Anda di halaman 1dari 41

INTRODUÇÃO À

SINTAXE DO
PERÍODO
SUBORDINADO
LATINO

FALE-UFMG – Segundo semestre de 2016


Prof. Matheus Trevizam

1
Index rerum

Orações subordinadas completivas paratáticas – p. 3

Orações subordinadas completivas introduzidas por ut integrante – p. 4

Orações completivas introduzidas por ne integrante – p. 6

Orações completivas introduzidas por quin e quominus – p. 8

Orações completivas introduzidas por quod – p. 10

Orações completivas interrogativas indiretas – p. 12

Orações completivas infinitivas – p. 14

Consecutio temporum – p. 16

Orações subordinadas adverbiais finais – p. 18

Orações subordinadas adverbiais consecutivas – p. 20

Orações subordinadas adverbiais temporais – p. 22

Orações subordinadas adverbiais condicionais – p. 25

Orações subordinadas adverbiais comparativas – p. 28

Orações subordinadas adverbiais concessivas – p. 30

Orações subordinadas adverbiais causais – p. 32

Orações subordinadas adjetivas – p. 33

Miniantologia – p. 35

Referências sumárias – p. 41

2
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)

1. Orações subordinadas completivas paratáticas (com subjuntivo):


Surgem (a) com certos verbos que denotam ordem, exortação, pedido, proibição e
desejo:
Hortor (exorto) Oro (rogo)
Iubeo (ordeno) Peto (peço)
Malo (prefiro) Postulo (peço)
Moneo (aviso) Quaeso (procuro obter)
Nolo (não quero) Suadeo (aconselho)
Obsecro (imploro)

Eueniant uolo tibi quae optas. - Quero (que) te aconteçam as coisas que desejas.
Adhortor properent. - Exorto a (que) se apressarem.

(b) Surgem também com alguns verbos e expressões impessoais:


Aequom est (é justo) Oportet (é bom, é necessário)
Decet (convém) Opus est (é preciso)
Licet (é lícito) Optumum est (o melhor é)
Melius est (é melhor) Satius est (é preferível)
Necesse est (é preciso)

Licet exeas. - É lícito (que) saias./ Podes sair.


Necesse est copias pares. - É preciso (que) prepares as tropas.

(c) Por fim, com alguns verbos no modo imperativo:


Caueo (acautelo-me, livro-me de) Sino (deixo)
Facio (faço) Video (vejo)

Caue morias! - Acautela-te de morreres!/ Cuidado para não morrer!


Fac id habeas. - Faze por tê-lo.

N.B.: as paratáticas com verbos e expressões impessoais são sujeitos dos mesmos
(não O.D.)!

Exercício:
a. Dux huic imperat audeat. ____________________________________________
b. Sine bene uiuam. __________________________________________________
c. Rogo nos quam primum reuisas. ______________________________________
d. Nolo mentiare. ____________________________________________________
e. Caue, Caesar, credas. _______________________________________________
f. Haec uelim explices et me iuues consilio. _______________________________
g. Fateare necesse est. ________________________________________________
h. Demetri librum, quem ad te misit de concordia, uelim mihi mittas.
________________________________________________________________
i. Quid uis faciam? __________________________________________________
j. Tu ad me scribas uelim quam diligentissime. ____________________________
k. Fortem fac animum habeas in omni re. ________________________________
l. Quid agatis, facite plane sciam. ______________________________________
m. Oramus ignoscatis debita nostra. ______________________________________

3
2. Orações subordinadas completivas introduzidas por ut integrante (com
subjuntivo):
Surgem (a) com certos verbos que denotam volição, desejo, exortação:
Dico (determino) Obsecro (suplico)
Edico (ordeno) Opto (desejo)
Hortor (exorto) Peto (peço)
Impero (mando) Posco (peço)
Iubeo (ordeno) Postulo (peço)
Malo (prefiro) Rogo (rogo)
Nolo (não desejo) Suadeo (aconselho)
Nuto (faço sinal) Quaeso (procuro obter)

Impero uobis ut exeatis. - Ordeno-vos que saiais.


Rogo te, domine, ut ignoscas peccata mea. – Peço-te, meu senhor, que perdoes
minhas faltas.

Vt integrante, neste caso, é negado por ne ou, raramente, ut ne:


Obsecro ne me in leones mittatis. - Suplico que não me mandeis aos leões.
Malo ut me in leones ne mittatis. - Prefiro que não me mandeis aos leões.

(b) Também surgem após alguns verbos e expressões impessoais:


Accedit (acresce) Ius est (é direito)
Accidit (acontece) Iustum est (é justo)
Bonum est (é bom) Mos est (é costume)
Consuetudo est (é costume) Necesse est (é necessário)
Contingit ut (acontece) Placet (apraz)
Conuenit (convém) Opus est (é preciso)

E ainda: Tempus est (é tempo); Vitium est (é defeito); Vsus est (é costume).

Ius est ut traditorem neces. - É direito que executes o traidor.


Mos est ut Virgines Vestales castae maneant. - É costume que as Virgens
Vestais permaneçam castas.

Vt integrante, neste caso, é negado por ut non.

(c) Também surgem após verbos designativos de esforço ou “manifestação de


atividade”:
Assequor (obtenho) Curo (cuido)
Cogo (obrigo) Facio (faço)
Consequor (consigo)

Fac ut bene uiuas. - Faze por viveres bem.


Curo ut filii bonos magistros habeant. - Cuido de que meus filhos tenham bons
mestres.

Vt integrante, neste caso, pode ser negado por ne ou ut ne:


As completivas com ut dos verbos e expressões impessoais são sujeitos dos mesmos (não O.D.)!

4
Consequor ut filii ne confundantur a falsis sociis. - Consigo que meus filhos não
sejam confundidos por companheiros fingidos.

(d) Por fim, surgem com verbos indicativos de resultado ou eventualidade:


Efficitur (conclui-se)
Fit (acontece)
Sequitur (segue-se)

Sequitur ut diuites, post imperium uoluptatis, delicias quoque discant aspernere.


- Dá-se que os ricos, depois do domínio da volúpia, aprendam a rejeitar mesmo os
prazeres.
Potest fieri ut diuites infelicissimi sint. – Pode acontecer que os ricos sejam
miserabilíssimos.

Vt é negado, desta vez, por ut non:


Efficitur ut mali sine uirtute non possint beati fieri. – Conclui-se/ Resulta que os
ruins não possam tornar-se felizes sem terem valor.

Exercício:
a. Phaeton optauit ut in currum patris tolleretur.
________________________________________________________________
b. Orandum est ut sit mens sana in corpore sano. ___________________________
c. Epaminondas perfecit ut auxilio sociorum Lacedaemonii priuarentur.
________________________________________________________________
d. Cura ne in morbum incidas. __________________________________________
e. Cauendum est ne extra modum sumptu et magnificentia prodeas.
________________________________________________________________
f. Postridie placuit ut breuiter sententias diceremus.
________________________________________________________________
g. Themistocles persuasit populo ut classis aedificaretur.
________________________________________________________________
h. Moneo te ut mihi scribas. ___________________________________________
i. Placet ut adulescentes non contemnent consilia Maiorum.
________________________________________________________________
j. Vsus Romanus est ut matres filios uerberent ad eos educandos.
________________________________________________________________

Habent insidias hominis blanditiae mali; ___________________________________


quas ut uitemus, uersus subiecti monent.___________________________________
Canis parturiens cum rogasset alteram, ____________________________________
ut fetum in eius tugurio deponeret, _______________________________________
facile impetrauit. Dein reposcenti locum ___________________________________
preces admouit, tempus exorans breue, ____________________________________
dum firmiores catulos posset ducere. _____________________________________
Hoc quoque consumpto flagitari ualidius __________________________________
cubile coepit. “Si mihi et turbae meae _____________________________________
par” inquit “esse potueris, cedam loco”. __________________________________1

1
PHAEDRVS, Canis parturiens (Fabulae I, XIX).

5
Tópicos de língua latina: sintaxe do período (subordinação)

3. Orações completivas introduzidas por ne integrante:


Surgem (a) com os chamados uerba timendi (“verbos de temor”), ou com expressões de
sentido afim:
Metuo (temo) Metus est (há o medo de que)
Paueo (tenho pavor) Periculum est (há o risco de)
Timeo (temo) Timidus sum (estou temeroso de)
Vereor (receio)

Ne, em tais casos, sempre é traduzido por “que”, sem sentido negativo, portanto:
Timeo ne filius uitam amittat. – Tenho medo de que meu filho perca sua vida.
Periculum est ne copiae sociorum intercipiantur ab hostibus media in silua. –
Há risco de que as tropas aliadas sejam surpreendidas pelos inimigos no meio da
floresta.
Paueo ne pater uera de me accipiat. – Tenho pavor de que meu pai ouça a
verdade a meu respeito.

Para dizer “que não” com esses verbos e expressões, “invertemos” e empregamos ut
(raro ne non):
Timeo ut Petrus ueniat. – Temo que Pedro não venha.
Metus est inter inimicos ut Caesar necetur a Bruto. – Existe o medo, entre seus
inimigos, de que César não seja assassinado por Bruto.
Periculum est ne non uincamus hostes. – Há risco de não vencermos os
inimigos.

Inicialmente, tais orações completivas não eram subordinadas, estavam apenas


justapostas à principal e eram construídas com subjuntivo volitivo (indicador do
desejo):
Timeo // ne filius uitam amittat.
(tenho medo:) // (que não perca meu filho sua vida!), daí: “tenho medo de que meu filho
perca sua vida” (porque não desejo isso)

(b) Também os uerba impediendi (“verbos de impedimento”) requerem a mesma


construção:
Impedio (impeço) Impedio ne ueniat. – Impeço que ele venha.
Prohibeo (proíbo) Prohibeo ne exeas. – Proíbo que saias.
Recuso (recuso) Recuso ne filium uideatis. – Recuso que me vejais o filho.

Contudo, esses últimos verbos (impediendi) apenas admitem ne se forem afirmativos,


isto é, desacompanhados de negação!

Exercício:
a. Animi conscientia improbi semper sunt in metu, ne aliquando poena afficiantur.
______________________________________________________________________
b. Adulatores, si quem laudant, uereri se dicunt ut illius facta uerbis consequi possint.
______________________________________________________________________
c. Accepi tuas litteras, ex quibus intellexi te uereri, ne superiores litterae mihi redditae
non essent. _____________________________________________________________

6
d. Non uereor ne hoc officium meum P. Seruilio iudici non probem.
______________________________________________________________________
e. Veremur ne forte non aliorum utilitatibus, sed propriae laudi seruire uideamur.
______________________________________________________________________
f. Non timeo ne uincar. ___________________________________________________
g. Timeo ne peccauerim. __________________________________________________
h. Regulus sententiam ne diceret recusauit. ____________________________________
i. Caesar timebat ut in tempore adueniret. _____________________________________
j. Timebam ne euenirent ea quae acciderunt. __________________________________
k. Non uereor ne tua uirtus opinioni hominum non respondeat.
______________________________________________________________________
l. Pauor erat ne extemplo castra hostis aggrederetur. ____________________________
m. Timeo ne non perficiam quod suscepi. _____________________________________
n. Plura ne scribam dolore impedior. _________________________________________
o. Pauor ceperat milites ne mortiferum esset uulnus Scipionis.
______________________________________________________________________
p. Vereor ne id astute fecerint. ______________________________________________
q. Periculum est ne ille te uerbis obruat. ______________________________________
r. Timeo ne non uiuamus. _________________________________________________
s. Prohibeo ne domum uxorem ducas. _______________________________________
t. Recuso ne hic maneatis. _________________________________________________

[13] (...) Atque illo tempore huius auus Lentuli, uir clarissimus, armatus Gracchum est
persecutus. Ille etiam grave tum uulnus accepit, ne quid de summa re publica
deminueretur; hic ad euertenda rei publicae fundamenta Gallos accersit, seruitia
concitat, Catilinam uocat, adtribuit nos trucidandos Cethego et ceteros ciuis
interficiendos Gabinio, urbem inflammandam Cassio, totam Italiam uastandam
diripiendamque Catilinae. Vereamini censeo, ne in hoc scelere tam immani ac nefando
nimis aliquid seuere statuisse uideamini; multo magis est uerendum, ne remissione
poenae crudeles in patriam quam ne seueritate animaduersionis nimis uehementes in
acerbissimos hostis fuisse uideamur.2

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

2
CICERO, In Catilinam IV, 13 (trecho).

7
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
4. Orações completivas introduzidas por quin e quominus (com subjuntivo):
Surgem (a) com verbos de impedimento (uerba impediendi) acompanhados da negação,
ou inseridos numa oração interrogativa de sentido negativo:

Non impedio quin (quominus) uerum scias. – Não impeço que saibas a verdade.
Quis impedit quin (quominus) uerum scias? – Quem (na verdade, ninguém)
impede que saibas a verdade?

Se o uerbum impediendi é afirmativo, empregam-se apenas quominus ou ne:

Caesar impedit ne (quominus) proficiscamur. – César impede que partamos.

(b) Também se emprega quin e o subjuntivo com verbos que significam “hesitar”,
“duvidar” e “abster-se” (ex.: dubitare, abstinere, retinere), em orações negativas ou
interrogativas de sentido negativo:

Non dubitari debet quin fuerint ante Homerum poetae. – Não se deve duvidar de
que houve poetas antes de Homero.
Retineri nequeo quin dicam. – Não posso abster-me de dizer.

O verbo dubitare, quando significa “hesitar”, é mais comumente construído com


infinitivo:

Dux non dubitat sententiam dicere. – O general não hesita em dar seu veredito.

Várias outras expressões com quin:


Facere non possum quin: não posso deixar de
Paulum abest quin: falta pouco para
Haud multum abest quin: não falta muito para
Nulla est causa quin: não há motivo algum para não
Non abest suspicio quin: não falta a suspeita de que
Haud dubium est quin: não há dúvida de que

N.B.: também se encontra quin não conjuncional, como advérbio interrogativo que
significa: por que não?

Quin abis? – Por que não vais embora?

Exercício:
a. Quis est quin cernat quanta uis sit in sensibus?
______________________________________________________________________
b. Est fere nemo quin acutius atque acrius uitia in dicente quam recta uideat.
______________________________________________________________________
c. Nihil praetermisi, quantum facere enitique potui, quin Pompeium a Caesaris
coniunctione auocarem. ___________________________________________________
d. Quis unquam templum illud aspexit quin auaritiae tuae testis esset?
______________________________________________________________________
e. Nemo fuit militum quin uulneraretur. ______________________________________

8
f. Quis dubitet quin in uirtute diuitiae sint? ___________________________________
g. Fieri nullo modo potuit quin Cleomeni parceretur.
______________________________________________________________________
h. Negat Cleanthes ullum esse cibum tam grauem quin is die et nocte concoquatur.
______________________________________________________________________
i. Quid obstat quominus sis beatus? __________________________________________
j. Quin igitur expergiscimini? ______________________________________________
k. Haud multum abfuit quin Ismenias interficeretur. _____________________________
l. Germani retineri non potuerant quin in nostros tela conicerent.
______________________________________________________________________
m. Facere non potui quin tibi et sententiam et uoluntatem declararem meam.
______________________________________________________________________
n. Sapiens non dubitat, si ita melius est, migrare de uita.
______________________________________________________________________
o. Non dubito quin legiones uenturae sint. ____________________________________
p. Quis dubitat quin Dei prouidentia mundus administretur?
______________________________________________________________________
q. Non recusabo quominus omnes mea scripta legant.
______________________________________________________________________
r. Vento tenebantur quominus in portum uenire possent.
______________________________________________________________________
s. Retineri nequeo quin dicam. _____________________________________________
t. Nolite dubitare quin huic credatis omnia. ____________________________________
u. Nunc uero quo loco res nostrae sint, omnes intellegitis. Nam uidetis non solum quot
hostes nos persecuti sint, sed etiam quanti exercitus, unus ab urbe, alter a Gallia, nobis
obstent. Frumenti egestas nos impedit quominus in his locis maneamus. Quocumque ire
placet, non dubium est quin ferro iter aperiendum sit. Quae cum sciatis, uos moneo uti
forti et parato animo sitis, et cum proelium inibitis, uti memineritis quantam spem in
hoc proelio posueritis (Salústio, Bellum Catilinae 58).
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

9
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
5. Orações completivas introduzidas por quod (com indicativo):
Surgem (a) com vários verbos e acompanhadas do modo indicativo na subordinação,
numa estrutura em que significam “o fato de que”, isto é, possuem valor declarativo:

Mitto quod caecus erat. – Omito o fato de que era cego.


Multum ei detraxit quod alienae erat ciuitatis. – Muito o prejudicou o fato de
que era de outra cidade.

(b) Também as temos com verbos que significam “acontecer”, fero e facio, desde que
sejam expressões acompanhadas de advérbio de modo:
Bene accidit quod (sucede bem que) Bene, male, prudenter, fraterne, amice facis
Male fero quod (tolero mal que) quod (bem, mal, com prudência,
fraternalmente, amigavelmente fazes em)

Facis fraterne quod me hortaris. – Ages fraternalmente em me avisares.

(c) Por vezes, desenvolvem em aposição um pronome demonstrativo da oração


principal:

In hoc sapientes sumus, quod naturam sequimur.


Nisto somos sábios, em seguir a natureza.

(d) Após verbos de afeto, em construção ambígua (adverbial causal?):

Gaudeo quod uales. – Alegro-me pelo fato de estares bem.

Quod, por vezes, apresenta uso meramente coesivo no início de certos períodos, para
relacioná-los ao restante:

Quod mihi de nuptiis filiae gratularis, agnosco humanitatem tuam. – Quanto a te


felicitares comigo pelo casamento de minha filha, reconheço tua benevolência.

Exercício:
a. Themistocles, cum minus esset probatus parentibus suis, quod liberius uiuebat, a
patre exhaeredatus est.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
b. Vitium est quod quidam nimis magnum studium in res obscuras conferunt.
______________________________________________________________________
c. Accidit perincommode quod eum nusquam uidisti.
______________________________________________________________________
d. Magna me spes tenet mihi bene euenire quod mittar ad mortem.
______________________________________________________________________
e. Huc accedebat quod Sulla exercitum nimis liberaliter habuerat.
______________________________________________________________________
f. Gaudeo, quod uenisti. ___________________________________________________
g. Quod me ualere putas, falleris. ___________________________________________
h. Praetereo quod Seruilius Maelium manu sua occidit. __________________________

10
i. Bene fecisti, quod litteras uoluptatibus anteposuisti.
______________________________________________________________________
j. Molestissime fero quod te, ubi uisurus sim, nescio.
______________________________________________________________________
k. Tibi ago gratias quod me omni molestia liberas.
______________________________________________________________________
l. Quod Graeci ingentem Persarum exercitum uicerunt, magna admiratione dignum est.
______________________________________________________________________
m. Eadem nocte bene accidit quod erat luna plena.
______________________________________________________________________
n. Ciuitati nostrae haec fuit belli causa, quod repentinae Gallorum coniurationi resistere
non potuit. _____________________________________________________________
o. Id iam lucrum est quod uiuis. ____________________________________________
p. Mihi uidentur homines bestiis hac re maxime praestare, quod loqui possunt.
______________________________________________________________________
q. Gaudeo quod in tali tempore res publica a pessimis uiris non agitatur.
______________________________________________________________________
r. Quod haerere in equo intractato potuisti admirari cogor.
______________________________________________________________________
s. Quod epistulae tuae nondum respondit non miror; nam eum maxime neglegentem
scio.
______________________________________________________________________

t. [1] Quod pertinaciter studes et omnibus omissis hoc unum agis, ut te meliorem
cotidie facias, et probo et gaudeo, nec tantum hortor ut perseueres sed etiam rogo. Illud
autem te admoneo, ne eorum more qui non proficere sed conspici cupiunt facias aliqua
quae in habitu tuo aut genere uitae notabilia sint; [2] asperum cultum et intonsum caput
et neglegentiorem barbam et indictum argento odium et cubile humi positum et
quidquid aliud ambitionem peruersa uia sequitur euita. Satis ipsum nomen
philosophiae, etiam si modeste tractetur, inuidiosum est: quid si nos hominum
consuetudini coeperimus excerpere? Intus omnia dissimilia sint, frons populo nostra
conueniat.3

___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

3
SENECA, Epistulae morales ad Lucilium - I, V 1-2.

11
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
6. Orações completivas interrogativas indiretas (com subjuntivo no clássico):
Surgem (a) com verbos que significam “interrogar” (miror - pergunto admirado -,
quaero - desejo saber -, rogo - interrogo) e “saber” (cognosco - tenho ciência -, ignoro -
desconheço -, scio - sei) e o subjuntivo, introduzidas por vários advérbios, pronomes ou
partículas interrogativas:

Quaero ubi sit. – Estou perguntando onde ele está.


Nescio quid agam. – Não sei o que fazer.
Haud scio an male sit. – Não sei se ele não está mal/ Talvez ele esteja mal.

Por vezes, a interrogativa indireta depende de um substantivo ou de um adjetivo,


apresentando, então, função de complemento nominal:

Amicitia nostra orta non est cogitatione quantum utilitatis habitura esset.
Quare non sum nescius quanto periculo uiuam. – Por isso, não ignoro em
quanto perigo vivo.

Sobre o uso das partículas nas interrogativas indiretas totais (que prevêem ou não
apenas uma resposta, sem serem disjuntivas!), esclarecemos:

Nonne pede sempre resposta afirmativa: Quaero nonne Catilina traditor sit. - Quero
saber se Catilina não é um conspirador.
Ne não prevê nenhum tipo de resposta: Visam ne febris afuerit. - Verei se a febre
passou.
Num pede sempre resposta negativa: Quaero num asini simus. - Quero saber se somos
burros.

An raramente se usa como partícula isolada, restringindo-se apenas às expressões haud


scio an (não sei se não/ talvez – prevendo resposta afirmativa) e haud scio an non (não
sei se/ talvez não – prevendo resposta negativa):

Haud scio an male sit. – Não sei se ele não está mal./ Talvez ele esteja mal.
Haud scio an male non sit. – Não sei se ele está mal./ Talvez ele não esteja mal.

Nas interrogativas indiretas disjuntivas, ocorre em geral utrum no primeiro membro e


an no segundo, ou -ne enclítico no primeiro e, de novo, no segundo:

Haud scio utrum bonus an malus sis. – Não sei se és bom ou mau.
Haud scio bonusne malusne sis. – Não sei se és bom ou mau.

Mas são possíveis outros esquemas coordenados, como se vê abaixo:


Vtrum... anne
-Ne... an (anne)
An... an (-ne)
-Ne... an (anne/ -ne)
____ an (anne/ -ne)

12
Para negar a oração interrogativa disjuntiva, emprega-se utrum ou -ne no primeiro
membro e necne ou an non no segundo: Quaesiui a Catilina fuissetne apud Lecam
necne. – Perguntei a Catilina se esteve na casa de Leca ou não.

Exercício:
a. Vtrum difficilius aut maius esset negare tibi saepius idem roganti an efficere id quod
rogares, diu multumque, Brute, dubitaui.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
b. Perquiritur uirtus suamne propter dignitatem an propter fructus aliquos expetatur.
______________________________________________________________________
c. Incertum est abeam an maneam, adeam an fugiam.
______________________________________________________________________
d. Prisci Tarquini Regis filius neposne fuerit, parum liquet.
______________________________________________________________________
e. Habeam necne, incertum est. _____________________________________________
f. Quaesiui a Catilina an fuisset apud Laecam conuentu nocturno necne.
______________________________________________________________________
g. Quaeritur utrum id honestum an turpe sit.
______________________________________________________________________
h. Quaero ne pater tuus uenerit. ____________________________________________
i. Quaesiui quis ueniret. ___________________________________________________
j. Quaesiui quis uenisset. __________________________________________________
k. Quaero nonne pater tuus ueniat. __________________________________________
l. Quaero utrum liber an seruus malis esse. ____________________________________
m. Ignoro ubi nunc sint filiae meae. _________________________________________
n. Quaeritur num Hortensius disertior Cicerone fuerit.
______________________________________________________________________
o. Cum uos considero, milites, magna me spes uictoriae tenet. Si enim socii ignaui
fuissetis, hoc consilium numquam cepissem. Animus, aetas, uirtus uestra me impediunt
quominus desperem, praeterea necessitudo, quae etiam timidos fortis facit. Nam saepe
milites metus superauisset, nisi eos necessitudo pugnare coegisset. Quod si uirtuti
uestrae fortuna inuiderit, cauete inulti animum amittatis, neu capti sicuti pecora
trucidemini! Nil uos impedit quin, more uirorum pugnantes, cruentam atque luctuosam
uictoriam hostibus relinquatis! Scitis cur uos conuocauerim. Postquam in proelium
inieritis, sciam utrum frustra locutus sim necne (Salústio, Bellum Catilinae 58.13,
58.21).
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

13
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)

7. Orações completivas infinitivas (com verbo no infinitivo presente, passado ou futuro


e seu sujeito no caso acusativo):
Surgem (a) com verbos da oração principal que exprimem uma declaração, uma
opinião, um conhecimento:
Dicere (dizer) Credere (acreditar) Audire (ouvir)
Negare (negar) Ducere (julgar) Animaduertere (notar)
Narrare (narrar) Putare (pensar) Ignorare (ignorar)
Nuntiare (anunciar) Sentire (sentir) Nescire (não saber)
Tradere (contar) Sperare (esperar) Scire (saber) – e outros:

E também com certos verbos de vontade (iubere – ordenar, uelle – querer, sinere –
permitir, uetare – proibir...) e de sentimento (gaudere – alegrar-se, indignari – indignar-
se, queri – queixar-se...).

Dicunt Homerum caecum fuisse. – “Dizem que Homero foi cego”.


Puto te sedulam puellam esse. – “Julgo que és uma menina esforçada”.
Scio filium meum cras uenturum esse. – “Sei que meu filho há de vir amanhã”.

Empregadas (b) com alguns verbos e expressões impessoais, funcionam como seu
sujeito:
Creditur (pensa-se) Constat (é certo) Necesse est (é neces.)
Dicitur (fala-se) Licet (é permitido) Vtile est (é bom)
Narratur (conta-se) Oportet (é preciso) Turpe est (é verg.)

Constat puerum legere. – “É certo que o menino lê”.


Dicitur feminam hanc pueros duos peperisse. – “Fala-se que esta mulher pariu
dois meninos”.

Atenção para o sentido do emprego dos tempos do infinitivo nas orações completivas
infinitivas, pois o inf. presente dá ideia de contemporaneidade ao verbo da O.P., o inf.
passado, ideia de anterioridade, e o inf. futuro, enfim, ideia de posterioridade:

Credo - puerum legere Creio - que o menino lê


- puerum legisse - que o menino leu, lia, tinha lido
- puerum lecturum esse - que menino lerá

Credebam - puerum legere Cria - que o menino lia


- puerum legisse - que o menino tinha lido
- puerum lecturum esse - que o menino leria

Em geral, é obrigatório expressar o sujeito em acusativo da oração infinitiva (Credit se


esse beatum. – “Ele acredita que é feliz”.); mas, com os verbos uelle, nolle, malle e
cupere – “querer”, “não querer”, “preferir” e “cobiçar”), quando os sujeitos da O.P. e da
infinitiva são os mesmos, permite-se o uso do simples infinitivo:
Volo esse clemens. – “Desejo ser misericordioso”. Mas:
Volo te esse clementem. – “Desejo que tu sejas misericordioso”.

14
Atenção, ainda, para a construção substitutiva de nominativo com infinitivo, possível
com verbos que significam “dizer”, “crer”, “anunciar” e “contar”. Nela, o sujeito da
oração infinitiva passa à principal no caso nominativo, o verbo da O.P. assume forma
passiva concordando com esse sujeito e permanece no infinitivo o verbo da O.I.:
Dicunt Homerum caecum fuisse. – “Dizem que Homero foi cego”.
Homerus dicitur caecus fuisse. – “Homero é dito ter sido cego”. (literal)

Tal construção é obrigatória com os verbos iubeor (“sou mandado”), uetor (“sou
proibido”), cogor (“sou obrigado”) e uideor (“sou visto”, daí, “pareço”):
Iubemur proficisci. – “Somos ordenados partir”. (literal)
Nunca: Iubent nos proficisci.

Videor proficisci. “Sou visto/ pareço partir”. (literal)


Nunca: Vident me proficisci. – essa segunda opção implicaria em mudança
semântica importante, com a perda da ideia abstrata de “semelhar” para a entrada da
impressão visual pura.

Exercício:
a. Quisque semper putat suas res esse magnas. ________________________________
b. Aliqui negant hostes uictos seruitute umquam opprimendos esse.
______________________________________________________________________
c. Credunt magistram sapientem ueritatem patefacturam esse.
______________________________________________________________________
d. Postea audiuimus seruos donorum causa laborauisse, ut milites fideles heri
narrauerunt.
______________________________________________________________________
e. His rebus pronuntiatis, igitur, eum esse hostem sciuisti.
______________________________________________________________________
f. Eum ab hostibus expectari nunc sentis.
______________________________________________________________________
g. Socrates putabat se esse ciuem totius mundi. ________________________________
h. Credo deos immortales sparsisse spiritus in corpora humana.
______________________________________________________________________
i. Adulescens sperat se diu uicturum esse; senex potest dicere se diu uixisse.
______________________________________________________________________
j. Aiunt enim multum legendum esse, non multa.
______________________________________________________________________
k. In principatu commutando ciuium ________________________________________
Nil praeter domini nomen mutant pauperes. __________________________________
Id esse uerum parua haec fabella indicat. ____________________________________
Asellum in prato timidus pascebat senex. _____________________________________
Is, hostium clamore subito territus, __________________________________________
Suadebat asino fugere ne possent capi. ______________________________________
At ille lentus: “Quaeso, num binas mihi _____________________________________
Clitellas impositurum uictorem putas?” ______________________________________
Senex negauit. “Ergo quid refert mea ________________________________________
Cui seruiam clitellas dum portem meas?” ____________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

15
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)

8. Consecutio temporum, ou mecanismo de correlação harmonizadora dos tempos entre


os verbos das orações regentes e das subordinadas com subjuntivo em latim:

“A consecutio temporum (correlação dos tempos) é o conjunto de regras que ensinam


em qual tempo se deve colocar o verbo das proposições subordinadas, que exigem o
verbo no subjuntivo.

Advertência: visto acontecer frequentes vezes que uma oração subordinada depende não de uma
principal, mas de outra subordinada, chamaremos regente (seja ela principal ou subordinada) a
proposição da qual depende outra.
Dividiremos os tempos entre primários (presente, perfeito lógico, futuro do presente e futuro
perfeito) e secundários ou históricos (imperfeito, pretérito perfeito, mais-que-perfeito).

As regras fundamentais da consecutio temporum são:


1. Se na proposição regente há um tempo primário, coloca-se na subordinada o
presente (se a ação é contemporânea) ou o perfeito (ação anterior) ou o presente do
subjuntivo perifrástico –urus sim (ação posterior):

Tempos primários Ação contempor. Ação anterior Ação posterior


Nescio (não sei) Quid dicas (o que Quid dixeris (o que Quid dicturus sis (o
dizes) disseste) que dirás)
Nesciui (não tenho idem idem idem
sabido, ignoro)
Nesciam (não idem idem idem
saberei)
Nesciuero (não idem idem idem
terei sabido)

2. Se na proposição regente há um tempo histórico, coloca-se na subordinada o


imperfeito (se é ação contemporânea) ou o mais-que-perfeito (ação anterior) ou o
imperfeito perifrástico –urus essem (ação posterior):

Tempos históricos Ação contempor. Ação anterior Ação posterior


Nesciebam (não Quid diceres (o que Quid dixisses (o Quid dicturus esses
sabia) dizias) que tinhas dito) (o que dirias,
haverias de dizer)
Nesciui (não soube) idem idem idem
Nesciueram (não idem idem idem
soubera)

O ‘presente histórico’ (presente estilisticamente utilizado com sentido de passado nas


narrativas) pode ter depois de si tanto o presente e o perfeito do subjuntivo quanto o
imperfeito e o mais-que-perfeito do subjuntivo:
Persuadet Castico Sequano, ut regnum in ciuitate sua occuparet. – ‘Ele persuade o
séquano Cástico de que se apoderasse (sic) do poder entre seu povo’.

16
Caesar Labieno scribit, ut quam plurimas posset iis legionibus, quae sunt apud eum,
naues instituat. – ‘César escreve a Labieno que construa, para aquelas legiões que estão
consigo, o maior número possível de navios’.

Quando a subordinada depende de um infinitivo presente (ou futuro), de um gerúndio,


de um supino ou de um particípio, é o tempo do verbo da oração principal que
determina o tempo da subordinada. Mas se a subordinada depende de um infinitivo
perfeito, seu verbo irá para o imperfeito ou mais-que-perfeito:
Difficile est dictu quanto in odio simus apud exteras gentes. – ‘É difícil dizer quão
grandemente somos detestados pelos povos estrangeiros’.
Athenienses miserunt Delphos legatos consultum quidnam facerent de rebus suis. – ‘Os
atenienses mandaram embaixadores a Delfos para perguntar o que fazer de seus
assuntos’.
Satis mihi multa uerba fecisse uideor, quare esset hoc bellum necessarium. –
‘Suficientemente, a meu ver, pareço ter amiúde dito por que razão esta guerra era
necessária’.”4

N.B.1: A consecutio temporum se aplica automaticamente, entre as subordinadas, às


interrogativas indiretas, às completivas com subjuntivo e às subordinadas finais; nos
demais casos, o emprego do subjuntivo na subordinação é mais livre e depende,
sobretudo, do sentido.
N.B.2: “Perfeito lógico” é o que expressa uma ação iniciada no passado, mas que
perdura no presente, ou, ainda, foi levada a cabo há pouco:
Hic mos ad nostram aetatem permansit. – “Este costume permaneceu (e permanece
ainda!) até nossa época”./ Dixi – “Tenho dito/ acabei de dizer”.

Exercício:
a. Regulus iuratus missus est ad senatum, ut, nisi redditi essent Poenis captiui
nobiles quidam, rediret ipse Carthaginem.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
b. Nemo tam humilis erat, cui ad Miltiadem aditus non pateret.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
c. Miltiades accusatus est, quod, cum Parum expugnare posset, a rege corruptus
infectis rebus discessisset.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
d. Vercingetorix Gallos hortatur, ut communis libertatis causa arma capiant,
obtestatur, ut in fide maneant.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
e. Pompeius ne duobus circumcluderetur exercitibus, ex eo loco discedit.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
f. Sicilia prima docuit Romanos, quam praeclarum esset exteris nationibus
imperare.
________________________________________________________________
4
LIPPARINI, G. Sintaxe latina. Trad. Pe. Alípio Santiago de Oliveira. Petrópolis: Vozes, 1961, p. 267-
269.

17
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)

9. Constroem-se as orações subordinadas adverbiais finais com ut/ uti mais subjuntivo
quando são afirmativas, e ne/ ut ne (raro e enfático no último caso) quando são
negativas:

Oportet esse ut uiuas, non uiuere ut edas.


(“Deves comer para viver, não viver para comer”).
Celo ne sciant.
(“Escondo para que não saibam”).

Com os comparativos, porém, prefere-se empregar quo mais subjuntivo:

Adiuta me quo fiat facilius.


(“Ajuda-me para que aconteça mais facilmente”).

Para coordenar uma final negativa a outra final, através de conjunção aditiva,
empregam-se neue (coordenando-a a uma outra final negativa), nec (neque) ou neue
(neu), coordenado-a a uma final afirmativa (introduzida por ut ou quo).

Praesidium in uestibulo relictum est, ne quis adire curiam neue inde eggredi
posset. – “Foi deixada uma guarda à porta, para que ninguém pudesse aproximar-se da
cúria nem dela sair”.
Praesidium in uestibulo relictum non est, ut aliquis adire curiam posset neque
foras maneret. – “Não foi deixada uma guarda à porta, para que alguém pudesse
aproximar-se da cúria e não ficasse fora”.

Essas palavras sofrem alteração quando utilizadas com ne:


Ne quis: “para que ninguém” (não ne aliquis)
Ne quid: “para que nada” (não ne aliquid)
Ne unquam: “para que nunca” (não ne nunquam)
Ne ullus: “para que nenhum” (não ne nullus)

Outros meios possíveis de expressar ideia de finalidade em latim são:


a- ad mais gerúndio ou gerundivo:
Ad legendum/ ad librum legendum: “para ler”/ “para ler o livro”
b- supino em –um (após verbos de movimento): Milites uenerunt pacem petitum. –
“Os soldados vieram para pedir a paz”.
c- causa ou gratia mais gerúndio ou gerundivo no genitivo: causa delendi/ gratia
Carthaginis delendae – “para destruir”/ “para destruir Cartago”
d- oração adjetiva no subjuntivo: Mitto tibi seruos qui aquam portent. – “Mando-te
escravos (para) que carreguem água”.

Exercícios:
a. Pylades Orestem se esse dixit, ut pro illo necaretur.
______________________________________________________________
b. Dii homines celsos et erectos constituerunt, ut caelum intuentes se capere
possent.
______________________________________________________________
______________________________________________________________

18
c. Legum idcirco omnes serui sumus, ut liberi esse possimus.
______________________________________________________________
d. Nemo prudens punit quia peccatum est, sed ne peccetur.
______________________________________________________________
e. Eo scripsi quo in suadendo plus auctoritatis haberem.
______________________________________________________________
f. Satis prouisum est, ut ne quid saluis auspiciis agere possint.
______________________________________________________________
g. Ager non semel aratur, sed nouatur et iteratur, quo meliores fetus possit et
grandiores edere.
______________________________________________________________
______________________________________________________________
h. Caesar cohortatus est milites uti suae pristinae uirtutis memoriam retinerent,
neue perturbarentur animo.
______________________________________________________________
______________________________________________________________
i. Cur illud, Felix, tua umbella fert foramen? Vt quando nimbus desinat
aspiciam.
______________________________________________________________
______________________________________________________________

j. Mater uerberat filium gratia eius educandi.


______________________________________________________________

Texto:
Et cum oratis non eritis sicut hypocritae, qui amant in synagogis et in angulis
platearum stantes orare ut uideantur ab hominibus: amen dico uobis, receperunt
mercedem suam. Tu autem cum orabis, intra in cubiculum tuum et, clauso ostio tuo,
ora Patrem tuum in abscondito; et Pater tuus qui uidet in abscondito reddet tibi…
Sic ergo uos orabitis: Pater noster qui es in caelis, sanctificetur nomen tuum;
adueniat regnum tuum; fiat uoluntas tua sicut in caelo et in terra. Panem nostrum
supersubstantialem da nobis hodie, et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos
dimittimus debitoribus nostris; et ne nos inducas in temptationem: sed libera nos a
malo [Vulgata (Matthaeus 6.5-6, 9-13].
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________

19
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)

10. Constroem-se as orações subordinadas adverbiais consecutivas (indicadoras, na


subordinada, de uma consequência da O.P.) com ut mais subjuntivo quando são
afirmativas, e ut non (ou ut nemo/ ut nihil) quando são negativas:

Ita olim bene egisti ut nunc non debeas timere.


“De tal modo outrora agiste bem que agora não deves ter medo”.
Sic uixi ut frustra existimem me natum esse.
“De tal modo vivi que acho que nasci em vão”.
Tam bene uixi ut nemo me frustra natum dicat.
“Tão bem vivi que ninguém diria que eu nasci à toa”.

Em geral, ut consecutivo aparece em correlação com certas partículas da O.P., sendo


mais raro o contrário:
ita, sic: de tal modo
adeo: a tal ponto
tam: tão
tantum: tanto
tantus, -a, -um: tão grande, tamanho
talis, -e; is, ea, id: tal
tot: tantos
iste, ista, istud: tal

Hostis malus aderat, ut non facile domum redere possemus.


“Um inimigo ruim estava presente, de modo que não facilmente podíamos voltar
para casa”.

Quando o verbo da O.P. está num tempo secundário (“passado”), em geral se prefere
utilizar o imperfeito do subjuntivo na subordinada; o emprego do presente e perfeito do
subjuntivo nessas mesmas circunstâncias, porém, é possível e acrescenta matizes
semânticos especiais:

Com o imperfeito: Ita creuit amnis ut exundaret. – “De tal modo se encheu o rio que
transbordou”.
Com o presente do subjuntivo (indicando uma consequência presente como
desdobramento de um fato desencadeador situado no passado): Tantus pauor fuit ut
nunc etiam tremam. – “Tamanho foi o pânico que ainda agora estou tremendo”.
Com o perfeito do subjuntivo (indicando consequência durável): Adeo excellebat
Aristides abstinentia ut Iustus sit appellatus. – “A tal ponto Aristides se distinguia na
contenção que foi chamado ‘o Justo’”.

Após um comparativo de superioridade (com o sentido de reforço de um adjetivo ou


advérbio!), utilizamos quam ut consecutivo e subjuntivo:

Maior erat quam ut uinci posset.


“Era um tanto grande para poder ser vencido”.
Chabrias lautius uiuebat quam ut uulgi inuidiam fugere posset.
“Cábrias vivia um tanto luxuosamente para poder escapar da inveja do povo”.

20
Exercícios:
a- Tanta uis probitatis est, ut eam etiam in hoste diligamus.
______________________________________________________________________
b- Magna uis est conscientiae, ut semper timeant qui peccarint.
______________________________________________________________________
c- In eo statu res sunt ut non possint esse miseriores.
______________________________________________________________________
d- Nemo tam humilis fuit, ut ei ad Miltiadem aditus non pateret.
______________________________________________________________________
e- Si esset corpus aliquod immortale, non esset omne mutabile; ita efficitur, ut omne
corpus mortale sit.
______________________________________________________________________
f- Alcibiades erat ea sagacitate, ut decipi non posset.
______________________________________________________________________
g- Tantus in curia clamor factus est, ut populus concurreret.
______________________________________________________________________
h- Plures sunt hostes quam ut uictoriam sperare possimus.
______________________________________________________________________
i- Eo usque uirgis caesus erat, ut inter uerbera expiraret.
______________________________________________________________________
j- Ea est probitate ut ei maxime confidam.
______________________________________________________________________

Texto:
Sed in ea coniuratione fuit Q. Curius, natus haud obscuro loco, libidinibus adeo deditus,
ut eum censores senatu mouerent. Huic homini tanta uanitas inerat ut non posset reticere
quae audierat; tanta insolentia ut numquam sua ipse scelera celaret; tanta audacia ut
semper diceret faceretque quaecumque uolebat. Erat ei cum Fuluia, muliere nobili,
stupri uetus consuetudo. Sed Curius tam pauper factus est ut ei minus gratus fieret.
Repente autem adeo gloriari coepit ut maria montisque Fuluiae polliceretur. Et tam
insolens feroxque fiebat ut ei mortem interdum minaretur, nisi sibi obnoxia esset. At
Fuluia, insolentiae Curi causa cognita, rem rei publicae tam periculosam esse putabat,
ut, omnia, quae de Catilinae coniuratione audierat, multis narraret (Salústio, Bellum
Catilinae 23-24.2).
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

21
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)

11. No tocante às orações subordinadas adverbiais temporais, importa em primeiro


lugar saber que há conjunções que se constroem apenas com o indicativo e outras ora
com o indicativo, ora com o subjuntivo:

a- apenas com o indicativo:


Vbi – “quando” Postquam – “depois que”
Vt – “quando” Posteaquam – “depois que”
Vbi primum – “logo que” Quoties – “todas as vezes que”
Vt primum – “logo que” Quotiescumque – “todas as vezes que”
Simul ac – “logo que” Quando – “quando” (linguagem familiar)

b- ora com o indicativo, ora com o subjuntivo:


Dum – “enquanto, até que” Cum – “quando”
Donec – “enquanto, até que” Priusquam – “antes que”
Quoad – “enquanto, até que” Antequam – “antes que”
Anteaquam – “antes que”

Cum com indicativo indica fato não repetido ou fato repetido (sentido de “sempre que”).
Quando não indica fato repetido, não há necessidade de maiores cuidados:

Cum Caesar in Galliam uenit, factiones erant.


“Quando César veio à Gália, havia partidos”.

Quando indica, porém, fato repetido (“cum iterativo”), deve-se atentar para uma
diferença construtiva importante em relação ao português:

Cum ad uillam ueni, cum uillico loquor.


“Sempre que vim (port. ‘venho’) à casa de campo, falo com o capataz”.

Cum ad uillam ueneram, cum uillico loquebar.


“Sempre que viera (port. ‘vinha’) à casa de campo, falava com o capataz”.

Ou seja: se na O.P. há um presente do indicativo, emprega-se na subordinada com cum


iterativo o perfeito do indicativo; mas, se na O.P. há um imperfeito do indicativo,
emprega-se na subordinada com cum iterativo o mais-que-perfeito do indicativo.
N.B.: o mesmo se dará com as conjunções ubi, ut, simul ac etc. ao apresentarem valor
iterativo.

Cum com imperfeito do subjuntivo ou com mais-que-perfeito do subjuntivo corresponde


ao chamado “cum narrativo” da gramática latina:

Cum Athenis essem, cum Platone loquebar.


“Estando eu em Atenas, falava com Platão”. – gerúndio simples para traduzir o
imperfeito do subjuntivo

Cum Athenis fuissem, cum Platone locutus sum.


“Tendo estado eu em Atenas, falei com Platão”. – gerúndio composto para
traduzir o mais-que-perfeito do subjuntivo

22
Dum, significando “enquanto” em narrativa de fato passado, emprega-se sempre com o
presente do indicativo latino; em português, emprega-se, ao contrário, o imperfeito do
indicativo:

Dum Romae consulitur, Saguntum expugnatum est.


“Enquanto se delibera (port. ‘deliberava’) em Roma, Sagunto foi tomada”.

Dum quaerit escam, margaritam repperit gallus.


“Enquanto busca (port. ‘buscava’) alimento, o galo achou uma pérola”.

Assim como donec – “enquanto, até que”, priusquam – “antes que”, quoad – “enquanto,
até que”, antequam – “antes que” e anteaquam – “antes que”, dum é empregado com
indicativo para indicar um fato e com subjuntivo para indicar mera intenção ou
eventualidade:

Antequam litteras misi, ad te ueni. – indicativo


“Antes de mandar a carta, vim a ti”.
Antequam agatis, cogitate! – subjuntivo
“Antes de agir, pensai”!

Moratus est dum redierunt. – indicativo


“Ele ficou até que eles voltaram”.
Maneo dum ueniat. – subjuntivo
“Espero até que ele venha”.

Donec eris felix, multos numerabis amicos. – indicativo


“Enquanto fores feliz, contarás muitos amigos”.
Ibi expectaui donec redires.
“Esperei ali até que voltasses”.

Havendo um futuro na O.P., empregar-se-á o futuro do perfeito do indicativo na


subordinada com antequam/ anteaquam ou priusquam para marcar aí a anterioridade:

Roma non exibo priusquam pecuniam meam mihi tradideris.


“Não sairei de Roma antes de me entregares meu dinheiro”.

N.B.: as conjunções antequam, anteaquam e priusquam podem vir com “tmese”, isto é,
sem a soldura de quam ao restante da palavra.

Exercícios:
a- Dum ea Romani parant consultantque, iam Saguntum summa ui oppugnabatur.
______________________________________________________________________
b- Alexander, dum inter primores pugnat, sagitta ictus est.
______________________________________________________________________
c- Delibera hoc dum redeo. ________________________________________________
d- Caesar, cum id nuntiatum esset, ab urbe profectus est.
______________________________________________________________________
e- Epaminondas, cum uicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse graui uulnere
exanimari se uideret, quaesiuit, saluusne esset clipeus.

23
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
f- Cato, quoad uixit, uirtutum laude creuit.
______________________________________________________________________
g- Homo, ut ingressus est, confestim gladium destrinxit.
______________________________________________________________________
h- Quoad hiberna munita esse cognouero, in Gallia morabor.
______________________________________________________________________
i- Omnes hostes terga uerterunt neque prius fugere destiterunt quam ad flumen
peruenerunt.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
j- Verres, cum rosam uiderat, tum uer incipere arbitrabatur.
______________________________________________________________________
k- Cum Caesar in Galliam uenit, alterius factionis principes erant Aedui, alterius
Sequani.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
l- Cum ad uillam ueni, hoc ipsum, nihil agere, me delectat.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
m- Numquam quiescam, antequam opus perficero.
______________________________________________________________________
n- Antequam ueniat in Pontum, litteras ad Cn. Pompeium mittet.
______________________________________________________________________
o- Caesar, postquam aduenit, ab Heluetiis obsides et arma postulauit.
______________________________________________________________________

Texto:
Vbi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius commeatu prohiberetur, ultra eum
locum quo in loco Germani consederant, circiter passus sexcentos ab his, castris
idoneum locum delegit acieque triplici instructa ad eum locum uenit. Primam et
secundam aciem in armis esse, tertiam castra munire iussit. Hic locus ab hoste circiter
passus sexcentos, uti dictum est, aberat. Eo circiter hominum numero sedecim milia
expedita cum omni equitatu Ariouistus misit, quae copiae nostros terrerent et munitione
prohiberent. Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat, duas acies hostem propulsare,
tertiam opus perficere iussit. Munitis castris duas ibi legiones reliquit et partem
auxiliorum, quattuor reliquas in castra maiora reduxit (De Bello Gallico I, XLIX).
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

24
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)

12. Constroem-se as orações subordinadas adverbiais condicionais com subjuntivo ou


indicativo, segundo o entendimento do locutor sobre a condição:

a. Modo da realidade (o locutor considera cumprida a condição):

Si hunc librum leges, laetus ero.


“Se leres este livro, ficarei contente” (sei que lerás este livro). – futuro do
indicativo na prótase e na apódose

b. Modo da potencialidade (o locutor considera poder cumprir-se a condição no


presente ou no passado):

Si uenias, laetus sim.


“Se viesses, eu ficaria contente” (e, de fato, acho que podes vir!). – presente do
subj. na prótase e apódose

Si ueneris, laetus fuerim.


“Se tivesses vindo, eu teria ficado contente” (e, de fato, acho que pudeste vir!). –
perfeito do subj. na prótase e na apódose

c. Modo da irrealidade (o locutor considera não poder cumprir-se a condição no


presente ou no passado):

Si uenires, laetus essem.


“Se viesses, eu ficaria contente” (mas sei que não podes vir...) – imperfeito do
subjuntivo na prótase e na apódose

Si uenisses, laetus fuissem.


“Se tivesses vindo, eu teria ficado contente” (mas sei que não pudeste vir...) –
mais-que-perfeito do subjuntivo na prótase e na apódose

Outras combinações de tempos e modos são possíveis, porém, no período hipotético:


entre outras, no modo potencial, um perfeito do subjuntivo na prótase marcando
anterioridade em relação a um presente do subjuntivo da apódose; um futuro do
presente do indicativo na apódose depois de um presente do subjuntivo na prótase,
marcando realidade da consequência que se seguirá ao cumprimento possível da
condição; um imperfeito do subjuntivo na apódose depois de um mais-que-perfeito do
subjuntivo na prótase (irreal do presente e do passado no mesmo período hipotético):

Si infans gladium apud te deposuerit, reddere peccatum sit.


“Se uma criancinha tivesse deixado uma espada contigo, seria erro devolver”.

Si hoc dicere cupias, non licebit.


“Se quiseres dizer isso, não será possível”.

Si adfuisses, id diceres.
“Se tivesses estado presente, dirias isso”.

25
A negação de si é, em geral, nisi ou ni (arcaico); mas existem também sin minus (sin
aliter) – “caso contrário/ se não” –; si non (empregado numa segunda hipótese que nega
a primeira) – “se não”:

Nihil disces, nisi studes.


“Nada aprenderás se não estudares”.

Si uerum dixeris, gratias tibi agam; si non dixeris, te uituperabo.


“Se disseres a verdade, eu te agradecerei; se não disseres, vou censurar-te”.

Detalhes:
Sin, sin autem, si autem – “mas se/ se, porém”
Dum, dummodo, modo – “contanto que” (negação ne)

Oderint, dum metuant.


“Odeiem, contanto que temam”.

Seu – “ou se”


Siue... siue – “quer...quer/ “ou... ou” mais indicativo
Seu... seu – o mesmo sentido e uso

Sobretudo após verbos que indicam esforço, tentativa, espera (conari, temptare,
expectare...), encontra-se, por vezes, a conjunção si traduzida por “o caso em que”, “no
caso de” ou equivalente:

Epistulam Caesaris misi, si minus legisses.


“Mandei a carta de César, no caso de não a teres lido”.

Atenção para essas locuções comparativas condicionais:


a- quasi, tamquam si “como se” (empregadas com subjuntivo, mas observando a
consecutio temporum, não a diferença entre potencial e irreal):
Eum amo quasi frater meus sit. – “Eu o amo como se fosse meu irmão”.
(presente do subjuntivo na subordinada por conta da consecutio temporum,
embora se trate de condição irrealizável!)

b- ut si, uelut si, perinde ac si “como se” (empregadas com subjuntivo, mas
observando a diferença entre potencial e irreal):
Eum amo ut si esset frater meus. – “Eu o amo como se fosse meu irmão”.

Texto (poema 13 de Catulo):


CENABIS bene, mi Fabulle, apud me/ paucis, si tibi di fauent, diebus,/ si tecum
attuleris bonam atque magnam/ cenam, non sine candida puella/ et uino et sale et
omnibus cachinnis./ haec si, inquam, attuleris, uenuste noster,/ cenabis bene; nam tui
Catulli/ plenus sacculus est aranearum. sed contra accipies meros amores,/ seu quid
suauius elegantiusue est:/ nam unguentum dabo, quod meae puellae/ donarunt Veneres
Cupidinesque,/ quod tu cum olfacies, deos rogabis,/ totum ut te faciant, Fabulle, nasum.

26
Exercícios

1. Si uis pacem, para bellum.


______________________________________________________________________
2. Arma sunt parui pretii, nisi uero consilium est in patria.
______________________________________________________________________
3. Salus omnium una nocte certe amissa esset, nisi illa seueritas contra istos suscepta
esset.
______________________________________________________________________
4. Si quid de me posse agi putabis, id ages - si tu ipse ab isto periculo eris liber.
______________________________________________________________________
5. Si essem mihi conscius ullius culpae, aequo animo hoc malum ferrem.
______________________________________________________________________
6. Dicis te uere malle fortunam et mores antiquae plebis; sed si quis ad illa subito te
agat, illum modum uitae recuses.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
7. Minus saepe erres, si scias quid nescias.
______________________________________________________________________
8. Dices “heu” si te in speculo uideris.
______________________________________________________________________
9. Nil habet infelix paupertas durius in se quam quod ridiculos facit homines.
______________________________________________________________________
10. Nisi insidiae paterent, ferrum eius maxime timeremus.
______________________________________________________________________
11. Si uenisses, laetus fuissem.
______________________________________________________________________
12. Si hoc dicere cupias, non licebit.
______________________________________________________________________
13. Nisi uenissem, te necauisset.
______________________________________________________________________
14. Eum amo quasi sit frater meus.
______________________________________________________________________

27
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)

13. Constroem-se as orações subordinadas adverbiais comparativas com indicativo e


várias conjunções:

Vt, uelut, quemadmodum: “assim como”


Sicut: “assim como”
Quam: “que/ do que”

Haec, sicut exposui, gesta sunt.


“Essas coisas foram feitas assim como contei”.

Facies ut uolo.
“Farás como quero”.

Minus dixi quam uolui.


“Eu falei menos do que queria”.

Com frequência, um termo da O.P., em correlação com ut comparativo (ou outra


palavra), anuncia esse tipo de subordinação:

Ita... ut: “assim como”


Sic... ut: “assim como”
Tam... quam: “tanto... quanto”
Tantum... quantum: “tanto... quanto”
Tanto... quanto: “tanto... quanto”
Tandiu... quamdiu: “tanto tempo... quanto”
Tot... quot: “tantos... quantos”
Toties... quoties: “tantas vezes... quantas”

Tot sententiae sunt quot homines.


“Há tantas sentenças quanto (há) homens”.

Tam ciuis sum quam tu.


“Tanto sou cidadão quanto tu (és)”.

Por vezes, as expressões comparativas correspondem a termos variáveis:

Talis... qualis: “tal... qual”


Tantus... quantus: “tão grande... quanto”
Tam multi... quam multi: “tão numerosos... quanto”
Par... ac/ atque: “semelhante... a”5
Idem... ac/ atque: “o mesmo... que”
Aeque (pariter) ac/ atque: “de maneira igual... a”
Similis... ac/ atque: “semelhante... a”
Similiter... ac/ atque: “semelhantemente... a”
Perinde... ac/ atque: “assim... como”
Alius... ac/ atque: “diferente... de”

5
Com advérbios e adjetivos que indicam semelhança ou diferença, a palavra subordinante é ac/ atque.

28
Aliud (aliter)... ac/ atque: “diferentemente... do que”

Mater easdem res dixit ac ego.


“Minha mãe disse o mesmo que eu”.

Perinde nunc rides atque postea flebis.


“Ris agora assim como depois chorarás”.

Iisdem libris utor ac tu.


“Uso os mesmos livros que tu”.

Aliter loquitur atque sentit.


“Ele fala diferentemente do que sente”.

Com idem, pode-se também empregar o relativo qui, quae, quod:

Iisdem libris utor quibus tu.


“Uso os mesmo livros que tu”.

Havendo um comparativo de superioridade ou inferioridade, emprega-se a correlação


entre eo/ hoc... quo:

Eo modestior est quo doctior.


“É tanto mais modesto quanto mais culto”.

Hoc minus modestus est quo minus doctus.


“É tanto menos modesto quanto menos culto”.

Exercício:

1. Tamdiu discendum est quamdiu uiuis.


________________________________________________________________
2. Alius es hodie atque olim eras.
________________________________________________________________
3. Demosthenes non minus fortis in morte fuit quam in uita semper fuerat.
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
4. Vt loquitur, sic scribit. ______________________________________________
5. Seruus tuus non alia est natura atque tu.
________________________________________________________________
6. Quemadmodum ignis probat aurum, sic miseria fortes uiros.
________________________________________________________________
7. Idem nunc sum qui semper fui.
________________________________________________________________
8. Quo maior gloria, eo maior inuidia. ___________________________________
9. Easdem res amo atque tu. ___________________________________________
10. Vt sementem feceris, sic metes. _______________________________________
11. Plus tibi uirtus dedit quam fortuna abstulit.
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________

29
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)

14. Constroem-se as orações subordinadas adverbiais concessivas com indicativo ou


subjuntivo e várias conjunções:

Etsi, tametsi, tamenetsi: “embora/ ainda que/ se bem que/ conquanto” – com indicativo.
Cum, quamuis, licet, etiamsi, ut: mesmo significado das conjunções acima – com
subjuntivo.
Quanquam: mesmo significado, porém empregada em geral com indicativo (ou com
subjuntivo apenas para referir palavras ou opiniões alheias).

Quanquam femina sum, non mihi desunt uires.


“Embora eu seja mulher, não me faltam as forças”.
Quanquam Socrates putaretur iuuenes corrumpere, eum amabam.
“Embora se considerasse que Sócrates corrompia a juventude, eu gostava dele”.

A idéia envolvida nas orações subordinadas concessivas é a de uma oposição que não
chega a inviabilizar a realização do processo descrito na O.P.:

“Mesmo que não tenha dinheiro, viajarei”.

N.B.: com etiamsi, por vezes também se encontra o uso do modo indicativo na
subordinação.

- Licet, na origem um verbo impessoal no presente do indicativo, pede sempre presente


ou perfeito do subjuntivo da subordinação:

Licet fortitudo uitium non sit, nimia non prodest.


“Embora a força não seja um vício, em excesso não ajuda”.
Licet fortitudo uitium non fuerit, nimia non profuit.
“Embora a força não tenha sido um vício, em excesso não ajudou”.

- Vt concessivo tem como negação ne: Ne fur sit, uir probus non est. – “Ainda que não
seja ladrão, não é um homem honesto”.

- Muitas, vezes, partículas como certe, at e, sobretudo, tamen anunciam a subordinada


concessiva na O.P.:

Vt uir probus sit, ingeniosus tamen non est.


“Ainda que ele seja um homem honesto, (contudo) não é inteligente”.

TEXTO (Catulo, poema 72):


DICEBAS quondam solum te nosse Catullum,/ Lesbia, nec prae me uelle tenere Iouem./
Dilexi tum te non tantum ut uulgus amicam,/ sed pater ut gnatos diligit et generos./
Nunc te cognoui: quare etsi impensius uror,/ multo mi tamen es uilior et leuior./ Qui
potis est, inquis? Quod amantem iniuria talis/ cogit amare magis, sed bene uelle minus.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

30
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

Exercício:
1. Quanquam diues sis, pauperes despectui tibi esse non debent.
______________________________________________________________________
2. Etiamsi quid scribas non habebis, scribito tamen.
______________________________________________________________________
3. Hamilcar Carthaginiensis, etsi cupiditate pugnandi flagrabat, pacem sibi faciendam
esse arbitrabatur.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
4. Est tamen hoc aliquid, tametsi non est satis.
______________________________________________________________________
5. Nihil agis, dolor; quamuis sis molestus, nunquam confitebor te esse malum.
______________________________________________________________________
6. Etsi nondum consilia eorum cognouerat, tamen suspicabatur.
______________________________________________________________________
7. Honestum, etiamsi a nullo laudetur, natura est laudabile.
______________________________________________________________________
8. Brutus, quanquam multa beneficia a Caesare acceperat, tamen cum aliis, ut eum
necaret, coniurauit.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
9. Etiamsi nolit, cogam.
______________________________________________________________________
10. Veritas, etiamsi iucunda non est, mihi tamen grata est.

______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

11. Quamquam abest a culpa, accusatur.

______________________________________________________________________

31
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)

15. Constroem-se as orações subordinadas adverbiais causais com indicativo ou


subjuntivo e várias conjunções:
Quia: “porque” Quando: “visto que”
Quod, propterea quod: “porque” Quandoquidem: “uma vez que”
Quoniam: “já que”

Heluetii quoque reliquos Gallos uirtute procedunt, quod fere cotidianis proeliis cum
Germanis contendunt.
“Os helvécios também superam os gauleses restantes em bravura porque travam
batalhas quase cotidianas contra os germanos”.

O subjuntivo, nas causais, é empregado:


1. Com as conjunções acima, para referir ideias e palavras alheias, isto é, não assumidas
pelo locutor:
Socrates occisus est quod iuuenes corrumperet.
“Sócrates foi morto porque corrompia os jovens”.

2. Com a conjunção cum:


Cum sit diues, hic homo putat se esse deum.
“Como é rico, este homem pensa que é um deus”.

3. Após non quod/ non quo, para referir motivo considerado não verdadeiro, repelido
pelo locutor:
Hoc feci non quod uellem, sed quia necesse erat.
“Fiz isso não porque eu queria, mas porque era preciso”.

Vt, por vezes, apresenta valor causal, sendo em geral utilizado com o verbo esse:
Vt Gallorum consilia subita et repentina erant, dux sollicitus erat.
“Como os planos dos gauleses eram súbitos e repentinos, o general estava preocupado”.

Exercício:
1. Nemo oratorem admiratus est, quod latine loqueretur.
__________________________________________________________
2. Quoniam fidem magistri cognouistis, cognoscite nunc discipuli aequitatem.
__________________________________________________________
3. Socrates ad humiles preces descendere noluit, non quo iudices eludere uellet, sed
quia nullius sibi culpae conscius erat.
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
4. Sapiens legibus non propter metum paret, sed eas sequitur, quia salutare maxime
esse iudicat.
__________________________________________________________________
5. Diligi iucundum est, propterea quia tutiorem uitam efficit.
__________________________________________________________________
6. Iura te non nociturum esse nemini quod tu hodie uerberatus es.
__________________________________________________________________
7. Nunc mea mater iratast mihi quia non redierim domum ad se.
__________________________________________________________________

32
16- Proposições adjetivas em latim

a. Quando se restringem a determinar um termo da oração principal (subordinadas


adjetivas próprias), as proposições adjetivas em geral se constroem com indicativo,
concordando o pronome relativo com seu antecedente em gênero e número, e
apresentando ele o caso requerido por sua função na própria estrutura subordinada:

Est locus carceris, qui Tullianum appellatur.


“Existe um lugar na prisão que se chama Tuliano”.

Video seruum quem pater tuus uerberauit.


“Estou vendo o escravo que teu próprio pai surrou”.

Contudo, quando dependem de uma oração infinitiva (às vezes) ou de uma outra
subordinada no subjuntivo, as orações subordinadas adjetivas próprias são construídas
com subjuntivo no latim:

Volumus nomina eorum qui quid gererint, nota nobis esse. (Cícero)
“Queremos que os nomes daqueles que fizeram algo nos sejam conhecidos”.

Saepe moniti sumus ut in omnibus, quae faceremus, Deum ante oculos


haberemus.
“Com frequência fomos exortados a que, em tudo o que fizéssemos, tivéssemos
Deus diante dos olhos”.

b. As orações subordinadas adjetivas impróprias, porém, a que se sobrepõem certos


matizes adverbiais, são obrigatoriamente construídas com seu verbo no modo
subjuntivo:

Caesar legatos misit qui pacem peterent.


“César enviou embaixadores (para) que pedissem a paz”. (valor final)

Nulla domus tam firma est quae discordiis debilitari non possit.
“Nenhuma casa é tão sólida que não possa ser enfraquecida por desavenças”.
(valor consecutivo)

Hoc qui dicat, erret.


“Erraria quem dissesse isso”. (valor condicional: “Erraria alguém se dissesse
isso”.)

Nam qui luxuriae immoderatissimae esset, ter omnino per quattuordecim annos
languit.
“Com efeito, (ainda que) fosse ele (o qual) de uma lascívia desenfreada, três
vezes ao todo esteve doente em quatorze anos”. (valor concessivo)

Texto (Marcial, I 38)


Quem recitas meus est, o Fidentine, libellus:
sed male cum recitas, incipit esse tuus.

33
VULPECULA ET HIRCVS (adaptação)
Vir callidus qui in periculum uenit fide nulla est.
Vulpecula quae decidit in puteum ibi permanebat. Hircus qui transit per locum
uulpeculam uidet et dicit:
“Estne bona aqua?”
Vulpecula, quae parat dolum, aquae naturam laudat ornatissimis uerbis et respondet:
“Descende, amice. Aqua iucundissima est!”
Immisit se barbatus. Tum uulpecula euasit ex puteo, nixa celsis cornibus hirci quem
dolosa bestia clausum liquit.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

Exercício:
1. Traduza as expressões abaixo:
a- mens celeris quam ____________________
b- Italia trans quam ______________________
c- libellos quos _________________________
d- clementia pro qua _____________________
e- auditorum inter quos ___________________
f- illa aetate post quam ___________________
g- Caesarem cui _________________________
h- saturas de quibus ______________________
i- aquas sub quibus _______________________
j- puer de quo ____________________________

2. Empregue a forma correta do pronome relativo e traduza:


a- Aetas de ___________ dixisti erat nimium difficilis.
______________________________________________________________________
b- Vbi sunt omnes auditores ____________ exspectabas?
______________________________________________________________________
c- Timebant decem saturas potentes ___________ ille fortis nuper scripserat.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
d- Matrem iucundam, ___________ quattuor filii miseri ex tempestate acri fugerant, ibi
uidi.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
e- Amicus, ___________ filiam dulcem commiseramus, eam neglegebat.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

34
Miniantologia

Hyginus, Fabulae (Odyssea)

Vlixes cum ab Ilio in patriam Ithacam rediret, tempestate ad Ciconas est delatus,
quorum oppidum Ismarum expugnauit praedamque sociis distribuit. Inde ad
Lotophagos, homines minime malos, qui loton ex foliis florem procreatum edebant,
idque cibi genus tantam suauitatem praestabat, ut, qui gustabant, obliuionem caperent
domum reditionis. Ad eos socii duo missi ab Vlixe cum gustarent herbas ab eis datas, ad
naues obliti sunt reuerti, quos uinctos ipse reduxit. Inde ad Cyclopem Polyphemum
Neptuni filium. Huic responsum erat ab augure Telemo Eurymi filio, ut caueret, ne ab
Vlixe excaecaretur. Hic media fronte unum oculum habebat et carnem humanam
epulabatur. Qui postquam pecus in speluncam redegerat, molem saxeam ingentem ad
ianuam opponebat. Qui Vlixem cum sociis inclusit sociosque eius consumere coepit.
Vlixes cum uideret eius immanitati atque feritati resistere se non posse, uino, quod a
Marone acceperat, eum inebriauit seque “Vtin” uocari dixit. Itaque cum oculum eius
trunco ardenti exureret, ille clamore suo ceteros Cyclopas conuocauit eisque spelunca
praeclusa dixit: “Vtis me excaecat”. Illi credentes eum deridendi gratia dicere
neglexerunt. At Vlixes socios suos ad pecora alligauit et ipse se ad arietem et ita
exierunt. Ad Aeolum Hellenis filium, cui ab Ioue uentorum potestas fuit tradita; is
Vlixem hospitio libere accepit follesque uentorum ei plenos muneri dedit. Socii uero
aurum argentumque credentes cum accepissent et secum partiri uellent, folles clam
soluerunt uentique euolauerunt. Rursum ad Aeolum est delatus, a quo eiectus est, quod
uidebatur Vlixes numen deorum infestum habere. Ad Laestrygonas, quorum rex fuit
Antiphates [. . .] deuorauit nauesque eius undecim confregit excepta naue, qua sociis
eius consumptis euasit in insulam Aenariam ad Circen Solis filiam, quae potione data
homines in feras bestias commutabat. Ad quam Eurylochum cum uiginti duobus sociis
misit, quos illa ab humana specie immutauit. Eurylochus timens, qui non intrauerat,
inde fugit et Vlixi nuntiauit, qui solus ad eam se contulit; sed in itinere Mercurius ei
remedium dedit monstrauitque, quomodo Circen deciperet. Qui postquam ad Circen
uenit et poculum ab ea accepit, remedium Mercurii monitu coniecit ensemque strinxit
minatus, nisi socios sibi restitueret, se eam interfecturum. Tunc Circe intellexit non sine
uoluntate deorum id esse factum; itaque fide data se nihil tale commissuram socios eius
ad pristinam formam restituit, ipsa cum eodem concubuit, ex quo filios duos procreauit,
Nausithoum et Telegonum. Inde proficiscitur ad lacum Auernum, ad inferos descendit,
ibique inuenit Elpenorem socium suum, quem ad Circen reliquerat, interrogauitque
eum, quomodo eo peruenisset; cui Elpenor respondit se ebrium per scalam cecidisse et
ceruices fregisse et deprecatus est eum, cum ad superos rediret, se sepulturae traderet et
sibi in tumulo gubernaculum poneret. Ibi et cum matre Anticlia est locutus de fine
errationis suae. Deinde ad superos reuersus Elpenorem sepeliuit et gubernaculum ita, ut
rogauerat, in tumulo ei fixit. Tum ad Sirenas Melpomenes Musae et Acheloi filias uenit,
quae partem superiorem muliebrem habebant, inferiorem autem gallinaceam. Harum
fatum fuit tam diu uiuere, quam diu earum cantum mortalis audiens nemo praeteruectus
esset. Vlixes monitus a Circe Solis filia sociis cera aures obturauit seque ad arborem
malum constringi iussit et sic praeteruectus est. Inde ad Scyllam Typhonis filiam uenit,
quae superiorem corporis partem muliebrem, inferiorem ab inguine piscis, et sex canes
ex se natos habebat; eaque sex socios Vlixis naue abreptos consumpsit. In insulam
Siciliam ad Solis pecus sacrum uenerat, quod socii eius cum coquerent, in aeneo
mugiebat; monitus, id ne attingeret, ab Tiresia et a Circe monitus Vlixes; itaque multos
socios ob eam causam ibi amisit, ad Charybdinque perlatus, quae ter die obsorbebat

35
terque eructabat, eam monitu Tiresiae praeteruectus est. Sed ira Solis, quod pecus eius
erat uiolatum (cum in insulam eius uenisset et monitu Tiresiae uetuerit uiolari, cum
Vlixes condormiret socii inuolarunt pecus; itaque cum coquerent, carnes ex aeneo
dabant balatus), ob id Iouis nauem eius fulmine incendit. Ex his locis errans naufragio
facto sociis amissis enatauit in insulam Aeaeam, ubi Calypso Atlantis filia nympha,
quae specie Vlixis capta anno toto eum retinuit neque a se dimittere uoluit, donec
Mercurius Iouis iussu denuntiauit nymphae, ut eum dimitteret. Et ibi facta rate Calypso
omnibus rebus ornatum eum dimisit eamque ratim Neptunus fluctibus disiecit, quod
Cyclopem filium eius lumine priuauerat. Ibi cum fluctibus iactaretur, Leucothoe, quam
nos Matrem Matutam dicimus, quae in mari exigit aeuum, balteum ei dedit, quo sibi
pectus suum uinciret, ne pessum abiret. Quod cum fecisset, enatauit. Inde in insulam
Phaeacum uenit nudusque ex arborum foliis se obruit, qua Nausicaa Alcinoi regis filia
uestem ad flumen lauandam tulit. Ille erepsit e foliis et ab ea petit, ut sibi opem ferret.
Illa misericordia mota pallio eum operuit et ad patrem suum eum adduxit. Alcinous
hospitio liberaliter acceptum donisque decoratum in patriam Ithacam dimisit. Ira
Mercurii iterum naufragium fecit. Post uicesimum annum sociis amissis solus in
patriam redit, et cum ab hominibus ignoraretur domumque suam attigisset, procos, qui
Penelopen in coniugium petebant, obsidentes uidit regiam seque hospitem simulauit. Et
Euryclia nutrix ipsius, dum pedes ei lauat, ex cicatrice Vlixem esse cognouit. Postea
procos Minerua adiutrice cum Telemacho filio et duobus seruis interfecit sagittis.6

Cicero, Cato Maior De Senectute XII-XVII

XII. 39. Sequitur tertia uituperatio senectutis, quod eam carere dicunt uoluptatibus. O
praeclarum munus aetatis, si quidem id aufert a nobis quod est in adulescentia
uitiosissumum! Accipite enim, optumi adulescentes, ueterem orationem Archytae
Tarentini, magni in primis et praeclari uiri, quae mihi tradita est, cum essem adulescens
Tarenti cum Q. Maximo. Nullam capitaliorem pestem quam uoluptatem corporis
hominibus dicebat a natura datam, cuius uoluptatis auidae libidines temere et effrenate
ad potiundum incitarentur.
40. Hinc patriae proditiones, hinc rerum publicarum euersiones, hinc cum hostibus
clandestina colloquia nasci, nullum denique scelus, nullum malum facinus esse ad quod
suscipiundum non libido uoluptatis impelleret; stupra uero et adulteria et omne tale
flagitium nullis excitari aliis illecebris nisi uoluptatis; cumque homini siue natura siue
quis deus nihil mente praestabilius dedisset, huic diuino muneri ac dono nihil tam esse
inimicum quam uoluptatem.
41. Nec enim libidine dominante temperantiae locum esse, neque omnino in uoluptatis
regno uirtutem posse consistere. Quod quo magis intellegi posset, fingere animo iubebat
tanta incitatum aliquem uoluptate corporis quanta percipi posset maxuma: nemini
censebat fore dubium quin, tam diu dum ita gauderet, nihil agitare mente, nihil ratione,
nihil cogitatione consequi posset. Quocirca nihil esse tam detestabile quam uoluptatem,
si quidem ea, cum maior esset atque longior, omne animi lumen exstingueret. Haec cum
C. Pontio Samnite, patre eius a quo Caudino proelio Sp. Postumius, T. Veturius
consules superati sunt, locutum Archytam Nearchus Tarentinus, hospes noster, qui in
amicitia populi Romani permanserat, se a maioribus natu accepisse dicebat, cum
quidem ei sermoni interfuisset Plato Atheniensis, quem Tarentum uenisse L. Camillo,
Ap. Claudio consulibus reperio.

6
http://www.thelatinlibrary.com/hyginus/hyginus5.shtml#odyssea

36
42. Quorsus hoc? Vt intellegeretis, si uoluptatem aspernari ratione et sapientia non
possemus, magnam habendam esse senectuti gratiam, quae efficeret ut id non luberet
quod non oporteret. Impedit enim consilium uoluptas, rationi inimica est, mentis, ut ita
dicam, praestringit oculos, nec habet ullum cum uirtute commercium. Inuitus feci ut
fortissumi uiri T. Flaminini fratrem, L. Flamininum, e senatu eicerem, septem annis post
quam consul fuisset, sed notandam putaui libidinem. Ille enim, cum esset consul in
Gallia, exoratus in conuiuio a scorto est ut securi feriret aliquem eorum qui in uinculis
essent, damnati rei capitalis. Hic Tito fratre suo censore, qui proxumus ante me fuerat,
elapsus est; mihi uero et Flacco neutiquam probari potuit tam flagitiosa et tam perdita
libido, quae cum probro priuato coniungeret imperi dedecus.

XIII. 43. Saepe audiui ex maioribus natu, qui se porro pueros a senibus audisse
dicebant, mirari solitum C. Fabricium quod, cum apud regem Pyrrhum legatus esset,
audisset a Thessalo Cinea esse quendam Athenis qui se sapientem profiteretur eumque
dicere omnia quae faceremus ad uoluptatem esse referenda. Quod ex eo audientis M’.
Curium et Ti. Coruncanium optare solitos ut id Samnitibus ipsique Pyrrho
persuaderetur, quo facilius uinci possent cum se uoluptatibus dedissent. Vixerat M’.
Curius cum P. Decio, qui quinquennio ante eum consulem se pro re publica quarto
consulatu deuouerat; norat eundem Fabricius, norat Coruncanius; qui cum ex sua uita
tum ex eius quem dico Deci facto iudicabant esse profecto aliquid natura pulchrum
atque praeclarum, quod sua sponte peteretur quodque, spreta et contempta uoluptate,
optumus quisque sequeretur.
44. Quorsus igitur tam multa de uoluptate? Quia non modo uituperatio nulla, sed etiam
summa laus senectutis est quod ea uoluptates nullas magno opere desiderat. Caret epulis
extructisque mensis et frequentibus poculis; caret ergo etiam uinolentia et cruditate et
insomniis. Sed si aliquid dandum est uoluptati, quoniam eius blanditiis non facile
obsistimus, - diuine enim Plato “escam malorum” appellat uoluptatem, quod ea uidelicet
homines capiantur ut pisces - quamquam immoderatis epulis caret senectus, modicis
tamen couiuiis delectari potest. C. Duellium, M. filium, qui Poenos classe primus
deuicerat, redeuntem a cena senem saepe uidebam puer: delectabatur cereo funali et
tibicine, quae sibi nullo exemplo priuatus sumpserat; tantum licentiae dabat gloria!
45. Sed quid ego alios? Ad me ipsum iam reuertar. Primum habui semper sodalis;
sodalitates autem me quaestore constitutae sunt, sacris Idaeis Magnae Matris acceptis;
epulabar igitur cum sodalibus omnino modice, sed erat quidam feruor aetatis; qua
progrediente, omnia fiunt in dies mitiora; neque enim ipsorum conuiuiorum
delectationem uoluptatibus magis quam coetu amicorum et sermonibus metiebar. Bene
enim maiores accubitionem epularem amicorum, quia uitae coniunctionem haberet,
conuiuium nominauerunt, melius quam Graeci qui hoc idem tum compotationem tum
concenationem uocant, ut, quod in eo genere minumum est, id maxume probare
uideantur.

XIV. 46. Ego uero propter sermonis delectationem tempestiuis quoque conuiuiis
delector, nec cum aequalibus solum, qui pauci iam admodum restant, sed cum uestra
etiam aetate atque uobiscum, habeoque senectuti magnam gratiam quae mihi sermonis
auiditatem auxit, potionis et cibi sustulit. Quodsi quem etiam ista delectant, - ne omnino
bellum indixisse uidear uoluptati, cuius est fortasse quidam naturalis modus -, non
intellego ne in istis quidem ipsis uoluptatibus carere sensu senectutem. Me uero et
magisteria delectant, a maioribus instituta, et is sermo qui more maiorum a summo
[magistro] adhibetur in poculo, et pocula, sicut in Symposio Xenophontis est, “minuta
atque rorantia”, et refrigeratio aestate et uicissim aut sol aut ignis hibernus; quae quidem

37
etiam in Sabinis persequi soleo, conuiuiumque uicinorum cotidie compleo, quod ad
multam noctem, quam maxime possumus, uario sermone producimus.
47. At non est uoluptatum tanta quasi titillatio in senibus. - Credo, sed ne desideratio
quidem; nihil autem est molestum quod non desideres. Bene Sophocles, cum ex eo
quidem iam adfecto aetate quaereret utereturne rebus ueneriis: “Di meliora!” inquit; “
libenter uero istinc sicut ab domino agresti ac furioso profugi”. Cupidis enim rerum
talium odiosum fortasse et molestum est carere; satiatis uero et expletis iucundius est
carere quam frui; quamquam non caret is qui non desiderat; ergo hoc non desiderare
dico esse iucundius.
48. Quodsi istis ipsis uoluptatibus bona aetas fruitur libentius, primum paruulis fruitur
rebus, ut diximus, deinde iis quibus senectus, etiamsi non abunde potitur, non omnino
caret. Vt Turpione Ambiuio magis delectatur qui in prima cauea spectat, delectatur
tamen etiam qui in ultuma, sic adulescentia uoluptates propter intuens magis fortasse
laetatur, sed delectatur etiam senectus procul eas spectans tantum quantum sat est.
49. At illa quanti sunt animum, tamquam emeritis stipendiis libidinis, ambitionis,
contentionum, inimicitiarum, cupiditatum omnium, secum esse secumque, ut dicitur,
uiuere! Si uero habet aliquod tamquam pabulum studi atque doctrinae, nihil est otiosa
senectute iucundius. Mori uidebamus in studio dimetiundi paene caeli atque terrae C.
Galum, familiarem patris tui, Scipio; quotiens illum lux noctu aliquid describere
ingressum, quotiens nox oppressit cum mane coepisset! Quam delectabat eum
defectiones solis et lunae multo ante nobis praedicere!
50. Quid in leuioribus studiis, sed tamen acutis? Quam gaudebat Bello suo Punico
Naeuius! Quam Truculento Plautus, quam Pseudolo! Vidi etiam senem Liuium, qui,
cum sex aniis ante quam ego natus sum fabulam docuisset Centone Tuditanoque
consulibus, usque ad adulescentiam meam processit aetate. Quid de P. Licini Crassi et
pontificii et ciuilis iuris studio loquar, aut de huius P. Scipionis, qui his paucis diebus
pontifex maxumus factus est? Atque eos omnis quos commemoraui his studiis flagrantis
senes uidimus. M. uero Cethegum, quem recte “Suadae medullam” dixit Ennius, quanto
studio exerceri in dicendo uidebamus etiam senem! Quae sunt igitur epularum aut
ludorum aut scortorum uoluptates cum his uoluptatibus comparandae? Atque haec
quidem studia doctrinae ; quae quidem prudentibus et bene institutis pariter cum aetate
crescunt, ut honestum illud Solonis sit quod ait uersiculo quodam, ut ante dixi,
senescere se multa in dies addiscentem. Qua uoluptate animi nulla certe potest esse
maior.

XV. 51. Venio nunc ad uoluptates agricolarum, quibus ego incredibiliter delector; quae
nec ulla impediuntur senectute et mihi ad sapientis uitam proxume uidentur accedere.
Habent enim rationem cum terra, quae numquam recusat imperium nec umquam sine
usura reddit quod accepit, sed alias minore, plerumque maiore cum faenore. Quamquam
me quidem non fructus modo, sed etiam ipsius terrae uis ac natura delectat: quae, cum
gremio mollito ac subacto sparsum semen excepit, primum id occaecatum cohibet - ex
quo occatio quae hoc efficit nominata est -, dein tepefactum uapore et compressu suo
diffundit et elicit herbescentem ex eo uiriditatem, quae, nixa fibris stirpium, sensim
adulescit, culmoque erecta geniculato, uaginis iam quasi pubescens includitur; ex quibus
cum emersit, fundit frugem spici ordine structam, et contra auium minorum morsus
munitur uallo aristarum.
52. Quid ego uitium ortus, satus, incrementa commemorem? Satiari delectatione non
possum - ut meae senectutis requiem oblectamentumque noscatis -: omitto enim uim
ipsam omnium quae generantur e terra, quae, ex fici tantulo grano aut ex acini uinaceo
aut ex ceterarum frugum aut stirpium minutissimis seminibus, tantos truncos ramosque

38
procreet; malleoli, plantae, sarmenta, uiuiradices, propagines nonne ea efficiunt ut
quemuis cum admiratione delectent? Vitis quidem, quae natura caduca est et, nisi fulta
est, fertur ad terram, eadem, ut se erigat, clauiculis suis quasi manibus quidquid est
nacta, complectitur; quam, serpentem multiplici lapsu et erratico, ferro amputans
coercet ars agricolarum, ne siluescat sarmentis et in omnis partis nimia fundatur.
53. Itaque ineunte uere in iis quae relicta sunt exsistit tamquam ad articulos
sarmentorum ea quae gemma dicitur; a qua oriens uua se ostendit, quae, et suco terrae et
calore solis augescens, primo est peracerba gustatu, dein maturata dulcescit, uestitaque
pampinis nec modico tepore caret et nimios solis defendit ardores. Qua quid potest esse
cum fructu laetius, tum adspectu pulchrius? Cuius quidem non utilitas me solum, ut ante
dixi, sed etiam cultura et natura ipsa delectat, adminiculorum ordines, capitum iugatio,
religatio et propagatio uitium, sarmentorum ea, quam dixi, aliorum amputatio, aliorum
immissio. Quid ego irrigationes, quid fossiones agri repastinationesque proferam,
quibus fit multo terra fecundior?
Quid de utilitate loquar stercorandi? 54. Dixi in eo libro quem de rebus rusticis scripsi;
de qua doctus Hesiodus ne uerbum quidem fecit, cum de cultura agri scriberet; at
Homerus, qui multis, ut mihi uidetur, ante saeculis fuit, Laertam lenientem desiderium
quod capiebat e filio, colentem agrum et eum stercorantem facit. Nec uero segetibus
solum et pratis et uineis et arbustis res rusticae laetae sunt, sed hortis etiam et pomariis,
tum pecudum pastu, apium examinibus, florum omnium uarietate. Nec consitiones
modo delectant, sed etiam insitiones, quibus nihil inuenit agri cultura sollertius.

XVI. 55. Possum persequi permulta oblectamenta rerum rusticarum; sed ea ipsa quae
dixi sentio fuisse longiora; ignoscetis autem: nam et studio rerum rusticarum prouectus
sum, et senectus est natura loquacior - ne ab omnibus eam uitiis uidear uindicare. Ergo
in hac uita M’. Curius, cum de Samnitibus, de Sabinis, de Pyrrho triumphauisset,
consumpsit extremum tempus aetatis; cuius quidem ego uillam contemplans, - abest
enim non longe a me - admirari satis non possum uel hominis ipsius continentiam uel
temporum disciplinam: Curio ad focum sedenti magnum auri pondus Samnites cum
attulissent, repudiati sunt: non enim aurum habere praeclarum sibi uideri dixit, sed iis
qui haberent aurum imperare.
56. Poteratne tantus animus efficere non iucundam senectutem? Sed uenio ad agricolas,
ne a me ipso recedam. In agris erant tum senatores, id est senes, si quidem aranti L.
Quinctio Cincinnato nuntiatum est eum dictatorem esse factum; cuius dictatoris iussu
magister equitum C. Seruilius Ahala Sp. Maelium regnum appetentem occupatum
interemit. A uilla in senatum arcessebatur et Curius et ceteri senes; ex quo qui eos
arcessebant uiatores nominati sunt. Num igitur horum senectus miserabilis fuit, qui se
agri cultione oblectabant? Mea quidem sententia haud scio an nulla beatior possit esse,
neque solum officio, quod hominum generi uniuerso cultura agrorum est salutaris, sed et
delectatione qua dixi et saturitate copiaque omnium quae ad uictum hominum, ad
cultum etiam deorum pertinent - ut, quoniam haec quidem desiderant, in gratiam iam
cum uoluptate redeamus. Semper enim boni assiduique domini referta cella uinaria,
olearia, etiam penaria est, uillaque tota locuples est, abundat porco, haedo, agno, gallina,
lacte, caseo, melle. Iam hortum ipsi agricolae succidiam alteram appellant. Conditiora
facit haec superuacaneis etiam operis aucupium atque uenatio.
57. Quid de pratorum uiriditate aut arborum ordinibus aut uinearum oliuetorumue specie
plura dicam? Breui praecidam: agro bene culto nihil potest esse nec usu uberius nec
specie ornatius. Ad quem fruundum non modo non retardat, uerum etiam inuitat atque
adlectat senectus: ubi enim potest illa aetas aut calescere uel apricatione melius uel igni,
aut uicissim umbris aquisue refrigerari salubrius?

39
58. Sibi habeant igitur arma, sibi equos, sibi hastas, sibi clauam et pilam, sibi uenationes
atque cursus; nobis senibus ex lusionibus multis talos relinquant et tesseras; id ipsum
utrum lubebit, quoniam sine iis beata esse senectus potest.

XVII. 59. Multas ad res perutiles Xenophontis libri sunt; quos legite, quaeso, studiose,
ut facitis. Quam copiose ab eo agricultura laudatur in eo libro qui est de tuenda re
familiari, qui Oeconomicus inscribitur! Atque - ut intellegatis nihil ei tam regale uideri
quam studium agri colundi - Socrates in eo libro loquitur cum Critobulo Cyrum
minorem, Persarum regem, praestantem ingenio atque imperi gloria, cum Lysander
Lacedaemonius, uir summae uirtutis, uenisset ad eum Sardis eique dona a sociis
attulisset, et ceteris in rebus comem erga Lysandrum atque humanum fuisse, et ei
quendam consaeptum agrum diligenter consitum ostendisse; cum autem admiraretur
Lysander et proceritates arborum et derectos in quincuncem ordines et humum
subactam atque puram et suauitatem odorum qui adflarentur e floribus, tum eum dixisse
mirari se non modo diligentiam, sed etiam sollertiam eius a quo essent illa dimensa
atque discripta; et Cyrum respondisse: “Atqui ego ista sum omnia dimensus; mei sunt
ordines, mea discriptio, multae etiam istarum arborum mea manu sunt satae”. Tum
Lysandrum, intuentem purpuram eius et nitorem corporis ornatumque Persicum multo
auro multisque gemmis dixisse: “Recte uero te, Cyre, beatum ferunt, quoniam uirtuti
tuae fortuna coniuncta est”.
60. Hac igitur fortuna frui licet senibus, nec aetas impedit quominus et ceterarum rerum
et in primis agri colendi studia teneamus usque ad ultumum tempus senectutis. M.
quidem Valerium Coruinum accepimus ad centesimum annum perduxisse, cum esset,
acta iam aetate, in agris eosque coleret; cuius inter primum et sextum consulatum sex et
quadraginta anni interfuerunt; ita, quantum spatium aetatis maiores ad senectutis initium
esse uoluerunt, tantus illi cursus honorum fuit; atque huius extrema aetas hoc beatior
quam media quod auctoritatis habebat plus, laboris minus. Apex est autem senectutis
auctoritas.
61. Quanta fuit in L. Caecilio Metello, quanta in A. Atilio Calatino! In quem illud
elogium: “Hunc unum plurumae consentiunt gentes populi primarium fuisse uirum”.
Notum est totum carmen incisum in sepulcro. Iure igitur grauis, cuius de laudibus
omnium esset fama consentiens. Quem uirum nuper P. Crassum pontificem maxumum,
quem postea M. Lepidum eodem sacerdotio praeditum uidimus! Quid de Paulo aut
Africano loquar, aut, ut iam ante, de Maximo? Quorum non in sententia solum, sed
etiam in nutu residebat auctoritas. Habet senectus, honorata praesertim, tantam
auctoritatem, ut ea pluris sit quam omnes adulescentiae uoluptates.7

7
http://www.thelatinlibrary.com/cicero/senectute.shtml

40
Referências sumárias (de obras sobre gramática latina)

BIZOS, M. Syntaxe latine. Paris: Vuibert, 1965.

de CLIMENT, M. B. Sintaxis latina. Madrid: C.S.I.C., 1971 (2 vols.).

COMBA, J. Gramática latina. Lorena: Editora Salesiana, 2004.

ERNOUT, A. THOMAS, F. Syntaxe latine. Paris: Klincksieck, 2002.

FARIA, E. Gramática superior da língua latina. Rio de Janeiro: Livraria Acadêmica,


1958.

GRIMAL, P. et alii. Gramática latina. Trad. e adaptação Maria Evangelina Villa Nova
Soeiro. São Paulo: Edusp/T.A. Queiroz, 1986.

LIPPARINI, G. Sintaxe latina. Trad. Pe. Alípio Santiago de Oliveira. Petrópolis: Vozes,
1961.

RAVIZZA, J. Gramática latina. Niterói: Escolas Industriais Dom Bosco, 1948.

SERBAT, G. Les structures du Latin: le système de la langue classique; son évolution


jusqu’aux langues romanes. Paris: A. & J. Picard, 1975.

TOVAR, A. Gramática histórica latina. Madrid: Aguirre, 1946.

TRAINA, A.; BERTOTTI, T. Sintassi normativa della lingua latina. Bologna: Capelli
Editore, 1969 (3 vols.).

de VASCONCELLOS, P. S. Sintaxe do período subordinado latino. São Paulo: Fap-


Unifesp, 2013.

WOODCOCK, E. C. A new Latin syntax. London: Bristol Classical Press, 1985.

41

Anda mungkin juga menyukai