionals, as well as a collection of its moral convictions. O ne of
the most obvious principles o f the legal ethics is the maintenance of
professional confidentiality.
An impolite, indiscreet, irresponsible, dishonest, unapproachable
or negligent lawyer will be avoided. At present, it is not so much
professio as fierce competition on the market o f legal services in
highly developed countries that will systematically force increasingly
higher quality in this respect.
The way that lawyers perform their tasks not only depends on
them, but primarily on the quality o f the law itself. If the law is at
a high substantive and technical level, maintaining and calling for
a legalistic approach is not difficult. If, however, the law is unstable,
full o f gaps and inconsistencies, lawyers (in Poland currently
providing services mainly to business) often face problems o f taking
a specific stance on a dysfunctional regulation.
In the light o f the flood o f legislation, the multilevel nature o f law-
-rnaking competencies, as well as games played by the political powers,
the level of legislation (not only in Poland) raises many objections. The
laws supporting corruption and carelessly edited texts are a problem
faced by lawyers-practitioners. Since they stand between the law and
the man or rationale of the economy, a dysfunctional law places them in
ambiguous situations.
This is a self-regulating mechanism: the p restige of th e law is
formed by lawyers. If they do not meet high ethical standards - the
prestige o f the law drops. This goes round in circles: the reduction in
the prestige of the law generates a reduction in the prestige o f lawyers.
The lawyer should have an extensive k now ledge of th e world
and significant exp erien ce in life, which firstly helps him to
objectively evaluate very different and complex actual situations,
which the lawyer meets daily, and secondly to struggle with the
feeling o f responsibility. After all, he resolves not formal, but actual
difficult problems o f others on the basis o f the law.
T he results o f his activities, decisions and pieces of advice are real.
He offers advice or makes crucial decisions regarding the freedom of
people, often a huge amount of property, the functioning o f large
243
siwa. Rozległa wiedza stwarza dokładną „mapę drogow ą” pom agają­
cą w ocenie sytuacji i wyborze drogi postępowania.
2. Rola „warsztatu zawodowego”
w pracy prawnika
Współczesna kultura masowa, media, sprzyjają tworzeniu fałszy­
wych wyobrażeń na temat prawa i prawników. W potocznym rozu­
mieniu prawo często utożsamia się z przepisami prawnymi zawartymi
w aktach prawodawczych. Laicy sądzą, że w prawie nie ma niczego,
czego by się nie dało „rozszyfrować” ogólnodostępnymi środkami.
Skoro przepisy są jawne, każdy je może przeczytać, to co my właś­
ciwie robimy, kształcąc się tyle lat? W racamy do lego zagadnienia
jeszcze raz, z nieco innego punktu widzenia, ponieważ jest to kwestia
kluczowa, którą powinien dobrze rozumieć student I roku, aby efek­
tywnie wykorzystać czas studiów.
Spróbujem y w yjaśnić to na przykładzie. Z god zim y się na pewno
z tym, że każdy system składa się z elementów. G dy b y praw o uznać
za system , a przepisy o b ow iązujące obecnie w Polsce (w p e w ­
nym uproszczeniu) za elem enty tego system u, m am y oto ich setki
tysięcy.
Porów najmy prawo do innego złożonego i działającego systemu,
np. do ferrari albo - ja k kto woli - do fiata. Auto to także system zło­
żony z wielu elementów.
Teraz wyobraźm y sobie salon samochodowy. W salonie na dużej
powierzchni leżą wszystkie elementy, z których składa się ferrari,
każda śrubka osobno. Nie wiem, ile by ich było, ale zapew ne tysiące.
Do salonu wchodzi sprzedaw ca i mówi: „Zapłacił pan -- proszę, oto
pańskie auto do odbioru. Tu są wszystkie elementy ferrari. W ystar­
czy, aby pan je złożył” . „Ależ to nie je st ferrari!” - krzyczy klient.
Nie złożymy sam ochodu sami bez warsztatu, narzędzi i specjalistycz­
nej wiedzy.
Tak samo jest z prawem. Przepisy są opublikowane, orzecznictw o
i doktryna też. Udostępniono każdemu człowiekowi części, ale cóż
z tego, skoro lo nie jest golowy produkt, a Ty nie m asz warsztatu i na-
244 w w w j (•\xisN<vxis,pi
enterprises and the operations of state authorities. T he extensive
knowledge creates a “precise roadm ap” that helps evaluate the
situation and selects the route to follow.
2. Role of the “professional workshop”
in the lawyer’s work
T oday’s mass culture and media support the developm ent o f false
notions about the law and lawyers. It is a com m on understanding that
the law is often considered identical to legal regulations contained in
law-making acts. Laypersons believe that there is nothing in the law
that could not be “deciphered” using generally available measures.
Since regulations are open and everybody can read them, what are
we doing studying for so many years? Let us return to this issue, but
from a slightly different point o f view, because this is a key issue that
should be well understood by the first-year student, in order to
effectively use the time o f his studies.
Let us try to explain it with an example. Obviously, everybody
would agree that every system is made up o f components. If the law
was considered a system and regulations currently applicable in
Poland (with a certain degree o f simplification) the elements of this
system, we find hundreds of thousands o f these elements.
Let us compare the law to another complex and operating system,
e.g. a Ferrari or - if anyone prefers - a Fiat. A car is also a system
com posed of many elements.
Now, let us imagine a car showroom. All the elements of the
Ferrari are spread out in the showroom, every screw separately, over
a large area. I do not know how many elements there are, but probably
thousands. T he salesperson enters the show room and says, “ You have
paid, and here is your car. These are all the elements of your Ferrari.
All you need to do is lo put them together” . “ But this is not a Ferrari!”
the client cries. We cannot assemble a car without a workshop, tools
and specialist knowledge.
T he same is the case with the law. Regulations, judicial decisions
and interpretations are published. Everyone has access to the
elements, but what about it since this is not a ready product, and you
245
• W tm m i
 ...MVHtf.
rzędzi oraz specjalistycznej wiedzy, aby poprawnie rozpoznać zw iąz­
ki między ludźmi, Taktami, normami, instytucjami praw nymi. W y­
miana sprzęgła czy tylnego mostu to rozwiązania konkretnych pro­
blemów warsztatowych; doprow adzenie do uniewinnienia oskarżo­
nego, zasądzenie dla klienta odszkodow ania od nieuczciwej firmy,
prywatyzacja przedsiębiorstw a to w istocie rozwiązania „ kazusów ” .
Jeśli nie masz dobrego „warsztatu” , a dysponujesz tylko wiedzą
abstrakcyjną o prawie, nie będziesz umiał tego dobrze zrobić. Tak jak
nie wymieni samodzielnie tylnego mostu w ferrari ktoś, kto przeczy­
ta! ogólną książkę: „Budow a sam ochodu” .
W łaśnie tej wiedzy warsztatowej prawnik uczy się przez wiele lat.
Uczy się wprost na zajęciach: ze wstępu do prawoznawstwa, z teorii
prawa, metodologii pracy prawnika, na zajęciach z retoryki i sztuki
negocjacji, na logice. Uczy się też warsztatu na każdych zajęciach
z przedmiotów dogm atycznopraw nych oraz czytając samodzielnie li­
teraturę prawniczą i studiując opublikowane orzecznictwo.
Podążając śladem cudzych rozumowań prawniczych, z czasem
zaczyna m yśleć jak prawnik. Na ćwiczeniach rozwiązuje kazusy.
Tu ju ż bezpośrednio uczy się ustalać proste stany faktyczne, interpre­
tować przepisy zw iązane z konkretnym przypadkiem, podejm ować
decyzje i je uzasadniać. Pisze projekty prostych pism procesowych
i projekty prostych aktów normatywnych.
Podsumowując: pojedyncze informacje prawne są dostępne po­
wszechnie. Ale aby posiąść użyteczną praktycznie wiedzę prawniczą,
trzeba dobrze poznać zasady:
a) gromadzenia i selekcji tych informacji,
b) ich syntezy i analizy,
c) ich przetwarzania w konkretne decyzje,
d) przekonywającego uzasadniania zajmowanych stanowisk.
Zewnętrzny obserwator (klient) nie zna zasad, standardów, reguł,
według których działa mechanik naprawiający samochód. Widzi tylko
zewnętrzne zachowania. Mechanik pracuje niejako „naturalnie” , ale
lo efekt jeg o wiedzy i doświadczenia. Podobnie działa prawnik. Św iat
w ew nętrzny, intelektualny prawnika jest „zab u dow any” za p o­
m ocą narzędzi i reguł jego pracy niew idocznych dla ob serw a-
246 wvvw.I.oxisNexis.pi
do not. have the workshop, tools and specialist knowledge to correctly
identify the relationships between people, facts, legal norms and legal
institutions. T he replacement of a clutch or rear axle are solutions of
specific workshop problems; the acquittal o f a defendant, adjudication
of compensation from a dishonest com pany and privatisation of
a com pany are essentially solutions to cases.
If you do not have a good “workshop” and posses only abstract
knowledge o f the law, you will be unable to do it properly. Similarly,
someone who reads a general handbook entitled “Structure o f the
c a r ” would not be able to replace the rear axle in a Ferrari.
This w orkshop knowledge is precisely what the lawyer studies for
so m any years. He learns directly d u rin g lectures:, from the
introduction to jurisprudence, the theory of the law, the methodology
o f the law yer’s work, rhetoric, the art of negotiation and logic. He also
learns about the workshop during lectures on legal dogmatic subjects
and w hen independently reading legal literature and studying
published judicial decisions.
Following other people’s legal reasoning, w ith tim e, h e starts to
think like a lawyer. He solves cases during exercises. It is here that
he directly learns lo identify simple actual situations, interpret
regulations related to the specific case, make decisions and justify
them. He drafts simple written statements o f claim or defence in
a court action and simple prescriptive instruments.
To sum up, single pieces o f legal information are commonly
available. But in order to acquire useful practical legal knowledge, it
is necessary to get to know the principles of:
a) gathering and selecting this information;
b) summarising and analysing it;
c) processing it into specific decisions; ____
d) the convincing justification o f the positions taken.
An outside observer (the client) does not know the principles,
norms and rules followed by the motor mechanic repairing a car. He
only sees the external conduct. The mechanic works as if it was
“natural” to him, but this is a consequence of his knowledge and
experience. The lawyer operates in a similar manner. T he internal,
intellectual w orld of th e lawyer is “d ev elo p ed ” w ith to o ls and
247
tora. Ten otrzymuje „produkty” : orzeczenia, decyzje, opinie. Są one
na ogół uzasadnione, ale te uzasadnienia odsłaniają tylko niektóre ele­
menty rozum owań prawnika, nigdy wszystkie.
3. Umiejętności warsztatowe
prawnika
Na warsztat dobrego prawnika składa się wiele skom plikowanych
umiejętności. Oto niektóre z nich:
Po pierwsze, u m iejętn ość grom adzen ia i selekcji informacji
prawnej. Prawnik jest w spółcześnie kimś w rodzaju „brokera infor­
m acji” . Poszukiwanie odpow iednich informacji praw nych w ro zm a ­
itych bazach danych i literaturze fachowej w ym aga w praw y i kunsz­
tu (np. akty praw odaw cze aktualnie obow iązujące w Polsce to kilka­
dziesiąt tysięcy stron tekstu, dochodzi też kilkadziesiąt tysięcy stron
prawa unijnego, odpow iednio dużo orzecznictwa sądow ego i cale
biblioteki pełne literatury. To w praktyce także problem korzystania
z Internetu).
Po drugie, u m iejętn ość ustalania konkretnych fak tów zgodnie
z ogólnymi metodologicznymi wskazaniami naukowej pracy badaw ­
czej. Prawnik musi w szczególności wiedzieć, ja k bada się autentycz­
ność i wiarygodność różnych źródeł poznawczych, znać naukow e za­
sady uzasadniania twierdzeń i wyjaśniania faktów.
Po trzecie, u m iejętn ość jasnego i precyzyjnego form ułow ania
te z w .języku ojczystym , a coraz częściej także w angielskim. T rze­
ba oczywiście wiedzieć, jak rozwiązać konkretny problem prawny, ale
lo przecież za mało: prawnik musi to napisać lub powiedzieć tak, aby
go zrozumiano. M yślenie ma przecież charakter językowy. Z a u w a ż ­
my, że język „działa” dw ukierunkow o - pozwala opisywać rzeczywi­
stość, ale jest leż narzędziem konstruującym postrzeganie rzeczyw i­
stości.
Im subtelniejszym, bogatszym słownictwem i stylem operujemy,
tym więcej potrafimy powiedzieć o otaczającej nas rzeczywistości
(por. np. opis lego samego zdarzenia przez dziecko i dorosłego).
Prawnicy znają wagę słowa, powinni mieć „dobre pióro” , a także
248 w w w .i.e xisN e xis.pl
rules of his w ork th a t are invisible to th e observer. The observer
just receives the “p rod ucts” , nam ely sentences, decisions and
opinions. They are generally justified, but these justifications reveal
only some elements o f the law y er’s reasoning, never all o f them.
3. The lawyer’s
workshop skills
Many complex skills make up the workshop o f a good lawyer.
Here are some of them:
Firstly, the ability to co llect and se le c t legal inform ation.
Today, the lawyer is a kind of “ information broker” . Searching for
appropriate legal information in various databases and professional
literature requires proficiency and art (e.g., law-making instruments
that are currently applicable in Poland include several tens of
thousands o f pages of text, as well as several tens o f thousands of pages
of EU law, a correspondingly large volume o f court decisions and
whole libraries full o f literature. In practice, this is also the issue of
using the Internet).
Secondly, the ability to identify specific facts following general
methodological guidelines o f scientific research work. In particular,
the lawyer needs to know how to verify the authenticity and reliability
of various sources o f information and understand scientific principles
o f substantiating the statements and explaining the facts.
Thirdly, the ability to clearly and precisely form ulate th e
argum ents into th e m o th er ton gu e, and increasingly frequently
also into the English language. Obviously, it is necessary to know how
to solve the specific legal problem, but after all, this is insufficient: the
law y er m ust express the solution in w riting or orally in
a comprehensible manner. Thinking is, after all, o f a language
character. We should remem ber that the language “operates” in two
directions - it allows reality to be described, but it is also a tool for
developing the perception o f reality.
The more subtle and rich the vocabulary and style that we use, the
more we can say about the reality that surrounds us (compare, e.g. the
description o f the same event by a child and an adult). Lawyers know
the importance o f words, they should be “gifted writers” , and have the
249
sprawnie kom unikow ać się w formie ustnej. Ponadto powinni znać za­
sady wykorzystywania dodatkowo niewerbalnych środków kom uni­
kacji (np. ton głosu, gesty) - one także są nośnikami informacji.
Po czwarte, u m iejętn ość p rzygotow ania w szelk ich pism
prawniczych. Każdy prawnik powinien mieć wiedzę z zakresu tech­
niki prawodawczej i umieć pisać projekty aktów normatywnych zgod­
nie z, jej zasadami. Prawnik nie będzie umiał interpretować prawa, je ­
śli nie będzie znal zasad opracowyw ania projektów aktów praw o daw ­
czych (np. reguł, w edług których roz c z ło n k o w u je się norm y
w przepisach prawnych). Zasady interpretacji korespondują bowiem
z zasadami redakcji aktów normatywnych.
Analogicznie: także sentencje i uzasadnienia orzeczeń i decyzji są
przygotow ywane zgodnie z określonymi standardami. Dotyczy to tak­
że opinii prawnych, pozwów, pism procesowych, projektów umów,
rozmaitych innych pism urzędowych. Warsztat jest tu niezbędny -
ćwiczenia w pisaniu są konieczne. Doświadczenie zdobyw a się naj­
pierw na aplikacji, potem w praktyce, ale można wiele się nauczyć już
na studiach.
Po piąte, u m iejętn ość interpretacji (wykładni) p rzepisów
prawa, czyli centralny obszar specjalnych kwalifikacji prawnika.
Po szóste, u m iejętn ość przeprow adzania w nioskow ań praw ­
niczych. Do prawa należą nie tylko normy wyrażone wprost w prze­
pisach, ale i w yw nioskowane z nich na podstawie specjalnych reguł
rozumowań.
Po siódme, globalizacja gospodarcza (w tym prawna integracja eu­
ropejska) w ym aga od prawników pokonania barier językowych.
Warunkiem sine qua non je st możliwość porozumiewania się w j ę z y ­
ku angielskim. Adwokat, radca prawny doradzający w m iędzynarodo­
w ym biznesie m uszą porozumiewać się z obcokrajowcami.
Warto zauważyć, że polisemia je st problemem w każdym języku,
a przekład tekstu prawnego czy doktryny prawniczej mnoży pułapki
polisemiczne na każdym kroku. Ten podręcznik jest tego praktycznym
dowodem.
250 w w w .l.e x is N e x is .n
Sil
ability to effectively communicate orally. In addition, they should
understand the principles o f using additional non-verbal means of
communication (e.g. tone of voice and gestures) - they are also
information media.
Fourthly, the ability to prepare all legal d ocu m en ts. Every
lawyer should have knowledge o f law-making techniques and be able
to draw up draft prescriptive instruments in accordance with its
principles. The lawyer will not be able to interpret the law if he does
not know the principles o f preparing draft law-making instruments
(e.g. the rules for dividing up the norms in legal regulations). This is
because the principles o f interpretation correspond to the principles of
editing prescriptive instruments.
Similarly, sentences and justifications o f sentences and decisions
are prepared in accordance with specified norms. This also applies to
legal opinions, petitions, statements of claim or defence in a court
action, draft agreements and a variety of other official documents. The
workshop is necessary here - exercises in writing are required.
Experience is initially acquired during professional training and later
in practice, but a great deal can already be learned at university.
Fifthly, the ability to explain (in terp ret) legal regulations, i.e.
the central area o f the law yer’s special qualifications.
Sixthly, the ability to perform legal inference. The law contains
not only norms explicitly expressed in legal regulations, but also the
inference of the special rules of legal deduction based on these
regulations.
Seventhly, econom ic globalisation (including European legal
integration) requires that lawyers ov erco m e language barriers.
A sine qua non condition is the ability to com m unicate in English. The
advocate or legal counsellor advising in international business needs
to com m unicate with foreigners.
It is worth pointing out that polysemy is an issue in every
language, while the translation o f a legal text or legal doctrine
multiplies the polysemic traps at every stage. This manual is practical
evidence of this.
251
 Po ósme, prawnik pragnący nie tylko rozmawiać potocznie w o b­
cym języku, ale i samodzielnie dla swojej praktyki przekładać teksty
z zakresu prawa, powinien zdobyć dodatkowo wiedzę o zasadach
przekładu. Przekład tekstów prawnych jest osobną umiejętnością na­
zyw aną juryslingwistyką, tj. lingwistyką prawniczą.
Tłum acz musi wiedzieć, ja k zachować ekwiwalencję między poję­
ciami i terminami należącymi do dwóch odmiennych system ów praw ­
nych i językow ych. Zasadą podstaw ow ą jest zachowanie stałego
związku z kulturą ję z y k a źródłowego. Trzeba leż pamiętać, że ew o lu ­
cja ję z y k a prawa trwa w każdym kraju nieprzerwanie. Ale nie tylko
prawnik doradzający w m iędzynarodow ym biznesie powinien posłu­
giwać się językiem angielskim. W sądach i organach administracji
pojawiają się też, a będą pojawiać coraz częściej, cudzoziemcy.
Po dziewiąte, to um iejętność wykorzystania Internetu. Obecnie
wyraźnie kształtuje się nowa sytuacja komunikacyjna świata i gospo­
darki. Elektronika znosi stopniowo dwa tradycyjne drogowskazy orien­
tacji, do których - jako prawnicy - jesteśmy bardzo przywiązani: czas
i terytorium. Pod znakiem zapytania stawia leż władzę w sieci.
Cyberprzestrzeń Internetu jest alerytorialna, zdarzenia i działania
w niej zachodzące w ciągu jednej sekundy mogą wywołać skutki w gra­
nicach różnych obszarów prawnych, trudno je przypisać do określonych
państw, informacja może być dostępna we wszystkich miejscach na
świecie, do których dociera Internet, może być przenoszona z miejsca
na miejsce lub umieszczona jednocześnie na różnych kontynentach.
Cyberprzestrzeń nie ma centralnej władzy i centralnego ośrodka
normodaw ezego i zarządzającego. Tempo wzrostu wirtualnej gospo­
darki na świecie jest obecnie 30 razy szybsze niż realnej. Infostrady,
internetowe banki, giełdy, sklepy, usługi stwarzają świat, do którego
stopniowo przenoszą się przedsiębiorcy, a za nimi podążać m uszą -
chcą czy nie chcą - prawnicy. Świat ten (a zwłaszcza handel interne­
towy) w ym aga silnego wsparcia prawników, którzy powinni zadbać
o bezpieczeństwo i pewność transakcji.
Tymczasem włamania, wirusy, „porwania” witryn i domen, ju ry s ­
dykcja w transakcjach elektronicznych, ochrona danych, problemy
doręczeń dokum entów - to tylko przykłady problemów, z jakim i do
prawników zwracają się klienci.
252 www.l.exisNexis.p!
Eighthly, a lawyer who would like not only to speak colloquially
in a foreign language, but also independently translate texts on law for
the purposes o f his practice, should acquire additional knowledge
about the principles o f translation. Translation o f legal texts is
a separate skill referred to as jurilinguistics, i.e. legal linguistics.
A translator needs to know how lo maintain equivalence between
notions and terms belonging to two different legal and language
systems. T he fundamental principle is lo maintain continuous contacts
with the culture of the source language. It should also be remembered
that the evolution of the language o f law in every country is incessant.
But it is not only the lawyer advising in international business that
should use the English language. Foreigners appear in courts and
administrative authorities and will appear increasingly frequently.
Finally, the ability to u se th e Internet. The new communication
situation o f the world and the econom y is clearly developing at
present. Electronics is gradually eliminating two traditional landmarks
to which we - as lawyers - are securely attached: lime and territory.
This calls the pow er in the Internet into question.
T he cyberspace o f the Internet is aterritorial; events and activities
taking place here can generate consequences within various legal
areas within a second; it is difficult to assign them to specific states;
the information may be accessible anywhere in the world, in places
within the Internet reach; it can be transmitted from place lo place or
be placed simultaneously on different continents.
T he cyberspace has no central authority or central rule settling and
management centre. T he pace o f development o f the w o rld’s virtual
econom y is 30 times faster than that o f the real world. Information
highways, Internet banks, exchanges, shops and services are creating
a world into which entrepreneurs are gradually moving, and lawyers
must follow them, w hether they want to or not. This world (in
particular e-comm erce) needs strong support from lawyers who
should ensure security and certainty of transactions.
Meanwhile, hacking, viruses, website and domain “kidnapping” ,
jurisdiction in electronic transactions, data protection, the problems
with docum ent delivery - are just examples o f problems with which
clients turn to lawyers.
253
 ....."WWW
Każda dziedzina prawa ma teraz liczne nierozwiązane problemy
związane z informatyzacją.
Istotna część usług świadczonych poprzez sieci informatyczne po­
lega na udostępnianiu różnego rodzaju baz (banków) danych. Sta­
nowią one zbiory materiałów o różnej treści (kolekcje, biblioteki,
kartoteki, spisy, zestawienia itd.). Komputerowe zbiory danych mają
ogromne znaczenie w wielu sferach życia społecznego, także dla
praktyki prawniczej.
Obecnie Internet oferuje miliony informacji prawnych, usługi
prawne różnego rodzaju, jednak dla praktyki prawniczej wciąż jeszcze
podstawowe znaczenie mają wiarygodne bazy danych o prawie (za­
wierające teksty aktów normatywnych, tezy orzeczeń sądowych i opi­
nie doktryny prawniczej).
Największym na świecie systemem wyszukiwania informacji praw­
nej jest amerykański system LEXIS (w Polsce - LexisNexis). W Euro­
pie mamy CELEX w wersji CD i on-line (http://europa.eu.int/eur-ex).
Prawnicy wykorzystują obecnie Internet do poszukiwania infor­
macji gospodarczej oraz informacji o działaniu w ładz i instytucji
publicznych. Sektor e-governm ent rozwija się w Europie bardzo d y­
namicznie.
Rządy inw estują w rozwój struktur IT, Internet, um ożliw ienie
dostępu do usług administracji publicznej przez sieć. W 2008 roku
Europa ma ju ż serwisy administracji publicznej on-line, takie jak e-
-governm ent, rozbu do w an ą sieć broadbandow ą oraz infrastrukturę
zap ew niającą bezpieczne korzystanie z internetow ych usług (por.
polski Biuletyn Informacji Publicznej, adres: w ww .bip.gov.pl).
Poruszanie się po lawinowo rosnących zasobach Internetu i w y ­
szukiwanie potrzebnych prawnikowi danych będzie w ym agać coraz
wyższych kwalifikacji.
Po dziesiąte, dobre k om p etencje komunikacyjne, czyli biegłość
w nawiązywaniu i utrzymywaniu bezpośrednich kontaktów społecz­
nych. Prawnik, m im o osiągnięć Internetu, pracuje przede wszystkim
w bezpośrednim kontakcie z ludźmi, i to często mającymi poważne
problemy, nie tylko z prawem.
254 w w w . Lex i s N e x i s . p !
Every area of the law now has num erous unresolved problems
related to computerisation.
A significant portion o f services provided through IT networks
involves the provision of access to different types o f databases (data
banks). These constitute collections o f materials with various content
(sets, libraries, files, lists, specifications, etc.). Computerised data sets
are of tremendous importance in many areas o f social life, as well as
in legal practice.
Currently, the Internet offers a plethora o f legal information anil
legal services of various kinds, but reliable legal databases (including
texts o f prescriptive instruments, arguments behind judicial decisions
and opinions on legal doctrine) are still fundamentally important to
legal practice.
T he American LEXIS system is the w o rld’s largest system for
searching for legal information (in Poland - LexisNexis). In Europe,
we have C E L E X on C D and on-line (http://europa.eu.int/eur-ex).
Lawyers currently use the Internet to look for business information
and information about the activities o f public authorities and
institutions. T h e e-governm ent sector in E uro pe is developing
dynamically.
Governments are investing in the development o f IT structures, the
Internet and the provision of access to public administration services
through the Internet. In 2008, Europe already has on-line public
administration services such as-e-government, a developed broadband
network and infrastructure ensuring the secure usage of Internet services
(see: Polish Public Information Bulletin, web site: www.bip.gov.pl).
Effective usage o f the rapidly growing Internet resources and the
search for the data required by the lawyer will require in e rt iMmJy
higher qualifications. ——
Tenthly, good com m unication co m p eten ce, i.e. proficiency in
establishing and maintaining direct social relations. Despite the
achievements o f the Internet, the lawyer primarily works com ing into
the direct contact with people who often have serious problems not
only with the law.
255
 Paradoksalnie, rewolucja informatyczna, Internet, wirtualne przed­
siębiorstwa, e-biznes nic znoszą znaczenia umiejętności interpersonal­
nych, lecz przeciwnie. Powstają nowe formy komunikacji, negocjacji
i zawierania umów. Portale B2B (b u siness-lo-bm iness) kojarzą produ­
centów i dostawców, pomagają w prowadzeniu rokowań i finalizowa­
niu kontraktów. Pojawiają się nowe możliwości współpracy prawni­
ków w Internecie (między sobą oraz z klientami).
Ład „społeczeństwa informatycznego” w ymaga kreatywności i ela­
styczności, w zajem nego zaufania, empatii, zinternalizowanych zasad
lojalnej współpracy, jako że nad samodzielną pracą przy komputerze
i współpracą w cyberprzestrzeni można mieć tylko nominalny nadzór.
Jeśli prawnik może obecnie odgrywać tak wiele ról, pracując nie
tylko w sądzie i prokuraturze, ale i w przedsiębiorstwie, urzędzie, fir­
mie konsultingowej, we własnej kancelarii, a je g o komunikacja
z klientami i współpracownikami ma mieć charakter partnerski - to
powinien on docenić znaczenie kompetencji społecznych, kultury dia­
logu i dążyć do doskonalenia się w tym właśnie zakresie.
Prawnik o słabych kompetencjach komunikacyjnych, nieradzący
sobie zbyt dobrze w kontaktach z innymi, ma niewielkie szanse na
trwały sukces zawodowy, na budowanie swojej charyzmy, w iarygod­
ności i autorytetu, nawet jeśli będzie świetnie znal treść prawa.
Umiejętności te w praw dzie są związane z cechami osobow ości
i doskonalone przez lata doświadczeń, ale szanse na sukces rosną, je-
.->"1i po dstawę stanowi konkretna wiedza o charakterze interdyscypli­
n a r n y m , z zakresu nauki o komunikacji, psychologii, socjologii, so-
cjolingwistyki, ję zykoznaw stw a, logiki, retoryki i nauki o negocja­
cjach.
U m iejętn ości persw azyjn e w komunikacji interpersonalnej
prawnicy docenili ju ż w starożytnej Grecji. Retoryka, rozumiana jako
sztuka rzetelnego, pięknego, skutecznego i przekonującego mówienia,
ma rodowód prawnosądowy. To klasyczny obszar kwalifikacji praw ­
niczych. W spółcześnie przeżywa renesans, wzbogacona o nowe usta­
lenia teorii komunikacji, psychologii, lingwistyki.
256 w w w .l i •xisN exis.pi
Paradoxically, the IT revolution, the Internet, virtual enterprises
and e-com m erce has not eliminated the importance of interpersonal
skills - quite the contrary. New forms o f communication, negotiations
and conclusion o f agreements are appearing. B2B (business-to-
-business) portals m atch m anufacturers and suppliers, support
negotiations and the finalisation o f contracts. New opportunities for
the cooperation betw een lawyers in the Internet are appearing
(between one another and with clients).
T he order o f the “ IT society” requires creativity and flexibility,
mutual trust, em pathy and internationalised principles o f loyal
cooperation, since only nominal supervision can be exercised over
independent work on the c om puter and cooperation in the cyberspace.
If the law yer can currently play so many roles, w orking not only
in court and the public p ro se c u to r’s office, but also in the com pany,
adm inistrative office, consulting firm and his ow n law office, and
his c o m m un icatio n with clients and co -w o rkers is lo be on equal
terms, the law yer should value the im portance o f social com p ete n c e
and the culture o f dialogue w hile en deavo uring to develop in this
area.
A lawyer with weak comm unication skills, not managing well in
contacts with others, has limited chances for constant professional
success, for building his charisma, reliability and authority, even if he
has perfect knowledge of the law.
Indeed, these skills are related lo personal features and are
improved through years o f experience, but the chances o f success
increase if they are based on specific interdisciplinary knowledge of
communication, psychology, sociology, sociolinguistics, linguistics,
logics, rhetoric and the science o f negotiation.
Persuasion skills in the interpersonal com m unications were
appreciated as early as in the limes of ancient Greece. Rhetoric,
understood as the art of reliable, beautiful, effective and convincing
speaking has a legal and court origin. This is a traditional area o f legal
qualifications. It is currently undergoing a renaissance, enhanced with
new findings on the theory o f communications, psychology and
linguistics.
257
 - JllllUWWPjjjp
Z uwagi na „przesuwanie się” szerokiego obszaru aktywności du ­
żej części prawników ze sfery sądowego wymiaru sprawiedliwości do
sfery gospodarczej, ubezpieczeniowej, finansowej, doradztw a o cha­
rakterze interdyscyplinarnym, klasyczna retoryka sądowa już jednak
nie wystarcza.
Specjalne umiejętności perswazyjne są coraz bardziej potrzebne
w dialogach pozasądow ych do rozstrzygania .sporów w arbitrażu, roz­
ładowywania konfliktów interesów na wolnym rynku w gospodarce
i handlu, w miejscu pracy, w stosunkach rodzinnych itp. Tu bardzo
liczą się nie tylko merytoryczne, ale też negocjacyjne i medialne kw a­
lifikacje prawników, zdolnych do elastycznego poszukiwania d obro­
wolnych porozumień między stronami.
Prawnicy zdają sobie sprawę z lego, że przekazanie odbiorcy in­
formacji prawdziwej nie jest jednoznaczne z przekonaniem go, iż to
jest prawda, a także że wystarczy, aby odbiorca komunikat usłyszał,
aby usłuchał dyrektyw w nim zawartych.
„ P ow ied zieć” kom uś praw dę to nie to sam o, co „p rzekonać
kogoś o praw dzie” (jakkolwiek by prawdę rozumieć). A nawet „po ­
wiedzieć komuś praw dę” i uzasadnić tezę na podstawie reguł logicz­
nych i empirycznych to także nie to samo, co „przekonać kogoś
o prawdzie” . Każdy z nas zapewne by 1 w sytuacji, gdy szczerze i rze­
telnie „mówił praw dę” , uzasadniał, a mimo lo rozm ówca nie uznał jej,
nie rozumiał, nie uwierzył.
Trzeba poznać dodatkow e reguły zdobyw ania akceptacji dla zgło­
szonych twierdzeń, ocen, norm, odnoszące się do zasad interakcji
społecznych, do pragm atycznego kontekstu wypowiedzi (psycholo­
giczne, moralne, estetyczne). M ają one ułatwiać dotarcie ko m u nika­
tu do odbiorcy, pow iększać - dzięki odpow iednim środkom - silę
przekonywania (por. argum entacyjny model procesu stosowania
prawa).
Jest rzeczywiście lak, że przew ażnie jesteśm y w stanie zaufać
tym, o których sądzimy, że m ów ią prawdę. Ale przecież musim y pa­
miętać także, iż to, że ktoś jest przekonany o prawdziwości w y gła­
szanych tez, nie przesądza o ich prawdziwości. Każdy potwierdzi, że
adresat często nie wierzy w informacje mu przekazyw ane, nie uzna­
je ich mimo przedkładania mu dobrze przygotow anych uzasadnień
258 www, Lexi sN ex i.s.pl
However, because of the “shift” of the wide area o f activity of
a large group o f lawyers from court administration o f justice to
business, insurance, finance and interdisciplinary consulting, the
tradilional court rhetoric is no longer sufficient.
Special persuasion skills are increasingly necessary in out o f court
dialogues for settling disputes during arbitration, eliminating conflicts
of interests in business and trade in the free market, at the workplace,
in family relations, etc. Not only are the methodological skills of
lawyers, who are able to flexibly identify voluntary arrangements
between the parties, very important here, but so are their negotiation
and media skills.
T he lawyers are aware that providing the recipient with true
information is not equal to persuading him that this was the truth, or
that listening to a com m unique is not sufficient to listen to the
directives contained in it.
To “te ll” so m e o n e th e truth is n ot th e sa m e as to “convince
th em o f th e tru th ” (irrespective of the meaning o f the truth). And
even to “tell som eone the truth” and to justify an argument based on
logical and empirical rules is not the same what “convincing someone
of the truth” . Each of us has almost certainly been in the situation of
honestly and reliably “telling the truth” , justifying it, but even so, the
interlocutor did not accept, understand or believe it.
It is necessary to learn additional rules for gaining acceptance for
the presented claims, evaluations and norms, related to the principles
of social interaction and to the pragmatic context o f the statement
(psychological, moral and aesthetic). They should facilitate the
message reach the recipient and, through appropriate measures,
increase its power o f conviction (compare: argumentation model of
the process of applying the law).
It is actually the case that we are usually able to trust those, who
we believe are telling the truth. But we should also rem em ber that if
someone is convinced that the arguments expressed are true, he does
not prejudge their reliability. E verybody can confirm that the
addressee frequently does not believe in the information presented and
does not accept it, despite well-prepared justifications referring to
259
odwołujących się do empirii i logiki. Ponadto sytuacja może być leż
odwrotna.
Argumenty błędne - formalnie albo pozalorm alnie - mogą okazać
się perswazyjnie skuteczne; twierdzenie może być fałszywe, a m im o
to dzięki wykorzystaniu chwytów erystycznych i psychologicznych
adresat zostanie przekonany, że należy j e uznać. Może leż zostać prze­
konany błędnymi argumentami, które prezentuje nadawca z przekona­
niem, że są to argumenty poprawne i rzetelne (obie strony popełniają
błąd).
T w ierdzenie m oże rów nież być praw dziw e, choć adresatow i
w y persw a d o w a n o , że nie je s t w arte uznania. W końcu m oże być też
tak, że za p o m o cą fortelu m o żn a przekonać kogoś o praw dzie,
choć nie chciał w nią uw ierzyć, kiedy p rzedkładano mu racjonalne
argumenty.
Po jedenaste, istotne są k om petencje negocjacyjne i mediacyjne.
Prawnicy powinni mieć także te kompetencje, ponieważ procedury
prawne zawierają coraz więcej rozwiązań opartych na ugodach, ukła­
dach, pojednaniach, porozumieniach, a poza sądami poziom skompli­
kowania stosunków społecznych zmusza nas - w każdej prawie sytuacji
- do nieustannego negocjowania z innymi.
Coraz częściej te profesjonalne pertraktacje (np. dyplomatyczne,
handlowe) w spom agają albo prowadzą prawnicy, ponieważ rozw iązy­
wane problemy nie są zazwyczaj indyferentne (obojętne) prawnie.
Również w przypadku sporów coraz częściej szuka się najpierw poza­
sądowych możliwości ich rozwiązywania.
Przez kompetencje negocjacyjne rozumie się biegłość w sztuce
pertraktacji, tj. umiejętność stosowania zasad, strategii i taktyk kom u­
nikowania się z oponentami w celu budowania porozumień chronią­
cych w optym alnym (w danych warunkach) stopniu interesy reprezen­
towanej strony (albo swoje) i możliwych leż do zaakceptow ania przez
oponentów.
Prawnicy świadczą pomoc prawną podczas negocjacji poprzez po­
średnie albo bezpośrednie w nich uczestnictwo. Udział pośredni pole­
ga na dostarczaniu negocjatorowi informacji i porad prawnych, sporzą­
dzaniu opinii prawnych i opracowywaniu projektów dokum entów po-
260 WWW.i v’xisN<'>xis.j)l
empirical knowledge and logic. Furthermore, this situation can also be
the opposite.
Arguments that are erroneous - formally or informally - can turn
out to be persuasively effective; the statement can be false, but even
so, the addressee can becom e convinced that they should be accepted
through use o f eristic and psychological tricks. He can be also
p e rsu ad ed by e rro n e o u s arg u m en ts pre se nte d by the sp e a k e r
believing that the arguments are true and fair (both parlies make
a mistake).
T he statement can be also true, even if the addressee was
persuaded that is not worth accepting it. Finally, som eone can be
convinced of the truth by a stratagem, even if he did not want to
believe in it when rational arguments were presented.
Eleventhly, n egotiation and m ediation skills are important.
Lawyers should also have these skills, because legal procedures
contain an increasing number of solutions based on conciliation,
arrangement, reconciliation and agreement, while outside the courts,
the level o f complexity o f social relations is forcing us - in almost
every situation - to continuously negotiate with others.
Increasingly frequently, these professional negotiations (e.g.
diplomatic or commercial) are supported or conducted by lawyers,
because the problems addressed are usually not legally indifferent. In
addition, in the case o f disputes, the parties increasingly frequently
first try to identify the opportunities of solving them out o f court.
Negotiation skills include proficiency in the art o f negotiation, i.e.
the ability to apply principles, strategy and tactics o f communicating
with opponents in order to build understandings that optimally protect
(in the given conditions) the interests o f the represented party (or own
interests) and which are acceptable to the opponents.
Lawyers provide legal support during negotiations by indirect or
direct participation. Indirect participation includes the provision of the
negotiator with information and legal advice, preparing legal opinions
and preparing draft agreement documentation. Direct participation is
261
rozumień. Udział bezpośredni to świadezenie pomocy prawnej w roli
negocjatora indywidualnego albo członka zespołu negocjacyjnego
O zadaniach prawnika w negocjacjach i mediacji decyduje przede
wszystkim przedmiot pertraktacji, a co za tym idzie ~ zakres regulacji
dotyczącej tego przedmiotu i samego procesu pertraktacji. Im większy
stopień uwikłania spraw w prawo, tym oczywiście większe zadania
dla prawnika.
the provision o f legal support as an individual negotiator or a m ember
of the negotiation team.
The responsibilities of the lawyer in negotiations and mediation
are primarily determined by the subject of the negotiations, and hence
by the scope o f regulations regarding this subject and the negotiation
process itself. Obviously, the closer the link o f the case with the law,
the greater are the law yer’s responsibilities.
 Część druga
WSTĘP DO PRAWA
POLSKIEGO
Rozdział XVI
PRZEMIANY W POLSKIM
PORZĄDKU PRAWNYM
Podstawowe pojęcia i tezy prawoznawstwa, umieszczone w części
pierwszej, stanow ią fundam ent elementarnej w iedzy prawniczej
w Polsce. Są jednocześnie uniwersalne i, co do zasady, aprobowane
w doktrynie europejskiej. Teraz wzbogacimy naszą wiedzę o kilka
wybranych, w ątków wyraźnie dogmatycznoprawnych, tj. związanych
z aktualnym stanem prawa obowiązującego w Polsce.
1. Przełomowe daty
Za przełom ow e daty dla procesu zmian w polskim porządku praw ­
nym po 1989 roku uznać można:
Rok I99I. Polska uzyskała członkostwo w Radzie Europy i pod­
pisała Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rze­
czypospolitą Polską a W spólnotami Europejskimi i ich państwami
członkowskimi. Układ wszedł w życie w 1994 roku.
Rok I993. Oclu •ona praw jednostki w Polsce przestała być u w aża­
na za sprawę wew nętrzną państwa. Polska uznała kom petencję Euro­
pejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, a Europejska
Konwencja Praw Człowieka stała się źródłem prawa (po jej ratyfika­
cji) w Polsce.
Rok I994. Polska przedstawiła wniosek o członkostw o w Unii
Europejskiej; cztery lata później rozpoczęły się oficjalne negocjacje.
264 w w w . l.exi rN oxi s .pl
Part two
INTRODUCTION
TO POLISH LAW
Chapter XVI
TRANSFORMATION OF THE
POLISH LEGAL ORDER
The basic notions and arguments on jurisprudence presented in
Part one are the foundation o f the fundamental legal knowledge in
Poland. They are simultaneously universal and, in principle, approved
in the European doctrine. Now, we are going to enhance our knowledge
with several selected clearly jurisprudential themes, i.e. topics related
to the current status o f the law that is applicable in Poland.
1. Crucial dates
The following dates can be considered crucial in the process of
transformation of the Polish legal order after 1989:
19 9 1: Poland became a m em ber of the Council o f Europe and
signed the Europe A greem ent establishing an association between the
Republic o f Poland and the European Communities and their member
states. The Agreem ent cam e into force in 1994.
19 9 3 : T'he protection o f the rights o f the individual in Poland is no
longer consid ered an internal matter o f the stale. Poland
acknow ledged the competence of the European Court o f Human
Rights in Strasburg, and the European Convention on Human Rights
became a source o f the law (after its ratification) in Poland.
1994: Poland submitted an application for membership in the
European Union; official negotiations started four years later.
265
....................... . -
 - iimnnmdiii
Rok 1997. 2 kwietnia Zgromadzenie N arodow e uchwaliło nową
Konstytucję RP. Konstytucja została przyjęta przez Naród w drodze
referendum i podpisana przez Prezydenta RP 16 lipca. Weszła w życie
17 października 1997 roku.
Rok 1999. Polska wstąpiła do Paktu Północnoatlantyckiego
(NATO).
Rok 2001. Podpisany został Traktat Nicejski (w Brukseli). Okreś­
lił on zasady działania Wspólnot po przyjęciu nowych członków
(w tym Polski).
Rok 2003. Polacy w referendum opowiedzieli się za wejściem do
Unii. Na Akropolu nastąpiło podpisanie Traktatu Akcesyjnego.
Rok 2004. 1 maja Polska stała się członkiem Unii Europejskiej.
Traktat Akcesyjny po ratyfikacji przez wszystkie państwa członkow ­
skie oraz państwa kandydujące wszedł w życie.
2. Kierunki przemian
Wyżej wskazane prawne i polityczne fakty zdeterminowały kie­
runki przemian polskiego prawa na przełomie XX i XXI wieku.
Począwszy od 1989 roku, prawo w Polsce zaczęło odzyskiwać swoją
autonomiczną wartość w dem okratycznym i pluralistycznym systemie
politycznym, tworzyć ramy dla swobody działania podmiotów spo­
łecznych, zapewniać im możliwość uczestnictwa w procesach decy­
zyjnych władzy publicznej, zmierzać ku gwarancjom pewności i bez­
pieczeństwa stosunków współpracy i konkurencji społecznej.
G łów ną formą przemian prawa w Polsce było i jest stanowienie
ustaw oraz licznych aktów wykonawczych. Ponadto Polska przystąpi­
ła do wielu znaczących um ów międzynarodowych bezpośrednio sku­
tecznych w wewnętrznym porządku prawnym. Przykładowo, ratyfika­
cja Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w 1993 roku oznaczała
poddanie Polski stand ard om praw ny m o rzecznictw a T rybunału
w Strasburgu.
U chwalano też dziesiątki ustaw dostosowujących polskie prawo
do standardów unijnych, implementując instytucje prawne charakte­
rystyczne dla wspólnotow ego porządku prawnego. Stanowiono także
266 www. i. e x ts N ex i s.p 1
1997: On 2 April, the National Assembly passed a new Constitution
o f the Republic o f Poland. The Constitution was accepted by the Nation
in a referendum and signed by the President of the Republic o f Poland
on 16 July 1997. It came into force on 17 October 1997.
1999: Poland joined the North Atlantic Treaty Organisation
(NATO).
2001: The Treaty o f Nice was signed (in Brussels). It defined the
principles o f operations o f the Communities after acceptance o f the
new m em bers (including Poland).
2003: Polish people voted in favour o f accession to the Union in
a referendum. The Accession Treaty was signed at the Acropolis.
2004: On I May 2004, Poland became a m em ber of the European
Union. The Accession Treaty came into force after ratification by all
m em ber states and candidate states.
2. Directions of transformations
T he above legal and political facts determined the directions o f the
transformation of the Polish law at the turn o f the 21s1 Century.
Starting from 1989, the law in Poland started to regain its autonomous
value in the democratic and pluralistic political system, create a
framework for the freedom of activities o f social entities, provide
(hem with the opportunity to participate in decision-making processes
of public authorities, aim towards guaranteeing certainty and security
of terms of social cooperation and competition.
T he enactment of laws and several executive instruments has been
the main form o f transformations of the ław in Poland. Furthermore,
Poland joined many important international agreements that are
directly effective in the internal legal order. For instance, the
ratification o f the European Convention on H um an Rights in 1993
signified P oland’s submission to the legal norms o f judicial decisions
of the Tribunal in Strasburg.
Dozens o f laws were also enacted in order to adjust Polish law to
EU norm s and im plem en t legal institutions typical o f the
C o m m u n ity ’s legal order. Additionally, laws were enacted, which
267
ustawy w zorow ane na rozwiązaniach przyjętych w konkretnym ob­
cym systemie praw nym (np. ustawa o podpisie elektronicznym jest
w zorow ana na prawie niemieckim) oraz ustawy o charakterze w yraź­
nie eklektycznym, tj. czerpiące jednocześnie wzory z ustawodawstw
kilku państw (np. ślady rozwiązań niemieckich, anglosaskich i holen­
derskich są w Kodeksie spółek handlowych).
Ustanowione teksty prawne, aby stały się działającym prawem, są
interpretowane - nie m a bowiem możliwości „autom atycznego” sto­
sowania przepisów prawnych. Stąd przyjąć trzeba, że system prawa
Polski zmienia się nie tylko na skutek aktywności organów praw o ­
dawczych, ale także w rezultacie ogrom nego wysiłku doktryny praw ­
niczej oraz pracy orzeczniczej organów władzy sądowniczej. Auten­
tyczne zmiany dokonyw ane są dopiero wówczas, gdy teksty prawne
są interpretowane w duchu nowych znaczeń, symboli i wartości.
Ustanowienie setek nowych ustaw było warunkiem koniecznym,
ale nie jest dostatecznym, aby nastąpiła harmonizacja praw nych roz­
wiązań polskich i unijnych. Konieczna jest ponadto autentyczna zdol­
ność polskiej kultury prawnej i świadomości prawnej do przyswojenia
nowych znaczeń i wartości.
Doktryna prawnicza, Trybunał Konstytucyjny, Sąd Najw yższy
i Naczelny Sąd Administracyjny wspomagają prawodaw cę wykładnią
przepisów prawnych, umożliwiającą dostosowanie nowych instytucji
prawnych do polskiej rzeczywistości i odwrotnie - polskiej kultury
prawnej do wielu nowych znaczeń i symboli.
N o w e praw o p o w inn o tw orzyć w Polsce porządek praw ny nie
tylko w rzym skim rozum ien iu pojęcia le x , lecz rów nież w rz y m ­
skim rozum ieniu pojęcia ius. Z m ienion y porządek praw ny musi być
więc przysw ojon y przez polską kulturę prawną, a to o w iele więcej
niż zm iana sam ych regulacji praw nych. To proces, który musi
trwać.
O cena efek ty w n ości zmian o d b y w a się przez pry zm at rz e c z y w i­
stej praktyki praw nej, działania i realizow ania praw a, je g o sk u te c z ­
ności w osiąganiu celów gospodarczych, społecznych, k ultu ro ­
wych. To adresaci norm decyd ują o poziom ie legalizmu i prestiżu
prawa.
268 W W W .i i;' X i s N e x i s . } ) l
were modelled on solutions accepted in a specific external legal
system (e.g. the law on the electronic signature is modelled on
Germ an law) and clearly eclectic laws, i.e. simultaneously following
the exam ple o f legislation in several slates (e.g. signs of German,
A nglo-Saxon and Dutch solutions in the C ode of Commercial
Companies).
Enacted laws are interpreted in order to become the operative law -
this is because the legal regulations cannot be “automatically” applied.
Consequently, it can be assumed that the system of the law in Poland is
changing not only as a result of the activities of the law-making
authorities, but also as a result o f tremendous efforts o f legal doctrine
and the issuance o f judicial decisions by court authorities. Authentic
changes are only introduced after the interpretation o f legal texts in the
spirit o f the new meanings, symbols and values.
T he enactment o f hundreds of new laws was a prerequisite, but not
a sufficient condition to ensure harmonisation o f Polish and EU legal
solutions. Furthermore, the genuine ability o f the Polish legal culture
and consciousness to assimilate new m eanings and values are
required.
The legal doctrine, the Constitutional Tribunal, the Suprem e Court
and the Supreme Administrative Court support the legislator with the
interpretation o f legal regulations allowing for the adjustment o f the
new legal institutions to the Polish reality and vice versa - the Polish
legal culture to the new meanings and symbols.
The new law should build a legal order in Poland not only in the
Roman meaning o f the notion lex, but also in the Roman meaning of the
notion ius. Therefore, the changed legal order needs to be assimilated by
the Polish legal culture, which is much more than just the amendment
of the legal regulations. This is a process that requires time.
The effectiveness o f changes is evaluated from the angle o f actual
legal practice, activities and the implementation o f the law, its
effectiveness in achieving economic, social and cultural objectives.
The addressees of norms are those who decide about the level of
legalism and the prestige o f the law.
269
 Jeśli zm iana treści regulacji jesl skorelowana ze zmianami św iado­
mości prawnej - instytucje prawne działają skutecznie. Jeśli adresaci
norm rozumieją ich wartość dla swojego życia i dla życia społeczne­
go - można liczyć na utrwalenie nowych zasad. Niestety, tak wielo­
płaszczyznowa przebudowa porządku prawnego (a więc nie tylko na
poziomie norm, ale też w aspekcie realnym i aksjologicznym - por.
rozdział 1) napotyka w Polsce wiele trudności.
3. Trudności
Jakość prawa zależy w dużej m ierze od jakości demokracji.
W Polsce poziom edukacji prawnej elit politycznych, m ających za­
sadniczy wpływ na legislację, nie jest zbyt wysoki. C zęść polityków
ulega wielu mitom , iluzjom, stereotypom i uprzedzeniom praw nym .
Na przykład niektórzy wierzą, że zam iana ustawy o finansach p u ­
blicznych poprawi ich stan i spow oduje zracjonalizow anie w y d a t­
ków albo że sam a ustaw a budżetow a „dokona” reform y gospodarki
i finansów.
Często traktują praw o zbyt instrumentalnie i projektują rozw iąza­
nia naruszające tożsamość aksjologiczną i formalną prawa. W ów czas
nawet najlepsza obsługa prawna procesu legislacyjnego nie naprawi
źle zaprojektowanego prawa.
W konsekwencji powstaje prawo nieskuteczne, niesprawiedliwe,
niestabilne, odżyw a „prawo pow ielaczow e” , a nowe ustawy, z p ow o­
du licznych błędów merytorycznych i formalnych, muszą być nie­
ustannie nowelizowane.
Wiele sfer normowania nie opiera się na stabilnych dalekosięż­
nych strategiach rozwoju, bo ich po prostu wciąż nie ma (por. służba
zdrowia). Chaos w fazie projektowania prawa, brak koordynacji m ię­
dzy ośrodkami podejmującymi różne inicjatywy legislacyjne i brak
badań nad skutkami przyjętych rozwiązań powodują, że powstają
akty, z których nie da się odczytać jasno zarysowanych celów, do
jakich dąży prawodawca.
Cele bywają nierealne, niemożliwe do wykonania, wzajemnie
sprzeczne - w efekcie powstają rozwiązania nieczytelne, pełne luk
i sprzeczności, w adliw e z punktu widzenia techniki legislacyjnej.
270 \V lVVV.!. S;:'X i b N i ‘X i S . p i
If am endm ents to the content of regulations are correlated with
changes in legal awareness - legal institutions operate effectively. If
the addressees of norms understand their value to their lives and to
social life - we can be sure that new principles will be established.
Unfortunately, such multifaceted transformation o f the legal order (i.e.
not only at the level o f norms, but also in the actual and axiological
respect - see: chapter I) encounters many difficulties in Poland.
3. Difficulties
T he quality o f the law largely depends on the quality o f
democracy. In Poland, the level of legal knowledge o f the political
elites that have a fundamental influence on legislation is not
excessively high. Som e politicians are influenced by many legal
myths, illusions, stereotypes and prejudices. For instance, some
believe that am ending the public finance law would improve the
condition of the state budget and rationalise expenses, or that the
budget law itself would restructure the economy and finances.
They often treat the law excessively instrumentally and devise
solutions that violate the axiological and formal identity o f the law. In
such a situation, even the best legal support o f the legislative process
will not repair an erroneously designed law.
In consequence, an ineffective, unjust and unstable law comes into
being; the “duplicate law” is revived, while new laws must be
continuously amended because of numerous substantive and formal
mistakes.
Many areas o f regulation are not based on stable, long-term
develop m ent strategies, because they are sim ply still m issing
(compare the health service). Chaos in the phase o f designingTreTTaWr
the lack o f coordination between centres launching various legislative
initiatives and analyses of effects of accepted solutions result in
instruments that do not give a clear picture of the objectives that the
legislator intended to achieve.
Objectives are sometimes unreal, unachievable and contradictory -
this results in incomprehensible solutions that are full of gaps and
inconsistencies, which are defective from the point of view of legislative
271
Utrudnia to pracę organów stosujących prawo i godzi w ich prestiż,
a także w prestiż prawa.
Akty bywają uchw alane pod presją roszczeń silnych branż za w o ­
dowych, grup pracowniczych z naruszeniem zasad konstytucyjnych.
Interesy partykularne i koniunkturalne wyrażane w przepisach naru­
szają struktury instytucji prawnych.
„M echaniczne” i nieprzemyślane w kom ponow yw anie rozwiązań
obcych państw albo rozwiązań unijnych w ju ż obowiązujące w Polsce
regulacje - prowadzi często do destabilizacji wielu działających dotąd
instytucji prawnych oraz budzi zastrzeżenia z punktu widzenia techni­
ki legislacyjnej.
„Przełożenie” nawet najlepiej pomyślanych instytucji prawnych
na praktykę w dem okratycznym państwie w ym aga jednocześnie au­
tentycznego upodm iotow ienia obywateli, istnienia społeczeństw a
obywatelskiego. W Polsce trwa mozolna odbudow a społecznej tkanki
obywatelskiej. To proces długotrwały.
Porządek prawny PRL, trwający ponad 50 lat, negujący prawa
człowieka, własność prywatną i wolny rynek, poważnie zakłócił funk­
cjonowanie obywatelskiej tkanki społecznej. Duża część społeczeń­
stwa polskiego nie potrafi jeszcze poruszać się po skomplikowanej in­
frastrukturze państw a prawnego. PRL-owski syndrom ubezw łasno­
wolnionego społeczeństwa przeniósł się, niestety, na dużą część
młodego pokolenia Polaków, urodzonych ju ż po 1989 roku.
Za istotne wady polskiego systemu prawa, stanow iące poważny
dla bezpieczeństw a, ładu i spraw iedliwości, uznać można:
brak stałości rozw iązań wielu instytucji praw nych, niejasne tend en­
cje przemian niektórych zasad prawa, brak gwarancji skuteczności
rozwiązań norm atyw nych, nieefektyw ny aparat w yk onaw czy pań­
stwa.
Trwałość, stałość, ciągłość, przewidywalność zachowań - to uni­
wersalne cele prawa (por. rozdział I). Podmioty prawa powinny mieć
możliwość - w długiej perspektywie - projektowania i porządkowania
swojej aktywności (w tym zwłaszcza gospodarczą) bez obawy o nara­
żenie się na straty ekonomiczne i odpowiedzialność prawną z powodu
272 w w w .ł e x is N rx is .p !
techniques. This hinders the work of the law-making authorities and
undermines their prestige, as well as the prestige o f the law.
Instruments are enacted under the pressure of claims o f powerful
professional groups and groups of workers with a breach o f the
c on stitutional principles. P articular and o pp ortu nistic interests
expressed in the regulations violate the structures o f legal institutions.
T he “automatic” and poorly considered inclusion o f solutions
applied by other stales or EU solutions into regulations that apply in
Poland often leads to the destabilisation of many, currently efficient,
legal institutions and gives rise to reservation from the point o f view
of legislative techniques.
A “translation” o f even the best-designed legal institutions into
practice in the d e m ocratic state also requires the c itizens to
simultaneously be the authentic subjects o f the law and the existence
o f the civic society. Laborious regeneration o f the substance of the
social citizen is taking place in Poland. This is a long-term process.
T he legal order of the People’s Republic o f Poland, that lasted for
over 50 years, denying human rights, private property and the free
market, seriously disturbed the functioning o f the civic social
substance. The majority of Polish society is still unable to m ove about
in the complex infrastructure o f the stale o f law. Unfortunately, the
syndrom e of incapacitation o f society in the Polish People Republic
was transferred to the majority o f the younger generation o f Polish
people born after 1989.
The essential defects in the Polish system o f law, that constitute
a serious threat to security, order and justice include the lack of
stability o f solutions in many legal institutions, unclear trends of
transformation o f some principles o f the law, a lack o f guarantee o f the
effectiveness of the prescriptive solutions and ineffective executive
mechanism s o f the stale.
Durability, stability, continuity and predictability of behaviour are
universal objectives o f the law (see chapter 1). T he subjects o f the law
should have the ability to plan and structure their activities (especially
economic activities) over the long term without a fear o f incurring
econom ic losses and legal liability as a result o f an unexpected change
273
 " auiiiimmiill,
nagiej zmiany prawa. Polskie prawo lego jeszcze w pełni nie gw aran­
tuje. Wejście do Unii Europejskiej powinno pomóc w zaprowadzeniu
stabilnego ładu prawnego w Polsce.
4. Osiągnięcia
Mimo tych wad, potknięć i błędów osiągnięcia są nie do przece­
nienia. Polska jest niepodległym krajem i ma prawnie uregulowane
stosunki ze wszystkimi państwami sąsiadującymi. Jest członkiem
NATO i Unii Europejskiej.
Nastąpiła radykalna, aksjologiczna przebudowa podstaw systemu
prawa. System prawa otworzył się na prawo m iędzynarodow e i prawo
unijne. Prawo międzynarodowe i wspólnotowe stało się integralnym
elementem w ew nętrznego porządku prawnego.
Porządkowana jest pionowa (kompetencyjna) i poziom ow a (gałę­
ziowa, działowa) struktura systemu. Uznana została normatywna rola
Konstytucji, którą m ożna także bezpośrednio stosować. O dbudow ana
została ranga prawa ustawowego.
Konstytucyjnie wyodrębniono prawo powszechnie obowiązujące
(Konstytucja, ustawy, rozporządzenia, ratyfikowane um ow y m iędzy­
narodowe, akty prawa miejscowego) i prawo wewnętrznie obow iązu­
jące. Tylko akty zaliczane do powszechnie obowiązujących m ogą sta-
nowić-podstawę norm atyw ną aktów stosowania prawa.
„Zamknięto” w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej listę orga­
nów mających kom petencje do w ydaw ania rozporządzeń. Jest pełna
jaw n ość tekstów prawnych. Powyższe zasady oddaliły wyraźnie sys­
tem prawa RP od rozchwianego, rozdrobnionego, zatom izowanego
systemu źródeł prawa PRL, w którym normotwórstwo administracji
w praktyce działania skutecznie „wypierało” ustawy, a cały system
prawa był odizolowany od dorobku prawnego Europy Zachodniej,
w tym od międzynarodowej ochrony praw człowieka i europejskiego
prawa gospodarczego.
Istotne znaczenie ma przywracanie rangi podziałowi prawa na pu­
bliczne i prywatne, a więc na normy obsługujące sferę działania apa­
ratu władzy publicznej i normy obsługujące sferę autonomicznej, pry­
watnej aktywności społeczeństwa.
274 \v \y \v . Lex is N ex is.p 1
in the law. Polish law does not provide such a full guarantee. The
accession to the European Union should help introduce a stable legal
order in Poland.
4. Achievements
Despite these defects, blunders and errors, the achievements
cannot be overrated. Poland is a sovereign state and has legally
regulated relations with all o f its neighbouring countries. It is
a m em ber of NATO and European Union.
T h e foundations o f the system o f law und e rw e n t radical
axiological restructuring. The system o f the law opened up to
international law and EU law. International and Community law
became an integral part of the internal legal order.
The vertical (concerning jurisdiction) and horizontal (branch,
divisional) structure o f the system is being organised. The prescriptive
role of the Constitution, which can be also applied directly, has been
acknowledged. The prestige of statutory law was rebuilt.
The universally applicable law (the Constitution, laws, executive
regulations, ratified international agreements, local law) and the
internally valid law were distinguished by the Constitution. Only the
instruments classified as universally valid can constitute a prescriptive
foundation o f the acts applying the law.
The list o f authorities competent to issue executive regulations was
“closed” in the Constitution o f the Republic o f Poland. Legal texts are
fully open. T he above principles clearly differentiate the system of the
law o f the Republic o f Poland from an unstable, fragmented and
scattered system of sources of law in the People’s Republic of Poland,
in which the ad m inistrative establishm en t o f rules effectively
“replaced” the laws and the whole system of law was isolated from the
legal achievements of Western Europe, including the international
protection o f human rights and European commercial law.
The reconstruction of the prestige o f the division of the law into
public and private, and hence norms supporting the activities o f the
public authority m echanisms and norms regulating the area of
autonomous, private activities of society, is significant.
 W gospodarce rynkowej rośnie rola prawa prywatnego jak o prawa
społeczeństwa relatywnie niezależnego od państwa. Prawo prywatne
chroni przede w szystkim wolność i godność człowieka, własność i in­
tegralność mienia, a autonomia podmiotów w ramach prawa oznacza
pozostawienie do ich dyspozycji większości m echanizm ów sam ore­
gulujących ich w zajem ne stosunki. Reguły postępowania w znacznym
zakresie powstają w praktyce obrotu dzięki swobodzie um ów i auto­
nomii woli podm iotów gospodarczych.
W yraźnie rośnie też ranga procedur (prawa postępowania, tzw.
prawa formalnego) ja k o fundamentu państw a prawa. Treść rozwiązań
w ramach prawa materialnego w pluralistycznym społeczeństwie i de ­
mokratycznym systemie politycznym zawsze będzie przedm iotem
sporów i dyskusji.
Procedury prawne powinny gw arantować możliwość ich prow a­
dzenia, podobnie ja k istnienie sprawnego i rzetelnego wymiaru spra­
wiedliwości oraz możliwości sprawnego osiągania konsensusu lub
kompromisu w alternatywnych formach (np. arbitraż, mediacja). Pra­
wo postępowania przyczynia się też do rozwoju prawa materialnego
dzięki orzecznictw u sądowemu, które powstaje przy okazji procesów.
Upraszczanie kontradyktoryjnych (spornych) procedur i wzrost
znaczenia procedur negocjacyjnych, mediacyjnych i arbitrażowych to
dw ie strony tego samego procesu, którego celem jest realne udostęp­
nienie podmiotu prawa rzetelnych i efektywnych procedur rozstrzyga­
nia sporów.
Nastąpiły - zwłaszcza z uwagi na dostosowanie do prawa wspól­
notowego - głębokie przeobrażenia (treściowe i formalne) w poszcze­
gólnych gałęziach prawa. Ranga społeczna i gospodarcza wielu dzia­
łów prawa zmieniła się. Liczne dziedziny regulacji odzyskały swoje
znaczenie po 50 latach (np. prawo spółek, prawo bankowe, praw o w e­
kslowe i czekowe).
Wejście do U E w ym aga nowej kom pleksowej organizacji ap a­
ratu legislacyjnego w Polsce z uwagi na ścisłe związki z legislacją
unijną.
Warto zauważyć, że przystosowanie prawa polskiego do unijnego
oznacza „wtórną” recepcję rozwiązań przyjętych w systemach prawa
276 w w w . 1.C;'xi s N ex Ls.| >I
The role of private law as the law o f the society that is relatively
independent o f the state is increasing in importance in the market
economy. Private law primarily protects human freedom and dignity,
ownership and integrity of property, while the autonomy of entities within
the framework of the law means leaving the majority of mechanisms
regulating their mutual relations at their disposal. Because of the freedom
of agreements and autonomous will of business entities, a significant
portion of rules of conduct is established in actual transactions.
The prestige o f procedures (procedural law, the so-called formal
law) as a foundation of the state of the law is clearly growing. In
a pluralistic society and democratic political system, the wording of
solutions within the substantive law will always be a subject of
disputes and discussions.
Legal procedures should guarantee a possibility of conducting it,
ju st as they should support the effective and reliable administration of
justice and alternative forms of efficient consensus or compromise
(e.g. arbitration and mediation). Procedural law also supports the
developm ent o f the substantial law by means o f judicial decisions,
which arise as a result o f legal proceedings.
The simplification o f the contradictory (disputed) procedures and
the growing importance of negotiation, mediation and arbitration
procedures are two sides to the same process, the objective o f which
is to provide the subject o f the law with reliable and effective
procedures for settling disputes.
Profound changes (with respect to content and form) in individual
branches o f the law took place, especially because of the adjustment
lo the Com m unity law. The social and economic prestige o f many
divisions of the law has changed. A number o f areas o f regulations
have regained their importance after 50 years (e.g. com pany law,
banking law, promissory note and cheque law).
T h e accessio n to the EU requires a new c o m p re h e n siv e
organisation o f the legislative mechanisms in Poland because of the
close relationship with EU legislation.
It is worth pointing out that the adjustment o f Polish law lo EU law
m eans the “secon dary ” reception o f solutions accepted in the
277
 " m um m *
!
kontynenlalnego i anglosaskiego w lakim zakresie, w ja kim wywarły
one wpływ na rozwiązania unijne.
W Polsce m uszą być respektowane zasady ogólne UE, nawet jeśli
nie zostały wyrażone bezpośrednio w prawie traktatowym („prawie
pierw otnym” ), lecz wyinterpretowane przez Europejski Trybunat
Sprawiedliwości z treści tychże traktatów. Składają się na nie zasady
podstawowe dem okratycznych państw prawa (np. zasada lex retro non
agit, zasada ochrony praw nabytych) oraz prawa podstawowe prawa
jednostek. Katalog tych praw jest zawarty w Karcie Praw Podstaw o­
wych UE (Nicea 2000).
Nie tylko prawo unijne, ale i klasyczne prawo m iędzynarodowe
wywiera istotny wpływ na kształt porządku prawnego w Polsce. Prze­
miany ustrojowe zniosły ograniczenia w wykonywaniu przez Polskę
suwerennych praw, co w dziedzinie prawa m iędzynarodow ego ozna­
cza w pełni samodzielne decydow anie o wyborze um ów m iędzynaro­
dowych, którymi państwo będzie związane.
wvvvv.! exisNexis.pl
continental and Anglo-Saxon legal systems to such an extent as they
influenced EU solutions.
The general principles of EU law must be respected in Poland even
if they were not directly expressed in the treaty law (“ the primary
law”), but were interpreted by the European Court o f Justice from the
content o f these treaties. They include the basic principles of
democratic states o f law (e.g. Ihe lex retro non agit principle, the
principle o f the protection of acquired rights) and the basic rights of
individuals. The list of these rights is contained in the EU Charter of
Fundamental Rights (Nice 2000).
Not only the EU law, but also the classical international law exerts
a significant influence on the structure o f the legal order in Poland.
Sy stem ic transform ation elim inated the lim itations to Poland
exercising its sovereign rights, which in international law means full
decision-making sovereignty regarding the choice of international
agreements that would be binding on the state.
 Rozdział XVII
PRAWO KONSTYTUCYJNE
1. Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej
Punktem kulminacyjnym stanowienia prawa w Polsce po 1989 roku
było uchwalenie przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997 roku
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Konstytucja jest zbiorem norm-zasad stanowiących fundam ent po­
litycznego, społecznego i gospodarczego ładu w Polsce oraz norm-za-
sad uczestnictwa Polski we współczesnej społeczności m iędzynarodo­
wej. W ślad za Konstytucją parlament uchwalił ustawy konieczne do
jej wykonyw ania i stosowania.
Konstytucja zawiera 243 artykuły, poprzedza je uroczysty wstęp,
tekst zasadniczy został podzielony na 13 rozdziałów.
Normy-zasady wyrażone w Konstytucji mają znaczenie szczegól­
ne. Nie są jedynie zasadami prawa konstytucyjnego ja k o odrębnej
gałęzi prawa, ale zasadami całego prawa w Polsce.
Konstytucja opiera porządek prawny Polski na źródle, ja kim jest
zasad a p oszanow ania i ochrony godności człow ieka. Artykuł 30
stanowi; „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi
źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna,
I jrpivs7.iinownnie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych” .
Godność człowieka jest jego cechą naturalną, podobnie ja k jego w o l­
ność. O bow iązkiem państwa jest jej poszanowanie i ochrona.
Dobrem wspólnym wszystkich obywateli jest Rzeczpospolita Pol­
ska, rozumiana jako wspólnota obywatelska (rzecz wspólna - respublica
- Rzeczpospolita), a nie jako aparat panujący nad obywatelami.
Zasada dobra wspólnego jest urzeczywistniana w formie pluralis­
ty czn eg o system u politycznego, respektującego w olności i pra­
w a człow iek a i obyw atela.
Chapter XVII
CONSTITUTIONAL LAW
1. The Constitution
of the Republic of Poland
The enactment o f the Constitution o f the Republic o f Poland by llie
National Assembly on 2 April 1997 was the culmination o f the
law-making process in Poland after 1989.
The Constitution is a set of norms-principles constituting (lie
foundation o f the political, social and economic order in Poland, as
well as n o rm s-princ ip le s o f P o la n d ’s participation in to d a y ’s
international society. Following the Constitution, parliament passed
the laws necessary for its execution and application.
The Constitution contains 243 articles preceded by a solemn
introduction; the basic text was divided into 13 sections.
Norms-principles expressed in the Constitution are o f particular
importance. They are not only the principles of constitutional law as
a separate branch o f the law, but also the principles o f (he whole of
(he law in Poland.
The Constitution bases Poland’s legal order on the source, which
is the principle of respectin g and p ro tectin g hum an dignity.
Article 30 stipulates, “T he inherent and inalienable dignity of the
person shall constitute a source o f freedoms and rights o f persons and
citizens. It shall be inviolable. T he respect and protection thereof shall
be the obligation o f public authorities.” Human dignity is a natural
feature, such as freedom. The state is obliged lo respect and protect it.
T he com m on g ood o f all citizens is the Republic o f Poland,
understood as a civic com munity (common thing - respublica -
Republic), rather than a mechanism ruling the citizens.
T he principle of the com m on good is fulfilled in form o f the
p luralistic p olitical sy stem re sp e ctin g hum an and civic
freed om s and rights.
28!
 ' w u m iin ii
W ładza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Naro­
du. N aród w Konstytucji rozumiany jest szeroko (wszyscy o byw ate­
le oraz rodacy rozsiani po całym świecie i powiązani „więzami w spól­
noty” z Polską). Naród swoją władzę zwierzchnią realizuje w syste­
mie dem okratycznym, w formach przewidzianych przez prawo.
O chrona n iepodległości i ochrona nienaruszalności te ry to ­
rium państw a zostały w ym ienione na pierw szym m iejscu w śród za­
dań R zeczypospol itej.
2. Demokratyczne państwo prawne
Artykuł 2 Konstytucji stanowi: „Rzeczpospolita Polska jest d e m o ­
kratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady spra­
w iedliwości społecznej” (zasad a d em o k ra ty czn eg o p ań stw a
praw nego). Państwo prawne to takie, w którym ramy działań p od­
miotów określa prawo, a władza publiczna działa na podstawie
i w granicach prawa (zasada legalizm u).
Oznacza to, że organy władzy publicznej mogą czynić tylko to, na
co im prawo zezwala, czyli to, co prawo przewidziało ja k o ich k o m ­
petencje i zadania. To bardzo w ażna zasada dla praktyki gospodarczej
(co nie jest organow i prawnie d ozw olon e, jest zabronione).
Kompetencji organu nie można dom niem yw ać - skoro nie wynika
z wyraźnego przepisu, to ich nie ma w ogóle. O dw rotna zasada doty­
czy obywateli: co nie jest prawnie zabronione - jest dozwolone. N ad­
użycia władzy często wiążą się z łamaniem tych zasad. Trzeba znać te
zasady, aby skutecznie się bronić.
Państw o praw ne realizuje zasady: podziału władzy, zw ierzchnic­
twa Konstytucji, szczególnej roli ustawy w systemie źródeł prawa,
niezawisłości sądów, sądowej kontroli władzy wykonawczej. K atalo­
gi wartości, jakie m a państwo prawne realizować, są wciąż w zb og a­
cane.
Państw o d em ok ratyczn e to takie, które dopuszcza funkcjono­
wanie wszelkich form kontroli nad władzą publiczną, władza jest le­
gitymizowana poprzez różne przejawy demokracji pośredniej i bezpo-
282 w w w J ('x isN e x is.p l
T he superior power in the Republic o f Poland belongs to the
Nation. The N ation in the Constitution has a very broad meaning (all
citizens and nationals scattered throughout the world and united by
“com munity lies” with Poland). The Nation exercises its superior
power in (he democratic system, in forms defined by the law.
T he p rotection of in d ep en d en ce and th e p rotection of
inviolability o f th e territory of th e s ta te were ranked first among
the tasks o f the Republic.
2„ Democratic state of law
Article 2 o f the Constitutions stipulates, “T he Republic o f Poland
shall be a democratic state ruled by law and implementing the
principles o f social justice” (th e principle o f th e d em ocratic sta te
of law). A state o f law is a state in which the fram ew ork of activities
o f entities is defined by the law and public authorities operate the basis
of and within the law (th e principle of legalism ).
This means that public authorities can only undertake aclivities
permissible by the law, namely provided for in the law as their
competencies and tasks. This is a very important principle for business
practice (anything th a t is n o t perm issible for th e authority
under th e law is forbidden).
T he competencies of the authorities cannot be assumed - if they do
not arise from an explicit regulation, they do not exist at all. The
opposite principle applies to citizens: anything that is not prohibited is
permissible. The abuse o f pow er is often related to a breach o f these
principles. These principles must be known in order lo m ake an
effective defence.
The s ta te of law is a state following the principles o f the
separation o f powers, the sovereignty o f the Constitution, the special
role o f the law in the system of sources o f the law, the independence of
courts and court control over the executive authorities. Lists of values
to be pursued by a state o f law are being continuously expanded.
The d em ocratic s ta te is a slate that allows for the functioning of
all forms of control over public authorities; authorities are legitimised
by different expressions of indirect and direct democracy; the law (and
283
średniej, prawo (i praktyka) gwarantuje poszanowanie praw i wolno­
ści człowieka i obywatela, pluralizm polityczny zapewnia możliwość
wyrażania interesów różnych grup społecznych i ich wpływu na w y ­
bór i sprawowanie władzy.
Polska realizuje zasady wyrażone w Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka, M iędzynarodow ym Pakcie Praw Obywatelskich i Poli­
tycznych, M iędzynarodow ym Pakcie Praw Ekonomicznych, Socjal­
nych i Kulturalnych.
D em ok ratyczn e p aństw o praw ne realizujące zasady spra­
w iedliw ości sp ołeczn ej urzeczywistnia także pewne idee państwa
socjalnego.
Funkcje te spełnia, uwzględniając zasady pom ocn iczości i sp o ­
łecznej gospodarki rynkowej, a więc nie powinny one mieć takie­
go zasięgu, aby zwalniać obywatela z obowiązku własnych starań
o realizację założonych celów.
Ponieważ zasada dem okratycznego państwa prawnego została
w prow adzona do polskiej Konstytucji ju ż w 1989 roku, Trybunał
Konstytucyjny w swoim orzecznictwie wywnioskował z niej wiele r e­
guł bardziej szczegółowych. Orzecznictwo to zachowało aktualność
po wejściu w życie Konstytucji z 1997 r.
Do reguł składających się na standard dem okratycznego państw a
prawnego m ożna więc zaliczyć wiele zasad.
Z asada zaufania ob yw atela do państw a związana je st z zasa­
dą b ezp ieczeń stw a i pew ności prawa. Zasadę tę należy odnosić do
stanowienia, stosowania i egzekw ow ania prawa. Nakazuje ona, aby
ustawodawca, wprowadzając zmiany do prawa, czynił to w laki spo­
sób, aby nie zaskakiwać zainteresowanych i nie prowadzić do podw a­
żania zaufania obywateli do państwa, ponieważ zaufanie jest funda­
mentem państwa prawa.
Prawo nie może stawać się „swoistą pułapką” dla obywatela. P o ­
winno być tak stanowione i stosowane, aby mógł on układać swoje
sprawy w zaufaniu, iż nie naraża się na prawne skutki, których nie
mógł przewidzieć w momencie podejm owania decyzji i działań. Do-
284 w w w J .e x is N e x is .p l
the practice) guarantees the respect of human and civic rights and
freedoms; political pluralism ensures the ability lo manifesl (he
interests o f various social groups and their influence on the selection
and exercising o f power.
Poland follow s the principles e xpressed in the Universal
Declaration o f Human Rights, International Covenant on Civil and
Political Rights and the International Covenant on Economic, Social
and Cultural Rights.
T he dem ocratic s ta te of law following th e principles o f social
justice is a state that additionally implements some concepts o f the
social state.
These functions are fulfilled with consideration given lo the
support and th e social m arket eco n o m y principles, and hence
their range should not exem pt a citizen from the duty lo make his own
efforts to achieve the assumed objectives.
B ecause the principle o f the dem o cratic stale o f law was
introduced lo the Polish Constitution as early as in 1989, the
Constitutional Tribunal deducted many more detailed rules from it in
its judicial decisions. These judicial decisions have remained valid
after the Constitution o f 1997 cam e into force.
Several principles can therefore be classified as rules that comprise
the standard o f the democratic state o f law.
The principle o f civic tru st in th e s ta te is related lo the
principle o f security and certainty o f th e law. T hese principles
should be referred to the establishment, application and enforcement
o f the law. It requires the legislator to introduce changes to the law in
such a way as to ensure no surprises for the interested parties and not
to undermine civic trust in the state, because the trust is the foundation
o f the state o f law.
The law cannot become a “kind o f the d a p ” for citizens. It should
be established and applied in such a way that citizens can plan their
matters with the confidence that they will not be exposed to legal
consequences that could not be predicted at the m oment o f decision-
 ■m m
chow yw anie tej zasady ma fundamentalne znaczenie dla aktywności
gospodarczej.
Bezpieczeństwo prawne obywateli, ich zaufanie do państwa, zale­
ży od dochow yw ania zasady ochrony praw nabytych. Zasada ta
dotyczy wszelkich praw, zarówno publicznych, jak i prywatnych, na­
bytych z mocy prawa i na podstawie konkretnych decyzji stosowania
prawa.
Obywateli nie m ożna pozbawiać raz nabytych praw podm ioto­
wych, chyba że były to prawa nabyte niesłusznie i w now ym układzie
stosunków społecznych są wyraźnie niesprawiedliwe. Ochrona praw
nabytych ma swoje źródło w zasadzie pacia sunt servanda (umów na­
leży dotrzymywać).
Z asada p rop orcjonalności nakazuje, aby środki zastosow ane
przez praw odaw cę w określonym celu były do lego celu pro porcjo­
nalne, tj. nie przekraczały ram niezbędnej interwencji w praw a j e d ­
nostki. Ta zasada ma także podstaw o w e znaczenie dla gospodarki
rynkowej.
Do innych reguł, jakie Trybunał Konstytucyjny wywiódł z zasady
dem okratycznego państwa prawnego, zalicza się m.in. zasady: prawa
do sądu, podziału władzy, zakaz działania prawa wstecz, nakaz publi­
kacji prawa. Są to obecnie normy konstytucyjne.
3. Podział i równowaga władzy
Konstytucyjna zasada podziału i równowagi władzy dotyczy w ła ­
dzy ustaw odaw czej, w ykonaw czej i sądow niczej. Podział i rów ­
nowaga władzy oznacza, że:
Po pierwsze, żaden z organów władzy państwowej należących do
jednego z trzech pionów nie jest organem zwierzchnim wobec pozo­
stałych.
Po drugie, każdy z tych organów ma własny, przewidziany w K on­
stytucji zakres kompetencji i zadań; tego zakresu nie m oże przekra­
czać, a zwłaszcza nie może działać na obszarach należących do in­
nych organów.
286 w w w . 1_ex is N ex i s ,f >I
-making and action. Fulfilling this principle is o f fundamental
importance to business activities.
Legal security of citizens and their trust in the state depend on
adhering to the principle of th e p rotection of acquired rights.
This principle applies to all rights, including public as well as private
rights, acquired by the virtue of the law and based on specific
decisions on the application of the law.
Citizens cannot be deprived o f acquired rights that they are carriers
of, unless these rights were acquired unjustly and are clearly unfair in
the new system of social relations. The protection of acquired rights
results from the pacta sunt servanda principle (agreements must be
performed).
The proportionality principle requires the means applied by the
legislator to achieve a specific objective to be proportional to this
objective, i.e. they should not exceed the extent o f necessary
intervention in an individual’s rights. This principle is also of
fundamental importance to the market economy.
Other principles deduced by the Constitutional Tribunal from the
principle o f the democratic state of law include the right to a public
hearing o f the case before a court, the separation of powers, the
prohibition on the retroactive application o f the law and the order to
publish the law. These are currently constitutional norms.
3. Separation and balance of powers
T he constitutional principle of separation and balance o f powers
refers to legislative, ex ecu tiv e and judicial pow ers. T he separation
and balance of powers means that:
Firstly, none of public authorities belonging to one o f three
branches is superior to the others.
Secondly, each o f these authorities has its own area o f competence
and tasks, which are identified in the Constitution; they cannot exceed
this area and, in particular, they cannot operate within areas vested
with other authorities.
287
 Po trzecie, kompetencje organów władzy ustawodawczej, w yk o­
nawczej i sądowniczej są tak zakreślone, że organy te w zajem nie się
w pewnym stopniu kontrolują, ograniczając tym samym niebezpie­
czeństwo przekraczania granic przyznanych im zadań i kompetencji.
Konstytucja w taki sposób ukształtowała relacje: władza ustawo­
dawcza - władza wykonawcza, że system ten jest najbliższy parla­
mentarnemu systemow i rządów z elementami systemu prezydenckie­
go. Rząd ponosi polityczną odpowiedzialność przed parlamentem,
prezydent nie m a kompetencji d o kierowania bieżącymi pracami rzą­
du - to cechy systemu parlamentarnego. Element systemu prezydenc­
kiego wiąże się ze sposobem wyboru prezydenta - nie wybiera g o par­
lament, ale naród w głosowaniu powszechnym.
Sądy i trybunały są niezależne od pozostałych władz.
inne zasady w yrażone w Konstytucji to: zasada dialogu społeczne­
go, zasada wolności, zasada równości („wobec praw a” i „w praw ie”),
zasada społecznej gospodarki rynkowej, zasada pluralizmu politycz­
nego, zasada decentralizacji władzy publicznej.
Thirdly, the competencies of legislative, executive and judicial
powers are defined in such a way as to ensure some degree of mutual
control, which similarly reduces the risk o f exceeding their assigned
tasks and competencies.
The Constitution forms the relationship between the legislative
powers and executive powers in such a way that this system is closest
to the parliamentary system of governments with elements o f the
presidential system. T he government is politically responsible to the
parliament, the president does not have the competence to manage the
o n going activities o f the go ve rn m e n t - these are features o f
a parliamentary system. The elem ent of the presidential system refers
to the method o f selecting the president - he is not elected by
parliament, but by the nation in a general election.
Courts and tribunals are independent of other authorities.
O ther principles expressed in the Constitution include the principle
of the social dialogue, the principle of freedom, the principle of
equality (“before the law” and “ in the law” ), the principle of the social
market economy, the principle o f political pluralism and the principle
o f decentralisation o f public authorities.
 Rozdział XVIII
PRAWO KARNE
1. Przedmiot prawa karnego
Prawo karne w szerokim znaczeniu składa się z: materialnego prawa
kaniego, prawa karnego procesowego, prawa karnego wykonawczego.
M aterialne praw o karne normuje czyny będące p rze stęp stw a ­
mi, kary grożące za popełnienie przestępstw, środki karne i środki za­
bezpieczające stosowane w związku z naruszeniem praw a karnego
oraz zasady odpowiedzialności karnej.
Prawo karne p rocesow e określa reguły postępowania organów
państw a w procesie karnym oraz uprawnienia i obowiązki osób w nim
uczestniczących.
Prawo karne w yk on aw cze reguluje tryb w ykonyw ania kar o rze­
czonych za przestępstwa oraz uprawnienia osób skazanych. Częścią
prawa karnego w ykonawczego jest praw o penitencjarne, które re­
guluje tryb w ykonyw ania kary pozbawienia wolności.
O prócz powszechnego praw a karnego istnieją też szczególne dzie­
dziny tego prawa: praw o karne skarbow e (materialne i procesowe)
uregulowane w Kodeksie z 1999 roku i dotyczące spraw związanych
z naruszeniem interesów finansowych Skarbu Państwa i organów sa­
morządu terytorialnego; prawo karne w ojskowe i praw o dotyczące
odpowiedzialności karnej nieletnich, tj. osób poniżej 17 lat.
Ponadto za czyny zwane w ykroczeniam i (o mniejszej społecznej
szkodliwości) odpow iada się przed sądami na podstawie Kodeksu w y­
kroczeń z 1971 roku i Kodeksu postępowania w sprawach o w ykro­
czenia z 2001 roku.
Prawo karne w Polsce po 1989 roku uległo zasadniczej przebudo­
wie. 6 czerwca 1997 roku Sejm uchwalił trzy nowe Kodeksy: karny,
postępowania karnego i karny wykonawczy.
290 w w w . I ,ex i s N e x is .p !
Chapter XVIII
CRIMINAL LAW
1. The subject of the criminal law
In its general sense, the criminal law includes substantive criminal
law, the criminal procedures law and the executive criminal law.
Substantive criminal law standardises acts that are offences,
penalties for committing offences, means o f punishment and security
measures applied in connection with the breach o f criminal law, as
well as the principles o f criminal liability.
Criminal p rocedu res law defines the rules o f proceedings by
state authorities in criminal procedures, as well as rights and duties of
the people participating in them.
E xecutive criminal law governs the procedure of performing the
penalties adjudicated for offences and the rights of the convicted
parties. A part of executive criminal law is p enitentiary law, which
regulates the procedures o f the penalty o f imprisonment.
In addition to com m on criminal law, there are also special areas of
this law: criminal fiscal law (substantive law and procedural law)
which has been regulated in the code of 1999 and which covers cases
related to the violation o f financial interests of the State Treasury and
local governments; military criminal law and the law regulating the
criminal liability o f juveniles, i.e. persons under the age o f 17.
Furthermore, acts referred to as p etty offen ces (with limited
social harm) are brought to trial before courts under the C ode of Petty
Offences o f 19 7 1 and the Code on Procedures in Petty Offences of
2 0 0 1.
C rim inal law in Poland has been sub ject to fundam ental
reconstruction since 1989. On 6 June 1997, the Sejm passed three new
codes: the Penal Code, the Code o f Criminal Procedure and the
Executive Penal Code.
291
 K odeks karny z 1997 roku przewiduje ochronę ko nstytucyjne­
go ustroju państwa, a nie systemu politycznego określonego typu,
w yraża zasadę subsydiarności prawa karnego w stosunku do innych
regulacji życia społecznego, usuw a nadm ierną punityw ność prawa
karnego, znosi karę śmierci, ogranicza rolę kary pozbaw ienia w o l­
ności.
Zakres kryminalizacji Kodeksu karnego pokrywa się z zakresem
przyjętym w państwach Unii Europejskiej; Kodeks uwzględnia też in­
ternacjonalizację przestępczości. Pozostaje w zgodzie z tendencjami
rozwoju prawa karnego w Europie.
Za jeg o wadę doktryna uznaje nadmierną kazuistykę. D yskutuje
się też, czy Kodeks nie jest zbyt liberalny - przygotow ywane są wciąż
projekty zmian, w szczególności przewidujące zaostrzenie niektórych
kar (część przepisów już zmieniono).
Zasadą konstytucyjną polskiego prawa karnego jest reguła: N ullum
crimen, nulla p o en a sine lege („N ie m a czynu karnego ani sankcji
b ez obow iązującej u staw y” ). Artykuł 42 ust. I Konstytucji stano­
wi: „Odpowiedzialności karnej podlega ten, kto dopuścił się czynu za­
bronionego pod groźbą kary przez ustawę obow iązującą w czasie j e ­
go popełnienia” .
Zgodnie z tą zasadą:
1) czyn zagrożony karą oraz sama kara muszą być określone bezpo­
średnio w ustawie; nie jest dopuszczalne, aby ustawa przekazywała te
kwestie do unormowania w drodze aktów wykonawczych;
2) typy czynów karalnych, przesłanki zastosowania sankcji przy­
musowych, przesłanki odpowiedzialności, rodzaje i granice sankcji
muszą być precyzyjnie określone w ustawie;
3) pociągnięcie do odpowiedzialności karnej jest możliwe, jeżeli
ustawa obow iązywała w m om encie popełnienia czynu.
Wyjątek od powyższych reguł tworzy zasada represji w sze ch ­
św iatow ej. Jest ona wyrazem międzynarodowej solidarności w ściga­
niu przestępstw objętych odpowiednimi konwencjami. Zasada ta nie
stoi na przeszkodzie ukarania za czyn, który w czasie jego popełnie­
nia stanowił przestępstw o w myśl prawa międzynarodowego.
292 w w w J e x is N e x is .p i
T he Penal C ode of 1997 provides for the protection of the
constitutional system o f the stale, rather than the specific type of the
political system; it expresses the principle of subordination of criminal
law to o ther regulations o f social life, e lim inates ex cessiv e
punitiveness o f criminal law, abolishes the death penalty and limits the
role of the penalty of imprisonment.
T he scope o f criminalisation of Penal Code coincides with the
scope accepted in the European Union m em ber slates; the Code also
lakes account o f the internationalisation o f crime. It is consistent with
development trends o f criminal law in Europe.
T he doctrine considers excessive casuistry to be its flaw. The Code
is also discussed as being excessively liberal - draft am endm ents are
continuously prepared, in particular providing for the toughening of
some penalties (some provisions have already been amended).
T he constitutional principle of the Polish criminal law is the principle
of nullum crimen, nulla poena sine lege (“T h ere is no crim e or
sanction of a penalty w ith o u t an applicable la w ”). Article 42,
paragraph 1 of the Constitution stipulates that “Only a person who has
committed an act prohibited by a statute in force at the moment of
commission thereof, and which is subject to a penally, shall be held
criminally responsible.”
In accordance with this principle:
1) the act that is subject to a penalty and the penalty itself need to
be defined directly in the law; it is not acceptable that the law transfers
these matters for regulation by executive instruments;
2) types o f acts subject lo a penally, prerequisites for the
application o f compulsory sanctions, prerequisites for liability, as well
as types and limits o f sanctions need to be precisely defined in the law;
3) bringing to criminal justice is possibly if the law was in force at
the time o f com mitting the act.
The exception lo the above rules is the principle of universal
repression. It is a manifestation o f international solidarity in
prosecuting crim es subject to the respective conventions. This
principle does not prohibit punishment for the act that was a crime at
the time it was committed in accordance with international law.
 .. ......
2. Przestępstwo
P rzestęp stw em w świetle polskiego prawa jest czyn człowieka,
zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę jak o zbrodnia
lub występek, o znamionach ustawowych, zawiniony, społecznie
szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
Konieczną przesłanką odpowiedzialności karnej jest czyn w rozu­
mieniu prawa karnego. Czyn jest faktem prawnym zależnym od woli
człowieka. M oże polegać na działaniu (uzewnętrznionym) lub zanie­
chaniu. Poglądy, myśli, zamiary nie stanowią czynu.
Przykładow o art. 228 § I k.k. przewiduje zakaz działania: „Kto,
w zw iązku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjm uje korzyść m a ­
jątkową lub osobistą albo jej obietnicę, podlega karze pozbaw ienia
wolności od 6 m iesięcy do 8 lat” , a art. 162 § 1 k.k. zakaz z a niecha­
nia: „Kto c złow iekow i znajdującem u się w położeniu grożącym b e z ­
p o śre d n im n i e b e z p ie c z e ń s tw e m utraty ży cia albo c ię ż k ie g o
uszczerbku na zdrow iu nie udziela pomocy, m ogąc jej udzielić bez
narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństw o utraty życia
albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbaw ienia
wolności do lat 3 ” .
P odm iotem p rzestęp stw a może być tylko człowiek (osoba fi­
zyczna), który ukończył w chwili czynu lat 17, a w pewnych określo­
nych wypadkach 15 lat, oraz który nie jest niepoczytalny.
Czyn musi być zabroniony przez obowiązującą ustawę pod groźbą
kary. Ustawa musi obow iązywać w czasie popełnienia czynu.
Przestępstwa dzieli się na zbrodnie i występki. Z brodnią jest czyn
zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata al­
bo karą surowszą. Natomiast w ystępk iem jest czyn zagrożony
grzyw ną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności
lub karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.
O tym, czy czyn karalny jest zbrodnią, czy występkiem, decyduje
wyłącznie dolne ustaw ow e zagrożenie karą, a nie wysokość kary fak­
tycznie wymierzonej. Zbrodnię m ożna popełnić tylko umyślnie, nato­
miast występek także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.
294 w w w . i ,ex i ,sN ex i s.f >i
2. Offence
According to Polish law, an offence is an act comm itted by a man,
which is prohibited under the threat of penalty by the applicable law
as a crime or misdemeanour, with distinguishing statutory features,
culpable, with a level o f social harm greater than negligible.
The act, in the sense o f criminal law, is a necessary prerequisite for
criminal liability. T he act is a legal fact depending on human will. It
can involve an action (manifested) or an omission. Opinions, thoughts
and intentions do not constitute an act.
For instance, Article 228, § I of the Penal Code provides for the
prohibition on action: “Whoever, in connection with the performance
o f a public function accepts a material or personal benefit or a promise
thereof, shall be subject to the penalty of im prisonment for a term of
between 6 months and 8 years”, while Article 162, § 1 o f the Penal
Code prohibits omissions: “W hoever does not provide assistance to a
person who is in a situation of the immediate danger of a loss of life,
serious bodily injury, or a serious impairment thereof, should he so do
without exposing himself or another person to the danger of loss of
life or a serious detriment to health shall be subject to the penalty of
imprisonment for up lo 3 years” .
Only a sane person (natural person) over the age o f 17 at the time
the act is committed and, in some instances, over the age o f 15, can be
a perpetrator.
The act must be prohibited by the applicable law under threat of
penalty. The law must be in force at the time the act is committed.
Offences are divided into crimes and misdemeanours. A-©^«r-„|i.is
an act that is punishable by imprisonment for a period o f no less than
3 years or a more severe penalty. However, a m isd em eanou r is an
act that is punishable by a fine o f more than 30 daily rates, restriction
of liberty or imprisonment for a period over one month.
W hether the punishable act is a crime or a misdem eanour depends
only on the lower threshold of the statutory threat o f punishment, and
not the penalty actually imposed. A crime can only be committed
deliberately, w hile a m isd e m e a n o u r can also be com m itted
unintentionally, if this is stipulated by the law.
295
 „Ustawowe znam iona przestępstwa” to cechy zdarzenia, które m u ­
szą być stwierdzone w postępowaniu karnym, aby można było po w ie­
dzieć, że dana osoba dopuściła się przestępstwa. Wszystkie znamiona
muszą wystąpić łącznie.
U staw o w e z n a m io n a p rzestępstw a tw orzą typ prz e stę p stw a
(np. zabójstwo, kradzież). Jeśli ustawa wyróżnia kilka wariantów za­
chowania przestępczego - wyróżnia się typ p odstaw ow y i typy
kwalifikowane lub uprzyw ilejow ane (te są zagrożone sankcją s u ­
rowszą bądź łagodniejszą).
Na przykład art. 148 § I k.k. określa zabójstwo typu podstaw o w e­
go: „Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na
czas nie krótszy niż 8 łat, karze 25 lat pozbawienia wolności albo ka­
rze dożywotniego pozbawienia w olności” .
Artykuł 148 § 2 - 4 k.k. przewiduje kwalifikowane typy zabójstwa:
ze szczególnym okrucieństwem, w związku z w zięciem zakładnika,
zgwałceniem lub rozbojem, w wyniku motywacji zasługującej na
szczególne potępienie, z użyciem broni palnej lub materiałów w yb u­
chowych, zabicie więcej niż jednej osoby, zabójstwo po uprzednim
praw om ocnym skazaniu za zabójstwo (za nie przewidziane są najsu­
rowsze kary w całym prawie karnym) oraz uprzywilejowane typy za­
bójstw (w afekcie, dzieciobójstwo, zabójstwo eutanatyczne, dop row a­
dzenie do samobójstwa, nieumyślne spow odow anie śmierci - tu kary
są łagodniejsze).
Jeżeli stop ień sp ołeczn ej szkodliw ości czynu jest znikom y, to
czyn nie jest przestępstwem, a wobec sprawcy nie m ożna orzec kary.
3. Wina
Polskie praw o karne oparte jest na zasadzie nulltim crim en sine
culpa („N ie m a p rzestęp stw a b ez w in y”). Zgodnie z art. 1 § 3 k.k.:
„Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie
m ożna mu przypisać winy w czasie czynu” .
W Konstytucji odpow iednikiem procesow ym tej zasady jest zasa­
da dom niem ania niew inności. Każdego uważa się za niewinnego,
dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona praw om ocnym w yrokiem
sądu.
296 w w w .I c'xisNexis.pl
“Statutory distinguishing features o f an offence” are features of the
event that must be identified in criminal proceedings in order to
conclude that the particular person com m itted an offence. All
distinguishing features must lake place jointly.
The statutory distinguishing features of the offence determine the
type o f the offence (e.g. homicide or theft). If the law distinguishes
a num ber of variants o f criminal conduct - basic and qualified or
privileged typ es are distinguished (the latter are subject lo more
severe or more lenient sanctions).
For instance, Article 148, § I of the Penal Code specifics the basic
type o f homicide: “W hoever kills a human being shall be subject to the
penalty o f imprisonment for a minimum term o f 8 years, the penalty of
imprisonment for 25 years or the penalty of life imprisonment” .
Article 148, § 2 - 4 of the Penal C ode defines qualified types of
homicide: with particular cruelty, related lo taking a hostage, a rape or
a robbery, for motives deserving particular reprobation, with the use
of firearms or explosives, killing more than one person in one act,
killing by after being previously validly and finally convicted of
homicide (the most severe penalties in the whole of the criminal law
are stipulated for these crimes) and privileged types o f homicides
(under emotional strain, infanticide, mercy killing, persuading or
rendering assistance inducing a suicide, involuntary manslaughter - in
these cases, penalties are more lenient).
If the level of social harm of th e a ct is low, the act does not
constitute an offence and no penalty can be imposed on the perpetrator.
3. Guilt
Polish criminal law is based on nullum crim en sine culpa principle
(“T h ere is no crim e w ith o u t guilt”). According lo Article I , § 3 of
the Penal Code: “The perpetrator o f prohibited act does not commit an
offence if no guilt at the moment o f committing thereof can be
assigned to h im ” .
T he trial equivalent o f this principle contained in the Constitution
is the principle of th e presum ption of inn ocence. E veryone shall
be presumed innocent o f a charge until his guilt is proven by a final
judgment o f a court.
297
 Zasada winy oznacza więc, że tylko czyn, który jest zawiniony
(w rozumieniu prawa karnego), może być uznany za przestępstwo
i uzasadniać zastosowanie kary.
Możliwość przypisania człowiekowi winy zależy od wielu w aru n­
ków, tj. od osiągnięcia wieku, odpowiedzialności i należytego stanu
umysłowego, od możliwości rozpoznania bezprawności czynu, ponie­
waż nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego
w usprawiedliwionej nieświadomości jego bezprawności, a także od
wymagalności zachowania zgodnego z prawem, uzależnionej niekie­
dy od sytuacji motywacyjnej sprawy (np. w wypadku stanu wyższej
konieczności nie w ym aga się zachowań zgodnych z prawem).
Wina może mieć charakter umyślny albo nieumyślny. Czyn zabro­
niony popełniony jest um yślnie, jeżeli sprawca miał zamiar je g o po­
pełnienia, to jest chciał go popełnić albo przewidywał możliwość je­
go popełnienia i na to się godził.
W ina um yślna może wystąpić w jednej z dwóch odmian, tj. w za­
miarze bezpośrednim, polegającym na tym, że sprawca chce w yrzą­
dzić drugiemu krzywdę, oraz w zamiarze ewentualnym, polegającym
na tym, że sprawca św iadomie godzi się na powstanie takiego skutku.
Przestępstwem z winy umyślnej w zamiarze bezpośrednim jest
np. kradzież dokonyw ana w celu przywłaszczenia, przestępstwem
z winy umyślnej w zamiarze ewentualnym jest np. podpalenie cudze­
go d o m u ; kiedy to sprawca godzi się jednocześnie z tym, że w płom ie­
niach m ogą zginąć ludzie, którzy się tam znajdują.
W ina nieum yślna występuje wówczas, gdy sprawca, nie mając
zamiaru popełnienia czynu zabronionego, popełnia go jedn ak na sku­
tek niezachowania ostrożności w ymaganej w danych okolicznościach,
mimo że możliwość popełnienia takiego czynu przewidywał albo
mógł przewidzieć.
Wina nieumyślna może wystąpić w jednej z dwóch odmian: jako lek­
komyślność albo jako niedbalstwo. Lekkomyślność nazywana jest nie­
umyślnością świadomą, a niedbalstwo nieumyślnością nieświadomą.
Lekkom yślność polega na tym, że sprawca - podobnie ja k przy
winie umyślnej z zamiarem ewentualnym - przewiduje możliwość po-
298 vvvvw.l e x isN e x is.p i
Therefore, the principle of guilt m eans that only a culpable act (in
the sense o f the crim inal law) can be recognised as an offence and
justifies the im position o f a punishm ent.
The possibility to assign a guilt to a person depends on several
conditions, i.e. achieving the age o f responsibility and the appropriate
intellectual status, the ability to recognise the illegality o f the act,
because the person who com mits a prohibited act with justified
unawareness o f its illegality does not comm it an offence, and also on
demanding conduct that complies with the law, sometimes depending
on the motives o f the case (e.g. the conduct that is consistent with the
law is not required in a state o f necessity).
Guilt can be intentional or unintentional. A prohibited act is
com mitted intentionally if the perpetrator intended to com m it it, i.e.
he wanted to commit it or expected the possibility o f committing it
and accepted such a possibility.
There are two types o f intentional guilt, i.e. direct intention based
on the perpetrator’s intention to harm somebody and potential
intention based on the perpetrator’s conscious consent for such an
effect.
For instance, a theft with the aim o f appropriation is an offence
with intentional guilt and direct intention, while arson of so m eo ne’s
house if the perpetrator accepts that people in that house can be killed
is an offence with intentional guilt and potential intention.
There is unintentional guilt if the perpetrator has no intention to
com m it a prohibited act, but com m its it as a result of the lack of
application of the required caution in certain circumstances, even if
he anticipated or could anticipate the possibility o f com m itting such
an act.
T here are two types o f unintentional guilt: recklessness or
negligence. Recklessness is referred to as conscious inadvertence
while negligence is ignorant inadvertence.
R ecklessness is based on the perpetrator’s anticipation of the
possibility of committing a prohibited act - as in the case o f intentional
299
pełnienia czynu zabronionego, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że go
uniknie. Działający lekkomyślnie nie godzi się na ów skutek (działają­
cy z winy umyślnej - godzi się). Na przykład kierowca jadący z nad­
mierną prędkością zdaje sobie sprawę, że może spowodować wypadek,
ale lekkomyślnie ufa w swoje umiejętności i uważa, że do takiej sytu­
acji nie dojdzie. Tymczasem wpada w poślizg i uderza w drzewo.
N ied b alstw o polega na tym, że sprawca nie przewiduje nastąpie­
nia szkodzącego skutku, choć przy dołożeniu należytej staranności
mógł i powinien go przewidzieć.
Prawo przewiduje pew ne okoliczności, które wyłączają winę. Jeśli
nie ma winy - nie m a przestępstwa. Okolicznościami wyłączającymi
winę jest n iepoczytaln ość i błąd.
Sprawcy niepoczytalnem u, tj. takiemu, który ze względu na swój
stan psychiczny nie rozpoznaje znaczenia podejmowanych przez sie­
bie czynów bądź też nie może kierować swoim postępowaniem, nie
można przypisać winy.
Także błąd w yłącza winę sprawcy. Błąd polega na niezgodności
między rzeczywistym stanem rzeczy a sądem na jeg o temat, jaki ma
sprawca: np. ktoś zabiera z szatni cudzy parasol w przekonaniu, że to
jego rzecz.
Są też inne okoliczności, które wyłączają odpowiedzialność karną,
poza okolicznościami wyłączającymi winę. Do okoliczności wyłącza­
jących bezprawność czynu zalicza się: obronę konieczną, stan w y ż­
szej konieczności, działania w ramach uprawnień i obowiązków, roz­
kaz przełożonego, zgoda pokrzywdzonego, dozwolone ryzyko.
4. Sankcje karne, środki karne,
środki zabezpieczające
Sankcje oraz inne środki karne przewidziane w Kodeksie karnym
stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, a w szczególno­
ści z poszanowaniem godności człowieka.
Szczegółowe zasady dotyczące sądowego wymiaru kary są na­
stępujące:
- zasa d a s w o b o d y sądu w ram ach u staw y (sąd u w z g lę d ­
nia w p ły w k o n k re tn y c h o k o lic z n o ś c i dan ej s p ra w y na
300 w w w .i.c -'x is N e x is .p l
guilt with potential intent, but groundlessly expects that he will avoid
it. A person acting recklessly does not accept the effect (a person acting
with intentional guilt - accepts it). For instance, a person driving al
excessive speed knows that he can cause an accident, but recklessly
trust his skills and believes that such a situation will not take place.
Meanwhile, he goes into a skid and hits a tree.
N egligen ce lakes place when the perpetrator does not anticipate
the adverse effect, although he could and should have anticipated il
with the use o f due care.
The law stipulates specific circumstances that exclude guilt. If
there is no guilt, there was no offence. Circumstances excluding guilt
include insanity and m istake.
An insane perpetrator, i.e. the perpetrator w ho does not understand
the meaning of his acts or cannot control his behaviour because of his
state o f mind, cannot be considered guilty.
A mistake also excludes the perpetrator’s guilt. A mistake is based
on an inconsistency between the actual situation and the perpetrator’s
opinion regarding that status, e.g. a person w ho takes someone else’s
umbrella from the cloakroom believing that it is his.
In addition lo circumstances that exclude guilt, there are other
circumstances that exclude criminal liability. Circumstances that exclude
the illegality of the act include self-defence to the necessary extent,
a state of necessity, acting within the rights and duties, an order from
a supervisor, the consent of the injured party and the permissible risk.
4. Penalties, punitive measures,
security measures
Sanctions and other means o f punishment provided for in the Penal
C ode are applied with the consideration o f the principles of
humanitarianism, and in particular with the respect of human dignity.
The specific principles regarding the court administration of
penalties include:
- the principle of the court’s discretion within the law (the court
takes account o f the impact of specific circumstances o f the
301
 w y m ia r kary, m o ty w y sprawcy, sposób d o k o n a n ia p rz e ­
stępstw a itp.);
- zasada indywidualizacji kary (sąd uw zględnia okoliczności
w pływ ające na w ym iar kary, np. łagodzące, tylko co do osoby,
której dotyczą, a nie na zasadzie analogii do innych s p ra w ­
ców);
- zasada preferencji kar i środków nieizolacyjnych (sąd w pierw ­
szej kolejności powinien rozważyć możliwość wymierzenia
grzywny lub kary ograniczenia wolności, a dopiero gdy uzna, że
to nie wchodzi w grę - kary pozbaw ienia wolności);
- z a sa d a u w z g lę d n ia n ia sto p n ia w iny (sąd, w y m ie rz a ją c
karę, w pierwszej kolejności pow inien uw zględniać stopień
winy, lak aby dolegliw ość kary nie przekraczała stopnia winy);
- zasada u w z g lę d n ia n ia stopnia społecznej szkodliw ości
czynu;
- zasada uwzględniania prewencji ogólnej i indywidualnej (sąd
wymierza karę, biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i w y cho ­
wawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także
potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społe­
czeństwa).
Prawodaw ca odróżnił w Kodeksie kary i środki karne. Kary to:
grzywna, ograniczenie wolności, pozbawienie wolności, 25 lat pozba­
wienia wolności, dożywotnie pozbawienie wolności.
Środki karne m ogą być orzeczone przez sąd dodatkowo, oprócz
kary, a niekiedy zamiast niej. Do środków karnych należą: pozbaw ie­
nie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska,
w ykonyw ania określonego zawodu lub prowadzenia określonej dzia­
łalności gospodarczej, zakaz prow adzenia pojazdów, przepadek
przedmiotów, obow iązek naprawienia szkody, nawiązka, świadczenie
pieniężne, podanie wyroku do publicznej wiadomości.
Ponadto prawo karne przewiduje - oprócz kar i środków karnych -
środki zabezpieczające. Do orzeczenia środka zabezpieczającego nie
jest konieczne ustalenie winy. Przykładowo umieszcza się sprawcę w za­
mkniętym zakładzie psychiatrycznym (popełnienie czynu w stanie nie­
poczytalności) albo w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego
(popełnienie czynu przez alkoholika).
302 w w w . ł. ex i sN ex i s.i ) i
given case on the sentence, the perpetrator’s motives, the method
of committing the offence, etc.);
- the principle of individualisation of the penalty (the court takes
account o f the circumstances that influence the sentence, e.g.
mitigating ones, but only for the person to whom they apply and
not to other perpetrators by analogy);
- the principle of preferences for non-isolation penalties and
means (the court first should consider imposing a fine or
a penalty of a restricted freedom and only if it deems that they
cannot be applied - the penalty of imprisonment);
- the principle of considering the level of guilt (when imposing
a penalty, the court should first take account o f the level o f guilt
in order to ensure that the onerousness o f the penalty does not
exceed the level of guilt);
- the principle o f considering the level o f social harmfulness of the
act; ;
- the principles o f taking account o f general and individual
prevention (the court imposes a penalty while considering the
preventive and educational objectives that are to be achieved
with respect to the convicted person, as well as the need to
develop society’s legal awareness).
T he legislator differentiated punishments and punitive measures
in the Code. Punishm ents include fines, restriction o f liberty,
imprisonment, imprisonment for 25 years and life imprisonment.
Furthermore, punitive m easures can be applied by the court in
addition lo the punishment and sometimes instead o f the punishment.
Means o f punishment include the deprivation o f public rights, the
interdiction to occupy specific posts, to follow a professwfl*- 11‘ >
conduct specified business activities, a ban on driving, the forfeiture
of items, the duty to redress the damage, exemplary damages,
financial reparations and the publication o f the sentence.
C rim inal law defines secu rity m e a su r es in addition to
punishments and means o f punishment. The determination o f guilt is
not necessary to adjudicate a security measure. For instance, the
perpetrator is placed in a closed psychiatric centre (com m itm ent o f an
act in a state o f insanity) or in a closed detoxification centre
(com m itm ent of an act by an alcoholic).
303
 Normy części szczegółowej Kodeksu karnego oraz normy innych
ustaw określają adresatów, okoliczności, zakazane postępow ania
i sankcje - normują więc szczególne typy przestępstw. Podkreślmy
wyraźnie: poza K odeksem karnym (i ratyfiko.wanymi um ow am i m ię­
dzynarodow ym i z tego zakresu) w Polsce obowiązują też ustawy kar­
ne szczególne (np. Kodeks karny skarbowy), a także przepisy karne
umieszczane są w różnych innych ustawach regulujących różnorodne
dziedziny życia społecznego.
5. Proces karny
P roces karny obejm uje zespól prawnie uregulowanych czy nno ­
ści, których celem jest wykrycie przestępstwa i jego sprawcy, osądze­
nie go za to przestępstwo i ewentualne wykonanie kary lub środków
karnych oraz środków zabezpieczających.
Proces karny podzielić można na elapy.
Postępow anie przygotow aw cze polega na zbieraniu i utrwalaniu
dowodów na użytek przyszłej rozprawy, prowadzi się je w najpoważ­
niejszych sprawach w formie śledztwa, w innych w formie dochodze­
nia. W zasadzie.prowadzi je Policja. Postępowanie kończy w niesienie
p rzez prokuratora aktu oskarżenia do sądu pierwszej instancji albo
umorzenie postępowania.
Rozprawa przed sądem pierwszej instancji lo najważniejszy etap
pi łrjd jaw nie i ustnie zapoznaje się ze sprawą. Rozprawa koń­
cz v iv ogło szen iem wyroku.
Strony mogą się od wyroku odwołać. Środkami odwoław czym i są:
apelacja lub zażalenie. Sąd odw oławczy może uchylić albo zmienić
zaskarżone orzeczenie.
Ostatnim etapem je st p ostęp ow an ie w ykonaw cze. O dpowiadać
za nie mogą różne organy, m.in. sąd penitencjarny, dyrektor zakładu
karnego, komornik, urząd skarbowy, kurator.
N adzw yczajnym środkiem zaskarżenia jest kasacja. Rozpatruje ją
Sąd Najwyższy.
304 w w w . 1 ex is N rx i s ,f>l
Norms in the detailed part of the Penal Code and o f other laws
d efin e the addressees, circ um sta n c es , prohib ited c o n d u c t and
sanctions - they therefore standardise specific types o f offences. It
should be clearly highlighted lhat in addition to the Penal Code (and
the respective ratified international agreements) special criminal laws
apply in Poland (e.g. the Tax Penal Code), while criminal law
regulations are also included in various other laws regulating a variety
of aspects o f social life.
5. Penal proceedings
T he penal p ro ceed in g s include a set of legally regulated
activities, the objective o f which is to identify the offence and its
perpetrator, judg e him for the offence and to potentially impose
a punishment or means o f punishment and security measures.
The criminal trial can be divided into two stages.
P reparatory p ro ceed in g s involve gathering and retaining
evidence for the purposes o f the future (rial; in the most serious cases,
preparatory proceedings are conducted in the form of an investigation,
while in others - in form of an inquest. In principle, they are
conducted by the police. The proceedings are finalised by the
p rosecu tor lodging an indictm ent with the court o f Ihe first
instance or by discontinuing the proceedings.
The hearing before the court o f the first instance is the most
important stage of the trial. T he court openly and orally becomes
familiar with the case. The hearing ends with the p ro n ou n cem en t
of th e judgm ent.
Parties can appeal against the judgment. T he means of appeal
include an appeal or com plaint. The court o f appeal can repeal or
change the ju dg m en t against which the appeal is lodged.
T he execu to ry proceed in gs are the final stage. They can be the
responsibility o f various authorities including the penitentiary court,
the prison governor, the bailiff, the tax office or the probation officer.
The cassation is a special type of appeal. It is reviewed by the
Supreme Court.
 ' 'BnnnBpiig:
Rozdział XIX
PRAWO CYWILNE
1. Przedmiot i podmioty
prawa cywilnego
Prawo cywilne można podzielić na prawo materialne i prawo po ­
stępowania. Trzon prawa prywatnego stanowi praw o cyw ilne m a te­
rialne, które normuje społecznie doniosłe stosunki między rów no­
rzędnymi podmiotami prawa. Podmioty prawa pozostają względem
siebie w pozycji autonomicznej, w związku z czym jednej stronie nie
przysługuje kompetencja do władczego kształtowania sytuacji praw ­
nej drugiej strony.
Prawo p ostęp ow an ia cyw ilnego obejmuje zespól prawnie ure­
gulowanych czynności, których celem jest załatwianie spraw cyw il­
nych materialnych, to znaczy rozpoznawanie tych spraw, przym usow e
w ykonyw anie orzeczeń sądowych i innych aktów w tych sprawach.
Prawo postępowania cywilnego należy do prawa publicznego.
Podm iotam i prawa cyw ilnego m aterialnego są osoby fizycz­
ne i osoby prawne. Zatem stosunki cywilnoprawne tworzą relacje:
osoba fizyczna - osoba fizyczna, osoba fizyczna - osoba prawna, oso­
ba prawna - osoba prawna. Wszystkich obowiązują te same zasady
ogólne.
Jeśli jednak osoba fizyczna albo prawna (albo niemająca osob ow o ­
ści prawnej spółka prawa handlowego) jest „p rzedsięb iorcą” , tj. za­
wodowo, we własnym imieniu podejmuje i wykonuje działalność g o­
spodarczą, to w ówczas działa w obrocie cywilnym jak o profesjonali­
sta. W ob rocie profesjonalnym obowiązują w pewnym zakresie
odrębne przepisy.
Drugą specyficzną sferą regulacji jest ob rót konsum encki. D o­
tyczy on stosunku jednostronnie profesjonalnego, po stronie nieprofe­
sjonalnej występuje konsument. Prawo cywilne przewiduje specjalną
ochronę konsumenta, który jest uznawany za stronę słabszą od profe­
sjonalisty we wzajemnych relacjach.
306 w w w .I t'xisN exis.j.)!
Chapter XIX
CIVIL LAW
1. Object and subjects
of the civil law
Civil law can be divided into substantive law and procedural law.
S ub stan tive civil law regulating socially important relations between
equal subjects o f the law constitutes the core o f private law. Subjects
o f the law remain autonomous and therefore, none of the parties has
governing competence for forming the legal situation o f the other
party.
Civil p rocedu res law includes a set o f legally regulated activities,
the objective of which is to resolve substantive civil cases, i.e. the
examination o f these cases, compulsory implementation o f court
rulings and other acts on these cases. The civil procedures law is a part
o f public law.
Subjects of substantive civil law are natural persons and legal
entities. Consequently, civil-law relations establish the relationships
of: natural person - natural person, natural person - legal entity
person, legal entity - legal entity. T he same general principles are
applicable to all.
However, if a natural or legal entity (or a commercial law company
without legal personality) is an “en trep ren eu r” , i.e. professionally
undertakes and conducts business activities on its own behalf; it
operates in civil-law relations as a professional. Separate regulations
apply to professional relations to a certain extent.
C onsum er relations are the second specific area o f regulation.
They apply to relations that are unilaterally professional, while the
unprofessional party is the consumer. Civil Jaw provides for special
protection of the consumer, who is recognised as a party that is weaker
than the professional in mutual relations.
307
 Na prawo cywilne materialne w Polsce składa się Kodeks cywilny
i wiele innych ustaw, w całości albo częściowo zawierających regula­
cje cywilnoprawne.
Kodeks cywilny z 1964 roku okazał się - po usunięciu warstwy
instytucji swoistych dla tzw. realnego socjalizmu, czego dokonano
przede wszystkim w nowelizacji w 1990 roku - w zasadzie skutecz­
nym narzędziem regulacji stosunków cywilnoprawnych rodzącej się
gospodarki rynkowej. Akt ten zawiera bowiem warstwę klasycznych
instytucji prawa cywilnego.
W 1990 roku usunięto z Kodeksu m.in. socjalistyczną typologię
własności, konstrukcję jedności własności państwowej, uprzyw ilejo­
wanie jednostek gospodarki uspołecznionej i szczególne zasady obro­
tu między nimi, przywrócono zasadę swobody um ów i wiele innych
rozwiązań.
N astępnie Kodeks jeszcze wielokrotnie nowelizowano. M im o to
nosi on w sobie pewne ślady założeń z okresu gospodarki planowej
(np. w stopniu szczegółowości rozwiązań, w tematyce objętej regu­
lacją i pominiętej). W latach dziewięćdziesiątych X X wieku trwały
dyskusje nad kluczowym i zagadnieniami pryw atnoprawnymi - pro­
blem sprawiły zwłaszcza stosunki własności.
Od 1996 roku pracuje Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, któ­
rej celem jest przygotowywanie projektów ustaw o podstawowym zna­
czeniu dla systemu prawa cywilnego, rodzinnego, gospodarczego. Ogól­
nie, w odniesieniu do rozwiązań Kodeksu cywilnego, dominuje stanowi­
sko, iż dotychczasowe rozwiązanie kodeksowe, polegające na łącznej
regulacji, obrotu profesjonalnego i nieprofesjonalnego, jest właściwe.
Kodeks cywilny sldada się z czterech ksiąg:
1) księga 1 „Część ogólna” zawiera przepisy wstępne, przepisy
dotyczące podm iotów prawa cywilnego, przepisy dotyczące
mienia, przepisy dotyczące czynności prawnych, dotyczące ter­
minów i przedawnienia;
2) księga II „W łasność i inne prawa rzeczow e” dotyczy własności,
użytkowania wieczystego, praw rzeczowych ograniczonych
i posiadania;
3) księga III „Zobowiązania” normuje ogólne zasady zawierania
umów oraz zawiera przepisy o różnych zobowiązaniach w za­
leżności od źródła ich powstania z um ów nazwanych i czynno-
308 www. SexisNoxis.pl
Civil substantive law in Poland is composed o f the Civil Code and
many other laws that in whole or in a part include civil law
regulations.
The Civil C ode o f 1964 proved to be in principle, an effective tool
regulating civil-law relations in an emerging market economy. It was
only after removing the layer of institutions that are typical for
so-called real socialism, which was conducted mainly by way of an
am endm ent in 1990. This is because this instrument contains a layer
of classical civil law institutions.
In 1990, the socialist typology of ownership, the structure o f the
unity o f state ownership, privileges of the entities of the nationalised
econom y and special principles of transactions between these entities
were removed, inter alia, from the Code, while the principle of
freedom of contracts and many other solutions were restored.
The Code was then amended many limes. Even so, it demonstrates
certain features o f assumptions from the period o f the planned
econom y (e.g. in the level of detail of solutions and subjects covered
by and excluded from the regulations). Key issues used at private law
were discussed in the 1990s - property relations, in particular,
presented a problem.
The Civil Law Codification Com mission has been operating since
1996, its objective being to draft bills o f fundamental importance to
the civil, family and commercial law systems. In general, the opinion
that solutions contained in the Code to dale based on the combined
regulation o f professional and non-professional is appropriate.
The Civil Code consists o f four books:
1) Book I - “General section” contains introductory regulations,
regulations on subjects o f civil law, regulations on properly,
regulations on legal acts, time and statutes of limitations.
2) Book II - “Ownership and other property rights” applies to
ownership, perpetual usufruct, limited proprietary rights and
possession.
3) Book III - “O bligations” regulates the general principles of
concluding agreements and contains regulations on various
obligations by source from nominate contracts and acts o f law,
prohibited acts and other legal events.
309
 ijiiiiiiiisili
,ści prawnych, z czynów niedozwolonych i innych zdarzeń
prawnych;
4) księga IV „Spadki” zawiera zasady dziedziczenia ustawowego
i testamentowego.
Kodeks cywilny ma podstawowe znaczenie dla całego prawa c y ­
wilnego, jego regulacje ogólne odnoszą się także do kwestii uregulo­
wanych w aktach spoza k.c., w tym prawa rodzinnego i opiekuńcze­
go, do prawa spółek handlowych, do prawa pracy, do prawa m orskie­
go, do prawa ochrony środowiska. Stosunków cywilnoprawnych
z elementem obcym dotyczy prawo m iędzynarodow e prywatne.
Za dział prawa cywilnego uw aża się też prawa na dobrach niem a­
terialnych (prawo autorskie i wynalazcze). Dyskusyjna jest pozycja
prawa rodzinnego i opiekuńczego. Niektórzy uznają ten dział za od ­
rębną gałąź prawa, inni za część prawa cywilnego. Prawo handlowe
(prawo spółek handlowych) to, inaczej mówiąc, cywilne prawo go­
spodarcze albo prawo gospodarcze prywatne.
2. Zasada równości
podmiotów
Podstaw ow e zasady, stanowiące fundament prawa cywilnego, m a ­
j ą oparcie w prawie międzynarodowym, prawie unijnym i Konstytucji
oraz zastosowanie w całym obszarze prawa prywatnego (w tym m.in.
w prawie handlowym).
Z asada rów ności, czyli je d nakow eg o traktowania podmiotów
prawa cywilnego, jest fundamentalną zasadą gospodarki rynkowej.
W odniesieniu do obrotu profesjonalnego zasada równości oznacza:
równość w dostępie do rynku, bez dyskryminacji i faworyzowania
określonych przedsiębiorców, równość obciążeń przedsiębiorców po­
legająca na jednakow ych zasadach obliczania i ściągania należności
z określonych tytułów oraz nakładania obowiązków, równość w zakre­
sie zasad odpowiedzialności, równość w zakresie ochrony .sądowej.
Wszelkie odstępstwa od zasady równości w sferze gospodarczej
powinny mieć charakter wyjątkowy i być uregulowane w ustawach.
310 w w w .! exisN(.'xis.|)!
4) Book IV - “ Inheritance” includes the principles regulating
statutory succession and testate succession.
The Civil Code is of a fundamental significance to the whole ol
civil law; its general provisions also apply to issues regulated by laws
that are external to the Civil Code, including family and custodianship
law, com m ercial com pan y law, labour law, m aritim e law and
environmental protection law. International private law applies to
civil-law relations with a foreign component.
The laws on intangibles (the law on copyright and the law on
inventions and industrial designs) are also considered a division ol the
civil law. T he status o f family and custodianship law is' debatable.
Some consider this division to be a separate branch o f the law, while
others, a part o f civil law. Commercial law (commercial com pany law)
is business civil law or private business law.
2. The principle
of equality of subjects
T he fundamental principles constituting a foundation of civil law
are based on international law, Com munity law and the Constitution
and apply in the whole of the area o f private law (including
commercial law).
T he principle of equality,1namely the equal treatment o f subjects
of civil law is a primary principle of the market economy.
The principle of equality, in terms of professional relations i i u i i s
equal access to the market, without discrimination and favouritism of
specific entrepreneurs, equality of responsibilities ol entrepreneurs
involving the same principles oi calculation and collection ol
receivables from specific titles, as well as imposition ol duties, equality
with respect to principles of liability and equality ol court protection.
Any deviations from the principle o f equality in business should be
an exception and need lo be regulated in the laws.
311
 3. Prawa podmiotowe
Praw o p od m iotow e to prawnie chroniona sfera wolności i m oż­
ności postępow ania przyznawana podmiotowi przez prawo, nadająca
się i przeznaczona do zaspokajania jego majątkowych lub niem ajątko­
wych interesów. Prawa podm iotow e powinny być w ykonyw ane
w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie
prawa i zasady współżycia społecznego.
Podmioty nie m og ą w ykorzystyw ać swoich praw w sposób
sprzeczny z ich społeczno-gospodarczym przeznaczeniem (np. w y k o ­
rzystywać ochrony dóbr osobistych do szykanowania, dokuczania,
„niszczenia” się na kliencie, który „ośmielił się” negatywnie ocenić
usługi w ykonyw ane przez przedsiębiorcę i napisać skargę do zarządu)
albo zasadami współżycia społecznego (np. nierzetelny, nieuczciwy,
niesolidny, usługodawca występuje przeciwko klientom o ochronę
dóbr osobistych, ponieważ ci złożyli na niego skargę).
Z prawa podmiotowego mogą wynikać roszczenia, tj. żądania
uprawnionego, aby konkretna osoba zachowała się w określony sposób
(np. oddala dług, przekazała dzieło). Ochrona prawa podmiotowego
wyraża się tym, że w przypadku niespełnienia w sposób dobrowolny
obowiązku przez drugą stronę podmiot może dochodzić roszczenia
przed sądem, a następnie prawo jest egzekwowane (przez komornika).
Dla dochodzenia roszczeń majątkowych prawo przewiduje ściśle
określone term iny przedaw nienia. Po upływie określonego w pra-
w?!i czasu można się uchylić od zaspokojenia roszczenia.
Prawa podmiotowe dzieli się na: prawa b ezw zględ ne, tj. skutecz­
ne wobec wszystkich, prawa w zględ n e, tj. skuteczne wobec określo­
nych osób. Prawa bezwzględne to: własność, ograniczone prawa rze­
czow e i prawa osobiste. Prawa względne to wierzytelności.
4. Dobra wiara
W wielu przepisach prawo cywilne uzależnia skutek prawny od
istnienia po stronie podmiotu prawa „dobrej wiary” (albo „zlej w ia­
ry”). „D obra w iara” polega na tym, że podmiot jest przekonany
o istnieniu prawa lub stosunku prawnego. M oże to być nawet przeko­
nanie błędne, ale w danych okolicznościach usprawiedliwione. Od ist-
312 \vvvw.l.exisN(.‘xis.j)!
3. Subjective rights
A subjective right is a legally protected area o f freedom and
ability to operate awarded to the subject by which the law is suitable
and assigned to satisfy his tangible and intangible interests. Subjective
rights should be exercised within the limits specified by the social and
commercial purpose o f the law and by the principles of social
coexistence.
Subjects cannot use their rights in a manner that is inconsistent with
their social and business purpose (e.g. the right to protect personal
property cannot be used to persecute, torment, “take revenge” on
a customer who “dared” to express a negative opinion on the services
provided by the entrepreneur and to write a complaint to the management)
or principles of social coexistence (e.g. an unreliable, dishonest, negligent
service provider files for the protection of his personal goods against his
customers because they lodged a complaint about him).
Subjective rights can raise claims, i.e. the eligible person’s
demands for specil'ic conduct by the particular person (e.g. repayment
of a debt, provision o f a composition). Subjective rights are protected
in such a way that if the duty is not voluntarily performed by the other
party, the subject can claim his rights in court and then the right is
enforced (by a bailiff).
T he law provides for a precisely defined sta tu te of lim itations
with respect to pursuing properly claims. After the time defined in the
law has elapsed, the claim does not need lo be satisfied.
Subjective rights are divided into ab solu te rights, i.e. rights that
apply to everybody and relative rights, i.e. rights that apply lo
specific persons. Absolute rights include ownership rights, limited
proprietary rights and personal rights. Relative rights are liabilities.
4„ Good faith
In many civil law regulations, the legal effect depends on the
existence o f “good faith” (or “bad faith” ) on the part-of the subject of
the law. “ G ood faith” is based on the subject being convinced of Ihe
existence of the law or legal relation. Such conviction may even be
incorrect, but justified in the circumstances. Acquiring an ownership
313
 ■ Huunm up
nienia dobrej wiary uzależnia się nabycie własności od osoby nie­
uprawnionej, nabycie rzeczy ruchomej w drodze zasiedzenia itd.
Prawo cywilne opiera się też na zasadzie ochrony praw naby­
tych i zasad zie ochrony dóbr osobistych.
Prawo cywilne chroni nie tylko dobra majątkowe, ale i osobiste
(niemajątkowe). D obra o so b iste to wartości związane ściśle z osobą
fizyczną, a także z osobą prawną. Dobra osobiste związane z osobą fi­
zyczną to np.: nazwisko, cześć, wizerunek, tajemnica korespondencji;
twórczość. Dobra osób prawnych to np. nazwa i renoma.
Dobra osobiste są generalnie chronione przez palety człowieka
i przez konstytucję. Ich ochrona ma szczególne uzasadnienie w zasa­
dzie godności człowieka. Podstaw ow ym środkiem ochrony d ób r o so ­
bistych jest droga sądowa.
5, Własność i inne prawa rzeczowe
Prawo w łasności jest jednym z fundamentów, na którym opiera­
ją się instytucje polskiego prawa cywilnego (w tym gospodarczego).
Prawo własności jest najpełniejszym prawem rzeczowym. Według
art. 140 k.c.: „W granicach określonych przez ustawy i zasady w spół­
życia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, ko­
rzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem
swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody
z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą” .
Kodeks cywilny określa podstawowe uprawnienia płynące z pod­
miotowego prawa własności. Są to: uprawnienie do korzystania z rzeczy
oraz uprawnienie do rozporządzania rzeczą. Prawo własności oznacza
też dla wszystkich innych podmiotów zakaz ingerowania w sferę upraw­
nień właściciela, a więc nienaruszania jego prawa własności.
Przez k orzystanie z rzeczy rozumie się: posiadanie rzeczy, uży­
wanie rzeczy i czerpanie z niej pożytków, prawo do przetworzenia
rzeczy, zużycia i zniszczenia. R ozporządzanie rzeczą to upraw nie­
nia do: wyzbycia się własności rzeczy (np. poprzez sprzedaż, zrzecze-
314 w w w .i, exisN (:‘xis..j)i
title from an unauthorised person, acquiring a chattel by acquisitive
prescription, etc. depends on the existence of good faith.
The civil law is also based on the principle of th e p rotection of
acquired rights and th e principle o f th e p rotection of personal
good s and chattels.
Civil law not only protects property, but also personal goods
(intangible rights). Personal good s are values that are strictly related
to a natural, as well as legal entities. Personal goods related to
a natural person are, e.g. his name, dignity, image, confidentiality of
correspondence, work, while the goods of judicial persons include
their name and renown.
Personal goods are generally protected by human covenants and by
the constitution. T heir protection is especially justified by the
principle o f human dignity. Litigation is a key means o f protecting
personal goods.
5. Property and other laws of things
T he property right and other laws of thing are one of the
foundations on which Polish civil law institutions are based (including
commercial law). The ownership right is the most complete law of
things. In accordance with Article 140 of the Civil Code: “The owner
may, within the limits specified by statutory law and the principles of
com m unity life and to the exclusion o f other persons, use a thing in
accordance with the socio-economic purpose of his right, and in
particular may collect the fruits and other incomes from that thing. He
may dispose o f that thing within the same limits” .
T h e Civil Code defines basic entitlements arising from the
subjective ownership right. They include the entitlement to use a thing
and to dispose this thing. For all other entities, the ownership right
also means the prohibition to interfere in the area of the o w n e r’s right,
and hence, the inviolability o f his ownership right.
Using a thing shall be understood as having the thing, using it and
collecting the fruits from that thing, as well as the right to process,
consum e and destroy the thing. Disposing of th e thing means the
entitlement to dispose of the ownership right to this thing (e.g. by sale
315
nie się), obciążenia rzeczy (np. ustanowienie ograniczonego prawa
rzeczowego, oddanie w najem).
Granice w ykonyw ania prawa własności określają: ustawy, zasady
współżycia społecznego, społeczno-gospodarcze przeznaczenie pra­
wa własności.
Ochrona własności wyraża się tym, że w przypadku naruszenia
prawa własności podmiotowi przysługują roszczenia zmierzające do
zaniechania naruszeń prawa i usunięcia ich skutków. Podstaw ow ym
środkiem ochrony jest droga sądowa.
Podstawowe roszczenie to roszczen ie windykacyjne (roszczenie
0 wydanie rzeczy, jeśli ktoś inny, a nie właściciel, włada rzeczą)
1 roszczen ia negatoryjne (roszczenie o zaprzestanie naruszeń w łas­
ności i przywrócenie stanu zgodnego z prawem).
Poza własnością prawo cywilne normuje także inne prawa rzeczo­
we, tj. użytkow anie w ieczy ste i ogran iczon e prawa rz eczo w e,
czyli prawa na rzeczy cudzej. Ograniczone prawa rzeczowe tym
różnią się od prawa własności, że odnoszą się do rzeczy, która jest
własnością innej osoby i dają uprawnionem u tylko pewien ograniczo­
ny zakres uprawnień do tej rzeczy. Ograniczone prawa rzeczowe
uszczuplają więc prawa właściciela.
Prawa na rzeczy cudzej to: użytkowanie, służebność, zastaw, hipo­
teka oraz prawa spółdzielcze (własnościowe spółdzielcze praw o do
lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, pra­
wo do domu mieszkalnego w spółdzielni mieszkaniowej).
Prawo rz ecz o w e normuje prawne formy korzystania z rzeczy.
Kreuje podmiotowe, bezwzględne prawa rzeczowe, 'łych praw nie
można dowolnie tworzyć, np. w drodze umów.
Od własności należy odróżniać posiadanie i dzierżenie. Posiadanie
polega na faktycznym władaniu rzeczą. Posiadać rzecz może właści­
ciel, ale może też posiadać ją osoba pozbawiona tytułu własności.
W tym przypadku dla ochrony praw posiadacza istotne znaczenie ma
dobra lub zla wiara. D zierżen ie polega na faktycznym władaniu rze­
czą za kogoś innego albo dla kogoś innego. Na przykład poczta jest
dzierżycielem przesyłek.
316 w w w .!exi.sNexis.pi
or renouncement) and to encumber the thing (e.g. by establishing
a limited law of thing or renting it).
T he limits of the ability to exercise an ownership right are defined
by the laws, the principles of social coexistence and the socio-
-economic purpose of the ownership right.
T he protection of ownership is expressed by claims aimed at
ceasing violations o f the right and removing their effects due to the
subject in the case o f a violation of the ownership right. Litigation is
a key means of protection.
T he basic claim is the collection claim (the claim for issuing the
thing if someone else, and not the owner, controls the thing) and the
n egative claim (the claim for ceasing the violation o f the ownership
right and restoring the status that is consistent with the law).
In addition to ownership, the ownership law also regulates other
properly rights, i.e. perpetual usufruct and lim ited proprietary
rights, i.e. rights on som eb od y e ls e ’s thing. T he difference
between limited proprietary rights and ownership rights is that these
rights refer to a thing that is someone else’s properly and they give the
eligible person only a limited range of entitlements to this thing.
Consequently, limited proprietary rights reduce the rights o f the owner.
T he rights to someone else’s thing are the right to usage, easement,
pledge, m ortgage and c oop erativ e rights (o w n e rsh ip right to
a cooperative flat, the right to use cooperative commercial premises,
or the right to a house in a housing cooperative society).
Law of things regulates the legal forms of the usage o f a thing.
It creates subjective, absolute proprietary rights. These rights cannot
be freely established, e.g. through agreements.
Possession and holding should be distinguished from ownership.
Possession involves actual control over the thing. A thing can be
possessed by the owner, but also a person without the ownership right,
in this case, good or bad laith is very important for-the protection of
the p ossessor’s rights. H olding involves having actual control over
the thing for or on behalf of someone else. For instance, the post office
is a holder o f consignments.
317
 6. Zasada swobody
umów
Z asada sw ob ody u m ów (autonomii \yoli stron) jest - obok pra­
wa własności - drugim filarem, na którym opierają się instytucje pra­
wa cywilnego i całe prawo prywatne. Najważniejszą regulację tworzy
art. 353' k.c.: „Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek
prawny według swego uznania, byleby jeg o treść lub cel nie sprzeci­
wiały się własności (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom w spółży­
cia społecznego” .
Sw oboda um ów wyraża się więc w: wolności wyboru drugiej stro­
ny umowy, wolności w zakresie uzgodnienia typu i treści um ow y
(w granicach art. 3 5 3 1 k.c.), wolności w zakresie uzgodnienia zmian
treści umowy i jej rozwiązania, wolności w zakresie formy zawarcia
um ow y (z wyjątkami przewidzianymi przez prawo).
Zasada sw obody umów ma też aspekt szerszy: podmiot może
w ogóle nie zawierać umowy, wchodzenie w stosunki pryw atnopraw ­
ne jest dobrowolne, opiera się na wolności i samodzielności decyzji
(inaczej jest w prawie administracyjnym).
Jeśli jed n a k p od m iot zdecyduje się zaw rzeć um ow ę, w ów czas
będzie to um o w a nazw ana albo um ow a nieobjęta katalogiem um ów
nazwanych.
Przez um ow ę nazw aną rozumie się taką konkretną umowę, którą
można przyporządkować jakiem uś typowi uregulowanemu (i nazw a­
nemu) w przepisach prawa cywilnego. Takimi umowami są np. u m o ­
wa zlecenia, kupna-sprzedaży, o dzieło, spedycji.
U m owy nieobjęte katalogiem um ów nazwanych to u m ow y n ie­
n azw an e i um ow y mieszane. U m ow a nienazwana to taka, która jest
w ytw orem autonomii woli stron (co nie jest zakazane, je st do z w o lo ­
ne) i z uwagi na oryginalność rozwiązań przewidzianych w jej treści
nie daje się przyporządkow ać do uregulow anych typów umów.
318 vvww.l.exisNexis.f)!
6. The principle of freedom
of contracts
The principle of freedom of contracts (the autonomy of the will of
the parties) is - aside from the ownership right - the other foundation
for institutions o f the Polish civil law and the whole o f private law.
Article 3 5 3 1 o f the Civil Code is the most important regulation: “The
parties concluding a contract may arrange the legal relationship as
they deem proper on the condition that the contents or the purpose of
that contract are not contrary to the nature o f the relationship, statutory
law and the principles of community life” .
Consequently, freedom o f contracts is expressed as the freedom of
choice of the other party to the contract, the freedom lo define the type
and Ihe wording o f the contract (within the limits o f Article 3 5 3 1 of the
Civil Code), the freedom to introduce am endm ents to the wording of
Ihe contract and its termination and the freedom o f the form of
concluding the contract (with the exceptions stipulated in the law).
The principle of freedom of contracts also has a wider aspect: an entity
does not need to conclude a contract; the establishment of private and
legal relations is voluntary and is based on freedom and independence of
the decision (the case is different under administrative law).
However, if the entity decides to conclude a contract, this would be
a nominate contract or a contract not included in the list o f nominate
contracts.
A n om inate con tract is such a specific contract that can be
classified as a certain type o f contract that is regulated (and named)
in the provisions o f civil law. Such contracts include, for instance,
a personal service contract, purchase/sale agreement, specific task
contract or forwarding contract.
T he agreements not included in the list of nominate aJnffaCtS are
innom inate con tracts and mixed contracts. An innominate contract
is a contract arising from the autonom ous will o f the parties
(everything that is not prohibited is permissible), which, because of
the originality of solutions provided for in its wording, cannot be
assigned to regulated types of contracts.
319
 U m ow a m ieszan a zawiera część istotnych postanowień jakiejś
umowy (lub um ów ) nazwanej i ponadto elementy nowe, oryginalne
(np. jest połączeniem kilku um ów nazwanych).
Sw oboda um ów m a trzy rodzaje ograniczeń: ustawę, właściwość
(naturę) stosunku, zasady współżycia społecznego.
U stawowe ograniczenia stwarzają przepisy iu s c o g e n s i ius se-
m iim p e r a tiv u m . Jest to na przykład nakaz zawarcia um ow y kupna-
-sprzedaży nieruchomości w formie aktu notarialnego pod rygorem
nieważności, zakaz zawierania um ow y z innymi niż w skazane w usta­
wie podmiotami, nakaz zawierania okresowych um ów (np. ubezpie­
czenie OC posiadaczy pojazdów), a także przepisy dotyczące pierw o­
kupu i szczególnego trybu wyłaniania kontrahenta (np. w drodze prze­
targu).
„W łaściw ość” stosunku odnosi się do kwestii respektowania pod­
stawowych elementów um owy tak, aby nie została ona w niedopusz­
czalny sposób zmodyfikowana.
Zasady współżycia społecznego w kontekście um ów dotyczą na­
kazu zachowania zasad etyki i uczciwości w loku zawierania i respek­
towania umów, odnoszą się do uczciwości kupieckiej itp.
W przypadku sporu strony mogą szukać ochrony sądowej, chyba
że z umowy wynika zapis na sąd polubowny, wówczas sprawę roz­
strzyga arbitraż. M ożliw ość takiego zapisu w umowie jest także prze­
jawem swobody umów.
7. Zasada wykonania
zobowiązań
Z asada w ykonania zob ow iązań stanowi konkretyzację zasady
p a c ta su n t s e r v a n d a . Z obowiązanie jest stosunkiem prawnym, w któ­
rym występują dw ie strony: dłużnik i w ierzyciel. Zobow iązanie po­
lega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika w ykonania św iad­
czenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Dłużnik powinien
320 w w w . I.exisNex is.pl
The m ixed co n tract includes a portion o f the material provisions of
some nominate contract (or contracts) and furthermore, new and original
elements (e.g. it is a combination of several nominale contracts).
The freedom o f contracts has three types o f limitations: the law, the
properties (nature) o f the relationship and the principles o f social
coexistence.
Statutory limitations are imposed by the provisions o f iu s c o g e n s
and iu s s e m iim p e r liv u m . For instance, this includes the requirement to
conclude a real property purchase/sale agreem ent in the form of
a notary deed under the sanction o f invalidity, the prohibition to
conclude contracts with entities other than those indicated in the law,
the requirement to conclude periodic contracts (e.g. third parly
liability insurance for vehicle ow ners), as well as regulations
regarding pre-emption and special procedures for selecting a trading
partner (e.g. by a tender).
T he “properties” of the relationship refer to the issue of respecting
the basic com ponents o f the contract, so that it is not modified in an
unacceptable manner.
The principles o f social coexistence in the context of contracts
apply to the requirement to maintain the principles o f ethics and
honesty in the course o f concluding and respecting contracts; they
refer lo honesty in business, etc.
In case of a dispute, the parties may seek court protection, unless
(he contract contains a provision specifying an arbitration court, in
which case, the dispute is settled through arbitration, "flic possibility
to include such a provision in the contract is also a manifestation of
the freedom of contracts.
7. The principle of the performance
of liabilities
T h e principle o f th e p erfo rm a n ce o f liabilities is
a crystallisation o f the principle o f p a c ta su n t s e r v a n d a . A liability
is a legal relationship between two parties: a d eb to r and a creditor.
The liability means that the creditor may demand that the debtor
provides a p e rform ance and the d eb to r should provide this
321
wykonać zobowiązanie zgodnie z jeg o treścią, w miejscu i czasie
określonym w umowie lub ustawie. Jednocześnie wierzyciel powinien
współdziałać przy wykonaniu zobowiązania.
Jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie
wynika z właściwości zobowiązania, św iadczenie pow inno być speł­
nione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Z obow iąza­
nie wygasa w m om encie wykonania. Niekiedy wygasa w przypadku
śmierci dłużnika, m oże wygasnąć w przypadku rozwiązania umowy,
a także w wyjątkowych przypadkach z innych przyczyn.
8. Odszkodowanie
S zkodą jest każdy uszczerbek w dobrach przez prawo chronio­
nych (życie, wolność, cześć, majątek itd.). Szkoda może mieć postać
straty, tj. rzeczywistego uszczuplenia majątku albo utraty korzyści,
którą poszkodowany by otrzymał, gdyby mu szkody nie wyrządzono.
O bowiązek odszkodowania wynika przede wszystkim z powodu
niewykonania lub nienależytego w ykonania zobowiązania (od p ow ie­
dzialność k ontraktow a). Ponadto odpow iada się za szkody w yrzą­
dzone czynami niedozwolonym i (od p ow ied zialność deliktow a)
oraz w wyniku zaciągnięcia zobowiązania, w którym świadczenie po ­
lega właśnie na odszkodowaniu.
9. Spadki
Dziedziczenie testamentowe w yprzedza w polskim prawie dzie­
dziczenie ustawowe. Jeśli nie ma testamentu, spadkobiercy dziedziczą
na zasadach ustawowych. Dziedziczenie na podstawie ustawy w cho­
dzi w rachubę dopiero wtedy, gdy spadkodawca sam nie powołał
(w testamencie) do całości spadku jednego lub kilku spadkobierców.
T estam ent jest jednostronną czynnością prawną, poprzez którą
osoba fizyczna rozporządza swoim majątkiem na w ypadek śmierci.
Testament staje się skuteczny dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy.
Prawo spadkowe określa różne możliwe formy sporządzenia testa­
mentu. Testament, który nie spełnia warunków określonych przez pra­
wo, jest nieważny.
322 w w w , I..ex is N is.p!
performance. The debtor should fulfil the liability in accordance with
its wording, in the place and at the time specified in the contract or law.
Simultaneously, the creditor should cooperate in the performance of
the liability.
If the time of the provision of the performance is not defined and
does not arise from the features o f the liability, the performance should
be provided immediately after the debtor is requested to do so. The
liability expires at the moment o f performance. It sometimes expires in
the event of the deb to r’s death, and may expire as a result of the
termination of a contract and in exceptional instances for other reasons.
8. Compensation
D am age is every injury to goods protected by the law (life,
freedom, honour, property, etc.). D am age can take the form of a loss,
i.e. actual reduction in the property or loss o f benefits that the injured
person would receive if no damage had been inflicted on him.
T he duty o f com pensation results primarily from the non-
-performance or improper performance o f the liability (contractual
liability). Furthermore, damage resulting from unlawful acts are
subject to liability (liability in to rt) and as a result of incurring
a liability in which the performance involves compensation.
9. Inheritance
Testate succession is more important in the Polish law than
statutory succession. If there is no last will, the heirs inherit the estate
in accordance with the statutory principles. Statutory inheritance is
taken into consideration only if the person leaving the estate did not
appoint one or several heirs to the whole of the estate (in the will).
The last will is a unilateral legal act in which a natural person
disposes o f his property in the event of death. The last will becomes
effective only upon the death of the person leaving the estate.
T he law on in heritance defines various po ssible forms of
preparation o f the will. The last will that does not satisfy the
conditions specified by the law is invalid.
323
 10. Proces cywilny
Postępowanie eywilne nie ma charakteru jednolitego. Szczególne
znaczenie ma p roces cywilny przed sądem powszechnym. W szczęcie
procesu następuje przez wytoczenie powództwa. Pismo procesow e
obejmujące swoją treścią pow ództw o nosi nazwę pozw u. W niesiony
do sądu pierwszej instancji pozew zostaje doręczony pozwanemu. Po­
zwany m oże ustosunkować się do powództwa.
Rozprawa, najważniejszy etap postępowania cywilnego, odbywa
się na ja w n y m posiedzeniu sądow ym i polega na ustnym przedstaw ie­
niu sądowi przez strony ich stanowisk co do istoty sprawy. Kolejno
powód i pozw any zabierają glos, zgłaszają żądania i dowody na ich
poparcie. P ostęp ow an ie d o w o d o w e obejmuje dopuszczenie środ­
ków dow odow ych i ich przedstawienie. Sąd ocenia zebrany materiał
dow odow y i wydaje wyrok.
Wyrok to orzeczenie sądu rozstrzygające sprawę co do istoty. W y­
rok uwzględnia pow ództw o albo je oddala.
Wyrok można zaskarżyć w drodze apelacji do sądu drugiej instan­
cji. Sąd ten rozpoznaje sprawę w granicach w niosków apelacji na roz­
prawie i wydaje w yrok uwzględniający albo oddalający apelację.
Środkiem zaskarżenia je st także kasacja. To odwołanie do sądu trze­
ciej instancji, który także rozpoznaje sprawę na rozprawie i wydaje
wyrok.
Szczególne znaczenie ma p ostęp ow an ie egzekucyjne, które słu­
ży przym usow em u wykonywaniu rozstrzygnięć powstałych w postę­
powaniu cyw ilnym (a także karnym i administracyjnym). Postępow a­
nie egzekucyjne to postępowanie wykonawcze.
Postępowanie cywilne obejmuje również postępowanie nieproceso­
we, zabezpieczające, upadłościowe, układowe, przed sądem polubow ­
nym, o uznanie orzeczeń sądów zagranicznych, w razie zaginięcia lub
zniszczenia akt.
Kodeks p ostęp ow an ia cyw ilnego z 1964 roku był wielokrotnie
nowelizowany. To bardzo obszerny akt - składa się z ponad 1200 arty­
kułów. Jest podstawowym źródłem prawa postępowania cywilnego.
324 w wvv.LexisNexis.p
10. Civil proceedings
Civil p rocedu re is not uniform. Civil procedure before a common
court is of special importance. T he proceedings are initiated by filing
a statement o f claim. The statement o f claim that contains a complaint
or claim is referred to as a suit. A suit lodged with the court of the first
instance is delivered to the defendant. The defendant may lake
a position on the suit.
T he hearing, the most important stage of civil proceedings, is held
at an open court session and involves the oral presentation o f the
positions o f the parties on the essence o f the case to the court. The
plaintiff and the defendant speak one after the other, make their
demands and provide the respective evidence. The hearing of
evid en ce includes the admission of evidence and its presentation. The
court evaluates evidence that is collected and passes judgm ent.
The ju dgm en t is the court decision that essentially settles the ease.
T he ju d g m en t accepts or dismisses the statement o f claim.
The ju dg m en t can be challenged by means o f an appeal at Ihe
court of the second instance. This court exam ines the case within the
limits o f the appeal during the hearing and issues a judgment
accepting or dismissing the appeal. C assation is also a means of
appeal. This is an appeal to the court of the third instance that also
examines the case during the hearing and passes judgement.
The ex ecu to ry proceed in gs aimed at the forcible execution of
judgm ents arising from civil proceedings (as well as from criminal
and adm inistrative proceedings) is o f a particular importance.
Enforcement proceedings are executive proceedings.
Civil procedure also includes alternative d is p u te ’ resolution
procedures, proceedings to secure claims, bankruptcy proceedings,
agreem ent proceedings, proceedings regarding the recognition of
decisions of foreign courts and procedure in the event o f a loss or
destruction o f files.
The Civil Procedure C ode o f 1964 has been amended many
limes. This is a very extensive instrument - it contains over 1200
articles. It is a fundamental source o f the civil procedural law.
325
 Rozdział XX
PRAWO ADMINISTRACYJNE
1. Przedmiot prawa
administracyjnego
Prawo administracyjne jest prawem publicznym - jego głównym ce­
lem jest ochrona dobra wspólnego przez regulację organizacji i zacho­
wań organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz,
obowiązków i uprawnień osób fizycznych i prawnych wobec państwa.
Prawo administracyjne można podzielić na: ustrojowe praw o ad­
ministracyjne, materialne prawo administracyjne, prawo postępow a­
li ia ad m i n ist racyj n eg o.
U strojow e praw o adm inistracyjne reguluje organizacje i zasa­
dy działania organów administracji rządowej i samorządowej.
M aterialn e p raw o ad m in istracyjn e n o rm u je o bow iązki
i uprawnienia osób fizycznych i prawnych, niepodporządkowanych
organizacyjnie aparatowi państwa, wobec państwa ja k o dobra wspól­
nego oraz kompetencje organów rządowych i samorządow ych wobec
tych podmiotów, realizowane ze względu na konieczność ochrony in­
teresu (dobra) publicznego.
Prawo p ostęp ow an ia adm inistracyjnego składa się z norm
określających procedury, według których w ykonyw ane są normy pra­
wa ustrojowego i materialnego.
Prawo administracyjne nie ma takiej struktury ja k prawo cywilne
i karne. Oś prawa c ywilnego w Polsce stanowią Kodeks cywilny i K o­
deks postępowania cywilnego; oś prawa karnego - Kodeks karny
i Kodeks postępowania karnego. Praw o ustrojowe i prawo materialne
administracyjne nie jest skodyfikow ane i składa się z dziesiątków ty­
sięcy norm prawnych zawartych w co najmniej kilkuset aktach p ra w o ­
dawczych. Rozległość i złożoność przedmiotu regulacji prawa adm i­
nistracyjnego jest konsekw encją rozległości funkcji władczych w spół­
czesnego państwa.
326 w w w . LexisNexis, pi
Chapter XX
ADMINISTRATIVE LAW
1. Subject
of administrative law
Administrative law is public law - its main purpose is to protect the
common good by regulating the organisation structure and conduct of the
bodies of government administration and local government, as well as
the duties and rights of natural and legal entities with respect to the state.
Administrative law can be divided into political administrative
law, substantive administrative law and the administrative procedure
law.
Political adm inistrative law regulates the organisation structure
and operating principles of governm ent administration and local
government.
S ub stan tive adm inistrative law regulates the duties and rights
o f natural and legal entities not subordinated to the state with respect
to the state as a com m on good and defines the competencies ol
government administration and local government with respect to these
persons, because of the need lo protect the public interest (good).
T he adm inistrative procedu re law consists of rules defining the
procedure for exercising the norms of political and substantive law.
Administrative law does not have the same structure as civil and
criminal law. T he pivot o f civil law in Poland is the Civil Codg and
the Civil Procedure Code; the pivot of criminal law is the Penal Code
and C rim in al P ro c e d u re C ode. T h e political and su bstan tive
adm inistrative law is not codified and consists o f tens o f thousands of
legal norms contained in at least several hundred law-making
instruments. The range and com plexity o f the object of regulation of
administrative law arises from the range o f governing functions of
the modern slate.
327
 2. Postępowanie administracyjne
i sądowoadministracyjne
Jedy nie o g ó ln e p raw o p o stęp o w a n ia ad m in istracyjn ego
w Pol,see zawarte jest w Kodeksie (z 1964 roku, wielokrotnie noweli­
zowany). Prawo to normuje zasady, stadia i tryby, w jakich, przed
organami administracji publicznej, rozstrzyga się sprawy konkretnie-
-indywidualne. W ynikiem stosowania prawa są decyzje administra­
cyjne. Postępowanie to je st dwuinstancyjne.
Ostateczna decyzja administracyjna może zostać zaskarżona do
w ojewódzkiego sądu administracyjnego, a następnie do Naczelnego
S ąd u Ad m i ni s trącyj n ego.
Prawo p ostęp ow an ia sądow oatim inistracyjnego jest uregulo­
wane w odrębnej ustawie (z 2002 roku). W lalach 1980-2004 .sądow­
nictwo administracyjne było jednoinstancyjne. Obecnie działają dwie
instancje. Zasadą jest więc sądowa kontrola decyzji administracyjnej.
Trzeba wyraźnie odróżniać prawo postępowania administracyjne­
go (działające w organach administracji) od prawa postępowania są-
dowoadministracyjnego (działającego w sądach administracyjnych).
Prawo postępowania sądowoadm inistracyjnego to praw o są d o ­
w e, w swojej treści zbliżone do postępowania cywilnego - strony
(skarżący - organ administracji) są względem siebie i wobec sądu
równe. Postępowanie kończy się wydaniem orzeczen ia (wyroku al­
bo postanowienia).
O prócz ogólnego prawa postępowania administracyjnego odrębne
regulacje posiada: p ostęp ow an ie egzekucyjne w administracji,
postępowanie w sprawie skarg i wniosków, postępowanie porządko­
we i dyscyplinarne.
3. Wybrane zagadnienia materialnego
prawa administracyjnego
Materialne prawo administracyjne reguluje między innymi: status
obywatela, status cudzoziem ca w Polsce, status obywatela Unii Euro­
pejskiej w Polsce.
328 w w w .l cx isN c ’xis.pi
2. Administrative and judicial
administrative proceedings
Only the general adm inistrative p rocedu re law in Poland is
contained in a code (amended many times since 1964). This law
regulates principles, stages and procedure for settling specific and
individual cases before public a dm in istration authorities. T he
application o f the law results in administrative decisions. These
proceedings are conducted in two instances.
A final administrative decision can be challenged at the voivodship
administrative court and then at the Supreme Administrative Court.
The judicial adm inistrative p rocedu re law is regulated in
a separate law (of 2002). From 1980 to 2004, administrative courts
involved a single instance. Two instances now operate. Consequently,
the judicial control o f an administrative decision became a principle.
A d m in istra tiv e p rocedures law (operatin g at a d m inistrative
authorities) should be differentiated from the judicial administrative
procedures law (operating at administrative courts).
Judicial administrative procedures law is the law applied in law
courts, with content similar to civil proceedings - the parties
(claimant - administrative authorities) are equal to each other and
before the court. The proceedings end with the passing o f a judicial
d ecision (judgment or decision).
A p a rt from general adm in istrativ e pro ce d u re law, separate
regulations apply to adm inistrative en fo rcem en t proceedings,
proceedings regarding complaints and applications, regulatory and
d isc i plinary proceedi n gs.
3. Selected topics of the substantive
administrative law
Substantive administrative law regulates such matters as the status
o f a citizen, the status o f a foreigner in Poland and the status of
a citizen o f the European Union in Poland.
329
 Administracyjnoprawny status cu d zoziem ca w Polsce regulują
ustawy. W jazd cu dz o z ie m ca na terytorium Polski (spoza Unii
Europejskiej) nie jest w pełni swobodny. Warunkiem legalnego przy­
bycia cudzoziemca jest posiadanie ważnego dokumentu podróży i w i­
zy. Wiza to zezwolenie administracyjne w ydawane przez organ władzy
publicznej. W określonych ustawowo warunkach odm ow a wydania
wizy jest obligatoryjna. Rygorom wizowym nie podlegają cudzoziem ­
cy - obywatele państw, z którymi RP zawarła umowy o zniesieniu obo­
wiązku wizowego.
W formie decyzji administracyjnej możliwa jest o dm ow a wjazdu
na terytorium RP. Cudzoziemcy za zezwoleniem m ogą zamieszkać
w Polsce przez czas oznaczony albo osiedlić się (pobyt stały). C udzo­
ziemiec może być z Polski wydalony, zobowiązany do opuszczenia
RP lub deportowany.
Polska ochrania też cudzoziemców: nadaje status uchodźcy, udzie­
la azylu, zgody na pobyt tolerowany, ochrony czasowej.
Szczególny status w Polsce od 1 maja 2004 roku mają obywatele
Unii Europejskiej. Warunki dotyczące przekraczania granicy i pobytu
mają charakter preferencyjny.
Materialne prawo administracyjne reguluje także zasady zrzesza­
nia się obywateli w partiach politycznych, kościołach i innych związ­
kach wyznaniowych, organizacjach religijnych i stowarzyszeniach.
RP jest p aństw em św ieckim . Konstytucja RP zapewnia każdemu
w oln ość sum ienia i religii. Państwo nie dotuje i nie subwencjonuje
kościołów i innych związków wyznaniowych. Kościoły i inne zw iąz­
ki wyznaniow e korzystają na zasadach równouprawnienia ze sw o bo­
dy pełnienia funkcji religijnych.
Tworzenie kościołów i związków wyznaniow ych odbywa się
w drodze złożenia ministrowi do spraw wyznań deklaracji o utw orze­
niu takiego podmiotu oraz wpisu do odpowiedniego rejestru.
Konstytucja przyznaje każdemu w oln ość organizow ania p oko­
jowych zgrom ad zeń . Organy administracji samorządowej nadzoru­
ją zgromadzenia, przede wszystkim zgromadzenia publiczne.
330 w w w .l.c x is N e x is .p i
T he administrative law status o f a foreigner in Poland is regulated
by the laws. The entry by a foreigner (from outside the European
Union) onto the territory of Poland is not completely free. The
condition for the legal arrival of a foreigner is having a valid travel
document and a visa. The visa is an administrative permit issued by
the public authorities. T he refusal to issue a visa in conditions
specified by the law is obligatory. Foreigners/citizens of states with
which Poland has concluded agreements eliminating the obligatory
visa are not subject to visa regulation.
The refusal o f entry onto the territory of the Republic ol Poland
can take a form o f an administrative decision. Foreigners having
a permit may stay in Poland for a defined period or settle permanently
(permanent residence). A foreigner may be also expelled,.obligated to
leave the Republic o f Poland or deported.
Poland also protects foreigners: awards them the status of a refugee,
grants asylum, permission for tolerated stay and temporary protection.
Citizens of the European Union have enjoyed a special status in
Poland since I May 2004. The conditions for crossing borders and
stay are preferential.
Substantive administrative law also regulates the principles of the
association o f citizens in political parties, churches and other religious
associations, religious organisations and associations.
T he Republic o f Poland is .a secular country. The Constitution of
Poland ensures freed om of con scien ce and creed for everybody.
The state does not subsidise churches and other religious associations.
Churches and other religious associations enjoy freedom o f performing
religious functions in accordance with the principles o f equal rights.
Churches and religious associations are established through the
submission o f a declaration on the establishment of such an entity to the
minister in charge o f religion and the entry into the appropriate register.
T h e C o nstitu tion aw ards e v e ry o n e with the fr eed o m of
organising peaceful gatherings. Local administrative authorities
supervise gatherings, primarily public gatherings.
331
 Z grom adzenia publiczne są organizowane na otwartej przestrzeni
i są dostępne dla nieokreślonych imiennie osób.
A dministracyjne prawo zawiera regulacje b ezp ieczeń stw a w e ­
w n ętrzn eg o państw a. Zapewnienie bezpieczeństw a w ewnętrznego
państw a należy do zadań wielu organów administracji publicznej, rzą­
dowej i samorządowej. Szczególne znaczenie mają: minister właści­
wy do spraw wewnętrznych, Policja, Agencja Bezpieczeństwa W e­
wnętrznego i A gencja Wywiadu.
Konstytucja i stosowne ustawy normują zasady w prow adzania
sta n ó w nadzwyczajnych w państwie: stanu wojennego, stanu w y­
jątkow ego i stanu klęski żywiołowej.
Regulacja b ezp ieczeń stw a ze w n ętrz n e g o państw a to także
obszar regulacji administracyjnej.
Obrona państwa jest realizowana przez Siły Zbrojne i obronę c y ­
wilną. N a Siły Zbrojne składają się: wojska lądowe, wojska lotnicze,
wojska obrony przeciwlotniczej i marynarka wojenna. Polskie Siły
Z b ro jn e d o sto so w u ją się do stand ard ów NATO. N ajw y ż szy m
zwierzchnikiem Sil Zbrojnych jest Prezydent RP.
Obszerny dział stanowi adm inistracyjne prawo gosp od arcze,
niestety, ramy tej pracy nie pozwalają zająć się bliżej nie tylko nim,
ale i pozostałymi działami polskiego prawa. M am y jed n a k nadzieję,
że zasób zdobytego słownictwa pozwoli na dalsze samodzielne studia.
Życzymy powodzenia.
v vw vv .!.o x is N e x is .j)l
Public gatherings are organised in the open and are open to persons
not identified by name.
A dm in istrativ e law contains regulations on intern al s ta te
security. Internal slate security is a task o f many public, central and
local governm ent administration authorities. The police, the Internal
Security Agency and the Foreign Intelligence Agency are o f particular
significance.
T he Constitution and the respective laws regulate the principles
for announcing special situations in th e state: martial law, states
of emergency and natural disasters.
T he regulation on extern al s ta te security is also an area of
administrative regulation.
State defence is fulfilled by the A rm ed Forces and civil defence.
The A rmed Forces include the army, the air force, anti-aircraft defence
and the navy. The Polish Armed Forces are adjusting to NATO
standards. The President of the Republic o f Poland is the head o f the
armed forces.
The com m ercial adm inistrative law is an extensive section, but
the framework of this handbook prevents a closer analysis of this area,
as well as other areas o f Polish law. However, we hope that the range
o f acquired vocabulary supports further independent study.
Good luck!

WYBRANA LITERATURA
SELECTED LITERATURE
Abbot K.R., Business Law, London 1996.
Bar L, (red.), Słownik p ra w n iczy polsko-angielski, Wroclaw 1986.
Bator A., Gromski W., Kaźmierezyk S., Kozak A., Pulka Z., W prowadzenie
do nauk praw niczych. Leksykon tem atyczny, Warszawa 2008.
Barcz P raw o Unii Europejskiej. Zagadnienia system ow e, Warszawa 2007.
Biernat T., W spólnota praw a. O osobliw ościach system u eu ropejskiego, To­
ruń 2002.
Brieger N., Test Your P rofessional English Law, Pearson Education Limited,
2002 .
Choduń A., Słow n ictw o tekstów aktów praw n ych vi> zasobie leksykalnym
w spółczesn ej po lszczyzn y, Szczecin 2007.
Collin P.M., Bartnicki K., Słownik p ra w a , Warszawa 2001.
Cross F.B., LeRoy Miller R., West's L egał Environment o f Business, Cincin­
nati, Ohio, 2003.
Czapliński W., Z arys p ra w a europejskiego, Warszawa 2002.
Dutheil de la Roehere J., W stęp do p ra w a Unii Europejskiej, Warszawa 2004.
Gizberl-Studnieki T., Język p ra w n y z persp ek tyw y so cjolin gw istyczn ej, War­
szawa 1986.
Hart H.L.A., P ojęcie p ra w a , Warszawa 1998.
Ignatowicz J., Stefaniuk K., P raw o rzeczow e, Warszawa 2003.
Jablońska-Bonca J., P o d sta w y p ra w a dla ekonom istów i nie tylko, Warszawa
2007.
Jablońska-Bonca Praw nik a sztuka n egocjacji i retoryki, Warszawa 2002.
Jablońska-Bonca J., P raw o w kręgu m itów , Gdańsk 1995.
Jakubaszek M., Legal English, Warszawa 2003.
Kielar B.Z., A ngielskie ekw iw alen ty polskich term inów praw n o-u strojow ych ,
Warszawa 1973.
Kielar B.Z., L anguage o f the Law in the A spect o f Translation, Warszawa
1977.
334 w w w . i .ex i s N ex is.pl
Klaezyńska K., Klaczyński M., Św iadczenie przez, praw n ików zagranicznych
p o m o cy pra w n ej w Polsce. K om entarz, Warszawa 2004.
Korybski A., Pieniążek A., W stęp do praw ozn aw stw a , Lublin 2007.
Kossakowska-Pisarek S., Niepytalska B., K ey L egal Words, Warszawa
2004.
Leszczyński L., G yoseishido w japoń skiej kulturze praw n ej, Lublin 1996.
Marek A., Waltoś S., P odstaw y praw a i procesu karnego, Warszawa 2007.
Matey-Tyrowiez M. (red.), System praw a RP w p rocesie europeizacji, War­
szawa 2002.
Morawski L., G łów ne problem y w spółczesn ej filozofii praw a. P raw o iv toku
przem ian, Warszawa 2005.
Morawski L., W stęp do praw ozn aw stw a, Toruń 2005.
Neymann M„ Legal B usiness English, Warszawa 2001.
N o w a c k i T o b o r Z., Wstęp do praw o zn aw stw a, Kraków 2007.
Pieńkos Euroleksykon term inologiczny m iędzynarodow ych stosunków g o ­
spodarczych, praw nych i polityczn ych, Poznań 2002.
Pieńkos J., P odstaw y jurysłingw istyki. Język w praw ie. P raw o w języku , War­
szawa 1999.
Pieńkos J., P odstaw y prz.ekładoz.nawstwa. O d teorii cło praktyki, Kraków
2003.
Riley A., English fo r Law, Prentice Hall Europe, 1991.
Rossini Ch., English as a Legal Language, Kluwer Law International, 1998.
Russel F., Locke C., English Law and Language, Pretience Hall Europe, 1992.
Slawecki T., Winczorek P., W stęp do p ra w ozn aw stw a, Warszawa 2003.
Stelmach J. (red.), F ilozofia p ra w a w obec globalizm u, Kraków 2003.
Stelmach J. (red.), Studia z filo zo fii pra w a , t. I i 2, Kraków 2000 i 2003.
Stelmach .!., Brożek B., M etody praw n icze, Kraków 2006.
Tokarczyk R., K om paratystyka praw n icza, Kraków 2002.
Tokarczyk R., P raw o am erykańskie, Kraków 2006.
Wronkowska S., P odstaw ow e pojęcia p ra w a i praw ozn aw stw a , Poznań 2003.
Wronkowska S., Zieliński M., Komentarz, do za sa d techniki praw odaw czej,
Warszawa 2004.
Wróblewski J., Sądow e stosow an ie pra w a , Warszawa 1988.
Zieliński M., Wykładnia praw a. Zasady. Reguły. W skazówki, Warszawa 2008.
Ziembiński J., P roblem y p o d sta w o w e praw ozn aw stw a, Warszawa 1980.
Zirk-Sadowski, M., W prowadzenie do filozofii praw a, Kraków 2000.