rebolusyong
fILIPINO
ni APOLINARIO MABINI
Ang Rebolusyong Filipino ni Apolinario Mabini
Karapatang-sipi © 2015 ng salin ni Michael M. Coroza
RESERBADO ANG LAHAT NG KARAPATAN. Walang bahagi ng librong ito ang
maaaring sipiin o gamitin nang walang nakasulat na pahintulot mula sa may-akda at
tagapaglathala.
Ang disenyo ng aklat at pabalat ay likha ni Alvin J. Encarnacion
The National Library of the Philippines CIP Data
Recommended entry:
Inilathala ng
The National Commission for Culture and the Arts (NCCA) is the overall coordination and
policymaking government body that systematizes and streamlines national efforts in promoting
culture and the arts. The NCCA promotes cultural and artistic development: conserves and
promotes the nation’s historical and cultural heritages; ensures the widest dissemination of
artistic and cultural products among the greatest number across the country; preserves and
integrates traditional culture and its various expressions as dynamic part of the national cultural
mainstream; and ensures that standards of excellence are pursued in programs and activities.
The NCCA administers the National Endowment Fund for Culture and the Arts (NEFCA).
la
revoluCion
fILIPINa
APOLINARIO MABINI
Ang
rebolusyong
fILIPINO ni APOLINARIO MABINI
Tagasalin
MICHAEL M. COROZA
Pambansang Komisyon
para sa Kultura at mga Sining Komisyon sa Wikang Filipino
Aklat ng Bayan
Metro Manila
2015
CONTENIDO
DEDICATORIA x
MANIFIESTO-PRÓLOGO xii
CAPÍTULO I: 2
Revolución y Evolución Política
CAPÍTULO II: 8
La Dominación Española en Filipinas,
antes de la Apertura del Canal de Suez
CAPÍTULO III: 16
Causa y Efecto de la Ejecución de los
Padres Burgos, Gómez y Zamora
CAPÍTULO IV: 22
La Administración Española de Filipinas
antes de la Revolución
CAPÍTULO V: 30
Reformas Pedidas por La Solidaridad
NILALAMAN
xi Pag-aalay
3 Kabanata 1
Rebolusyon at Ebolusyong Pampolitika
9 Kabanata 2
Ang Paghaharing Espanyol sa Filipinas
Bago Mabuksan ang Kanal Suez
17 Kabanata 3
Sanhi at Bunga ng Pagbitay sa mga
Paring sina Burgos, Gomez, at Zamora
23 Kabanata 4
Ang Pamunuang Espanyol sa Filipinas
Bago ang Rebolusyon
31 Kabanata 5
Ang mga Repormang Hinihingi ng La
Solidaridad
CAPÍTULO VI: 38
Las Novelas de Rizal
CAPÍTULO VII: 48
La Liga Filipina y el Katipunan
CAPÍTULO VIII: 56
La Revolución en sus Comienzos
CAPÍTULO IX: 70
La Revolución en el Período de su Desarrollo
CAPÍTULO X: 84
Fin y Caída de la Revolución
CAPÍTULO XI: 94
Conclusión
39 Kabanata 6
Ang mga Nobela ni Rizal
49 Kabanata 7
Ang Liga Filipina at ang Katipunan
57 Kabanata 8
Sa Pasimula ng Rebolusyon
71 Kabanata 9
Sa Kasukdulan ng Rebolusyon
85 Kabanata 10
Ang Wakas at Pagbagsak ng Rebolusyon
95 Kabanata 11
Kongklusyon
x
DEDICATORIA
MADRE MÍA:
EL AUTOR
xi
PAG-AALAY
Ina Ko,
ANG MAY-AKDA
xii
MANIFIESTO-PRÓLOGO
PANIMULANG PAHAYAG
salita nang hindi ko muna tinitiyak kung dapat ko ba itong gawin o hindi—
hiniling kong dalhin ako sa kabisera bilang isang bilanggo alinsunod sa
proklamasyong nagtatadhana “na ang panunumpa ay dapat gawin sa harap
ng sinumang awtoridad na binigyan ng kapangyarihang mangasiwa ng
panunumpa sa Kapuluan ng Filipinas.” Nangako ang gobernador ng Guam
na ipaaabot ang aking kahilingan sa mga kinauukulan, ngunit wala siyang
binanggit kahit ano na malalaman lamang niya ang kapasiyahan sa pagtatapos
ng susunod na Disyembre. Gayunman, minabuti kong maghintay at noong
9 Pebrero 1903, isang kalatasmula sa gobernador ang iniabot sa akin ng
komandante ng bilangguan; ipinababatid sa akin na malaya akong magtungo
sa kahit saan, maliban sa Filipinas. Hindi ako makababalik dito nang hindi
nagsasagawa ng panunumpa ng katapatan.
AP. MABINI.
ANG REBOLUSYONG FILIPINO xxvii
Ap. Mabini.
xxix
MULA SA TAGASALIN
2 Ambeth R. Ocampo, Mabini’s Ghost (Pasig City: Anvil Publishing Inc., 1995), p. 34. Akin
ang salin.
3 Cesar Abid Majul, Apolinario Mabini Revolutionary (Manila: National Heroes Commission,
1964), p. 195. Akin ang salin.
4 Ibid.
xxxii ANG REBOLUSYONG FILIPINO
MICHAEL M. COROZA
2
CAPÍTULO I
KABANATA 1
Ngunit, hindi magaganap ang ebolusyon kung hindi umaayon dito ang
sitwasyon ng lipunan, tulad ng halamang hindi lumalago sa di-binabagayang
lupa. Kung pagkawasak ng bayan ang isinasakatuparan ng gobyerno, alang-
alang sa kapakanan ng sarili o ng isang partikular na uring panlipunan, o sa
anupamang dahilan, di-maiiwasan ang rebolusyon. Nararapat na umusbong
at umunlad ang isang sambayanang hindi pa nakasasapit sa ganap na
pamumukadkad ng buhay, sapagkat kung hindi ay mapaparalisa ito, at
kamatayan ang pagkaparalisa. Kung paanong di-likas ang isuko ng isang nilikha
ang sarili sa pagkalipol, kailangang gawin ng bayan ang lahat upang maibagsak
ang gobyernong humahadlang sa kaniyang pag-unlad. Kung mga anak ng
bayan mismo ang nagtatag sa gobyernong ito, kailangan itong mawasak.
CAPÍTULO II
KABANATA 2
CAPÍTULO III
KABANATA 3
perder el pleito , porque la petcíon era justa y legal, dijeron que los
reclamantes eran unos agitadores que tenían por objeto apoderarse
de las parroquias para organizar una insurección contra el Gobierno
español en Filipinos. Las corporaciones religiosas pretendían ser el
único sostén de la dominación española y demonstrar que, si los
frailes fuesen quitados de las parroquias, el edifico de la misma se
derrumbaría. Citaban la revolución de Méjico iniciada por párracos
del clero secular.
sa batas ang reklamo, naging kontra-tugon ng mga fraile ang paratang na ang
mga nagrereklamo ay mga tagapagpasimula ng gulo na naglalayong gamitin
ang mga parokya sa pag-oorganisa ng mga pag-aalsa laban sa Gobyernong
Espanyol sa Filipinas. Iginigiit ng mga korporasyon ng mga relihiyoso na
sila ang bukod-tanging suporta sa paghahari ng Espanya sa Filipinas at
pinatunayan nila na babagsak ito kapag nawala sa mga kamay nila ang mga
parokya. Binanggit nila bilang halimbawa ang rebolusyon sa Mexico na
pinasimulan ng mga paring sekular.
CAPÍTULO IV
KABANATA 4
CAPÍTULO V
KABANATA 5
Dahil hindi matututulan ang mga katwirang ito, tila nawalan ng ingat
ang pahayagan ng mga fraile sa pagsasabi nang ilang ulit at ipinagdidiinan
36 LA REVOLUCION FILIPINA Reformas Pedidas por La Solidaridad
CAPÍTULO VI
KABANATA 6
CAPÍTULO VII
KABANATA 7
Capítulo VIII
KABANATA 8
Sa Pasimula ng Rebolusyon
paniniwalang hindi ang mga mangmang kundi ang mga may pinag-aralan
ang makapagpapasimunò ng paghihimagsik, ipinag-utos ding hulihin ang
lahat ng bantog na Filipino sa bawat lalawigan. Malupit at kahila-hilakbot
ang sinapit ng mga nadakip. Maagap na nakaiwas sa pagpapahirap ang
mga Katipunero, ang mga nadakip ang sinamang-palad. Kung paanong
napipilitang umámin ang may kinalaman sa himagsikan dahil sa mga
pahirap, ang sadyang walang alam tungkol dito ay hindi makaiwas sa
parusa. Bunga nito, marami ang namatay, marami ang binaril alinsunod
sa hatol ng lupong pandigma, marami ang binaril nang hindi man lamang
nalilitis, at marami ang namatay sa kahirapang huminga sa madidilim na
bilangguan. Mapalad ang mga nakulong o naipatapon lamang! Binaril si
Rizal bilang pangunahing tagapanulsol ng kilusan noong 30 Disyembre
1896; at ang mga tunay na nang-udyok upang sukdulang magalit ang mga
Filipino sa ngalang Espanyol ay dinarakila sa kanilang pagkamakabayan.
1 Las palabras entre paréntesis están tachadas con lápiz en la copia que obra en poder de Mr. Fiske
Warren.—T.M.K.
2 Tachado con lápiz en la copia que obra en poder Mr. Fiskie Warren.—T.M.K.
3 Después de la palabra Aguinaldo está la frase jefe eligido en la copia de Mr. Fiske Warren—T.M.K.
Sa Pasimula ng Rebolusyon ANG REBOLUSYONG FILIPINO 65
niya ng kakayahan; nilisan niya ang pulong at, bilang pinunò ng Katipunan,
pinawalang-bisà niya ang lahat ng mga napagpasiyahan. Gayunman, inakò ng
mga nahalal ang kanilang mga tungkulin, at ang nagngangalit na si , kasáma
ang dalawa niyang kapatid, ay nagtungo sa kabundukan ng San Mateo; ngunit
(ipinag-utos ni G. Aguinaldo ang pagtugis sa kaniya)1 dalawang pulutong ng
mga kawal ang inutusang tugisin at hulihin siya. Nanlaban si Bonifacio kayâ’t
nagtamo siya ng tatlong sugat at namatay ang isa niyang kapatid at tatlo sa mga
sundalong nang-aaresto; dinalá siya at ang isa pa niyang kapatid sa Naic, mula
rito ay dinalá naman sila sa Maragondon, at pagkaraan, sa Bundok Buntis na
pinagbarilan sa kanilang magkapatid.
1 Sa hawak na sipi ni G. Fiske Warren, ang mga salitang nasa loob ng panaklong ay inekisan ng lapis.
— Teodoro M. Kalaw
3 Pagkatapos ng salitang Aguinaldo, may pariralang nahalal na pinunò sa siping hawak ni G. Fiske
Warren. — Teodoro M. Kalaw
66 LA REVOLUCION FILIPINA La Revolución en sus Comienzos
CAPÍTULO IX
KABANATA 9
SA KASUKDULÁN NG REBOLUSYON
Una de las copias del plan que yo había escrito llegó por
casualidad a manos del Sr. Aguinaldo, el cual por esta razón
me escribió, aunque no me conocía, pidiéndome que le ayudase.
Aunque tampoco le conocía personalmente, deseoso de cooperar
en la obra común según mis fuerzas, fuí a verle en el puerto de
Cavite el 12 de junio de 1898, el día mismo en que se proclamó la
independencia de Filipinas en el pueblo de Kawit. Le pregunté en
seguida por el convenio que había celebrado con el Gobierno de
los Estados Unidos, y con gran extrañeza mía supe que no existía
ninguno y que el Cónsul Pratt de Singapore y el Almirante Dewey
le habían asegurado sólo de palabra que el Gobierno de los Estados
Unidos no necesitaba parte alguna de las Islas y que su propósito era
sólo ayudar a los isleños en la destrucción del despotismo español,
para que los filipinos pudiesen disfrutar de las bendiciones de un
gobierno libre. Comprendí entonces que los jefes americanos se
habían circunscrito a promesas equívocas y verbales, que el Sr.
Aguinaldo había aceptado, porque deseaba vivamente volver a las
Islas, temeroso de que otros influyentes filipinos 1 se entendiesen
con los americanos en nombre del pueblo; y comprendí también
que la proclamación de independencia que hacían en aquel día
era prematura e imprudente, porque los americanos ocultaban sus
verdaderos propósitos, mientras que nosotros publicábamos los
nuestros. Preví desde luego que por esta imprudencia los jefes y
las fuerzas americanas habían de desconfiar de los revolucionarios
y los cónsules de los Estados Unidos en las costas de China
impedir la compra de armas para la Revolución; mas, no pudiendo
1 Ang nakasulat sa siping hawak ni G. Fiske Warren ay ganito: “sa pangambang bakâ sa
ngalan ng bayan ay may ibang maimpluwensiyang Filipino na makaagaw sa kaniya ng karangalan at
makipagkasundo sa mga Amerikano.”
74 LA REVOLUCION FILIPINA La Revolución en el Período de su Desarrollo
ito sapagkat lubhang nahuli ang aking pagdating, nanahimik na lámang ako
at puspusang pinag-aralan ang mga mahigpit na kakailanganin sa gipit na
kalagayan.
que evitase los horrores de una guerra con Estados Unidos, siempre
que el tal convenio reportase ventajas positivas al país y reconociese
los derechos naturales de los ciudadanos. El Sr. Aguinaldo sometió
mi parecer a la consideración de los miembros de su gobierno, pero
ignoro en qué términos la expusiera; lo cierto es que no sólo fué
desechada mi opinión sino que fuí agriamente censurado por profesar
ideas despóticas y por inculcar en ellas al jefe del Gobierno: por este
malhadado servicio la chismografía política inventó para mí el mote
de “Cámara Negra del Presidente.” Viendo que mis consejos eran no
sólo inútiles, sino mal mirados por los Secretarios, y temiendo que
éstos me atribuyesen a mí sus propios fracasos procuré separarme
del Sr. Aguinaldo trasladándome contra su voluntad a otra casa; pero
éste ordenó en sguida la colocación de una línea telefónica entre mi
nueva residencia y la suya, y de este modo continué a pesar mió en
las funciones de Cámara Negra. Éstas se reducían a dar mi opinión
en los asuntos de mucha gravedad e importancia e indicar al Sr.
Aguinaldo que era su deber apoyar las iniciativas de sus Secretarios,
interín éstos no le daban pruebas de incapacidad o motivo bastante
para creer que abusaban de su confianza.
CAPÍTULO X
KABANATA 10
este modo todas las líneas de retirada del Sr. Aguinaldo, y dando
un golpe mortal a la Revolución.
CAPÍTULO XI
Conclusión
KABANATA 11
Kongklusyon
Wala akong nakikitang masamâ sa pagsusuri sa ating lumipas upang lagumin ang
ating mga kabiguan, pagkakamali, at kahinaan; ang pagkukusang umamin ng mga
pagkakamali ay pagpapakita kahit papaano ng kapuri-puri at marangal na hangáring
magpakabuti at magwasto. Masamâ kung sa pagkukubli natin ay matuklasan at
ipangalandakan ng isang banyaga ang mga ito hindi upang ituwid kundi upang
siraan tayo: nakahihikayat ng masasamâng loob ang pagtatakip samantalang
ang pagbubunyag ay nakapagdudulot sa atin ng mga aral na kapaki-pakinabang.
Ang talagang gusto ko sana ay gawing mapanuring kasaysayan ng Filipinas ang
akdang ito upang maitanghal nang magkakatabi ang kahinaan at lakas ng bawat
personalidad at ang ikinalálamáng ng bawat institusyon sa harap ng mga hadlang
sapagkat naniniwala akong sa mundong ito, hindi nangangahulugang walang
kakulangan ang pagiging perpekto at ang di-perpekto ay hindi nangangahulugang
walang kaganapan; ngunit lampas sa kakayahan ko ang ganitong tungkulin, bukod
pa sa ang pagtitipon ng mga kailangang materyal para sa ganitong uri ng gawain ay
nangangailangan ng mahabang panahon ng pag-aaral at mabusising pagsisiyasat,
bagay na wala ako; sapat na sa akin, kung gayon, alinsunod sa mga makakáya at
makakasangkapan ko ngayon, ang maglatag ng landas para sa mga may kakayahang
gawin ito.
aking mga panukala, at wala akong ipinaghihimutok hinggil dito sapagkat kahit
pa sinang-ayunan ni G. Aguinaldo ang mga ito, nauunawaan ko na hindi laging
natutupad ang anumang hinahangad. Gayundin, maaaring sadyang malubha ang
kaniyang mga pagkakasala kayâ hindi itinulot ng Katalagahan na pagkalooban
siya ng inmortalidad; o marahil minamarapat nitong marinig niya ang hatol
ng mga panunuri upang masaling ng pagsisisi ang mararamdaming hibla ng
kaniyang puso. Noong nabubuhay pa, madalas wikain ng sinawimpalad na si
Andres Bonifacio na wala tayong ibang dapat katakutan kundi ang Kasaysayan;
at ang totoo, hindi nagbabawang tagapagmatuwid ang Kasaysayan at kakila-
kilabot ang hatol niya laban sa mga lumalapastangan sa kaniya.
Espero, por último, que esta ligera reseña dé idea más clara y
acertada de las necesidades políticas de los filipinos y de la aptitud
de los mismos para un gobierno libre. Tanto los españoles como los
americanos han considerado a los filipinos semisalvajes e incapaces
para dicho gobierno, porque han confundido siempre la falta de
experiencia con la de aptitud personal. El que no es apto para una
vida civilizada no la desea, porque no tiene necesidad de ella; así
Kongklusyon ANG REBOLUSYONG FILIPINO 103
sinumang hindi nababagay rito sapagkat hindi niya ito kailangan; dahil dito, higit
na kontentong manirahan sa bundok at gubat kaysa kabayanan ang mga Igorot
at Aeta at ang iba pang katutubong pangkat sa buong kapuluan. Laging sinasabi
noon ng Gobyernong Espanyol na ang mga aspirasyong pampolitika ay nasa
puso lamang ng iilang nakapag-aral na Filipino—hindi ng nakararaming madla
sa buong bansa—na dahil hindi mapatunayan sa ibang paraan ang kamalian ng
Gobyerno at sapagkat pinagbabawalang maghain ng petisyon ay naghimagsik sa
pamumunò nina Andres Bonifacio at Emilio Aguinaldo, mga lalaking kapuwa
may mababàng pinag-aralan. Ganitong-ganito rin ang paniniwala ng Gobyerno
ng Estados Unidos, at umaasa ako na ang munting akdang ito, sa pagpapakita
sa nakaraan, ay makatutulong sa pagwawasto ng kamalian at sa pag-iwas sa mga
hilakbot ng panibagong rebolusyon.
At, isang tanong sa pagtatapos. Masisiyahan kayâ ang mga Filipino kung
igagawad sa kanila ang mga repormang malaon nang hinihingi sa Gobyernong
Espanyol? Lubos na pinangangambahan kong hindi sapagkat ang paghahangad
sa Kalayaan, na hindi nila batid noon ay marubdob nang pumipintig ngayon sa
kaibuturan ng kanilang mga puso. Ang pagtanggi, mga pagbabanta, at mararahas
na hakbang ng Gobyerno ay nag-uudyok lamang na pagtibayin at panatilihing
108 LA REVOLUCION FILIPINA Conclusión
buháy ang damdaming ito; hindi para sa wala ang naging pakikipaglaban at
pagpapakasakit natin para rito. Walang alinlangang may nasiyahang mangilan-
ngilan sa pagtanggap ng lahat ng mga pangyayari upang pagpasasaan ang
kainaman ng bawat isa; subalit lubhang kakaunti sila at iniirapan kung hindi man
kinamumuhian ng sambayanan sapagkat iginigiit nila na hindi pa karapat-dapat
na lumaya ang bayan samantalang sila itong kababakasan ng kawalang kakayahan
at nagpapakita na walang pinakamainam na politika kundi ang pansariling
kaginhawahan. Bago ako naipatapon sa Guam, ang mga pumanig nang walang
pasubali sa Gobyerno upang makamit ang opisyal na titulong “kaibigan ng
kapayapaan” ay nagtangkang mag-organisa ng isang partido. Sapagkat walang
maipangako ang Gobyerno kundi awtonomiya sa hinaharap, na ni hindi
nagdulot at nagdudulot ng kasiyahan sa sambayanan, hindi nila minarapat
pagtibayin ang programang ito dahil sa lubhang kakaunti ang magiging kasapi;
kayâ hiniling na lamang nila ang pagsusudlong (aneksiyon) bilang teritoryo sa
ngayon at bilang Estado paglaon. Tunay na walang Partido sa Estados Unidos
na sumuporta at susuporta sa hangaring ito, at wala ni sinumang estadistang
Amerikano ang naniniwala sa posibilidad na magiging Estado ng Unyon ang
Kapuluan balang araw; ngunit hindi gaanong kasuklam-suklam ang hangaring
ito para sa sambayanan na ipinalalagay nilang lubhang mangmang upang maging
handa sa anumang tagisang pampolitika. Hindi ako nakapagtimpi sa pagsasabi
na kagila-gilalas ang kanilang mithiin; na kung mayroon silang positibong
hinahangad, dapat silang magsikap upang bahagyang mapahinuhod ang
Gobyerno at magawang papangakuin ng kalayaan sa hinaharap; at tutulungan
ko sila sa paghikayat sa sambayanan na dapat ding mapahinuhod at tumalikod
sa kasalukuyang kalayaan. Bagaman kapuwa ko pinapayuhang magpahinuhod
ang dalawang partido upang may maabot na pagkakasundo—na siyang tanging
pundasyon ng kapayapaan—idineklara akong mapagmatigas kung kayâ’t
ipinatapon ako sa Guam at doon, naging bilanggo at ingkomunikado ako nang
mahigit dalawang taon. Handa akong kalimutan ang pag-upasala sa aking
pagkatao; ngunit hindi kailanman nakapagdudulot ng kapayapaan ang kawalang
katarungan, sa halip, deskumpiyansa at pagkabagabag ng kaluluwa. Gayunman,
sa paniniwalang atas ng aking tungkulin, uulitin ko ang aking kawalan ng
pagtitimpi sa pagrerekomenda, sa ikalawang pagkakataon, ng pagpapahinuhod
sa isa’t isa ng mga Amerikano at ng mga Filipino.
ANG TAGASALIN