SINTAXE DO
PERÍODO
SUBORDINADO
LATINO
1
Index rerum
Consecutio temporum – p. 16
Miniantologia – p. 35
Referências sumárias – p. 41
2
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
Eueniant uolo tibi quae optas. - Quero (que) te aconteçam as coisas que desejas.
Adhortor properent. - Exorto a (que) se apressarem.
N.B.: as paratáticas com verbos e expressões impessoais são sujeitos dos mesmos
(não O.D.)!
Exercício:
a. Dux huic imperat audeat. ____________________________________________
b. Sine bene uiuam. __________________________________________________
c. Rogo nos quam primum reuisas. ______________________________________
d. Nolo mentiare. ____________________________________________________
e. Caue, Caesar, credas. _______________________________________________
f. Haec uelim explices et me iuues consilio. _______________________________
g. Fateare necesse est. ________________________________________________
h. Demetri librum, quem ad te misit de concordia, uelim mihi mittas.
________________________________________________________________
i. Quid uis faciam? __________________________________________________
j. Tu ad me scribas uelim quam diligentissime. ____________________________
k. Fortem fac animum habeas in omni re. ________________________________
l. Quid agatis, facite plane sciam. ______________________________________
m. Oramus ignoscatis debita nostra. ______________________________________
3
2. Orações subordinadas completivas introduzidas por ut integrante (com
subjuntivo):
Surgem (a) com certos verbos que denotam volição, desejo, exortação:
Dico (determino) Obsecro (suplico)
Edico (ordeno) Opto (desejo)
Hortor (exorto) Peto (peço)
Impero (mando) Posco (peço)
Iubeo (ordeno) Postulo (peço)
Malo (prefiro) Rogo (rogo)
Nolo (não desejo) Suadeo (aconselho)
Nuto (faço sinal) Quaeso (procuro obter)
E ainda: Tempus est (é tempo); Vitium est (é defeito); Vsus est (é costume).
As completivas com ut dos verbos e expressões impessoais são sujeitos dos mesmos (não O.D.)!
4
Consequor ut filii ne confundantur a falsis sociis. - Consigo que meus filhos não
sejam confundidos por companheiros fingidos.
Exercício:
a. Phaeton optauit ut in currum patris tolleretur.
________________________________________________________________
b. Orandum est ut sit mens sana in corpore sano. ___________________________
c. Epaminondas perfecit ut auxilio sociorum Lacedaemonii priuarentur.
________________________________________________________________
d. Cura ne in morbum incidas. __________________________________________
e. Cauendum est ne extra modum sumptu et magnificentia prodeas.
________________________________________________________________
f. Postridie placuit ut breuiter sententias diceremus.
________________________________________________________________
g. Themistocles persuasit populo ut classis aedificaretur.
________________________________________________________________
h. Moneo te ut mihi scribas. ___________________________________________
i. Placet ut adulescentes non contemnent consilia Maiorum.
________________________________________________________________
j. Vsus Romanus est ut matres filios uerberent ad eos educandos.
________________________________________________________________
1
PHAEDRVS, Canis parturiens (Fabulae I, XIX).
5
Tópicos de língua latina: sintaxe do período (subordinação)
Ne, em tais casos, sempre é traduzido por “que”, sem sentido negativo, portanto:
Timeo ne filius uitam amittat. – Tenho medo de que meu filho perca sua vida.
Periculum est ne copiae sociorum intercipiantur ab hostibus media in silua. –
Há risco de que as tropas aliadas sejam surpreendidas pelos inimigos no meio da
floresta.
Paueo ne pater uera de me accipiat. – Tenho pavor de que meu pai ouça a
verdade a meu respeito.
Para dizer “que não” com esses verbos e expressões, “invertemos” e empregamos ut
(raro ne non):
Timeo ut Petrus ueniat. – Temo que Pedro não venha.
Metus est inter inimicos ut Caesar necetur a Bruto. – Existe o medo, entre seus
inimigos, de que César não seja assassinado por Bruto.
Periculum est ne non uincamus hostes. – Há risco de não vencermos os
inimigos.
Exercício:
a. Animi conscientia improbi semper sunt in metu, ne aliquando poena afficiantur.
______________________________________________________________________
b. Adulatores, si quem laudant, uereri se dicunt ut illius facta uerbis consequi possint.
______________________________________________________________________
c. Accepi tuas litteras, ex quibus intellexi te uereri, ne superiores litterae mihi redditae
non essent. _____________________________________________________________
6
d. Non uereor ne hoc officium meum P. Seruilio iudici non probem.
______________________________________________________________________
e. Veremur ne forte non aliorum utilitatibus, sed propriae laudi seruire uideamur.
______________________________________________________________________
f. Non timeo ne uincar. ___________________________________________________
g. Timeo ne peccauerim. __________________________________________________
h. Regulus sententiam ne diceret recusauit. ____________________________________
i. Caesar timebat ut in tempore adueniret. _____________________________________
j. Timebam ne euenirent ea quae acciderunt. __________________________________
k. Non uereor ne tua uirtus opinioni hominum non respondeat.
______________________________________________________________________
l. Pauor erat ne extemplo castra hostis aggrederetur. ____________________________
m. Timeo ne non perficiam quod suscepi. _____________________________________
n. Plura ne scribam dolore impedior. _________________________________________
o. Pauor ceperat milites ne mortiferum esset uulnus Scipionis.
______________________________________________________________________
p. Vereor ne id astute fecerint. ______________________________________________
q. Periculum est ne ille te uerbis obruat. ______________________________________
r. Timeo ne non uiuamus. _________________________________________________
s. Prohibeo ne domum uxorem ducas. _______________________________________
t. Recuso ne hic maneatis. _________________________________________________
[13] (...) Atque illo tempore huius auus Lentuli, uir clarissimus, armatus Gracchum est
persecutus. Ille etiam grave tum uulnus accepit, ne quid de summa re publica
deminueretur; hic ad euertenda rei publicae fundamenta Gallos accersit, seruitia
concitat, Catilinam uocat, adtribuit nos trucidandos Cethego et ceteros ciuis
interficiendos Gabinio, urbem inflammandam Cassio, totam Italiam uastandam
diripiendamque Catilinae. Vereamini censeo, ne in hoc scelere tam immani ac nefando
nimis aliquid seuere statuisse uideamini; multo magis est uerendum, ne remissione
poenae crudeles in patriam quam ne seueritate animaduersionis nimis uehementes in
acerbissimos hostis fuisse uideamur.2
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
2
CICERO, In Catilinam IV, 13 (trecho).
7
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
4. Orações completivas introduzidas por quin e quominus (com subjuntivo):
Surgem (a) com verbos de impedimento (uerba impediendi) acompanhados da negação,
ou inseridos numa oração interrogativa de sentido negativo:
Non impedio quin (quominus) uerum scias. – Não impeço que saibas a verdade.
Quis impedit quin (quominus) uerum scias? – Quem (na verdade, ninguém)
impede que saibas a verdade?
(b) Também se emprega quin e o subjuntivo com verbos que significam “hesitar”,
“duvidar” e “abster-se” (ex.: dubitare, abstinere, retinere), em orações negativas ou
interrogativas de sentido negativo:
Non dubitari debet quin fuerint ante Homerum poetae. – Não se deve duvidar de
que houve poetas antes de Homero.
Retineri nequeo quin dicam. – Não posso abster-me de dizer.
Dux non dubitat sententiam dicere. – O general não hesita em dar seu veredito.
N.B.: também se encontra quin não conjuncional, como advérbio interrogativo que
significa: por que não?
Exercício:
a. Quis est quin cernat quanta uis sit in sensibus?
______________________________________________________________________
b. Est fere nemo quin acutius atque acrius uitia in dicente quam recta uideat.
______________________________________________________________________
c. Nihil praetermisi, quantum facere enitique potui, quin Pompeium a Caesaris
coniunctione auocarem. ___________________________________________________
d. Quis unquam templum illud aspexit quin auaritiae tuae testis esset?
______________________________________________________________________
e. Nemo fuit militum quin uulneraretur. ______________________________________
8
f. Quis dubitet quin in uirtute diuitiae sint? ___________________________________
g. Fieri nullo modo potuit quin Cleomeni parceretur.
______________________________________________________________________
h. Negat Cleanthes ullum esse cibum tam grauem quin is die et nocte concoquatur.
______________________________________________________________________
i. Quid obstat quominus sis beatus? __________________________________________
j. Quin igitur expergiscimini? ______________________________________________
k. Haud multum abfuit quin Ismenias interficeretur. _____________________________
l. Germani retineri non potuerant quin in nostros tela conicerent.
______________________________________________________________________
m. Facere non potui quin tibi et sententiam et uoluntatem declararem meam.
______________________________________________________________________
n. Sapiens non dubitat, si ita melius est, migrare de uita.
______________________________________________________________________
o. Non dubito quin legiones uenturae sint. ____________________________________
p. Quis dubitat quin Dei prouidentia mundus administretur?
______________________________________________________________________
q. Non recusabo quominus omnes mea scripta legant.
______________________________________________________________________
r. Vento tenebantur quominus in portum uenire possent.
______________________________________________________________________
s. Retineri nequeo quin dicam. _____________________________________________
t. Nolite dubitare quin huic credatis omnia. ____________________________________
u. Nunc uero quo loco res nostrae sint, omnes intellegitis. Nam uidetis non solum quot
hostes nos persecuti sint, sed etiam quanti exercitus, unus ab urbe, alter a Gallia, nobis
obstent. Frumenti egestas nos impedit quominus in his locis maneamus. Quocumque ire
placet, non dubium est quin ferro iter aperiendum sit. Quae cum sciatis, uos moneo uti
forti et parato animo sitis, et cum proelium inibitis, uti memineritis quantam spem in
hoc proelio posueritis (Salústio, Bellum Catilinae 58).
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
9
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
5. Orações completivas introduzidas por quod (com indicativo):
Surgem (a) com vários verbos e acompanhadas do modo indicativo na subordinação,
numa estrutura em que significam “o fato de que”, isto é, possuem valor declarativo:
(b) Também as temos com verbos que significam “acontecer”, fero e facio, desde que
sejam expressões acompanhadas de advérbio de modo:
Bene accidit quod (sucede bem que) Bene, male, prudenter, fraterne, amice facis
Male fero quod (tolero mal que) quod (bem, mal, com prudência,
fraternalmente, amigavelmente fazes em)
Quod, por vezes, apresenta uso meramente coesivo no início de certos períodos, para
relacioná-los ao restante:
Exercício:
a. Themistocles, cum minus esset probatus parentibus suis, quod liberius uiuebat, a
patre exhaeredatus est.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
b. Vitium est quod quidam nimis magnum studium in res obscuras conferunt.
______________________________________________________________________
c. Accidit perincommode quod eum nusquam uidisti.
______________________________________________________________________
d. Magna me spes tenet mihi bene euenire quod mittar ad mortem.
______________________________________________________________________
e. Huc accedebat quod Sulla exercitum nimis liberaliter habuerat.
______________________________________________________________________
f. Gaudeo, quod uenisti. ___________________________________________________
g. Quod me ualere putas, falleris. ___________________________________________
h. Praetereo quod Seruilius Maelium manu sua occidit. __________________________
10
i. Bene fecisti, quod litteras uoluptatibus anteposuisti.
______________________________________________________________________
j. Molestissime fero quod te, ubi uisurus sim, nescio.
______________________________________________________________________
k. Tibi ago gratias quod me omni molestia liberas.
______________________________________________________________________
l. Quod Graeci ingentem Persarum exercitum uicerunt, magna admiratione dignum est.
______________________________________________________________________
m. Eadem nocte bene accidit quod erat luna plena.
______________________________________________________________________
n. Ciuitati nostrae haec fuit belli causa, quod repentinae Gallorum coniurationi resistere
non potuit. _____________________________________________________________
o. Id iam lucrum est quod uiuis. ____________________________________________
p. Mihi uidentur homines bestiis hac re maxime praestare, quod loqui possunt.
______________________________________________________________________
q. Gaudeo quod in tali tempore res publica a pessimis uiris non agitatur.
______________________________________________________________________
r. Quod haerere in equo intractato potuisti admirari cogor.
______________________________________________________________________
s. Quod epistulae tuae nondum respondit non miror; nam eum maxime neglegentem
scio.
______________________________________________________________________
t. [1] Quod pertinaciter studes et omnibus omissis hoc unum agis, ut te meliorem
cotidie facias, et probo et gaudeo, nec tantum hortor ut perseueres sed etiam rogo. Illud
autem te admoneo, ne eorum more qui non proficere sed conspici cupiunt facias aliqua
quae in habitu tuo aut genere uitae notabilia sint; [2] asperum cultum et intonsum caput
et neglegentiorem barbam et indictum argento odium et cubile humi positum et
quidquid aliud ambitionem peruersa uia sequitur euita. Satis ipsum nomen
philosophiae, etiam si modeste tractetur, inuidiosum est: quid si nos hominum
consuetudini coeperimus excerpere? Intus omnia dissimilia sint, frons populo nostra
conueniat.3
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
3
SENECA, Epistulae morales ad Lucilium - I, V 1-2.
11
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
6. Orações completivas interrogativas indiretas (com subjuntivo no clássico):
Surgem (a) com verbos que significam “interrogar” (miror - pergunto admirado -,
quaero - desejo saber -, rogo - interrogo) e “saber” (cognosco - tenho ciência -, ignoro -
desconheço -, scio - sei) e o subjuntivo, introduzidas por vários advérbios, pronomes ou
partículas interrogativas:
Amicitia nostra orta non est cogitatione quantum utilitatis habitura esset.
Quare non sum nescius quanto periculo uiuam. – Por isso, não ignoro em
quanto perigo vivo.
Sobre o uso das partículas nas interrogativas indiretas totais (que prevêem ou não
apenas uma resposta, sem serem disjuntivas!), esclarecemos:
Nonne pede sempre resposta afirmativa: Quaero nonne Catilina traditor sit. - Quero
saber se Catilina não é um conspirador.
Ne não prevê nenhum tipo de resposta: Visam ne febris afuerit. - Verei se a febre
passou.
Num pede sempre resposta negativa: Quaero num asini simus. - Quero saber se somos
burros.
Haud scio an male sit. – Não sei se ele não está mal./ Talvez ele esteja mal.
Haud scio an male non sit. – Não sei se ele está mal./ Talvez ele não esteja mal.
Haud scio utrum bonus an malus sis. – Não sei se és bom ou mau.
Haud scio bonusne malusne sis. – Não sei se és bom ou mau.
12
Para negar a oração interrogativa disjuntiva, emprega-se utrum ou -ne no primeiro
membro e necne ou an non no segundo: Quaesiui a Catilina fuissetne apud Lecam
necne. – Perguntei a Catilina se esteve na casa de Leca ou não.
Exercício:
a. Vtrum difficilius aut maius esset negare tibi saepius idem roganti an efficere id quod
rogares, diu multumque, Brute, dubitaui.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
b. Perquiritur uirtus suamne propter dignitatem an propter fructus aliquos expetatur.
______________________________________________________________________
c. Incertum est abeam an maneam, adeam an fugiam.
______________________________________________________________________
d. Prisci Tarquini Regis filius neposne fuerit, parum liquet.
______________________________________________________________________
e. Habeam necne, incertum est. _____________________________________________
f. Quaesiui a Catilina an fuisset apud Laecam conuentu nocturno necne.
______________________________________________________________________
g. Quaeritur utrum id honestum an turpe sit.
______________________________________________________________________
h. Quaero ne pater tuus uenerit. ____________________________________________
i. Quaesiui quis ueniret. ___________________________________________________
j. Quaesiui quis uenisset. __________________________________________________
k. Quaero nonne pater tuus ueniat. __________________________________________
l. Quaero utrum liber an seruus malis esse. ____________________________________
m. Ignoro ubi nunc sint filiae meae. _________________________________________
n. Quaeritur num Hortensius disertior Cicerone fuerit.
______________________________________________________________________
o. Cum uos considero, milites, magna me spes uictoriae tenet. Si enim socii ignaui
fuissetis, hoc consilium numquam cepissem. Animus, aetas, uirtus uestra me impediunt
quominus desperem, praeterea necessitudo, quae etiam timidos fortis facit. Nam saepe
milites metus superauisset, nisi eos necessitudo pugnare coegisset. Quod si uirtuti
uestrae fortuna inuiderit, cauete inulti animum amittatis, neu capti sicuti pecora
trucidemini! Nil uos impedit quin, more uirorum pugnantes, cruentam atque luctuosam
uictoriam hostibus relinquatis! Scitis cur uos conuocauerim. Postquam in proelium
inieritis, sciam utrum frustra locutus sim necne (Salústio, Bellum Catilinae 58.13,
58.21).
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
13
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
E também com certos verbos de vontade (iubere – ordenar, uelle – querer, sinere –
permitir, uetare – proibir...) e de sentimento (gaudere – alegrar-se, indignari – indignar-
se, queri – queixar-se...).
Empregadas (b) com alguns verbos e expressões impessoais, funcionam como seu
sujeito:
Creditur (pensa-se) Constat (é certo) Necesse est (é neces.)
Dicitur (fala-se) Licet (é permitido) Vtile est (é bom)
Narratur (conta-se) Oportet (é preciso) Turpe est (é verg.)
Atenção para o sentido do emprego dos tempos do infinitivo nas orações completivas
infinitivas, pois o inf. presente dá ideia de contemporaneidade ao verbo da O.P., o inf.
passado, ideia de anterioridade, e o inf. futuro, enfim, ideia de posterioridade:
14
Atenção, ainda, para a construção substitutiva de nominativo com infinitivo, possível
com verbos que significam “dizer”, “crer”, “anunciar” e “contar”. Nela, o sujeito da
oração infinitiva passa à principal no caso nominativo, o verbo da O.P. assume forma
passiva concordando com esse sujeito e permanece no infinitivo o verbo da O.I.:
Dicunt Homerum caecum fuisse. – “Dizem que Homero foi cego”.
Homerus dicitur caecus fuisse. – “Homero é dito ter sido cego”. (literal)
Tal construção é obrigatória com os verbos iubeor (“sou mandado”), uetor (“sou
proibido”), cogor (“sou obrigado”) e uideor (“sou visto”, daí, “pareço”):
Iubemur proficisci. – “Somos ordenados partir”. (literal)
Nunca: Iubent nos proficisci.
Exercício:
a. Quisque semper putat suas res esse magnas. ________________________________
b. Aliqui negant hostes uictos seruitute umquam opprimendos esse.
______________________________________________________________________
c. Credunt magistram sapientem ueritatem patefacturam esse.
______________________________________________________________________
d. Postea audiuimus seruos donorum causa laborauisse, ut milites fideles heri
narrauerunt.
______________________________________________________________________
e. His rebus pronuntiatis, igitur, eum esse hostem sciuisti.
______________________________________________________________________
f. Eum ab hostibus expectari nunc sentis.
______________________________________________________________________
g. Socrates putabat se esse ciuem totius mundi. ________________________________
h. Credo deos immortales sparsisse spiritus in corpora humana.
______________________________________________________________________
i. Adulescens sperat se diu uicturum esse; senex potest dicere se diu uixisse.
______________________________________________________________________
j. Aiunt enim multum legendum esse, non multa.
______________________________________________________________________
k. In principatu commutando ciuium ________________________________________
Nil praeter domini nomen mutant pauperes. __________________________________
Id esse uerum parua haec fabella indicat. ____________________________________
Asellum in prato timidus pascebat senex. _____________________________________
Is, hostium clamore subito territus, __________________________________________
Suadebat asino fugere ne possent capi. ______________________________________
At ille lentus: “Quaeso, num binas mihi _____________________________________
Clitellas impositurum uictorem putas?” ______________________________________
Senex negauit. “Ergo quid refert mea ________________________________________
Cui seruiam clitellas dum portem meas?” ____________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
15
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
Advertência: visto acontecer frequentes vezes que uma oração subordinada depende não de uma
principal, mas de outra subordinada, chamaremos regente (seja ela principal ou subordinada) a
proposição da qual depende outra.
Dividiremos os tempos entre primários (presente, perfeito lógico, futuro do presente e futuro
perfeito) e secundários ou históricos (imperfeito, pretérito perfeito, mais-que-perfeito).
16
Caesar Labieno scribit, ut quam plurimas posset iis legionibus, quae sunt apud eum,
naues instituat. – ‘César escreve a Labieno que construa, para aquelas legiões que estão
consigo, o maior número possível de navios’.
Exercício:
a. Regulus iuratus missus est ad senatum, ut, nisi redditi essent Poenis captiui
nobiles quidam, rediret ipse Carthaginem.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
b. Nemo tam humilis erat, cui ad Miltiadem aditus non pateret.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
c. Miltiades accusatus est, quod, cum Parum expugnare posset, a rege corruptus
infectis rebus discessisset.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
d. Vercingetorix Gallos hortatur, ut communis libertatis causa arma capiant,
obtestatur, ut in fide maneant.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
e. Pompeius ne duobus circumcluderetur exercitibus, ex eo loco discedit.
________________________________________________________________
________________________________________________________________
f. Sicilia prima docuit Romanos, quam praeclarum esset exteris nationibus
imperare.
________________________________________________________________
4
LIPPARINI, G. Sintaxe latina. Trad. Pe. Alípio Santiago de Oliveira. Petrópolis: Vozes, 1961, p. 267-
269.
17
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
9. Constroem-se as orações subordinadas adverbiais finais com ut/ uti mais subjuntivo
quando são afirmativas, e ne/ ut ne (raro e enfático no último caso) quando são
negativas:
Para coordenar uma final negativa a outra final, através de conjunção aditiva,
empregam-se neue (coordenando-a a uma outra final negativa), nec (neque) ou neue
(neu), coordenado-a a uma final afirmativa (introduzida por ut ou quo).
Praesidium in uestibulo relictum est, ne quis adire curiam neue inde eggredi
posset. – “Foi deixada uma guarda à porta, para que ninguém pudesse aproximar-se da
cúria nem dela sair”.
Praesidium in uestibulo relictum non est, ut aliquis adire curiam posset neque
foras maneret. – “Não foi deixada uma guarda à porta, para que alguém pudesse
aproximar-se da cúria e não ficasse fora”.
Exercícios:
a. Pylades Orestem se esse dixit, ut pro illo necaretur.
______________________________________________________________
b. Dii homines celsos et erectos constituerunt, ut caelum intuentes se capere
possent.
______________________________________________________________
______________________________________________________________
18
c. Legum idcirco omnes serui sumus, ut liberi esse possimus.
______________________________________________________________
d. Nemo prudens punit quia peccatum est, sed ne peccetur.
______________________________________________________________
e. Eo scripsi quo in suadendo plus auctoritatis haberem.
______________________________________________________________
f. Satis prouisum est, ut ne quid saluis auspiciis agere possint.
______________________________________________________________
g. Ager non semel aratur, sed nouatur et iteratur, quo meliores fetus possit et
grandiores edere.
______________________________________________________________
______________________________________________________________
h. Caesar cohortatus est milites uti suae pristinae uirtutis memoriam retinerent,
neue perturbarentur animo.
______________________________________________________________
______________________________________________________________
i. Cur illud, Felix, tua umbella fert foramen? Vt quando nimbus desinat
aspiciam.
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Texto:
Et cum oratis non eritis sicut hypocritae, qui amant in synagogis et in angulis
platearum stantes orare ut uideantur ab hominibus: amen dico uobis, receperunt
mercedem suam. Tu autem cum orabis, intra in cubiculum tuum et, clauso ostio tuo,
ora Patrem tuum in abscondito; et Pater tuus qui uidet in abscondito reddet tibi…
Sic ergo uos orabitis: Pater noster qui es in caelis, sanctificetur nomen tuum;
adueniat regnum tuum; fiat uoluntas tua sicut in caelo et in terra. Panem nostrum
supersubstantialem da nobis hodie, et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos
dimittimus debitoribus nostris; et ne nos inducas in temptationem: sed libera nos a
malo [Vulgata (Matthaeus 6.5-6, 9-13].
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
19
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
Quando o verbo da O.P. está num tempo secundário (“passado”), em geral se prefere
utilizar o imperfeito do subjuntivo na subordinada; o emprego do presente e perfeito do
subjuntivo nessas mesmas circunstâncias, porém, é possível e acrescenta matizes
semânticos especiais:
Com o imperfeito: Ita creuit amnis ut exundaret. – “De tal modo se encheu o rio que
transbordou”.
Com o presente do subjuntivo (indicando uma consequência presente como
desdobramento de um fato desencadeador situado no passado): Tantus pauor fuit ut
nunc etiam tremam. – “Tamanho foi o pânico que ainda agora estou tremendo”.
Com o perfeito do subjuntivo (indicando consequência durável): Adeo excellebat
Aristides abstinentia ut Iustus sit appellatus. – “A tal ponto Aristides se distinguia na
contenção que foi chamado ‘o Justo’”.
20
Exercícios:
a- Tanta uis probitatis est, ut eam etiam in hoste diligamus.
______________________________________________________________________
b- Magna uis est conscientiae, ut semper timeant qui peccarint.
______________________________________________________________________
c- In eo statu res sunt ut non possint esse miseriores.
______________________________________________________________________
d- Nemo tam humilis fuit, ut ei ad Miltiadem aditus non pateret.
______________________________________________________________________
e- Si esset corpus aliquod immortale, non esset omne mutabile; ita efficitur, ut omne
corpus mortale sit.
______________________________________________________________________
f- Alcibiades erat ea sagacitate, ut decipi non posset.
______________________________________________________________________
g- Tantus in curia clamor factus est, ut populus concurreret.
______________________________________________________________________
h- Plures sunt hostes quam ut uictoriam sperare possimus.
______________________________________________________________________
i- Eo usque uirgis caesus erat, ut inter uerbera expiraret.
______________________________________________________________________
j- Ea est probitate ut ei maxime confidam.
______________________________________________________________________
Texto:
Sed in ea coniuratione fuit Q. Curius, natus haud obscuro loco, libidinibus adeo deditus,
ut eum censores senatu mouerent. Huic homini tanta uanitas inerat ut non posset reticere
quae audierat; tanta insolentia ut numquam sua ipse scelera celaret; tanta audacia ut
semper diceret faceretque quaecumque uolebat. Erat ei cum Fuluia, muliere nobili,
stupri uetus consuetudo. Sed Curius tam pauper factus est ut ei minus gratus fieret.
Repente autem adeo gloriari coepit ut maria montisque Fuluiae polliceretur. Et tam
insolens feroxque fiebat ut ei mortem interdum minaretur, nisi sibi obnoxia esset. At
Fuluia, insolentiae Curi causa cognita, rem rei publicae tam periculosam esse putabat,
ut, omnia, quae de Catilinae coniuratione audierat, multis narraret (Salústio, Bellum
Catilinae 23-24.2).
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
21
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
Cum com indicativo indica fato não repetido ou fato repetido (sentido de “sempre que”).
Quando não indica fato repetido, não há necessidade de maiores cuidados:
Quando indica, porém, fato repetido (“cum iterativo”), deve-se atentar para uma
diferença construtiva importante em relação ao português:
22
Dum, significando “enquanto” em narrativa de fato passado, emprega-se sempre com o
presente do indicativo latino; em português, emprega-se, ao contrário, o imperfeito do
indicativo:
Assim como donec – “enquanto, até que”, priusquam – “antes que”, quoad – “enquanto,
até que”, antequam – “antes que” e anteaquam – “antes que”, dum é empregado com
indicativo para indicar um fato e com subjuntivo para indicar mera intenção ou
eventualidade:
N.B.: as conjunções antequam, anteaquam e priusquam podem vir com “tmese”, isto é,
sem a soldura de quam ao restante da palavra.
Exercícios:
a- Dum ea Romani parant consultantque, iam Saguntum summa ui oppugnabatur.
______________________________________________________________________
b- Alexander, dum inter primores pugnat, sagitta ictus est.
______________________________________________________________________
c- Delibera hoc dum redeo. ________________________________________________
d- Caesar, cum id nuntiatum esset, ab urbe profectus est.
______________________________________________________________________
e- Epaminondas, cum uicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse graui uulnere
exanimari se uideret, quaesiuit, saluusne esset clipeus.
23
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
f- Cato, quoad uixit, uirtutum laude creuit.
______________________________________________________________________
g- Homo, ut ingressus est, confestim gladium destrinxit.
______________________________________________________________________
h- Quoad hiberna munita esse cognouero, in Gallia morabor.
______________________________________________________________________
i- Omnes hostes terga uerterunt neque prius fugere destiterunt quam ad flumen
peruenerunt.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
j- Verres, cum rosam uiderat, tum uer incipere arbitrabatur.
______________________________________________________________________
k- Cum Caesar in Galliam uenit, alterius factionis principes erant Aedui, alterius
Sequani.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
l- Cum ad uillam ueni, hoc ipsum, nihil agere, me delectat.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
m- Numquam quiescam, antequam opus perficero.
______________________________________________________________________
n- Antequam ueniat in Pontum, litteras ad Cn. Pompeium mittet.
______________________________________________________________________
o- Caesar, postquam aduenit, ab Heluetiis obsides et arma postulauit.
______________________________________________________________________
Texto:
Vbi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius commeatu prohiberetur, ultra eum
locum quo in loco Germani consederant, circiter passus sexcentos ab his, castris
idoneum locum delegit acieque triplici instructa ad eum locum uenit. Primam et
secundam aciem in armis esse, tertiam castra munire iussit. Hic locus ab hoste circiter
passus sexcentos, uti dictum est, aberat. Eo circiter hominum numero sedecim milia
expedita cum omni equitatu Ariouistus misit, quae copiae nostros terrerent et munitione
prohiberent. Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat, duas acies hostem propulsare,
tertiam opus perficere iussit. Munitis castris duas ibi legiones reliquit et partem
auxiliorum, quattuor reliquas in castra maiora reduxit (De Bello Gallico I, XLIX).
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
24
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
Si adfuisses, id diceres.
“Se tivesses estado presente, dirias isso”.
25
A negação de si é, em geral, nisi ou ni (arcaico); mas existem também sin minus (sin
aliter) – “caso contrário/ se não” –; si non (empregado numa segunda hipótese que nega
a primeira) – “se não”:
Detalhes:
Sin, sin autem, si autem – “mas se/ se, porém”
Dum, dummodo, modo – “contanto que” (negação ne)
Sobretudo após verbos que indicam esforço, tentativa, espera (conari, temptare,
expectare...), encontra-se, por vezes, a conjunção si traduzida por “o caso em que”, “no
caso de” ou equivalente:
b- ut si, uelut si, perinde ac si “como se” (empregadas com subjuntivo, mas
observando a diferença entre potencial e irreal):
Eum amo ut si esset frater meus. – “Eu o amo como se fosse meu irmão”.
26
Exercícios
27
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
Facies ut uolo.
“Farás como quero”.
5
Com advérbios e adjetivos que indicam semelhança ou diferença, a palavra subordinante é ac/ atque.
28
Aliud (aliter)... ac/ atque: “diferentemente... do que”
Exercício:
29
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
Etsi, tametsi, tamenetsi: “embora/ ainda que/ se bem que/ conquanto” – com indicativo.
Cum, quamuis, licet, etiamsi, ut: mesmo significado das conjunções acima – com
subjuntivo.
Quanquam: mesmo significado, porém empregada em geral com indicativo (ou com
subjuntivo apenas para referir palavras ou opiniões alheias).
A idéia envolvida nas orações subordinadas concessivas é a de uma oposição que não
chega a inviabilizar a realização do processo descrito na O.P.:
N.B.: com etiamsi, por vezes também se encontra o uso do modo indicativo na
subordinação.
- Vt concessivo tem como negação ne: Ne fur sit, uir probus non est. – “Ainda que não
seja ladrão, não é um homem honesto”.
30
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Exercício:
1. Quanquam diues sis, pauperes despectui tibi esse non debent.
______________________________________________________________________
2. Etiamsi quid scribas non habebis, scribito tamen.
______________________________________________________________________
3. Hamilcar Carthaginiensis, etsi cupiditate pugnandi flagrabat, pacem sibi faciendam
esse arbitrabatur.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
4. Est tamen hoc aliquid, tametsi non est satis.
______________________________________________________________________
5. Nihil agis, dolor; quamuis sis molestus, nunquam confitebor te esse malum.
______________________________________________________________________
6. Etsi nondum consilia eorum cognouerat, tamen suspicabatur.
______________________________________________________________________
7. Honestum, etiamsi a nullo laudetur, natura est laudabile.
______________________________________________________________________
8. Brutus, quanquam multa beneficia a Caesare acceperat, tamen cum aliis, ut eum
necaret, coniurauit.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
9. Etiamsi nolit, cogam.
______________________________________________________________________
10. Veritas, etiamsi iucunda non est, mihi tamen grata est.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
31
Tópicos de Língua latina: sintaxe do período (subordinação)
Heluetii quoque reliquos Gallos uirtute procedunt, quod fere cotidianis proeliis cum
Germanis contendunt.
“Os helvécios também superam os gauleses restantes em bravura porque travam
batalhas quase cotidianas contra os germanos”.
3. Após non quod/ non quo, para referir motivo considerado não verdadeiro, repelido
pelo locutor:
Hoc feci non quod uellem, sed quia necesse erat.
“Fiz isso não porque eu queria, mas porque era preciso”.
Vt, por vezes, apresenta valor causal, sendo em geral utilizado com o verbo esse:
Vt Gallorum consilia subita et repentina erant, dux sollicitus erat.
“Como os planos dos gauleses eram súbitos e repentinos, o general estava preocupado”.
Exercício:
1. Nemo oratorem admiratus est, quod latine loqueretur.
__________________________________________________________
2. Quoniam fidem magistri cognouistis, cognoscite nunc discipuli aequitatem.
__________________________________________________________
3. Socrates ad humiles preces descendere noluit, non quo iudices eludere uellet, sed
quia nullius sibi culpae conscius erat.
___________________________________________________________________
___________________________________________________________________
4. Sapiens legibus non propter metum paret, sed eas sequitur, quia salutare maxime
esse iudicat.
__________________________________________________________________
5. Diligi iucundum est, propterea quia tutiorem uitam efficit.
__________________________________________________________________
6. Iura te non nociturum esse nemini quod tu hodie uerberatus es.
__________________________________________________________________
7. Nunc mea mater iratast mihi quia non redierim domum ad se.
__________________________________________________________________
32
16- Proposições adjetivas em latim
Contudo, quando dependem de uma oração infinitiva (às vezes) ou de uma outra
subordinada no subjuntivo, as orações subordinadas adjetivas próprias são construídas
com subjuntivo no latim:
Volumus nomina eorum qui quid gererint, nota nobis esse. (Cícero)
“Queremos que os nomes daqueles que fizeram algo nos sejam conhecidos”.
Nulla domus tam firma est quae discordiis debilitari non possit.
“Nenhuma casa é tão sólida que não possa ser enfraquecida por desavenças”.
(valor consecutivo)
Nam qui luxuriae immoderatissimae esset, ter omnino per quattuordecim annos
languit.
“Com efeito, (ainda que) fosse ele (o qual) de uma lascívia desenfreada, três
vezes ao todo esteve doente em quatorze anos”. (valor concessivo)
33
VULPECULA ET HIRCVS (adaptação)
Vir callidus qui in periculum uenit fide nulla est.
Vulpecula quae decidit in puteum ibi permanebat. Hircus qui transit per locum
uulpeculam uidet et dicit:
“Estne bona aqua?”
Vulpecula, quae parat dolum, aquae naturam laudat ornatissimis uerbis et respondet:
“Descende, amice. Aqua iucundissima est!”
Immisit se barbatus. Tum uulpecula euasit ex puteo, nixa celsis cornibus hirci quem
dolosa bestia clausum liquit.
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Exercício:
1. Traduza as expressões abaixo:
a- mens celeris quam ____________________
b- Italia trans quam ______________________
c- libellos quos _________________________
d- clementia pro qua _____________________
e- auditorum inter quos ___________________
f- illa aetate post quam ___________________
g- Caesarem cui _________________________
h- saturas de quibus ______________________
i- aquas sub quibus _______________________
j- puer de quo ____________________________
34
Miniantologia
Vlixes cum ab Ilio in patriam Ithacam rediret, tempestate ad Ciconas est delatus,
quorum oppidum Ismarum expugnauit praedamque sociis distribuit. Inde ad
Lotophagos, homines minime malos, qui loton ex foliis florem procreatum edebant,
idque cibi genus tantam suauitatem praestabat, ut, qui gustabant, obliuionem caperent
domum reditionis. Ad eos socii duo missi ab Vlixe cum gustarent herbas ab eis datas, ad
naues obliti sunt reuerti, quos uinctos ipse reduxit. Inde ad Cyclopem Polyphemum
Neptuni filium. Huic responsum erat ab augure Telemo Eurymi filio, ut caueret, ne ab
Vlixe excaecaretur. Hic media fronte unum oculum habebat et carnem humanam
epulabatur. Qui postquam pecus in speluncam redegerat, molem saxeam ingentem ad
ianuam opponebat. Qui Vlixem cum sociis inclusit sociosque eius consumere coepit.
Vlixes cum uideret eius immanitati atque feritati resistere se non posse, uino, quod a
Marone acceperat, eum inebriauit seque “Vtin” uocari dixit. Itaque cum oculum eius
trunco ardenti exureret, ille clamore suo ceteros Cyclopas conuocauit eisque spelunca
praeclusa dixit: “Vtis me excaecat”. Illi credentes eum deridendi gratia dicere
neglexerunt. At Vlixes socios suos ad pecora alligauit et ipse se ad arietem et ita
exierunt. Ad Aeolum Hellenis filium, cui ab Ioue uentorum potestas fuit tradita; is
Vlixem hospitio libere accepit follesque uentorum ei plenos muneri dedit. Socii uero
aurum argentumque credentes cum accepissent et secum partiri uellent, folles clam
soluerunt uentique euolauerunt. Rursum ad Aeolum est delatus, a quo eiectus est, quod
uidebatur Vlixes numen deorum infestum habere. Ad Laestrygonas, quorum rex fuit
Antiphates [. . .] deuorauit nauesque eius undecim confregit excepta naue, qua sociis
eius consumptis euasit in insulam Aenariam ad Circen Solis filiam, quae potione data
homines in feras bestias commutabat. Ad quam Eurylochum cum uiginti duobus sociis
misit, quos illa ab humana specie immutauit. Eurylochus timens, qui non intrauerat,
inde fugit et Vlixi nuntiauit, qui solus ad eam se contulit; sed in itinere Mercurius ei
remedium dedit monstrauitque, quomodo Circen deciperet. Qui postquam ad Circen
uenit et poculum ab ea accepit, remedium Mercurii monitu coniecit ensemque strinxit
minatus, nisi socios sibi restitueret, se eam interfecturum. Tunc Circe intellexit non sine
uoluntate deorum id esse factum; itaque fide data se nihil tale commissuram socios eius
ad pristinam formam restituit, ipsa cum eodem concubuit, ex quo filios duos procreauit,
Nausithoum et Telegonum. Inde proficiscitur ad lacum Auernum, ad inferos descendit,
ibique inuenit Elpenorem socium suum, quem ad Circen reliquerat, interrogauitque
eum, quomodo eo peruenisset; cui Elpenor respondit se ebrium per scalam cecidisse et
ceruices fregisse et deprecatus est eum, cum ad superos rediret, se sepulturae traderet et
sibi in tumulo gubernaculum poneret. Ibi et cum matre Anticlia est locutus de fine
errationis suae. Deinde ad superos reuersus Elpenorem sepeliuit et gubernaculum ita, ut
rogauerat, in tumulo ei fixit. Tum ad Sirenas Melpomenes Musae et Acheloi filias uenit,
quae partem superiorem muliebrem habebant, inferiorem autem gallinaceam. Harum
fatum fuit tam diu uiuere, quam diu earum cantum mortalis audiens nemo praeteruectus
esset. Vlixes monitus a Circe Solis filia sociis cera aures obturauit seque ad arborem
malum constringi iussit et sic praeteruectus est. Inde ad Scyllam Typhonis filiam uenit,
quae superiorem corporis partem muliebrem, inferiorem ab inguine piscis, et sex canes
ex se natos habebat; eaque sex socios Vlixis naue abreptos consumpsit. In insulam
Siciliam ad Solis pecus sacrum uenerat, quod socii eius cum coquerent, in aeneo
mugiebat; monitus, id ne attingeret, ab Tiresia et a Circe monitus Vlixes; itaque multos
socios ob eam causam ibi amisit, ad Charybdinque perlatus, quae ter die obsorbebat
35
terque eructabat, eam monitu Tiresiae praeteruectus est. Sed ira Solis, quod pecus eius
erat uiolatum (cum in insulam eius uenisset et monitu Tiresiae uetuerit uiolari, cum
Vlixes condormiret socii inuolarunt pecus; itaque cum coquerent, carnes ex aeneo
dabant balatus), ob id Iouis nauem eius fulmine incendit. Ex his locis errans naufragio
facto sociis amissis enatauit in insulam Aeaeam, ubi Calypso Atlantis filia nympha,
quae specie Vlixis capta anno toto eum retinuit neque a se dimittere uoluit, donec
Mercurius Iouis iussu denuntiauit nymphae, ut eum dimitteret. Et ibi facta rate Calypso
omnibus rebus ornatum eum dimisit eamque ratim Neptunus fluctibus disiecit, quod
Cyclopem filium eius lumine priuauerat. Ibi cum fluctibus iactaretur, Leucothoe, quam
nos Matrem Matutam dicimus, quae in mari exigit aeuum, balteum ei dedit, quo sibi
pectus suum uinciret, ne pessum abiret. Quod cum fecisset, enatauit. Inde in insulam
Phaeacum uenit nudusque ex arborum foliis se obruit, qua Nausicaa Alcinoi regis filia
uestem ad flumen lauandam tulit. Ille erepsit e foliis et ab ea petit, ut sibi opem ferret.
Illa misericordia mota pallio eum operuit et ad patrem suum eum adduxit. Alcinous
hospitio liberaliter acceptum donisque decoratum in patriam Ithacam dimisit. Ira
Mercurii iterum naufragium fecit. Post uicesimum annum sociis amissis solus in
patriam redit, et cum ab hominibus ignoraretur domumque suam attigisset, procos, qui
Penelopen in coniugium petebant, obsidentes uidit regiam seque hospitem simulauit. Et
Euryclia nutrix ipsius, dum pedes ei lauat, ex cicatrice Vlixem esse cognouit. Postea
procos Minerua adiutrice cum Telemacho filio et duobus seruis interfecit sagittis.6
XII. 39. Sequitur tertia uituperatio senectutis, quod eam carere dicunt uoluptatibus. O
praeclarum munus aetatis, si quidem id aufert a nobis quod est in adulescentia
uitiosissumum! Accipite enim, optumi adulescentes, ueterem orationem Archytae
Tarentini, magni in primis et praeclari uiri, quae mihi tradita est, cum essem adulescens
Tarenti cum Q. Maximo. Nullam capitaliorem pestem quam uoluptatem corporis
hominibus dicebat a natura datam, cuius uoluptatis auidae libidines temere et effrenate
ad potiundum incitarentur.
40. Hinc patriae proditiones, hinc rerum publicarum euersiones, hinc cum hostibus
clandestina colloquia nasci, nullum denique scelus, nullum malum facinus esse ad quod
suscipiundum non libido uoluptatis impelleret; stupra uero et adulteria et omne tale
flagitium nullis excitari aliis illecebris nisi uoluptatis; cumque homini siue natura siue
quis deus nihil mente praestabilius dedisset, huic diuino muneri ac dono nihil tam esse
inimicum quam uoluptatem.
41. Nec enim libidine dominante temperantiae locum esse, neque omnino in uoluptatis
regno uirtutem posse consistere. Quod quo magis intellegi posset, fingere animo iubebat
tanta incitatum aliquem uoluptate corporis quanta percipi posset maxuma: nemini
censebat fore dubium quin, tam diu dum ita gauderet, nihil agitare mente, nihil ratione,
nihil cogitatione consequi posset. Quocirca nihil esse tam detestabile quam uoluptatem,
si quidem ea, cum maior esset atque longior, omne animi lumen exstingueret. Haec cum
C. Pontio Samnite, patre eius a quo Caudino proelio Sp. Postumius, T. Veturius
consules superati sunt, locutum Archytam Nearchus Tarentinus, hospes noster, qui in
amicitia populi Romani permanserat, se a maioribus natu accepisse dicebat, cum
quidem ei sermoni interfuisset Plato Atheniensis, quem Tarentum uenisse L. Camillo,
Ap. Claudio consulibus reperio.
6
http://www.thelatinlibrary.com/hyginus/hyginus5.shtml#odyssea
36
42. Quorsus hoc? Vt intellegeretis, si uoluptatem aspernari ratione et sapientia non
possemus, magnam habendam esse senectuti gratiam, quae efficeret ut id non luberet
quod non oporteret. Impedit enim consilium uoluptas, rationi inimica est, mentis, ut ita
dicam, praestringit oculos, nec habet ullum cum uirtute commercium. Inuitus feci ut
fortissumi uiri T. Flaminini fratrem, L. Flamininum, e senatu eicerem, septem annis post
quam consul fuisset, sed notandam putaui libidinem. Ille enim, cum esset consul in
Gallia, exoratus in conuiuio a scorto est ut securi feriret aliquem eorum qui in uinculis
essent, damnati rei capitalis. Hic Tito fratre suo censore, qui proxumus ante me fuerat,
elapsus est; mihi uero et Flacco neutiquam probari potuit tam flagitiosa et tam perdita
libido, quae cum probro priuato coniungeret imperi dedecus.
XIII. 43. Saepe audiui ex maioribus natu, qui se porro pueros a senibus audisse
dicebant, mirari solitum C. Fabricium quod, cum apud regem Pyrrhum legatus esset,
audisset a Thessalo Cinea esse quendam Athenis qui se sapientem profiteretur eumque
dicere omnia quae faceremus ad uoluptatem esse referenda. Quod ex eo audientis M’.
Curium et Ti. Coruncanium optare solitos ut id Samnitibus ipsique Pyrrho
persuaderetur, quo facilius uinci possent cum se uoluptatibus dedissent. Vixerat M’.
Curius cum P. Decio, qui quinquennio ante eum consulem se pro re publica quarto
consulatu deuouerat; norat eundem Fabricius, norat Coruncanius; qui cum ex sua uita
tum ex eius quem dico Deci facto iudicabant esse profecto aliquid natura pulchrum
atque praeclarum, quod sua sponte peteretur quodque, spreta et contempta uoluptate,
optumus quisque sequeretur.
44. Quorsus igitur tam multa de uoluptate? Quia non modo uituperatio nulla, sed etiam
summa laus senectutis est quod ea uoluptates nullas magno opere desiderat. Caret epulis
extructisque mensis et frequentibus poculis; caret ergo etiam uinolentia et cruditate et
insomniis. Sed si aliquid dandum est uoluptati, quoniam eius blanditiis non facile
obsistimus, - diuine enim Plato “escam malorum” appellat uoluptatem, quod ea uidelicet
homines capiantur ut pisces - quamquam immoderatis epulis caret senectus, modicis
tamen couiuiis delectari potest. C. Duellium, M. filium, qui Poenos classe primus
deuicerat, redeuntem a cena senem saepe uidebam puer: delectabatur cereo funali et
tibicine, quae sibi nullo exemplo priuatus sumpserat; tantum licentiae dabat gloria!
45. Sed quid ego alios? Ad me ipsum iam reuertar. Primum habui semper sodalis;
sodalitates autem me quaestore constitutae sunt, sacris Idaeis Magnae Matris acceptis;
epulabar igitur cum sodalibus omnino modice, sed erat quidam feruor aetatis; qua
progrediente, omnia fiunt in dies mitiora; neque enim ipsorum conuiuiorum
delectationem uoluptatibus magis quam coetu amicorum et sermonibus metiebar. Bene
enim maiores accubitionem epularem amicorum, quia uitae coniunctionem haberet,
conuiuium nominauerunt, melius quam Graeci qui hoc idem tum compotationem tum
concenationem uocant, ut, quod in eo genere minumum est, id maxume probare
uideantur.
XIV. 46. Ego uero propter sermonis delectationem tempestiuis quoque conuiuiis
delector, nec cum aequalibus solum, qui pauci iam admodum restant, sed cum uestra
etiam aetate atque uobiscum, habeoque senectuti magnam gratiam quae mihi sermonis
auiditatem auxit, potionis et cibi sustulit. Quodsi quem etiam ista delectant, - ne omnino
bellum indixisse uidear uoluptati, cuius est fortasse quidam naturalis modus -, non
intellego ne in istis quidem ipsis uoluptatibus carere sensu senectutem. Me uero et
magisteria delectant, a maioribus instituta, et is sermo qui more maiorum a summo
[magistro] adhibetur in poculo, et pocula, sicut in Symposio Xenophontis est, “minuta
atque rorantia”, et refrigeratio aestate et uicissim aut sol aut ignis hibernus; quae quidem
37
etiam in Sabinis persequi soleo, conuiuiumque uicinorum cotidie compleo, quod ad
multam noctem, quam maxime possumus, uario sermone producimus.
47. At non est uoluptatum tanta quasi titillatio in senibus. - Credo, sed ne desideratio
quidem; nihil autem est molestum quod non desideres. Bene Sophocles, cum ex eo
quidem iam adfecto aetate quaereret utereturne rebus ueneriis: “Di meliora!” inquit; “
libenter uero istinc sicut ab domino agresti ac furioso profugi”. Cupidis enim rerum
talium odiosum fortasse et molestum est carere; satiatis uero et expletis iucundius est
carere quam frui; quamquam non caret is qui non desiderat; ergo hoc non desiderare
dico esse iucundius.
48. Quodsi istis ipsis uoluptatibus bona aetas fruitur libentius, primum paruulis fruitur
rebus, ut diximus, deinde iis quibus senectus, etiamsi non abunde potitur, non omnino
caret. Vt Turpione Ambiuio magis delectatur qui in prima cauea spectat, delectatur
tamen etiam qui in ultuma, sic adulescentia uoluptates propter intuens magis fortasse
laetatur, sed delectatur etiam senectus procul eas spectans tantum quantum sat est.
49. At illa quanti sunt animum, tamquam emeritis stipendiis libidinis, ambitionis,
contentionum, inimicitiarum, cupiditatum omnium, secum esse secumque, ut dicitur,
uiuere! Si uero habet aliquod tamquam pabulum studi atque doctrinae, nihil est otiosa
senectute iucundius. Mori uidebamus in studio dimetiundi paene caeli atque terrae C.
Galum, familiarem patris tui, Scipio; quotiens illum lux noctu aliquid describere
ingressum, quotiens nox oppressit cum mane coepisset! Quam delectabat eum
defectiones solis et lunae multo ante nobis praedicere!
50. Quid in leuioribus studiis, sed tamen acutis? Quam gaudebat Bello suo Punico
Naeuius! Quam Truculento Plautus, quam Pseudolo! Vidi etiam senem Liuium, qui,
cum sex aniis ante quam ego natus sum fabulam docuisset Centone Tuditanoque
consulibus, usque ad adulescentiam meam processit aetate. Quid de P. Licini Crassi et
pontificii et ciuilis iuris studio loquar, aut de huius P. Scipionis, qui his paucis diebus
pontifex maxumus factus est? Atque eos omnis quos commemoraui his studiis flagrantis
senes uidimus. M. uero Cethegum, quem recte “Suadae medullam” dixit Ennius, quanto
studio exerceri in dicendo uidebamus etiam senem! Quae sunt igitur epularum aut
ludorum aut scortorum uoluptates cum his uoluptatibus comparandae? Atque haec
quidem studia doctrinae ; quae quidem prudentibus et bene institutis pariter cum aetate
crescunt, ut honestum illud Solonis sit quod ait uersiculo quodam, ut ante dixi,
senescere se multa in dies addiscentem. Qua uoluptate animi nulla certe potest esse
maior.
XV. 51. Venio nunc ad uoluptates agricolarum, quibus ego incredibiliter delector; quae
nec ulla impediuntur senectute et mihi ad sapientis uitam proxume uidentur accedere.
Habent enim rationem cum terra, quae numquam recusat imperium nec umquam sine
usura reddit quod accepit, sed alias minore, plerumque maiore cum faenore. Quamquam
me quidem non fructus modo, sed etiam ipsius terrae uis ac natura delectat: quae, cum
gremio mollito ac subacto sparsum semen excepit, primum id occaecatum cohibet - ex
quo occatio quae hoc efficit nominata est -, dein tepefactum uapore et compressu suo
diffundit et elicit herbescentem ex eo uiriditatem, quae, nixa fibris stirpium, sensim
adulescit, culmoque erecta geniculato, uaginis iam quasi pubescens includitur; ex quibus
cum emersit, fundit frugem spici ordine structam, et contra auium minorum morsus
munitur uallo aristarum.
52. Quid ego uitium ortus, satus, incrementa commemorem? Satiari delectatione non
possum - ut meae senectutis requiem oblectamentumque noscatis -: omitto enim uim
ipsam omnium quae generantur e terra, quae, ex fici tantulo grano aut ex acini uinaceo
aut ex ceterarum frugum aut stirpium minutissimis seminibus, tantos truncos ramosque
38
procreet; malleoli, plantae, sarmenta, uiuiradices, propagines nonne ea efficiunt ut
quemuis cum admiratione delectent? Vitis quidem, quae natura caduca est et, nisi fulta
est, fertur ad terram, eadem, ut se erigat, clauiculis suis quasi manibus quidquid est
nacta, complectitur; quam, serpentem multiplici lapsu et erratico, ferro amputans
coercet ars agricolarum, ne siluescat sarmentis et in omnis partis nimia fundatur.
53. Itaque ineunte uere in iis quae relicta sunt exsistit tamquam ad articulos
sarmentorum ea quae gemma dicitur; a qua oriens uua se ostendit, quae, et suco terrae et
calore solis augescens, primo est peracerba gustatu, dein maturata dulcescit, uestitaque
pampinis nec modico tepore caret et nimios solis defendit ardores. Qua quid potest esse
cum fructu laetius, tum adspectu pulchrius? Cuius quidem non utilitas me solum, ut ante
dixi, sed etiam cultura et natura ipsa delectat, adminiculorum ordines, capitum iugatio,
religatio et propagatio uitium, sarmentorum ea, quam dixi, aliorum amputatio, aliorum
immissio. Quid ego irrigationes, quid fossiones agri repastinationesque proferam,
quibus fit multo terra fecundior?
Quid de utilitate loquar stercorandi? 54. Dixi in eo libro quem de rebus rusticis scripsi;
de qua doctus Hesiodus ne uerbum quidem fecit, cum de cultura agri scriberet; at
Homerus, qui multis, ut mihi uidetur, ante saeculis fuit, Laertam lenientem desiderium
quod capiebat e filio, colentem agrum et eum stercorantem facit. Nec uero segetibus
solum et pratis et uineis et arbustis res rusticae laetae sunt, sed hortis etiam et pomariis,
tum pecudum pastu, apium examinibus, florum omnium uarietate. Nec consitiones
modo delectant, sed etiam insitiones, quibus nihil inuenit agri cultura sollertius.
XVI. 55. Possum persequi permulta oblectamenta rerum rusticarum; sed ea ipsa quae
dixi sentio fuisse longiora; ignoscetis autem: nam et studio rerum rusticarum prouectus
sum, et senectus est natura loquacior - ne ab omnibus eam uitiis uidear uindicare. Ergo
in hac uita M’. Curius, cum de Samnitibus, de Sabinis, de Pyrrho triumphauisset,
consumpsit extremum tempus aetatis; cuius quidem ego uillam contemplans, - abest
enim non longe a me - admirari satis non possum uel hominis ipsius continentiam uel
temporum disciplinam: Curio ad focum sedenti magnum auri pondus Samnites cum
attulissent, repudiati sunt: non enim aurum habere praeclarum sibi uideri dixit, sed iis
qui haberent aurum imperare.
56. Poteratne tantus animus efficere non iucundam senectutem? Sed uenio ad agricolas,
ne a me ipso recedam. In agris erant tum senatores, id est senes, si quidem aranti L.
Quinctio Cincinnato nuntiatum est eum dictatorem esse factum; cuius dictatoris iussu
magister equitum C. Seruilius Ahala Sp. Maelium regnum appetentem occupatum
interemit. A uilla in senatum arcessebatur et Curius et ceteri senes; ex quo qui eos
arcessebant uiatores nominati sunt. Num igitur horum senectus miserabilis fuit, qui se
agri cultione oblectabant? Mea quidem sententia haud scio an nulla beatior possit esse,
neque solum officio, quod hominum generi uniuerso cultura agrorum est salutaris, sed et
delectatione qua dixi et saturitate copiaque omnium quae ad uictum hominum, ad
cultum etiam deorum pertinent - ut, quoniam haec quidem desiderant, in gratiam iam
cum uoluptate redeamus. Semper enim boni assiduique domini referta cella uinaria,
olearia, etiam penaria est, uillaque tota locuples est, abundat porco, haedo, agno, gallina,
lacte, caseo, melle. Iam hortum ipsi agricolae succidiam alteram appellant. Conditiora
facit haec superuacaneis etiam operis aucupium atque uenatio.
57. Quid de pratorum uiriditate aut arborum ordinibus aut uinearum oliuetorumue specie
plura dicam? Breui praecidam: agro bene culto nihil potest esse nec usu uberius nec
specie ornatius. Ad quem fruundum non modo non retardat, uerum etiam inuitat atque
adlectat senectus: ubi enim potest illa aetas aut calescere uel apricatione melius uel igni,
aut uicissim umbris aquisue refrigerari salubrius?
39
58. Sibi habeant igitur arma, sibi equos, sibi hastas, sibi clauam et pilam, sibi uenationes
atque cursus; nobis senibus ex lusionibus multis talos relinquant et tesseras; id ipsum
utrum lubebit, quoniam sine iis beata esse senectus potest.
XVII. 59. Multas ad res perutiles Xenophontis libri sunt; quos legite, quaeso, studiose,
ut facitis. Quam copiose ab eo agricultura laudatur in eo libro qui est de tuenda re
familiari, qui Oeconomicus inscribitur! Atque - ut intellegatis nihil ei tam regale uideri
quam studium agri colundi - Socrates in eo libro loquitur cum Critobulo Cyrum
minorem, Persarum regem, praestantem ingenio atque imperi gloria, cum Lysander
Lacedaemonius, uir summae uirtutis, uenisset ad eum Sardis eique dona a sociis
attulisset, et ceteris in rebus comem erga Lysandrum atque humanum fuisse, et ei
quendam consaeptum agrum diligenter consitum ostendisse; cum autem admiraretur
Lysander et proceritates arborum et derectos in quincuncem ordines et humum
subactam atque puram et suauitatem odorum qui adflarentur e floribus, tum eum dixisse
mirari se non modo diligentiam, sed etiam sollertiam eius a quo essent illa dimensa
atque discripta; et Cyrum respondisse: “Atqui ego ista sum omnia dimensus; mei sunt
ordines, mea discriptio, multae etiam istarum arborum mea manu sunt satae”. Tum
Lysandrum, intuentem purpuram eius et nitorem corporis ornatumque Persicum multo
auro multisque gemmis dixisse: “Recte uero te, Cyre, beatum ferunt, quoniam uirtuti
tuae fortuna coniuncta est”.
60. Hac igitur fortuna frui licet senibus, nec aetas impedit quominus et ceterarum rerum
et in primis agri colendi studia teneamus usque ad ultumum tempus senectutis. M.
quidem Valerium Coruinum accepimus ad centesimum annum perduxisse, cum esset,
acta iam aetate, in agris eosque coleret; cuius inter primum et sextum consulatum sex et
quadraginta anni interfuerunt; ita, quantum spatium aetatis maiores ad senectutis initium
esse uoluerunt, tantus illi cursus honorum fuit; atque huius extrema aetas hoc beatior
quam media quod auctoritatis habebat plus, laboris minus. Apex est autem senectutis
auctoritas.
61. Quanta fuit in L. Caecilio Metello, quanta in A. Atilio Calatino! In quem illud
elogium: “Hunc unum plurumae consentiunt gentes populi primarium fuisse uirum”.
Notum est totum carmen incisum in sepulcro. Iure igitur grauis, cuius de laudibus
omnium esset fama consentiens. Quem uirum nuper P. Crassum pontificem maxumum,
quem postea M. Lepidum eodem sacerdotio praeditum uidimus! Quid de Paulo aut
Africano loquar, aut, ut iam ante, de Maximo? Quorum non in sententia solum, sed
etiam in nutu residebat auctoritas. Habet senectus, honorata praesertim, tantam
auctoritatem, ut ea pluris sit quam omnes adulescentiae uoluptates.7
7
http://www.thelatinlibrary.com/cicero/senectute.shtml
40
Referências sumárias (de obras sobre gramática latina)
GRIMAL, P. et alii. Gramática latina. Trad. e adaptação Maria Evangelina Villa Nova
Soeiro. São Paulo: Edusp/T.A. Queiroz, 1986.
LIPPARINI, G. Sintaxe latina. Trad. Pe. Alípio Santiago de Oliveira. Petrópolis: Vozes,
1961.
TRAINA, A.; BERTOTTI, T. Sintassi normativa della lingua latina. Bologna: Capelli
Editore, 1969 (3 vols.).
41