Anda di halaman 1dari 14

1.

Napaykuna
1.1. Napaykunapaq

1.- ¡Yachachiq! 2.- ¡Imaynalla! 3.- ¿walliqllachu?


R.- ¡Yachakuq! R.-¡walliqlla! R.- ¡walliqlla!

4.- ¿allillanchu? 5.- ¡Sumaq p´unchaw! 6.- ¡Sumaq ch´isi!


R.-¡allillan! R.- ¡Sumaq p´unchaw! R.- ¡Sumaq ch´isi!

R.-¡walliqlla!
7.- ¡Sumaq sukhayay! 8.- ¿Imaynalla tata Juancho?
R.- ¡Sumaq sukhayay! R.- ¡Walliqlla mama Santusa!

R.-¡walliqlla!
Negación
R.- Mana walliqchu / Mana allillanchu

1.2. Ripunapaq

1.- ¡Tinkunakama! 2.- ¡Tinkunanchikkama!

R.- ¡Tinkunakama kachun! R.- ¡Tinkunachikkama kachun!

R.-¡allillan! R.-¡allillan!
3.- ¡Ch´isikama! 4.- ¡Q´ayakama!
R.- ¡Ch´isikama! R.- ¡Q´ayakama kachun!

5.- ¡Minchhakama! 6.- ¡Juk ratu kaman!


R.- ¡Minchhakama! R.- ¡Juk ratu kaman kachun!

Nota: En ciertas respuestas se puede omitir del “kachun”, este no altera en la despedida.

Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua


Nivel: Básico Modulo: I
2. Riqsichikunapaq

2.1. Pronombres Personales


1.- Ñuqa
2.- Qam
3.- Pay
4.- Ñuqanchik (Inclusivo)
5.- Ñuqayku (Exclusivo)
6.- Qamkuna
7.- Paykuna

2.2. Ñuqamanta
1.- Ñuqa Ever sutiy / sutikuni.
2.- Ñuqa yachachiq kani.
3.- Ñuqa kimsa chunka watayuq kani.
4.- Ñuqa Av. Petrolera Km. 4 ½ chiqaniqpi tiyakuni.
5.- Ñuqa Cochabambamanta kani.
6.- Ñuqa qhichwa yachachini.

2.3. Qammanta
1.- Qam Ever sutiyki / sutikunki.
2.- Qam yachachiq kanki.
3.- Qam kimsa chunka watayuq kanki.
4.- Qam Av. Petrolera Km. 4 ½ chiqaniqpi tiyakunki.
5.- Qam Cochabambamanta kanki.
6.- Qam qhichwata yachachinki.

2.4. Paymanta
1.- Pay Ever sutin / sutikun.
2.- Pay yachachiq.
3.- Pay kimsa chunka watayuq.
4.- Pay Av. Petrolera Km. 4 ½ chiqaniqpi tiyakun.
5.- Pay Cochabambamanta.
6.- Pay qhichwata yachachi.

Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua


Nivel: Básico Modulo: I
2.5. Qammanta tapunapaq
1.- ¿Ima sutiyki / sutikunki?
2.- ¿Ima kanki?
3.- ¿Machka watayuq kanki?
4.- ¿Maypi tiyakunki?
5.- ¿Maymanta kanki?
6.- ¿Imata ruwanki?

2.6. Paymanta tapunapaq


1.- ¿Ima sutin / sutikun?
2.- ¿Imataq?
3.- ¿Machka watayuqtaq?
4.- ¿Maypi tiyakun?
5.- ¿Maymantataq?
6.- ¿Imata ruwan?

2.7. Preguntas extras


1.- ¿Sawasqachu kanki?
2.- ¿Munasqayki kanchu? / ¿Munasqayyukchu kanki?
3.- ¿Maypi paqarikurqanki?
4.- ¿Imata yachakunki?
5.- ¿Imayna kachkanki? / ¿Imaynalla kachkanki?
6.- ¿Llamk´ankichu?
7.- ¿Maypi llamk´anki?
8.- ¿Yachakuchkankichu? / ¿Yachakunkichu?
9.- ¿Imata yachakunki?
10.- ¿Maypi yachakunki?

Nota: El verbo “kay” (ser) en tercera persona no se conjuga.

Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua


Nivel: Básico Modulo: I
3. Yupaykuna

1 2 3 4 5
Juk Iskay Kimsa Tawa Phichqa
6 7 8 9 10
Suqta Qanchis Pusaq Jisq´un Chunka
11 12 13 14 15
Chunka Chunka Chunka Chunka Chunka
jukniyuq iskayniyuq kimsayuq tawayuq phichqayuq
16 17 18 19 20
Chunka Chunka Chunka Chunka Iskay chunka
suqtayuq Qanchisniyuq pusaqniyuq jisq´unniyuq
21 23 30 40 50
Iskay chunka Iskay chunka Kimsa chunka Tawa chunka Phichqa chunka
jukniyuq kimsayuq
60 70 80 90 100
Suqta chunka Qanchis chunka Pusaq chunka Jisq´un chunka Pachaq
101 104 132 184 200
Pachaq Pachaq Pachaq kimsa Pachaq Pusaq Iskay pachaq
jukniyuq tawayuq Chunka chunka tawayuq
iskayniyuq
203 249 300 400 500
Iskay pachaq Iskay pachaq Kimsa chunka Tawa chunka Phichqa chunka
kimsayuq tawa chunka
jisq´unniyuq
600 700 800 900 1.000
Suqta Pachaq Qamchis Pusaq pachaq Jisq´un pachaq Waranqa
pachaq
1.001 1.005 1.060 1.084 1.100
Waranqa Waranqa Waranqa suqta Waranqa pusaq Waranqa
jukniyuq phichqayuq chunkayuq chunka pachaqniyuq
tawayuq
1.200 1.345 1.998 2.000 2.008
Waranqa iskay Waranqa kimsa Waranqa Iskay waranqa Iskay waranqa
pachaqniyuq pachaq tawa jisq´un pachaq pusaqniyuq
chunka jisq´un chunka
phichqayuq pusaqniyuq
2.018 2.320 3.000 1.000.000 0
Iskay waranqa Iskay waranqa Kimsa waranqa Junu Ch’usaq
chunka kimsa pachaq
pusaqniyuq iskay
chunkayuq
Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua
Nivel: Básico Modulo: I
4. Pronombres
4.1. Pronombres Personales
Son los que se ponen en remplazo, sustitución de nombres de personas.
Pronombres
1.- Ñuqa
2.- Qam
3.- Pay
4.- Ñuqanchik (Inclusivo)
5.- Ñuqayku (Exclusivo)
6.- Qamkuna
7.- Paykuna

Las terminaciones verbales son aquellas que reemplazan la “y” al final de cada verbo en
quechua, estas terminaciones se colocan para conjugar un verbo con cada pronombre
personal.
Pronombre Verbo Terminación Verbal
Mikhu – y
1.- Ñuqa ni
2.- Qam nki
3.- Pay n
4.- Ñuqanchik nchik
5.- Ñuqayku yku
6.- Qamkuna nkichik
7.- Paykuna nku

4.2. Pronombres posesivos


Son aquellos pronombres que indican la propiedad de algo para alguna persona. Las
terminaciones para objetos, animales, sujetos y lugares.
Pronombre Objeto, animal, sujeto y Terminación Verbal
lugar
Allqu
1.- Ñuqa y
2.- Qam yki
3.- Pay n
4.- Ñuqanchik nchik
5.- Ñuqayku yku
6.- Qamkuna ykichik
7.- Paykuna nku

.
Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua
Nivel: Básico Modulo: I
4.2.1. Sufijo p / pa
Este sufijo tiene que acompañar al pronombre personal cuando se utiliza las terminaciones
de posesión. Como se menciona a continuación.
.- Se utiliza el sufijo “p” cuando la raíz termina en una vocal.
.- Ñuqap awtuy .- Ñuqaykup wasiyku
.- Se utiliza el sufijo “pa” cuando la raíz termina en una consonante.
.- Paypa allqun .- Ñuqanchikpa tatanchik
4.2.2. Omisión de la p / pa
Se excluye el sufijo de la p / pa cuando se omite el uso del pronombre personal para
mencionar la posesión del objeto, animal, sujeto o lugar. Pues con solo utilizar la terminación
se entiende a que sujeto pertenece.
a.- Awtuy
b.- Awtuyki
c.- Awtun
d.- Awtunchik
e.- Awtuyku
f.- Awtunku
4.2.3. El sufijo “ta” en posesivos
Sufijo que se utiliza en algunas regiones para enfatizar la posesión de pertenencia.
.- Ñuqapta awtuy .- Ñuqaykupta wasiyku

.- Paypata allqun .- Ñuqanchikpata misinchik

También se utiliza la p / pa acompañado del sufijo ta para enfatizar solamente la posesión


de a quien lo pertenece, sin la necesidad de mencionar el objeto, animal, sujeto o lugar. Es
decir:
Pronombre personal + p / pa + ta
.- Ñuqapta .- Qampata .- Paypata .- Ñuqanchikpata
.- Ñuqaykupta .- Qamkunapta .- Paykunapta

Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua


Nivel: Básico Modulo: I
4.3. Pronombres demostrativos
Son aquellos que sustituyen al objeto, sujeto o cosas extralingüísticas, la cual se reemplaza
por esta función demostrativa, es decir permiten distinguir elementos que ya fueron
mencionados previamente. Estos pronombres se clasifican según la distancia.

4.3.1. Pronombres con base singular


Son los tres pronombres demostrativos en la lengua quechua, la cual se utiliza para demostrar
lo que uno está indicando.

a.- Kay b.- Chay c.- Jaqay


Ejemplos:
.- Kay p´anqa. .- Chay p´anqa. .- Jaqay p´anqa.

.- Kay allqu ayñan. .- Chay allqu ayñan. .- Jaqay allqu ayñan.

.- Kay jatun wasi. .- Chay jatun wasi. .- Jaqay jatun wasi.

.- Kay runa asin. .- Chay runa asin. .- Jaqay runa asin.

4.3.2. Pronombres con base plural


Para formar el pronombre de forma plural se le añade el sufijo de “kuna”, la cual es el
pluralizador.

a.- Kaykuna b.- Chaykuna c.- Jaqaykuna


Ejemplos:
En los siguientes ejemplos se puede observar que el pluralizador “kuna” ya no acompaña al
pronombre demostrativo, más bien se añade al objeto, sujeto o cosa extralingüístico que se
indica.

.- Kay p´anqakuna. .- Chay p´anqakuna. .- Jaqay p´anqakuna.

.- Kay allqukuna ayñanku. .- Chay allqukuna ayñanku. .- Jaqay allqukuna ayñanku.

.- Kay jatun wasikuna. .- Chay jatun wasikuna. .- Jaqay jatun wasikuna.

.- Kay runakuna asinku. .- Chay runakuna asinku. .- Jaqay runakuna asinku.

Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua


Nivel: Básico Modulo: I
5. Yawar Masikuna
5.1. Imaynata nikun
Abuelo = Jatun tata, awichu.
Abuela = Jatun mama, awicha
Padre = Tata
Madre = Mama
Tío = Hermano del padre = Yayawki. Hermana de la madre = Kaki o kaka.
Tía = Hermana del padre = Ipa
Sobrino = Hijo o hija del hermano o de la hermana = Mulla
Cuñado = Qatay o qata
Cuñada = Aqi
Yerno = Tullqa
Nuera = Ñuqch´a
Varón = Hermano = Wawqi, Hermana = Pana
Mujer = Hermano = Tura, Hermana = Ñaña
Hijo = Churi
Hija = Ususi
Nieto = Allchhi
Hijo único = Juk k´ata wawa
Hijo mayor = Kuraq wawa
Hijo menor = Sullk´a wawa
Varón = Qhari
Mujer = Warmi
Joven (varón) = Wayna
Joven (mujer) = Sipas
Muchacho = Lluqalla
Muchacha = Imilla

Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua


Nivel: Básico Modulo: I
5.2. Yawar masikunamanta sach´a

Cuadro extraído del texto “Quechua” de Epifania Guaraguara Villca, 2018.

Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua


Nivel: Básico Modulo: I
6. La interrogación
Cuando no se utiliza los pronombres interrogativos, se utiliza el sufijo “chu”. Se utiliza en
formas verbales como nominales.

a.- ¿Qampa mamaykichu? b.- ¿Llamk´ankichikchu? c.- ¿Pay takinchu?


d.- ¿Puqllankuchu?
6.1. Respuesta afirmativa
Para responder las preguntas que utilizan el sufijo “chu”, se responde con la palabra “ari” y
la afirmación correspondiente.

a.- Ari, mamay b.- Ari, llamk´ayku c.- Ari, pay takin d.- Ari, puqllanku
6.2. Respuesta negativa
Para responder de una manera negativa se antepone la palabra “mana” y luego a la palabra
negada se lo pone el sufijo “chu”.
a.- Mana mamaychu b.- Mana llamk´aykuchu c.- Mana pay takinchu
d.- Mana puqllankuchu
6.3. Pronombres interrogativos
Cuando se utiliza los pronombres interrogativos, se prescinde del sufijo “chu” para realizar
una pregunta y se utiliza las siguientes tres acompañados de los siguientes tres sufijos.

PI MAY IMA

Imakunata Tapunapaq

PI MAY IMA
taq k´aq wan
wan pi yna
man Man/ta paq
kuna manta man
qin mamanta
Kuna marayku
# Machkha ptin
Ta

Como se puede observar, la combinación de un pronombre interrogativo con uno de los tres
sufijos, denota una significación diferente de cada una.
Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua
Nivel: Básico Modulo: I
Ejemplos:
¿Pitaq jaqay lluqalla? ¿Mayk´aq jamunki? ¿Imawan yachakusunchik?

¿Piwan rinki? ¿Mayman paykuna rinku? ¿Imata munanki?

¿Pikuna kankichik? ¿Maykunata apamunki? ¿Imarayku qhichwata


yachakunki?

6.3.1. El sufijo “taq”

El sufijo “taq” es un enfatizador que acompaña a los pronombres interrogativos, el cual


cambia el tono a la pregunta pero no el signficado.

¿Piwantaq rinki? ¿Imawantaq yachakusunchik?

¿Maymantataq kanki? ¿Maypitaq tiyakunki?

Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua


Nivel: Básico Modulo: I
7. Llimp´ikuna

Yana Yuraq Anqas

Puka Q´illu Q´umir

Uqi Ch´umpi llawlli

Yuraq Anqas Kulli Willapi

Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua


Nivel: Básico Modulo: I
8. Sujifo (k´askaqkuna)
8.1. Sufijo “ta”
Este sufijo indica la persona, animal u objeto donde recae la acción del verbo. El sufijo “ta”
dentro la oración quechua es el marcador del complemento directo.
Wasita munani Tatanta yanapan. Yakuta apan.
Qhichwata yachakuni
También debe usarse en los infinitivos que acompañan a los verbos conjugados.
.-¿Imata ch´itikuna mikhuyta munanku?
T´antata mikhuyta munanku.

8.2. Sufijo “pi”


Significa “en” indica el lugar donde se realiza algo.
Cochabambapi yachakuni wasiypi puñuni
Qhichwapi parlayta munayku Jatun yachay wasi San Simonpi yachakunchik.

8.3. Sufijo “manta”


Significa “de” o indica la procedencia o el origen o de la acción que se realiza.
Cochabambamanta Kankichik. Wasi t´urumanta.
La Pazmanta kani. Paymanta parlayku.

8.4. Sufijo “man”


Significa “a” o “hacía” indica el destino al que se va, es decir el desplazamiento de un lugar
hacia otro.
Carlos Oruroman riyta munan. Pay yachay wasiman rin.

8.5. Sufijo “lla”


Significa “solamente, siempre y nomás”
.- Walliqlla kachkani. .- Ñuqalla ruwani.

8.6. Sufijo “ri” y “pis”


El Sufijo “ri” significa “y” y el sufijo “pis” significa “también”.
.- ¿Imaynalla?
.- Walliqlla
Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua
Nivel: Básico Modulo: I
.- ¿Qamri?
.- Ñuqapis walliqlla.

8.7. Sufijo “wan”


Significa “con” y marca el objeto con el que se realiza la acción.
Yakuwan mayllakunki wasita t´uruwan ruawanchik.

8.8. Sufijo “taq”


Es un sufijo enfatizador cuando va con pronombres interrogativos. A veces este sufijo se
omite.
¿Pi kanki? ¿Pitaq kanki?
¿Ima chay? ¿Imataq chay?

8.9. Sufijo “qa”


Este sufijo agregado a cualquier parte de la oración menos al verbo, enfatiza a la palabra
agregada.
Ñuqa wasiypi puñuni. Qam allquykita puqllachinki.
Ñuqaqa wasiypi puñuni. Qamqa allquykita puqllachinki.
Ñuqa wasiypiqa puñuni. Qamqa allquykitaqa puqllachinki.

8.10. Sufijo “jina”


Significa “como”, Indica una relación de comparación entre personas, animales o cosas.
Qamqa wawajina waqanki. Quwijina phinkinki.
Ñuqa qamjina kayta munani. Mamayjina kanki.

Facilitador: Ever Cossio Gumucio Idioma: Quechua


Nivel: Básico Modulo: I

Anda mungkin juga menyukai