Introduccion A La Practica de La Filosofia Garrett Thomson PDF

5/29/2018 Introduc c ion a La Pra c tic a de La Filosofia - Ga r rett Thomson - slide pdf.c om
T h o mso n , Garrett
Introducción a la práctica de la filosofía / Garrett T h o m s o n ; traducción al
castellano por Pablo R. A rang o Giraldo. - Bogo tá: Pan am ericana Editorial, 2 0 0 2 .
2 7 2 p.; 23 cm. - (Pedagogía y educación)
Título en inglés: On Philosophy
Incluye bibliografía.
ISBN 9 5 8 - 3 0 - 0 8 8 6 - 9
1. Filoso fía 2 . Filosofía Enseñanza I. Arango Giraldo, Pablo R., tr. II. Tít. III. Serie
10 0 cd A19H Hed.
0739
CEP-Banco de la República-Biblioteca Luis Angel Arango
http://slide pdf.c om/re a de r/full/introduc c ion-a -la -pra c tic a -de -la -filosofia -ga r rett-thomson 1/269

Garrett Thomson
INTRODUCCIÓN
L P R Á CT I C DE L FI LOSOFÍ
Traducción
Pablo R A r a n g o G i r a l d o

Título original en inglés: n hihsophy
Editor
P a na m eri ca na Ed i t ori a l L t d a .
Dirección editorial
Andrés Olivos Lombana
Edición
Gabriela García de la Torre
Traducción
Pablo R. Ara ngo Gi ra l d o
Autoedición digital
L a Piragua Editores
D i s e ñ o de carátula
Di ego M a rt í nez Celis
P r i m e r a e d i c i ó n en P a na m eri ca n a Ed i t ori a l L t d a ., m a rzo de 2 0 0 2

© Garrett Thomson
© De la traducción, Pablo R. Ara ngo Gi ra l d o
© Panamericana Editorial Ltda.
Calle 12 No. 3 4 - 2 0 , T c l s . : 3 6 0 3 0 7 7 - 2 7 7 0 1 0 0
F o x : (57 1) 2 3 7 3 8 0 5
Correo el ect ró ni co: p a n a e d i t @ p a n a m c r i c a n a c d i t o r i a l . c o m
w w w . p a n a m e r i c a n a e d it o r i a l . c o m . c o
B o g o t á , D. C , C o l o m b i a
ISBN v o l u m e n : 9 5 8 - 3 0 - 0 8 8 6 - 9
IS BN colección: 9 5 8 - 3 0 - 0 8 8 5 - 0
T o d o s los derechos reservados.

Prohibida su reproducción total o parcial
por cualquier medio sin p erm i s o del Editor.
I m p res o por P a n a m e r i c a n a F o r m a s e I m p r e s o s S. A.
Ca l l e 65 No. 9 5 - 2 8 , T c l s . : 4 3 0 2 1 1 0 - 4 3 0 0 3 5 5 , Fax . (57 1) 2 7 6 3 0 0 8
Quien sólo actúa como impresor.
I m p res o en C o l o m b i a Printed in C o l o m b i a

C O N T I i N I DO
Prefacio
3
1
CAPÍTULO 1 MOSTRAR LO QUE OTROS OCULTAN 17

Hacer filosofía 18
La s fases d e la filosofía 19
Primera fase: preguntar 1 9
S e g u n d a fase, analizar '. 21

Tercera f a s e : r e s p o n d e r y a r g u m e n t a r 24
¿Ap licacion es prácticas? 25
La n at u ral ez a de lo n o empírico 26
A l g u n o s e j e m p l o s 30
Vida c ot i di an a 33
APÉNDICE CIENCIA Y ESPECULACIÓN 35
CAPÍTULO II DISCUTIR ACERCA DE Dios 37

El p r i m e r m o v i m i e n t o 38
El se g u n d o m o v i m i e n t o 40
El t e rc er m o v i m i e n t o 42
Mal dad 4 3
Libre albed río 4 4
N e c e s i d a d y utilidad 4 0
Dios n o lo perm itiría 4 7
O t ros s i gn i f i c ados para bueno y malo 4

8
Algún s u f r im i e n t o m a l o o i n n ec esari o 4
#
CAPÍTULO III PREGUNTARLE LA HORA A DIOS 5I
T i e m p o 57
El f at al ism o y e l t ie m p o 5 9
CAPÍTULO IV OTRAS MANERAS DE PENSAR EN DIOS 61

¿Por qué es i m p o r t a n te Dios? 62
D io s c o m o t r a s c e n d e n t e 64
M as allá de la existencia 67
Lo inexp resable ?'
El dua lism o Dios/Universo 74
¿ E s Dios u n s e r ? 76
Conclusión 7 9

6 INTRODUCCIÓN A I .A PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA
CAPÍTULO V DESAPARECER EL MUNDO 81

E l e m e n t o s d e la e s c e n a a n t e r i o r 81
S e m b r a r sem i l las d e d u d a 83
El m u n d o d e s a p a r e c e 87
C u a l i d a d e s p r i m a r i a s y sec u n dari as 90
Con c l u si on es : .. 93
CAPÍTULO VI MIRAR EL MUNDO 95
El e s p e j i s m o 95
Un a crítica d e l a r g u m e n t o de la ilusión 97
Una c o n c e p c i ó n al t ern at i v a de la p e r c e p c i ó n : El re a l is m o d i r e c t o . . . 9 8
El a r g u m e n t o d e l l e n g u a je p r i v a d o 100
O t ra implicación 102
CAPÍTULO Vil ¿Es USTED SU CUERPO? 105

P ri m er n i v el : Ontológico 106
Du al i sm o 106
El a r g u m e n t o d e la d i v i s i b i l i d a d 110
P r o b l e m a s c o n el d u a l i s m o 1 I 1
M a t e r i a l i s m o I 16
P r o b l e m a s c o n el m a t e r ia l i s m o 117
¿E s ontológico el p r o b l e m a ? 120
APÉNDICE VIDA DESPUÉS DE L\ MUERTE 123
CAPÍTULO VIII SALVAR LO MENTAL 1 25
El s e g u n d o n i ve l : C o n t e n i d o s m e n t a l e s 126
De l c o n d u c t i s m o a l fu n c i o n a l i s m o 128
Otra visita al a r g u m e n t o d e l l e n g u aj e p r i v a d o 129
Te rce r n i v el : Desc ri pc i on e s 130
Dos t i p os di f eren t e s d e descripción .- 131
Las tres estrategias 134
Con c l u si on es 142
Lo s tres niveles: ontológico, c o n t e n i d o s m e n t a l e s y d e s c r i p c i o n e s 144
CAPÍTULO I X EL PROBLEMA DE LOS PUNTOS: LA CIENCIA 145
El p r o b l e m a 146
R ef orm u l ar el probl em a 147
Una s o l u c i ó n : La c u a r t a vía 149
Do s desafíos 152

CONTENIDO _]_
El p r i m e r de safío: D u a l i s m o 153

El s e g u n d o desafío: M a t e r i a l i s m o r e d u c t i v o I 5 5
Las o t r a s ci e nci as I 5 6
Conclusión 158
APÉNDICE CÁLCULOS 1 59
A . T i e m p o 1 5 9
B. Espa cio 159
CAPÍTULO X MORALIDAD SIN AUTORIDADES••; 161
Su bj et i v i sm o 162
Las réplicas 163
Análisis d e l s u b j e t i v is m o 168
R elat iv i sm o c u l t u ral 170
Análisis 1 7 0
Respuestas 1 7 2
Teoría de las órdene s d i v i n a s 173
D e r e c h o s m o r a le s 1 7 4
La lista am pliad a 176
Teoría d el c o n t r a t o s o c ia l 176
Utilitarismo 1 7 8
Teoría k an t i an a 178
Conclusión 179
APÉNDICE I HECHOS Y OPINIONES 181
APÉNDICE 2 VERBOS, SUSTANTIVOS Y ADJETIVOS 183
CAPÍTULO XI MORALIDAD SIN RECIAS 185

A r g u m e n t o s c o n t r a el u t i li t a r i s m o 191
A r g u m e n t o s c o n t ra la teo ría k a n t i a n a 192
El c o n f l ic t o 193
La naturaleza d e l c o n f l i c t o 198

Combinación 200
1 . U t i l it a r i s m o de reglas 200
2 . U t i l i ta r i s m o co n l i m i t a c io n e s k a n t i a n a s 202
M ora l i dad si n regl as 202
Razon es c o n c l u y e n t e s 202
R a z o n e s n o c o n c l u y e n t e s 204
Mej ores raz on es 205
Conclusión 206

8 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA
APÉNDICE LA FALACIA NATURALISTA ES UNA FALACIA 207

1 . El d o l o r e s m a lo 207
2 . El d o l o r e s intrínseca y n o
c o n c l u y e n t c m e n t e m a l o '. 2 0 8
La falacia naturalista es una falacia 208
Del do l or a la m o r a l 210

CAPÍTULO X I I UNA MEJOR VIDA • .213
M e t a s y v al ores 213
Racionalidad i ns t r um e nt a l 215
Placer y felicid ad 218
a. El placer es el fin 219
b. Del place r a la apreciación 221
Deseos .- 224
Intereses y n ec esi dades 228
Conclusiones 232
APÉNDICE 1 RAZONAMIENTO CRÍTICO: CULTIVAR NUESTRO PROPIO PROFESOR 235
A c t i t u des 235
1 . Estar a b i e r t o 235
2 . Ser crítico 236
3 . Ser p a c i e n t e 238
4 . Ser sencillo 239
CONCLUSIÓN 239
ALGUNAS HABIUDADES 240

APÉNDICE 2 LÓGICA: HACER CONEXIONES 241
C o n v e r t i r é t e x t o e n a r g u m e n t o 243
Evalu ar u n a r g u m e n t o 243
E la b o r a r u n a r g u m e n t o 245
Form as válidas b a s a d a s en c on ec t i v as lógicas 246
Form as válidas b a s a d a s en c o n j u n t o s 247
Algunas falacias forma les 248
Algu nas falacias inform ales 248
APÉNDICE 3 ANÁLISIS 249
Cl ari dad: pregu n t as y a f ir m a c i o n e s 250
Términos clave 250
Di st i n c i on es i m port an t es 252
Identificar las su p osi c i on es oc u l t as 253
¿Son plausibles las con secue ncias lógicas? 253
Con t raej em pl os 254

CONTENIDO 9
APÉNDICE 4 HACER CANTAR A LOS LIBROS 255

El fenóm eno de la canción en la cabeza 255
M a p a s desde el helicóptero 256
La p r u e b a de la radi o 258
Ruido interno 259
Res u men 259
APÉNDICE 5 AYUDAS PARA ESCRIBIR UN ENSAYO 261
Paso I: elegir 261
Paso 2 : preparar 262
Paso 3: escribir 264
Paso 4. releer y reescribir 264
Bibliografía 267

A Pablo Arango y
Lucio y Antonieta Lince.

PR EF A C IO
U n h o m b r e v a c o n d u c i e n d o s u c a r ro p o r la a u t o p i s t a c e n t r a l . S u
teléfono t i m b r a . S u e s p o s a le p r e g u n t a c o n v o z a n s i o s a : ¿Dónde
e s t á s ? " É l c o n t e s t a : " E s t o y c o n d u c i e n d o p o r l a a u t o p i s t a c e n t r a l " .
Ella l e d i c e : "P o r fa v o r, t e n c u i d a d o . A c a b o d e e s c u c h a r e n la r a d i o
q u e h a y u n lunático c o n d u c i e n d o a t o d a v e l o c i d a d y e n contravía
e n l a a u t o p i s t a c e n t r a l " . E l h o m b r e c o n t e s t a : " ¿ U n o ? , ¡Hay m i l e s "
H a y d o s m o n j e s b u d i s t a s jóvenes a q uie ne s le s fa s cina fuma r . S e
a r m a n d e v a l o r y d e c i d e n p r e g u n t a r l e a l m o n j e m a y o r si le s c o n c e 
d e e l p e r m i s o p a r a f u m a r d u r a n t e l a s l a r g a s s e s i o n e s d e m e d i t a 
c i ó n . E l p r i m e r m o n j e e n t r a a l d e s p a c h o d e l j e f e d e l m o n a s t e r i o .
Después d e u n o s m i n u t o s , s e e s c u c h a n g r i t o s d e i r a e n l a o f i c i n a y
e l j o v e n m o n j e s a l e c o n r o s t r o g r a v e n e g a n d o c o n la c a b e z a . El
s e g u n d o m o n j e e n t r a a l a o f i c i n a . Después d e u n o s m o m e n t o s , a d e n 
t r o se e s c u c h a n r i s o t a d a s , y e l s e g u n d o m o n j e s a l e d e allí c o n u n a
g r a n s o n r i s a , a s i n t i e n d o c o n la c a b e z a . E l p r i m e r m o n j e , p e r p l e j o , le
p r e g u n t a a s u a m i g o : ¿Por qué él te dio la a p r o b a c i ó n , s a b i e n d o q u e
a mí me la negó t a n categóricamente? ¿Qué le p r e g u nta s te ?" El s e 

g u n d o m o n j e c o n t e s t a : " S im p l e m e n t e le pregunté si podía m e d i t a r
mientras fumaba".
E s t o s c h i s t e s n o s r e c u e r d a n q u e a l g u n a s v e c e s , r e a l m e n t e i m 
p o r t a cómo c o n c e b i m o s la s c o s a s . La filosofía es la ciencia y el arte
d e c o n c e b i r l a s c o s a s d e n u e v a s m a n e r a s . En c o n s e c u e n c i a , u n

INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA
l i b r o i n t r o d u c t o r i o s o b r e filosofía debería d e s a f i a r y e s t i m u l a r a s u s
l e c t o r e s p a r a p e n s a r y e x t r a e r c o s a s d e s í m i s m o s .
Al m ism o tiem po , deseo prom over el sen timien to de que p od e
m o s r e a l i z a r p r o g r e s o s e n l a filosofía, y c o m b a t i r e l c i n i s m o q u e
a f i r m a q u e sólo p o d e m o s p e r m a n e c e r e n n u e s tr a s p o s i c i o n e s o ,
a ú n p e o r , q u e sólo p o d e m o s g i ra r y g i ra r e n círculo.
H e t r a t a d o d e lo g r a r e s t o s d o s o b j e t i v o s a r g u m e n t a n d o a fa v o r
d e c o n c l u s i o n e s d e f i n i d a s a c e r c a d e a l g u n o s d e lo s p r o b l e m a s y
áreas c e n t r a l e s d e la filosofía, t a l e s c o m o la n a t u r a l e z a d e D i o s , la
p e r c e p c i ó n , la relación e n t r e l a m e n t e y e l c u e r p o , y l a é t i c a . En
o t r a s p a l a b r as , h e t r a t a d o d e c o m p r o m e t e r m e a m í m i s m o c o n e l
p e n s a m i e n t o filosófico a f in d e e s t i m u l a r a o t r o s p a r a h a c e r l o m i s 
m o . E s p e r o q u e , a l h a c e r l o , h a y a m o s t r a d o e l p o d e r y l a b e l l e z a d e l
p e n s a m i e n t o filosófico, y q u e h a ya l o g r a d o e x p r e s a r m i p r o p i o a m o r
hacia esta activid ad un tan to particular.
A d e m á s , u n o d e l o s a s p e c t o s r e l a t i v a m e n t e n o v e d o s o s d e e s t e
t r a b a j o e s q u e h e t r a t a d o d e e x t r a e r l o s a r g u m e n t o s y la s c o n c l u s i o 
n e s q u e p r e t e n d e n a p o y a r c o m o s i l o g i s m o s , d e ta l f o r m a q u e m i s
l e c t o r e s p u e d a n d e b a t i r l o s y t o m a r posición c o n r e s p e c t o a m i s
a f i r m a c i o n e s . Para s e r c l a r o , s e s u p o n e q u e u s t e d d e b e d e s a f i a r m i s
a r g u m e n t o s y c o n c l u s i o n e s . É s e e s e l propósito d e l l i b r o .
U n l i b r o i n t r o d u c t o r i o s o b r e filosofía debería o f r e c e r u n a guía
práctica p a r a p e n s a r f i l o s ó f i c a m e n t e . Por esta r a z ó n , e l capítulo I
v e r s a s o b r e l a n a t u r a l e z a d e l a filosofía, y h e i n c l u i d o c i n c o a p é n d i 
c e s s o b r e d i v e r sa s h a b i l i d a d e s y a c t i t u d e s filosóficas, ta l e s c o m o e l
p e n s a m i e n t o crítico, e l a n á l i s i s , l a l e c t u r a y l a e s c r i t u r a . H e t r a t a d o
d e o f r e c e r e s t a s guías d e m a n e r a práctica e i n t e g r a l , enfocándolas
t a n t o e n l os a s p e c t o s i n t e l e c t u a l e s c o m o en lo s a s p e c t o s e m o c i o 
n a l e s d e l f o r c e j e o filosófico.
E s p er o que m is lectores teng an el tie m p o suficien te para rela
c i o n a r e s t a s guías prácticas c o n e l c u e r p o c e n t r a l d e l t e x t o . E n o t r a s
p a l a b r a s , e l o b j e t i v o d e e s t e l i b r o n o t r a t a r d e c o n v e n c e r a n a d i e d e
que mis con clusio ne s son correctas , sin o más bien que los lectores
s e a n t e s t i g o s d e l p e n s a m i e n t o filosófico e n acción y a p r e n d a n d e
él, q u e c o m p a r e n l a m a n e r a e n q u e h e p r o c e d i d o c o n l o s c o n s e j o s

PREFACIO
q u e d o y en l o s a p é n d i c e s . Por fa v o r, a p r e n d a n de lo q u e h a g o , má^

q u e de lo que d i g o .
D a d o qu e mi in t e n c i ó n es m o s t r a r el p e n s a m i e n t o filosófico en
a c c i ó n , me he c o n c e n t r a d o en los p r o b l e m a s más i m p o r t a n t e s de
las áreas filosóficas qu e a b o r d o a l o l a r g o d e l l i b r o . De e s ta m a n e 
ra, el l i b r o e n t e r o p u e d e s e r v i r c o m o u n a i n t r o d u c c i ó n a la filosofía
e n g e n e r a l , p e r o sus c a p í t u lo s t a m b i é n p u e d e n ser u t i l i z a d o s p a r a
c u r s o s i n t r o d u c t o r i o s a las d i fe r e n t e s á r e a s d e la filosofía que son
t r a t a d a s e n e l l o s . Así, los c a p í t u l o s II a IV p u e d e n ser u t i l i z a d o s en
c u r s o s d e filos ofía de la religión o en e s t u d i o s filosóficos s o b r e el
c o n c e p t o d e D i o s ; los c a p ít u l o s V a IX p u e d e n s e r vi r en c u r s o s d e
filosofía d e la m e n t e o d e filoso fía d e la p e r c e p c i ó n , y l o s c a p í t u l o s
X a XII p u e d e n ser útiles e n c u r s o s s o b r e ética.
D i f e r e n t e s s e c c i o n e s de e s t e l i b r o e s t á n b a s a d a s en o t r o s t e x t o s
q u e he e s c r i t o . En a l g u n o s a p a r t e s d e los c a p í t u l o s V y VI utilicé
m a t e r i a l d e mi l i b r o Bacon io Kanl. Para e s c r i b i r el c a p í t u l o VIII, me
a p r o p i é d e m a t e r ia l de G. T h o m s o n y R T u r e t z k y , "A S i m p l e C u i d e t o
t h e P h i l o s o p h y of M i n d " , en Tíie Experience o\ Philosophy. A l g u n a s p a r 
t e s d e l c a p í t u l o IX se p u e d e n e n c o n t r ar , d e m a n e r a d i f e r e n t e , en On
the Meaning of Life. Una d e las s e c c i o n e s del c a p í t u l o XII se b a s a e n
m i p r i m e r l i b r o , Needs, y una v e r s i ó n del c a p í t u l o I fue p u b l i c a d a en
c a s t e l l a n o en la R e v i s t a A l e p h No. I 12.
M e g us t ar í a e x p r e s a r mi g r a t i t u d a la U n i v e r s i d a d de C a l d a s , en
M a n i z a l e s , p o r el a p o y o que me d i o p a r a l l e v a r a c a b o e s t e p r o y e c 
t o de i n v e s t i g a c i ón que se m at e r i al iz ó en e s t e l i b r o . T a m b i é n q u i e 
r o a g r a d e c e r l e s a t o d o s mis a m i g o s e n C o l o m b i a , q u i e n e s han
h e c h o qu e mis e s t a n c i a s en ese p aí s f u e r a n m a r a v i l l o s a s . Q u i e r o
a g r a d e c e r l e a Ja im e R a m o s por sus útiles c o m e n t a r i o s s o b r e e s t e
l i b r o . E s t o y e s p e c i a l m e n t e a g r a d e c id o con P a b l o R. A r a n g o , p o r su
c u i d a d o s a t r a d u c c i ó n . Q u i e r o d e d i c a r e s t e l i b r o a él y a mis s u e 
g r o s , A n t o n i e t a O c a m p o d e L i n c e y L u c i o L i n c e , a q u i e n a l g u n a s
v e c e s l l a m o ' e l n e c i o " .

CAPÍTULO I
M OSTRAR LO
Q U E O T R O S O C U L T A N
Hay un lugar en Ox ford d on de algu no s profeso res to m an el sol al

d e s n u d o . P o r a l g u n a r a z ó n , e l l u g a r e s l l a m a d o E l P l a c e r d e l Sacer
d o t e . Allí p u e d e n h a l l a rs e e n la s t a r d e s d e v e r a n o , p o r u n a e n t r a d a
q ue va ha s ta e l r í o T á m e s i s , a a l g u n o s s a b i o s a n c i a n o s l e y e n d o s u s
p e r i ó d i c o s . N o e s u n a c o s a d i g n a d e v er se , c o m o d e s c u b r i e r o n u n a s
jóvenes d a m a s u n a t a r d e i n f o r t u n a d a . Estas d a m i s e l a s , l a c r e m a y
n a t a d e l a s o c i e d a d b r i t á ni c a, t o m a r o n c o n s u b a r c o u n a vía e q u i 
v o c a d a y p a s a r o n l e n t a m e n t e f r e n t e a l P l a c e r d e l S a c e r d o t e . H u b o
u n m o m e n t o l a rg o y m u y b o c h o r n o s o e n el q u e a m b o s b a n d o s s e
diero n cuen ta de lo qu e estaba pas an do . De repe nte, los pr ofe so 
re s g r i t a r o n : " ¡ O h D i o s m ío " , a g a r r a r o n s u s periódicos y c u b r i e r o n
s u s p a r t e s í n t i m a s . El único d e l o s p r o f e s o r e s q u e n o l o h i z o f u e e l
d e filosofía, q u i e n cubrió s u r o s t r o . C u a n d o e l b a r c o siguió d e la r 
g o , l o s p r o f e s o r e s s e v o l v i e r o n h a c i a e l filósofo y l e p r e g u n t a r o n :
" M i e s t i m a d o c o l e g a , ¿por q u é n o cubrió s u s p a r t e s íntimas c o m o
t o d o s n o s o t r o s ? " E l p r o f e s o r l o s miró y contestó o b e d i e n t e m e n t e :
n
M i s q u e r i d o s c o l e g a s , u s t e d e s t i e n e n q u e r e c o n o c e r q u e e n la c i u 
d a d d e O x f o r d yo s o y r e c o n o c i d o i p o r m i c a r a "
La filosofía debería s e r u n o d e l o s a s u n t o s m á s e m o c i o n a n t e s
q u e se p u e d a n e s t u d i a r a c t u a l m e n t e e n la s u n i v e r s i d a d e s . D ig o e s t o
p o r q u e c o n l a práctica de la filosofía u n o p u e d e p r o f u n d i z a r e n s u
p r o p i a comprensión y p u e d e o b t e n e r u n a concepción m u y a m p l i a
d e m u c h a s r a m a s d if e r e n t e s d e l c o n o c i m i e n t o . U n o p u e d e te n e r e n

s u s m a n o s e l r a c i m o d e l a s c u e s t i o n e s c r í t i c a s . La práctica de la
filosofía r e q u i e r e q u e u n o m e j o r e s u s h a b i l i d a d e s críticas y d e p e n 
s a m i e n t o ; d e b e s e r u n e j e r c i c i o d e l q u e W o o d y A l i e n l l a m a s u s e 
g u n d o órgano p r e f e r i d o : e l c e r e b r o . Es e x i g e n t e y r e q u i e r e
creatividad; pero lo mejor de todo es que uno puede aprender de sí

mismo.
Para v e r cómo e s p o s i b l e e s t o , c o n s i d e r e m o s q u é es la filosofía.
L a s d e f i n i c i o n e s m á s c o m u n e s s o n : e l a m o r a l a s a b i d u r í a ; e l a n á l i 
s is d e l o s c o n c e p t o s ; la m a n e r a d e h a l la r r e s p u e s t a s a p r e g u n t a s
f u n d a m e n t a l e s . E l p r o b l e m a d e e s t a s d e f i n i c i o n e s e s q u e t o d a s s o n
c o r r e c t a s . C a d a u n a t i e n e r a z ó n , p e r o sólo n o s d a n p a r t e d e l c u a 
dro,- n i n g u n a o f r e c e u n a visión g e n e r a l . N e c e s i t a m o s u n a i m a g e n
m á s c o m p l e t a q u e n o s p e r m i t a u n a comprensión p l e n a , u n a i m a 
g e n q u e a r t i c u l e t o d a s l a s p a r t e s d i f e r e n t e s d e l total.
O t r o p r o b l e m a c o n esas d e f i n i c i o n e s es q u e o m i t e n e l a s p e c t o
m á s i m p o r t a n t e d e Id filosofía, es decir, la p r á c t i c a. E l o b j e t i v o d e
e s t u d i a r filosofía e s a p r e n d e r a h a c e r filosofía. U n o p u e d e a p r e n 
d e r l o q u e h a n d i c h o d i f e r e n t e s p e n s a d o r e s e n el p a s a d o , p e r o p r o 
b a b l e m e n t e e s o s t r o z o s s u e l t o s d e información n o s e quedarán
p o r m u c h o t i e m p o c o n n o s o t r o s . A d q u i r i r e st a información no es la
t a re a p r i n c i p a l . L o i m p o r t a n t e e s p r a c t i c a r la s h a b i l i d a d e s , d e s a r r o 
llar e l t a l e n t o , a p r e n d e r a p e n s a r c r e a t i v a y críticamente a c e r c a d e
p r e g u n t a s filosóficas. E s a y u d a r a l c e r e b r o a p a r a r s e s o b r e s u s p r o 
p i o s p i e s . L a filosofía e s u n p r o c e s o .
] JACP.R rn.osoiiA
A n t e t o d o , la filosofía e s u n p r o c e s o h u m a n o . Se r u n p e n s a d o r
i n d e p e n d i e n t e e s u n a cuestión d e a c t i t u d y s e n t i m i e n t o , t a n t o
c o m o d e r a z ó n . Para c o m p r o m e t e r s e c o n e s o , u n o t i e n e q u e a p r e n 
d e r d e sí m i s m o , d e s u s p r o p i o s p r o c e s o s d e p e n s a m i e n t o . E s t o
s i g n i f i c a p r e g u n t a r c o n t i n u a m e n t e , a n al iz a r, c o n t e s t a r y a r g u m e n 
t a r p o r u n o m i s m o (m á s a d e l a n t e v e r e m o s e s t a s c u a t r o i n s t a n 
c i a s ) . Para h a c e r t o d o e s t o e s n e c e s a r i o s a b e r cuándo h a y q u e s e r
p a c i e n t e , cuándo h a y q u e s i m p l i f i c a r , cómo s e r c r e a t i v o y cómo
ser destructivo.

C a p i t u l o I. MOSTRAR L O Q U E OTROS OCULTAN
Po r s u p u e s t o , u n o t a m b i én p u e d e h a c e r f i l o s o f í a c o n l a a y u d a
d e o t r o s . Se p u e d e p ra c t ic a r d i s c u t i e n d o c o n a m i g o s , le y e n d o y
e s c u c h a n d o a o t r o s . D e t o d a s m a n e r a s , t o d o e s t á e n u f t o m i s m o ,
p o r q u e e s u n o q u i e n d e b e e s t a r o n o d e a c u e r d o c o n l o q u e o t r o s
d i c e n . U n o e s e l r e s p o n s a b l e d e s u c o m p r e n s i ó n y d e s u s a c t i t u d e s
h a c i a e l c o n o c i m i e n t o .
C u a n d o r e c i b i m o s p a s i v a m e n t e e l c o n o c i m i e n t o , l a i nf o r mac i ó n
n o s g o l p e a c o m o s i v i n i e r a d e l e x t e r i o r ; n o n o s p e r t e n e c e . S in e m 
b a r g o , n u e s t r a c o m p r e n s i ó n d e l m u n d o y d e n o s o t r o s m i s m o s está
m ás l i g a d a a n o s o t r o s q u e n u e s t r o s p r o p i o s o j o s . N o p o d e m o s e v i
t a r p o s e e r l a . N u e s t r a m a n e r a d e v e r e l m u n d o d e t e r m i n a l o q u e
h a c e m o s y las o p o r t u n i d a d e s q u e p e r d e m o s . D e e s t e m o d o , s o m o s
r e s p o n s a b l e s d e n u e s t r a a c t i t u d h a c i a e l c o n o c i m i e n t o .
La filosofía es un f o r c e j e o c o n t r a n u e s t r o s p a t r o n e s d e p e n s a 
m i e n t o , p r e j u i c i o s y s e n t i m i e n t o s . N o e s ú n i c a m e n t e u n a b ú s q u e d a
i n t e l e c t u a l . I n v o l u c r a a) s e r h u m a n o e n t e r o . N o p o d e m o s l u c h a r
c o n t r a l o s m o d e l o s d e p e n s a m i e n t o p r o p i o s y c o n t r a n u e s t ra s p r e 
s u p o s i c i o n e s m á s í n t i m a s s i n t r a t a r d e s u p e r a r n u e s t r o s s e n t i m i e n 
t o s y d e b u s c a r u n a r e l a c i ó n a p r o p i a d a p a r a n u e s t r a c o m p r e n s i ó n .
(Ver el Apén dice 1, en la página 2 35, para m ás detalles.)
L A ? I A S I S n i . i v i II.OSO HA
La s d e f i n i c i o n e s m u y e s p e c í f ic as d e fi lo s o f ía s ó l o n o s o f r e c e n f r a g 
m e n t o s d e l c u a d r o g e n e r a l. A c a b a m o s d e v e r q u e l a i m a g e n g l o b a l
r e q u i e r e s e r p r e s e n t ad a c o m o u n p r o c e s o . Po r e s t a r a z ó n , u n a i m a 
g e n de la filosofía d e b e t e n e r t r e s f as e s o e t a p a s .
P r im e r a la s e : preg'imfar
En la p r i m e r a e t a p a , e l o b j e t i v o e s e s t a r r e a l m e n t e c o n f u n d i d o s ,
s e n t i r n o s p e r d i d o s , d e s o r i e n t a d o s , p e r p l e jo s . ¿ P o r q u é h a y q u e l o 
g r a r e s t o ? P o r q u e s ó l o a s í s e a f r o n t a u n a p r e g u n t a . ¿P o r q u é e l o b 
j e t i v o e s la c o n f u s i ó n ? S ó l o c u a n d o n o s s e n t i m o s c o n f u n d i d o s
b u s c a m o s u n a r e s p u e s t a y p r e g u n t a m o s a c t i v a m e n t e ; c u a n d o e s t a 
mos perdidos, investigamos mejor.

En la metafísica t e n e m o s q u e a b r i r n o s a l a n a t u r a l e z a m i s t e r i o s a
d e l a s c o s a s . E s t o s i g n i f ic a q u e d e b e m o s q u i t a r la p i e l a n u e s t r a s
suposiciones más arraigadas. Cuando creemos que entendemos,
estamos satisfechos de nosotros mismos y tendemos a olvidar. Los
h u m a n o s e s t a m o s m á s p e r d i d o s y s o m o s m á s ig n o r a n t e s d e lo q u e
a d m i t i m o s n o r m a l m e n t e . Po r s u p u e s t o , s a b e m o s p o n e r n o s l o s z a 
p a t o s , a r r e g l a r e l t e l e v i s o r y también s a b e m o s cómo h a c e r q u e u n
átomo e x p l o t e . P e r o e s t e c o n o c i m i e n t o práctico p u e d e h a c e r n o s
a r r o g a n t e s , p u e d e h a c e r n o s o l v i d a r e l m i s t e r i o d e la s c o s a s . H e 
m o s a d q u i r i d o u n c o n o c i m i e n t o y u n a h a b i li d a d increíbles d u r a n t e
e l último s ig l o . Ese c o n o c i m i e n t o técnico p u e d e h a c e r n o s s e n t i r
c ó m o d o s , c o m o s i e l u n i v e r s o f u e r a l a s a l a d e n u e s t r a c a s a . C o n t a l
s e n t i m i e n t o , o l v i d a m o s la n a t u r a l e z a p r o f u n d a m e n t e
d e l a s c o s a s . E l u n i v e r s o y n o s o t r o s m i s m o s s o m o s i nenigmática
comprensi
b l e m e n t e m i s t e r i o s o s , y l le g a r a a c o s t u m b r a r n o s a e s t o n o e q u i v a l e
a c o m p r e n d e r l o . Es t a m o s a c o s t u m b r a d o s a la m a n e ra c o m o se c o m 
p o r t a n l as c o s a s ; e s t o n o s i g n i f i c a q u e la s e n t e n d a m o s .
S u p o n g a m o s q u e u n c o n e j o se m a t e r i a l i z a e n la e s q u i n a d e l c u a r 
t o d u r a n t e u n o s s e g u n d o s c ad a h o r a . A l p r i n c i p i o estaríamos p e r 
p l e j o s : éste e s un fenómeno m u y e x t r a ñ o , ¿cuál es su causa?" P e r o
t a r d e o t e m p r a n o n o s acostumbraríamos a l a s a p a r i c i o n e s d e l c o 
n e j o . N o s quejaríamos s i ll eg a r e t r a s a d o , y c u a n d o o t r o s e x p r e s e n
s o r p r e s a a n t e e l f e n ó m e n o , d i r í a m o s : " ¡ O h , e s o N o e s m á s q u e e l
e f e c t o c o n e j o " . Éste e s u n e j e m p l o t o n t o h a s t a q u e r e e m p l a z a m o s
" c o n e j o " p o r p i m e s ón " (u n t i p o rarísimo d e partícula s u b a t ó m i c a ) .
M
H a y m u c h o s h e c h o s y r a s g o s extraños e n e l u n i v e r s o . N u e s t r a s o l a
e x i s t e n c i a e s u n o d e e l l o s . N u e s t r a p r o p i a c o n c i e n c i a e s o t r o . Para
resucitar nuestras pregu ntas perso nales, neces itamo s sacudir nu es
t r o s s e n t i m i e n t o s d e s e g u r i d a d y r e d e s c u b r i r e l c u e s t i o n a r i o q u e
teníamos c u a n d o éramos n i ñ o s . E s t o n o e s f á c i l , p o r q u e n o s g u s t a
s e n t i r q u e s a b e m o s ; d e t e s t a m o s s e n t i r n o s p e r d i d o s .
Este m i s m o t i p o d e a p e r t u r a e s n e c e s a r i o e n o t r a s áreas de la
v i d a . E n u n a c o r p o r a c i ó n , la s p e r s o n a s n e c e s i t a n e x p o n e r s e a
p r e g u n t a s c o m o : ¿Por q ué e s t a m o s e n e s t e n e g o c i o ? ¿Qué e s lo
q u e h a c e m o s ? S i n t a l e s c u e s t i o n a m i e n t o s , l a comprensión n o
p u e d e p r o g r e s a r . Este m i s m o t i p o d e p r e g u n t a s s e p u e d e h a c e r

Capítulo 1. MOSTRAR LO QUE OTROS OCULTAN
a c e r c a d e la s g r a n d e s i n s t i t u c i o n e s s o c i a l e s y de n u e s t r a s a c t i v i 
d a d e s p e r s o n a l e s .
Seg'iintla fase: a n a liza r

La mayoría de las p e r s o n a s p i e n s a n : " t e n g o la p r e g u n t a , v e n ga la
r e s p u e s t a " . E s t o p u e d e se r u n e r r o r c r a s o . C u a n d o q u i e r a q u e t e n 
g a m o s u n a p r e g u n t a difícil, es un a equivocación a p r e s u r a r se a c o n 
t e s t a r l a . P r i m e r o h a y q u e e n t e n d e r b i e n la p r e g u n t a . D e o t r a m a n e r a ,
n u e s t r a r e s p u e s t a n o será m á s q u e u n r e f l e j o o u n b a l b u c e o s u p e r 
ficial de p a l a b r a s . En la s e g u n d a f a s e de la filosofía, t r a t a m o s d e
c o m p r e n d e r las p r e g u n t a s , sin c o n t e s t a r l a s . T r a t a m o s d e m e j o r a r
nuestras preguntas.
E s t o se a p l i c a no sólo a la filosofía a c a d é m i c a , s i n o también a
o t r a s áreas de la v i d a . La m a y o r p a r t e d e u n p r o b l e m a p r o f u n d o se
r e s u e l v e c o m p r e n d i e n d o en qué c o n s i s t e . Así es en m e r c a d e o y
a d m i n i s t r a c i ó n , en las r e l a c i o n e s p e r s o n a l e s , en las i n v e s t i g a c i o 
n e s científicas, en la planificación de u n a c a r r e r a . En t o d o s l o s c a 
s o s , el p r o b l e m a n o v i en e e m p a c a d o y e t i q u e t a d o , a g u a r d a n d o u n a
r e s p u e s t a s a t i s f a c t o r i a . P ri m e r o t e n e m o s q u e d i a g n o s t i c a r el p r o 
b l e m a , s a b e r cómo p e n s a r a c e r c a de é l . C u a n d o la d i f ic u l t a d es,
¿cómo d e b o a b o r d a r e s t e p r o b l e m a ? , ¿cómo d e b o p e n s a r en él?,
e n t o n c e s la d i f i c u l t a d es filosófica. Si el p r o b l e m a es ¿cuál es el
p r o b l e m a ? , e n t o n c e s la cuestión es c o n c e p t u a l . Un a v ez c o m p r e n 
d i d a la p r e g u n t a , la r e s p u e s t a p u e d e l l e g a r a s e r o b v i a y fácil.
E s n e c e s a r i o a n a l i z a r las p r e g u n t a s p o r t r e s ra z o n e s . P r im e r o ,
p o r q u e s i n la comprensión de la p r e g u n t a , el s i g n i fi c a d o de las r e s 
p u e s t a s se n o s p i e r d e . En la Cuta del viajero de la galaxia, l a s p e r s o n a s
d e l p l a n e t a X están c a n s a d a s de i n q u i e t a r s e p o r l a s p r e g u n t a s f u n 
d a m e n t a l e s a c e r c a d e la v i d a . E l l o s q u i e r e n c o n t i n u a r c o n su v i d a
c o t i d i a n a sin m o l e s t ia s . Para r e s p o n d e r las p r e g u n t a s metafísicas
d e u n a v e z p o r t o d a s , d e c i d e n c o n s t r u i r u n a g r an c o m p u t a d o r a l l a m a 
d a P e n s a m i e n t o P r o f u n d o . Ella les dará las r e s p u e s t a s a las p r e g u n 
t a s f u n d a m e n t a l e s : ¿cuál es el propósito de t o d o ? ; ¿cuál es el s i g 
n i f i c a d o de la v i d a ? La c o m p u t a d o r a le s in f o r m a q u e se tomará d i e z
m il años p a r a t r a b a j a r en las r e s p u e s t a s . N o i m p o r t a " , c o n t e s t a n ,
M

22 I N T R O D U C C I Ó N A L A PRÁCTICA DF. LA FILOSOFÍA
" p o r l o m e n o s t e n d r e m o s la s r e s p u e s t a s e n d i e z m i l a ñ o s " . Diez m i l

a ñ o s d e s p u é s , lle g a e g r a n d í a. P e n s a m i e n t o P r o f u n d o revelará el
s e c r e t o , la r e s p u e s t a a l m i s t e r i o d e l a v i d a . La s m u c h e d u m b r e s s e
r e ú n e n f u e r a d e l a l b e r g u e d e l p a la c io , d o n d e está la c o m p u t a d o r a ;
t o d o s e s p e r a n . El je fe d e E s t a d o s u b e h a s t a P e n s a m i e n t o P r o f u n 
d o : " ¿ T i e ne l a re s p u e s t a " , p r e g u n t a .
" i O h , sí, la t e n g o " , c o n t e s t a la g r a n m á q u i n a . '
" ¿ C u á l e s , e n t o n c e s ? " , r e p l i ca e l j e f e , e x p e c t a n t e .
" O h , l o s i e n t o , n o p u e d o d e c í r s e l o " .
" ¿ Q u é ? ¿ P o r q u é n o p u e d e d e c í r m e l o ? " , p r e g u n t a n e r v i o s o e l jefe.
" P o r q u e a u s t e d no l e g us t ar í a l a r e s p u e s t a " , a f i r m a la c o m p u t a 
dora.
" E s o n o i m p o r t a . S ó l o d é m e l a r e s p u e s t a ; e s s u d e b e r , p a r a e s o
l a c o n s t r u i m o s " , e x c l a m a e l je fe .
La c o m p u t a d o r a r e f l e x i o n a u n m o m e n t o : " M u y b i e n ; le daré la
r e s p u e s t a a la g ra n p r e g u n t a , p e r o p r i m e r o d e b e p r o m e t e r n o e n o 
j a r s e c o n m i g o , n o c e n s u r a r m e s i no l e g u s t a l a c o n t e s t a c i ó n " .
El j e f e c o n t e s t a á v i d ame nt e : " S í , s í . P o r s u p u e s t o . C u a l q u i e r c o s a .
Sólo dígala".
" B i e n " , d i c e la c o m p u t a d o r a e n t o n o r e n u e n t e , "L a r e s p u e s t a a
s u p r e g u n t a e s 4 2 " .
" ¿ Q u é ? " , c h i l l a e l j e f e , "¡ 4 2 , p e r o , ¿ c ó m o e s p o s i b l e ? "
Y a h o r a v i e n e e l p o s t r e , la m o r a l e j a d e e s t a h i s t o r i a : la c o m p u t a 
d o r a d i c e , s a b i a m e n t e : "El p r o b l e m a e s q u e , e n p r i m e r l u g a r , u s t e d
n u n c a e n t e n d i ó l a p r e g u n t a , y as í no p u e d e e sp e r ar c o m p r e n d e r la
respuesta".
L a c o m p r e n s i ó n n o c o n s i s t e ú n i c a m e n t e e n t e n e r la s r e s p u e s 
t a s . P o d e m o s m e j o r a r l a c o m p r e n s i ó n s i n c o n o c e r la r e s p u e s t a . Por
e j e m p l o , s i t e n e m o s u n m a p a d e l a p r e g u n t a " ¿ e x i s t e D i o s " , p o  9
d r í a m o s lle g a r a c o m p r e n d e r la , s i n t e n e r un a respuesta.
La s e g u n d a r a z ó n p o r la c u a l n e c e s i t a m o s h a c e r u n a n á l is i s d e
l a s p r e g u n t a s c o n c e p t u a l e s , a n t e s d e c o n t e s t a r l a s , e s q u e l a p r e 
g u n t a p u e d e s e r e r r ó n e a .

Capítu lo 1. MOSTRAR LO QUE OTROS OCULTAN 23
¿ H a d e j a d o d e p e g a r l e a s u mamá? O b v i a m e n t e , u n o n o d e b e
c o n t e s t a r e st a p r e g u n t a . S i la r e s p u e s t a e s sí, e n t o n c e s s i g n i f i c a q u e
u n o l e p e g a b a . S i e s no , e n t o n c e s s i g n i fi c a q u e todavía l e p e g a . ¿ M e
pagará l o s m i l dólares e l vie r ne s , o e l sábado? D e n u e v o , u n o n o
d e b e c o n t e s t a r e s ta p r e g u n t a . A m b a s p r e g u n t a s c o n t i e n e n u n a s u 
posición tácita, a s a b e r : q u e u n o t i e n e u n a m a d r e a q u i e n l e p e g a , y
q u e u s t e d m e d e b e m i l d ó l a r e s . Esas s u p o s i c i o n e s s o n i n c o r r e c t a s
y e n e s e s e n t i d o , l a s p r e g u n t a s también l o s o n .
D e b e m o s e v i t a r c o n t e s t a r p r e g u n t a s b a s a d a s e n s u p o s i c i o n e s
fa ls a s . Quizás e l p r e s u p u e s t o d e cuál e s e l s i g n i f i c a d o d e l a v i d a " ,
o d e , cuál e s e l c o l o r d e l número c i n c o " e s e q u i v o c a d o . Si p o d e 
m o s v er e s e f a ls o s u p u e s t o e n t o n c e s t a l v e z n o s s a l v e m o s d e la
p e r p l e j i d a d q u e n o s l le v a a h a c e r la p r e g u n t a , a u n q u e n o l e d e m o s
r e s p u e s t a . O , t a m b i é n , al s u p r i m i r e l s u p u e s t o f a l s o p o d e m o s m e 
j o r a r la p r e g u n t a , e s d e ci r, p o d e m o s c o n v e r t i r l a e n u n a m á s fácil d e
responder.
L a t e r c e r a razón p o r l a q u e e s n e c e s a r i o e l a n á l i s i s , a n t e s d e
r e s p o n d e r , e s q u e a l g u n a s v e c e s , e n u n a s o l a p r e g u n t a , s e
i n v o l u c r a n m u c h a s o t r a s . P re g u n t a s c o m o , ¿cuál e s e l s i g n i f i c a d o
de la v i d a ? " , "¿ e s m o r a l m e n t e m a l a la e u t a n a s i a ? " , ¿cuál es la
relación e n t r e la m e n t e y e l s i s te m a n e r v i o s o ? " , c o n t i e n e n m u 
c h a s o t r a s , d i f e r e n t e s , t o d a s m e z c l a d a s . E v i t a r e m o s la confusión
si s e p a r a m o s y r e s p o n d e m o s u n a p o r u n a . S u r g e e n t o n c e s , d e
nuevo, la necesidad de analizar.
E s c l a r e c e r , m e j o r a r la s p r e g u n t a s , e s u n p r o c e s o m u y d i f e r e n t e
d e r e s p o n d e r l a s . Sólo p o d e m o s c o n t e s t a r p r e g u n t a s n u e v a s y m á s
c l a r a s s i m e j o r a m o s n u e s t r a comprensión d e l o s i n t e r r o g a n t e s a n 
t e r i o r e s . B u e n a s r e s p u e s t a s e x i g e n b u e n a s p r e g u n t a s . G r a n p a r t e d e l
t r a b a j o q u e i m p l i c a r e s o l v e r p r o b l e m a s , c o m o , ¿cuándo e s m a l o
m a t a r ? " , c o n s i s t e e n c l a r i f ic a r la p r e g u n t a , y p a r a e l l o e s n e c e s a r i o
c o n s i d e r a r q u é s i g n i f i c a " m o r a l m e n t e m a l o " . ¿Los c o m p u t a d o r e s
p u e d e n p e n s a r p o r sí m i s m o s ? " , ¿existe D i o s ? " A n t e s d e c o n t e s t a r
e s t a s p r e g u n t a s , t e n e m o s q u e d e s e m p a c a r l a s , v er q u é c o n t i e n e n .
cQué es el análisis? C u a lq u ie r p r e g u n t a p r o f u n d a e i m p o r t a n t e e j e r
c e u n a e n o r m e presión s o b r e a l g u n a s p a l a b r a s c l a v e . Po r e j e m p l o ,
c u a n d o d e c i m o s ' Di o s e x i s t e " , ¿qué s i g n i f i ca la p a l a b r a " e x i s t e " ? N o

s i g n i f i c a l o m i s m o q u e c u a n d o s e r e f i e r e a c o s a s n o r m a l e s , a c o s a s
q u e p o d e m o s v er y t o c a r y q u e o c u p a n u n e s p a c i o . D i o s n o e x i s t e
d e e s t e m o d o . A sí, c u a n d o a f i r m a m o s q u e D i o s e x i s t e , ¿ q u é - q u e r e 
m o s d e c ir ? C u a n d o a f i r m a m o s o n e g a m o s q u e u n a c o m p u t a d o r a
p u e d e p e n s a r , e s e n l a p a l a b r a " p e n s a r " d o n d e está t o d o e l é n f a 

s i s . T e n e m o s q u e e x p l i c a r l a . E l análisis e x ig e q u e i d e n t i f i q u e m o s y
e x p l i q u e m o s la s p a l a b r a s c l a v e .
M u c h a s p e r s o n a s n o están a c o s t u m b r a d a s a a n a l i z a r la s p a l a 
b r a s . Éstas s o n c o m o p a r t e s d e l p a is a je c o t i d i a n o q u e d a m o s p o r
c o n o c i d o y e n e l q u e a p e n a s r e p a r a m o s . P o r e j e m p l o , ¿usted s a b e
q u é s i g n i f i c a la p a l a b r a " c o n s u e t u d i n a r i o " ? "S í, l o s é : s i g n i f ic a ' q u e
o c u r r e t o d o s l o s d í a s ' " . ¿Qué t a n a m e n u d o u t i l i z a e s t a p a l a b r a ?
Quizás u n a v e z a l m e s , a l o s u m o . P e r o , ¿cuántas v e c e s u ti l i z a la
p a l a b r a " b u e n o " ? ¿Una v e z c a d a q u i n c e m i n u t o s ? B i e n , ¿pero qué
s i g n i f i c a ? Ésta e s u n a p r e g u n t a d i fíc il . Es u n a p a l a b r a q u e u s a m o s
s i n e x a m i n a r . P e r o s i , p o r e j e m p l o , q u e r e m o s s a b e r cómo e s u n a
b u e n a v i d a , e n t o n c e s t e n e m o s q u e e n t e n d e r cómo f u n c i o n a e s t a
p a l a b r a . E l análisis es el i n t e n t o d e d i s ce r n i r e x p l o r a n d o d i s t i n t o s
significados.
El análisis a p u n t a e n d o s d i r e c c i o n e s : a t r á s , h a c i a l a p r e g u n t a , y
a d e l a n t e , h a c i a l a r e s p u e s t a . N o s a y u d a a c o r r e g i r la p r e g u n t a , y la
n u e v a p r e g u n t a p u e d e s e r a n a l i z a d a u n a v e z m á s p a r a h a c e r l a a ún
m á s p r e c i s a . S in e m b a r g o , e s t e p r o c e s o d e m e j o r a r l as p r e g u n t a s
d e b e e s t a r o r i e n t a d o p o r la n e c e s i d a d d e o b t e n e r r e s p u e s t a s .
Tercera l a s e : responder y argumentar

N o p o d e m o s q u e d a r n o s e n e l n i v e l d e l a n á l i s i s . N e c e s i t a m o s la s
r e s p u e s t a s . Ésta e s l a t e r c e r a e t a p a . O b v i a m e n t e , n o p u e d e s e r c u a l 
q u i e r r e s p u e s t a . Q u e r e m o s h a l l a r la m e j o r o la v e r d a d e r a . Después
d e t o d o , a e s o a p u n t a e n p r i n c i p i o l a p r e g u n t a . E s t o s i g n i f i c a q u e
e n e s t a t e r c e r a fas e n e c e s i t a m o s c o n t e s t a r y a r g u m e n t a r .
Responder
La s re s p u e s t a s a p r e g u n t a s filosóficas n o t i e n e n q u e s er teorías g r a n 
d i o s a s . P u e d e n c o n s i s t i r e n fr a s e s s i m p l e s . U n a v e z q u e h a y a m o s

Capítu lo (. MOSTRAR L O Q U E OTROS O C U L T A N 25
c o m p l e t a d o el análisis, la r e s p u e s t a p u e d e s e r c a s i o b v i a . El t r a b a j o

e s t á e n e l aná l i s i s . E s t o s e p u e d e v e r s i p r e g u n t a m o s : p o r q u é e s
i m p o r t a n t e la r e s p u e s t a . Para r e s p o n d e r e s ta n u e v a p r e g u n t a s e r e 
q u i e r e m ás a nálisis (ver el Ap énd ice de la página 24 9).
C u a n d o u n a p o s i c i ó n f i l o s ó f i c a r e s p o n d e a u n a g a m a d e p r o 
b l e m a s d i f e r e n t e s , e n t o n c e s s e t r a t a d e u n a t e o r í a . U n a t e o r í a p r e 
t e n d e r e s o l v e r p r o b l e m a s . N o e x i s t e e n e l v a c í o . C u a n d o
a b o r d a m o s u n a t e o r í a , e s b u e n o r e co r d a r q u é p r o b l e m a s s e s u 
p o n e q u e r e s u e l v e .
Argumentar
D e b e m o s b u s c a r e v i d e n c i a o a r g u m e n t o s a f a v o r d e u n a te o r ía . T a m 
b i én n e c e s i t a m o s h a ll a r e v i d e n c i a y a r g u m e n t o s c o n t r a o t r a s p o s i 
b l e s r e s p u e s t a s . P e r o m á s q u e e s t o , e s i n d i s p e n s a b l e v e r s i h a y
a r g u m e n t o s c o n t u n d e n t e s q u e r e f u t e n la r e s p u e s t a q u e c r e e m o s
v e r d a d e r a . É s t o s p u e d e n l l e g a r a c a m b i a r n u e s t r a m e n t e , o p u e d e n
i n t r o d u c i r la d u d a (ver el Ap énd ice d e la página 24 1).
A n t e la a u s e n c i a d e e v i d e n c i a , la m e j o r r e s p u e s t a e s : n o s é . S i n
e v i d e n c i a , c u a l q u i e r teoría es m e r a e s p e c u l a c i ó n y é s t a s e e n c u e n 
tra a u n p a s o d e l a s u p e r s t i c i ó n , q u e e s u n e s t a d o e n e l q u e c r e e 
m o s a l g o s i n t e n e r u n a r a z ó n . P o r e s t o d e b e m o s e x a m i n a r
c r í t i c a m e n t e l o s a r g u m e n t o s á f a v o r y e n c o n t r a d e u n a t e o r í a . S i n
u n a r g u m e n t o , ¿ p o r q u é d e b e a l g u i e n c r e e r l o q u e u n o d i c e ? N o
d e b e r í a h a c e r l o .
¿ A P L I C A C I O N E S PRÁCTICAS?
Q u i z á d e s e a s a b e r cuál es la u t i l i d a d de la filosofía, p a r a u s t e d y
p a r a la s o c i e d a d e n g e n e r a l . C o m o la fi lo s o f ía e s a v e c e s m u y a b s 
t r a c t a , p a r e c e e s t a r l e j o s d e c u a l q u i e r ap l i c ac i ó n p r á c t i c a.
En p r i m e r l ug a r, t e o r í a y p r á c t i c a no s i e m p r e e s t á n d i v o r c i a d a s .
La teoría c o n c i e r n e a n u e s t r a c o m p r e n s i ó n d e l m u n d o y d e n o s o 
t r o s m i s m o s , y l a c o m p r e n s i ó n s e m a n i f i e s t a u s u a l m e n t e e n l a a c 
c i ó n . U n e j e m p l o : lo s g r a n d es c a m b i o s p o l í t i c o s d e e s t e s i g l o , q u e
t r a j e r o n la d e m o c r a c i a a l a may o r í a d e l as n a c i o n e s , d e p e n d i e r o n

26 I N T R O D U C C I Ó N A L A PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA
e n p a r t e d e l d e s a r r o l l o d e u n a t e o r í a d e l o s d e r e c h o s e n l o s s i g l o s
a n t e r i o r e s . E s t a s t e o r í a s p o s i b i l i t a r o n u n a n u e v a c o m p r e n s ió n q u e
d i o a l u z a c c i o n e s n u e v a s . O t r o e j e m p l o : h a c e m o s e s f u e r z o s p a ra
m e j o r a r la c a l i d a d d e n u e s t r a s v i d a s , p a r a s e r m á s f e l i c e s . P e r o , ¿ q ué
c o n s t i t u y e u n a m e j o r a d e l a c a l i d a d d e v i d a ?
El s o l o h e c h o d e c a p t a r m e j o r l o s a s u n t o s i m p o r t a n t e s e s u n a
b u e n a n o t i c i a , a u n q u e n o s e p a m o s e x a c t a m e n t e cuál será su u t i l i d a d
m á s t a r d e . L a c o m p r e n s i ó n n o s i e m p r e p a g a u n d iv i d e n d o i n m e d i a 
t o y p r e d e c i b l e . El p r o g r e s o m a t e r i a l d e l q u e d i s f ru t a m o s a h o r a e s e n
p a r t e e l f r u t o d e l a l a b o r d e c i e nt í f i c o s , mat e má t i c o s y f i l ó s o f o s d e s 
d e e l s i g l o XVI. N u e s t r a c o m p r e n s i ón c a m b i ó y c o n e l l a n u e s t r a s a c 
c i o n e s . N i n g u n a d e e s t a s a c c i o n e s f u e u n r e s u l ta d o i n m e d i a t o . La
R e v o l u c i ó n I n d u s t r i a l fu e p r e c e d i d a p o r u n a r e v o l u c ió n c o n c e p t u a l .
En s e g u n d o l u g a r , hac e r f i l o s o f í a e s d e al g ún m o d o i n h e r e n te a
la c o n d i c i ó n h u m a n a , e n p a r t e e s i n e v i t a b l e . Es así p o r q u e n o p o 
d e m o s e v i t a r la s p r e g u n t a s c o n c e p t u a l e s . S o n u n a p a r t e i n t e g r a l d e
c u a l q u i e r á r e a d e l c o n o c i m i e n t o y t a m b i é n d e l a v i d a c o t i d i a n a . La
c o m p r e n s i ó n n o c o n s i s t e ú n i c a m e n t e e n c o n o c e r m u c h o s h e c h o s .
U n o t i e n e q u e s a b e r c ó m o o r g a n i z a r l o s . L o s h e c h o s t i e n e n q u e s e r
relacionados, conceptualizados.
T e r c e r o , e n u n n i v e l p e r s o n a l , n e c e s i t a m o s m e j o r a r n u e s t r a s c a 
p a c i d a d e s m e n t a l e s . El p u n t o e s q ue l a p r á c t i c a d e l a f i l o s o f í a no s
hab i l i t ar á p a r a r a z o n a r , p u e s p r e g u n t a r e m o s , a n a l i z a r e m o s , r e s p o n 
d e r e m o s y a r g u m e n t a r e m o s m e j o r.
N o o b s t a n t e , a m e n u d o la filosofía se sitúa m u y l e j o s d e l a p r á c 
t i c a . E n p a r t e p o r q u e l o s f i l ó s o f o s t r a t a n d e c o n c e n t r a r s u a t e n c i ó n
e n c u e s t i o n e s e s t r at ég i c as . E l p u n t o e s t r a t é g i c o c l a v e p u e d e p a r e 
c e r i n c o m p r e n s i b l e y d e d i f í c i l a c c e s o s i n o s e r e c o n o c e n s u s
i m p l i c a c i o n e s l e j a n a s . P e r o a l g u n a s v e c e s , s o l a m e n t e es así: i n c o m 
p r e n s i b l e y d e d i f í c i l ac c e s o .
LA NATURALEZA DI-: LO NO EMPÍRICO

La filosofía t i e n e t r e s a s p e c t o s :
• La p r i m e r a c a r ac t e r í s t i c a d e la fi lo s o f ía e s q u e s e t r a t a d e u n p r o 
c e s o h u m a n o q u e b u s c a m e j o r a r l a c o m p r e n s i ó n .

Capítulo I. M OSTRA R LO QUE OTROS OCULTAN
• La s e g u n d a e s q u e c o n s t a d e t r e s p a s o s . D e é s t o s , e l s e g u n d o e s
e s p e c i a l m e n t e d i s t i n t i v o : e [ aná l i s is o e l i n t e n t o d e m e j o r a r l as
preguntas.
• El t e r c e r r a s g o e s s u a s u n t o o m a t e r i a : l o n o e m p í r ic o o a p r i o r i .
E x p l i c a r é l o n o e m p í r i c o o a p r i o r i d e tr e s m a n e r a s , p o r q u e e s
m u y i m p o r t a n t e . Es c r u c i a l c a p t a r e s t e p u n t o d e m a n e r a t a n t o
i n t u i t i v a c o m o i n t e l e c t u a l . D e l o c o n t r a r i o , c o n f u n d i r e m o s la f i 
l o so fía c o n la e s p e c u l a c i ó n e m p í r ic a , c o n p r e g u n t a s c o m o " ¿ e x i s 
t e n l o s f a n t a s m a s " 9
I) P r i m e r o , u n a p r e g u n t a e m p í r i c a e s t a l , q u e s e p u e d e r e s o l v e r
p o r c o m p l e t o m e d i a n t e la o b s e r v a c i ó n e m p í r ic a o la e x p e r i m e n 
t a c i ó n . E j e m p l o s d e p r e g u n t a s e m p í ri ca s s o n : ¿ c u á n t o s e l e f a n t e s
h a y e n S u m a t r a ? ; ¿ c u á l e s s o n l a s c a r a c t e rí s ti c a s d e u n e l e c t r ó n ? ;
¿ c u á l e s la c a u s a d e l c á n c e r ? T a l e s p r e g u n t a s s e p u e d e n c o n t e s t a r
p o r m e d i o d e l a i n v e s t i g a c i ó n e m p í r i c a . S i n e m b a r g o , n o t o d a s
l a s p r e g u n t a s s o n e m p í r ic a s . E j e m p l o s d e p r e g u n t a s n o e m p í r i c a s
s o n : ¿ q ué e s l a j u s t i c i a ? ; ¿ c ó m o d e b e s e r u n a b u e n a e x p l i c a c i ó n
científica?
U n a p r e g u n t a n o e m p í r i c a o a p r i o r i e s a q u e l l a q u e n o p u e d e s e r
r e s u e l t a s o l a m e n t e c o n e v i d e n c i a f á c t i c a. E s t o no s i g n i f i c a q u e l a
i n f o r m a c i ó n e m p í r i c a s e a i r r e l e v a n t e . S i g n i f ic a q u e e s i n s u f i c i e n t e .
Po r e j e m p l o , u n o l e e u n a n o v e l a p o l i c í a c a . ¿ Q u i é n e s e l a s e s i n o ?
U n o c o n o c e t o d o s l o s h e c h o s , p e r o e s o n o b a s ta p a r a r e s p o n d e r la
p r e g u n t a . H a y q u e s a b e r c uá l e s h e c h o s s o n p e r t i n e n t e s y t e n e m o s
q u e p o d e r h a c e r la s d e d u c c io n e s lógicas c o r r e c t a s , c o m o S h e r l o c k
H o l m e s . C o n o c e r l o s h e c h o s e s n e c e s a r i o , p e r o n o s u f i c i e n t e . Para
1
t r a b a j a r en la filosofía de la física, uno t i e n e q u e s a b e r s o b r e física,

p e r o e s o n o b a s t a . T a m b i én h a y q u e s a b e r c ó m o p e n s a r c r í t i c a m e n t e
a c e r c a d e l o s c o n c e p t o s d e l a f í s i c a. E n e s t e c a s o , la e v i d e n c i a
e mp í r i c a e s i n s u f i c i e n t e . Para a p o y a r u n a v e r d a d n o e m p í r i c a o a
p r i o r i e s n e c e s a r i a u n a f o r m a d i s t i n t a d e d e m o s t r a c i ó n . E s t o e s , u n
La frase "Jones e s e l a s e s i n o " e s o b v i a m e n t e empírica. La f r a s e r e l e v a n t e a p r i o r i e s

s ¡ H e n r y e s t u v o e n el d o r m i t o r i o , s i C a r l a e s t u v o c o n F r a n k , y s i e l a s e s i n a t o f u e
v
c o m e t i d o a la s 4 : 3 0 . e n t o n c e s t i e n e q u e s e r j o n e s ' .

a r g u m e n t o . T r a t a m o s d e a p o y a r o r e f u t a r u n a afirmación a p r i o r i
c o n u n a demostración o a r g u m e n t o .
2 ) H a y u n a s e g u n d a m a n e r a d e p e n s a r acerca d e la s a f i r m a c i o 
n e s a p r i o r i . S o n f ra s e s q u e , s i s o n v e r d a d e r a s , e n t o n c e s s o n necesa
riamente v e r d a d e r a s . N o p u e d e n s e r f a l sa s , c o m o " t o d o s l o s
h e r m a n o s s o n v a r o n e s " . E n lógica, s e ri a c o n t r a d i c t o r i o n e g a r u n a
v e r d a d n e c e s a r i a . U n a contradicción e s u n a afirmación q u e n o p u e 
d e s e r v e r d a d e r a . A s í , l a s v e r d a d e s a p r i o r i s o n v e r d a d e s n e c e s a r ia s .
H e aquí u n a clasificación p r e l i m i n a r d e la s p r o p o s i c i o n e s :
Verdaderas Falsas
Necesarias 2 + 2 = 4 M i abu elo no
tiene nietos
Empíricas La capital de Ind ia L o n d r e s está e n

es N u e v a D c l i It al i a
Este p u n t o s e r e l a c i o n a c o n l a explicación a n t e r i o r a c e r c a d e l a e v i 
d e n c i a . N o es n e c e s a r i o r e c o g e r e v i d e n c i a empírica p a r a a p o y a r u n a
afirmación a p r i o r i . Sería u n a tontería a p l i c a r u n a e n c u e s t a p a r a
v e r i f i c a r s i t o d o s l o s h e r m a n o s s o n v a r o n e s . N o h a y q u e v e r i f i c a r
c a d a d ía q u e 2 m á s 2 e s i g u a l a 4 . N i n g u n a e v i d e n c i a empírica es
s u f i c i e n t e p a r a a p o y a r u n a afirmación a p r i o r i . U n o p u e d e e n t r e v i s 
t a r a m i l h e r m a n o s p a r a c o r r o b o r a r s i t o d o s s o n v a r o n e s , p e r o e s t o
n o n o s dará e v i d e n c i a p a r a a f i r m a r q u e t o d o s l o s h e r m a n o s l o s e a n .
La matemática c o n s i s t e e n p r o p o s i c i o n e s a p r i o r i o n o e m p í r i 
c a s. S u p o n g a m o s q u e p u s e d o s n a r a n ja s e n m i s o m b r e r o y l u e g o
p u s e o t r a s d o s . Después u s t e d m i r a e n e l s o m b r e r o y sólo h ay tr es
n a r a n j a s . N o concluirá q u e e n e s t a ocasión 2 m ás 2 es igu al a 3. Es
a s í p o r q u e "2 m á s 2 i g u a l a 4 " e s u n a v e r d a d n e c e s a r i a . Si es v e r d a 
d e r a , e s necesariamente v e r d a d e r a .
N o d e b e m o s c o n f u n d i r v e r d a d e s n e c e s a r i a s c o n a f i r m a c i o n e s
q u e c o n o c e m o s c o n c e r t e z a . P o d e m o s e q u i v o c a r n o s a l p e n s a r q u e
u n a afirmación e s u n a v e r d a d n e c e s a r i a . ¡Las p e r so n a s c o m e t e m o s

29
C a p í t u l o I. MOSTRAR L O Q U E OTROS OCULTAN
e r r o r e s e n m a t e m á ti ca s N o h a y q u e p e n s a r q u e l a s v e r d a d e s n e c e 
s a r i a s s o n o b v i a s . P u e d e n s e r d i f í c i l e s d e d e s c u b r i r. La i g n o r a n c i a y
e l e r r o r , a m b o s , s o n p o s i b l e s c o n r e s p e c t o a l as v e r d a d e s n e c e s a 
rias o a p r i o r i . El p u n t o e s q u e la s d e s c u b r i m o s m e d i a n t e e l r a z o n a 
m i e n t o , y n o s o l a m e n t e a t r a v é s d e l a i n v e s t i g a c i ó n e m p í r i c a .
3) La t e r c e r a e x p l i c a c i ó n d e l o a p r i o r i e s m e t a f ó r i c a . N u e s t r o s
c o n c e p t o s s o n c o m o l e n t e s o g a f a s a t ra v é s d e l o s c u a l e s m i r a 
m o s e l m u n d o . U n c o n c e p t o e s u n a m a n e r a d e p e n s a r o d e mir a r .
Si u n o n o t i e n e l o s l e n t e s o l o s c o n c e p t o s a p r o p i a d o s , e n t o n c e s
n o p u e d e r e c o n o c e r l o q u e m i r a . Po r e j e m p l o , u n h o m b r e d e l a
E d a d d e P i e d r a n o p u e d e r e c o n o c e r u n a c o m p u t a d o r a p o r q u e n o
t i e n e e l c o n c e p t o " c o m p u t a d o r a " . U n n i ñ o d e d o s a ñ o s n o t i e n e
e l c o n c e p t o d e i n t r o v e r t i d o . S i u n o n o t i e n e e l c o n c e p t o d e a m i 
g o , n o p u e d e r e c o n o c e r a o t r o s c o m o a m i g o s . L o s c o n c e p t o s d e 
f i n e n la m a n e r a c o m o m i r a m o s , p e n s a m o s y s e n t i m o s e l m u n d o .
S o n nue s t r o s l e nt e s .
(U n e j e m p l o u n p o c o m á s a b s t r a c t o : v e m o s q u e e l m u n d o c o n s 
ta d e o b j e t o s e n e l e s p a c i o . V e m o s e l m u n d o a t r a v é s d e e s t e l e n t e
o c o n c e p t o . Q u i z á s h a y o t r a s m a n e r a s d e m i r a r y d e p e n s a r e l m u n 
d o . T al v e z a q u e l l a q u e a p r e n d e m o s d e la m e c á n i c a c u á n t i c a : q u e e l
m u n d o n o c o n s i s t e r e a l m e n t e d e o b j e t o s m a t e r i a le s . U n o b j e t o d e b e
t e n e r u n a p o s i c i ó n d e f i n i d a e n u n t i e m p o d e f i n i d o , p e r o l o s e l e c 
t r o n e s n o l o s t i e n e n . E n l a m e c á n i c a c u á n t i c a , l a s p a r t í c u l a s e s t á n
s u p e r p u e s t a s . E s t o s i g n i f i c a q u e n o t i e n e n u n a u b i c a c i ó n d e f i n i t i 
va , s ó l o u n r a n g o d e p r o b a b i l i d a d e s , h a s t a q u e s o n m e d i d a s . E s t o
s e a p l i c a a o t r a s c a r a c t e r í s t i c a s d e l a s p a r t í c u l a s s u b a t ó m i c a s , c o m o
s u m a s a y v e l o c i d a d . S e r í a e r r ó ne o p e n s a r e n e s t a s p a r tíc u l a s c o m o
p e q u e ñ a s b o l a s d e billar, y a q u e n o s o n o b j e t o s . )
C u a n d o h a c e m o s i n v e s t i g a c i ó n e m p í r i c a , e x a m i n a m o s u n a p a r 
t e d e l m u n d o ; p e r o , p a ra h a c e rl o , d e b e m o s m i r a r a t r a v é s d e u n
j u e g o d e l e n t e s o c o n c e p t o s . En la filosofía e s t u d i a m o s l o s l e n t e s .
I n v e s t i g a m o s e l c o n c e p t o a t r a v é s d e l c u al m i r a m o s n o r m a l m e n t e .
M e j o r a r la c o m p r e n s i ó n r e qu i e r e r e f o r m a r n u e s t r o s c o n c e p t o s o
l e n t e s . U n a m a n e r a d e c a r a c t e r i z a r la filosofía es d e c i r q u e s e t r a t a
d e l e s t u d i o d e l o s c o n c e p t o s . En o t r a s p a l a b r a s , la filosofía c o n s i s 
t e e n p e n s a r a c e r c a d e n u e s t r a s m a n e r a s d e p e n s a r .

30 INTRODUCCIÓN A LA, PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA
En la investigación e m p í r i c a , u n o t i e n e q u e i n t e n t a r v e r i f i c a r o
r e f u t a r o r a c i o n e s empíricas a c e rc a d e l m u n d o , m e d i a n t e o b s e r v a 
c i o n e s . E s t o e s e q u i v a l e n t e a m i r a r a través d e l l e n t e . E n la c i e n c i a
e m p í r i c a , e n l u g a r d e e x a m i n a r e l l e n t e , o b s e r v a m o s e l m u n d o a
través s u y o . En la filosofía, e n c a m b i o , m i r a m o s e l l e n t e p a r a e s t u 
d i a r s us r a s g o s . As í , la filosofía e s e l e s t u d i o d e cómo d e b e m o s
p e n s a r e n u n área p a r t i c u l a r . ¿Cómo d e b e m o s e x a m i n a r l o s l e n t es ?
T r a t a n d o d e d e s c u b r i r v e r d a d e s a p r i o r i , s o b r e t o d o l a s q u e d e f i n e n
c o n c e p t o s . D e s cu b r i m o s esas v e r d a d e s a p r i o r i p o r m e d i o d e a n á l i 
sis y argumentos.
ALals g pur ne gou sn t aejemplos

s conc eptu ales s o n a m p l i a s . N o s t o p a m o s c o n e ll as
e n t o d o s l o s a s p e c t o s d e n u e s t r a v i d a . P or e j e m p l o , c o n s i d e r e m o s
u n a investigación empírica o r d i n a r i a . N e c e s i t a m o s h a c e r u n c e n s o
c o m p l e t o d e cuántos h a b i t a n t e s h a y e n la c i u d a d . A n t e s d e h a c e r
u n a investigación e m p í r i c a , h a y p r e g u n t a s c o n c e p t u a l e s q u e d e b e 
m o s r e s p o n d e r : ¿Tendremos e n c u e n t a a la s p e r s o n a s q u e p a s a r o n
l a n o c h e e n u n h o t e l ? ; ¿qué p a s a c o n l o s q u e sólo p e r m a n e c e n t re s
m e s e s ? ; ¿y l o s e s t u d i a n t e s u n i v e r s i t a r i o s ? N o se p u e d e i n f o r m a r
cuántos h a b i t a n t e s h a y e n la c i u d a d , a m e n o s q u e a n t e s se h a y a
r e s p o n d i d o a l a p r e g u n t a d e q u é e s u n h a b i t a n t e . Ésta e s u n a p r e 
g u n t a n o empírica o a p r i o r i . R e s p o n d e r l a e s u n a condición de la
investigación e m p í r i c a .
E n t o d a s l a s áreas d e e s t u d i o u s a m o s c o n c e p t o s . A sí, ca d a c a m p o
t i e n e s u a s p e c t o filosófico p r o p i o . H a y filosofía de la b i o l o g í a, de la
física, d e l a r te , d e la e d u c a c i ó n , d e la hi s t o r ia , d e la s o c i o l o g í a, de la
e c o n o m í a , d e l d e p o r t e y d e l d i s e ñ o . H a y filosofía d e l a a r q u i t e c t u r a ,
d e la ingeniería, d e l a m e d i c i n a , d e l d e s a r r o l l o . L a filosofía n o s e
r e s t r i n g e a l a s r a m a s t r a d i c i o n a l e s d e m e t a f í s i c a , ética y e p i s t e m o 
logía. C i e r t a m e n t e , n o s e c o n f i n a a l e s t u d i o d e l a h i s t o r i a d e l a f i l o 
s o f í a . V a m o s a m i r a r a l g u n a s r a m a s d e la filosofía p a r a t e n e r u n a
i d e a d e cómo t r a b a j a .

Capítu lo i . MOSTRAR L O Q U E OTROS O C U L T A N
Psicología
¿ Q u é e s p s i c o l o g í a ? ¿ E l e s t u d i o d e l a c o n d u c t a ? Ésta es la d e f i n i 
ción u s u a l , p e t a la n a t u r a le z a d e l a p s i c o l o g í a e s c o n c e p t u a l m e n t e
d i s c u t i b l e . M i e n t r a s a l g u n o s p i e n s a n q u e d e b e m o s h a ce r e x p e r i 
m e n t o s s o b r e la c o n d u c t a , o t r o s a f i r m a n q u e n o e s s ó l o c u e s t i ó n
d e c o n d u c t a . A l g u n o s d i c e n , p o r e j e m p l o , q u e s e d e b e d i r i gi r a l as
c a u s a s p s i c o l ó g i c a s d e l a c o n d u c t a , l o s e s t a d o s m e n t a l e s o p r o c e 
s o s c o g n i t i v o s . O t r o s p s i c ó l o g o s i n c l u y e n c u a d r o s d e l i n c o n s c i e n t e
p s i c o l ó g i c o . O t r o s a f ir m a n q u e d e b e m o s i n ve s ti g ar e l f u n c i o n a m i e n 
t o d e l s i s t e m a n e r v i o s o y o t r o s d i c e n q u e d e b e m o s c o n s t r u i r m o d e 
lo s d e c o g n i c i ó n s i m i l a r e s a l o s d e l o s c o m p u t a d o r e s . En c o n s e 
c u e n c i a , h a y p r o b l e m a s m e t o d o l ó g i c o s e n e l e s t u d i o d e l a
p s i c o l o g í a y é s t o s s o n p r o b l e m a s co n c e p t u a l e s o f i l o s ó f i c o s . N o
s e r e s u e l v e n t a n s ó l o e x p e r i m e n t a n d o , s i n o t a m b i é n c l a r i f i c a n d o
nuestros conceptos.
Historia
¿ Q u é e s u n a b u e n a e x p l i c ac i ó n hi s t ó r i c a? É s t a e s una p r e g u n t a a
p r i o r i . ¿ Q u é c a u s ó la c a íd a d e l I m p e r i o R o m a n o ? , e s u n a p r e g u n t a
empírica. En la h i s t o r i a , b u s c a m o s la s r a z o n e s q u e e x p l i ca n la Re
f o r m a , l a R e v o l u c i ó n I n d u s t r i a l , la e x p a n s i ó n d e l I m p e r i o I n c a . P e r o
t a m b i é n n e c e s i t a m o s h a c er la p r e g u n t a n o e m p í r i c a : ¿ q u é i n g r e 
d i e n t e s d e b e i n c l u i r u n a e x p l i c a c i ó n h i s t ó r i c a ? C o n s i d e r e m o s la
S e g u n d a G u e r r a M u n d i a l . ¿ D e b e m o s p e n s a r e n l a s p s i c o l o g í a s d e
líderes c o m o H i t le r o C h a m b e r l a i n ? ¿ O t a l v e z la h i s t o r i a d e b e c o n 
c e r n i r a la m a s a t o t a l d e l a s p e r s o n a s ? O t r a p o s i b i l i d a d e s q u e l a s
e x p l i c a c i o n e s hi s t ó r i c as a b a r q u e n la s f u e r z a s e c o n ó m i c a s o l o s r a s 
g o s e s t r u c t u r a l e s d e l a s o c i e d a d a l e m a n a d e l a é p o c a . Po r o t r o l a d o ,
quizá d e b a m o s d i s c u ti r la s c o n d i c i o n e s c u l t u r a le s q u e c a u s a r o n la
g u e r r a . É s t a s s o n p r e g u n t a s c o n c e p t u a l e s a c e r ca d e la h i s t o r i a .
Biología
La s b a c t e r i a s e s t á n v i v a s , ¿ p e r o l o e s t á n l o s v i r u s ? ¿ Q u é h a c e
q u e u n a c o s a v i v a ? , ¿ a c a s o c i e r t a s fu n c i o n e s ? U n v i r u s p a r e c e
c u m p l i r m u c h a s d e e s a s f u n c i o n e s . ¿ Q u é e s u n a c o s a v i v a ? A l g o

q u e c r e c e , c o m e y r e s p i r a . O t r a p r e g u n t a : ¿ c ó m o d e b e m o s c l a s i 
f i c a r las e s p e c i e s ? ; ¿ q u é es una e s p e c i e ? P a ra s a b e r c u á n t a s es
p e c i e s hay en la c u e n c a del A m a z o n a s , u no d e b e s a b e r qué es
u n a e s p e c i e . Una más: ¿ c u á n d o es c o r r e c t o e x p l ic a r h e c h o s b i o 
l ó g i c o s en c u a n t o a p r o p ó s it o s ? T o d a s é s t a s s o n p r e g u n t a s de la
f i l o s o f í a de la b i o l o g í a .
Economa
T a n t o la m i c r o c o m o la m a c ro e c o n o m í a i n v o l u c r a n a f i r m a c i o n e s
c o n c e p t u a l e s . Por e j e m p l o , los p r e c i o s se f i j a n e n el p u n t o en que
la d e m a n d a m a r g in a l es i g u a l a la o f e r t a m a r g i n a l . É s t a es una a f i r 
m a c i ó n a p r i o r i . O f r e c e una p a r t e del a r m a z ó n c o n c e p t u a l de la
m i c r o e c o n o m í a . D e f i n e p a r t e de la r a c i o n a l i d a d e c o n ó m i c a . S e g ú n
la t e o r í a m i c r o e c o n ó m i c a c o m ú n , las p e r s o n a s r e v e l a n sus p r e f e 
r e n c i a s a t r a v é s de las c o m p r a s que h a c e n . É s t a es una s u p o s i c i ó n
d e f i n i t o r i a o c u l t a en la c u r v a de la d e m a n d a . ¿ Es c o r r e c t a ? , ¿ c u á l
e s la r e l a c i ó n e n t r e las p r e f e r e n c i a s del c o n s u m i d o r y la f e l i c i d a d
humana?
En la m a c r o e c o n o m í a , la teoría de la m o n e d a nos d i c e qu e MV
e s i g u a l a PQ (la c a n t i d a d de d i n e r o en c i r cu l a c i ó n , p o r la v e l o c i d a d
a la qu e c i r c u l a , es i g u a l al n i v e l de p r e c i o s por la c a n t i d a d de b i e 
n e s p r o d u c i d o s ) . É s t a t a m b i é n es una a f i rm a c i ó n a p r i o r i . ¿ D e b e 
m o s e x p l i c a r la inflación en e s o s t é rm i n o s ?
ucacwn
¿ Q u é d e b e n a p r e n d e r l os n i ñ o s ? ¿ C ó m o se d e b e d e f i n i r e
i m p l e m e n t a r un p l a n de e s t u d i o s ? ¿ En qué t é r m i n o s se d e b e n d e f i 
n ir las m e t a s de una u n i v e r s i d a d ? T o d a s é s t a s son p r e g u n t a s c o n 
c e p t u a l e s . Para r e s p o n d e r l a s , uno t i e n e que s a b e r a l g o a c e r c a de
n i ñ o s , e s c u e l a s y u n i v e r s i d a d e s , p e r o ta l c o n o c i m i e n t o no b a s t a .
C u a l q u i e r c a m p o d e e s t u d i o t i e n e un a s p e c t o e m p í r i c o y o t r o
c o n c e p t u a l . T r a d i c i o n a l m e n t e , el e s t u d i o c i e n t í f i c o se ha c o n c e n 
t r a d o c a s i e x c l u s iv a m e n t e en los a s p e c t o s e m p í r i c o s d e la c i e n c i a :
¿ c ó m o e s t a b l e c e r o d e m o s t r a r la f a l s e d a d de una h i p ó t e s i s con

Capítulo 1. MOSTRAR LO O JE OTROS OCULTAN 33
e x p e r i m e n t o s ? , o ¿cómo o b t e n e r e v i d e n c i a y a n a l i z a r l a s a t i s f a c t o 
r i a m e n t e ? Ra z o n a b l e m e n t e , e x i g i m o s q u e n u e s t r o s científicos s e 
p a n m a n e j a r lo s métodos d e l a c i e n c i a empírica c o n c u i d a d o y c o r a j e .
Pero l a c i e n c i a t i e n e también u n a f a c e ta c o n c e p t u a l , y ésta h a s i d o
menos discutida.
Vida cotidiana
En n u e s t r o d i a r i o v i v ir u s a m o s c o n c e p t o s : a b u r r i m i e n t o , d i v e r s i ó n ,
r u t i n a , t r a b a j o , a m i s t a d . S i está c o n s i d e r a n d o q u é t i p o d e t r a b a j o
e s m e j o r p a r a u s t e d , o s i está c o n s i d e r a n d o s u a m i s t a d c o n a l g u i e n ,
o si r e f le x i o n a s o b r e su s o b l i g a c i o n e s c o m o e s p o s o o e m p l e a d o ,
e n c a d a u n o d e e s t o s c a s o s u s t e d , p r o b a b l e m e n t e , está h a c i e n d o
filosofía. Quizás u s t e d h a c e p r e g u n t a s c o m o , ¿qué e s l a a m i s t a d ,
después d e t o d o ? ; ¿qué d e b o b u s c a r e n u n t r a b a j o ? T a l e s p r e g u n 
t a s b u s c a n r e d e f i n i r i d e a s i m p o r t a n t e s . S o n filosóficas p o r q u e n o
e s t a m o s b u s c a n d o únicamente m ás i n f o r m a c i ó n , s i n o también u n a
m e j o r m a n e r a d e o r g a n i z a r l o q u e ya s a b e m o s . T o d o s n o s o t r o s l o
h a c e m o s , y t o d o s s o m o s filósofos.
L o s n e g o c i o s , e l t r a b a j o , la s t e r t u l i a s , l o s p r o b l e m a s p e r s o n a l e s ,
t o d o s e x i g e n q u e p e n s e m o s f i l o s ó f i c a m e n t e . E s a s í p o r q u e t o d a s
la s a c c i o n e s n a c e n e n el e n t e n d i m i e n t o , y éste d e b e se r e n m a r c a d o
e n términos d e i d e a s y c o n c e p t o s . C u a n d o t e n e m o s q u e e x a m i n a r
el armazón c o n c e p t u a l , n o s e m b a r c a m o s e n la filosofía.
C u a l q u i e r b u e n p e n s a d o r t i e n e q u e r o m p e r e l m o l d e d e la s
v i ej a s m a n e r a s d e p e n s a r . T i e n e q u e r e i n v e n t a r l o s c o n c e p t o s v i e 
j o s . En la m e d i d a e n q u e l o h a g a m o s , s e r e m o s f i l ó s o f o s . E i n s t e i n
e r a t a n t o u n filósofo de la física c o m o u n c i e n t í f i c o . J e f fe r s o n n o
era sólo u n p o l í t i c o ; e ra también u n filósofo d e l a p o l í t i c a . M á s
p r o f a n a m e n t e , t o d o s l o s l ib r o s s o b r e c r e c i m i e n t o p e r s o n a l , s a 
l u d y m a n e j o d e n e g o c i o s c o n t i e n e n e l e m e n t o s d e f i l o s o f í a, p u e s
t r a t a n d e d e s a f i a r n u e s t r a m a n e r a h a b i t u a l d e p e n s a r a c e r c a d e
esas c o s a s . ¡ No t o d o s l o s filósofos están e n l o s d e p a r t a m e n t o s
d e F i l o s o f í a
Por eso, la filosofía es m á s q u e la s g r a n d e s c u e s t i o n e s m e t a f ís i 
c a s y é t ic a s , c o m o e l s i g n i f i c a d o d e l a v i d a y la e x i s t e n c i a d e D i o s .

P o r e s o h a y f i l o s o f í a d e l a b i o l o g í a , d e l a e c o n o m í a , d e l m a n e jo d e
l o s n e g o c i o s , d e l c r e c i m i e n t o p e r s o n a l , d e l a p o l í t i c a, d e l a e d u c a 
c i ó n , d e l o s m e d i o s d e c o m u n i c a c i ó n . E n c u a l q u i e r á r e a d e l c o n o c i 
m i e n t o e n l a q u e u s e m o s c o n c e p t o s , e l e s t u d i o d e e s o s c o n c e p t o s
es la filosofía de esa r a m a d e l c o n o c i m i e n t o .

APÉNDICE
C I E N C I A Y K S P E C I M J ^ I Ó N
M u c h a s p e r s o n a s c o n c i b e n q u e l o s h e c h o s y las o p i n i o n e s s o n o p u e s t o s .
A d e m á s , i d e n t i f i c a n l o s h e c h o s c o n l o s h e c h o s c i e n t í f i c o s . P o r e s o , t o d o
l o q u e n o se a c i e n c i a , e s m e r a o p i n i ó n . Y l o q u e e s m e r a m e n t e o p i n i ó n , e s
s ó l o c u e s t i ó n d e g u s t o s . E s t o i m p l i c a q u e , c o m o l a f i l o s o f í a n o e s c i e n c i a ,
e n t o n c e s e s p u r a m e n t e s u b j e t i v a .
E s t o e s u n e r ro r . A l g u n a s d e l a s r a z o n e s p o r la s c u a l e s e s u n a e q u i v o 
c a c i ó n s e r á n t r a t a d a s e n e l a p é n d i c e d e l c a p í t u l o X . P o r e l m o m e n t o ,
b a s t a c o n d e c i r q u e l a s a f ir m a c i o n e s a p r i o r i n o s o n e m p í ri ca s , p e r o t a m 
p o c o s o n u n a m e r a c u e s t i ó n d e g u s t o .
C o n s i d e r e m o s d o s p u n t o s :
P r i m e r o : l a s m a t e m á t i c a s n o c o n s i s t e n e n a f i r m a c i o n e s e m p í r i c a s . N o
s o n u n a c i e n c i a e m p í ri ca . A u n a sí, n o s o n m e r a m e n t e u n a s u n t o d e g u s 
t o s . U n o p u e d e s e r i g n o r a n t e y e q u i v o c a r s e e n m a t e m á t i c a s . Y é s t a s s e
b a s a n e n a f i r m a c i o n e s a p r i o r i .
S e g u n d o : i g u a l m e n t e , e n l a f i l o s o f í a , u n o p u e d e c o m e t e r e rr o re s o s e r
i g n o r a n t e . A l g u n a s d e f i n i c i o n e s s o n m e j o r e s y p e o r e s q u e o t r a s . La s t e o 
rías filosóficas p u e d e n s e r e r r ó n e a s . L o s a r g u m e n t o s p u e d e n s e r d é b i l e s .
Es así p o r q u e la filosofía c o n s i s t e t a m b i é n e n a f i r m a c i o n e s a p r i o r i .
A l g u n a s v e c e s s e d i c e q u e l o s f il ó s o f o s e s t á n e n c o m p l e t o d e s a cu e r 
d o u n o s c o n o t r o s . T o m e m o s c u a lq u ie r a f i r m a c i ó n f i l o s ó f i c a y p o d r e m o s
h a l l a r a l g u n o q u e e s t é e n d e s a c u e r d o c o n e l l a . En c o n s e c u e n c i a , e n f i l o 
s o f í a n o h a y p r o g r e s o .
Esas a f i r m a c i o n e s s o n e q u i v o c a d a s . En p r i m e r l u g a r , r e a l m e n t e h a y
m u c h o m á s c o n s e n s o e n l a fi lo s o f ía d e l o q u e p a r e c e a p r i m e r a v i s t a . P o r
e j e m p l o , en la filosofía de la m e n t e , a l g u n o s s o n d u a l i s t a s y o t r o s s o n
m a t e r i a l i s t a s . D e s a c u e r d o , p e r o é s t e i m p l i c a e l a c u e r d o . El d u a l i s t a p u e d e
d e c i r : " s i e l a r g u m e n t o d e l l e n g u a j e p r i v a d o f u e r a s ó l i d o , e l m a t e r i a l i s m o
sería v e r d a d e r o , p e r o e l a r g u m e n t o n o e s s ó l i d o " . E l m a t e r i a l i s t a p u e d e
d e c i r : " s i e l a r g u m e n t o d e l l e n g u a j e p r i v a d o f u e r a d é b i l , e l d u a l i s m o sería
v e r d a d e r o , p e r o e l a r g u m e n t o e s s ó l i d o " . H a y u n p r o f u n d o a c u e r d o a q u í
a c e r c a d e l o q u e e s e l a s u n t o c e n t r a l . G r a n p a r t e d e l c o n s e n s o en filosofía
e s c o n d i c i o n a l d e e s a m a n e r a . En o t r a s p a l a b r a s , c o n s i s t e e n u n a c u e r d o
m u t u o s o b r e p r o p o s i c i o n e s d e l a f o r m a «Si p e n t o n c e s q » o « D a d o p . s e
s i g u e q».

Por o tr a p a r te , el d e s a c u e r d o e n t r e los filósofos es más a p a r e nte que

real: u s u a l m e n t e e n f o ca n sus t r a b a j o s en los p u n t o s de d e s a cue r d o , t i e n 
d e n a escribir acerca de ellos. Pero lo h a c e n así, n o r m a l m e n t e , c r e ye n d o
qu e ésa es la me jo r ma ne r a de progresar.

CAPÍTULO IJ
D I S C U T I R A C E R C A DE DIO S
M u c h a s p e r s o n a s p i e n s a n q u e n o p u e d e h a b e r u n a r g u m e n t o s ó l i 
do para probar la existencia de Dios, que se trata de una mera cues
tión d e f e . S in e m b a r g o , e s a suposición e s m u y a m p l i a . Esta
afirmación s e justificaría, o b i e n p o r q u e s e c o n o c i e r a n t o d o s l o s
posibles argumentos a favor de la existencia de Dios, o bien en el
c a s o d e q u e s e t u v i e r a u n a e x c e l e n t e razón g e n e r a l y a p r i o r i p a r a
pensar que es imp os ible pro ba r tal cosa.
N o s e p u e d e r e c o g e r la e v i d e n c i a q u e señale quién mató a J. F.
K e nn e dy, p o r e j e m p l o , e x a m i n a n d o la composición d e l a s d e p o s i 
c i o n e s d e u n a a r d i l l a . ¿Por q u é n o ? L o q u e c u e n t a c o m o p r u e b a o
e v i d e n c i a d e u n h e c h o d a d o , n o e s cuestión d e decisión o c r e e n c i a
personal. Aqu ello que cuenta c o m o evidencia dep en de en parte del
s i g n i f i c a d o d e l a proposición y de las c a d e n a s c a u s a l e s p e r t i n e n t e s .
N o h a y u n a c a d e n a c a u s a l p l a u s i b le y p e r t i n e n t e q u e c o n e c t e e l a s e 
s i n a t o c o n l a composición d e l a s d e p o s i c i o n e s d e l a s a r d i l l a s .
Quizá p o d e m o s p r o b a r q u e Di o s r e a l m e n t e e x i s t e . S in e s t u d i a r
l os a r g u m e n t o s , n o p o d e m o s d e j a r e sa p o s i b i l i d a d p o r fu e r a. T e n e 
m o s q u e e x a m i n a r la s m e j o r e s p r u e b a s d e la e x i s t e n c i a d e D i o s ,
c u i d a d o s a m e n t e y s i n p r e j u i c i o s . A d e m á s, la c r e e n c i a p e r s o n a l o la
fe n o p u e d e n c o n t a r c o m o e v i d e n c i a p a r a p r o b a r la e x i s t e n c i a d e
D i o s , o p a ra p r o b a r l o c o n t r a r i o . L o v e r d a d e r o o l o fa l s o n o d e p e n 
d e d e n u e s t r a s c r e e n c i a s . L a afirmación " D i o s e x i s t e " e s v e r d a d e r a

o f a l s a , y la v e r d a d o f a l s e d a d d e la s p r o p o s i c i o n e s n o d e p e n d e d e
l as c r e e n c i a s d e a l g u i e n . La afirmación d e q u e D i o s e x i s t e n o d e 
p e n d e d e si a l g u i e n e s a t e o , agnóstico o c r e y e n t e . D i o s e x i s t e o n o ,
i n d e p e n d i e n t e m e n t e d e lo q u e c r e a m o s . A u n q u e t o d o e l m u n d o
c r e a q u e e s v e r d a d , e s o n o l a h a c e v e r d a d e r a . L o m i s m o s i e s f a ls a .
Así, quizá h a y r e a l m e n t e u n a r g u m e n t o sólido p a r a p r o b a r l a e x i s 
tencia de Dios. Miremos.
E L PRIMEIS MOVIM I ENT O

Quizá l a m e j o r e v i d e n c i a d e l a e x i s t e n c i a d e D i o s está s i e m p r e a n t e
n u e s t r o s o j o s . ¡Usted la está v i e n d o e n e s t e m o m e n t o El u n i v er s o
m i s m o . S i n d u d a a l g u n a , e l u n i v e r s o e x i s t e . S ea l o q u e s e a , a l g o
e x i s t e , y la t o t a l i d a d d e l o q u e e x i s t e e s e l u n i v e r s o . P o r m á s q u e l o
p e n s e m o s , l o m á s n o t o r i o e s q u e a l g u n a c o s a e x i s t e . ¿Cómo p u e d e
s e r q u e a l g o e x i s t a ? Parece q u e h a y d o s p o s i b i l i d a d e s : o h a e x i s t i d o
s i e m p r e , o h a l l e g a d o a s e r . Y s i llegó a s er, d e b e d e h a b e r u n a
e x p l i c a c i ó n . La única explicación p o s i b l e d e l n a c i m i e n t o d e l u n i v e r 
so es Dios.
Según e s t a línea d e p e n s a m i e n t o , e l p r i m e r a r g u m e n t o a f a v o r
de la existencia de Dios es como sigue:
1 . Algo existe
2 . Si a l g o e x i s t e , e n t o n c e s h u b o u n p r i m e r e v e n t o
3 . T o d o d e b e t e n e r u n a c a u s a
4 . D e b e d e h a b e r u n a c a u s a d e l p r i m e r e v e n t o
5. La única c a u s a p o s i b l e d e l p r i m e r e v e n t o e s D i o s
6. Por lo t a n t o , D i o s e x i s t e
Este a r g u m e n t o es lógicamente v á l id o . A h o r a la p r e g u n t a es : ¿son
verdaderas las premisas?
T a l v e z la m á s i n q u i e t a n t e d e l as p r e m i s a s es la s e g u n d a ("Si a l g o
e x i s t e , e n t o n c e s h u b o u n p r i m e r e v e n t o " .} C o n s i d e r e m o s e l r a z o 
n a m i e n t o a su favor. La idea es que debe de haber un primer even
t o , p o r q u e p a r a la c a d e n a d e r a z o n a m i e n t o s e s i m p o s i b l e c o n t i n u a r

Capítu lo I I . DISCUTIR ACERCA DE DIOS 39
p o r s i e m p r e . U n a c o n t e c i m i e n t o d e b e t e n e r u n a c a u s a , y ésta a su
vez o t r a , y a sí s u c e s i v a m e n t e , p e r o n o p a r a s i e m p r e . ¿Por q ué no ?
Si la c a d e n a s e e x t e n d i e r a p o r s i e m p r e e n e l p a s a d o , e n t o n c e s t e n 
dríamos c o m o u n i n f i n i t o número d e d e u d a s q u e ningún d i n e r o
podría p a g a r . En ta l ca s o , la d e ud a p r i m i t i v a u o r i g i n a l n o p u e d e s e r
p a g a d a . Según e s t a a n a l o g í a , u n a c a d e n a i n f i n i ta d e c a u s a s n o podría
e x p l i ca r l o s a c o n t e c i m i e n t o s a c t u a l e s . N o s quedaríamos c o n u n a
deuda explicativa en nuestras manos. Por consiguiente, tiene que
haber un prim er even to.
Ésta es u n a m a n e r a d e e x p l i c a r e l r a z o n a m i e n t o q u e a p o y a la
s e g u n d a p r e m i s a e n e l a r g u m e n t o . ¿Logra r e a l m e n t e j u s t i f ic a r l a ?
L a d e b i l i d a d d e e s t e a r g u m e n t o a f a v o r d e la s e g u n d a p r e m i s a e s
q u e p a r a c o n c l u i r q u e u n a c a d e n a i n f i n i t a d e c a u s a s n o p u e d e e x 
plicar los eventos en el presente, se apoya en una analogía.
S i n e m b a r g o , podría a r g u m e n t a r s e q u e l a s e r i e i n f i n i t a d e a c o n 
t e c i m i e n t o s p a s a d o s , c o m o u n t o d o , d e b e t e n e r u n a c a u s a , y que la
única c a u s a p o s i b l e d e e s t a s e r i e i n f i n i t a e s Dio s .
En vista de e s t a s c o n s i d e r a c i o n e s , quizás l a p r e m i s a m á s débil
d e l a r g u m e n t o a n t e r i o r n o e s l a s e g u n d a , s i n o l a q u i n t a ( " L a única
c a u s a p o s i b l e d e l p r i m e r e v e n t o e s D i o s " .) Esta p r e m i s a t i e n e d o s
t i p o s d e p r o b l e m a s . E n p r i m e r l u g a r , ¿podemos p e n s a r e n o t r a p o 
s i b l e c a u s a d e l p r i m e r e v e n t o ? A d v i e r t o q u e e st a p r e m i s a no a f i r m a :
la c a u s a d e l p r i m e r e v e n t o e s D io s . P u e s t a a s í , e s ta p r e mis a s e r ia
u n a petición d e p r i n c i p i o . La frase "Dios es la c a u s a d e l p r i m e r e v e n 
t o " , a s u m e q u e D i o s e x i s t e , y p o r e s o n o p r e s e n t a n i n g u n a e v i d e n 
cia p a r a la conclusión q u e a f i r m a . Es u n a r g u m e n t o c i r c u l a r :
c o n c l u i m o s q u e D i o s e x i s t e , sólo p o r q u e lo p r e s u p o n e m o s .
L a q u i n t a p r e m i s a a f i r m a q u e l a única c a u s a p o s i b l e d e l p r i m e r
evento es Dios. Escrita de ese modo, la premisa no asume la exis
t e n c i a d e D i o s . Para r e f u t a r l a q u i n t a p r e m i s a , t e n e m o s q u e m o s t r a r
q u e a p a r t e d e D i o s , h a y o t r a s posibles c a u s a s d e l p r i m e r e v e n t o . S i
h a y o t r a s p o s i b l e s c a u s a s d e l p r i m e r e v e n t o , e n t o n c e s la p r e m i s a
es falsa.
E n e f e c t o , h a y o t r a s p o s i b l e s c a u s a s d e l p r i m e r e v e n t o , p o r
e j e m p l o : el u n i v e r s o m i s m o ; B l o d ; G o g ; G o p . Si D i o s e s u n s e r

o m n i s c ie n t e , o m n i p o t e n t e y t o d o b o n d a d o s o , e n t o n c e s B l o d p o 
dría se r m u y s a b i o ( p e r o n o o m n i s c i e n t e ) , o m n i p o t e n t e y t o d o b o n 
d a d o s o ; G o g podría s e r o m n i s c i e n t e , m u y p o d e r o s o ( p e ro n o
o m n i p o t e n t e ) y t o d o b o n d a d o s o , y G o p podría se r o m n i s c i e n t e ,
o m n i p o t e n t e y m u y b o n d a d o s o ( p e r o n o t o d o b o n d a d o s o ) . T ai
vez, la c a u s a d e l p r i m e r e v e n t o n o es ningún s e r e n a b s o l u t o . E n
o t r a s p a l a b r a s , n o h a y únicamente una p o s i b l e c a u s a d e l p r i m e r
e v e n t o . La q u i n t a p r e m i s a d e c la r a q u e sólo h a y u n a p o s i b l e c a u s a
y, e n c o n s e c u e n c i a , e s t a p r e m i s a e s f a l s a . P or l o t a n t o , e l a r g u 
m e n t o n o e s sólido y n o a p o r t a n i n g u n a e v i d e n c i a d e la e x i s t e n 
cia de Dios.
En s e g u n d o l u g a r , o t r a f o r m a d e r e f u t a r la q u i n t a p r e m i s a s e 
ría m o s t r a r q u e D i o s n o e s u n a p o s i b l e c a u s a d e l u n i v e r s o . ¿Qué
e s e l u n i v e r s o ? S e g u r a m e n t e la definición c o r r e c t a e s : t o d o l o
q u e e x i s t e . Si D i o s e x i s t e , e n t o n c e s e s t a definición i m p l i c a q u e
D i o s f o r m a p a r t e d e l u n i v e r s o y, e n e s t e c a so , n o p o d e m o s e x p l i 
c a r e l u n i v e r s o a p e l a n d o a D i o s c o m o s u c a u s a , a u n s i D i o s e x i s 
t e . D a d a e s t a definición d e l u n i v e r s o , ¿durante cuánto t i e m p o
e x i s t e e l u n i v e r s o ? S i D i o s existió a n t e s d e l p r i m e r e v e n t o , y s i
h a c e p a r t e d e l u n i v e r s o , e n t o n c e s t a l v e z la r e s p u e s t a d e b e s e r:
Dios ha exis tido po r sie m pr e.
C o n s i d e r e m o s e s t e p u n t o d e o t r o m o d o : s i D i o s e x i s t e , e n t o n 
c e s e s p a r t e d e l u n i v e r s o ( t o d o l o q u e e x i s t e ) y e n e s t e c a s o , u n a
p o s i b l e c a u s a d e l u n i v e r s o e s e l u n i v e r s o m i s m o . P o r l o t a n t o , D i o s
n o sería u n a p o s i b l e c a u s a d e l u n i v e r s o .
Si el universo es todo lo que existe, y si Dios existe, entonces

Dios no e s u n a p o s i b l e c a u s a d e l u n i v e r s o . Este a r g u m e n t o a s u m e
que una p a r t e d e l u n i v e r s o n o p u e d e s e r s u c a u s a . P e r o e sa s u p o s i 
ción e s razo nab le.
JÜ L S E G U N D O M O V I M I E N T O
¿Sabe a l g o a c e r c a d e l ADN? El ADN e s una molécula e x t r a o r d i n a 
r i a m e n t e g r a n d e y c o m p l e j a , y n o p a r e c e p r o b a b l e q u e u n a c o s a
a s í o c u r r a p o r p u r o a z ar . V i s t o d e e s t a m a n e r a , e s t o p a r e c e ser

Capítu lo lí . DISCUTIR ACERCA DE DIOS 4 1
e v i d e n c i a s u f i c i e n t e d e q u e e l u n i v e r s o h a s i d o d i s e ñ a d o , y la única
c o s a q u e podría diseñar e l u n i v e r s o e s D i o s .
1 . El universo tien e un ord en
2 . Si t ie n e u n o r d e n , e n t o n c e s d e b e h a b e r u n diseño
3. Si h ay u n diseño e n e l u n i v e r s o , e n t o n c e s d e b e h a b e r u n
diseñador
4 . El único diseñador p o s i b l e d e l u n i v e r s o es D i o s
5. Dio s e x is te
U na v e z m á s, h e m o s c o n s t r u i d o a r g u m e n t o q u e p u e d a s er v á l i d o .
a i seavsa?l u a r l o , sólo te n e m o s q u e p r e g u n t a r : ¿son v e r d a d e r a s

Al assí , ppraerm
Podríamos o b j e t a r la c u a r t a p r e m i s a d e e s t e a r g u m e n t o ("El ú n i 
c o diseñador p o s i b l e d e l u n i v e r s o e s D i o s " ) , c o n b a s e e n la s m i s 
m a s c o n s i d e r a c i o n e s q u e h i c i m o s a c e rc a d e la q u i n t a p r e m i s a d e l
p r i m e r a r g u m e n t o e n l a sección a n t e r i o r ( a q u e l l a q u e d i c e " L a única
c a u s a p o s i b l e d e l p r i m e r e v e n t o e s D i o s " ) . Es d e c ir , p o d e m o s o b j e 
t a r q u e h a y o t r o s p o s i b l e s diseñadores d e l u n i v e r s o a p a r t e d e D i o s ,
y p o r e s o e s t e s e g u n d o a r g u m e n t o n o e s sólido.
S i n e m b a r g o , v a l e la p e n a e x a m i n a r l a s e g u n d a p r e m i s a ("Si e l
u n i v e r s o ti e n e u n o r d e n , e n t o n c e s d e b e h a b e r u n d i s e ñ o " ) . E l r a z o 
n a m i e n t o o c u l t o e n la s e g u n d a p r e m i s a e s q u e e l o r d e n q u e v e m o s
en el universo es m uy imp rob ab le, y que, en con secu en cia, no p u e
d e s e r sólo cuestión d e a z a r : l o m á s p r o b a b l e e s q u e h a y a u n p l a n .
Esta línea d e r a z o n a m i e n t o t i e n e d o s p r o b l e m a s .
P r i m e r o , l a p r e m i s a sólo n o s o f r e c e d o s a l t e r n a t i v a s p a r a e x p l i 
c a r e l o r d e n : diseño o a z a r . S e g u r a m e n t e , éstas n o s o n l a s únicas
p o s i b i l i d a d e s . Si n o l o s o n , e n t o n c e s la p r e m i s a n o s o f r e c e u n a
dicotomía f a l s a . O t r a opción e s q u e e l o r d e n e n e l u n i v e r s o s e
d e b a e n p a r t e a l e y e s c a u s a l e s . P o r e j e m p l o , la l e y c a u s a l
n e w t o n i a n a ( Fu e rz a = m a s a x a c e l e r a c i ón ) , q u e e x p l i c a m u c h o d e l
ord en que vem os.
En segundo lugar, la suposición o c u l t a e n e s t a s e g u n d a p r e m i s a e s
q ue e l o r d e n no s e d e b e a l a za r . Pero ésa pare ce se r un a afirmación

i n j u s t i f i c a d a . S u p o n g a m o s q u e u s t e d t i e n e u n d a d o c o n u n billón
d e l a d o s . U s t e d l o tira y a p a r e c e e l número 5 8 7 . 6 7 8 . 9 9 8 , y e n t o n c e s
e x c l a m a : Válgame D i o s , ¿ s e d a c u e n t a d e q u e l a p r o b a b i l i d a d d e
q u e a p a r e z c a e s e número e s d e u n billón a u n o ? ¡Esto n o p u e d e s e r
m e r o a z a r " P e r o , p o r s u p u e s t o , e s p u r o a z a r , y u s t e d habría e x c l a 
m a d o l o m i s m o e n relación c o n c u a l q u i e r o t r o número q u e h u b i e r a
s a l i d o . Así, e s t e s e g u n d o a r g u m e n t o e n f a v o r d e la e x i s t e n c i a d e
Dios falla, al igual que el primero.
D o s d e l o s a r g u m e n t o s m á s c o m u n e s y m á s in t e r e s a n t e s p a r a
p r o b a r la e x i s t e n c i a d e D i o s , fa l l a n . P or s u p u e s t o , e s t o n o s i g n i f i c a
q u e ningún a r g u m e n t o a f a v o r d e la e x i s t e n c i a d e D i o s p u e d a t e n e r
éxito. A u s e n c i a d e p r u e b a s , n o i m p l i c a a u s e n c i a d e e x i s t e n c i a .
E L TERCF.R MOVIMIBNTO
E n e s t a sección argumentaré q u e , c o m o e s d e f i n i d o t r a d i c i o n a l -
m e n t e , h a y e v i d e n c i a p a r a p r o b a r q u e D i o s n o e x i s t e . H e aquí e l
argumento:
1 . Si D i o s e x i s te , e n t o n c e s e s o m n i p o t e n t e , o m n i s c i e n t e y t o d o -
bondadoso
2. Si e x is t ie r a u n se r o m n i s c i e n t e y t o d o b o n d a d o s o , e n t o n c e s n o
habría ningún s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o (SIN )
3. H a y s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o ( SIN )
4. P or l o t a n t o , D i o s n o e x i s t e
El s u f r i m i e n t o e s m a l o c u a n d o h a y u n a razón c o n c l u y e n t e p a ra e v i 
t a r l o , y e s i n n e c e s a r i o c u a n d o n o e s r e q u i s i t o p a ra a l c a n z a r u n p r o 
pósito d e i m p o r t a n c i a d e f i n i t i v a . Se p u e d e p e n s a r q u e e s t a s
de finicion es so n insatisfacto rias y prelim inares, pero no ne cesita 
m o s u n a teoría c o m p l e t a d e l o s v a l o r e s p a ra p o d e r s o s t e n e r q u e
h a y algún s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o . ¿Según q u é c r i t e r i o s e l
s u f r i m i e n t o e s m a l o o i n n e c e s a r i o ? N o n e c e s i t a m o s t e n e r u n a g a m a
d e c r it e r i o s q u e n o s p e r m i t a p o n e r c a d a e j e m p l o d e s u f r i m i e n t o e n
Jas categorías b u e n o y m a l o . B a s t a c o n t e n e r u n e j e m p l o d e s u f r i 
m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o .

Capítulo If . D I S C U T I R ACERCA DE DIOS
C o n s t r u í e l a r g u m e n t o a n t e r i o r d e m o d o q u e f u e r a l ó g i c a m e n t e
v á l i d o , y así d e b a m o s p r e g u n t a r n o s s i l as p r e m i s a s s o n v e r d a d e r a s .
A r g üir é q u e l as p r e m i s a s 2 y 3 s o n v e r d a d e r a s . P o r e s o , s i D i o s e x i s 
t e , e n t o n c e s la p r i m e r a p r e m i s a d e b e s e r fa ls a . E n o t r a s p a l a b r a s ,
e s t e a r g u m e n t o i m p l ic a q u e s i a f ir m a m o s q u e D i o s e x i s t e , e n t o n c e s
t e n e m o s q u e c a m b i a r l a d e f i ni c i ó n d e D i o s . T e n e m o s q u e c o n c e b i r
a D i o s d e o t r a m a n e r a (ver Capítulo IV).
La s e g u n d a p r e m i s a e s v e r d a d e r a p o r q u e , s i D i o s e s o m n i s c i e n 
t e , e n t o n c e s c o n o c e e l s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o , si lo hay. Si
es o m n i p o t e n t e , p o d r í a c a m b i a r l o . Si es t o d o - b o n d a d o s o , e n t o n 
c e s l o c a m b i a r í a . O b v i a m e n t e , D i o s n o e l im i n a ría e l s u f r i m i e n t o q u e
n o e s m a l o o i n n e c e s a r i o . Él sólo permitiría el s u f r i m i e n t o b u e n o o
n e c e s a r i o , p e r o d e b e r í a e l i m i n a r e l s u f r im i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o .
E s t o s i g n i f i c a q u e s i D i o s e s o m n i s c i e n t e , o m n i p o t e n t e y t o d o - b o n 
d a d o s o , n i n g ú n s u f r i m i e n t o r ea l p u e d e s e r S I N .
A n t e s d e e x a m i n a r la t e r c e r a p r e m i s a , r e s p o n d e r é al g u n a s o b j e 
c i o n e s a la s e g u n d a ("si e x i s t i e r a u n se r o m n i s c ie n t e y t o d o p o d e r o 
s o , e n t o n c e s n o h a b r í a s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o -SIN-").
Maldad
La m a n e r a c o m o h e p r e s e n t a d o e l a r g u m e n t o e s m u y d i f e r e n t e d e
la f o r m u l a c i ó n h a b i t u a l . L o h e h e c h o a s í p a r a e v i t a r c o m p l i c a c i o 
n e s i n n e c e s a r i a s . El a r g u m e n t o s e f o r m u l a u s u a l m e n t e e n t é r m i n o s
d e m a l d a d . P i e n s o q u e l a m a l d a d , q u e e s u n c o n c e p t o t e o l ó g i c o ,
n o t i e n e n a d a q u e v e r a q u í . " M a l d a d " s u g i e r e u n a f u e r z a m a l é v o l a
e n e l u n i v e r s o . I n v o c a u n p u n t o d e v i s t a t e o l ó g i c o d e l a ét i c a y e n
c o n s e c u e n c i a , i n t r o d u c e e l d e b a t e a c e r c a d e s i e l p a p e l d e l s e r h u 
m a n o e n e l u n i v e r s o e s l u c h a r c o n t r a la m a l d a d . L o q u e e s t á e n
j u e g o e n e l a r g u m e n t o p r e ce d e n t e e s a l g o m ás s i m p l e : e l a r g u m e n 
t o a f i r m a q u e s i h a y a l g ú n s u f r im i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o , e n t o n 
c e s D i o s n o e x i s t e . El a r g u m e n t o n o e s a ce r c a d e l l u g a r d e la m a l d a d
e n e l u n i v e r s o ; m ás b i e n c o n c i e r n e a si la e x i s t e n c i a d e s u f r i m i e n t o
m a l o o i n n e c e s a r i o e s e v i d e n c i a s u f i c i e n t e c o n t r a la e x i s t e n c i a d e
D i o s , t a l c o m o é s t e e s d e f i n i d o t r a d i c i o n a l m e n t e .

L i L r e lbedrío
C o n s i d e r e m o s e l a r g u m e n t o d e q u e D i o s n o p u e d e e x is t ir p o r q u e
h a y m a l d a d e n e l m u n d o . A l g u n o s e s c r i t o r e s r e p l ic a n q u e la m a l 
d a d e x i s t e p o r q u e D i o s n o s h a d a d o l i b r e albedrío, y h e m o s e l e g i 
d o l i b r e m e n t e h a c e r e l m a l . La réplica d e l a t e o e s : D io s podría h a b e r
c r e a d o p e r s o n a s q u e 'e l i g ie r a n l i b r e m e n t e n o c o m e t e r a c t o s ' m a l o s
( o n o t a n t o s ) . El c r e y e n t e c o n t e s t a : la l i b e r t a d r e q u i e r e la p o s i b i l i 
d a d r e a l d e l m a l . S in e m b a r g o , e s t e d e b a t e e s i r r e l e v a n t e p a r a e l
a r g u m e n t o q u e h e o f r e c i d o . Es a s í p o r q u e e l a r g u m e n t o n o c o n c i e r 
n e a l as causas d e l s u f r i m i e n t o . N o e s p e r t i n e n t e , p o r e j e m p l o , s i el
S IN e s c a u s a d o p o r la e s t u p i d e z h u m a n a , la m a l i c ia , l o s d e s a s t r e s
n a t u r a l e s o e l d e m o n i o . E l a r g u m e n t o d e p e n d e d e s i h a y algún s u 
f r i m i e n t o i n n e c e s a r i o , y n o d e l a c a u s a d e t a l s u f r i m i e n t o . U s t e d
e n c u e n t r a a u n a p e r s o n a a g o n i z a n d o e n la c a ll e . H a y u n a razón
p a ra d e t e n e r s u d o l o r, i n d e p e n d i e n t e m e n t e d e cuál sea la c a u s a d e
é s t e . U s t e d n o n e c e s i ta c o n o c e r la c a u s a , o b u s c a r u n c u l p a b l e . U s 
t e d n o n e c e s i t a p r e g u n t a r , quién e s e l c u l p a b l e d e s u s u f r i m i e n t o . E l
a r g u m e n t o es a c e r c a d e la e x i s t e n c i a d e S IN , n o d e s u s c a u s a s .
E n d e f e n s a d e l a réplica d e l l i b r e albedrío, u s t e d podría a f i r m a r
q u e D i o s sólo podía e l im i n a r e l s u f r i m i e n t o p r i v a n d o a lo s h u m a 
n o s d e s u l i b e r t a d . A e s t o c o n t e s t o q u e s i algún s u f r i m i e n t o e s n e 
c e s a r i o p a r a l a preservación d e la l i b e r t a d h u m a n a , e n t o n c e s n o e s
u n s u f r i m i e n t o in n e c e s a r io . Este s u f r i m i e n t o e s n e c e s a r io p a r a q u e
t e n g a m o s l i b r e albedrío y éste e s v e r d a d e r a m e n t e p r e c i o s o .
Este p u n t o n o s d e v u e l v e a la t e r c e ra p r e m i s a . C o m p a r e m o s c u a 
t r o o r a c i o n e s :
3: Hay su frim ien to m alo o innece sario

NO-3: N o h a y ningún s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o
O.IR. 1: 2
M u c h o s s u f r i m i e n t o s s o n b u e n o s y n e c e s a r io s
O.IR. 2: T o d o s l o s s u f r i m i e n t o s s i r v e n a algún b u e n propósito
La negación d e la t e r ce r a p r e m i s a d e n u e s t r o a r g u m e n t o e q u i v a 
le a a f i r m a r q u e n o h a y s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o . N o h a y
O .IR : A b r e v i a t u r a d e "oración i r r e l e v a n t e "

Capítulo 11 . DISCUTIR ACERCA DE DIOS
n i n g u n o . N e g a r la t e r c e r a p r e m i s a es a f i r m a r N O - 3 , y p a ra d e m o s 
t r a r q u e N O - 3 es f a l s a , es s u f i c i e n t e c o n p r e s e n t a r u n s o l o c a s o de
s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o .
I n f o r t u n a d a m e n t e , l o h n H i c k p a r e c e o l v i d a r e s t e p u n t o . En su
l i b r o Eí mal y el amor de Dio s, a f i rm a q u e e l a r g u m e n t o d e l s u f r i m i e n t o
n o m u e s t r a la i n e x i s t e n c i a d e D i o s p o r q u e el s u f r im i e n t o es n e c e s a 
r io p a r a el d e s a r r o l l o d e l a l m a . Quizá H i c k t i e n e r a z ó n . Quizás t e n e 
m o s un a l m a q u e n e c e s i t a s ufr i r .p ar a d e s a r r o l l a r s e . Sin e m b a r g o ,
éste es u n p r o c e d i m i e n t o c o m p l e t a m e n t e i r re l e va n t e . M o s t r a r q u e
a l g u n o s o m u c h o s s u f r i m i e n t o s s o n n e c e s a r io s , o b u e n o s , n o b a s t a
p a r a r e f u t a r la t e r c e r a p r e m i s a . Para h a c e r l o , t e n e m o s q u e m o s t r a r
q u e ningún s u f r i m i e n t o es m a l o o i n n e c e s a r io . En o t r a s p a l a b r a s ,
p a r a o p o n e r n o s al a r g u m e n t o , t e n e m o s q u e m o s t r a r NO -3 en l u g a r
de O.IR. I.
D e n u e v o , es c o m p l e t a m e n t e i r re l e va n t e m o s t r a r q u e algún s u f r i 
m i e n t o es b u e n o o n e c e s a r io p a r a n o s o t r o s . P u e d o e s t a r d e a c u e r 
d o en q u e m u c h o s s u f r i m i e n t o s s o n b u e n o s p a r a n o s o t r o s , p e r o
ése no es el p u n t o . Para n e g a r la p r e m i s a 3, u n o t i e n e q u e a f i r m a r
NQ-3, no O.IR. I. La oración algún s u f ri m i e n t o es b u e n o " n o a y u d a
a e s t a b l e c e r N O - 3 : N o hay ningún s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o .
Para r e f u t a r N O - 3 es s u f i c i e n t e c o n m o s t r a r u n e j e m p l o d e SIN . U n o
s o l o . T o m e m o s u n o : un bebé a r d i e n d o e n l la m a s (volveré a e s t e
ejem plo más adela nte).
H i c k también a f i r m a q u e q u i e n e s se o p o n e n a e s t a i d e a están
b u s c a n d o el paraíso p e r f e c t o d e l h e d o n i s t a , en el c u a l t o d o s los
d e s e o s s o n s a t i s f e c h o s . Éste p a r e c e se r u n a r g u m e n t o ad hominem,
q u e i m p u t a m o t i v o s d e s h o n r o s o s a su o p o n e n t e . Por s u p u e s t o , si
e s a sí, n o f u n c i o n a . A u n q u e q u i e n e s p i e n s e n q u e l a s p r e m i s a s 2 y 3
s o n v e r d a d e r a s e s t u v i e r a n m o t i v a d o s de e s a m a n e r a , eso no p r u e 
b a q u e l a s p r e m i s a s s e a n falsas. A d e m á s , la s u g e r e n c i a es i n c o r r e c 
ta , p o r q u e es e l p r o p i o H i c k q u i e n d e b e m o s t r a r q u e e l m u n d o está
l i bre de s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o .
U s t e d p u e d e p r e g u n t a r : ¿ es el s u f r i m i e n t o n e c e s a r i a m e n t e m a l o ?
A riesgo d e r e p e t i r , p e n s a r q u e e s t a p r e g u n t a es p e r t i n e n t e es co
m e t e r el m i s m o e r ro r d e H i c k . Ésa no es la c u e s t i ó n . Uno p u e d e

p e n s a r q u e m u c h o d e l s u f r i m i e n t o e s b u e n o p ar a n o s o t r o s , p o r q u e
n o s h a c e f u e r t e s ; n o s h a c e p e n s a r a u d a z m e n t e ; n o s h a c e v a l i e n t e s ,
c o m p a s i v o s , y e n f o c a n u e s t r a atención e n l a s c o s a s m ás i m p o r t a n 
t e s d e l a v i d a . T o d o e s t o p u e d e s e r v e r d a d , y e n e s t e c a s o , e l s u f r i 
m i e n t o e n g e n e r a l , f i n a l m e n t e , sería u n a c o s a b u e n a . S i n e m b a r g o ,
la t e r c e r a p r e m i s a d i c e q u e h a y algún s u f r im i e n t o m a l o o i n n e c e s a 
r i o . Para n e g a r l a , u n o t i e n e q u e m o s t r a r q u e n o h a y ningún s u f r i 
m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o . El s u f r i m i e n t o q u e n e c e s i t a m o s p a r a
c r e c e r n o e s i n n e c e s a r i o . Es u n s u f r i m i e n t o n e c e s a r i o . P o r e j e m p l o ,
la B i b li a d i c e q u e s i u n o m i r a a u n a m u j e r m a l i c i o s a m e n t e , u n o d e b e
a r r a n c a r s u o j o , e c h a r l o a l f u e g o . E so e s a lg o m u y d o l o r o s o d e h a 
c er, p e r o e s p o r n u e s t r o p r o p i o b i e n , y n o es n a d a c o m p a r a d o c o n
la felicid ad en la otra vida. Si es to es ciert o, en to nc es el su frim ie n to

q u e p r o d u c e l a extirpación d e l o j o n o es m a l o o i n n e c e s a r i o .
Algu nas p ersonas afirma n que to d o lo que ocurre tiene una ra
z ó n . E l l o s también t r a t a n d e n e g a r l a t e r c e r a p r e m i s a ( " H a y s u f r i 
m i e n t o m a l o o in n e c e s a r i o " ), s in c o n s e g u i r l o r e a l m e n t e . A u n q u e
t o d o t e n g a u n a r a z ó n , e l a r g u m e n t o c o n t r a la e x i s t e n c i a d e D i o s
s i g u e f u n c i o n a n d o . A u n s i n u e s t r a s v i d a s t i e n e n u n p r o p ó s i t o , e l
a r g u m e n t o s i r v e t o d a v í a . Es a s í , p o r la s imp le razón d e q u e p a r a
d e r r o t a r e l a r g u m e n t o s e t i e n e q u e n e g a r l a t e r c e r a p r e m i s a , s e t i e 
n e q u e a f i r m a r N O - 3 . L a afirmación d e q u e t o d o t i e n e u n a razón n o
l o h a c e .
Necesidad y utilidad
Para p r o b a r q u e e l s u f r i m i e n t o e s n e c e s ar i o , u n o t i e n e q u e d e m o s 
t r a r q u e n o h a y u n a m e j o r m a n e r a d e l o g r a r e l o b j e t i v o e n c u e s t i ó n .
S u p o n g a q u e n e c e s i t a a p r e n d e r u n a l e c c i ó n , p o r e j e m p l o : l l e va r
s i e m p r e c o n s i g o l a t a r j e t a d e crédito c u a n d o s a lg a d e v ia j e a l e x t e 
rior. Para a p r e n d e r e s t a l e c c i ó n , u s t e d s u f r e u n a c c i d e n t e y n o p u e 
de enc on trar un ho spita l que lo atien da . Finalmen te, un ho sp ital
decide ayudarlo, a pesar del hecho de que al parecer usted no tiene
c o n qu é p a g a r e l t r a t a m i e n t o . G r a c i a s a e s t a e x p e r i e n c i a h o r r i b l e ,
u s t e d a p r e n d e q u e e s p r u d e n t e l l e v a r l a t a r j e t a d e c r é d i t o , e n c a s o
d e e m e r g e n c i a . A f i r m a r q u e es e s u f r i m i e n t o e ra n e c e s a r i o p a r a
a p r e n d e r l a l e c c i ó n , e q u i v a l e a a f i r m a r q u e n o había u n a m e j o r

C a p í t u l o 11 . DISCUTIR ACERCA DE DIOS
m a n e r a d e a p r e n d e r l a l e c c i ó n . E q u i v a l e a d e c i r q u e u n p o c o m e 
n o s d e s u f r i m i e n t o n o serviría, q u e e r a n e c e s a r i o t o d o .
C u a n d o u s t e d d i c e q u e necesita a g u a , está d i c i e n d o q u e e l a g u a
e s e x a c t a m e n t e l o q u e n e c e s it a t e n e r . N i n g u n a o t r a c o s a p u e d e t o 
m a r s u l u g a r E s o e s l o q u e i m p l i c a " n e c e s i d a d " o " n e c e s a r i o " . D e ci r,
"e l s u f r i m i e n t o e r a n e c e s a r i o " , s i g n i f i c a q u e n o podía a p r e n d e r s u
lección d e u n a m a n e r a m e j o r . A l r e f l e x i o n a r s o b r e e l s i g n i f ic a d o d e
e s t o s t é r m i n o s , u n o p u e d e v e r q u e l a afirmación d e q u e todo e l s u f r i 
m i e n t o e s n e c e s a r i o e s d e m a s i a d o f u e r t e y p o c o p l a u s i b l e . I m p l i c a
que no hay una alternativa mejor.
E s t o s p u n t o s c l a r i f ic a n e l a r g u m e n t o c o n t r a la p r e m i s a 3. N o b a s t a
c o n a r g u m e n t a r e n f a v o r d e O.IR. 2 , a s a b e r : t o d o s l o s s u f r i m i e n t o s
t i e n e n u n p r o p ó s i t o . O.IR. 2 sólo e s t a b l e c e q u e e l s u f r i m i e n t o e s
út il, p e r o n o e s e v i d e n c i a s u f i c i e n t e p a r a a f i r m a r q u e t o d o s u f r i 
m i e n t o es n e c e s a r i o o b u e n o . A l g o p u e d e se r útil s i n q u e t e n g a q u e
s e r n e c e s a r i o ; p a r a s e r n e c e s a r i o , t i e n e q u e s e r l a única y m e j o r
alternativa.
D i o s no lo permitiría
A l g u n o s d e u s t e d e s p i e n s a n : " D i o s e s p e r f e c t o , e n t o n c e s e l s u f r i 
m i e n t o e n e l m u n d o n o p u e d e s e r m a l o o i n n e c e s a r i o " . H a y q u e
tener cuidado con esto. Uno no puede presuponer que existe un
D io s o m n i p o t e n t e , o m n i s c i e n t e y t o d o b o n d a d o s o , p a ra p r o b a r q u e
n o h a y S IN . La e x i s t e n c i a d e D i o s , a s í d e f i n i d o , e s a ún cuestión d e
d e b a t e . N o p o d e m o s a p e l a r a e sa proposición p a r a d e f e n d e r l a , s i n
c a e r e n c i r c u l a r i d a d o petición d e p r i n c i p i o . C o m p a r e m o s e s ta i d e a
c o n e s t e a r g u m e n t o :
Dios existe
Por lo t a n t o , D i o s e x i s t e .
Éste e s u n a r g u m e n t o lógicamente v á l i d o . P i m p l i c a P " e s u n a p r o 

tt
posición v e r d a d e r a . Sin e m b a r g o , e l a r g u m e n t o n o es b u e n o p o r 
q u e p r e s u p o n e l a c o n c l u s i ó n , y n o p r e s e n t a n i n g u n a e v i d e n c i a a s u
favor. Un argumento circular no ofrece ninguna evidencia para la
c o n c l u s i ó n . La afirmación q u e t e n e m o s a l a m a n o e s " D i o s e x i s t e " .

U n o n o p u e d e a r g u m e n t a r c o n t r a la t e r ce r a p r e m i s a a s u m i e n d o q u e
D i o s e x i s t e : n o p u e d e h a b e r ningún s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r io
p o r q u e D i o s n o l o p e r mi t i r í a. E s t o e s a s u m i r q u e D i o s e x i s t e y e s
u n a petición d e p r i n c i p i o .
Otros significados para bueno y malo

Ésta e s u n a i d e a t e n t a d o r a : l o s términos " b u e n o " y " m a l o " t i e n e n
u n s i g n i f i c a d o c u a n d o s e a p l i c a n a la s a c c i o n e s h u m a n a s , y o t r o
c u a n d o se a p l i c a n a D i o s . E f e c t i v a m e n t e , e s t a id e a i m p l i c a q u e D i o s
e s a m o r a l o , quizá, m o r a l m e n t e t r a s c e n d e n t e . Un a g a la x ia e s a m o 
r a l p o r q u e l o s términos " m o r a l m e n t e b u e n o " y " m o r a l m e n t e m a l o "
n o s o m
está n ás a p l iallá
c a b l ed se ala e lml ao. r Na loi deasd n hi ubmu eannaa .n i De
m a tl ao,d ay s e nm aens et er a ss e, n si
t i d soe,
a r g u m e n t a q u e D i o s e s c o m o l a g a l a x i a , e n t o n c e s s e está n e g a n d o
la p r i m e r a p r e m i s a y, p o r s u p u e s t o , e s t o e s p r e c i s a m e n t e l o q u e
a f i r m o : q u e e l a r g u m e n t o d e S I N i m p l i c a q u e , s i D i o s e x i s t e , e n t o n 
ces la concepción t r a d i c i o n a l d e b e s e r f a ls a .
Algún sufrimiento malo o innecesario

Quizás u s t e d está l i s t o p a r a i r p o r e l c a m i n o difícil, p a r a t r a t a r d e
a r g u m e n t a r v a l i e n t e m e n t e , s i n e s c o n d e r s e t ra s u n a n u b e d e v a g u e 
d a d , q u e n o h a y ningún s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r io . Sin e m b a r 
g o , s i n u n a apelación c i r c u l a r , a la e x i s t e n c i a d e D i o s p a r a a p o y a r l a ,
e s difícil v e r cómo s e p u e d e a r g u m e n t a r e n f a v o r d e e s ta a f i r m a 
c i ó n . (Ver atrás la sección "Dio s no lo permitiría .)
R . S w i n b u r n e p a r e c e d e s e o s o d e i r p o r e s t e c a m i n o . En s u a r t í c u 
t e c a u s a d o p o r dlai vsi daec ceil omn ea sl ei nn mdoor as l ecsla sdees :l ams apl ear cs toinv aos, dy i rme ac l
El del mal,
tl oa m e nproblema
pasivo , caus ado por los eve nto s y desastres naturales. Él arg um en 
ta q u e e l m a l a c t i v o e s c o m p a t i b l e c o n l a e x i s t e n c i a d e D i o s p o r q u e
d e f i e n d e e l l i b r e a l b e d r í o : D i o s d i o l i b e r t a d a la s p e r s o n a s , y e s t o
i m p l i c a q u e t i e n e n la c a p a c i d a d d e a c t u a r li c e n c i o s a m e n t e . T a m 
bién a r g u m e n t a q u e e l m a l p a s i v o e s c o m p a t i b l e c o n la e x i s t e n c i a
d e D i o s , p o r q u e e s e l r e s u l t a d o d e l a s l e y e s n a t u r a l e s , y s i n t a l e s
l e y e s , n o habría o r d e n y r e g u l a r i d a d e n la n a t u r a l e z a . A l p a r e c e r,

Capítulo I I . D I S C U T I R ACERCA DE D I O S 49
e n t o n c e s , el m a l p a s i v o es el p r e c i o qu e d e b e m o s p a g a r p o r v iv i r en

u n m u n d o r e g u l a r y o r d e n a d o .
Si e s t o s p u n t o s s o n r e le v a n t e s p a r a n e g a r l a t e r c e r a p r e m i s a ("Hay
s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o " ) , el r e s u l t a d o f in a l del a r g u m e n t o
d e S w i n b u r n e d e b e s er q u e no hay ningún s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e 
c e s a r i o en el m u n d o . Su posición d e b e r ser é s t a : t o d o s los e j e m 
p l o s d e m a l a c t i v o s o n el p r e c i o n e c e s a r i o d e l l i b r e a l b e d r í o , y t o d o s
l o s e j e m p l o s d e m a l p a s i v o s o n el m o n t o i n e l u d i b l e d e l o r d e n c a u 
s a l. En o t r a s p a l a b r a s , no hay ningún s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a 
rio. E s t o es lo que d e b e a fi rm a r S w i n b u r n e si su p u n t o d e v i s t a es
r e l e v a n t e c o n r e s p e c t o a la t e r c e r a p r e m i s a .
¿ E s v e r d a d e r a la t e r ce r a p r e m i s a ? C o m o afirmé a t r á s , p a r a a r g u 
m e n t a r c o n t r a N O - 3 , es s u f i ci e n t e m o s t r a r u n s o l o e j e m p l o d e SIN .
C o n s i d e r e m o s el e j e m p l o de un bebé a r d i e n d o e n l l a m a s . Puede
o b j e t a r c o n t o d a s sus f u e r z a s q u e no es u n e j e m p l o d e s u f r i m i e n t o
m a l o o i n n e c e s a r i o . Tal v e z , la m u e r t e d e l bebé a m a n o s d e l f u e g o
alcanzará un o b j e t i v o d e s c o n o c i d o , q u e servirá a un propósito me 
jor. En ese c a s o , tendría q u e c o n s t r u i r el e j e m p l o c o n más c u i d a d o .
S u p o n g a m o s que n a d i e s a b e q u e el bebé está a r d i e n d o , y q u e por
e s o , e s t e e v e n t o t e r r i b l e n o p u e d e i n s p i r a r a a l g u i e n p a r a p r e v e n i r
u n s u f r i m i e n t o p e o r más a d e l a n t e . Sin e m b a r g o , u s t e d p u e d e a f i r 
m a r q u e , t a l v e z , d e h a b e r v i v i d o , el bebé h u b i e r a c a u s a d o más su
f r i m i e n t o ; d e e s t a m a n e r a , quizá éste n o sea u n e j e m p l o d e
s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o , por r a z o n e s que d e s c o n o c e m o s . 3
T al discusión o m i t e un p u n t o i m p o r t a n t e . Para m o s t r a r que la

p r e m i s a 3 es v e r d a d e r a , es suficiente con m o s t r a r un s o l o e j e m p l o
d e s u f r i m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o . P e r o eso n o s i g n i f i ca que es
necesario d ar t a l e j e m p l o . Tal vez n i n g u n o d e los e j e m p l o s e s p e c í f i 

c o s que podría dar serían un e j e m p l o c l a ro e i n d i s c u t i b l e de sufri
m i e n t o m a l o o i n n e c e s a r i o . Sin e m b a r g o , p u e d e h a b e r o t r a s r a z o n e s
p a r a p e n s a r que hay algún s u f r i m i e n t o d e esa í n d o l e , a u n q u e se
p u e d a d i s c u t i r c a d a u n o d e los e j e m p l o s d a d o s .
5
Por e j e m p l o , A l s t o n a f ir m a que no p o d e m o s d e t e r m i n a r si el mal a p a r e n t e m e n t e
i n n e c e s a r i o l o es re a l m e n t e . (V er ALSTON, W R, "The I n d u c t i v e A r g u m e n t f r o m Evil and
t h e H u m a n C o g n i ti v e C o n d i t i o n ' , en Philosophica Perspectives, Vfol. 5 ed. f. T o m b e r l i n ,
R i d g e v i e w , A t a s c a d e ro , Cali forn ia. 1991.)

Po r e j e m p l o , a u n q u e se p u e d a d i s c u t i r c a d a e j e m p l o i n d i v id u a l
co n algu na fuerza o p lau sib ilid ad , eso no significa que t o d o s lo s
e j e m p l o s p u e d e n s er i m p u t a d o s e n c o n j u n t o . Un a c o s a es afirmar
d e u n e j e m p l o p a r t ic u l a r : Éste p u e d e n o s e r u n e j e m p l o d e S IN " , y
o t r a b i e n d i f e r e n t e e s a fi r m a r d e t o d o s l o s e j e m p l o s e n c o n j u n t o :
" N i n g u n o d e e s t o s e j e m p l o s p u e d e s e r u n e j e m p l o d e S I N " . . M i e n 
t r a s q u e l a p r i m e r a p a r e c e r a z o n a b l e , la s e g u n d a l o e s m u c h o m e 
nos.
H a y u n a b u e n a razón p a r a p e n s a r q u e N O- 3 e s f a l s o . A f i r m a r
N O - 3 e s s o s t e n e r q u e n u n c a h a y u n a razón c o n c l u y e n t e p a r a e v it a r
e l s u f r i m i e n t o . S i n u n c a h a y u n a razón c o n c l u y e n t e , e n t o n c e s , ¿cuál
e s el o b j e t i v o d e l r a z o n a m i e n t o práctico? E n e l r a z o n a m i e n t o p r á c 
t i c o , t r a t a m o s d e d e s c u b r i r , e n c o n d i c i o n e s d e i g n o r a n c i a e i n c e r ti -
d u m b r e , q u é e s l o m e j o r q u e s e p u e d e h a c e r e n u n a c i r c u n s t a n c i a
d a d a . T r a t a m o s d e h a l l a r u n a razón c o n c l u y e n t e p a r a a c t u a r e n s i 
t u a c i o n e s p a r t i c u l a r e s . Po r s u p u e s t o , t e n e r u n a razón c o n c l u y e n t e
p a r a a c t u a r i n v o l u c r a m á s q u e p r e v e n i r S IN . E n o c a s i o n e s , t e n d r e 
m o s u n a razón c o n c l u y e n t e p a r a n o p r i v a r a o t r a s p e r s o n a s d e s u
a u t o n o m í a , p a r a n o e n c a r c e l a r l a s s i n r a z ó n . N o o b s t a n t e , s i N O - 3
fue r a v e r d a d e r o , e n t o n c e s n o habría n u n c a u n a razón c o n c l u y e n t e
p a r a p r e v e n i r y e v i t a r e l s u f r i m i e n t o , y e l r a z o n a m i e n t o práctico e s 
taría d e s p r o v i s t o d e u n a p a r t e i m p o r t a n t e d e s u o b j e t i v o . Es i n a d e 
c u a d o c o n t e s t a r a e s t o : " D i o s s a b e m e j o r " , c o m o p a r e c e h a c e r l o
S w i n b u r n e . P o r q u e e s o i m p l i c a q u e , s i n o s o t r o s conociéramos m e 
jor, e n t o n c e s también podríamos s ab e r - j u s t o c o m o alegaría D i o s -
q u e n u n c a h a y u n a razón c o n c l u y e n t e p a r a e v i t a r el s u f r i m i e n t o .

C A P Í T U L O I I I
P R E G U N T A R L E L A H O R A
A D I O S
C o n s i d e r e m o s o t r o p r o b l e m a c on r e s p e c t o al c o n c e p t o t r a d i c i o 
n a l de D i o s . Según é s t e , D i o s está m ás allá d e l t i e m p o y c o n o c e el
futuro.
El p r i n c i p i o d e b i v a l e n c i a d i c e q u e c u a l q u i e r proposición c l a r a e
4
inequívoca es v e r d a d e r a o f a l s a . Por e j e m p l o , la afirmación "hay

p l a n e t a s c o n v i d a en el s i s t e m a s o l a r de A l fa C e n t a u r o " es v e r d a d e 
ra o falsa. La oración "hay un a g u j e r o n e g r o en el c e n t r o d e la ga 
l a x i a " es v e r d a d e r a o f a l s a . No i m p o r t a si s a b e m o s si es v e r d a d e r a
o n o . El p r i n c i p i o de b i v a l e n c i a se a p l i c a a t a le s o r a c i o n e s , a u n q u e
e s t e m o s en la i g n o r a n c i a a b s o l u t a .
A h o r a p e n s e m o s en el p r i n c i p i o de b i v a l e n c i a con r e s p e c t o al
t i e m p o . C l a r a m e n t e , el p r i n c i p i o se a p l i c a a las o r a c i o n e s a c e r ca
d e l p a s a d o : " h a c e 1 0 0 . 0 0 0 años a p r o x im a d a m e n t e , arribó g e n t e a
América de l Sur p o r el Océano P a c í f i c o " es o v e r d a d e r a o falsa. El
p r i n c i p i o también se a p l i c a al p r e s e n t e : "en e st e m o m e n t o hay al
g u i e n c a n t a n d o M a c a r e n a en A l a s k a " es v e r d a d e r a o falsa.
4
M i c h a e l D u m m c t t d i s t i n g u e e n t r e el p r i n c i p i o de b i v a l e n c i a y ia ley d e l t e r c i o e x c l u s o .
El p r i n c i p i o d e b i v a l e n c i a a f i r m a que sólo hay do s v a l o r e s de v e r d a d . La ley d e l t e r c i o
e x c l u s o d i c e q u e e n t r e " p " . y " n o p", una d e b e ser v e r d a d e r a . La ley d e l t e r c i o e x c l u s o
c o n c i e r n e a la negación; el p r i n c i p i o de b i v a l e n c ia c o n c i e r n e a l o s v a l o r e s de v e r d a d .
D u i n m e t t d i c e que el p r i n c i p i o de b i v a l e n c i a es v e r d a d e r o y que la ley de l t e r c i o
e x c l u s o es falsa. (Ver DUMMETT, M. La verdad y otros enigmas, F o n d o d e C u l t u r a Económica,
México. 19 9 0 .)

La p r e g u n t a v i t a l y difícil e s : ¿ s e a p l i c a e l p r i n c i p i o d e b i v a l e n c i a
a o r a c i o n e s a c e r c a d e l f u t u r o ? S i D i o s c o n o c e e l f u t u r o , e n t o n c e s
d e b e h a b e r p r o p o s i c i o n e s a c e rc a d e n u e s t r o f u t u r o q u e s o n v e r d a 
d e r a s , a u n s i n o lo s a b e m o s . T i e n e q u e h a b e r a lg o q u e D i o s s a b e .
S i D i o s c o n o c e e l f u t u r o , e n t o n c e s e l p r i n c i p io d e b i v a l e n c i a s e a p l i 
c a a l a s o r a c i o n e s a c e r c a d e l f u t u r o . E n e s t e c a s o , fr a s e s c o m o luán
será m i l l o n a r i o e n e l a ñ o 2 0 4 0 " s o n v e r d a d e r a s o f a l s a s .
S in e m b a r g o , e s t o i m p l i c a q u e Juan n o t i e n e n i a l t e r n a t i v a , n i
l i b r e a l b e d r í o . S u p o n g a m o s q u e la fr as e a n t e r i o r e s v e r d a d e r a , e n 
t o n c e s Juan n o p u e d e h a c e r n a d a p a r a c a m b i a r e l h e c h o d e q u e
será m i l l o n a r i o . S u p o n g a m o s q u e l a proposición e s fa l sa , e n t o n c e s
Juan n o p u e d e h a c e r n a d a p a r a c a m b i a r e l h e c h o d e q u e n o será
m i l l o n a r i o . Si el p r i n c i p i o d e b i v a l e n c i a s e a p l i c a a e s t a o r a c i ó n ,
e n t o n c e s e l f u t u r o d e Juan está f i j a d o y é l n o t i e n e l i b e r t a d . El p u n 
t o d e v i s t a según e l c u a l e l f u t u r o está f i j a d o , p u e d e s e r l l a m a d o
f a t a l i s m o . Si D i o s t i e n e c o n o c i m i e n t o d e l f u t u r o , e n t o n c e s d e b e 
m o s c o n c l u i r q u e e l f a t a l i s m o e s v e r d a d e r o , y q u e n o t e n e m o s l ib r e
a l b e d r í o . El a r g u m e n t o e s c o m o s ig u e :
Argumento 1
1 . S i
D io s c o n o c e e l f u t u r o , e n t o n c e s e l p r i n c i p i o d e b i v a l e n c i a e s
v e r d a d e r o r e s p e c t o d e p r o p o s i c i o n e s a c e rc a d e l f u t u r o
2. Si el p r i n c i p i o d e b i v a l e n c i a e s v e r d a d e r o c o n r e s p e c t o a p r o 
p o s i c i o n e s a c e rc a d e l f u t u r o , e n t o n c e s n o t e n e m o s l i b r e albedrío
3. Por lo t a n t o , s i D i o s ti e n e c o n o c i m i e n t o d e l f u t u r o , e n t o n c e s
n o t e n e m o s l i b r e a l b e d r í o .
D e b e m o s c o n f i r m a r s i e s t e a r g u m e n t o e s lógicamente v á l i d o .
T i e n e l a s i g u i e n t e f o r m a :
Si A entonces B
Si B entonces C
Por lo t a n t o , s i A e n t o n c e s C

Capítulo 111. PREGUNTARLE LA HORA A DÍOS 53
¡-r-Dado que el a r g u m e n t o es v á l i d o , d e b e m o s p r e g u n t a r si las

p r e m i s a s son v e r d a d e r a s . Pero a n t e s , a l g u n a s a c l a r a c i o n e s . Este
a r g u m e n t o no a f i rm a que D i o s fije el f u t u r o p r e v i a m e n t e . Ése no es
el p u n t o . El p u n t o es si el f u t u r o es c o m o el p a s a d o . El p a s a d o está
d e t e r m i n a d o : lo que p a s ó , p a s ó . El p r i n c i p i o de b i v a l e n c i a se a p l i 

ca al p a s a d o . La c u e s t i ón es si se a p l i c a al f u t u r o .
O t r a a c l a r a c i ó n : el a rg u m e n t o p r e c e d e n t e no es el m i s m o que el
l l a m a d o d e t e r m i n i s m o c a us a l. El d e t e r m i n i s m o es la a f i r m a c i ó n de
q u e , c o m o las c a u s a s d e t e r m i n a n los e f e c t o s y t o d o e v e n t o t i e n e
u n a c a u s a , hay p r e d e t e r m i n a c i ón c a u s a l , y p o r eso no hay l i b e r t a d .
E s t o es c o m o el c u e n t o de la p i e d r a : H a b í a una vez una p i e d r a ; un
m u c h a c h o la r e c o g i ó y la arrojó a u n a v e n t a n a . La p i e d r a v o l ó p o r el
a ir e . M i e n t r a s v o l a b a , p e n s ó : " ¡ H u r r a , é s t e es un b u e n p a s e o ; por
fin soy l ib r e " Un s e g u n d o más t a r d e , la p i e d r a se fue c o n t r a la v e n 
t a n a . En un s e n t i d o , e s t ab a d e t e r m i n a d o que la p i e d r a c h o c a r í a
c o n t r a la v e n t a n a . Si u n o tira una m a s a sólida con f u e r z a s u f i c i e n t e ,
e n t o n c e s p u e d e s a b e r el e f e c t o d e a n t e m a n o , s ie m p r e y c u a n d o no
h a y a i n t e r f e r e n c i a . É s t e es el d e t e r m i n i s m o c au s al . Y no es l o que
n o s p r e o c u p a a h o r a . La c u e s t i ó n es si el p r i n c i p io de b i v a l e n c i a se
a p l i c a al f u t u r o .
V o l v a m o s al a r g u m e n t o p ara c o n s i d e r a r las p r e m i s a s . Para ver el
r a z o n a m i e n t o o c u l t o d e t r á s de la s e g u n d a p r e m i s a ("Si el p r i n c i p i o
d e b i v a l e n c i a es v e r d a d e r o con r e s p e c t o a p r o p o s i c i o n e s a c e r c a
d e l f u t u r o , e n t o n c e s no t e n e m o s l ib r e a l b e d r í o " ) , c o n s i d e r e m o s lo
s i g u i e n t e . Para c u a l q u i e r a f i r m a c i ó n a c e r c a de l f u t u r o , el p r i n c i p i o
d e b i v a l e n c i a a f i r m a que es o v e r d a d e r a o f a l s a . I m a g i n e qu e u s t e d
t i e n e una c a ja n e g r a . O hay o no hay una a r a ñ a en esa c a j a n e g r a . Si
es a db ique
p a rav e cr da m a r ese o reac hhay
a h h o . Siuna
es v ara
e r dñaa d allí,
que un o no
hay u n ap uaraña
e d e hallí,
a c e er nnt aodna
c e s la hay. C u a n d o la a b r a , la hal l ar á a d e n t r o . Si el p r i n c i p i o de
b i v a l e n c i a es v e r d a d e r o , e n t o n c e s e x a c t a m e n t e así es n u e s t r a r e l a 
ción con el f u t u r o . La se g u n d a p r e m i s a d i c e q u e si el f u t u r o es c o m o
u n a ca ja n e g r a , e n t o n c e s no t e n e m o s l ib r e a l b e d r í o . Lo qu e el f u t u 
r o t i e n e p a r a n o s o t r o s ya está allí en la c a ja . N i n g u n o d e n o s o t r o s
p u e d e c a m b i a r l o . Es así sólo p o r q u e no p o d e m o s a b r ir la c a ja s i n o
después.

S u p o n g a m o s e n t o n c e s q u e la s p r e m i s a s d e l A r g u m e n t o 1 s o n
v e r d a d e r a s . S i e s t o e s c i e r t o , y s i t e n e m o s l i b r e a l b e d r í o , e n t o n c e s
D i o s n o c o n o c e e l f u t u r o ( p o r q u e n o h a y p r o p o s i c i o n e s v e r d a d e r a s
a c e r c a d e l f u t u r o p a r a q u e é l l a s c o n o z c a ) . E l a r g u m e n t o e s :
rgumento 2
4 . S i D i o s c o n o c e e l f u t u r o , e n t o n c e s e l P r i n c i p i o d e b i v a l e n c i a s e
a p l i c a a e n u n c i a d o s a c e r c a d e l f u t u r o y n o t e n e m o s l i b r e albedrío
5. T e n e m o s l i b r e albedrío
6 . Po r t a n t o , D i o s n o c o n o c e e l f u t u r o
Un a razón p a r a p e n s a r q u e t e n e m o s l ib r e albedrío e s q u e éste es

u n p r e r r e q u i s i t o p a ra t o m a r c u a l q u i e r d e c i s i ó n . T o d a s la s d i f e r e n 
t e s f o r m a s d e p l a n i f i c a c i ó n , i n c l u i d a s la s d e l t r a b a j o y la m o r a l i d a d ,
y p r e g u n t a s c o m o ¿cómo d e b o v i v i r ? , p r e s u p o n e n e l l i b r e a l b e d r í o .
N i n g u n a d e e s t a s a c t i v i d a d e s tendría s e n t i d o s i n o tuviéramos l i b r e
albedrío.
S i t e n e m o s l i b r e a l b e d r í o , e n t o n c e s el f u t u r o n o e s c o m o u n a
c a ja n e g r a . S i e l p r i n c i p i o d e b i v a l e n c i a f u e s e f a l s o c o n r e s p e c t o a l
f u t u r o , e n t o n c e s la s o r a c i o n e s a c e r c a d e l f u t u r o n o serían n i v e r d a 
d e r a s n i f a l s a s . Serían n e u t r a s . Serían i n d e t e r m i n a d a s . Habría u n a
d i s p a r i d a d f u n d a m e n t a l e n t r e el p a s a d o y e l f u t u r o . C o n r e s p e c t o a
la s p r o p o s i c i o n e s a c e r c a d e l p a s a d o , e l p r i n c i p i o d e b i v a l e n c i a s e 
r í a v e r d a d e r o , p e r o n o l o sería c o n r e s p e c t o a l f u t u r o . El f u t u r o n o
sería c o m o u n a c aja n e g r a .
D e b e m o s e x a m i n a r críticamente e s t o s d o s a r g u m e n t o s a f a v o r
d e l a t e s i s d e q u e D i o s n o p u e d e c o n o c e r e l f u t u r o . S i n e m b a r g o ,
p o r m o t i v o s d e s i m p l i c i d a d , asumiré q u e t e n e m o s algún t i p o d e
l i b r e a l b e d r í o . E n o t r a s p a l a b r a s , supondré q u e s o m o s c a p a c e s d e
r e a l i z a r a c c i o n e s q u e m o d i f i c a n e l m u n d o , e s t o e s, q u e la s c o s a s
h u b i e r a n s i d o d i fe r e n t e s s i a l g u n a p e r s o n a n o h u b i e r a a c t u a d o , y
q u e l a s c o s a s serán d i f e r e n t e s e n e l f u t u r o s i n o a c t u a m o s a h o r a .
D a d a e s t a s u p o s i c i ó n , la p r e m i s a c r u c i a l e n e l a r g u m e n t o 2 e s la
M
p r i m e r a ( S i D i o s c o n o c e e l f u t u r o , e n t o n c e s el p r i n c i p i o d e

Capítu lo 11 . PREGUNTARLE LA HORA A DIOS 55
b i v a l e n c i a s e a p l i c a a e n u n c i a d o s a c e r c a d e l f u t u r o y n o t e n e m o s
l i bre a l b e d r í o " ) , l a c u a l e s e n e f e c t o l a conclusión d e l A r g u m e n t o I.
La p r e m i s a c o n t r o v e r s i a d e l A r g u m e n t o 1 e s la s e g u n d a ("Si e l p r i n 
c i p i o d e b i v a l e n c i a e s v e r d a d e r o c o n r e s p e c t o a p r o p o s i c i o n e s a c e r 
c a d e l f u t u r o , e n t o n c e s n o t e n e m o s li b re a l b e d r ío " ) . Así, es en éstas

d o n d e d e b e m o s e n f o c a r n u e s t r a a t e n c i ó n .
S in e m b a r g o , a n t e s d e c o n s i d e r a r la s o b j e c i o n e s a la p r e m i s a 2
d e l A r g u m e n t o I , d e s e o d e f e n d e r la afirmación g e n e r a l d e q u e e l
f u t u r o n o p u e d e s e r c o n o c i d o p o r q u e todavía n o h a y n a d a p a r a
c o n o c e r . A l g u i e n podría o b j e t a r q u e p o d e m o s t e n e r c o n o c i m i e n t o
d e l f u t u r o p o r q u e p o d e m o s h a ce r p r e d i c c i o n e s v e r d a d e ra s j u s t i f i 
c a d a s . La i d e a es q u e la s c i e n c i a s c o n s i s t e n a m p l i a m e n t e e n p r e 
d i c c i o n e s v e r d a d e r a s j u s t i f i c a d a s y, p o r t a n t o , n o s o f r e c e n
c o n o c i m i e n t o d e l f u t u r o . P o r e j e m p l o , s a b e m o s q u e el s o l saldrá
m a ñ a n a . L a r e s p u e s t a a e s t a objeción e s s i m p l e : e s t r i c t a m e n t e h a 
b l a n d o , la s p r e d i c c i o n e s ju s t i f ic a d a s s o b r e s u ce s o s f u t u r o s n o c o n s 
t i t u y e n c o n o c i m i e n t o d e l f u t u r o p o r q u e t a l e s p r e d i c c i o n e s n o s e
h a n h e c h o v e r d a d e r a s t o d a v í a . "El sol saldrá m a ñ a n a " n o e s v e r d a 
d e r a t o d a v í a . A ú n así, c o n t o d a p r o b a b i l i d a d , será v e r d a d e ra m a 
ñ a n a . C u a n d o a f i r m a m o s q u e e s c i e r t o q u e e l s o l saldrá m a ñ a n a ,
n o q u e r e m o s d e c i r q u e a h o r a es v e r d a d q u e saldrá m a ñ a n a . H a s t a
hoy, es u n a p o s i b i l i d a d n o r e a l i z a d a . C o n t o d a p r o b a b i l i d a d , e sa
p o s i b i l i d a d se realizará m a ñ a n a . La predicción está j u s t i f i c a d a p o r 
q u e n o h a y b u e n a s r a z o n e s p a r a c r e e r q u e e l s o l n o saldrá m a ñ a 
n a . T o d a la e v i d e n c i a i n d i c a q u e s a l d r á . En e s t e s e n t i d o , e s u n a
predicción j u s t i f ic a b l e . S in e m b a r g o , sólo llegará a s e r v e r d a d e r a
mañana a l a l b a . U n a predicción e x i t o s a e s a q u e l l a q u e l l e g a a h a 
cerse verdadera.
H a y d o s o b j e c i o n e s c o n t r a la s e g u n d a p r e m i s a d e l A r g u m e n t o 1 ,
e l c u a l p r e t e n d e p r o b a r q u e el h e c h o d e q u e D i o s c o n o z c a e l f u t u r o
i m p l i c a e l f a t a l i s m o . La p r i m e r a objeción c o n s i s t e e n l a i d e a d e q u e
la p r e m i s a 2 d e e s te a r g u m e n t o está b a s a d a e n u n a f a l a c i a m o d a l .
La falacia consiste en argumentar desde:
a) N e c e s a r i a m e n t e (s i e l e n u n c i a d o "Juan será b i l l o n a r i o e n e l a ñ o
2 0 4 0 " e s a h o r a v e r d a d e r o , e n t o n c e s Juan será u n b i l l o n a r i o e n e l
año 2040)

hasta:
b ) Si el e n u n c i a d o "Juan s e r á u n b i l l o n a r i o e n e l a ñ o 2 0 4 0 " e s
a h o r a v e r d a d e r o , e n t o n c e s n e c e s a r i a m e n t e Juan s e r á u n b i l l o n a r i o
e n e l a ñ o 2 0 4 0 .
En o t r a s p a l a b r a s , e s u n a f a la c i a a r g u m e n t a r d e s d e :
L (A — > B)
hasta:
A - > LB,
D o n d e ' L e s e l o p e r a d o r d e n e c e s i d a d (e s d e c i r , s u s t i t u y e la e x p r e 
sión " n e c e s a r i a m e n t e " ) .
L a o b j e c i ó n e s q u e l a p r e m i s a 2 d e l A r g u m e n t o 1 r e q u i e r e q u e
l a s o r a c i o n e s a c e r c a d e l f u t u r o s e a n l ó g i c a m e n t e fijas. La o b j e c i ó n
a f i r m a q u e u n o n o p u e d e d e d u c i r p r o p o s i c i o n e s d e l a f o r m a b) a
p a r t i r d e p r o p o s i c i o n e s d e l a f o r m a a). En o t r a s p a l a b r a s , n o p u e d e
d e d u c i r s e b ) c o n b a s e e n a ), a u n q u e a) sea v e r d a d e r a . Si e s ta o b j e 
c i ó n e s c o r r e c t a , e n t o n c e s e l f a t a l i s m o n o e s t á i m p l i c a d o p o r l a
b i v a l e n c i a (e n o t r a s p a l a b r a s , s i l a o b j e c i ó n e s c i e r t a , e n t o n c e s la
p r e m i s a 2 d e l A r g u m e n t o I e s f a l s a : l a a p l i c a c i ó n d e l P D B a o r a c i o 
n e s q u e v e r s a n s o b r e e l f u t u r o n o i m p l i c a e l f a t a l is m o ) . S in e m b a r 
g o , n o p i e n s o q u e e l a r g u m e n t o a f a v o r d e l a p r e m i s a 2 r e q u i e r a la
a f i r m a c i ó n d e q u e l o s e v e n t o s f u t u r o s s o n l óg i ca m e n t e n e c e s a r i o s
y h e t r a t a d o d e e v i t a r e s a s u g e r e n c i a e n m i p r e s e n t a c ió n d e l a r g u 
m e n t o I. T i j o " n o t i e n e q u e s i g n i f i c a r " l ó g i c a m e n t e n e c e s a r i o " . El
f a t a l i s m o i m p l i c a q u e u n o n o p u e d e c a m b i a r e l f u t u r o , p e r o la e x 
p r e s i ó n " n o p u e d e " n o e s u n a e x p r e s i ó n ló g ic a e n e s t e c o n t e x t o .
N o s i g n i f i c a q u e e s o s e v e n t o s t e n g a n , l ó g ic a m e n t e , q u e o c u r r i r . C a s i
d e s d e c u a l q u i e r p u n t o d e v i s t a , u n o n o p u e d e c a m b i a r e l p a s a d o ,
p e r o e s t o n o s i g n i f i c a q u e e l p a s a d o t e n í a q u e o c u r r i r, l ó g i ca m e n t e ,
d e la m a n e r a c o m o ocurrió. El f a t a l i s m o e s l a c o n c e p c i ó n s e g ú n l a
c u a l u n o n o p u e d e c a m b i a r e l f u t u r o , d e m a n e ra m u y s i m i l a r a c o m o
u n o n o p u e d e c a m b i a r e l p a s a d o . El a r g u m e n t o a f i r m a q u e s i e l
p r i n c i p i o d e b i v a l e n c i a e s v e r d a d e r o c o n r e s p e c t o a e n u n c i a d o s
a c e r c a d e l p a s a d o , a s í c o m o d e l f u t u r o , e n t o n c e s a m b o s - e l p a s a 
d o y e l f u t u r o - s o n i g u a l m e n t e i n a l t e r a b l e s .

Capítulo III. PREGUNTARLE LA HORA A DIOS
L a s e g u n d a objeción a la p r e m i s a 2 d e l A r g u m e n t o I es q u e esa

p r e m i s a p r e s u p o n e la i d e a d e v e r d a d e s e s e n c i a l m e n t e t e m p o r a l e s .
E l r a z o n a m i e n t o a f a v o r d e la p r e m i s a 2 utiliza f r a s e s c o m o s i ahora u
e s c i e r t o q u e Juan será m i l l o n a r i o e n el año 2 0 4 0 , e n t o n c e s no hay
n ad a q u e p o d a m o s h a c e r p a r a c a m b i a r e s o " . Ese r a z o n a m i e n t o h a c e
r e f e r e n c i a a v e r d a d e s q u e e s e n c i a l m e n t e u t i li z a n términos deícticos
o t e m p o r a l e s t a l e s c o m o " l o q u e es v e r d a d e r o ahora . A l g u n o s filó
s o f o s a r g u m e n t a n q u e la b i v a l e n c i a p u e d e a p l i c a r s e a e n u n c i a d o s
a c e r c a d e l f u t u r o s i n q u e el f a t a l i s m o s ea v e r d a d e r o , p o r q u e t o d a s
la s v e r d a d e s p u e d e n ser e x p r e s ad a s c o m o v e r d a d e s i n t e m p o r a l e s
o e t e r n a s . Las v e r d a d e s t e m p o r a l e s , t a le s c o m o "P es v e r d a d e r o
ahora deberían ser r e e m p l a z a d a s p o r v e r d a d e s i n t e m p o r a l e s , t al e s
c o m o "e l e n u n c i a d o : 'el e v e n t o E ocurrió el 5 d e s e p t ie m b r e de l

2 0 0 1 ' es v e r d a d e r o " . De e s t a f o r m a , u n o podría d e s a f i a r la p r e m i s a
2. Este desafío d e p e n d e d e la i d e a d e v e r d a d e s i n t e m p o r a l e s o e t e r 
n as o, m á s b i e n , d e q u e t o d a s la s v e r d a d e s p u e d e n s e r e x p r e s a d a s
e n términos i n t e m p o r a l e s .
TlLMPO
A p l i q u e m o s e s t o s p u n t o s al t i e m p o . H ay d o s t r a d i c i o n e s i g u a l m e n 
t e a n t i g u a s a c e r c a d e la n a t u r a le z a d e l t i e m p o . Una es el p u n t o d e
v i s t a B del t ie m p o ; la o t r a p o d e m o s l la m a r la el p u n t o d e v i s t a A ,
q u e t a l v e z está m ás de a c u e r d o c o n el s e n t i d o c o m ú n .
Según el p u n t o d e v i s t a A, los e v e n t o s están o r d e n a d o s en la
s e r i e - A : p a s a d o , p r e s e n t e y f u t u r o . D e e s t o s t r e s , sólo e l p a s a d o y el
p r e s e n t e s o n r e a l e s . L o s s u c e s o s f u t u r o s n o h a n o c u r r i d o , y p o r e l l o
n o s o n r e a l e s . La afirmación d e q u e n o h a y h e c h o s c o n r e s p e c t o al
f u t u r o r e q u i e r e la concepción A d e l t i e m p o .
P o r o t r a p a r t e , según el p u n t o d e v i s ta B, l o s e v e n t o s están o r d e 
n a d o s en la s e r i e - B : a n t e s d e , simultáneo c o n , y después d e . Esta
s e r i e no m e n c i o n a el " a h o r a " . N o d i s t i n g u e en a b s o l u t o e n t re el
p a s a d o y el f u t u r o c o m o ta le s , sólo e n t r e a n t e s y d e s p u é s . D e a c u e r 
d o c o n el p u n t o d e v i s t a B, t o d o s lo s m o m e n t o s e n el t i e m p o s o n
i g u a l m e n t e r e a l e s . La d i f e r e n c i a e n t r e p r e s e n t e , p a s a d o y f u t u r o (en
o t r a s p a l a b r a s , la ser ie-A ) es u n a ilusión d e p e r s p e c t i v a : n o s p a r e c e

q u e el t i e m p o está d i v i d i d o así, p e r o en r e a l i d a d no es así. En la

r e a l i d a d , los e v e n t o s están o r d e n a d o s de a c u e r d o con las r e l a c i o 
n e s t e m p o r a l e s de la s e r ie - B : a n t e s y d e s p u é s , p e r o no en relación
c o n algún m o m e n t o p r e s e n t e o c on el a h o r a . Según el p u n t o d e
v i s t a B, en la r e a l i d a d no hay distinción e n t r e p a s a d o y f u t u r o , sólo
e n t r e a n t e s y d e s p u é s .
R e i t e r e m o s las d i f e r e n c i a s e n t r e las d o s c o n c e p c i o n e s d e l t i e m 
p o c o n un p o c o más de c u i d a d o . La concepción A r e q u i e r e la a f i r 
mación de que hay h e c h o s e s e n c i a l m e n t e t e m p o r a l e s q u e n o
p u e d e n ser c a p t u r a d o s con e n u n c i a d o s i n t e m p o r a l e s . T a l e s he 
c h o s t e m p o r a l e s i n c l u y e n e n u n c i a d o s a c e r c a de lo qu e está o c u 
r r i e n d o a h o r a . La concepción B del t i e m p o r e c h az a la i d e a de
h e c h o s t e m p o r a l e s . A f i rm a que t o d o s los h e c h o s p u e d e n ser re
f e r i d o s y c a p t u r a d o s c o n v e r d a d e s i n t e m p o r a l e s , t a le s c o m o "John
caminó en el p a r q u e el 5 d e s e p t i e m b r e d e l 2 0 1 0 " , las c u a l e s son
v e r d a d e r a s en c u a l q u i e r é p o c a . Esta concepción no r e c h a z a la i d e a
d e enunciados t e m p o r a l e s c o m o t a l ; s i m p l e m e n t e n ie ga qu e t a l e s
e n u n c i a d o s t e m p o r a l e s c a p t u r a n o r e c o g e n h e c h o s t e m p o r a l e s .
La concepción B r e c h a z a la i d e a d e hechos t e m p o r a l e s .
Según el p u n t o de v i s t a B, hay una p r o f u n d a analogía e n t r e el
e s p a c i o y el t i e m p o . T o d a s las p o s i c i o n e s en el e s p a c i o son
c o e x i s t e n t e s e i g u a l m e n t e r e a l e s : c u a l q u i e r l u g a r en el e s p a c i o es
i g u a l de r eal a o t r o ; C o l o m b i a es tan r ea l c o m o S i n g a p u r o c o m o
M a r t e . El s i t i o q u e está allá l e j o s c u a n d o u s t e d señala con el d e d o ,
es ta n r ea l c o m o el s i t i o d o n d e u s t e d está p a r a d o . C u a n d o t o m a  3
m o s el e s p a c i o en analogía con el t i e m p o , t r a t a m o s t o d o s los mo

m e n t o s en el t i e m p o c o m o i g u a l m e n t e r ea le s, c o m o t o d a s las
p o s i c i o n e s en el e s p a c i o . En la v i d a n o r m a l , u t i l iz a m o s la analogía
e s p a c i a l c o n r e s p e c t o al t i e m p o : d e c i m o s q u e el p a s a d o está detrás
d e n o s o t r o s , el f u t u r o a d e l a n t e , e n f r e n t e de n o s o t r o s , e n el h o r i z o n 
te , d i s t a n t e . Según el p u n t o de v i s t a B, esas analogías s o n a p t a s .
D e a c u e r d o c o n el p u n t o de v i s t a A, t r a t a r el t i e m p o en analogía
c o n el e s p a c i o es p r o f u n d a m e n t e e n g a ñ o s o . El t i e m p o no es c o m o
e l e s p a c i o . T o d a s las p o s i c io n e s en el e s p a c i o c o e x i s t e n , p e r o los
5
A u n q u e la teoría de la r e l a t i v i d a d e s p e c i a l de E i n s t c i n re q u i e re qu e h a g a m o s a l g u n a s
c u a l i f i c a c i o n e s s o b r e e s t a f ra s e , re s u l t a n i rre l e v a n t e s p a ra n u e s t ro s propósitos a h o r a .

Capítulo I I . PREGUNTARLE LA HORA A DIOS 59
m o m e n t o s e n e l t i e m p o n o : e l f u t u r o a ú n n o e x i s t e , e s d e c i r , n o h a
o c u r r i d o t o d a v í a . L a d i f e r e n c i a e n t r e e l p r e s e n t e y e l f u t u r o n o p u e 
d e s er r e p r e s e n t a d a n e u t r a l m e n t e s i n s e r m a l i n t e r p r e t a d a . D e a c u e r 
d o c o n e l p u n t o d e v i st a A a c e r c a d e l t i e m p o , l a analogía e s p a c i a l
es e n g a ñ o s a .
E L FATALISMO Y n i . TIEMPO
¿Cuál d e e s t o s p u n t o s d e v i s ta t i e n e a l g o q u e v e r c o n e l f a t a l i s m o ?
S i h a y h e c h o s t e m p o r a l e s , c o m o l o a f i r m a l a concepción A , e n t o n 
ce s p o d e m o s a r g u m e n t a r q u e la p r e m i s a 2 d e l A r g u m e n t o 1 está
j u s t i f i c a d a . E s t o p o r q u e l a objeción a l a p r e m i s a 2 e r a q u e ésta r e 
quería la i d e a d e v e r d a d e s e s e n c i a l m e n t e t e m p o r a l e s , c u a n d o , p o r
e l c o n t r a r i o , t o d a s l as v e r d a d e s p u e d e n s e r e x p r e s a d a s i n t e m p o -
r a l m e n t e . S i l a concepción A d e l t i e m p o e s c o r r e c t a , e n t o n c e s la
id ea d e v e r d a d e s e s e n c i a l m e n t e t e m p o r a l e s , t a le s c o m o luán será
b i l l o n a r i o " , r e s u l t a v i n d i c a d a . P o r o t r a p a r t e , s i l a concepción B del
t i e m p o e s c o r r e c t a , e n t o n c e s la p r e m i s a 2 n o p u e d e s e r j u s t i f i c a d a
y e l A r g u m e n t o I n o e s sólido.
A h o r a p o d e m o s r e u n i r la s a f i r m a c i o n e s y la s p r e s u p o s i c i o n e s d e
l os a r g u m e n t o s I y 2 . P o d e m o s c o n c l u i r q u e , s u p o n i e n d o q u e t e n e 
m o s l i b r e a l b e d r í o , y que la concepción A d e l t i e m p o e s c o r r e c t a ,
e n t o n c e s D i o s n o p u e d e c o n o c e r e l f u t u r o .
¿Hay a l g u n a razón p a ra p e n s a r q u e e l p u n t o d e v i s t a A a c e r c a
d e l t i e m p o e s c o r r e c t o ? Si el p u n t o d e v is t a A e s c o r r e c t o , e n t o n c e s
e s p o s i b l e a f i r m a r q u e l a s o r a c i o n e s a c e r c a d e l f u t u r o n o s o n n i
v e r d a d e r a s n i fa l sa s , p o r q u e l o s e v e n t o s f u t u r o s n o h a n o c u r r i d o
t o d a v í a . T a l e s o r a c i o n e s n o s o n , t o d a v í a , n i v e r d a d e r a s n i f a ls a s .
S on i n d e t e r m i n a d a s . En términos d e l p r i n c i p i o d e b i v a l e n c i a , éste
s e a p l i c a a o r a c i o n e s a c e r c a d e l p a s a d o y d e l p r e s e n t e , p e r o e s
f al so c o n r e s p e c t o a l f u t u r o . Ésta es la explicación d e l s i g n i f i c a d o
de la a f i r m a c i ó n : "e l f u t u r o n o e s r e a l a ú n p o r q u e l o s e v e n t o s f u t u 
r o s n o h a n o c u r r i d o t o d a v í a ". H a y u n t e r c e r v a l o r d e v e r d a d ; n i v e r 
d a d e r o n i f a ls o , s i n o i n d e t e r m i n a d o , q u e s e a p l ic a a la s o r a c i o n e s
a c e r c a d e l f u t u r o . E s t o n o s o f r e c e u n a m a n e r a d e e x p l i c a r l a d i f e 
rencia entre el pasado y el presente, por un lado, y entre estos dos

y el f u t u r o , por el o t r o ; y e s t a explicación c o n c u e r d a con n u e s t r a

concepción de s e n t i d o común a c e r c a del c a m b i o y d e l d e v e n i r Sin
e m b a r g o , éste es un p u n t o d e m u c h a c o n t r o v e r s i a en la l i t e r a t u r a
filosófica s o b r e el t i e m p o . 6
A f i r m a r q u e el p u n t o de v i s t a A es c o r r e c t o , n o es en a b s o l u t o lo

m i s m o q u e d e c i r q u e no s a b e m o s n a d a del f u t u r o . Si el p r i n c i p i o de
b i v a l e n c i a no es a p l ic a b l e a e n u n c i a d o s ac e rc a d e l f u t u r o , e n t o n c e s
n o hay o r a c i o n e s v e r d a d e r a s a c e r c a del f u t u r o . Eso s i g n i f i c a qu e no
h a y n a d a p a r a c o n o c e r t o d a v í a ; no hay n a d a a c e r c a de lo c u a l s e a 
m o s i g n o r a n t e s . No hay n a d a que i n c l u s o D io s p u e d a c o n o c e r o
ignorar.
Revisar, por e j e m p l o , el capítulo III de LE POINDFVIN, R. y MURRAY M. ( e d s ) . Philosopfiy o¡
Time, O x f o r d U n i v e r s i t y Press, O x f o r d , 1993.

CAPÍTULO IV
O TR A S M A N ER A S DE
PEN SA R E N DIO S
R e c i e n t e m e n t e h a h a b i d o u n f u e r t e d e b a t e s o b r e la e x i s t e n c i a d e
S l o d e v i c h , A d e s p e c h o d e l a opinión p ú b l i c a , l a p r e g u n t a s i m p l e
¡es: ¿cree u s t e d q u e S l o d e v i c h e x i s t e ?
Po r s u p u e s t o , u n o n o p u e d e c o n t e s t a r la p r e g u n t a a m e n o s q u e
sepa qué o quién e s S l o d e v i c h . E s t o s i g n i f i c a q u e s i u n o p i e n s a q u e
p u e d e r e s p o n d e r l a p r e g u n t a ¿existe D i o s ? " , e n t o n c e s u n o s a b e
qué es Dios. En los capítulos a n t e r i o r e s v i m o s q u e s i D i o s e x i s t e , l a
definición t r a d i c i o n a l d e D io s , c o m o u n s e r a b s o l u t a m e n t e p e r f e c 
t o , n o p u e d e s e r c o r r e c t a .
El o b j e t i v o d e l p r e s e n t e capítulo es c o m e n z a r d e n u e v o : e n l u 
g a r d e p r e g u n t a r ¿existe D i o s ? " ( c o m o l o h i c i m o s e n l o s capítulos
a n t e r i o r e s ) , d e b e m o s r e s p o n d e r a ¿qué e s D i o s ? " E n o t r a s p a l a 
b r a s , e n l o s capítulos a n t e r i o r e s h i c i m o s u n s a l t o d e l a p r i m e r a
f a s e de la filosofía a l a t e r c e r a , e i g n o r a m o s l a s e g u n d a f a s e : e l
análisis. Ya q u e D i o s n o p u e d e s e r c o n c e b i d o d e la m a n e r a t r a d i 
c i o n a l , e s t o es , c o m o u n se r a b s o l u t a m e n t e p e r f e c t o y e t e r n o , n e 
c e s i t a m o s e s t a s e g u n d a fa se . N o d e b e m o s c o n t e s t a r a ¿existe
D i o s ? " , a n t e s d e r e s o l v e r ¿qué e s D i o s ? "
U n a p a r t e c o n s i d e r a b l e d e la filosofía d e la religión a s u m e
u n a p e r s p e c t i v a c r i s t i a n a ; a ún p e o r , a s u m e u n a r a m a p a r t i c u l a r
d e n t r o d e e s t a t r a d i c i ó n , i g n o r a n d o e l p e n s a m i e n t o g n ó s t i c o ,

62 INTRODUC CIÓN A LA PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA
p o r e j e m p l o . La mayoría d e n o s o t r o s a s u m e q u e D i o s e s u n s e r
7
o m n i p e r f e c t o , s e p a r a d o d e l u n i v e r s o q u e c r e ó . Esta s u p o s i c ió n , q u e
i m p r e g n a m u c h a d e la l i t e r a t u r a e n l a filosofía de la religión , n o s
i m p i d e c o m p r e n d e r m e j o r e l a s u n t o : h a c e q u e c o m e n c e m o s la d i s 
cusión a c e r c a d e s i D i o s e x i s t e , y d e l a s i m p l i c a c i o n e s q u e t i e n e
p a r a la v i d a h u m a n a , s in q u e p r i m e r o averigüemos q ué e s Dio s p r o 
p i a m e n t e . D e e s t a m a n e r a , se t i e n d e a c o n f u n d i r la d e f e n s a o l a
crítica d e u n a t r a d i c i ó n , c o n l a investigación filosófica d e l a n a t u r a 
le za d e Dio s . La filosofía d e D i o s n o n e c e s i t a s e r l a filosofía de la
religión . La s r e l i g i o n e s s o n i n s t i t u c i o n e s s o c i o c u l t u r a l e s y prácticas
q u e s e d e s a r r o l l a r o n históricamente e n r e s p u e s t a a ci e r ta s p r e s u 
p o s i c i o n e s s o b r e D i o s y l o s d e s e o s h u m a n o s . P e r o p a r a p e n s a r a c e r c a
d e D i o s n o s e r e q u i e r e l a adhesión a n i n g u n a d e esas i n s t i t u c i o n e s .
N o d e b e m o s c o n f u n d i r la c r ee n c ia e n u n a religión c o n la c r e e n c i a
e n D i o s . A d e m á s , e l e n f o q u e t r a d i c i o n a l d e j a d e r e s p o n d e r a u n a
n e c e s i d a d i m p o r t a n t e : m u c h a g e n t e s ie n t e q u e h ay a lg o r e le v a n t e
e n e l c o n c e p t o d e D i o s , y a ú n están i n t r a n q u i l o s c o n l as e s p e c i f i c a 
c i o n e s d e l c o n c e p t o t a l c o m o se d e f i n e t r a d i c i o n a l m e n t e .
M u c h a s c o n c e p c i o n e s d e D io s c o m p i t e n e n t r e sí, p e r o s i se o c u 
p a n d e l o m i s m o , d e b e m o s t r a t a r d e b u s c a r qu é t i e n e n e n c o m ú n .
E s t o s ig n i f ic a q u e t e n e m o s q u e s er m e n o s específicos q u e la c o n 
cepción t r a d i c i o n a l . La v e n t a j a estaría e n o f r e c e r u n a definición q u e ,
a l s er c u l t u r a l m e n t e m á s a m p l i a , incluiría o t r a s t r a d i c i o n e s . Po r e j e m 
p l o , podríamos d e f i n i r i n i c i a l m e n t e a D i o s c o m o l o s a g r a d o o l o
d i v i n o . O, t a m b i é n , c o m o a q u e l l o a lo q u e d e b e m o s o r a r o r e n d i r
c u l t o . Estas d o s d e f i n i c i o n e s s o n e q u i v a l e n t e s ; a s u m e n q u e d e b e 
m o s o r a r únicamente a a l g o s a g r a d o o d i v i n o . El p r o b l e m a e s p i n o 
s o , a h o r a , es d e f i n i r q u é e s d i v i n o , q u é e s s a g r a d o , q u é e s o r a r , y
q u é p u e d e t e n e r e s t a s c u a l i d a d e s .
¿POR OUP L;S IMPORTANTE DIOS?

¿Por q u é i m p o r t a s i D i o s e x i s t e o n o ? Éste e s u n p u n t o q u e p u e d e
c r e a r c o n f u s i ó n . A l m i s m o t i e m p o , s i n u n a r e s p u e s t a a e s ta p r e g u n 
ta , n u e s t r a investigación carecerá d e d i r e c c i ó n .
L a y t o n , B. a h o n d a e n este t e m a e n The Gnostic Scriptures, D o u b l e d a y , New York, 19 87 .

Capítulo IV . OTRAS MANERAS DE PENSAR EN DIOS 63
U n e j e m p l o d e confusión e s el s i g u i e n t e : a l g u n a s p e r s o n a s a f i r 
m a n q u e s i n D i o s l a m o r a l i d a d sería i m p o s i b l e : s i D i o s n o e x i s t e ,
u n o p u e d e s a l i r a r o b a r . Este p u n t o d e v i s t a e s c o n f u s o . R e d u c e la
jnoraüdad a u n a f o r m a d e interés p r o p i o . I n v o l u c r a l a afirmación
d e q u e l o único m a l o e n h e r i r a o t r a p e r s o n a está e n q u e seré c a s t i 
g a d o p o r D i o s . E n o t r a s p a l a b r a s , sólo i m p o r t a m i h e r i d a . Ésta e s
u n a f o r m a d e interés p r o p i o q u e d i s t o r s i o n a la n a t u r a l e z a d e l a m o 
r a l i d a d . ¿ La m a d r e T e r e s a , e n e s e c a s o , h u b i e r a d i c h o : " n o m e i m 
p o r t a n l o s p o b r e s , m i t r a b a j o está d e d i c a d o a e v i t a r m e e l c a s t i g o
d i v i n o ? " N o . P e r o , ¿por qué? P o r q u e p a r t e e s e n c i a l d e l a m o r a l i d a d
está e n q u e l o s i n t e r e s e s d e l o s demás s e a n i m p o r t a n t e s . N o d e b e 
mos robar a otros porque sus intereses cuentan. Por eso, la moral i 
d a d n o d e p e n d e d e q u e D i o s se a u n i n q u i s i d o r . El e j e m p l o también
m u e s t ra q u e la id e a d e c o r r e c t o o i n c o r r e c t o e s i n d e p e n d i e n t e d e s i
D i o s e x i s t e . N o d e b o p o n e r s u m a n o s o b r e e l f u e g o , sólo p o r q u e l o
h i e r o . La razón q u e t e n g o p a r a n o p o n e r m i m a n o s o b r e el f u e g o e s
l a m i s m a razón q u e t e n g o p a r a n o p o n e r la s u y a . P e r o e s t a e x p l i c a 
ción d e " l o m o r a l m e n t e m a l o " i m p l i c a q u e la m o r a l i d a d e s i n d e 
pendiente de la existencia de Dios.
T al v e z la e x i s t e n c i a d e D i o s e s i m p o r t a n t e p o r q u e n o s a yu d a a
s e n t i r n o s m e n o s i n s e g u r o s . L a v i d a e s b r e v e y a v e c e s p e n o s a , y l a
m u e r t e n o s e s d e s c o n o c i d a . H ay a l g o c o r r e c t o e n e s t a id e a , p e r o e s
fácil e n u n c i a r l a m a l .
M i r e m o s p r i m e r o u n a m a n e r a c o n f u s a d e e x p o n e r la i d e a . D e
a c u e r d o c o n e s t o , n e c e s i t a m o s c r e e r e n D i o s p a r a s e n t i r n o s m á s
s e g u r o s . P e r o si e s o e s c i e r t o , e n t o n c e s n o i m p o r t a q u e D i o s e x i s t a
o n o . L o q u e i m p o r t a e s c r e e r e n D i o s . N o e s l a e x i s t e n c i a r e a l d e
D io s l o q u e f u n c i o n a c o m o s o p o r t e p s i c o l ó g i c o , s i n o l a c r e e n c i a
p e r s o n a l e n é l . " C r e o e n D i o s p o r q u e m e h a c e s e n t i r s e g u r o " , e s
c o n f u s o . E s t a n c o n f u s o c o m o " y o c r e o q u e e l l a m e a m a p o r q u e m e
h a c e s e n t i r m á s s e g u r o " . E v i t a e l a s u n t o e n cuestión (¿ella r e a l m e n 
t e m e a m a ?; ¿existe D i o s ? ) y e s c o m o s i s e h i c i e r a c r e e r e n u n a p i l 
d o r a o m e d i c a m e n t o , e n l u g a r d e b u s c a r la v e r d a d . Quizá sería m á s
s e n s a t o d a r l a c a r a a n t e l as i n c e r t i d u m b r e s d e la v i d a y d e l a m u e r 
te , e n l u g a r d e fingir. El u n i v e r s o n o r e s p o n d e n e c e s a r i a m e n t e a
t a l e s n e c e s i d a d e s . A d e m á s , p r e g u n t a m o s p o r l a i m p o r t a n c i a d e

D i o s , e i n c o n s c i e n t e m e n t e v o l c a m o s la cuestión h a c i a n o s o t r o s
mismos.
É s a e r a la m a n e r a errónea d e p o n e r l a i d e a . M i r e m o s a h o r a cómo
p u e d e p a r e c e r m e j o r . L a v i d a e s b r e v e y a v e c e s p e n o s a , y l a m u e r t e
n o s e s d e s c o n o c i d a . Si D i o s e x i s t e , p o d e m o s e n t o n c e s j u s t if ic a r
u n a a c t i t u d d e s e g u r i d a d fr e n t e a esas c o n t i n g e n c i a s . Q u i z á ; si Dio s
e x i s t e , sería m á s j u s t i f i c a d o s e n t i r n o s e n e l u n i v e r s o c o m o e n c a s a .
E s t o n o n o s d a u n a razón p a r a p e n s a r q u e D io s r e a l m e n t e e x i s t e ,
p e r o podría j u s t i fi c a r n u e s t r o interés e n s i e x i s t e o n o .
A ú n m á s , e s t o o m i t e a l g o m u y i m p o r t a n t e : e l c o n c e p t o d e d i v i n i 
d a d . T a l v e z e l c e n t r o d e l a i d e a d e D i o s e s q u e a l g o s a g r a d o y s a n t o
e s a l g o t a n g r a n d e , q u e l a única r e s p u e s t a a d e c u a d a e s o r a r l e .
Dios COMO TRASCKNDIÍNTK

S i l e p r e g u n t o ¿cuál e s e l c o l o r d e D i o s , r o j o , o quizás v e r d e ? " ,
o b v i a m e n t e D io s n o es así. S u p o n g a m o s q u e u s t e d c o n t e s t a " n o
sé". Eso sería u n e r r o r ; p o r q u e implicaría q u e , según u s t e d , D i o s
t i e n e u n c o l o r , y q u e u s t e d n o p u e d e s a b e r cuál e s . P e r o s i c o n t e s t a ,
" D i o s n o t i e n e c o l o r " , también sería u n e r r o r . U s t e d estaría a c e p 
t a n d o q u e l a p r e g u n t a e s c o r r e c t a . Y o podría r e p l i c a r l e : ¿significa
q u e É l e s c o m o e l v i d r i o , e l a g ua o e l a i r e ? , ¿significa q u e e s t r a n s 
p a r e n t e ? " ¡Ninguno d e l o s d o s e s c o r r e c t o
En el capítulo a n t e r i o r c o n c l u i m o s q u e D i o s n o p u e d e s e r e t e r 
n o . T a l v e z p o d e m o s h a c e r u n a l i s t a d e l o s p r e d i c a d o s q u e n o s o n
a p l i c a b l e s a D i o s . P o r e j e m p l o , l o s términos " a l t o " y " b a j o " , "frí o"
y " c a l i e n t e " , " t a r d e " y " t e m p r a n o " . A v e c e s ningún T ' o 'n o P' s e
a p l i c a a u n a c o s a . ¿Por qué? La razón e s : l o s p a r e s d e p a l a b r a s o
la s f a m i l i a s d e e x p r e s i o n e s t r a e n c o n s i g o u n a a d v e r t e n c i a q u e d i c e :
a p l i q u e e s t a s p a l a b r a s sólo d e n t r o d e e s t o s límites o c o n t e x t o s .
L o s p r e d i c a d o s s e a p l i c a n a l a s c o s a s d e n t r o d e c i e r t o s l í m i t e s .
P o r e j e m p l o , l a s p a l a b r a s q u e n o m b r a n c o l o r e s sólo s e a p l i c a n a
c o s a s q u e p u e d a n r e f le j a r l u z . E x p r e s i o n e s c o m o " a l t o " " b a j o " sólo
s e a p l i c a n a l a s c o s a s q u e t e n g a n u n l u g a r e n e l e s p a c i o . C u a n d o
u n o c o m i e n z a a p e n s a r s e ri a o p r o f u n d a m e n t e a c e rc a d e la n a t u r a 
leza de Dios, tiene entonces que forcejear con las palabras.

C a p í t u l o IV . OTRAS MANERAS DE PENSAR EN DIOS 65
Normalmente asumimos que cualquier palabra con significado

d e b e s e r s i g n i f i c a t iv a e n c u a l q u i e r oración g r a m a t i c a l e n la q u e
a p a r e z c a . Si la s e x p r e s i o n e s p r e d i c a b l e s t i e n e n l im i t a c i o n e s , m á s
allá d e la s c u a l e s c a r e c e n d e s e n t i d o , l o a n t e r i o r e s e r r ó n e o . En
t a l c a s o , p o d e m o s p e n s a r q u e u n a p a l a b r a e s s i g n i f i c a t i v a y e s t a r
equivocados.
¿Dios e x i s t e ? E s t a m o s a c o s t u m b r a m o s a p e n s a r s o b r e e s t o d e n 
t r o d e la s categorías d e c r e y e n t e , a t e o y a g n ó s t i c o . U n a t e o e s a l 
g u i e n q u e c r e e q u e D i o s n o e x i s t e ; u n c r e y e n t e c r e e q u e D i o s e x i s t e ,
y u n agnóstico n o p r o f e s a n i n g u n a c r e e n c i a o s u s p e n d e s u j u i c i o .
¿Estas categorías s o n l a s únicas?
N o . M i r e m o s la s i g u i e n t e t a b l a . E n l u g a r d e esas t r e s c a t e g o r í a s ,
hay por lo menos seis. En el cuadro de abajo las respuestas a la
p r e g u n t a 2 , s e r e fi e r e n a l c o n c e p t o d e D i o s ( " D i o s " ) . La s p e r s o n a s
en la categoría 2 a c r e e n q u e e l c o n c e p t o t i e n e u n s i g n i f i c a d o q u e
c o n o c e n o e n t i e n d e n . L o s d e l 2 b a f i r m a n q u e el c o n c e p t o n o t i e n e
u n s i g n i f i c a d o r e a l . L o s d e l a categoría 2 c s o s t i e n e n q u e e l c o n c e p 
t o d e b e t e n e r algún s i g n i f i c a d o , p e r o q u e s i l o t i e n e , n o s a b e n cuál
es. De acuerdo con esta idea, "Dios" es un nombre que designa
alguna cosa qu e no sab em os qué es.
1. ¿Dios existe? 2. ¿El concepto de Dio s

tiene sentido?
a. Sí (creyente) a. Sí
b. N o (ateo ) b. No
c. Quizás (agnóstico) c. Quizás
La s p o s i c i o n e s l a , I b y l e t i e n e n a l g o e n c o m ú n . A s u m e n l a p o s i 
ción 2 a ) . C u a n d o e l a t e o d i c e q u e n o h a y ningún D i o s , a s u m e ,
como el creyente, que la palabra "Dios" tiene un significado que
conocemos.
Para d a r n o s c u e n t a d e cómo l a s f r a s e s y l a s p a l a b r a s q u e n o s o 
t r o s p e n s a m o s q u e t i e n e n s ig n i f i c a d o p u e d e n c a r e ce r d e s e n t i d o , y

p a r a c o m p r e n d e r m e j o r l a posición 2 b ( " E l c o n c e p t o d e D i o s n o t i e 
ne sen tido "), con sid ere m os el siguien te ejem plo . Un nelefante es
u n e l e f a n t e i n v i s ib l e , i n t a n g i b l e y a b s o l u t a m e n t e i n d e t e c t a b l e . 8
D a d o e s t o , s i d i g o " h a y s e i s n e l e f a n t e s e n e s t a h a b i t a c i ó n " , u s t e d
p u e d e e q u i v o c a r e l c a m i n o a l r e s p o n d e r a m i a f i r m a c i ó n . U s t e d
p u e d e a r g u m e n t a r : está e q u i v o c a d o y n o t i e n e n i n g u n a e v i d e n 
c i a p a r a p r o b a r s u a s e r c i ó n . N o h a y n e l e f a n t e s e n e s t e c u a r t o " .
E s t o p a r e c e u n a i d e a v e r d a d e r a e i n o c u a . S in e m b a r g o , d e b e t e 
n e r c u i d a d o . S i u s t e d r e s p o n d e a s í , e n t o n c e s replicaré c o m o s i 
g u e : " ¡ A h , u s t e d p i e n s a q u e n o h a y n e l e f a n t e s e n e s t e s a l ón . ¡Y
se que ja de que no ten g o evide ncia a favor de m i p u n to de vista
U s t e d t a m p o c o l a t i e n e p a r a a f i rm a r q u e n o h a y ningún n e l e f a n t e
e n e s t e s i t i o . Su p u n t o d e v i s ta también c a r e c e d e a p o y o . En l o
q u e c o n c i e r n e a la e v i d e n c i a , n o e s m e j o r q u e el m í o . Si m i p o s i 
ción e s s u p e r s t i c i o s a e i n f u n d a d a , l a s u y a t a m b i é n " .
Esto no parece m uy co rre cto . Usted buscab a d efend er el se nt ido
común y terminó d e r r o t a d o , s i n e v i d e n c i a a l g u n a p a r a a p o y a r s u
p o s i c i ó n . H a l l e g a d o a u n a posición q u e , c o n u n p o c o d e reflexión,
p a r e c e t a n a b s u r d a c o m o la m í a.
El p r o b l e m a es q u e h a l i b r a d o la b a t a ll a e n t e r r e n o m o v e d i z o .
Éste n o d e b e s e r u n c o n c u r s o d e s e i s c o n t r a n i n g u n o , s i n o u n d e 
b a t e a c e r ca d e si e l c o n c e p t o d e n e l e f a n t e t i e n e r e a l m e n t e s e n t i d o .
N o e s u n a s u n t o d e c o n o c i m i e n t o y d e e v id e n c i a e n p r o y e n c o n 
t r a ; la cuestión r e l e v a n t e e s , ¿tiene s e n t i d o e l c o n c e p t o d e n e l e fa n t e ?
En c i e r t o m o d o , n o l o t i e n e , c o m o v e r e m o s . L a especificación " e n
c i e r t o m o d o " e s im p o r t a n t e , p o r q u e c o n s e g u r id a d comprendió m i
definición o r i g i n a l d e l término y siguió e l a r g u m e n t o .
Así, el término " n e l e f a n t e " t i e n e c i e r t o t i p o d e s i g n i f i c a d o . S i n

e m b a r g o , d e j a n d o a u n l a d o esas e s p e c i f ic a c i o n e s , la réplica a m i
afirmación " h a y s e i s n e l e f a n t e s e n e s t e a p o s e n t o " , d e b e s e r: " s u
e n u n c i a d o c a r e c e d e s e n t i d o " . N o c a ig a e n la t r a m p a d e a f i r m a r
que no hay nelefantes en el cuarto, porque no hay evidencia posi
b le p a r a e s a a f i r m a c i ó n .
8
U t i l i z o la e x p r e s i ó n " i n d e t e c t a b l e " , e n l u g a r d e " i m p e r c e p t i b l e " , p o r q u e e s t a úl ti m a
sugiere limitacion es sensoriales hum anas qu e no so n del caso.

C a p í t u l o IV . OTRAS MANERAS DE PENSAR EN DIOS
. ¿Qué e s l o i n c o r r e c t o d e la s a f i r m a c i o n e s " h a y s e i s n e l e f a n t e s e n
la h a b i t a c i ó n " y n o h a y n i n g u n o " ? La s p a l a b r a s y la s o r a c i o n e s
v,
traen con sigo presu po sicio ne s que de ter m in an su rango de

a p l i c a b i l i d a d . C o m o h e m o s v i s t o , l a s p a l a b r a s q u e n o m b r a n c o l o 
r e s t i e n e n l a limitación o la presuposición d e q u e sólo s o n a p l i c a 

b le s a c o s a s q u e p u e d a n r e f l e ja r l a l u z . P o r e s o , n o t i e n e s e n t i d o
a f i r m a r o n e g a r q u e l a g r a v e d a d e s r o j a . " La g r a v e d a d e s r o j a " t i e n e
en sí la implicación d e q u e l a g r a v e d a d n o e s a z u l , n i v e r d e , n i d e
ningún o t r o co lo r . Po r o t r o l a d o , " l a g r a v e d a d n o e s r o j a " i m p l i c a
q u e d e b e s e r d e algún o t r o c o l o r : b l a n c o , a z u l , v e r d e , a m a r i l l o , n a 
r a n j a , etcétera. N i n g u n a d e esas i m p l i c a c i o n e s , c o n r e s p e c t o a l a
gravedad, es correcta; por consiguiente, no debemos ni afirmar ni
negar la oración " la g r a v e d a d e s r o j a " . A u n q u e e s s i g n i f i c a t i v a e n l a
m edida en que po de m os entend erla y es gra m aticalm en te correc
t a , n o t i e n e s e n t i d o p r e c i s a m e n t e p o r q u e v i o l a la condición d e
a p l i c a b i l i d a d d e l a s p a l a b r a s d e c o l o r , a s a b e r : q u e sólo s e a p l i c a n
a e n t i d a d e s q u e p u e d a n r e fl e j ar la l u z . La afirmación d e q u e n o h a y
ningún n e l e f a n t e e n e l c u a r t o e s s im i la r . L as p a l a b r a s q u e d e s i g n a n
o b j e t o s m a t e r i a l e s t r a e n c o n s i g o l a suposición d e q u e e s o s o b j e t o s
s e p u e d e n d e t e c t a r , q u e p u e d e n t e n e r e f e c t o s c a u s a l e s e n o t r a s
cosas.
N o e s t o y a f i r m a n d o q u e el c o n c e p t o d e D io s se a c o m o el d e
n e l e f a n t e . M á s b i e n , e l e j e m p l o s i rv e p a r a e x p l i c a r cómo d e b e a r 
g u m e n t a r a l g u i e n q u e está en la posición 2 b , a l g u i e n q u e p i e n s a
q u e e l c o n c e p t o d e D i o s c a r e c e d e s e n t i d o . Para v e r cómo p o d e m o s
e s c a p a r d e la r e s p u e s t a 2 b , p o r f a v o r l ea l o s i g u i e n t e .
M A S ÁU Á ii u EXISTEN CIA

E x a m i n e m o s la s o r a c i o n e s " D i o s e x i s t e " y " D i o s n o e x i s t e " . C o m o
h e m o s v i s t o , las e x p r e s i o n e s t i e n e n u n j u e g o d e p r e s u p o s i c i o n e s
i n c o r p o r a d o q u e d e l i m i t a s u a p l i c a b i l i d a d , e s d e c ir , s u r a n g o d e a p l i 
cación s i g n i fi c a t iv a . E n c o n s e c u e n c i a , e l v e r b o " e x i s t i r " también d e b e
' t e n e r c o n d i c i o n e s p a r a s u a p l i c a c i ó n .
A l g u n o s p e n s a d o r e s s o s t i e n e n q u e el v e r b o ' e x i s t i r ' sólo p u e d e
a p l i ca r s e s i g n i f i c a t i v a m e n t e a c o s a s u o b j e t o s q u e p u e d a n e s t a r e n

e l e s p a c i o y e n e l t i e m p o . Según e s t e a n á l i s i s , habría q u e n e g a r
qu e los un ico rn io s, las sirenas y los cisnes verde s e xis ten , pue s
s o n c o s a s q u e podrían e x i s t i r e n e l e s p a c i o y e l t i e m p o , p e r o q u e
r e a l m e n t e n o e x i s t e n . Este análisis implicaría q u e lo s c o n c e p t o s
" e x i s t e " y " n o e x i s t e " n o p u e d e n a p l i c a r s e a D i o s , e n c a s i t o d a s

sus definiciones.
S in e m b a r g o , t a l v e z e s t e análisis d e " e x i s t e n c i a " s ea d e m a s i a d o
s i m p l i s t a : p o d e m o s f o r z a r n o s a a d m i t i r q u e al g u n a c o s a n o - e s p a 
c i o - t e m p o r a l p u e d a existir, c o m o l o s c o n j u n t o s o lo s n ú m e r o s . A d e 
m á s , e l u n i v e r s o e n t e r o n o e s u n o b j e t o e n el e s p a c i o - t i e m p o , p u e s
c o m p r e n d e la t o t a l i d a d d e l e s p a c i o - t i e m p o , y a sí e s te análisis i m 
plicaría q u e n o p o d e m o s a f i r m a r o n e g a r q u e e l u n i v e r s o e x i s t e .
Éstas s o n a g u a s d e n s a s y difíciles; p r o s i g a m o s , e n t o n c e s .
Si la ubicación e s p a c i o - t e m p o r a l n o e s u n a presuposición d e
" e x i s t e n c i a " , ¿entonces cuál sería? U na s ug e r e ncia e s q ue s e r , e s s e r
e l s u j e t o d e u n j u e g o d e p r e d i c a d o s o términos d e p r o p i e d a d e s . Yo
e x i s t o p o r q u e s o y u n h u m a n o y n o u n río ; e x i s t o p o r q u e u n r a n g o
d e términos d e p r o p i e d a d e s s e a p l ic a a m í y o t r o s r a n g o s n o . D e 
j a n d o d e l a d o e l p r o b l e m a d e o b j e t o s f i c ti c io s ( p o r e j e m p l o , B a t m a n ,
u o t r o s s u p e r héroes) e s a r e s p u e s t a implicaría q u e s e r e s s e r a l g u n a
c o s a e n l u g a r d e o t r a . S e r e s e s ta r l i m i t a d o . S ig u i e n d o e s t e o r d e n
de ideas, Robert No zick trata de explicar el co n ce p to d e Ilim itad o o
A b s o l u t o ( e s d e c i r , l o q u e n o t i e n e ningún límite, e l t o d o q u e i n c l u 
y e t o d a s l a s c o s a s ) N o z i c k a d v i e r t e q u e , d a d o e s t e p u n t o d e v i s ta
9
d e l a e x i s t e n c i a , e l a b s o l u t o trascendería e l p a r 'e x i s t e n t e ' / ' n o e x i s 

t e n t e ' , p o r q u e n o s a t is fa c e s u s p r e s u p o s i c i o n e s " . P o d e m o s a f i r m a r :
el A b so lu to trascien de la existen cia.
Algunas con cep cion es d e Dios parecen im plicar que no p o d e

m o s a f i r m a r o n e g a r la e x i s t e n c i a d e D i o s : p o r e j e m p l o , s i e l c o n 
c e p t o d e Di o s e s c o m o e l d e A b s o l u t o . E s t o n o s i g n i f i c a q u e e l
c o n c e p t o d e Di o s c a r e z c a d e s e n t i d o y d e b a s e r r e c h a z a d o . N o l o
h a c e n e c e s a r i a m e n t e i g u al a l c o n c e p t o d e n e l e f a n t e . P o d e m o s
a r g u m e n t a r a f a v o r d e l a afirmación " e l A b s o l u t o t r a s c i e n d e l a
Ver NOZICK, R., Philosophical Explanations, B e l k n a p Press, B o s t o n , 1 9 8 1 .

e x i s t e n c i a " , s in p e n s a r q u e u n a r g u m e n t o s im i l ar p o d r í a a p l i c a r s e a
la a f i r m a c i ó n " l o s n e l e f a n t e s t r a s c i e n d e n la e x i s t e n c i a " .
Para e n t e n d e r e s t o , c o n s i d e r e m o s b r e v e m e n t e u n a i n t e r p r e t a 
c i ó n , quizá un p o c o i d i o s i n c r á s i c a , d e u n s e g m e n t o de la filosofía
¿le K a n t . K a n t c r e e q u e l o s o b j e t o s e n e l e s p a c i o y e l t i e m p o s o n
10
r e a le s ; q u e e xi st en i n d e p e n d i e n t e m e n t e d e n u e s t r a p e r c e p c i ó n . A l
m i s m o t i e m p o , a r g u m e n t a q u e s o n t r a sc e n d e n t a l m e n t e i d e a l e s e n
e l s e n t i d o d e q u e s u n a t u r a l e z a e s r e la tiva a las c o n d i c i o n e s n e c e 
s a r i a s p a r a c u a l q u i e r e x p e r i e n c i a p o s i b l e . E s t a s c o n d i c i o n e s s o n
las c a t e g o r í a s , e l e s p a c i o y e l t i e m p o . L o s o b j e t o s n o s o n r e l a t i v o s
a n o s o t r o s , l o s h u m a n o s , p o r q u e n o s o t r o s t a m b i é n s o m o s p a r t e
d e l m u n d o n a t u r a l y t r a s c e n d e n t a l m e n t e i d e al . E l l o s e x i s t e n s in n o 
s o t r o s . A l a f i rm a r q u e lo s o b j e t o s e s p a c i o - te m p o r a le s s o n t r a s c e n 
d e n t a l m e n t e i d e a l e s , K a n t p e n s ó e n n e g a r q u e e l l o s s o n a b s o l u t o s ,
y p o r e s a r a z ón c o n t r a s t a l a s c o s a s e n e l m u n d o e s p a c io - t e m p o r a l ,
a l q u e l l a m a f e n o m é n i c o , c o n u n a c o n c e p c i ón a b s o l u t a d e l a r e a l i 
d a d , q u e l l a m a n o u m é n i c a . K a n t a f i r m a q u e la n o c i ó n d e n o ú m e n o
e s u n l í m i t e v a c í o d e l o s c o n c e p t o s " . El n o ú m e n o n o e s u n o b j e t o
o serie d e o b j e t o s , p e r o e l t é r m i n o r e p r e s e n t a l a n o c i ó n d e l a r e a l i 
d a d n o r e la tiva a las c o n d i c i o n e s n e c e s a r i a s p a r a c u a l q u i e r e x p e 
r i e n c i a p o s i b l e . E s t o i m p l i c a q u e e l n o ú m e n o p o s i b l e m e n t e n o
p u e d e s e r e x p e r i m e n t a d o o d e s c r i t o e n l o s t é rm i n o s q u e u t i li z a m o s
p a r a c a r a c t e r i z a r l o s o b j e t o s .
A d v i e r t o q u e , d e a c u e r d o c o n e s t a i n t e r p r e t a c i ó n , K a n t n o a f i r 
m a q u e h a y d o s m u n d o s : e l q u e c o n o c e m o s , d e c o s a s e s p a c i o -
t e m p o r a l e s , y e l o t r o , c o n s t i t u i d o p o r e l i n c o g n o s c i b l e n o ú m e n o .
K a n t a f i r m a m ás b i e n q u e ú n i c a m e n t e h a y u n m u n d o , e l c u a l s ó l o
p o d e m o s c o n o c e r y d e s c r i b i r s i g n i f i c a t i v a m e n t e s e g ú n l o s
p a r á m e t r o s d e l a s c o n d i c i o n e s n e c e s a r i a s p a ra c u a l q u i e r e x p e 
r i e n c i a p o s i b l e . Es e m i s m o m u n d o c o n s i d e r a d o a b s o l u t a m e n t e
( c o m o n o ú m e n o ) , s i n e s o s p a r á m e t r o s , n o p u e d e s e r d e s c r i t o
significativamente.
10
Pa ra m ás d e t a l l e s , v e r THOMSON, G . " I n t e r p r e t a c i o n e s d e l i d e a l i s m o t r a s c e n d e n t a l d e
K a n t " e n ¡deas y Valores N o . I I I , B og o tá , d i c i e m b r e d e 19 9 9 .
11
Ver KANT, 1., Crítica de la razón pura. A l f a g u a r a , M a d r i d , 1 9 9 4 .

E n t r e la s c o n d i c i o n e s d e l a e x p e r i e n c i a p o s i b l e e s t á l o q u e K a n t
l l a m a l a s c a t e g o r í a s , d e n t r o d e l a s c u a l e s e s t á la r e a l i d a d , q u e p o 
d r í a m o s l e e r c o m o e x i s t e n c i a . L a s c a t e g o r í a s s ó l o t i e n e n a p l i c a 
12
c i ó n s i g n i f i c a t i v a a l o s o b j e t o s n a t u r a le s e n e l e s p a c i o y e l t i e m p o .
A n o s e r q u e s e a p l i q u e n a c o s a s q u e p u e d a n s e r e x p e r i m e n t a d a s , a
s a b e r , l o s o b j e t o s e n e l e s p a c i o y e l t i e m p o , n o t ie n e n s e n t i d o . E s t o
i m p l i c a q u e e l c o n c e p t o d e e x i s t e n c i a n o p u e d e s e r a p l i c a d o a l n o ú 
m e n o . P o r e s o , n o p o d e m o s a f ir m a r o n e g a r s i g n i f i c a t i v a m e n t e q u e
e l n o ú m e n o e x i s t e , d e a c u e r d o c o n l a i n t e r p r e t a c i ó n d e K a n t .
¿ C ó m o d e b e m o s t o m a r e s t o ? S e r í a u n a p a r o d i a d e l p e n s a m i e n 
t o d e K a n t d e c i r q u e la n o c i ó n d e n o ú m e n o e s e q u i v a l e n t e a l a d e
n e l e f a n t e ; sería c o m p l e t a m e n t e i n s e n s a t o y s i n f u n c i ó n ( a u n q u e
n o p o d e m o s e x c l u i r q u e u n a n á li s is c r ít ic o d e s u p o s i c i ón n o s l l e v a 
r í a a e s a c o nc l us i ó n) . S e r í a má s p r e c i s o d e c i r q u e K a n t p i e n s a q u e
e l n o ú m e n o t r a s c i e n d e la e x i s t e n c i a . Para K a n t , e l n o ú m e n o e s t a 
b l e c e l o s l í m i t e s d e l p e n s a m i e n t o . N e c e s it a m o s l a no c i ó n d e l ím i t e
p a r a r e c o r d a r q u e l o s o b j e t o s e n e l e s p a c i o y e l t i e m p o s o n t r a s c e n 
d e n t a l m e n t e i d e a l e s , q u e s o n r e l a t i v o s a las c o n d i c i o n e s n e c e s a 
r i a s p a r a c u a l q u i e r e x p e r i e n c i a p o s i b l e . E l n o ú m e n o e s t a b l e c e l o s
l í m i t e s d e l p e n s a m i e n t o . D e a l g u n a m a n e r a , l a p o s i c i ó n d e K a n t e s
q u e e n l a n a t u r a l e z a d e l m u n d o h a y m á s q u e l o q u e p o d e m o s p e n 
sar. D e a c u e r d o c o n K a n t , e s t o e s a l g o q u e p o d e m o s sa b e r p o r q u e
e s u n r e q u i s i t o de la p o s i b i l i d a d d e v e r d a d e s n e c e s a r i a s n o a n a l ít i 
c a s - o s i n t é t i c a s a p r i o r i - q u e f o r m a n l a s b a s e s d e l a c i e n c i a y las
m a t e m á t i c a s . S e g ú n K a n t , la c i e n c i a y l a s m a t e m á t i c a s c o n s i s t e n ,
e n p a r t e , e n v e r d a d e s s i n t é t i c a s a p r i o r i , y p a r a e x p l i c a r c ó m o t a l e s
v e r d a d e s s o n p o s i b l e s , t e n e m o s q u e r e v e l a r la s c o n d i c i o n e s n e c e 
s a r i a s p a r a c u a l q u i e r e x p e r i e n c i a p o s i b l e y a s u m i r la v e r d a d d e l i d e a 
l i s m o t r a s c e n d e n t a l - o d i s t in c i ó n n o ú m e n o / f e n ó m e n o - . En o t r a s
p a l a b r a s , la c i e n c ia a p u n t a a l o s l í m i t e s d e l p e n s a m i e n t o y, así, m ás
allá, al A b s o l u t o .
E s t a d i g r e s i ó n a c e r c a d e l n o ú m e n o k a n t i a n o e s i m p o r t a n t e , s o 
b r e t o d o s i h a y a l g u n a a f i n i d a d e n t r e é s t e y l o q u e e s D i o s , o l o q u e
H i c k l l a m a la r e a l i d a d t r a s c e n d e n t e y l o q u e N i n i a n S m a r t l l a m a l o
Ver KANT, o p . c i t . A 2 2 5 .

Capítulo ¡V. OTRAS MANERAS DE PENSAR EN DIOS
r e l i g i o s o ú l t i m o . E s t o es im p o r t a n t e p o r q u e m u e s tr a que p u e d e
13
h a b e r r a z o n e s que a p u n t a n a lo qu e no se p u e d e p e n s a r o d e cir ,

a u n q u e c u a l q u i e r i n t e n t o de d e c i r qué c o s a s no se p u e d e n d e c i r ,
llevará n e c e s a r i a m e n t e a la contradicción o al a b s u r d o . Sin e m b a r 
g o , t e n e m o s u n a p ri m e r a razón p a r a n e g a r q u e el noúmeno es e q u i 
v a l e n t e al c o n c e p t o de n e l e f a n t e , p o r q u e a f i r m a que el noúmeno
está más allá de la e x i s t e n c i a y el n e l e f a n t e n o . En o t r a s p a l a b r a s ,
c o n r e s p e c t o a los n e l e f a n t e s , la posición c o r r e c t a sería la de la
r e s p u e s ta 2 b , m i e n t r a s qu e la 2c q u e d a c o m o una opción p a r a el
n o ú m e n o , K a n t p i e n s a q u e h a y u n D i o s , p e r o también c r e e q u e u n o
n o p u e d e ni s i q u ie r a p e n s a r l o , p o r q u e las p a l a b r a s " e x i s t e " y "e s"
están a t a d a s a las c o n d i c i o n e s n e c e sa r ia s de c u a l q u i e r e x p e r i e n c i a
p o s i b l e , t a l e s c o m o el e s p a c i o y el t i e m p o . Por d e f i n i c i ó n , D i o s está
m ás allá de e s t a s c o n d i c i o n e s de la e x p e r i e n c ia . Por c o n s i g u i e n t e ,
la posición de K a n t estaría en la r e s p u e s t a 2c.
L( ) IN H X P R H S A m . l :
M u c h o s místicos e x p r e s a n paradójicamente su e x p e r i e n c i a de lo d i 

v i n o c o m o a l g o i n e f a b l e . Por e j e m p l o , G e o r g e Fox escribió: " . . . t o d a
la creación apareció a n t e mí de o t r a m a n e r a , más allá de lo q u e las

p a l a b r a s p u e d e n d e c i r " . El K e n a U p a n i s h a d d e s c r i b e a D i o s
14
( B r a h m a ) d e e st e m o d o : "Lo qu e no se p u e d e e x p r e s a r c o n las p a l a 

b r a s , p e r o en v i r t u d de lo c u a l las p a l a b r a s h a b l a n : s a b e r q u e sólo
es el B r a h m á n , el E s p í r i t u " . 15
Po r o t r a p a r t e , hay r a z o n e s p a r a p e n s a r que hay a l g o a c e r t a d o

e n e s t o . Si D i o s no es una p a r t e de e s te m u n d o , e n t o n c e s él l o
t r a s c i e n d e y en t a l c a s o , no d e b e m o s e s p e r a r q u e se p u e d a d e s c r i 
b ir con c o n c e p t o s que se o r i g i n a n y se f o r m a n en n u e s t r a e x p e 
r i e n c i a en e s te m u n d o . Si D i o s es t r a s c e n d e n t e , e n t o n c e s Él está
13
Ver pág. 28 HÍCK, I.. Disputed Queslions, Yale U n i v e r s i t y Press. N e w Ha v e n , 19 9 3, y s e g u n 
d o c a p í t u l o de SMART. N., The Philosophy of Religión, O x f o r d U n i v e r s i t y Press, O x f o r d .
1979.
14
C i t a d o en op c i t . , HICK. I.
15
Upanisad. E d i c i o n e s S i r u e i a , M a d r i d . 1995.

más allá de n u e s t r o s c o n c e p t o s ( n o r m a l e s ) . Este p u n t o de v i s t a o f r e 

ce una noción de D i o s s i m i l a r a la noción k a n t i a n a de noúmeno.
T o d a s las t r a d i c i o n e s r e li g io s a s e n f r e n t a n e s t e p r o b l e m a : por
u n a p a r t e , c a r a c t e r i z a n a D i o s en términos que la g e n t e p u e d a
c o m p r e n d e r , y por o t r o l a d o , r e c o n o c e n que h a c e r l o es en c i e r t o
s e n t i d o una violación de la n a t u r a l e z a r e a l de D i o s . , C o n s i d e r e 
m o s , por e j e m p l o , la afirmación que s u p o n e no r e p r e s e n t a r a D i o s
c o m o un ídolo. Las t r a d i c i o n e s r e l i g i o s a s p r e t e n d e n que s e a m o s
capaces de p e n s a r a D i o s , p e r o al m i s m o t i e m p o a f i r m a n que está
más allá de t o d a comprensión. Ésta es una situación paradójica.
Sin e m b a r g o , c u a l q u i e r tradición re l ig i o s a p r o f u n d a d e b e r e c o n o 
c e r e s t a dicotomía.
C o n s i d e r e m o s el A n t i g u o T e s t a m e n t o : por un l a d o , D i o s es d i b u 
j a d o c o m o una p e r s o n a que da m e n s a j e s a Moisés, e n r e d a d o con
l o s e g i p c i o s , a q u i e n e s p e r s i g u e h a s t a el mar; por o t r o , p r o p o n e
u n a ¡dea b i e n d i f e r e n t e . El A n t i g u o T e s t a m e n t o d i c e : ¿qué es Dios?
"Yo SOY F.L QUE S O Y " . Esto e q u i v a l e a a f i r m a r que D i o s es la
16
e x i s t e n c i a l i d a d de la e x i s te n c i a , o, en o t r a s p a l a b r a s , la e s e n c i a de

l a e x i s t e n c i a , muy d i fe r e n t e de d e c i r que D i o s es una p e r s o n a so
b r e n a t u r a l q u i e n . . . (en t o d o c a s o , ¿qué s i g n i f i c a " s o b r e n a t u r a l " ? ) .
La m i s m a tensión e x i s t e en la tradición islámica. D i o s i n s t r u y e al
arcángel G a b r i e l , q u i e n enseñó a M a h o m a . Esto i m p l i c a que D i o s
es c o m o un m a e s t r o . Pero el Corán a f i r m a también que D i o s está
más allá de c u a l q u i e r distinción. Si D i o s está más allá de t o d a s las
d i s t i n c i o n e s , e n t o n c e s Él es i n d e s c r i p t i b l e .
La afirmación de que D i o s es i n d e s c r i p t i b l e es muy problemática
p o r dos ra z o n e s i m p o r t a n t e s . En p r i m e r l u g a r , el p r e d i c a d o "es in
d e s c r i p t i b l e " es e s e n c i a l m e n t e paradójico. Es en sí m i s m o una d e s 

cripción, y si es v e rd a d e r o e n t o n c e s es f a l s o . Si D i o s está más allá
d e n u e s t r o s c o n c e p t o s , e n t o n c e s Él no está más allá del c o n c e p t o :
" e s t a r más allá de n u e s t r o s c o n c e p t o s " . De m a n e r a s i m i l a r , la p o s i 
ción de K a n t acerca del noúmeno es paradójica, y p a r ec e c o n t r a d i c 
t o r i a . I g u a l m e n t e , la afirmación de que no p o d e m o s p e n s a r acerca
d e l noúmeno ha de ser un p e n s a m i e n to , y e n t o n c e s , si es v e r d a d e r a ,
u
Biblia, É x o d o , Cap. 3, versículo 14.

Capítulo IV. O T RAS MANERAS DE PENSAR EN DIOS 73
es falsa. Tal p a r e c e q u e , al p r e s c r i b i r los límites del p e n s a m i e n t o ,

K a n t t i e n e que ir más allá de e l l o s o c o n t r a d e c i r s e .
P o s i b l e m e n t e hay una m a n e r a de e s c a p a r a e s t o s p r o b l e m a s ,
a u n q u e r e q u i e r e un c a m b i o f u n d a m e n t a l de las i d e a s de K a n t . No
d e b e m o s a f i r m a r que el noúmeno es c o m p l e t a m e n t e i n d e s c r i p t i 
bl e, p o r q u e ésta es una noción c o n t r a d i c t o r i a . En l u g a r de eso, d e 
b e m o s e s p e c i f i c a r las m a n e r a s en que lo nouménico es i n d e s c r i p t i 
bl e. Por e j e m p l o , el noúmeno no p u e d e ser d e s c r i t o e n términos de
tamaño p o r q u e no es e s p a c i o - t e m p o r a l , p e r o eso s i g n i f i c a que p u e 
d e d e s c r i b i r s e con el p r e d i c a d o no es e s p a c io - t e m p o r a l " . También
tt
p u e d e d e s c r i b i r s e con el p r e d i c a d o "no es s u j e t o d e las c a t e g o r í a s "

y está más allá de las c o n d i c i o n e s de t o d a e x p e r i e n c i a p o s i b l e " .
D e a c u e r d o con e s ta i d e a, d e b e m o s a d o p t a r una e s t r a t e g i a s i m i l a r
p a r a la s u p u e s t a ¡nexpresabilidad de D i o s . Por e j e m p l o , D io s no
p u e d e d e s c r i b ir s e c o n la d u a l i d a d "c a l v o / p e l u d o " , p e r o p o s i b l e m e n t e
p u e d e ser d e s c r i to c o m o d i v i n o , y c i e r t a m e n t e con el p r e d i c a d o
" n o es ni p e l u d o ni c a l v o " . En o t r a s p a l a b r a s , d e b e m o s r e c h a z a r la
noción g e n e r a l y c o n t r a d i c t o r i a de i n e f a b i l i d a d a b s o l u t a y ut i l i za r
e n su l u g a r la noción de i n e f a b i l i d a d r e l a t i v a , a r g u m e n t a n d o p a r t e
p o r p a r t e , c a s o por c a s o . Por e j e m p l o , D io s está más allá de las
d i s t i n c i o n e s c a l i e n t e y frío, l a r g o y c o r t o , g o r d o y f l a c o .
El se g u n d o p r o b l e m a e s q u e , aun si e s t a e s t r a t e g i a f u n c i o n a , ¿por
qu é el c o n c e p t o de D io s c o m o t r a s c e n d e n t e d e b e t e n e r un s i g n i f i 
c a d o e s p i r i t u a l o p l e n a m e n t e r e li g io s o ? R e c o r d e m o s que atrás su
g e r i m o s que D i o s podría d e f i n i r s e c o m o lo s a g r a d o , y e s t o i m p l i c a
q u e n u e s t r a a c t i t u d h a c i a D i o s d e b e ser de c u l t o . E s t o t e n d r í a , si
D i o s e x i s t e , i m p l i c a c i o n e s prácticas p a r a n u e s t r a s v i d a s . P e r o , ¿qué
s i g n i f i c a d o p u e d e t e n e r p a r a n u e s t r a s v i d a s la concepción de D i o s
como trascendente?
S i n e m b a r g o , la p o s i b i li d a d de a p u n t a r a lo t r a s c e n d e n t e t o d a 
v í a t i e n e i m p l i c a c i o n e s prácticas p a r a n o s o t r o s . P r im e r o p o r q u e
i m p l i c a que la e x i s t e n c ia es f u n d a m e n t a l m e n t e un m i s t e r i o , d a d o
q u e el p e n s a m i e n t o t i e n e l í m i t e s . V i v i r en un m u n d o que es fi na l y
a r g u m e n t a t i v a m e n t e m i s t e r i o s o d e b e ser muy d i s t i n t o a v i v i r en
u n m u n d o que no t i e n e n a d a más que los r a sg o s a t r i b u i d o s por la
c i e n c i a f í s i c a. En s e g u n d o lu g ar, el p e n s a m i e n t o k a n t i a n o t ie n e

INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA"DE LA FILOSOFÍA
o t r a d i m e n s i ó n . P o r q u e el m u n d o nouménico y el fenoménico son

u n o y el m i s m o , y de c i e r t a m a n e r a c o n o c e m o s lo n o u m é n i c o ,
p e r o n u n c a c o m o t a l, s i n o sólo c o m o Jo f e n o m é n i c o . S o b r e e s t a s
b a s e s p o d e m o s a fir m ar , c o m o lo h a c e K a n t , que lo fenoménico es
u n a expresión de lo n o u m é n ic o . En o t r a s p a l a b r a s , si D i o s es
17
n o u m é n i c o , el m u n d o n a t u r a l es c o m o una p i n t u r a que e x p r e s a a

Dios.
E L DUALISMO D IO S / U N I V E R S O
Este último p u n t o nos c o n d u c e por o t r o c a m i n o . C o n s i d e r e m o s la
afirmación de que D i o s creó el u n i v e r s o . ¿Qué es el u n i v e r s o ? por
d e f i n i c i ó n , el u n i v e r s o es t o d o lo que e x i s t e . Esta definición i m p l i c a
q u e , si D i o s e x i s t e , e n t o n c e s d e b e h a c e r p a r t e de l u n i v e r s o . Aun si
d i v i d i m o s el u n i v e r s o en dos p a r t e s , D i o s y el r e s t o , y a un si a s u m i 
m o s que la única c o s a s a g r a d a es D i o s , t e n e m o s todavía la p r e g u n 
t a : ¿cuál es la c a u s a del u n i v e r s o ? " T a m b i é n , t e n e m o s el h e c h o de
q u e D i o s es una p a r t e d el u n i v e r s o . Si el u n i v e r s o es t o d o , e n t o n c e s
la d u a l i d a d D i o s / u n i v e r s o no es p o s i b l e . Podríamos r e d e f i n i r " u n i 
v e r s o " p a r a qu e s i g n i f iq u e " t o d a s las c o s a s e x c e p t o D i o s " , p e r o e s t o
n o tendría justificación, sería una m a n i o b r a v e rb a l que evitaría re
s o l v e r el p r o b l e m a . Una p o s i b l e justificación es que D i o s t r a s c i e n 
d e el u n i v e r s o , p e r o ese c a m i n o lo h e m o s e x p l o r a d o ya en la secc ión
pasada.
En el s i g l o X V I I , S p i n o z a se dio c u e n t a de a l g u n o s de los p r o b l e 
m a s del d u a l i s m o ca r te s ia n o m e n t e / c u e r p o . D e s c a r t e s argumentó18
q u e la m e n t e era una s u s t a n c i a i n m a t e r i a l , n o - e s p a c i a l, c a u s a l m e n t e

a f e c t a d a por la m a t e r i a i n e r t e en el e s p a c i o , p a r t i c u l a r m e n t e por el
c e r e b r o . S p i n o z a afirmó que la concepción c a r t e s i a n a de la relación

e n t r e la m e n t e y el cu e r p o h i z o i m p o s i b l e la interacción e n t r e los
d o s . ¿Cómo podrían i n t e r a c t u a r c a u s a l m e n t e dos s u s t a n c i a s tan d i s 
t i n t a s ? De a c u e r d o con S p i n o z a , no p o d r í a n , p o r q u e no t i e n e n n a d a
e n c o m ú n . S p i n o z a concluyó que la concepción de D e s c a r t e s a c e r 
ca de la relación e n t r e la m e n t e y el c u e r p o ( c o m o dos géneros de
17
Ver KANT, (., Crítica del juicio, E s p a s a C a l p e , M a d r i d , 1 9 8 1 .
, 8
Ver SPINOZA, B., Etica, S a r p e , M a d r i d , 1984.

C a p í t u l o IV. OTRAS MANERAS DE PENSAR EN DJOS 75
s u s t a n c i a s c o m p l e t a m e n t e d i f e r e n t e s ) era e q u i v o c a d a . Él usó e s t a
c o nc l us i ó n p a r a a p o y a r su te s is de q u e s ó l o hay u n a s u s t a n c i a , a la
cua l l l amó D i o s o La N a t u r a l e z a .
S p i n o z a a f i r m ó que la m e n t e y el c u e r p o , en l u g a r de ser dos
s u s t a n c i a s d i f e r e n t e s , e r a n d o s a s p e c t o s de una m i s m a s u s t a n c i a .
Esta teoría del d o b l e a s p e c t o nos h a b i l i t a p a r a c o n s e r v a r a l g u n o s
d e los b e n e f i ci o s del d u a l i s m o , - s i n sus p r o b l e m a s o n t o l ó g i c o s . 19
S e g ú n la p o s i c i ó n de S p i n o z a , un o no t i e n e que s o s t e n e r que la

m e n t e es r e d u c i b l e al c u e r p o , c o m o p o d r í a h a c e r l o un m a t e r i a li s 
m o e s t r i c t o , p o r q u e la m e n t e y el c u e r p o son d os a s p e c t o s
i r r e d u c t i b l e s de la m i s m a c o s a . Así, u n o e v i ta r ía los p r o b l e m a s , i n 
h e r e n t e s al d u a l i s m o o n t o l ó g i c o , de la i n t e r a c c i ó n e n t r e d os t i p o s
d e s u s t a n c i a s d i s t i n t o s . A u n q u e la t e s i s de S p i n o z a a c e r c a de la
relación m e n t e - c u e r p o t a m b i é n e s t á c a r g a d a d e p r o b l e m a s , es una
t e o r í a m u y s u g e s t i v a . 20
En p a r t i c u l a r , s u g i e r e una a p r o x i m a c ió n a l t e r n a t i v a a la d i s t i n 
ción D i o s / u n i v e r s o . R e a l m e n t e , S p i n o z a se d io c u e n t a de que los
p r o b l e m a s d e l d u a l i s m o c a r te s i a n o c o n r e s p e c t o a la r e l ac i ó n m e n 
t e - c u e r p o t a m b i é n se a p l i c a n al d u a l i s m o c ó s m i c o D i o s / u n i v e r s o .
Po r e s t a r a z ó n , S p i n o z a i n t e n t ó d e s a r r o l l a r u n a r g u m e n t o q u e m o s 
t rara q u e e l u n i v e r s o es D i o s . Lo fa s c i n a n t e d e la p o s i c i ón d e S p i n o z a
n o es t a n t o los d e t a l le s de su a r g u m e n t o , c o m o la a f i rm a c i ó n d e
q u e el u n i v e r so m i s m o p o s e e p r o p i e d a d e s d i v i n a s . En su o b r a hay
u n a t e o r í a i mp l í c i t a d e l d o b l e a s p e c t o de las r e l a c i o n e s e n t r e D i o s y
e l u n i v e r s o . V i s t o de una m a n e r a, el u n i v e rs o es un s i s t e m a físico;
v i s t o d e o t r a , es a l g o d i v i n o . De e s t e m o d o , e u n i v e r s o es el c u e r p o
d e Dio s .
. S p i n o z a i d e n t i f i c a a D i o s con el u n i v e rs o e n t e r o . A u n q u e quizá

es un e r r o r p e n s a r a D i o s c o m o una s u s t a n c i a en a b s o l u t o , p o d e 
m o s p e n s a r l o en c a m b i o c o m o una p r o p i e d a d del u n i v e r s o . En ta l
c a s o , D i o s sería el a s p e c t o o la fa z d i v i n a del u n i v e r s o .
19
O n t o l o g í a : P a r t e de la m e t a f ís i c a q u e t r a t a d e l ser en g e n e r a l y de sus p r o p i e d a d e s
trascendentales.
i 0
Para a l g u n o s de io s p r o b l e m a s d e la teoría de S p i n o z a , v e r THOMSON, G „ Bacon lo Kant,
W a v e l a n d Press, B e l m o n t , 2 0 0 1 b.

INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DL LA FILOSOFÍA
En g r a n p a r t e de la filosofía de la religión, el c o n c e p t o " p r o p i e 

d a d e s d i v i n a s " se r e f i e r e a las p e r f e c c i o n e s de D i o s t r a d i c i o n a l -
m e n t e co n c e b i d a s , a s a b er : o m n i s c i e n c i a , o m n i p o t e n c i a , perfección
m o r a l y e t e r n i d a d o a t e m p o r a l i d a d . Sin e m b a r g o , e s t e p u n t o de
v i s t a p a r e c e r e g r e s a r n o s a la i d e a t r a d i c i o n a l de D io s c o m o un ser

d i f e r e n t e del u n i v e r s o , r e c h a z a d a ya en los capítulos a n t e r i o r e s .
A l t e r n a t i v a m e n t e , podríamos p e n s a r en " d i v i n o " c o m o lo que j u s t i 
fica una a c t i t u d de a m o r , a s o m b r o y o r a c i ó n , c o m o las c u a l i d a d e s
d e un ser h e r m o s o , s a n t o y s a g r a d o . A la lu z de e s t a interpretación
d e la i d e a c u a s i - s p i n o z i s t a , "D i o s e x i s t e " vendría a ser e q u i v a l e n t e a
" l a n a t u r a l e z a de l u n i v e r s o es tal que j u s t i f ic a esas r e s p u e s t a s y ac
t i t u d e s m o r a l e s y e s t é t i c a s " . Si ésta es una afirmación v e r d a d e r a o
n o , lo dejaré a un l a d o . De t o d o s m o d o s , v a l e la p e n a a n o t a r que

W i t t g e n s t e i n pensó que el u n i v e r s o es d i g n o de a s o m b r o , s i m p l e 
m e n t e por el h e c h o m i s m o de que e x i s t e . ( N o t e m o s que, p a r a 21
S p i n o z a , las c u a l i d a d e s d i v i n a s de l u n i v e r s o , esas que nos p e r m i 

t e n l l a m a r l o D i o s , son la i n f i n i t u d , el h e c h o de ser c a u s a de sí m i s 
m o y el ser único.)
¿I.Hs D i o s UN SI:K?
La s qu e p o d e m o s ll am a r las c o n c e p c i o n e s t r a sc e n d e n t e s e i n m a 
n e n t e s de D i o s son muy d i f e r e n t e s de la concepción t r a d i c i o n a l de
D i o s c o m o un ser a b s o l u t a m e n t e p e r fe c t o . Se d i f e r e n c i a n en que
n o t r a t a n a D i o s c o m o una p e r s o n a o ser.
D e s c r i b i r un c a rr o c o m o si se t r a t a s e de una p e r s o n a , a d s c r i b i r l e
h u m a n i d a d , es un a n t r o p o m o r f i s m o . Es un a n t r o p o m o r f i s m o a d j u 
d i c a r c u a l i d a d e s h u m a n a s a a l g o que no p u e d e t e n e r ta le s p r o p i e 
d a d e s ; por e j e m p l o , d e c i r que una h o r m i g a es p e n s a t iv a , un botón
d e o r o , p e r e z o s o o una g a la x ia , a b u r r i d a . T e n d e m o s a p e r s o n i f i c a r
a D i o s y a c o n c e b i r la relación e n t r e los h u m a n o s y D io s c o m o a l g o
s i m i l a r a las r e l a c i o n e s e n t r e las p e r s o n a s . E x is t e una t e n d e n c i a a
p e n s a r en D io s c o m o un p a d r e o una m a d r e , o c o m o un rey o una
r e i n a . ¿ Es a n t r o p o m o r f i s m o p e n s a r a Di o s c o m o una p e r s o n a ?
Ver proposición 6.45, WrrrcrNSTF.iN, L, Tractatus Logico-Philosophicus, A l i a n z a E d i t o r i a
M a d r i d , 1987.

C o m p a r e m o s e s t o c o n l a condición d e l a s partículas s u b a t ó m i ca s ,
t a l e s c o m o e l e c t r o n e s , Q u a r k s , y P i m e s o n e s . P e n s a r a D i o s c o m o
u n s e r o u n a p e r s o n a equivaldría t r a t a r a l o s e l e c t r o n e s c o m o o b j e 
t o s m a t e r i a le s . C u a n d o p e n s a m o s e n lo s e l e c t r o n e s t e n d e m o s a
h a c e r l o c o m o s i f u e r a n o b j e t o s n o r m a l e s . En c o n s e c u e n c i a , n o s
p r o d u c e p e r p l e j i d a d la m a n e r a c o m o se c o m p o r t a n , p u e s a v e c e s
lo h a c e n m á s b i e n c o m o o n d a s q u e c o m o c o s a s . U s u a l m e n t e , l o s
e l e c t r o n e s n o t i e n e n u n a u b i c a c i ó n ; c u a n d o n o están e n m o v i m i e n 
t o , t a m p o c o t i e n e n m a s a . En c o n s e c u e n c i a , e l c o n c e p t o d e o b j e t o
material no es aplicable a los electrones.
N o r m a l m e n t e s u p o n e m o s qu e p o d e m o s u sa r lo s s ig u i en t e s p a 
r es d e p a l a b r a s p a r a c a r a c t e r i z a r a D i o s : " s e r " y " n o s e r " , " p e r s o n a "
y " n o p e r s o n a " . P e r o e s t a suposición e s p r o b l e m á t i c a . C o n o c e m o s
la d i f e r e n c i a e n t r e "s e r e s " y " n o s e r e s " d e s d e n u e s t r a e x p e r i e n c i a
común d e l m u n d o . S a b e m o s q u e l a s p i e d r a s y l a s f l o r e s n o s o n
s e r e s y q u e l o s c o n e j o s y l o s pájaros s í l o s o n . A p r e n d e m o s cómo
a p l i c a r e s t a distinción a las c o s a s e n n u e s t r a e x p e r i e n c i a d e l m u n 
d o ; t i e n e u n a función e n relación c o n la e x p e r i e n c i a . Lo m i s m o v a l e
para la distinción e n t r e p e r s o n a y n o p e r s o n a . P e r o c u a n d o esas
d i s t i n c i o n e s s o n u t i l i z a d a s e n relación c o n D i o s , lo s términos " s e r "
y " n o s e r " ( " p e r s o n a " y " n o p e r s o n a " ) s e u s a n m á s allá d e l a e x p e 
r i e n c i a . ¿ E n q u é s e n t i d o e s D i o s u n ser? N o e s c o m o u n c o n e j o o
c o m o u n h u m a n o . ¿Esto s i g n i f i c a q u e n o e s u n s e r ? , q u e e s c o m o
u n a p i e d r a , ? ¿ O m á s b i e n será q u e e s o s términos n o s e a p l i c a n a
D i o s , c o m o n o l o h a c e n lo s términos " c a l i e n t e " y frío ?
¿ E s D i o s u n a p e r s o n a ? Es n e c e s a r i o , e n t o n c e s , r e s p o n d e r q u é e s
una persona. A primera vista, es razonable caracterizar en parte a
u n a p e r s o n a e n términos b i o l ó g i c o s , ya q u e u n a p e r s o n a d e b e e s t a r
v i v a , y e l e s t a r v i v o c o m p r e n d e u n a s f u n c i o n e s biológicas, c o m o l a
r e p r o d u c c i ó n . O b v i a m e n t e , esas f u n c i o n e s n o s e a p l i c a n a D i o s .
Quizá e s t o f u e d e m a s i a d o fácil y r á p i d o . A l m i s m o t i e m p o , p o 
dríamos c a r a c t e r iz a r a u n a p e r s o n a c o m o u n a e n t i d a d q u e t i e n e
e s t a d o s m e n t a l e s a u t o c o n s c i e n t e s . Ésta e s u n a definición c o m ú n m e n 
t e a c e p t a d a y p a r e c e a t e n t a r m e n o s c o n t r a la id e a d e Di o s c o m o p e r 
s o na . No tr a e un r e q u i s i t o biológico b a j o l a m a n g a . A h o r a , u n o d e l o s
r a s g o s d e l a definición d e l o s e s t a d o s m e n t a l e s e s q u e so n

i n t e n c i o n a l e s . Ellos d e b e n s e r a c e r c a d e a l g o . P e ns ar i m p l i c a p e n s a r
22
q u e . . . ' t a l c o s a ' ; i g u a l m e n t e c r ee r , d e s e a r y q u e r e r . E n c a d a c a s o , l o
q u e s i g u e a l a cláusula q u e " e s p e c i f i ca el c o n t e n i d o d e l o s e s t a d o s
u
mentales.
S in e m b a r g o , la condición p a r a q u e u n e s t a d o m e n t a l s ea a c e r c a
d e a l g o , e s q u e n o p u e d e se r a c e r c a d e o t r a s c o s a s . P e n s a r e n u n ^
c o s a e s n o p e n s a r e n o t r a . E n o t r a s p a l a b r a s , e l c o n t e n i d o d e l o s
e s t a d o s m e n t a l e s , c o m o c re e r, p e n s a r, d e s e a r y t e m e r , d e p e n d e e n
p a r t e d e cómo s e l o s d e s c r i b e . L a v e r d a d d e l a s o r a c i o n e s f o r m a 
d a s c o n v e r b o s psicológicos d e p e n d e d e cómo s e d e s c r i b e l a c o s a
e n cuestión ( e s d e c i r , d e l ángulo o a s p e c t o q u e s e d e s c r i b e ) . John
d e s e a X d e s d e u n a d e s c r i p c i ó n , o u n p u n t o d e v i s t a p a r t i c u l a r , y n o
d e s d e o t r o . D e e s te m o d o , la in t e n c i o n a l i d a d d e l o s e s t a d o s m e n 
t a l e s e s u n a expresión d e n u e s t r a f i n i t u d , p o r q u e c a d a v ez q u e c r e e 
m os y de sea m os lo hace m os nece sariam ente de m anera parcial,
r e f l e j a n d o u n p u n t o d e v i s t a p a r t i c u l a r y e x c l u y e n d o o t r o s .
¿Puede D i o s t e n e r e s t a d o s m e n t a l e s ? S i la i n t e n c i o n a l i d a d e s u n
r a s g o n e c e s a r i o d e l o s e s t a d o s m e n t a l e s , la r e s p u e s t a a e s t a p r e 
g u n t a d e b e s e r n o . Para D i o s , p e n s a r u n a c o s a d e b e s e r p e n s a r t o 
d a s l a s c o s a s , d e s d e t o d o s l o s p u n t o s d e v i s t a , b a j o t o d a s la s
d e s c r i p c i o n e s p o s i b l e s , d e u n a s o la v e z . D e o t r a f o r m a , l o s p e n s a 
m i e n t o s d e D i o s reflejarían p a r c i a l i d a d o f i n i t u d , y e s o e s i m p o s i b l e
( a f i r m a r q u e D i o s p u e d e s e r a m b o s : l o f i n i t o y l o i n f i n i t o , sólo e m 
p e o r a e l p r o b l e m a , p o r q u e implicaría q u e D i o s p u e d e t e n e r p r o p i e 
d a d e s c o n t r a d i c t o r i a s ) . Po r c o n s i g u i e n t e , t o d o l o q u e D i o s p i e n s a
n o d e b e s e r ll a m a d o i n t e n c i o n a l . En o t r a s p a l a b r a s , t o d o l o q u e
est am os ten tad os a llamar "pe ns am ien tos de Dios " no pued e ser
p e n s a m i e n t o e n a b s o l u t o . Peor a ún , h a c e r y a c t u a r i m p l i c a n d e 
s e o s y c r e e n c i a s : la s a c c i o n e s s o n c a u s a d a s p o r d e s e o s y c r e e n 
c i as . C o n s e c u e n t e m e n t e , "h a c e r " y o t r a s p a l a b r a s q u e d e s i g n e n
a c c i o n e s n o p u e d e n p r e d i c a r s e d e D i o s . En s u m a , D i o s n o t i e n e
estados mentales.
1 1
La p a l a b r a " i n t e n c i o n a l " se u sa a q u í e n u n s e n t i d o t é c n i c o q u e e s e x p l i c a d o e n e l
c a p í t u l o V I II . P r o v i s i o n a l m e n t e , la i n t e n c i o n a l i d a d d e l o s e s t a d o s m e n t a l e s c o n s i s t e
e n q u e s o n a c e r c a d e a l g o , es d e c i r, q u e t i e n e n c o n t e n i d o .

C a p i t u l o IV. O T RAS MANERAS DE PENSAR EN DIOS 79
Si Él n o p u e d e t e n e r e s t a d o s m e n t a l e s , e n t o n c e s n o es u n a p e r 
s o n a , según la definición d e " p e r s o n a " q u e habíamos a c o r d a d o :
c u a l q u ie r c o s a q u e p u e d a t e n e r e s t a d o s m e n t a l e s a u t o c o n s - c i e n t e s .
S in e m b a r g o , n o d e b e m o s c o n c l u i r q u e D io s e s u n a n o - p e r s o n a ,
p u e s estaríamos a f i r m a n d o q u e e s a l g o in e r t e , c o m o u n a p i e d r a .
Sería m á s e x a c t o d e c i r q u e D i o s está m ás allá de la dicotomía p e r 
s o n a / n o - p e r s o n a . Sería m e j o r d e c i r q u e , s i e x i s t e , D i o s e s
t r a n s p e r s o n a l . En r e s p u e s t a a e s t o s p u n t o s , u n c r e y e n t e t r a d i c i o n a l
afirmaría q u e , c u a n d o d e c i m o s q u e D i o s d e s e a o p i e n s a , n o u s a 
m o s esas p a l a b r a s e n s u s e n t i d o o r d i n a r i o . N o o b s t a n t e , é se e s
e x a c t a m e n t e m i p u n t o .
CONCLUSIÓN
S i D i o s e s u n o b j e t o o u n s e r q u e está e n , q u e h a c e p a r t e d e l u n i v e r 
s o , e n t o n c e s e x i s t e o n o e x i s t e . Si D i o s n o e s u n o b j e t o p o s i b l e e n
e l u n i v e r s o , e n t o n c e s sólo h a y d o s s a l i d a s p o s i b l e s , s u p o n i e n d o
que el concepto de Dios tenga sentido:
1 ) D i o s t r a s c i e n d e e l u n i v e r s o y e s o implicaría q u e D i o s t r a s c i e n d e
l a d u a l i d a d " e x i s t i r " y " n o e x i s t i r " .
2) Dios es el universo, o uno de sus aspectos. En este caso, la exis
t e n c i a d e D i o s dependería d e s i e l u n i v e r s o c o m o u n t o d o p o s e e
las características r e q u e r i d a s o n o .
A m b a s o p c i o n e s , r e p i t o , s u p o n e n q u e e l c o n c e p t o d e l o d i v i n o t i e 
n e s e n t i d o ; y, e n c u a l q u i e r a d e l a s d o s , la definición t r a d i c i o n a l d e
Dios debe ser un error.

CAPÍTULO V
D E S A P A R E C E R E L M U N DO
V a m o s a e c h a r u n a p a r t i d a . El ju e g o c o n s i s t e e n a p o s t a r a q u e u n o
d e l o s d o s l a d o s e n u n d e b a t e filosófico ganará. A u n q u e el d e b a t e
es académico, quién g a n e t ie n e m u c h a i m p o r t a n c i a p a r a n u e s t r o
p u n t o d e v i s t a a c e r c a d e l m u n d o . ¿Cómo apostará u s t e d ? L o m e j o r
e s c a l c u l a r l a s v e n t a j a s . R e v i s e m o s l o s a r g u m e n t o s .
Kl.IiMIiN TO S I) : I A H S C ; N A A N T K R I O R
P ri m e r o , e s t a b l e z c a m o s e l c o n t e x t o d e l p r o b l e m a . ¿Qué e s c o n o c e r
a l g o ? ¿Por q u é e s t a cuestión e s i m p o r t a n t e ? El interés filosófico
a c e r c a d e la n a t u r a l e z a d e l c o n o c i m i e n t o a lc a n z a s u a u g e e n e l s i 
g lo X V I I , e n l o s a l b o r e s d e l a época m o d e r n a . A n t e r i o r m e n t e , e n e l
período m e d i e v a l , l a s g e n t e s tendían a a c e p t a r cosas b a s a d a s ú n i 
c a m e n t e e n la a u t o r i d a d . En e l período m o d e r n o , e l método cientí
fi co fu e d e s a r r o l l a d o p o r p r i m e r a v e z p o r p e n s a d o r e s c o m o G a l i l e o ,
Bacon y D e s c a r t e s . La a u t o r i d a d fu e r e e m p l a z a d a p o r la o b s e r v a 
ción y e l r a z o n a m i e n t o . H a s ta e l f i n a l d e l s i g l o X V I , u n a f o r m a común
d e a r g u m e n t o e r u d i t o e n fa v o r d e u n a t e s is consistía e n r e c o g e r c i t a s
d e a p o y o p e r t i n e n t e s y r e f e r e n c ia s d e f u e n t e s a u t o r i z a d a s , c o m o
Aristóteles y l a Bi bl i a. Si n em bargo, l a astronomía y las matemáticas
requerían u n t i p o d e demostración d i f e r e n t e , y p o r e s o s u d e s a r r o l l o
f u e t a n i m p o r t a n t e p a r a r e e m p l a z a r l a a u t o r i d a d l a observación y el
razonamiento.

A c a u s a d e e s t o s c a m b i o s , d u r a n t e l a época m o d e r n a s e e n f r e n 
t a r o n d o s p u n t o s d e v is t a a c e r ca d e l m u n d o . Era c l a r o q u e e l m é t o 
d o científico tendía a o f r e c e r u n a i m a g e n d e l u n i v e r s o b a s t a n t e
o p u e s t a a la d e l p u n t o d e v i s t a t r a d i c i o n a l r e l i g i o s o d e l período
m e d i e v a l . Tendía a d a r c u e n t a d e u n u n i v e r s o físico, m e c á n ic o , q u e
e n a p a r i e n c i a , n o tenía l u g a r p a r a l a c o n c i e n c i a , D i o s , y l o s v a l o r e s
m o r a l e s . A c a u s a d e e s t e c o n f l i c t o e n t r e l os d o s p u n t o s d e ' v i s t a ,
llegó a s er i m p o r t a n t e e l d e s c u b r i m i e n t o d e l o s f u n d a m e n t o s d e l
c o n o c i m i e n t o : éste n o podía t e n e r u n a b a s e fa ls a . ¿Cómo podría
r e s o l v e r s e e l c o n f l i c t o , a no s e r p o r la reflexión a u t o c o n s c i e n t e d e
la s f u e n t e s y n o r m a s d e l c o n o c i m i e n t o ? Fu e r e l e v a n t e e m p e z a r a
p r e g u n t a r s e c u e s t i o n e s c o m o , ¿qué d e b e c o n t a r c o m o c o n o c i m i e n t o
y s o b r e q u é b a s e s ? , ¿cómo d e b e m o s j u s t i f i c a r l a s a f i r m a c i o n e s p a r a
p o d e r c o n o c e r ? Sólo d e e s ta m a n e r a l o s p e n s a d o r e s podían r e v a l u a r
l a n a t u r a l e z a d e l l u g a r d e l a h u m a n i d a d e n e l u n i v e r s o . Todavía h o y
nos enfrentamos a los mismos problemas acerca del conocimien
t o , p o r q u e e l c o n f l i c t o m o d e r n o n o h a s i d o re s u e l t o . E x is t e todavía
u n a tensión e x t r a o r d i n a r i a e n t r e l o q u e p e n s a m o s a c e r ca d e l m u n 
d o y l o q u e la c i e n c i a s o s t i e n e ( e s t o l o v e r e m o s e n e l capítulo IX).
A s í p u e s , ¿qué es el c o n o c i m i e n t o ? La mayoría d e la s v e c e s , c u a n 
d o e s t a m o s t ra s u n a d e f i n i c i ó n , b u s c a m o s u n a combinación d e
c o n d i c i o n e s n e c e s a r ia s y s u f i c i e n t e s . Po r e j e m p l o , p a r a s e r u n papá
e s n e c e s a r i o s e r u n v a r ó n ; también e s n e c e s a r i o t e n e r h i j o s . C u m 
plir c o n a m b a s c o n d i c i o n e s es s u f i c i e n t e p a r a s er p a p á . T e n e m o s
e n t o n c e s u n a definición d e " p a p á " e n términos d e c o n d i c i o n e s
n e c e s a r i a s y s u f i c i e n t e s . S in e m b a r g o , t a l v e z la mayoría d e l o s c o n 
c e p t o s n o s o n t a n c l a r o s c o m o é s t e . A v e c e s no e s fácil, o inclus o
p o s i b l e , o f r e c e r u n a definición e n términos d e c o n d i c i o n e s n e c e 
s a r i a s y s u f i c i e n t e s . P e r o n o i m p o r t a , intentémoslo e n e s t e c a s o .
N o p o d e m o s d e f i n i r " c o n o c e r " e n términos d e t e n e r i n f o r m a 
c i ón . S u p o n g a q u e u s t e d t r a b a j a p a r a u n a compañía q u e n e c e s i t a
c o n o c e r l o s índices d e v e n t a s d e su c o m p e t i d o r . A s í, u s t e d actúa
c o m o u n e s p í a, e n t r a a la o f i c i n a d e l c o m p e t i d o r , c o g e l o s a r c h i v o s y
s a le . V u e l v e a s u o ficina y s u je fe le p r e g unta s i tie ne la i n f o r m a c i ó n .
Todo lo que él pide son los documentos que usted tiene en las ma
n o s , p e r o u s t e d n o s a b e qu é c o n t i e n e n e s o s d o c u m e n t o s . El m e r o

C a p í t u l o V. DESAPARECER EL MJNDO 83
• h e c h o de t e n e r u n l i b r o s o b r e el e s c r i t o r i o no s i g n i f ic a que uno

s e p a lo qu e hay en él. T e n e r el l i b r o no es lo m i s m o que t e n e r el
c o n o c i m i e n t o . Por e s o , t e n e r la información no s i g n i f i c a lo m i s m o
q u e c o n o c e r la i n f o r m a c i ó n .
En el c a s o d e l c o n o c i m i e n t o , el p u n t o d e v i st a t r a d i c i o n a l a fi r m a
q u e hay t r e s c o n d i c i o n e s n e c e s a r i a s p a r a el c o n o c i m i e n t o . Si están
la s tr e s , es s u f i c i e n t e .
Para s a b e r a l g o ,
1 . Uno t i e n e que c r e e r l o
2. Lo q u e u n o c r e e t i e n e q u e ser v e r d a d e r o
3. Uno d e b e t e n e r una justificación r a z o n a b l e p a r a su c r e e n c i a

H a y p r o b l e m a s con e s t e análisis, p e r o no i m p o r t a ; no e n t r a r e m o s
e n d e t a l l e s . Si la t e r c e r a condición es c o r r e c t a , t e n e r e v id e n c i a ra
z o n a b l e es una condición n e c e s a r i a del c o n o c i m i e n t o . En o t r a s
p a l a b r a s , si se t ie n e c o n o c i m i e n t o e n v i r t u d de la v e r d a d , u n o d e b e
t e n e r e v i d e n c i a . E s t o s i g n i f i c a que uno podría c r e e r que a l g o es
c o r r e c t o s i n s a b e r l o t o d a v í a . Por e j e m p l o , c r e o q u e el c a b a l l o S a n d y
Ears ganará la c a r r e r a de las t r e s . En e f e c t o , lo h a c e . Sin e m b a r g o ,
m i suposición a f o r t u n a d a no c la s if ic a c o m o c o n o c i m i e n t o , p u e s no
tenía justificación o e v i d e n c i a . Una a d v e r t e n c i a : he u s a d o la e x p r e 
sión " e v id e n c i a r a z o n a b l e " en l u g a r de " p r u e b a " . E s t o p o r q u e una
p r u e b a p a r e c e ser un r e q u i s i t o d e m a s i a d o e x i g e n t e : hay m u c h a s
c o s a s q u e u n o c o n o c e , q u e no p u e d e p r o b a r , y p a r a l a s c u a l e s t i e n e
a l g o m e n o s que una p r u e b a : e v i d e n c i a .
A f i r m a m o s c o n o c e r m u c h a s c o sa s , p e r o la cuestión es: ¿tenemos
e v i d e n c i a s u f i c i e n t e ? , ¿tenemos d e r e c h o a a f i r m a r que c o n o c e m o s ?
S E M B R A R S H M I L L A S Dl£ D U D A
P e n s a m o s que c o n o c e m o s el m u n d o básicamente c o m o es. Que
e l m u n d o c o n s i s t e en l o s o b j e t o s m a t e r i a le s qu e p e r c i b i m o s a d i a 
r i o . P e r o , ¿realmente lo c o n o c e m o s ? C o n t r a r i a m e n t e al s e n t i d o
, c o m ú n , a l g u n o s filósofos han i n s i s t i d o e n que es im p o s i b l e e s ta r
seguros.

O t r o s ha n a r g u m e n t a d o q u e p o d e m o s e s ta r s e g u ro s de qu e la
m a t e r i a es u n a ilusión y q u e el m u n d o no c o n s i s t e en c o s a s m a t e 
r ia le s . A m b a s t r a d i c i o n e s e x i s t e n en el p e n s a m i e n to hindú y. b u d i s 
t a . Según e s t a s r e l i g i o n e s , el m u n d o , tal y c o m o lo p e r c i b im o s en
n u e s t r a v i d a d i a r i a , es una i l u s i ó n . En e s t o s c a s o s , la n a t u r a l e z a

i l u s o r i a de la m a t e r ia es c o n s i d e ra d a c o m o un h e c h o de g r a n i m 
p o r t a n c i a m o r a l p a r a el d e s a r r o l l o e s p i r i t u a l de las p e r s o n a s . La
realización e s p i r i t u a l de un ser c o n s i s t e en l i b e r a r s e de la ilusión,
e n s u p e r a rl a . C u a n d o f i n a l m e n t e a c c e d a m o s al n i r v an a , c u a n d o p o r
fin c o r r a m o s el v e l o de la ilusión, e n t o n c e s n o s d a r e m o s c ue n ca de
q u e t o d o h a s t a a h o r a ha s i d o c o m o u n s u e ñ o . E n t o n c e s t e n d r e m o s
l a e x p e r i e n c i a del u n i v e r so tal y c o m o es r e a l m e n t e : la v e r d a d e r a
n a t u r a l e z a es el U n o , es el t o d o i n d i v i s i b l e . Es el ELLO, es el y o so y el

q ue s o y . En la e x p e r i e n c i a d i a r i a , d i v i d i m o s la u n i d a d d e l ELLO, y eso
e s u n a ilusión.
Estas a f i r m a c i o n e s no son m e r a s e s p e c u l a c i o n e s ; están b a s a 
d a s en a r g u m e n t o s a p a r e n t e m e n t e m u y fu e r te s q u e v a m o s a c o n s i 
d e r a r . Por e j e m p l o , B e rk e le y a f ir m a q u e p o d e m o s e s t a r s e g u r o s de
q u e los o b j e t o s m a t e r ia l e s no e x i s t e n en a b s o l u t o , qu e se p u e d e
m o s t r a r q u e la a p a r i e n c i a es u n a ilusión. No r e s u l t a fácil r e s i s t i r s e a
sus argumentos.
¿Está p r e p a r a d o p a r a h a c e r su p r i m e r a a p u e s t a ? ¿Negará q u e el
m u n d o q u e p e r c i b i m o s es u n a ilusión?, o ¿lo afirmará? Sea c u i d a 
d o s o . C u a n d o u s t e d n i e g a q u e l a s c o s a s q u e p e r c i b i m o s s o n i l u s i o 
n e s , está s o s t e n i e n d o q u e e s o s p u n t o s d e v i st a místicos y r e l i g i o s o s
s o n e r r ó n e o s . Para ha ce r a lg o a s í , tendría q u e t e n e r b u e n a e v i d e n 
cia , o a r g u m e n t o s . A p e l a r m e r a m e n t e al s e n t i d o común no es un
a r g u m e n t o . Si t a l e s p u n t o s de v i s t a son e qu i v o c a d o s , ¿por qué lo
son?
Permítanme q u e s i e m b r e las s e m i ll a s de la d u d a . V o l v a m o s a la
i d e a de q u e no p o d e m o s e s ta r s e g u r o s de q u e el m u n d o es c o m o
a p a r e c e . En la p r i m e r a de sus Meditaciones metafísicas, D e s c a r t e s i n 
c l u s o p o n e en d u d a que p o d a m o s t e n e r c o n o c i m i e n t o d e l m u n d o
e x t e r n o . La i d e a r e v o l u c i o n a r i a de D e s c a rt e s c o n s i s t e en u t i l i z a r la
d u d a , explícita y s i s t e m á t ic a m e n t e , p a r a l l e g a r a la c e r t e z a . Él t r a t a
d e m o s t r a r c u a n r a z o n a b l e es d u d a r p a ra p o d e r o fr e c e r u n a i m a g e n

C a p s u l o V. DESAPARECER EL MUNDO 85
d el c o n o c i m i e n t o s o b r e b a s e s s e g u r a s . En la Primera meditación h a s 

ta a r g u m e n t a qu e no se p u e d e t e n e r c o n o c i m i e n t o d el m u n d o ex
t e r n o . El s o l o h e c h o d e l l e g a r a e s t a c o n c l u s i ó n es a l g o
e x t r a o r d i n a r i o . I m p l i c a que u s t e d no s a b e si lleva o no z a p a t o s .
Para m o s t r a r q u e t a l e s d u d a s están b i e n f u n d a d a s , De s c a r t e s d i c e
qu e podría h a b e r un d e m o n i o p o d e r o s o y e s t a f a d o r que cr ea las
i d e a s y las s e n s a c i o n e s del m u n d o m a t e r ia l . Él p u e d e engañarnos
a u n en e s t a s c r e e n c i a s . (Ésta es la t e r c e r a y más r a d i c a l f a s e de la
d u d a c a r t e s i a n a ) . D e s c a r t e s no está h a c i e n d o la e x t r a v a g a n t e afir
mación de que r e a l m e n t e hay un d e m o n i o e s t a fa d o r ; únicamente
está d i c i e n d o que podría h a b e r l o . En o t r a s p a l a b r a s , está a f ir m a n 
d o que no t e n e m o s e v i d e n c ia qu e d e m u e s t re que no lo hay. Las
s e n s a c i o n e s qu e e x p e r i m e n t a m o s podrían ser c a u s a d a s también
p o r l o s o b j e t o s m a t e r i a l e s o p o r u n espíritu p o d e r o s o y m a l i g n o . En
o t r a s p a l a b r a s , no t e n e m o s e v i d e n c i a p a r a m o s t r a r q u e la teoría A)
e s p r o b a b l e m e n t e más v e r d a d e r a que la teoría B):
A . Las s e n s a c i o n e s que t e n g o a h o r a son c a u s a d a s por o b j e t o s

materiales
B. Las s e n s a c i o n e s que t e n g o a h o r a son c a u s a d a s p o r un d e m o n i o
estafador
En la c i e n c i a , a v e c e s , o c u r r e el fenómeno de la indeterminación de

u n a teoría con r e s p e c t o a l o s d a t o s . E s t o p as a c u a n d o se t i e n e u n a
combinación de d a t o s , y p or lo m e n o s d os hipótesis que c h o c a n
e n t r e sí p e r o que c a d a una e x p l i c a i g u a l m e n t e b i e n los d a t o s a la
m a n o . En o t r a s p a l a b r a s , los d a t o s no son s u f i c i e n t e s p a r a d e c i r
cuál d e las hipótesis es falsa y cuál es v e r d a d e r a . En ese c a s o , hay
indeterminación de la teoría por d a t o s .
Según D e s c a r t e s , la situación con r e s p e c t o a n u e s t r a p e r c e p c i ó n ,
es similar. En el l e n g u a j e científico de hoy diriámos q u e l o s d a t o s no
s o n s u f i c i e n t e s p a r a d e t e r m i n a r la teoría (indeterminación d e la t e o 
ría p o r d a t o s ) . Los d a t o s s o n n u e s t r a s i d e as o s e n s a c i o n e s , y las t e o 
rías en c o n f l i c t o s o n A y B (atrás). N o t e n e m o s e v i d e n c i a p a r a p e n s a r
q u e la hipótesis A es v e r d a d e r a y que B es falsa. En c o n s e c u e n c i a ,
e s r a z o n a b l e d u d a r de la e x i s t e n c i a de los o b j e t o s m a t e r i a le s .

E s t o n o s ig n i f ic a q u e n o h a y a o b j e t o s m a t e r i a l e s , p e r o sí q u e n o
p o d e m o s a fi rm a r q u e e n v e r d a d s a b e m o s q u e ha y o b j e t o s m a t e r i a 
l es . Es a s í p o r q u e a f i r m a r q u e s a b e m o s r e q u i e r e j u s t i f i c a c i ó n , y e s o
e s l o q u e n o s falta.
E s t o t a m p o c o s ig n i fi c a q u e D e s c a r t e s esté n e g a n d o l a p o s i b i l i 
d a d d e q u e c a d a p e r s o n a d e c i d a p o r s í m i s m a . Su afirmación e s
q u e , d e u n a m a n e r a o d e o t r a , n o s e t i e n e e v i d e n c i a . S i n e m b a r g o ,
a ún n o s ig n i f i c a q u e , a n t e la a u s e n c i a d e e v i d e n c i a , u n o p u e d e e s 
c o g e r l a teoría q u e q u i e r a . N o h a y u n a c o s a t a l c o m o a c e p t a r o e s 
c o g e r u n a h i p ó t e s i s , a p a r t e d e p e n s a r q u e e s v e r d a d e r a . Y s i n
e v i d e n c i a a l g u n a , u n o n o t i e n e razón p a ra t o m a r la u n a c o m o v e r 
dadera y no la otra.
P o d e m o s e x p o n e r e l a r g u m e n t o c a r t e s i a n o d e la a u s e n c ia c o m o
sigue:
1 . Podría h a b e r u n espíritu p o d e r o s o q u e m e engaña

2. Si h a y u n d e m o n i o , e n t o n c e s m e equivocaría e n m i s c r e e n c i a s
3. Por lo t a n t o , m i s c r e e n c i a s p u e d e n se r e q u i v o c a d a s
¿Descartes cometió u n e r r o r ? ¿Acaso u s t e d t ie n e e v i d e n c i a d e q u e

n o e s engañado p o r u n d e m o n i o ? Si la t i e n e , e n t o n c e s l a p r i m e r a
p r e m i s a es falsa. Per o, ¿cuál e s s u e v i d e n c i a ? N o m e d i g a q u e n o l e
g u s t a la c o n c l u s i ó n . N o p i e n s e " d e b e h a b e r a l g o i n c o r r e c t o " . I m a g i 
n e m o s q u e D e s c a r t e s está s e n t a d o aquí. Desempolvémoslo u n p o c o .
U s t e d l e d i c e : " D e s c a r t e s , u s t e d está e q u i v o c a d o . A l g o d e b e f a l l a r
e n s u a r g u m e n t o p o r q u e y o sé q u e c o n o z c o m u c h a s c o s a s a c e r c a
d e l m u n d o e x t e r n o " . ¿C óm o respondería é l? T al vez así: " Usted dice
q u e s a b e . P e r o e s e s a b e r r e q u i e r e e v i d e n c i a . ¿Qué e v i d e n c i a t i e n e
p a r a a f i r m a r q u e sabe? Yo le h e d a d o e v i d e n c i a p a r a a f i r m a r q u e
u s t e d n o s a b e " . ¿Cómo le replicaría a D e s c a r t e s ?
A h o r a es s u s e g u n d a o p o r t u n i d a d d e a p o s t a r . Si c o n s i d e r a m o s
c o n d e t e n i m i e n t o e l a r g u m e n t o d e D e s ca r te s , ¿cree q u e é l está e n
lo c i e r t o ? S i n o l o c r e e , ¿cuál e s s u r e s p u e s t a ? ¿Cómo l e c o n t e s t a 
ría? Si e l c o n o c i m i e n t o e x i g e u n a justificación r a z o n a b l e , y n o l a

f- C a p í t u l o V. DESAPARECER EL MUNDO 87
r
[ ' " t e n e m o s , e n t o n c e s no t e n e m o s c o n o c i m i e n t o . De o t r o m o d o , el
i a r g u m e n t o de D e s c a r t e s fa lla . He aquí un p r o b l e m a filosófico.
I n s i s t o en q u e se c o n c e n t r e en e s t e p r o b l e m a y s i e n t a su f u e r z a ;

n o t r a t e d e e s c a p a r p o r el c a m i n o fá ci l, q u e e s t e no le ayudará a ser
u n m e j o r p e n s a d o r . A h o r a que he t e r m i n a d o mi c o r t o s e r m ó n , por
favor apueste.
El a r g u m e n t o de D e s c a r t e s t i e n e u n a d e b i l i d a d . P ar t e de una su 
posición m u y a m p l i a : el s u p u e s t o .d e su a r g u m e n t o es qu e la única
c o s a c o n la q u e u n a p e r s o n a p u e d e t e n e r c o n t a c t o d i r e c t o , o c o n o 
c e r d i r e c t a m e n t e , es el c o n t e n i d o de su c o n c i e n c i a o sus p r o p i a s
id e a s . De a c u e r d o con e s t o , un o no está al c o r r i e n t e de las c o s a s
q u e en el m u n d o e x t e r i o r p r o p i c i a n n u e s t ra s i d ea s . P e r o , c o m o v e
r e m o s , e s t a suposición t i e n e un a r g u m e n t o i n t e re s a n t e a su favor.
Í : L M U N D O DMSAPARMCE
¿Los b a n a n o s son r e a l m e n t e a m a r i ll o s ? P o d e m o s h a ce r dos ca ja s .
Una se l l a m a " i d e a s en la m e n t e ", y la o t r a " p r o p i e d a d e s r e a l e s de
la s c o s a s en el m u n d o " . El s e n t i m i e n t o de d o l o r q u e u n o t ie n e c u a n 
d o c o g e un carbón a r d i e n d o es una id e a en la m e n t e . Va en la p r i -
j n e r a c a j a . Su d o l o r no es una p r o p i e d a d del c a r b ó n . U s t e d s i e n t e
e l d o l o r , y p i e n s a que es c a u s a d o por el carbón c a l i e n t e . En ese
c a s o , pondríamos la c a u s a d e l d o l o r en la s e g u n d a c a ja , " p r o p i e d a 
d e s r e a l e s en el m u n d o " . El d o l o r m i s m o entraría en la p r i m e r a ,
" i d e a s en la m e n t e " .
U s t e d está f r i t a n d o c e b o l l a s . Hay un o l o r . ¿El o l o r es una i d e a en
s u m e n t e , o es una p r o p i e d a d e x t e r n a en el m u n d o r ea l, en la s a r 
t é n ? ¿En equé caja va el o l o r ? El o l o r t i e n e una b a s e o una c a u s a

ífísica: la s t r u c t u r a de las moléculas que v i a j a n por el a i r e . ¿Es el
o l o r lo m i s m o q u e la e s t r u c t u r a m o l e c u l a r ? Un a r g u m e n t o c o n c l u y e
qu e no son lo m i s m o , p o r q u e se p u e d e c a u s a r el m i s m o o l o r con
' o t r a s e s t r u c t u r a s q u í m i c a s . Por e j e m p l o , si lo h i p n o t i z o a p r o p i a d a 
m e n t e , y p o n g o una b o t e l la de amoníaco b a j o su n a r iz , u s t e d s e n 
tirá el o l o r de c e b o l l a s f r i tas. Al p a r ec e r d e b e m o s c o n c l u i r que el
o l o r r e a l es la sensación q u e u s t e d p e r c i b e , y ésa es una i d e a en la
m e n t e , que e n t r a en la ca¡a 1. Por c o n s i g u i e n t e , la e s t r u c t u r a

m o l e c u l a r e s a l p a r e c e r l a c a u s a d e e s e o l o r - e n l u g a r d e l o l o r m i s 
m o - , y en t ra en l a c aj a 2 baj o el rótulo d e " p r o p i e d a d e s r e a l e s en el
mundo".
¿ E l b a n a n o e s r e a l m e n t e a m a r i l lo ? D e n u e v o , lo s c o l o r e s t i e n e n
u n a b a s e física: la l o n g i t u d d e o n d a d e la l u z r e f le j a d a . P e r o , u n a
v e z m á s , ésta n o p u e d e s e r idéntica a) c o l o r p e r c i b i d o , p o r q u e u n o
p u e d e p e r c i b i r u n o b j e t o q u e r e fl e ja o t r a l o n g i t u d d e o n d a d i f e r e n 
te del amarillo, pero si sufre de ictericia, por ejemplo, o lleva lentes
a m a r i l l o s , percibirá e l a m a r i l l o . Este a m a r i l l o , p o r l o t a n t o , d e b e i r
en la caja 1, " id e a s e n la m e n t e " .
Este a r g u m e n t o se p u e d e a p l i c a r a lo s s o n i d o s q u e p e r c i b i m o s y
a l o s s a b o r e s q u e e x p e r i m e n t a m o s . E s t o f o r m a l a s b a s e s d e l o q u e
se llamó e l a r g u m e n t o d e l a ilusión.
1 . L a s p r o p i e d a d e s r e a l e s d e u n o b j e t o e x t e r n o n o p u e d e n c a m b i a r
sin que ocurra un cambio en el objeto mismo
2 . Lo s c o l o r e s q u e p e r c i b o p u e d e n c a m b i a r s i n q u e o c u r r a u n c a m 
b i o e n e l o b j e t o m i s m o
3. P o r l o t a n t o , l o s c o l o r e s q u e p e r c i b o n o s o n p r o p i e d a d e s r e a l e s
del mundo externo
Un a v ez se h a l l egado a est a c o n c l u s i ó n , se está a u n paso de l a
conclusión según l a c u a l l o s c o l o r e s q u e v e o d e b e n s e r i d e a s e n m i
m e n t e . El m i s m o a r g u m e n t o s e p u e d e u t i l iz a r p a r a o t r a s c u a l i d a d e s
s e n s o r ia l e s , c o m o l o h i c i m o s a t r á s , t a le s c o m o l o s s o n i d o s q u e e s 
c u c h a m o s , l o s o l o r e s q u e o l e m o s , e t c é t e r a .
E l a r g u m e n t o e s b a s t a n t e difícil y r e q u i e r e u n a e x p l i c a c i ó n .
a) P r e m i s a 1 . La s p r o p i e d a d e s r e a l e s d e u n o b j e t o e x t e r n o n o p u e 
den cambiar sin que ocurra un cambio en el objeto mismo.
Esta p r i m e r a p r e m i s a o f r e c e u n a p r u e b a o c r it e r i o , u n a definición
d e q u é es lo q u e c u e n t a c o m o la s p r o p i e d a d e s r e a l e s d e u n o b j e t o
e x t e r n o . S o s t i e n e q u e c u a l q u i e r c o s a q u e s e a u n a p r o p i e d a d d e u n
o b j e t o e x t e r n o t i e n e q u e s e r t a l , q u e s i c a m b i a , e n t o n c e s e s e c a m 
b i o t i e n e q u e s e r u n c a m b i o d e l o b j e t o . P o r e j e m p l o , s u e s t a t u r a e s

Capítulo V. DESAPARECER EL MUNDO 89
' u n a p r o p i e d a d o u n a característica s u y a . Esta característica no p u e 

d e c a m b i a r sin qu e h a y a un c a m b i o en u s t e d . Por d e f i n i c i ó n , las
. p r o p i e d a d e s r e a l e s de un o b j e t o no p u e d e n t r a n s fo r m a r s e sin que
¡o haga el o b j e t o m i s m o .
b) P r e m i s a 2. El o l o r qu e p e r c i b o p u e d e c a m b i a r sin que h a y a un

c a m b i o en el o b j e t o m i s m o .
P o r e j e m p l o , si i n g i e r o b e b i d a s a l c o h ó l i c a s , el o l o r c a m b i a a u n q u e
é l o b j e t o s i g a i g u a l . Si he s i d o h i p n o t i z a d o , el o l o r q u e p e r c i b o c a m 
biará a u n q u e no h a y a ningún c a m b i o físico en el o b j e t o . El o l o r a
c e b o l l a frita es m u y d i fe r e n t e c u a n d o u n o t ie n e u n a r e s a c a h o r r i b l e .
El o l o r p u e d e c a m b i a r s i n q u e el o b j e t o c a m b i e . En o t r a s p a l a b r a s ,
e l o l o r q u e p e r c i b o no ha p a s a d o la p r u e b a qu e las p r o p i e d a d e s d e
u n o b j e t o r e a l t i e n e n qu e s a t i s f a c e r
c) .Estas dos p r e m i s a s i m p l i c a n qu e el o l o r que p e r c i b o no es la
p r o p i e d a d de un o b j e t o r e a l.
C o n s i d e r e m o s el p a s o f i n a l y a g r e g u e m o s o t r a p r e m i s a :
P r e m i s a 4. El o l o r que p e r c i b o es, o una p r o p i e d a d re al de un
o b j e t o e x t e r n o , o una id e a en mi m e n t e
D a d a la c u a r t a p r e m i s a , y la c o n c l u s i ó n , t e n e m o s qu e l l e g a r a

qu e el o l o r q u e p e r c i b o es una i d e a en mi m e n t e .
Parece c l a r o q u e el s a b o r a p i n a , el c o l o r d e l o s b a n a n o s y el o l o r
d e las c e b o l l a s f r it a s son i d e a s en la m e n t e . A h o r a , si uno a f i r m a
q u e el s a b o r r e a l y el o l o r r e al son c a u s a d o s po r la e s t r u c t u r a
m o l e c u l a r del o b j e t o , d e b e t e n e r c u i d a d o : si el a r g u m e n t o de la
ilusión es s ó l i d o , e n t o n c e s se s i g u e , l ó g i c a m e n t e , que el o l o r qu e
u n o p e r c i b e no p u e d e ser una de esas p r o p i e d a d e s de los o b j e t o s
[ e x t e r n o s , s i n o una i d e a en la m e n t e . Ésta es una e x p e r i e n c ia que
p e r t e n e c e a la caja 1 f i d e a s en la m e n t e " ). La composición q u í m i 
ca, en c a m b i o , va en la caja 2 ( " p r o p i e d a d e s r e a l e s de los o b j e t o s
e n el m u n d o " ) . Por lo t a n t o , el o l o r no p u e d e ser i d e n t i f ic a d o c o n la
composición q u í m i c a .

CUALIDADES PRIMARIAS Y SECUNDARIAS

Parece q u e e l a r g u m e n t o d e la ilusión e s a p l i c a b l e a l o s c o l o r e s ,
o l o r e s , s a b o r e s y s o n i d o s q u e p e r c i b i m o s . John L o c k e l o s ubicó e n
la caja 1 ( " id e a s e n l a m e n t e " ) y l o s llamó i d e a s d e c u a l i d a d e s s e 
c u n d a r i a s . S i n e m b a r g o , también afirmó q u e e x i s t e n c u a l i d a d e s p r i 
m a r i a s q u e p e r t e n e c e n a l o b j e t o m i s m o : t a m a ñ o , f o r m a , m a s a ,
d u r a c i ó n . Según él, e s t a s c u a l i d a d e s e s p a c i o t e m p o r a l e s d e u n o b 
j e t o p e r t e n e c e n a l o b j e t o m i s m o y d e b e n c l a s i fi c a r se e n la c aja 2
( " p r o p i e d a d e s r e a l es d e lo s o b j e t o s e n e l m u n d o " ) .
L o c k e p e n s a b a q u e l a reflexión filosófica s o b r e l a n u e v a c i e n c i a
d e l s i g l o XVII m o s t r a b a q u e l o s c o l o r e s y demás c u a l id a d e s s e c u n 
d a r i a s n o pertenecían a l o b j e t o e n a b s o l u t o . En c i e r t o m o d o , n u e s 
t r o s s e n t i d o s n o s g a s t a n u n a b r o m a . Po r e j e m p l o , p e n s a m o s q u e
l o s c o l o r e s q u e v e m o s están a f u e r a , e n el m u n d o , c u a n d o r e a l m e n 
t e n o es a sí: l o m i s m o c o n l o s s o n i d o s q u e e s c u c h a m o s . Éstos sólo
son ideas en la mente.
¿Qué s u c e d e c u a n d o u n c u b o d e h i e l o s e fu n d e a c a u s a d e l c a 
l o r C i e r t a m e n t e , e l c a l o r está a f u e r a , e n e l m u n d o e x t e r n o . El p u n 
9
t o d e L o c k e e s q u e e l c a l o r y e l frío, t a l c o m o y o l o s p e r c i b o , e l c a l o r
q u e s i e n t o , p u e d e c a m b i a r s in q u e h a ya u n c a m b i o e n e l o b j e t o .
Po r e j e m p l o , e s t a m o s e n i n v i e r n o ; u s t e d h a e s t a d o a fu e r a , y c u a n 
d o r e g r e s a a s u habitación s i e n t e q u e está c a l i e n t e . Y e n e l v e r a n o ,
el mismo cuarto, a la misma temperatura, se siente fresco. Como el
a r g u m e n t o d e l a ilusión se a p l i c a a l c a l o r q u e p e r c i b i m o s , e l ca l o r,
p o r t a n t o , n o e s u n a p r o p i e d a d r e a l d e l o b j e t o . D e e s t a m a n e r a , e l
ca lo r s e cla s ifica e n la ca ja 1 ( " id e a s e n la m e n t e " ) . S in e m b a r g o ,
L o c k e agregaría q u e l a vibración d e moléculas e s p a r t e d e l o b j e t o ;
éstas están c o m p u e s t a s d e c u a l i d a d e s p r i m a r i a s y h a c e n p a r t e d e
la c aj a 2 ( " p r o p i e d a d e s r e a le s d e lo s o b j e t o s e n e l m u n d o " ) .
B e r k e l e y s e o p u s o a l a distinción q u e h a c e L o c k e e n t r e c u a l i d a 
d e s p r i m a r i a s y s e c u n d a r i a s . B e r k e le y advirtió qu e e l a r g u m e n t o d e
la ilusión e ra también a p l i c a b l e a la s c u a l i d a d e s p r i m a r i a s . Po r e j e m 
p l o , l a s f o r m a s y tamaños q u e u n o v e p u e d e n c a m b i a r s in q u e h a ya
u n c a m b i o e n l o s o b j e t o s . U na t o r r e d i s t a n t e p a r e c e p e q u e ñ a , p e r o
la m i s m a , d e s d e m á s c e r c a , p a r e c e g r a n d e . D e s d e c i e r t o ángulo u n
círculo p a r e c e o v a l a d o . A sí, l a s f o r m a s y l o s tamaños q u e u s t e d

Capítulo V. DESAPARECER EL MUNDO 9 I
p e r c i b e no s o n p r o p i e d a d e s r e al es de l o s o b j e t o s e x t e r n o s . B er k e le y
af i rm a que el a r g u m e n t o d e la ilusión también se a p l i c a al p e s o que
u n o s i e n t e y a la percepción de d u r a c ió n . Que se a p l i c a a t o d a s las
c u a l i d a d e s p r i m a r i a s de L o c k e . Y si lo q u e p e r c i b i m o s no s o n p r o p i e 
d a d e s r e a l e s de los o b j e t o s , e n t o n c e s d e b e n ser i d e a s en la m e n t e .

El a r g u m e n t o de B e r k e l e y nos p r o p o n e una elección difícil. Él
a f i r m a que t o d a s las c u a l i d a d e s s e n s i b l e s s i m p l e s que p e r c i b i m o s
p u e d e n c a m b i a r s i n que el o b j e t o lo h a g a . Para c o n c l u i r q u e t e n e 
m o s q u e e s c o g e r : o
a) las c u a l i d a d e s son p e r c e p t i b le s , y en tal c a s o son m e r a s i d e a s ;
o e s t o o t r o
b) si s o n p r o p i e d a d e s re a l es en el m u n d o e x te ri or , e n t o n c e s no son
perceptibles.
E n o t r a s p a l a b r a s , si el tamaño es a lg o qu e c o n o c e m o s y p o d e m o s
v e r , e n t o n c e s no p u e d e h a c e r p a r t e de u n o b j e t o . O de o t r a m a n e r a ,
si el tamaño es u n a p r o p i e d a d r ea l de un o b j e t o e x t e r n o en el m u n 
d o , e n t o n c e s u s t e d t i e n e que a d m i t ir que no p u e d e p e r c i b i r lo . Si
u n o no p u e d e p e r c i b i r l o , sería i m p o s i b l e s o s t en e r q u e p u e d e c o n o 
c e r l o , afir ma Ber k eley. Por c o n s i g u i e n t e , las p r o p i e d a d e s r ea le s de
u n o b j e t o son a b s o l u t a m e n t e i n c o g n o s c i b l e s . T o d a s las c o s a s que
p e r c i b i m o s d e b e n ser c l a s i fi c a d a s en la caja I ( " i d e a s e n la m e n t e " ) ;
lo que q u e d e p a r a la 2 ( " p r o p i e d a d e s r e al e s de los o b j e t o s en el
m u n d o " ) es a l g o e s e n c i a l m e n t e i n c o n c e b i b l e .
A l a p l i c a r el a r g u m e n t o d e la ilusión a la percepción d e las c u a l i 
d a d e s p r i m a r i a s y s e c u n d a r i a s , B e r k el ey c o n c l u y e que sólo p o d e 
m o s p e r c i b i r n u e s t r a s p r o p i a s id e a s . Esta conclusión es n o t a b l e .
Sign ifica qu e c u a n d o u s t e d c r ee que está m i r a n d o sus m a n o s , por
e j e m p l o , se e q u i v o c a : sólo está p e r c i b i e n d o i de a s en su m e n t e , n a d a
d e m a n o s ni n i n g u n a o t r a c o s a del m u n d o e x t e r n o .
L o c k e d i c e que las i d e a s que t e n e m o s de las c u a l id a d e s p r i m a 
rias se a s e m e j a n a las c u a l i d a d e s m i s m a s en el m u n d o . Be rk e le y lo
c r i t i c a , señalando que uno no p u e d e s i t u a r s e f u e r a de sus i d e a s
p a r a c o m p a r a r l a s d i r e c t a m e n t e con el m u n d o . Para h a c e r l o , uno
tendría qu e p e r c i b i r el m u n d o , y eso no es p o s i b l e : p a r a p e r c i b i r

s e r e q u i e r e n i d e a s . E l único a c c e s o q u e u n o t i e n e a l m u n d o e s
i n d i r e c t o , a través d e n u e s t r a s id e a s . N o h a y m a n e r a p o s i b l e d e
h a c e r u n a comparación e n t r e l a s i d e a s y las c o s a s e x t e r n a s , p o r q u e
sólo p o d e m o s p e r c i b i r i d e a s .
Si B e r k e l e y está e n l o c i e r t o , n o s o t r o s n o p e r c i b i m o s n u e s t r o s
p r o p i o s c u e r p o s . E n s u lu g ar, t e n e m o s ¡deas q u e s e o r i g i n a n e n
a l g o a h í a f u e r a , q u e es j u s t o l o q u e n o s o t r o s l l a m a m o s n u e s t r o c u e r 
p o . E n c o n s e c u e n c i a , la h i s t o r i e t a científica de la percepción e s una
e s ta fa . En e l c a s o de la percepción v i su a l , e l c u e n t o t r a d i c i o n a l d i c e
q u e l a l u z s e re f l e ja e n e l o b j e t o , g o l p e a n u e s t r a r e t i n a y e s t i m u l a e l
n e r v i o ó p t i c o , e l q u e a s u v e z e s t i m u l a l a c e r e b r o q u e e n t o n c e s p r o 
d u c e l a i d e a d e l o b j e t o e n n u e s t r a m e n t e . S i B e r k e l e y t i e n e razón ,
e n t o n c e s e s t e c u e n t o e s u n e n g a ñ o , p o r q u e u n o n o t i e n e c o n o c i 
m i e n t o d i r e c t o d e s u s o j o s , n e r v i o s retínales y c e r e b r o . Sólo t e n e 
m o s c o n o c i m i e n t o d i r e c t o d e n u e s t r a s p r o p i a s id e a s . ¿Cómo
f o r m a m o s e n t o n c e s l os c o n c e p t o s d e la s c o s a s e x t e r n a s según e s t e
p u n t o d e v i s t a ? N u e s t r a s i d e a s t i e n e n o r d e n y c o h e r e n c i a . D e b i d o a
esto, elab oram os los co nc ep to s de ob jeto s exte rnos . Hacerlo no es
t a r e a s i m p l e . A l o s niños l e s t o m a v a r i o s m e s e s , e l l o s s o n jóvenes y
c a p a c e s d e a p r e n d e r . Este o r d e n d e n u e s t r a s i d e a s n o s enseña a
i n t e r p r e t a r n u e s t r a e x p e r i e n c i a e n relación c o n o b j e t o s q u e e x i s t e n
a u n q u e n o s e l o s p e r c i b a . P e r o e s t o n o s i g n i fi c a q u e r e a l m e n t e p e r 
c i b a m o s t a l e s o b j e t o s . U n o sólo v e c o l o r e s y f o r m a s , y l o s i n t e r p r e 
t a m o s d e c i e rt a m a n e r a . E l o r d e n y la c o h e r e n c i a e n t r e esas i d e a s ,
e s lo q u e p e r m i t e q u e v i v a m o s e n l a p r á c t i c a , p e r o n o n o s d a n c o 
n o c i m i e n t o d e l m u n d o e x t e r n o .
E s t o no s lle va a o t r o p u n t o e n f a v o r d e B e r k e l e y H a y u n a d i f e r e n 
tcai ad ae. nPt reen slaamei xe np et or i eyn csensación

i a c r u d a y s cómo
o n d i s tésta es usualmente interpre-,
i n t o s . Po r e j e m p l o , u n o m i r a |
c a l le a b a j o y p i e n s a q u e v e u n a m i g o . La f o r m a q u e p e r c i b o p a r e c e •
f am i l i ar. Sin e m b a r g o , c u a n d o n o s a c e r c a m o s u n p o c o , e s sólo u n a
s o m b r a . N u e s t r a interpretación afectó n u e s t r a p e r c e p c i ó n . Si trata- \
m o s d e e x p e r i m e n t a r n u e s t r a s s e n s a c i o n e s s i n i n t e r p r e t a r l a s , t e n - ¡
d r e m o s e n t o n c e s la e x p e r i e n c i a c o m o e s e n s í m i s m a , s i n '
p e n s a m i e n t o . T r a t e d e d e s c r i b i r s u e x p e r i e n c i a s i n h a c e r n i n g u n a ]
interpretación t e ó r i c a. C u a n d o s e c o n c e n t r a e n la n a t u r a l e z a d e l a í

C a p í t u l o V. DESAPARECER EL M UNDO
sensación m i s m a , la interpretación lle g a a ser m e n o s f u e r t e , h a s t a

q u e p e r c i b e s e n s a c i o n e s c r u d a s . P e r o c u a n d o h a c e e s o , no e x p e r i
m e n t a sus i d ea s c o m o o b j e t o s m a t e r ia l e s .
I m p o n e m o s el c o n c e p t o de o b j e t o s m a t e r i a le s c u a n d o i n t e r p r e 
t a m o s n u e s t r a e x p e r i e n c i a (la c u a l , según B e rke le y, c o n s is te en p e r 
c i bi r id e a s) . N o r m a l m e n t e , c u a n d o u n o m i r a , a s u m e que su visión
t o m a a la c o s a m i s m a d e s d e a f u e r a . El a r g u m e n t o de B e r ke le y i n 
t e n t a m o s t r a r n o s q u e esa suposición es f a l s a . Que es u n a i n t e r p r e 
tación falsa.
CONCLUSIONES
¿ H a h e c h o su a p u e s t a ? Si votó en f a v o r de B e r k e l e y y D e s c a r t e s ,
e n t o n c e s t i e n e un p r o b le m a . ¿Cómo l l e n a m o s el vacío e n t r e n u e s 
tra e x p e r i e n c i a p e r s o n a l de las i d e a s y n u e s t r a c e r t e z a de q u e c o n o 
c e m o s e l m u n d o e x t e r n o ? ¿Cómo j u s t i f i c a r e s a c e r t e z a - l a d e c o n o c e r
a tal g r a d o el m u n d o e x t e r n o - , si n u n c a p e r c i b i m o s los o b j e t o s ?
Este capítulo ha s i d o e n p a r te u n e j e m p l o a m p l i o de la p r i m e r a f a s e
d e la filosofía: p r e g u n t a s y p e r p l e j i d a d e s .
L o s a r g u m e n t o s m u e s t r a n , al p a r e c e r , qu e u n o no p e r c ib e o b j e 
t o s e x t e r n o s , s i n o sólo ¡ d e a s . E n t o n c e s nos q u e d a e s te p r o b l e m a :
¿cómo es p o s i b l e que t e n g a m o s c o n o c i m i e n t o de los o b j e t o s ma 
t e r i a l e s ? Al p a r e c e r , es i m p o s i b l e . P o d e m o s s a b e r y r e c o n o c e r n u e s 
t ra s s e n s a c i o n e s c o m o d i b u j o s , p e r o n u n c a el m u n d o e x t e r n o tal
c o m o es. Si el c o n o c i m i e n t o se b a s a en la e x p e r i e n c i a s e n s o r i a l ,
e n t o n c e s la n a t u r a l e z a del m u n d o e x t e r n o d e b e p e r m a n e c e r p a ra
s i e m p r e en el m i s t e r i o .

C A P Í T U L O V I
M I R A R E L M U N DO
El a r g u m e n t o d e l a i l us i ó n p ar e c e s ó l i d o , a p e s a r d e l a n a t u r a l e z a
d r amá t i c a y c o n t r a i n t u i t i v a d e s u s i m p l i c a c i o n e s : s ó l o p e r c i b i m o s
n u e s t r a s p r o p i a s i d e a s ; n u n c a lo s o b j e t o s e x t e r n o s . Im p l ic a q u e e s t a 
m o s e n c e r r a d o s p a r a s i e m p r e en la prisión de n u e s t r a p r o p i a c o n 
c i e n c i a , s i n a c c e s o a l m u n d o e x t e r i o r . E s t a p o s i c i ó n e s p r o p i a d e l as
filosofías d e De s ca r te s , Lo ck e , B e r k e l e y y H u m e , e n t r e m u c h o s o t r o s .
O t r a posición sería la de a f i r m a r q u e p o d e m o s p e r c ib i r d i r e c t a 
m e n t e o b j e t o s m a t e r i a l e s . P e r o e s t a p o s i c i ó n s ó l o t i e n e h a s t a a h o 
ra e l s emn tui edsot ra

ilusión c o qmuúen a lp pa raar e ca ep ro yeasr suen, a yp ao ds iecmióáns ,e qe ul iavrogcua m
d ae.n U
t on ad ev el az
más , e s h o r a d e h a c e r s u a p u e s t a , p o r q u e a h o r a e x a m i n a r e m o s e s ta
posición a l t e r n a t i v a .
ESPEJISMO
I m a g i n e u n a p e r so n a i n t r o d u c i d a e n u n t a n q u e d e a g u a , c o n r e s p i 
ración ar ti f i c i al , d e n t r o d e l c u a l la s p r i n c i p a l e s e n t r a d a s s e n s o r i a l e s
d e la p e r s o n a s o n t a p o n a d a s ( o jo s y o í d o s v e n d a d o s ) . D e s p u é s d e
c i e r t o t i e m p o , la p e r s o n a c o m e n z a r á a v e r c o s a s ; p o r e j e m p l o , p o 
d r á v e r un c a s t i l l o . A h o r a i m a g i n e a u n a p e r s o n a a b a n d o n a d a e n
u n d e s i e r t o v a c í o . C u a n d o e l c a l o r y l a s e d s e a n i n s o p o r t a b l e s , la
p e r s o n a verá el e s p e j i s m o d e u n o a s i s . T a l e s p e r s o n a s p o d r ía n r a 
z o n a r de la s i g u i e n t e m a n e r a :

1 . E s t o y v i e n d o a l g o .
2. D a d o que e s t o y v i e n d o a l g o , e s t o y v i e n d o un o b j e t o e x t e r n o o
e s t o y v i e n d o mis p r o p i a s i d e a s .
3. No e s t o y v i e n d o un o b j e t o e x t e r n o .
4. Por lo t a n t o , e s t o y v i e n d o mis p r o p i a s i d e a s .

El p r o b l e m a con el a r g u m e n t o a n t e r i o r e s t á en la p r e m i s a I ( " E s t o y
v i e n d o a l g o " ) . Es una p e t i c i ó n de p r i n c i p i o . La p re m i s a s u p o n e que
h a y a l g o que d e b e ser una cosa tal que una p e r s o n a la ve c u a n d o
s u f r e una a l u c i n a c i ó n . S ó l o g r a c i a s a e s t a s u p o s i c i ó n , s u r g e la c o n 
c l u s i ó n s i g u i e n t e : la c o s a v i s t a no p u e d e ser un o b j e t o m a t e r i a l ;
d e b e ser e n t o n c e s una i d ea m e n t a l .
O b v i a m e n t e , cu a n d o u n a p e r s o n a t i e n e u n a a l u c i n a c i ó n , e s t á v i e n 
d o , y su e x p e r i e n c i a t i e n e un c o n t e n i d o . P e r o no d e b e m o s a s u m i r
q u e e s t o i m p l i c a que e lla d e b e e s t a r v i e n d o a l g u n a cosa. No p o d e 
m o s a s u m i r que el c o n t e n i d o de la e x p e r i e n c i a de la visión de una
p e r s o n a es el o b j e t o de su e x p e r i e n c i a , o que es una c o s a que ella
e s t á v i e n d o . H a c e r t a l s u p o s i c ió n es a s u m i r q u e en e f e c t o las i d e a s
existen c o m o e n t i d a d e s m e n t a l e s .
La a l t e r n a t i v a a e s t a s u p o s i c i ó n s e r í a a r g u m e n t a r q u e una p e r s o 
n a que t i e n e una a l u c i n a c i ó n no ve cosa a l g u n a . Esta a l t e r n a t i v a a d 
mitiría que q u i e n s u f re una a l u c i n a c i ó n e s t á v i e n d o , y que su v i s i ó n
t i e n e un c o n t e n i d o . Sin e m b a r g o , ne g ar í a que el c o n t e n i d o es el
objeto de su e x p e r i e n c i a . En o t r a s p a l a b r a s , la a l t e r n a t i v a sería re
c h a z a r la af i r mac i ó n i mp l í c i t a en la p r e m i s a I: que el c o n t e n i d o d e
la e x p e r i e n c i a es un o b j e t o m e n t a l . P o d e m o s a r g u m e n t a r qu e el
c o n t e n i d o de la visión es s i m p l e m e n t e una m a n e r a de ver, y p o d e 

m o s t r a t a r la e x p e r i e n c i a a d v e r b i a l m e n t e en l u g a r d e t r a ta r la c o m o '
u n o b j e t o (explicaré e s t o más a d e l a n t e ) .
Para ser más p r e c i s o s , y e v i t a r la p e t i c i ón de p r i n c i p i o , d e b e m o s
r e e m p l a z a r la p r e m i s a I por:
1 * . E s t o y t e n i e n d o una e x p e r i e n c i a v i s u a l .
Si r e e m p l a z a m o s la p r e m i s a I del a r g u m e n t o o r ig i n a l por la p r e m i 
sa 1 * , que no es una p e t i c i ón de p r i n c i p i o , el a r g u m e n t o p i e r d e

Capítulo V . MIRAR EL MUNDO 97
v a l i d e z . La c o n c l u s i ó n no se s i g u e l ó g i c a m e n t e de la n u e v a s e r i e de

p r e m i s a s . Sin un n u e v o a r g u m e n t o i n d e p e n d i e n t e que p e r m i t a a f i r
m a r que la p r e m i s a I es v e r d a d e r a y qu e la f r a s e I * es f a l s a , el
a r g u m e n t o de la a l u c i n a c i ó n es una p e t i c i ón de p r i n c i p i o .
UNA CRÍTICA D E L ARGUMENTO DE IA ILUSIÓN

Esta crítica del a r g u m e n t o de la a l u c i n a c i ó n p u e d e u s a r s e p a r a e v a 
luar, de m a n e r a c r í t i c a t amb i én, el a r g u m e n t o de la i l us i ó n. Los dos
a r g u m e n t o s son s im i l a r e s . (Revisar el a r g u m e n t o de la ilusión en el ca
pítulo a n t e r i o r ) . La p r e m i s a 2 de l a r g u m e n t o de la ilusión o r i g i n a l
era:
2. Los c o l o r e s qu e p e r c i b o p u e d e n c a m b i a r sin que h a y a un c a m 

b i o en el o b j e t o m i s m o .
Esta p r e m i s a , al i g u a l que la p r e m i s a 1, es una p e t i c i ón de p r i n c i 
p i o . La p r e m i s a 2 a s u m e que los c o l o r e s que p e r c i b o son o b j e t o s
m e n t a l e s o i d e a s . S u p o n e que lo que p u e d e c a m b i a r (sin que el
o b j e t o e x t e r n o s u f r a a l t e r a c i ó n a l g u n a ) es esa c i e r t a cosa que yo p e r 
c i b o . C o n t r a es ta s e g u n d a p r e m i s a p o d e m o s a r g u m e n t a r q u e lo que
p u e d e c a m b i a r (sin n i n g u n a a l t e r a c i ó n del o b j e t o e x t e r n o ) no es
e sa c i e r t a cosa, s i n o la m a n e r a c o m o p e r c i b i m o s o el c o n t e n i d o
f e n o m e n o l ó g i c o de n u e s t r a p e r c e p c i ó n . Por e j e m p l o , la f o rm a c o m o
p e r c i b o una p a r e d b l a n c a c a m b i a r á c u a n d o c a m b i e el c o l o r de la
luz. En c o n t r a de e s t a s e g u n d a p r e m i s a p o d e m o s i n s i s t i r en que lo
q u e p e r c i b o es el c o l o r de un o b j e t o e x t e r n o , y que ese c o l o r o b j e 
t i vo no p u e d e c a m b i a r a m e n o s que el o b j e t o m i s m o lo h a g a . Para
ser más p r e c is o s , p o d e m o s r e em p l a z ar la p r e m i s a 2 por:
2*. La m a n e r a c o m o p e r c i b o el c o l o r p u e d e c a m b i a r s i n que o c u r r a

u n c a m b i o en el o b j e t o m i s m o .
Un a vez r e e m p l a z a d a la p r e m i s a 2 por la 2*, el a r g u m e n t o o r i g i n a l

n o es v á l i d o . Sin un n u e v o a r g u m e n t o in d e p e n d i e n t e que p e r m i t a
a f i r m a r q u e la p r e m i s a 2 es v e r d a d e r a y q u e la o r a c i ó n 2* es falsa, el
a r g u m e n t o de la ilusión es una p e t i c i ó n de p r i n c i p i o .

UNA CONCEPCIÓN ALTERNATIVA DE

LA P E RCE P CI ÓN: E L REALISMO DIRECTO
A l o s u m o , e l a r g u m e n t o d e la i lu s i ó n n o e s t a b l e c e l a c o n c l u s i ó n d e
q u e s ó l o p o d e m o s p e r c i b i r n u e s t r a s p r o p i a s id e a s. Po r s u p u e s t o ,
e s t o n o i m p l i c a q u e l a c o n c l u s i ó n s e a falsa e n s í m i s m a . El a r g u 
m e n t o d e l a i l us i ó n p u e d e n o s e r c o n c l u y e n t e , p e r o l a c o n c l u s i ó n ,
(a s a b e r , q u e s ó lo p o d e m o s p e r c i b i r n u e s t r a s p r o p i a s i de a s, ) p o d r í a
ser verdadera.
P o r e l m o m e n t o , e n l u g a r d e a r g u m e n t a r q u e e s t a c o n c l u s i ó n e s
f a l s a , c o n s i d e r e m o s c u á l p o d r ía s e r u n a p o s i c i ón a l t e r n a t i v a , q u e
p o d e m o s l l a m a r r e a l i s m o d i r e c t o . Ella s o s t i e n e q u e p o d e m o s p e r
c i b i r d i r e c ta m e n t e lo s o b j e t o s e x t e r n o s , y q u e lo s o b j e t o s d e l a p e r 
c e p c i ó n n o s o n ¡ d e a s e n l a m e n t e . D e s a r r o l l a r e l r e a l i s m o d i r e c t o
e s i m p o r t a n t e , p o r q u e l a a f i r m a c i ó n d e q u e s ó l o p o d e m o s p e r c i b i r
n u e s t r a s p r o p i a s i d e a s e s u n p i l a r d e l a s t e o r í a s d e l c o n o c i m i e n t o
d e u n a s e r i e m u y i m p o r t a n t e d e p e n s a d o r e s , c o m o D e s c a r t e s , L o c k e ,
B e r k e l e y y H u m e . Por el c o n t r a r i o , K an t e s u n r e a l i s t a d i r e c t o .
O r a c i o n e s c o m o , "e s t o y v i e n d o a l g o " , y " l o q u e e s t o y v i e n d o " ,
s o n v a g a s . P u e d e n r e f e r i r s e a l c o n t e n i d o de la visión, a la n a t u r a l e 
Azal t edren al at i ve ax m
p eerni teen,c i at a dl eesl afcr taos ede
s ver, r e feexrpi resr ei e nac ilaa vci sousaal qmui es mdae.
p u e doe na la
h e c h o v e o ; a u n o b j e t o e x t e r n o q u e e x is te i n d e p e n d i e n t e m e n t e d e l
a c t o d e v e r l o . S e g ú n e l re a li st a d i r e c t o , d e b e m o s d i s t i n g u i r c l a r a 
m e n t e e l c o n t e n i d o d e l a v i s i ó n d e l a c o s a v i s t a . El c o n t e n i d o
e x p e r i e n c i a d e m i v i si ón n o e s u n a ñ a d i d o a a c t o d e v e r ; e s s ó l o e l
m o d o o la m a n e ra c o m o v e o . El o b j e t o i n d e p e n d i e n t e d e m i v i s i ó n ,
la c o s a q u e r e a l m e n t e v e o , t a l c o m o u n á r b o l o u n a s illa , e s a l g o
d i s t i n t o d e m i a c t o d e v e r ; e x i s t e , a u n s i n o l o v e o .
D e a c u e r d o c o n e l re a l is t a d i r e c t o , c u a n d o u n a p e r s o n a s u f r e u n a
a l u c i n a c i ó n n o e s t á v i e n d o u n o b j e t o e x t e r n o . A u n q u e n u e s t r a t e n 
d e n c i a e s a f i r m a r q u e t a l p e r s o n a e s t á v i e n d o a l g o , e s o s ó l o s i g n i 
fica q u e e s tá v i e n d o d e u n a m a n e r a p a r t i c u l a r , o q u e s u e x p e r i e n c i a
v i s u a l t i e n e c o n t e n i d o . El r e a l i s t a d i r e c t o a f i r m a q u e e s t e n t a d o r ,
p e r o e n g a ñ o s o , d e c i r q u e h a y u n a c o s a m e n t a l q u e u n a p e r s o n a
p e r c i b e . E s p r o b l e m á t i c o p o r q u e i m p l i c a q u e h a y a l g u n a c o s a , a l 
g ún o b j e t o m e n t a l r e a l q u e l a p e r s o n a e s t á p e r c i b i e n d o .

C a p í t u l o V I . MIRAR EL MUNDO 99
E l i d i o m a español n o a y u d a a d i s t i n g u i r e n t r e e l c o n t e n i d o d e la
visión y l o q u e e s v i s t o . P or e j e m p l o , c u a n d o le p r e g u n t a m o s a a l 
g u i e n qué e s l o q u e v e " , p o d e m o s e s t a r preguntándole p o r u n a
u
descripción d e s u e x p e r i e n c i a , o p o r u n a descripción d e l o b j e t o
externo que ve.
Según e l r e a li s t a d i r e c t o , la a u s e n c i a d e u n a distinción e ntr e e l
c o n t e n i d o d e l a e x p e r ie n c i a y e l o b j e t o i n d e p e n d i e n t e q u e s e e x p e r i 
m e n t a p u e d e c a u s a r u n a e n o r m e c o n f u s i ó n . Puede lle va r no s a co s ifica r
e l c o n t e n i d o d e la e x p e r i e n c i a d e la percepción y a t r a t a r l o c o m o s i
fuera la c o s a q u e e s t a m o s v i e n d o o e x p e r i m e n t a n d o . D e s ca r t e s, L o ck e ,
y B e r k e l e y u t i l i z a n la p a l a b r a " i d e a " p a r a r e fe r i rs e al c o n t e n i d o d e la
e x p e r i e n c i a , p e r o e l lo s t i e n d e n a t r a t a r e s e c o n t e n i d o c o m o s i f u er a
u n ítem m e n t a l o u n a p i n t u r a e n la m e n t e . T r a t a n e s t e c o n t e n i d o
co mo s i fue r a la c o s a p e r cib id a . El r e a lis ta d ir e cto a fir ma q ue e llo s s e
e q u i v o c a n p o r q u e l a s i d e a s n o s o n o b j e t o s a d i c i o n a l e s a l a c t o d e
ver. Las i d e a s n o s o n l o s o b j e t o s d e l a p e r c e p c i ó n ; s o n e l m o d o o l a
m a n e r a c o m o n o s o t r o s m i r a m o s . Po r e s ta razón , e l r e a l i s t a d i r e c t o
argumentará q u e L o c k e , D e s c a r t e s y B e r k e l e y s e e q u i v o c a n c u a n d o
a f i r m a n q u e p e r c i b i m o s n u e s t r a s p r o p i a s i d e a s . La s i d e a s n o s o n l o s
o b j e t o s q u e v e m o s , p o r q u e l a s i d e a s n o s o n o b j e t o s e n a b s o l u t o .
Según e l r e a lis ta d ir e cto , la s i d e a s n o s o n l a c o s a v is t a ; s o n m e r a 
mente el acto o la experiencia de ver de una manera particular.
Para q u e e s t e p u n t o q u e d e m á s c l a r o , p o d e m o s c o m p a r a r la s
i d e a s c o n l o s e s t a d o s d e á n i m o . E l r e a l i s t a d i r e c t o a f i r m a q u e u n
23
e s t a d o d e ánimo n o e s u n a c o s a u o b j e t o m e n t a l . A u n q u e e n e s p a 
ñ o l n o s r e f e r i m o s a l o s e s t a d o s d e ánimo c o m o l o q u e s e n t i m o s , e l
r e a l i s t a d i r e c t o n o p i e n s a u n e s t a d o d e ánimo c o m o u n o b j e t o . Un
e s t a d o d e ánimo n o e s o t r a c o s a q u e s e n t i r d e u n a c i e r t a manera.
El re a l i s t a d i r e c t o s o s t i e n e q u e e n lu g a r d e p r e g u n t a r l e a u n a p e r 
s o n a q u é e s l o q u e s i e n t e , c o m o s i s i n t i e r a u n a c o s a , sería más
a d e c u a d o p r e g u n t a r l e cómo s e s i e n t e . U n r e a l i s ta d i r e c t o p u e d e
c o m p a r a r l a s i d e a s c o n l o s e s t a d o s d e á n i m o : a s í c o m o l o s e s t a 
d o s d e ánimo s o n la m a n e r a c o m o s e n t i m o s , la s i d e a s s o n s i m 
p l e m e n t e la m a n e r a c o m o p e r c i b i m o s . D e a c u e r d o c o n el r e a li s ta
2 1
Ver S e c c i ó n 5. 1. BFNNF/TT, J., Locke. Berkeley, Hume, C ía r e n d o n Press, O x f o r d . 1979.

d i r e c t o , n o d e b e m o s d e j a r n o s engañar p o r e l i d i o m a e s p a ñ o l , q u e
a l t r a t a e l c o n t e n i d o d e l a percepción c o m o u n a c o s a . L as i d e a s n o
s o n l o q u e p e r c i b i m o s ; s o n la m a n e r a c o m o p e r c i b i m o s .
P or s u p u e s t o , n a d a d e e s t o c o n s t i t u y e u n a r g u m e n t o a f a v o r d e l
r e a l i s m o d i r e c t o , n i t a m p o c o e n c o n t r a d e la afirmación d e q u e sólo
p o d e m o s p e r c i b i r n u e s t ra s p r o p i a s id e a s. E s t o e s sólo u n a i l u s t r a 
ción d e cómo a l g u n o s filósofos h a n t r a t a d o d e d e s a r r o l l a r u n p u n 
t o d e v i s t a r e a l i s t a . 24
E L A R G U M E N T O D E L LENGUAJE PRIVADO
Podría h a b e r u n a r g u m e n t o c o n t r a l a afirmación d e q u e sólo p o d e 
m o s p e r c i b i r n u e s t r a s p r o p i a s i d e a s. P or e j e m p l o , e l l l a m a d o a r g u 
m e n t o d e l l e n g u a j e p r i v a d o d e W i t t g e n s t e i n , q u e p a r e c e d e s a fia r la
suposición c e n t r a l d e D e s c a r t e s y B e r k e l e y ( qu e lo s o b j e t o s i n m e 
d i a t o s d e l a percepción s o n l a s i d e a s e n l a m e n t e ) .
En su Primera meditación, D e s c a r t e s d u d a d e l a e x i s t e n c i a d e l m u n 
d o e x t e r n o . É l t i e n e i d e a s q u e p u e d e i d e n t i fi c a r d i r e c t a m e n t e , p e r o
él no s a b e s i a l g u n a c o s a " a h í a f u e r a " e n e l m u n d o e x t e r n o , r e a l 
m e n t e c o r r e s p o n d e a , o p r o d u c e esas i d e a s . D e s c a r t e s está p r e s o
e n e l m u n d o d e s u s p r o p i a s i d e a s i n m e d i a ta s . E s t o e s l o q u e p o d e 
m o s l l a m a r " l a posición o r i g i n a l d e D e s c a r t e s " . D e a c u e r d o c o n e s t a
p o s i c i ó n , la única m a n e r a d e s a l i r d e t a l prisión e s p r o b a n d o la
e x i s t e n c i a d e D io s y, e n c o n s e c u e n c i a , v i n d i c a n d o e l p r i n c i p i o s e 
gún el cual las i d e a s c l a r a s y d i s t i n t a s s o n v e r d a d e r a s . Este p r i n c i 
p i o s i r v e d e p u e n t e e n t r e e l c o n o c i m i e n t o d e l a s i d e a s y e l m u n d o .
M i e n t r a s n o p o d a m o s p r o b a r la e x i s t e n c i a d e D io s , e l p u e n t e e s t a 
rá r o t o .
¿ E s v i a b l e l a posición o r i g i n a l d e D e s c a r t e s ? El a r g u m e n t o d e
W i t t g e n s t e i n m u e s t r a q u e n o . D e s c a r t e s a s u m e q u e c u a n d o él p i e n 
s a , p o r e j e m p l o , quizás algún d e m o n i o m a l ig n o e x i s t e " , la s p a l a 
bras que tisa para expresar tales pensamientos tienen significado.
En su método d e la d u d a , e l s i g n i f i c a d o d e la s p a l a b r a s e s t r a t a d o
Para u n a c o n c e p c i ó n a l t e r na t i v a , v e r p ágs. 1 13 - 127 JACKSON, F., "The E xi slc nc e of
M e n t a l O b j e c t s ' , e n Perceptuaí Knowledgc, J . Da ncy ( e d ) , O x f o r d , 19 8 8 .

C a p í t u l o V I . MIRAR EL MUNDO 101
c o m o a l g o d a d o y n o s u j e t o a l p r o c e s o b l a n q u e a d o r d e la d u d a q u e
p o r o t r a p a r t e D e s c a r t e s utilizó. ¿Este l e n g u a j e d e D e s c a r t e s e s s i g 
n i f i c a t i v o , t i e n e s e n t i d o ? W i t t g e n s t e i n o f r e c e u n a r g u m e n t o p a r a
m o s t r a r q u e n o , p o r q u e l as p a l a b r a s s o n , y t i e n e n q u e s er, m o n e d a
c o r r i e n t e d e l d o m i n i o p ú b l i c o . E l s i g n i f i c a d o lingüístico r e q u i e r e l a
e x i s t e n c i a d e u n m u n d o o b j e t i v o ; n o p u e d e s er e x c l u s i v o d e l as i d e a s
íntimas d e D e s c a r t e s .
En r e s u m e n , W i t t g e n s t e i n a r g u m e n t a c o n t r a la p o s i b i l i d a d d e u n
l e n g u a j e e s e n c i a l m e n t e p r i v a d o . É l i m a g i n a u n a p e r s o n a q u e u s a la
letra 'S' p a r a r e fe r ir s e a u n a s e n s a c i ó n . C u a n d o l a sensación a p a r e 
c e d e n u e v o , l a p e r s o n a usará o tr a ve z la le tr a 'S ' p a r a r e fe r ir s e a la
m i s m a s e n s a c i ó n . A h o r a , e n e l c u r s o n o r m a l d e l a v i d a , a v e c e s
i d e n t i f i c a m o s u n a sensación p o r s u s c a u s a s : éste e s e l s e n t i m i e n 
t o q u e t e n g o c u a n d o o i g o e l r e c h i n a r d e l a tiza e n e l t a b l e r o " . P e r o
t a l e s f o r m a s d e i d e n t i f i c a r l as s e n s a c i o n e s p r e s u p o n e n la e x i s t e n 
c ia d e u n m u n d o e x t e r n o y n o s o n p e r m i t i d a s p o r la posición o r i g i 
n a l d e D e s c a r t e s . E l método c a r t e s i a n o d e la d u d a r e q u i e r e u n
l e n g u a j e e s e n c i a l m e n t e p r i v a d o . En e s t a p o s i c i ó n , e s n e c e s a r i o
c o n s t r u i r u n l e n g u a j e d e e s a í n d o l e , u n o c u y o s i g n i f ic a d o se a o b t e 
n i d o p o r r e f e r e n c i a d i r e c t a a l a s i d e a s p r i v a d a s , a s u c o n t a c t o i n 
t r o s p e c t i v o , s in relación c o n f a c t o r e s c a u s a l e s e x t e r n o s .
El a r g u m e n t o d e W i t t g e n s t e i n c o n t r a la p o s i b i l i d a d d e u n l e n 
g u a j e e s e n c i a l m e n t e p r i v a d o (LEP) e s :
1 . U n l e n g u a j e s i g n i f i c a t i v o r e q u i e r e la p o s i b i l i d a d d e e r r o r
2. En u n L ER n o h a y fo r m a d e d i s t i n g u i r e n t r e "X e s c o r r e c t o " y X W
m e p a r e c e c o r r e c t o "
3. Por lo t a n t o , u n LEP s i g n i f i c a t i v o e s i m p o s i b l e
La p r i m e r a p r e m i s a a f i rm a q u e , p a r a q u e s ea p o s i b l e e l s i g n i f i c a d o ,
tiene que h aber algo co m o el uso in co rrec to de un a palabra, c o m o
l la m a r " g a t o " a u n p e r r o . La s e g u n d a d i c e q u e e n u n le n g u a j e e s e n 
cialme nte p rivad o no hay posibilid ad de aplicar una p alabra in co 
r r e c t a m e n t e : e n e l r e i n o p r i v a d o n o h a y n i n g u n a distinción p o s i b l e
e n t r e l a s c o s a s c o m o s o n y l a s c o s a s c o m o a p a r e c e n . Si t e n g o u n a

sensación q u e m e p a r e c e q u e e s S d e n u e v o , e n e l r e i n o e s e n c i a l 
m e n t e p r i v a d o n a d a podrá c o n t a r c o m o u n e rr or . W i t t g e n s t e i n d i c e :
" c u a l q u i e r c o s a v a a p a r e c e r m e c o r r e c t a y e s t o sólo s i g n i f i c a q u e
aquí n o p o d e m o s h a b l a r d e ' c o r r e c t o ' . " 25
(La segunda premisa no afirma que no podemos verificar si he

m o s c o m e t i d o u n a equivocación en la identificación d e n u e s t r a s
pro pia s sen sacion es, sino más bien que en el reino priv ad o no hay
p o s i b i l i d a d d e e r r o r Ésta n o e s u n a cuestión d e p o s i b i l i d a d d e v e 
rificación, s i n o d e p o s i b i l i d a d d e e r ro r .)
El método d e l a d u d a d e D e s c a r t e s e s p e r s o n a l . E n l u g a r d e
p r e g u n t a r , ¿qué p o d e m o s c o n o c e r ?" , p r e g u n t a , ¿qué p u e d o c o 
n o c e r ? " Así, D e s c a r t e s se sumió en la cárcel d e s u s p r o p i a s i d e a s ,
d e s e a n d o s a b e r s i a l g u n a c o s a e n e l m u n d o e x t e r n o c a u s a b a s us
i d e a s . A l r e s o l v e r l a p r i m e r a p r e g u n t a , D e s c a r t e s n o estaría e n u n
" p r e d i c a m e n t o e g o c é n t r i c o " . Po r e j e m p l o , s i h u b i e r a p r e g u n t a 
26
d o : ¿qué p o d e m o s c o n o c e r ? , e n t o n c e s ya tendría r e s u e l t a l a e x i s 
t e n c i a d e l a s o t r a s m e n t e s , y u n m u n d o público común para vivir.
El argumento del lenguaje privado muestra que estamos compro
m e t i d o s e n u n m u n d o t a l , p o r q u e e l l e n g u a j e e s s i g n i f i c a t i v o . La
posición o r i g i n a l d e D e s c a r t e s e s e q u i v o c a d a . H a c e m o s p a r t e d e l
mundo externo.
OTRA IMPLICACIÓN
D e s c a r t e s y l o s e m p i r i s t a s c o s i f i c a r o n l a s i d e a s . E s t o lo s llevó a la
noción d e l v e l o d e i d e a s : sólo p o d e m o s p e r c i b ir d i r e c t a m e n t e n u e s 
t r a s p r o p i a s i d e a s , y n u n c a , a través d e e l l a s , l o s o b j e t o s e n e l m u n 
d o e x t e r n o . E l a r g u m e n t o d e l l e n g u a j e p r i v a d o r e c h a z a e s t e v e l o d e
i d ea s , p u e s a f ir m a q u e p a l a b r a s c o m o " d o l o r " n o p u e d e n n o m b r a r
ob jeto s m entales esen cialme nte privados .
E s t o n o s p e r m i t e t o m a r d i s t a n c i a d e l o s p r o b l e m a s q u e p r e s e n 
tó la percepción e n e l capítulo a n t e r i o r . P o d e m o s a f i r m a r q u e
J 5
Ve r párrafo 2 5 8 , WITTGF.NSTI-IN. L . Investigaciones filosóficas. I n s t i t u t o d e investigaciones
filosófic as, U N A M , G n j a l b o , B a r c e l o n a , 1 9 8 8 .
2 6
Ve r WILLIAMS, B., Descartes: Th e Projecl of Puré Enquiry, P e n g u i n , M i d d e i e s e x , 1 9 7 8 .

Capítulo V I . MIRAR EL MUNDO 103
B e r ke le y y De s ca r te s están e qu i v o c a d o s , y p o d e m o s e v it ar c o n c l u 
s i o n e s escépticas y c o n t r a i n t u i t i v a s a c e r ca d e l a p e r c e p c i ó n . P o d e 
m o s a f ir m a r q u e p e r c i b i m o s n u e s t r o s z a p a t o s y n u e s t r a s m a n o s .
S i n e m b a r g o , n e g a r l a s i d e a s p r i v a d a s t i e n e c o n s e c u e n c i a s d r a m á 
ticas para el problema de la mente y el cuerpo y la naturaleza de la

conciencia.
Nos gusta pensar en la experiencia como algo revelador de un
m u n d o i n t e r n o s u b j e t i v o . Este m u n d o i n t e r n o s e d e s c r i b e e n la
p o e s í a , y s e d e b e c o n t r a s t a r c o n e l m u n d o e x t e r n o . P e r o s i n o ha y
o b j e t o s m e n t a l e s p r i v a d o s o i d e a s , e n t o n c e s n o h a y u n m u n d o p r i 
v a d o i n t e r n o . O, p o r lo m e n o s , e s u n e r r o r l l a m a r l o " m u n d o " . E n
o t r a s p a l a b r a s , n e g a r l o s o b j e t o s m e n t a l e s p r i v a d o s o i d e a s s i g n i f i 
c a q u e n o h a y u n a t a c o s a c o m o l a e x p e r i e n c i a . Ésta e s u n a m a n e r a
b a s t a n t e drástica d e p o n e r e l p u n t o . N o e s n e g a r e l h e c h o d e q u e l a
g e n t e p e r c i b e . Es r e c h a z a r q u e l as p e r c e p c i o n e s s o n c o s a s . N o n i e 
g a la e x p e r i e n c i a d e l a s p e r s o n a s ; n i e g a q u e la e x p e r i e n c i a se a u n a
cosa.
T r a t a r l a s i d e a s c o m o e n t i d a d e s m e n t a l e s también c o n d u c e a
d e f e n d e r l a i d e a d e l d u a l i s m o m e n t e - c u e r p o : e s t a proposición i m 
p lica q u e la m e n t e e s u n a e n t i d a d i n m a t e r i a l . Si l as i d e as s o n o b j e 
t o s m e n t a l e s p r i v a d o s , e n t o n c e s es a p a r e n t e m e n t e r a z o n a b l e
c o n s i d e r a r q u e l a m e n t e e s u n r e c i p i e n t e no-físico q u e p o s e e o s o s 
t i e n e esas i d e a s no-físicas. Po r o t r o l a d o , s i n o h a y o b j e t o s m e n t a 
les privados o ideas, entonces no debemos pensar en la mente
c o m o u n a c o s a e n a b s o l u t o , y e l d u a l i s m o e s e r r ó n e o .
Esto significa que para defender el dualismo mente-cuerpo, y la
id e a d e q u e la e x p e r i e n c i a r e v e la u n m u n d o i n t e r n o y s u b j e t i v o , u n o
t i e n e q u e a f ir m a r q u e e l a r g u m e n t o d e l l e n g u a j e p r i v a d o n o es s ó li 
d o , y q u e e n t o n c e s l a s i d e a s s o n o b j e t o s m e n t a l e s p r i v a d o s . S i n
e m b a r g o , éstas serían m a l a s n o t i c i a s . Significaría q u e s e h a d e j a d o
a g a r ra r u n a v e z m á s p o r e l g a n c h o d e l p u n t o d e v i s t a escéptico
s o b r e l a p e r c e p c i ó n . Significaría q u e D e s c a r t e s y B e r k e l e y después
d e t o d o , e s t a b a n e n l o c i e r t o .
En c o n c l u s i ó n , e l p r o b l e m a d e l a percepción está p r o f u n d a m e n 
t e l i g a d o a l p r o b l e m a m e n t e - c u e r p o . En e l c a s o de la p e r c e p c i ó n , e l
p r o b l e m a e s cómo ir d e s d e aquí a d e n t r o " h a s t a ' a h í a f u e r a " . En e l

c a s o d e l p r o b l e m a m e n t e - c u e r p o , e l p r o b l e m a e s cómo i r d e s d e
" a h í a f u e r a " h a s t a aquí a d e n t r o " . A m b o s p r o b l e m a s r e qu i e r e n la
comparación e n t r e i n t e r n o y e x t e r n o , o e n t r e a d e n t r o y a fu e r a .
El a r g u m e n t o d e l l e n g u a j e p r i v a d o d e W i t t g e n s t e i n , e n a m b o s
c a s o s r e c h a z a l a comparación e n t r e e l i n t e r i o r y e l e x t e r i o r ( la p e r 
cepción y e l p r o b l e m a m e n t e - c u e r p o ) . N ie g a q u e e s t e c o n t r a s t e e l e b a
s er p e n s a d o c o m o e l c o n t r a s t e e n t r e d o s m u n d o s . R e c h a z a l a o p o 
sición i n t e r n o - e x t e r n o c o m o u n c o n t r a s t e o n t o l ó g i c o , p o r q u e n i e 
g a q ue la s id e a s s o n co s a s . S i e l co ntr a s te e s un e r r o r e n e l c a s o d e
la p e r c e p c i ó n , e n t o n c e s d e b e s e r lo también e n e l c a s o d e l p r o b l e 
ma mente-cuerpo.

C A P Í T U L O V I I
¿ES U S T E D S U C U E R P O ?
¿ S ó l o soy e s t e c u e r p o f í s i c o ? P ar e c e que d e b o ser más qu e eso,

p o r q u e , ¿ c ó m o p o d r í a s e r c o n s c i e n t e si s ó l o f u e r a u n a c o l e c c ió n d e
c é lu l a s ?, ¿c ó m o u n a c o l e c c ió n d e c é l u l a s p u e d e t e n e r u n p u n t o de
v i s t a s u b j e t i v o a c e r c a d e l u n i v e rs o ? Sin e m b a r g o , p o r o t r o l a d o , las
c i e n c i a s n a t u r a l e s n o s d i c e n q u e el u n i v e r s o c o n s t a ú n i c a m e n t e de
l a m a t e r i a y sus p r o p i e d a d e s . Así, el s e n t i d o c o m ú n y la c i e n c i a
e s t á n en c o n f l i c t o . ¿ C u á l t i e n e la r a z ó n ? P a r e c e q u e , o el l u g a r d e la
m e n t e c o n s c i e n t e r e f u t a la i m a g e n c i e nt í f i c a d e l u n i v e r s o , o la i m a 
g e n científica p o n e en d u d a la i m a g e n que t e n e m o s de n o s o t r o s
mismos.
D u r a n t e la é p o c a m o d e r n a , a p r o x i m a d a m e n t e e n t r e l o s a ñ o s
1 55 0 - 1 7 5 0 , el c o n f l i c t o s u r g ió p o r p r i m e r a v e z a ca u s a d e l c a m 
b i o f u n d a m e n t a l d e l p u n t o d e v i s t a a c e r c a de la m a t e r i a , g r a 
c i a s a la g é n e s i s d e la c i e n c i a . A n t e s d e e s t a é p o c a , el u n i v e r s o
e r a c o n s i d e r a d o por m u c h o s c o m o un ser v i v i e n t e u o r g á n i c o .
L o s c a m b i o s f í s i c o s e r a n e x p l i c a d o s d e a c u e r d o c on p r o p ó s i 
naturaleza t o r m e n t a s o c u r r e n p o r 
qt ouse: Dlai o s se enoja. N o o b s tel
repudia a n vt ea ,c íeos;t alas
v i s i ó n fue p a u l a t i n a m e n t e
r e c h a z a d a y r e e m p l a z a d a p o r la c o n c e p c i ó n d e la m a t e r i a c o m o
a l g o i n e r t e y c a m b i a n t e de a c u e r d o c o n l e y e s m a t e m á t ic a m e n 
t e d e f i n i b l e s . E s ta c o n c e p c i ó n m e c á n i c a de la m a t e r i a h i z o qu e
la s c i e n c i a s b a s a d a s en las m a t e m á t ic a s y la m e d i c ió n f u e r a n
posibles.

El n u e v o p u n t o d e v is t a a c e r c a d e l a m a t e r i a p u s o d e r e l i e v e e l
c o n t r a s t e e n t r e e l u n i v e r s o físico y la m e n t e h u m a n a , q u e e s a n i m a 
d a , c o n s c i e n t e , r a c i o n a l y l i b r e . ¿Có mo e s p o s i b l e r e c o n c i l i a r l a i m a 
g e n d e l u n i v e r s o físico c o n n u e s t r a concepción d e n o s o t r o s m i s m o s ,
que al parecer som os pa rte del universo, pe ro so m os ese ncialm en 

t e no-mecánicos y c o n s c i e n t e s ? ¿Cómo r e c o n c i l i a r l a concepción
científica d e l u n i v e r s o c o n l a n a t u r a l e z a d e l a m e n t e ?
H o y e n d ía , n o s o t r o s , q u e t e n e m o s e l p r i v i l e g i o d e la tecnología
d e s a r r o l l a d a p o r la c i e n c i a , s e g u i m o s e n r e d a d o s e n e l m i s m o c o n 
f l i c t o , i n m e r s o s e n l a m i s m a c r i s i s . E n e s t e capítulo y e n e l s i g u i e n 
t e , c o n s i d e r a r e m o s t r e s n i v e l e s d e r e s p u e s t a a e s t a s c u e s t i o n e s .
A l g u n o s e s c r i t o r e s c o n f u n d e n e s t o s t r e s n i v e l e s . Mostraré cómo
lograríamos u n a m a y o r cl a r i d a d y m e j o r e s r e s p u e s t a s s i s e p a r a m o s
esos n i v e l e s . Además, e s t a c l a r i d a d n o s ayudará a c o m p r e n d e r l a -
n a t u r a l e z a d e la c i e n c i a ( v er capítulo IX).
P R I M A R N l V i i l . : O N T O L Ó Ü K ' O
C o m o u n o d e l o s p i o n e r o s d e l a n u e v a c i e n c i a , D e s c a r t e s trató d e
ga pa m p r i n c i p i o s tdael e sla cexplicación

l i ca a rd elo sfenómenos, o m o e l m o v immei ec na nt oi c ipsl taan eat a ruinoa, laam lpulzi a,
e l m o v i m i e n t o d e la s m a r e a s y la s f u n c i o n e s d e l c u e r p o h u m a n o
c o m o l a circulación de l a san gre y l a respiración. Afirmó q u e t o d o s
esos fenómenos físicos p u e d e n s e r e x p l i c a d o s p o r e l m o v i m i e n t o
mecánico d e l a m a t e r i a .
Dualismo
S i n e m b a r g o , según D e s c a r t e s , la explicación científica p a r a b a a h í.
El p e n s a b a q u e la s a c c i o n e s y l o s e s t a d o s m e n t a l e s d e la s p e r s o 
n a s n o podían s e r e x p l i c a d o s d e e sa m a n e r a . D e s c a r t e s argumentó
que una perso na es una sustancia o cosa esencia lm ente co ns cie n
t e e in m a t e r i a l . D e a c u e r d o c o n e s t o , e l u n i v e r s o c o n t i e n e a l m e n o s
d o s géneros d e s u s t a n c i a s : la m e n t e , c u y a e s e n c i a e s s er c o n s c i e n 
t e , y la m a t e r i a , c u y a e s e n c i a e s e s p a c i a l . ¿Qué e s u n s e r h u m a n o ?
Según D e s ca r t e s , u n s e r h u m a n o es e s t a s d o s s u s t a n c i a s e n u n a

C a p í t u l o V i l . ¿ E s USTED SU CUERPO? 107
relación c a u s a l e s t r e c h a , Los c a m b i o s en la m e n t e c a u s a n c a m b i o s

c o n s t a n t e s en el c u e r p o , y v i c e v e r s a .
D e s c a r t e s t i e n e d o s a r g u m e n t o s p a r a a p o y a r su distinción e n t r e
e l c u e r p o y la m e n t e :
rgumento
A p a r e c e en el Discurso del método, p a r t e IV c o m o s i g u e :
1 . N o p u e d o d u d a r q u e y o ( c o m o u n a m e n t e ) e x i s t o
2. P u e d o d u d a r q u e m i c u e r p o e x i s t e
3. Por lo t a n t o , yo ( c o m o u n a m e n t e ) soy d i fe r e n t e de m i c u e r p o
El a r g u m e n t o c u e n t a c on el p r i n c i p i o d e i d e n t i d a d de los

i n d i s c e r n i b l e s . Este p r i n c i p i o s o s t i e n e q u e los i d é n t i c o s , c o m o a g u a
y H O d e b e n t e n e r t o d a s sus p r o p i e d a d e s en c o m ú n . Si el a g u a
2 f
t u v i e r a una p r o p i e d a d que no fu e ra c o m p a r t i d a p o r el H 0 , no po ?
drían s e r i d é n t i c a s . En términos m ás t é c n i c o s : si X es el m i s m o o b j e 

t o , o es idéntico a Y , e n t o n c e s c u a l q u i e r p r e d i c a d o F, v e r d a d e r o de X,
d e b e ser también v e r d a d e r o de Y. En la notación lógica e s t o es:
(x ) (y)(F) (x = y a ( F x = Fy)).
D e s c a r t e s c u e n t a con e s t e p r i n c i p i o c u a n d o a r g u m e n t a c o m o si 
g u e : si mi m e n t e fu e r a idéntica a mi c u e r p o , e n t o n c e s lo qu e es
v e r d a d de u n o d e b e s e r l o también d e l o t r o ; p e r o hay u n a c o s a que
e s v e r d a d de mi m e n t e y q ue no es v e r d a d de mi c u e r p o , a s a b e r :
q u e no p u e d o d u d a r q u e e x i s t e .
P o d e m o s r e f o r m u l a r m á s c o r r e c t a m e n t e el a r g u m e n t o d e la d u d a
d e la s i g u i e n t e m a n e r a :
\
rgumento 2
1 . Si dos c o s a s son i d é n t i c a s , e n t o n c e s d e b e n t e n e r t o d a s sus
p r o p i e d a d e s en común

2. M i m e n t e t i e n e la p r o p i e d a d d e q u e n o p u e d o d u d a r q u e e x i s t e
3. M i c u e r p o n o t ie n e e s t a p r o p i e d a d
4 . Po r lo t a n t o , m i m e n t e y m i c u e r p o n o s o n idénticos
El a r g u m e n t o d e De s c a rt e s n o f u n c i o n a . P o d e m o s v e r e s t o c o n u n
e j e m p l o . A g u a y H 0 s o n i d é n t i c o s , p e r o e l argumentó a n t e r i o r s e
2
le s podría a p l i c a r . U n a p e r s o n a q u e i g n o r a l a química p u e d e argüir

como sigue:
rgumento 3
1 . Si el agua y el HÔ fueran i d é n t i c o s , tendrían q u e t e n e r t o d a s s u s
p r o p i e d a d e s e n común
2. Como el agua tiene la propiedad de que yo no puedo dudar que
e x i s t e , y
3. El H 0 n o t i e n e e s t a p r o p i e d a d ( p u e d o d u d a r q u e e x is t e )
2
4 . Por lo t a n t o , a g ua y H 0 n o s o n idénticos
2
P u e s t o q u e n o s o t r o s s a b e m o s q u e ag u a y H 0 s o n i d é n t i c o s , d e b e
2
h a b e r a lg o m a l e n e l a r g u m e n t o ; d e b e e s t a r e n f e r m o , n o p u e d e s er
s ó l i d o . A d e m á s , e l a r g u m e n t o c a r t e s i a n o d e l a d u d a c o m p a r t e l a
f o r m a lógica f u n d a m e n t a l d e e s te a r g u m e n t o e n f e r m i z o , y a sí t a m 
bién d e b e e s t a r c o n t a g i a d o .
L o s d o s a r g u m e n t o s n o s o n legítimos p o r q u e i n v o l u c r a n f e n ó 
m e n o s psicológicos c o m o d u d a s , c r e e n c i a s y d e s e o s , l o s c u a l e s
f o r m a n u n c o n t e x t o n o - e x t e n s i o n a l . U n c o n t e x t o e s s i m p l e m e n t e
u n a p a r t e d e u n a s e n t e n c i a , p o r e j e m p l o : "...es r o j o " , "John c r e e
q u e . . . " s o n c o n t e x t o s q u e c u a n d o s e c o m b i n a n c o n l as fr as es a d e 
c u a d a s f o r m a n u n a oración c o m p l e t a . M u c h a s i n fe r e n c ia s válidas
e n c o n t e x t o s e x t e n s i o n a l e s n o s o n válidas e n c o n t e x t o s n o -
extensionales o intensionales.
N o d e b e m o s c o n f u n d i r i n t e n s i o n a l i d a d ( c o n s) e i n t e n c i o n a l i d a d
( c o n c ) . S o n c o n c e p t o s d i s t i n t o s . La i n t e n c i o n a l i d a d e s u n ra s g o d e

C a p í t u l o Víí. ¿ E s USTED SU CUERPO? 109
l o s e s t a d o s m e n t a l e s ; su característica es de t e n e r c o n t e n i d o . La

i n t e n s i o n a i i d a d , en c a m b i o , es un a s p e c t o d e a l g u n a s o r a c i o n e s ,
q u e c o n s i s t e en que los términos q u e t i e n e n la m i s m a r e fe r e n c i a
n o s o n i n t e r c a m b i a b l e s en la fr as e c o m p l e t a . (Para u n a explicación
más detallada de esta diferen cia, ver el Capítulo VIH.)

C u a n d o en un c o n t e x t o e x t e n s i o n a l s u s t i t u i m o s un término por
c u a l q u i e r o t r a p a l a b r a q u e se r e f i e r e a la m i s m a c o s a , esa s u s t i t u 
ción no c a m b i a la v e r d a d o la f a l s e d a d de la fr as e c o m p l e t a . La
sustitución de la p a l ab r a " G o r b a c h o v " por "el ex p r e s i d e n t e de la
URSS" no c a m b i a el v a l o r de v e r d a d de la fr as e " G o r b a c h o v es c a l 
v o " . Por c o n s i g u i e n t e , el c o n t e x t o "...es c a l v o " es e x t e n s i o n a l . Por
e s o , el a r g u m e n t o s i g u i e n t e es lógicamente v á l i d o :
rgumento 4
1 . G o r b a c h o v es c a l v o
2. El ex p r e s i d e n t e de la URSS es la m i s m a p e r s o n a qu e G o r b a c h o v
3. Por lo t a n t o , el ex p r e s i d e n t e de la URSS es c a l v o

A l c o n t r a r i o , c u a n d o en un c o n t e x t o in t e n s i o n a l c a m b i a m o s u n a pa 
l a b r a p o r a l g u n a o t r a q u e se r e fie r e a la m i s m a c o s a , la sustitución sí
p u e d e a l t e r a r la v e r d a d d e t o d a la o r a c i ó n . Por e j e m p l o , " D a n c r e e
q u e G o r b a c h o v es c a l v o " es v e r d a d e r a . P e r o a u n q u e s e p a m o s que
G o r b a c h o v y el ex p r e s i d e n t e de la URSS s o n la m i s m a p e r s o n a , la
oración " D a n c r e e q u e el ex p r e s i d e n t e de la URSS es c a l v o " p u e d e
n o ser v e r d a d e r a . La sustitución de la p a la b ra " G o r b a c h o v " p o r el
" e x p r e s i d e n t e de la URSS" p u e d e c a m b i a r el v a l o r de v e r d a d de la
o r a c i ó n . Por c o n s i g u i e n t e , el c o n t e x t o " Da n c r e e q u e . . . " es i n t e n 
s i o n a l . Por e s t o , el s i g u ie n t e a r g u m e n t o no es lógicamente v á l i d o :
rgumento S
1 . D a n c r e e q u e G o r b a c h o v es c a l v o
2. El ex p r e s i d e n t e de la URSS es la m i s m a p e r so n a q u e G o r b a c h o v
3. Por lo t a n t o , D a n c r e e q u e el ex p r e s i d e n t e de la URSS es c a l v o

A s í c o m o "c r e e r " y " d e s e a r " , " d u d a r " también e s i n t e n s i o n a l . N o

d e b e s o r p r e n d e r n o s , e n t o n c e s , q u e e l a r g u m e n t o c a r t e s i a n o d e la
d u d a s e a i n v á l i d o , q u e f a ll e e n s u i n t e n t o d e p r o b a r q u e la m e n t e y
e l c u e r p o s o n d i s t i n t o s . N o p o d e m o s i n f e r ir lógicamente d e la d u d a
s u b j e t i v a a c e r c a d e X , y d e la c a r e n c i a d e d u d a a c e r c a d e Y q u e X y
Y n o s o n o b j e t i v a m e n t e i d é n t i c o s .
E l a r g u m e n t o ele la di vi si bi li dad
D e s c a r t e s s o s t i e ne q ue él e s una c o s a c o m p l e t a e i nd i v i s i b l e . Pero
la m a t e r i a e s e x t e n s a y s i e m p r e e s d i v i s i b l e . D e a h í, D e s c a r t e s c o n 
c l u y e q u e é l, c o m o co s a p e n s a n t e , d e b e s er d e u n género d i f e r e n t e
d e t o d o lo m a t e r i a l , i n c l u i d o s u p r o p i o c u e r p o .
rgumento Ó
1 . El pensamiento es una cosa indivisible
2. T o d o s lo s o b j e t o s m a t e r i a l e s d e b e n s e r e s p a c i a l m e n t e ex
tensos
3. Cualquier cosa que sea espacialmente extensa es divisible
4. Po r l o t a n t o , la m e n t e n o e s u n o b j e t o m a t e r i a l
H a y d o s p r o b l e m a s c o n e s t e a r g u m e n t o . P r im e r o , ¿ e n qu é s e n t i 
d o e l p e n s a m i e n t o e s i n d i v i s i b l e ? E x i s t e n c o n o c i d o s c a s o s d e i n 
d i v i d u o s c o n p e r s o n a l i d a d e s d i v i d i d a s . A a l g u n a s p e r s o n a s s e l es
h a n i n t e r r u m p i d o la s c o n e x i o n e s e n t r e s u s d o s h e m i s f e r io s c e r e 
b r a l e s . E n t a l e s c a s o s , e l l a d o i z q u i e r d o d e l c e r e b r o n o s a b e l o
q u e e l l a d o d e r e c h o está v i e n d o ( c u a n d o la información v i s u a l e s
i n t e r r u m p i d a e n c o n d i c i o n e s e x p e r i m e n t a l e s ) . ¿Cuentan e s t o s
c a s o s c o m o m e n t e s i n d iv i s ib l e s ? Después d e t o d o , quizás la m e n 
te no es indivisible.
En u n a r g u m e n t o válido d e b e n u s a r s e l a s p a l a b r a s e n la s p r e m i s a s
c o n e l m i s m o s e n t i d o . La p a l a b r a " g a t o " t i e n e d o s s i g n i f i c a d o s . El
s i g u i e n t e n o e s u n a r g u m e n t o válido:

C a p í t u l o V I I . ¿ E s USTED SU CUERPO? 1 1 1
1 . Él levantó e l c a r r o c o n e l g a t o
2. El gato es un animal
3. Por lo t a n t o , él levantó e l c a r r o c o n u n a n i m a l

E l a r g u m e n t o n o e s válido p o r q u e l a p a l a b r a " g a t o " t i e n e u n s e n 
t i d o d i f e r e n t e e n l a s d o s p r e m i s a s . La conclusión n o s e s i g u e .
El Argumento 6 tiene el mismo problema. El sentido en el cual la
m en te es indivisible es diferente del significado de "d ivisib le" cua nd o
se aplica a los objetos materiales. Los objetos son divisibles por
q u e s e p u e d e n c o r t a r e n p e d a z o s . La s m e n t e s n o s o n lo s t i p o s d e
c o s a s q u e p u e d e n o n o s e r c o r t a d a s e n p a r t e s . La m a n e r a e n q u e la
m e n t e es s u p u e s t a m e n t e i n d i v i s i b l e e s m u y d i f e r e n t e d e la m a n e r a
e n q u e , d i g a m o s , e s i n d i v i s i b l e u n f o t ó n . E n c o n s e c u e n c i a , e l A r g u 
m e n t o 6 d e D e s c a r t e s s e a p r o v e c h a d e u n a a m b i g ü e d a d .
El s e g u n d o p r o b l e m a : c o n r e s p e c t o a la p r e m i s a u n o ("El p e n s a 
m i e n t o e s u n a c o s a i n d i v i s i b l e " ) , D e s c a r t e s a s u m e q u e la m e n t e e s
u n o b j e t o . M á s a d e l a n t e e x a m i n a r e m o s a lg u n a s r a z o n e s p a ra r e 
c h a z a r e s t a p r e m i s a . Po r e j e m p l o , t i e n e q u e s e r u n o b j e t o n o - e s p a 
cia l y no e s cla r o q ue una noción c o m o és a t e n g a s e n t i d o .
Problemas con el dualismo

E l d u a l i s m o e s u n a teoría p r o b l e m á t i c a . C o n s i d e r a r e m o s c u a t r o
g r a n d e s o b j e c i o n e s a e s t a teoría.
7 . conexióncausal
D e s c a r t e s s o s t i e n e q u e h a y d o s m o d o s d e interacción c a u s a l e ntr e e l
c u e r p o y l a m e n t e . E n l a percepción s e n s o r i a l n e u r a l , l o s i m p u l s o s e n
e l c e r e b r o a f e c t a n la m e n t e . A l v e r u n o b j e t o , p o r e j e m p l o , l as o n d a s
d e l u z q u e éste r e fle ja a fe cta n e l o jo , y p o r lo t a n t o , e l c e r e b r o ; e s t o s
c a m b i o s e n e l c e r e b r o p r o v o c a n l a s s e n s a c i o n e s v i s u a le s e n l a m e n 
te . C u a n d o a c t u a m o s v o l u n t a r i a m e n t e , l o c u a l e s u n a f o r m a d e a c t i v i 
d a d m e n t a l , n u e s t r a v o l u n t a d c a u s a c a m b i o s físicos e n e l c e r e b r o , y
éstos p r o v o c a n a s u v e z l o s m o v i m i e n t o s m u s c u l a r e s y c o r p o r a l e s .

S i n e m b a r g o , el d u a l i s m o no p u e d e e x p l i c a r e s t o s dos m o d o s
d e interacción e n t r e el c e r e b r o y la m e n t e . La m e n t e y el c u e r p o
s o n d os t i p o s de s u s t a n c i a s a b s o l u t a m e n t e d i f e r e n t e s , y e s t o
h a c e que la interacción e n t r e las d os sea difícil de e n t e n d e r ;
h a c e d u d a r de la teoría d u a l i s t a c o m p l e t a . ¿ C ó m o es que la
m e n t e c o n t r o l a a l g u n a s c o s a s f í s i c a s , si e l l a es en sí m i s m a no-
física?
Este p r o b l e m a se c o m p l i c a aú n más si la m e n t e es una e n t i d a d
n o - e s p a c i a l , c o m o p e n s a b a D e s c a r t e s . Si la m e n t e no t i e n e u b i c a 
ción en el e s p a c i o , e n t o n c e s es un e r r o r i m a g i n a r l a c e r c a del c e r e 
b r o . Mi m e n t e no está más c e r c a de mi c e r e b r o que de c u a l q u i e r
o t r a c o s a que se e n c u e n t r e al o t r o l a d o de la g a l a x i a . ¿Por qué e n
t o n c e s e j e r c e una i n f l u e n c i a c a u s a l d i r e c t a únicamente s o b r e mi
c e r e b r o ? No p a r e c e h a b e r m a n e r a de e x p l i c a r por qué mi m e n t e no
p u e d e c au s ar m o v i m i e n t o en su c u e r p o , o en un p l a n e t a al o t r o
l a d o de la g a l a x i a . Si a l g o sin ubicación e s p a c i a l ocasionó los c a m 
b i o s de la v o l u n t a d en mi c e r e b r o , e s t o d e b e ser una f o r m a de
p s i c o q u i n e s i a o de m a g i a . ¿Por qué sólo mi c e r e b r o es a f e c t a d o por
e s a p s i c o q u i n e s i a ? El d u a l i s m o no p u e d e e x p l i ca r la conexión c a u 
s a l e n t r e la m e n t e y el c u e r p o .
Po r o t r o l a d o , si la m e n t e e x i s te en el e s p a c io , e n t o n c e s se p u e 
d e p r e s u m i r qu e t i e n e un tamaño y una u b i c a c ió n , y d e b e ser p e r 
c e p t i b l e . P e r o no es p e r c e p t i b l e .
A d e m á s , el d u a l i s m o p a r ec e c o n t r a d e c i r la n e u r o l o g í a . C u a n d o
s e d e s t r u y e n c i e r t a s p a r t e s del c e r e b r o , p e r d e m o s c a p a c i d a d e s
m e n t a l e s e s p e c í f i c a s . El d u a l i s m o s u s t a n c i a l no p u e d e e x p l i c a r
e s t o , p u e s si la m e n t e y el c u e r p o son d os c o s a s d i fe r e n t e s , y si la
dmi ee nn tt ee es
m e nla de r
t e que e c u eelrd ca e, r ee nb tr oo n clo
que e sh adge ab. e No
p o doebrs thaanc teer ,l odei n dh ee pc he on ,
c u a n d o a l g u n a s células del c e r e b r o m u e r e n , se d e s t r u y e n r e c u e r 
dos particulares . 27
A ún más g r a v e , el d u a l i s m o c o n t r a d i c e el p r i n c i p i o de la c o n s e r 

vación d e la e ne r g í a. Según la física, el u n i v e r s o físico es un s i s t e m a
2 7
Ver CHURCHLAND, R, Materia y conciencia: Introducción contemporánea a la filosofía de la mente,
E d i t o r i a l G e d i s a , B a r c e l o n a , 1992.

C a p í t u l o V I L ¿ E s USTED SU CUERPO?
c e r r a d o e n e i q u e s e c o n s e r v a la ene rgía t o t a l . S i l a p o s i c i ó n d e
D e s c a r t e s f u e r a c i e r t a , e n t o n c e s habría c a m b i o s f í s i c o s e n e l c e r e 
b r o q u e n o te n d r ía n u n a c a u s a fís ic a s u f i c i e n t e , y e s t o e q ui v al d r í a a
n e g a r l a c o n s e r v a c i ó n d e l a e n e r g í a . E l p r i n c i p i o d e c o n s e r v a c i ó n
d e la e ne r g ía n o e s s ó l o u n a le y f ís i c a; s i l a c o ns e r v ac i ó n d e l a e n e r 
gía no f u e r a v e r d a d e r a , n o s e p o d r í a h a c e r fís ic a . E s u n a c o n d i c i ó n
n e c e s a r i a p a r a o t r a s leyes físicas p a r t i c u l a r e s . Po r e j e m p l o , F u e r z a
( F ) = M as a ( M ) x A c e l e r ac i ó n ( A ) . S i e l p r i n c i p i o d e c o n s e r v a c i ón d e
la energía f u e r a f a l s o , e n t o n c e s F ' no s e r í a i g u a l a M A . P o r e s o , la
n e g a c i ón d e la c o n s e r v a c i ó n d e l a e n e r g ía e s u n s e r i o p r o b l e m a p a r a
el dualismo.
2 hl problema de la identidad
D o s o b j e t o s m a t e r i a l e s , c o n l a s m i s m a s p r o p i e d a d e s , p u e d e n d i s t i n 
g u ir se c o m o d o s o b j e t o s d i s t i n t o s , y c a d a u n o p u e d e s e r i d e n t i f ic a d o
c o m o e l m i s m o e n d i f e r e n t e s t i e m p o s p o r s u s p o s i c i o n e s e n e l e s p a 
c i o. Lo s o b j e t o s s o n p ú b l i c a m e n t e i d e n t i f i c a b l e s p o r s u p o s ic ió n e s 
p a c i o - t e m p o r a l . Pero las m e n t e s , c o m o p e r s o n a s s i n c u e r p o , n o t i e 
n e n u n a p o s i c i ó n e s p a c i a l, y a s í n o h a y m a n e r a p o s i b l e d e i d e n t i f i c a r
y d i s t i n g u i r p ú b l i ca m e n t e e n t r e d o s m e n t e s i n c o r p ó r e a s s i m i l a r e s .
E s t o c u e s t i o n a la t e s i s d e q u e la s m e n t e s i n c o r p ó r e a s s o n s u s t a n 
c i a s , p o r q u e la s s u s t a n c i a s t i e n e n q u e s e r p ú b l i c a m e n t e i d e n t i 
f i c a b l e s . Si las s u s t a n c i a s n o f u e r a n p ú b l i c a m e n t e i d e n t i f i c a b l e s ,
e n t o n c e s n o h a b r ía n i n g ú n c o n t e n i d o o s e n t i d o c l a r o e n l a i d e a d e
q u e d o s p e r s o n a s s e r e f i e r e n o h a b l a n d e l a m i s m a c o s a. É s t e e s u n
p r o b l e m a a g u d o p a r a D e s c a rt e s , q u i e n a s u m e q u e la p a l a b r a 'Yo'
p u e d e i d e n t i f i c a r u n a m e n t e i nc o r p ó r e a. S i l a p a l a b r a 'Yo' se r e fie r e
a a l g o , s e g u r a m e n t e d e b e r e f e r ir s e a u n a e n t i d a d q u e o t r a g e n t e
p u e d e i d e n t i f i c a r . P ara s e r r e f e r i d a s p o r p a l a b r a s p ú b l i c a s , l a s c o s a s
d e b e n t e n e r c r i t e r i o s p ú b l i c o s d e i d e n t i d a d . Y e s d u d o s o q u e u n a
m e n t e i n c o r p ó r e a p u e d a s a t i s f a c e r e s t a c o n d i c i ó n .
3 hi problema de las otras mentes

Ha y d o s p r o b l e m a s p o t e n c i a l e s p a ra e l d u a l i s t a c o n r e s p e c t o a las
o t r a s m e n t e s . El p r i m e r p r o b l e m a e s e p i s t e m o l ó g i c o , e n c u a n t o

c o n c i e r n e a l c o n o c i m i e n t o d e o t r a s m e n t e s : ¿cómo p u e d o s a b e r
q u e o t r o s s e r e s s o n c o n s c i e n t e s ? Si sólo p u e d o e s t a r a l c o r r i e n t e d e
la c o n d u c t a d e l a s o t r a s p e r s o n a s , ¿cómo p u e d o s a b e r q u e h a y u n a
m e n t e q u e c a u s a s u c o n d u c t a ? P or l o q u e s é , s u c o n d u c t a p u e d e s e r
c a u s a d a p o r d o s o m á s s u s t a n c i a s m e n t a l e s . A l t e r n a t i v a m e n t e , s u
c o m p o r t a m i e n t o p u e d e t e n e r c a u s a s c o m p l e t a m e n t e físicas. En tal
c a s o , según D e s c a rt e s , n o p u e d e n s er s e r e s c o n s c i e n t e s e n a b s o l u 
t o , n o i m p o r t a q u é t a n s o f i s t ic a d o s s e a n o cuánto s e a s e m e j e s u
c o n d u c t a a l a m í a . Serían c o m o r o b o t s .
Sería a b s u r d o s u g e r i r q u e y o n o s é s i o t r o s t i e n e n s e n t i m i e n t o s y
p e n s a m i e n t o s , y a ún a s í e l d u a l i s m o c a r t e s i a n o l o s u g i e r e . L o s u 
g i e r e p o r q u e i m p l i c a q u e la c o n d u c t a e s i r re l e v a n t e p a r a e s t a b l e c e r
la cuestión d e s i l o s o t r o s s o n c o n s c i e n t e s o n o .
E l d u a l i s m o t i e n e o t r o p r o b l e m a e n l o q u e c o n c i e r n e a la s o t r a s
m e n t e s . Si r e f l e x i o n a m o s , e s o b v i o q u e la p a l a b r a " d o l o r " t i e n e u n
s i g n i f i c a d o p ú b l i c o : c u a n d o d i g o " m e d u e l e " , l o s o t r o s m e e n t i e n 
d e n , c o m o t a m b i é n , c u a n d o a l g u i e n m e d i c e q u e l e d u e l e , p u e d o
e n t e n d e r l e . D e b i d o a q u e p o d e m o s c o m p r e n d e r la p a la b r a " d o l o r "
c u a n d o o t r o l a d i c e , t i e n e u n s i g n i f i c a d o c o m p a r t i d o . L o m i s m o p a r a
el resto de p alabras que de scribe n n ue stros se nt im ien tos e ideas.
El d u a l i s m o t ie n e d i f i c u l t a d e s p a r a e x p l i c a r e l h e c h o d e q u e p a 
l a b r a s c o m o " d o l o r " t e n g a n u n s i g n i f i c a d o p ú b l i c o . E l d u a l i s m o t r a 
ta l o s e s t a d o s m e n t a l e s c o m o c o m p l e t a m e n t e p r iv a d o s y s u b j e t i v o s ,
n o l o s u n e a ningún c r i t e r i o público u o b j e t i v o . P o r c o n s i g u i e n t e ,
según e l d u a l i s m o , c o n o c e m o s e l s i g n i f i c a d o d e u n a p a l a b ra c o m o
" d o l o r " sólo p o r n u e s t r o s p r o p i o s s e n t i m i e n t o s d e d o l o r . Le s a t r i b u 
y e a t a l e s p a l a b r a s u n a definición c o m p l e t a m e n t e fenomenológica
yp uperdi veand ad.a rLa

l e ceol nms ei sc m
u eon csiiag n ai fbi sc ua rddoa a d el ase sptaol a ebsr aqs u e" d loolso ro" t reo s"¡ ra
n o"
c u a n d o y o l a s d i g o , p o r q u e c a d a u n o d e n o s o t r o s t i e n e s u p r o p i a
definición. Esto hace i m p o s i b l e e l c o n o c i m i e n t o d e l o s o t r o s .
4 ha conciencia de los animales

¿Son c o n s c i e n t e s l o s pájaros? ¿Conocen e l a m b i e n t e a s u a l r e d e 
d o r ? C i e r t a m e n t e , l o c o n o c e n . Según D e s c a r t e s , únicamente las

C a p í t u l o V I I . ¿ E s USTED SU CUERPO?
p e r s o n a s t i e n e n a lm a s o m e n t e s y, e n c o n s e c u e n c i a , o t r a s c r i a t u 
r a s , c o m o l o s p á j a r o s , n o t i e n e n c o n c i e n c i a . D e a c u e r d o c o n él ,
sólo s o n máquinas c o m p l e j a s . E s t o re p r e s e n t a d o s p r o b l e m a s p a ra
el dualista.
P r i m e r o , s i p o d e m o s e x p l i c a r c u a l q u i e r c o s a q u e u n pájaro o u n
m o n o p u e d e h a c e r s in p o s t u l a r u n a m e n t e i n m a t e r i a l , e n t o n c e s
s e g u r a m e n t e l o m i s m o s e a p l ic a a l o s h u m a n o s , e s p e c i a l m e n t e a
lo s b e b é s . P o r e j e m p l o , p a r e c e q u e e s p o s i b l e enseñar e l l e n g u a j e
sígnico a lo s chimpancés y a l o s g o r i l a s . L o s m o n o s h a n u t i l i z a d o e l
l e n g u a j e sígnico d e t a l m a n e r a q u e m a n i f i e s t a n h a b i l i d a d e s l i n 
güísticas c o m p l e j a s . Po r e j e m p l o , s u u s o mostró e s t r u c t u r a s i nt á c t i c a :
h a y u n a d i f e r e n c i a e n t r e " y o l e pegué a u s t e d " y " u s t e d m e pegó a
mí". Esta d i f e r e n c i a d e s i g n i f i c a d o la d a la posición d e l a s p a l a b r a s ,
y a l p a r e c e r l o s m o n o s la p u e d e n d i s t i n g u i r h á b i l m e n t e . O t r a c a r a c 
terística d e l l e n g u a j e e s q u e p o d e m o s u t i l i z a r p a l a b r a s v ie j a s e n
c i r c u n s t a n c i a s n u e v a s . L o s m o n o s también l o p u e d e n h a c e r: n o sólo
u s a n p a l a b r a s v i e j a s e n s i t u a c i o n e s n u e v a s , s i n o q u e también p u e 
d e n c r e a r n u e v a s p a l a b r a s . P o r e j e m p l o , K o k o llamó a u n a t o r o n j a
" n a ra n j a a m a r i l l a " . C o n s i d e r e m o s q u e l o s m o n o s y o t r o s a n i m a l e s
m u e s t r a n a m o r a s us p a r ie n t e s , d e m u e s t r a n s e n t i m i e n t o s c o m p l e 
j os y h a b i l i d a d e s v i s u a le s . Si p o d e m o s e x p l i c a r esas h a b i l i d a d e s e n
e l c a s o d e l o s c h i m p a n c é s , s i n p o s t u l a r u n a l m a i n m a t e r i a l , e n t o n 
c es n o n e c e s i t a m o s p o s t u l a r l a e n e l c a s o d e l o s h u m a n o s .
El s e g u n d o p r o b l e m a p a r a el d u a l i s t a : l as d i f e r e n c i a s e n t r e l o s
h u m a n o s y l o s a n i m a l e s s o n d e g r a d o , n o d e t i p o . Un a araña e s
m e n o s c o n s c i e n t e q u e u n p á j a r o . La araña t i e n e i n c l u s o u n a p e r 
cepción s o f i s t i c a d a , m á s a ú n u n p á j a r o , y todavía m ás u n c h i m p a n 
c é . P o r c o n s i g u i e n t e , l a c o n c i e n c i a e s u n a cuestión d e g r a d o , n o d e
t i p o . S e a s e m e j a m á s a u n g r a d u a d o r d e l u z q u e a^ u n i n t e r r u p t o r
p r e n d i d o / a p a g a d o n ( l a d i f e r e n c i a e n t r e e l g r a d o mínimo de luz y el
máximo n o e s lo m i s m o q u e l a d i f e r e n c i a e n t r e p r e n d i d o y a p a g a 
d o ) . P e r o la teoría d u a l i s t a n o p u e d e a c o m o d a r e s t a n a t u r a l e z a c o n 
t i n u a d e l a c o n c i e n c i a . D e s c a r t e s s o s t i e n e q u e la c o n c i e n c i a e s u n a
p r o p i e d a d s i m p l e d e u n a m e n t e i n m a t e r i a l . U n a n i m a l ti e n e o n o
t i e n e m e n t e o a l m a . Según D e s c a r t e s , la d i f e r e n c i a e n t r e t e n e r u n a ,
y n o t e n e r l a , e s d e t i p o ( p r e n d i d o / a p a g a d o ) , n o d e g r a d o .

Materialismo
El m a t e r i a l i s m o s o s t i e n e , p o r s u p a r t e , la t e s is d e q u e sólo e x i s t e n
la m a t e r i a y s u s p r o p i e d a d e s . N o h a y n a d a a d i c i o n a l . En p a r t i c u l a r,
n o e x i s t e n la s m e n t e s i n m a t e r i a l e s . El m a t e r i a l i s m o n o s p r e s e n t a
e l desafío d e e x p l i c a r cómo e s p o s i b l e la c o n c i e n c i a e n u n m u n d o
completamente material (aunque, como veremos, no supera* ese
d e s a f í o , a s í s e a v e r d a d e r o ) . A l g u n a s v e c e s , e l m a t e r i a l i s m o e s l l a 
m a d o l a teoría d e la i d e n t i d a d , p o r q u e a f ir m a q u e l o s e s t a d o s m e n 
t a l e s s o n idénticos a l o s e s t a d o s c e r e b r a l e s . V e r e m o s q u e e s ta f o r m a
d e p o n e r l a teoría es e n g a ñ o s a .
En f a v o r d e l m a t e r i a l i s m o : e s ontológicamente m á s s i m p l e q u e
e l d u a l i s m o . P u e s t o q u e d e b e m o s p r e f e r i r la s e x p l i c a c i o n e s m á s
s i m p l e s , e n t o n c e s , s i n o n e c e s i t a m o s p o s t u l a r la e x i s t e n c i a d e s u s 
t a n c i a s y p r o p i e d a d e s m e n t a l e s , y p o d e m o s e x p l i c ar la c o n c i e n c i a
s in e l l a s , e s p r e f e r i b l e e x c l u i r l a s d e n u e s t r a teoría a c e r c a d e l a m e n 
t e . Este a r g u m e n t o a s u m e q u e p o d e m o s e x p l ic a r la c o n c i e n c i a s in
28
n e c e s i d a d d e p o s t u l a r e n t i d a d e s m e n t a l e s , y e s t o todavía q u e d a
p o r d e m o s t r a r .
U n s e g u n d o a r g u m e n t o e n f a v o r d e l m a t e r i a l i s m o h a c e e s t e r e 
q u e r i m i e n t o m ás e x p l í c i t o . A f i r m a q u e lo s e s t a d o s m e n t a l e s s o n
i d e n t i f i c a d o s p o r s u p a p e l c a u s a l s o b r e l a c o n d u c t a y s o b r e o t r o s
e s t a d o s m e n t a l e s . D e a c u e r d o c o n e l análisis c a u s a l , l o s e s t a 
29
d o s m e n t a l e s s o n p o r definición t o d o l o q u e e s c a p a z d e c a u s a r
a c c i o n e s o c o n d u c t a s a p r o p i a d a m e n t e c o m p l e j a s . Filósofos c o n 
t e m p o r á n e o s , c o m o D a v i d A r m s t r o n g , h a n r e c u r r i d o a la s teorías
neurológicas y psicológicas p a r a a r g u m e n t a r q u e t o d a s la s a c c i o 
n e s s o n , d e h e c h o , c a u s a d a s s o l a m e n t e p o r e l s i s t e m a n e r v i o s o
c e n t r a l , o c e r e b r o . A r m s t r o n g c o n c l u y e q u e lo s e s t a d o s m e n t a l e s
s o n e s t a d o s c e r e b ra l e s . Su a r g u m e n t o p u e d e s er r e s u m i d o c o m o
sigue:
2,1
El m a t e r i a l is t a p u e d e a r g u m e n t a r q u e . c o m o lo p o s t u l a c i ó n d e s u s t a n c i a s y p r o p i e 
dades mentales no explica la conciencia, ellas son obsoletas.
2<
' Ver AMSTRONC, D., The Materialist Theory o\ M ind, R o u t l e d g e a n d Ke gan P au l, L o n d o n , 1 9 6 8 .

rgumento 7
• l . Por d e f i n i c i ó n , lo s e s t a d o s m e n t a l e s s o n t o d o l o q u e e s c a p a z
de causar accion es in ten cio na les
2. D e h e c h o , t o d a s la s a c c i o n e s i n t e n c i o n a l e s s o n c a u s a d a s s o l a 
mente por la actividad del cerebro
3, Por lo t a n t o , l o s e s t a d o s m e n t a l e s s o n e s t a d o s c e r e b r a le s
E n r e s u m e n , p o r d e f i n i c ió n , u n e s t a d o m e n t a l e s a q u e l l o q u e t i e n e
u n p a p e l c a u s al d e t e r m i n a d o ; p e r o , d e h e c h o , c o m o la única c o s a
que tiene ese papel es el cerebro, entonces los estados mentales
son esta do s cerebrales.
Problemas con el materialismo

A c a b a m o s d e d e s c r i b i r e l m a t e r i a l i s m o c o m o u n a t e s is d e i d e n t i 
d a d : e s t a d o s m e n t a l e s s o n idénticos a e s t a d o s c e r e b r a l e s . E s t o n o s
d a u n a p i s t a a c e r c a d e cómo a r g u m e n t a r c o n t r a e l m a t e r i a l i s m o .
Porque si X y Y son i d é n t i c o s , e n t o n c e s t o d o l o q u e e s v e r d a d d e X
d e b e s e r v e r d a d d e Y y v i c e v e r s a . S i s e q u i e r e m o s t r a r q u e la t e s i s
d e i d e n t i d a d e s f al sa , s e d e b e m o s t r a r q u e t o d o l o q u e es v e r d a d
d e X n o e s v e r d a d d e Y. V e a m o s a l g u n o s a r g u m e n t o s b a s a d o s e n
esta pista.
1) S u p o n g a m o s q u e l a afirmación d e l m a t e r i a l i s m o e s q u e la m e n t e
es idéntica a l c e r e b r o . Para m o s t r a r q u e e s t o e s f a ls o , d e b e m o s
pensar en algunas propiedades de la mente que el cerebro no t e n 
g a . Es o e s f ác il . V a m o s a l l a b o r a t o r i o d e l h o s p i t a l d e patología y
t o m a m o s u n espécimen d e c e r e b r o : u n a p i e z a d e c a r n e c r u d a , c o m o
j a l e a . Está m u e r t a y p o r t a n t o , n o e s c o n s c i e n t e , y p o r t a n t o , n o e s
u n a m e n t e . S in e m b a r g o , ésta e s u n a refutación d e m a s i a d o s i m p l e .
E l m a t e r i a l i s t a n o debería d e c i r q u e e l c e r e b r o c o m o t a l e s idéntico
a l a m e n t e . E l a s u n t o aquí n o es e l c e r e b r o per se. S i n o l a s f u n c i o n e s
c e r e b r a l e s . R e f o r m u l e m o s a h o r a l a t e s i s d e i d e n t i d a d : e s t ad o s m e n 
tales so n es tad os cereb rales.
2) H a y u n a r g u m e n t o c o n t r a e s ta t e s i s . La s s e n s a c i o n e s s o n e s t a 
d o s m e n t a l e s . M i sensación e s d e v e r d e , p e r o n o h a y n a d a v e r d e

e n m i c e r e b r o , y p o r t a n t o , esa sensación no es un e s t a d o c e r e b r a l
P o r c o n s i g u i e n t e , el m a t e r i a l i s m o es una teoría falsa a c e r c a de la
m e n t e . La f o r m a de e s t e a r g u m e n t o es c o m o s ig u e :
rgumento 8
1 . Hay una p r o p i e d a d ta l que mi sensación la t i e n e y mi e s t a d o

c e r e b r a l no la t i e n e
2. Si las s e n s a c i o n e s y l o s e s t a d o s c e r e b r a l e s s o n i d é n t i c o s , e n t o n 
c e s d e b e n t e n e r las m i s m a s p r o p i e d a d e s
3. Por lo t a n t o , los d o s no p u e d e n ser idénticos
Este a r g u m e n t o c o n t r a el m a t e r ia l is m o también falla. No i n t e r p r e 

t a m o s c on c u i d a d o la posición m a t e r i a l i s t a . El m a t e r i a l i s m o no
debería t r a t a r las s e n s a c i o n e s c o m o c o sa s , es d e c i r , no debería
c o s i f i c a r los e s t a d o s m e n t a l e s . El m a t e r i a l i s t a no d e b e d e c i r : hay
u n a c o s a l l a m a d a sensación o i d e a t a l , q u e es r e a l m e n t e un e s t a d o
c e r e b r a l . Este a r g u m e n t o s u p o n e e q u i v o c a d a m e n t e qu e eso es lo
q u e diría un m a t e r i a l is t a . Por e s o , el a r g u m e n t o sólo t i e n e éxito
c u a n d o m u e s t r a que una formulación d e s c u i d a d a de la teoría ma 
t e r i a l i s t a es fa ls a . El a r g u m e n t o a s u m e que los e s t a d o s m e n t a l e s
son cosas.
E n l u g a r de eso, el m a t e r i a l i s t a d e b e i d e n t i f i c a r el estar en una
sensación p a r t i c u l a r, c o n estar e n un e s t a d o c e r e b r a l p a r t i c u l a r . En 30
o t r a s p a l a b r a s , el m a t e r i a l i s t a no a f ir m a que los e s t a d o s m e n t a l e s

s o n e s t a d o s c e r e b r al e s , s i n o q u e ese estar e n un e s t a d o m e n t a l p a r 
t i c u l a r es lo m i s m o q u e estar en un e s t a d o c e r e b r a l p a r t i c u l a r .
3) E s t o nos l l e v a a o t r o a r g u m e n t o : los t i p o s g e n e r a le s de e s t a 

d o s m e n t a l e s , c o m o el d o l o r , n o p u e d e n ser i d e n t i f i c a d o s c on
t i p o s g e n e r a l e s de e s t a d o s ce r e b r a l e s , c o m o i m p u l s o s n e u r o n a l e s
e n el lóbulo f r o n t a l . Su d o l o r p u e d e t e n e r u n a composición física
10
Si u n o d i c e : " t e n g o u n a s e n s a c i ó n " , p a r e c e q u e u n o t i e n e u n a c o s a . Es m e j o r d e c i r
q u e el m a t e r i a l i s t a d e b e i d e n t i f i c a r el s e n t i r de u n a m a n e r a p a r t i c u l a r c o n el e s t a r en
un estado cerebral particular.

C a p í t u l o V i l . ¿ E s USTF.D s u CUERPO? I 19
di fer en te del mío, o de l d o lo r de un ser de Venus. En con secu en cia,

n o p o d e m o s i d e n t i f i c a r t i p o s g e n e r a le s d e e s t a d o s m e n t a l e s c o n
t i p o s d e e s t a d o s c e r e b r a l e s .
M u c h o s m a t e r i a li s t a s a c e p t a n e s t e p u n t o . E n s u l u g a r a r g u m e n 
t a n q u e u n a m u e s t r a o e s t a d o m e n t a l p a r t i c u l a r e s idéntica a una
m u e s t r a p a r t i c u l a r d e e s t a d o c e r e b r a l . Esta r e s p u e s t a a p e l a a l a
distinción e n t r e t i p o s y m u e s t r a s . Un a m u e s t r a e s u n e j e m p l o p a r 
t i c u l a r d e a l g u n a c l a s e g e n e r a l o género d e c o s a s , o t i p o . La s s i
g u i e n t e s t r e s i n s c r i p c i o n e s A ' A ' A ' s o n m u e s t r a s d e u n único t i p o ,
la letra A. En otras palabras, estar en un estado mental particular
es idéntico a e s t a r e n u n e s t a d o c e r e b r a l p a r t i c u l a r , p e r o n o p o d e 
m o s h a c e r g e n e r a l i z a c i o n e s a c e r c a d e ta l e s i d e n t i d a d e s . Po r c o n 
s i g u i e n t e , e l a r g u m e n t o n o l o g r a m o s t r a r q u e l a teoría de la
i d e n t i d a d d e m u e s t r a s e s e q u i v o c a d a . N o p r u e b a q u e la posición
m a t e r i a l i s t a s e a f a ls a .
Un a aclaración fina l s o b r e la teoría m a t e r i a l i s t a . A g u a y H 0 s o n 2
lo m i s m o . S i n e m b a r g o , l a s d o s p a l a b r a s , " a g u a " y " H 0 " , t i e n e n 2
d i f e r e n t e s s i g n i f i c a d o s . Para e n t e n d e r u n a d e l a s d o s , e s n e c e s a r i o
c o n o c e r l a teoría q u í m i c a ; p a r a e n t e n d e r l a o t r a , n o . T i e n e n d i f e 
rentes sentidos, pero aún así, se refieren a la misma cosa. En con
secuen cia, do s palabras co n diferen tes sign ificados pu ede n tene r
la m i s m a r e f e r e n c i a .
E s t o h a c e p a r te d e la s b a s e s d e l m a t e r i a l i s m o . Frases c o n s i g n i 
f i c a d o s m u y d i f e r e n t e s p u e d e n r e fe r i rs e a l o s m i s m o s e v e n t o s o
h e c h o s . ) u a n está e n e s t a d o c e r e b r a l X Y Z " y luán está p e n s a n d o
u
e n M a r í a " n o t i e n e n e l m i s m o s i g n i f i c a d o , p e r o a ú n a sí, a f i rm a e l
m a t e r i a l i s t a , s o n v e r d a d e r a s e n v i r t u d d e l o s m i s m o s h e c h o s .
En c o n c l u s i ó n , h e m o s v i s t o q u e l o s a r g u m e n t o s m á s f u e r te s e n
f a v o r d e l d u a l i s m o f a l l a n , y q u e l a teoría t i e n e s e r i o s p r o b l e m a s . E l
a r g u m e n t o m á s f u e r t e a f a v o r d e l m a t e r i a l i s m o e s difícil d e e va lua r
e n e s ta fa s e , p ue s e llo requeriría la teoría c a u s a l d e l a m e n t e q u e
sólo e x p l i c a r e m o s e n e l capítulo s i g u i e n t e . T e n e m o s q u e e s p er a r.
Sin e m b a r g o , l os a r g u m e n t o s m ás p o d e r o s o s e n c o n t r a d e l m a t e 
r i a l i s m o , f a l l a n .

¿Es ontológico el problema?

El d e b a t e e n t r e l o s d u a l i st a s y l o s m a t e r i a l i s t a s e s o n t o l ó g i c o . E s
a c e r c a d e l o q u e e x i s t e . El m a t e r i a l i s t a a f i r m a q u e s ó l o e x i s t e la
m a t e r i a y e l d u a l i s t a s o s t i e n e q u e t a m b i én e x i s t e n la s m e n t e s
i n m a t e r i a l e s . P e ro , ¿ e s a s d o s p o s i c i o n e s re s u e l v e n r e a l m e n t e e l p r o 
b l e m a c o n e l q u e c o m e n z a m o s ? El p r o b l e m a e r a : c ó m o r e c o n c i l i a r
l a s c i e n c i a s f ís i c a s c o n n u e s t r a c o n c e p c i ó n c o t i d i a n a d e n o s o t r o s
m i s m o s c o m o s e r e s c o n s c i e n t e s .
A i c o s i f i c a r i d e a s e n l a m e n t e , o a l t r a t a r l a s c o m o e n t i d a d e s , n o
l o g r a m o s e x p l i c a r c ó m o e s p o s i b l e la c o n c i e n c i a . Po r e j e m p l o , h a y
a l g u n o s s i g n o s e n e l t a b l e r o : "e l g a t o s e s e n t ó e n e l t a p e t e " . Esos
s i g n o s t i e n e n a l g ú n s i g n i f i c a d o . C o s i f i c a r e l s i g n i f i c a d o sería a f i r 
m a r q u e h a y d o s e n t i d a d e s i n v o l u c r ad a s a q u í : u n a , e s l a s e n t e n c i a
e s c r i t a e n e l t a b l e r o ; la o t r a , la no-física, el f a n ta s m a l l a m a d o e l n
s i g n i f i c a d o d e l a s e n t e n c i a " . C u a n d o c a m b i a m o s f ís i ca m e n t e u n a
p a l a b r a , t a m b i é n c a m b i a m o s e l a s p e c t o n o - f ís i co d e l a o r a c i ó n .
¿ E x p l i c a e s t o c ó m o e s q u e l o s s i g n o s t i e n e n s i g n i f i ca d o ? N o .
D u a l i s m o y m a t e r i a l i s m o t r a t a n d e d e c i r n o s q u é e x i s t e , p e r o n i n 
g u n o e x p l i c a q u é e s l a c o n c ie n c i a . A u n q u e n o q u i e r e d e c i r q u e s e a n
f a l s o s , s i g n i f i c a q u e p o d e m o s l ib r a r n o s d e u n p r e j u i c i o , a s a b e r :
P: la m a t e r i a n o p u e d e s e r c o n s c i e n t e .
Es m i s t e r i o s o p e n s a r c ó m o l a m a t e r i a p u e d e s e r c o n s c i e n t e . P e r o
e s i g u a l m e n t e m i s t e r i o s o p e n s a r c ó m o a l g o i n m a t e r i a l p u e d e s e r l o .
P o r e s o , P e s u n p r e j u i c io . Si e s s o r p r e n d e n t e q u e u n a c o s a m a t e r i a l
p u e d a s e r c o n s c i e n t e , d e b e s e r i g u a lm e n t e a s o m b r o s o q u e u n a co s a
i n m a t e r i a l p u e d a s e r l o . Es el m i s m o p r o b l e m a .
C o n s i d e r e l o s d o s ú lt im o s m i n u t o s d e l a f i n a l d e l c a m p e o n a t o
m u n d i a l d e f ú t b o l . D e s c r ib a m o s e x a c t a m e n t e l o q u e p a s ó d u r a n t e
e s o s d o s m i n u t o s , c u a n d o u n o d e lo s e q u i p o s c a m b i ó e l r e s u l t a d o
y g a n ó , a l h a c e r u n g o l e n e l úl ti m o m i n u t o . El e s p a c i o u t i l iz a d o e n
u n p a r t i d o d e f ú t b o l e s l i m i t a d o . A d e m á s , h a y u n n ú m e r o l i m i t a d o
d e d i f e r e n t e s t i p o s d e m o l é c u l a s i n v o l u c r a d a s e n u n p a r t i d o d e f út 
b o l : l a s d e l c u e r o d e l a p e l o t a , la p i e l y e l c u e r p o d e l o s j u g a d o r e s ,
s u s u n i f o r m e s , la m a d e r a d e l o s p o s t e s d e l a r c o . D i g a m o s q u e h a y

C a p í t u l o VI L ¿ E s USTED SU CUERPO? 121
i
¡2 t i p o s d e m o l éc u l a s i n v o l u c r a d a s en el j u e g o . P o d r ía m o s ha 
b l a r de los dos m i n u t o s fi n a le s d e s c r i b i e n d o la s p o s i c i o n e s de las
Í d i f e r e n t e s m o l é c u l a s en c a d a m o m e n t o . Sería una d e s c r i p c i ó n lar-
: ga y a b u r r i d a . Aún así, en un s e n t i d o , eso es e x a c t a m e n t e lo que
¡ s u c e d i ó . El p r o b l e m a es q u e no n o s d i c e lo q u e es i m p o r t a n t e a c e r 
ca del p a r t i d o : q u i é n g a n ó , qué t á c t i c a s u s a r o n , e t c é t e r a .
E s t o , s i n e m b a r g o , no s i g n i f ic a q u e h a y a m o s d e j a d o por f u e r a la
e s e n c i a i n m a t e r i a l d el f ú t b o l , el es píritu del j u e g o . No s i g n i f ic a que
n u e s t r a l a r g a d e s c r i p c i ó n h a y a o m i t i d o a l g u n a c o s a i n m a t e r i a l del
j u e g o . L l a m e m o s a la d e s c r i p c i ón m e r a m e n t e m o l e c u l a r EXT (en
l u g a r de e x t e n s io n a l ) . A h o r a , c o n s i d e r e m o s la d e s c r i p c i ó n n o r m a l
d e l p a r t i d o . É s t a m e n c i o n a q u i é n g o l p e ó la p e l o t a , q u i é n a n o t ó el
g o l , e t c é t e r a . L l a m e m o s a e s t a d e s c r i p c i ó n n o r m a l 1NT (en l u g a r
d e i n t e n s i o n a l ) . La i d e a de que h e m o s o m i t i d o a l g u n a cosa i m p o r 
t a n t e en n u e s t r a d e s c r i p c ió n m o l e c u l a r se p u e d e e x p r e s a r c o n una
fórmula:
IN T = EXT + M
d o n d e M r e p r e s e n t a a l g u n a c o s a m á g i c a qu e es el e s p í r i t u del
j u e g o . E s t o es lo qu e p o d e m o s l la m a r la c o n c e p c i ón d u a l i s t a de l
fútbol.
¿ N o s a y u d a e s t a fórmula a c o m p r e n d e r el f ú tb o l ? N o . No n e c e s i 
t a m o s p l a n t e a r u n a c o s a m á g i c a e x t r a p a r a d e s c r i b i r el j u e g o . INT y
EXT son j u s t a m e n t e dos m a n e r a s d i s t i n t a s de d e s c r i b ir el m i s m o
p a r t i d o de f út b o l . D e s c r i b e n los m i s m o s e v e n t o s , p e r o c on t e r m i 
no l o g í as d i f e re n t e s . A f ir m a r q u e la d i f e r e n c i a e n t r e las d os la da un
e l e m e n t o m á g i c o , M, no a y u d a a n u e s t r a c o m p r e n s i ó n . El d u a l i s m o
n o r e s u e l v e el p r o b l e m a de la r e l ac i ó n e n t r e INT y EXT.
i P o d e m o s a p l i c a r e s t e p u n t o a mi fr a s e en el t a b l e r o . G a r a b a t e o
a l g u n o s s i g n o s en el t a b l e r o . El r e s u l t a d o es la e s c r i t u r a de una
f r a s e s i g n i f i c a t i v a en c h i n o . Las m a r c a s físicas p u e d e n d e s c r i b i r s e
e n t é r m i n o s m o l e c u l a r e s . A ésta la p o d e m o s l la m a r la d e s c r i p c i ó n
E X T . E s t a d e s c r i p c i ó n no le da el c o n t e n i d o de lo que e s c r i b í . La
d e s c r i p c i ó n de lo qu e q u i s e d e c i r la p o d e m o s l la m a r INT. A b a r c a 
ríamos la c o n c e p c i ó n d u a l i s t a de e s t a s d os d e s c r ip c i o n e s con la

I N T = EXT + M
Un a v e z m á s , e s t o p o s t u l a la e x i s t e n c i a d e u n a c o s a m ág ic a e i n m a t e 
rial, e l s i g n i f i c a d o d e l a s e n t e n c i a . S i n e m b a r g o , e s t e p o s t u l a d o n o
e x p l i c a c ó m o l o s s i g n o s p u e d e n s i g n i f ic a r c u a l q u i e r c o s a . M á s b i e n ,
la s i t u a c i ó n e s q u e E XT e I N T s o n d o s d e s c r i p c i o n e s d i f e r e n t e s d e
l a m i s m a c o s a . A g r e g a r u n a c o s a e x t r a , M , n o n o s a y u d a a c o m 
p r e n d e r l a r e l ac i ó n e n t r e l a d e s c r i p c i ó n e x t e n s i o n a l y la i n t e n s i o n a l .
C o n e s t o s e j e m p l o s t r a t o d e m o s t r a r q u e e l d u a l i s m o e s u n a e x 
p l i c a c i ó n f a l s a , i n c o r r e c t a , q u e o r i g i n a e l p r e j u i c io s e g ú n e l c u a l las
c o s a s f í s i c as no p u e d e n s e r c o n s c i e n t e s . S i u n o d i c e q u e l as c o s a s
f í s i c a s n o p u e d e n s e r c o n s c i e n t e s , ¿ e n t o n c e s c ó m o p u e d e n s e r
c o n s c i e n t e s l as c o s a s no - f í s ic as ? El p r o b l e m a e s q u e e l d u a l i s m o
n o o f r e c e u n a e x p l ic a c i ó n o u n a t e o r ía d e la c o n c i e n c i a . Y e s o e s l o
q u e n e c e s i t a m o s . N o n e c e s i t a m o s d e b a t i r e l p u n t o o n t o l ó g i c o , s i
h a y o n o u n a c o s a i n m a t e r i a l a d i c i o n a l , u n M . Este d e b a t e n o e x p l i 
ca c ó m o e s p o s i b l e la c o n c i e n c i a .
P o d e m o s v e r e l m i s m o p u n t o d e d i f e r e n t e m a n e r a . ¿ E s u n a m e s a
a l g o m á s q u e u n m a n o j o d e á t o m o s ? Si u n o r e s p o n d e n e g a t i v a 
m e n t e , e s o n o e s p r e c i s a m e n t e c o r r e c t o , p o r q u e p a r a q u e u n a c o 
l e c c ió n d e á t o m o s s e a u n a m e s a , t i e n e q u e e s t a r m u y b i e n
o r g a n i z a d a . Pero la r e s p u e s ta p o s i t i v a t a m p o c o e s c o r r e c t a : n o h a y
u n a cosa a d i c i o n a l i n v o l u c r a d a . Este p r o b l e m a s e p u e d e r e s o lv e r fá
c i l m e n t e s i d i s t i n g u i m o s d i f e r e n t e s u s o s d e " s e r " . P r i m e r o , está el
" s e r " d e i d e n t i d a d : p o r e j e m p l o , la fr a s e "Jekyll es H y d e " . S e g u n d o ,
e s t á t a m b i é n e l " s e r " d e c o m p o s i c i ó n , c o m o en la fr a s e , "la m e s a
e s u n a c o l e c c i ó n d e á t o m o s " . É s t e i n d i c a l o s e le m e n t o s c o n s t i t u t i 
v o s d e a l g o . U n a m e s a n o e s n a d a m á s q u e u n m a n o j o d e á t o m o s .
S in e m b a r g o , e s o s á t o m o s s o n i n c r e í b l e m e n t e c o m p l i c a d o s y o M
g a n i z a d o s . N o o b s t a n t e , la o r g a n i z a c i ó n n o e s u n c o m p o n e n t e a d i - '
c i o n a l d e l a m e s a . N o e s u n a cosa a d i c i o n a l a lo s á t o m o s .
N o p o d e m o s e x p l i c a r c ó m o e s p o s i b l e la c o n c i e n c i a a f i r m a n d o
o n e g a n d o q u e u n se r h u m a n o e s t á h e c h o d e á t o m o s . En e l d e b a t e
e n t r e e l m a t e r i a l i s t a y e l d u a l i s t a , e l a s u n t o e s l a c o m p o s i c i ó n d e
u n a p e r s o n a . P o r l o t a n t o , l a c u e s t i ó n d e l a c o n c i e n c i a n o s e r e s u e l 
ve ontológicamente.

APÉNDICE
V I D A DESPUÉS DE LA M L I R J I
S u p o n g a m o s q u e h a y u n a v i d a d e s p u é s d e l a m u e r t e . ¿ C ó m o s e r ía ?
N u e s tr a s f u n c i o n e s m e n t a l e s d e p e n d e n d e l c e r e b r o físic o. Por e j e m p l o , s i
s u p r i m o u n a p a r t e d e s u c e r e b r o , e n t o n c e s u s t e d n o p o d r á h a b l a r . Si
s u p r i m o o t r a , n o p o d r á v e r . Y o t r a d e s t r u i r í a s u m e m o r i a . La m u e r t e i n t e 
r r u m p e t o d a s e s a s f u n c i o n e s d e g o l p e . La v i d a d e s p u é s d e l a m u e r t e ser ía
c o m o e x i s t i r s i n p e n s a m i e n t o , s i n a n h e l o s . S e r í a c o m o e l s i l e n c i o p u r o .
¿ P u e d o s o b r e v i v i r a m i m u e r t e ? La p a l a b r a i m p o r t a n t e a q u í e s " y o " .
¿ Q u i é n s o y y o ? S o y G a r r e t t T h o m s o n , p e r o e s t a m a n e r a d e r e f e r i r m e a m í
m i s m o i m p l i c a la r e f e r e n c i a a m i c u e r p o , p o r q u e o t r o s p u e d e n r e fe r ir s e a
m í d e e s e m o d o . S i h a y v i d a d e s p u é s d e la m u e r t e , e n t o n c e s l o q u e s o b r e 
v i v e n o e s G a r r e t t T h o m s o n , e s t a p e r s o n a c o n e s t o s r e c u e r d o s y e s t e
c u e r p o . S i q u e d é p a r a l i z a d o c o m o u n v e g e t a l d e s p u é s d e u n a c c i d e n t e
a u t o m o v i l í s t i c o , ¿ e n q u é s e n t i d o h e s o b r e v i v i d o ? N o p u e d o r e c o r d a r , v er ,
oír, pensar... s o y t o d a v í a y o e n e l s e n t i d o d e q u e s o y e s t e c u e r p o c o n e s t e
c ó d i g o g e n é t i c o f u n c i o n a n d o t r a n q u i l a m e n t e . P e r o n o p u e d o i d e n t i f i c a r
e l y o q u e s o b r e v iv i rí a a m i m u e r t e p o r r e f e r e n c i a a l c ó d i g o g e n é t i c o p a r t i 
c u la r h e r e d a d o d e m i s p a d r e s , p o r q u e e s t o n o s o b r e v i v e . M i s r e c u e r d o s ,
d e s e o s y p e n s a m i e n t o s n o s o b r e v i v i r ía n , a u n q u e y o l o h i c i e r a .
¿ P u e d e i m a g i n a r l a p é r d i d a d e u n b r a z o ? Par a las p e r s o n a s a l a s q u e l e s
h a o c u r r i d o es difícil s u p e r a r e s t a p é r d i d a . A lg u n a s s ie n t e n m i e m b r o s f a n 
t a s m a s . S i e n t e n c o m e z ó n e n e l l u g a r d e l m i e m b r o q u e h a n p e r d i d o . ¿ P u e 
d e i m a g i n a r l a p é r d i d a d e s u s c u a t r o e x t r e m i d a d e s ? ¿ P u e d e i m a g i n a r la
p é r d i d a d e s u m e m o r i a ? E l n e u r ó l o g o O l i v e r S a c k s d e s c r i b e a u n h o m b r e
s i n m e m o r i a q u e s a l u d a a l a s p e r s o n a s , u n a y o t r a v e z , c o m o s i f u e r a la
p r i m e r a v e z q u e l a s v e . L a m u e r t e e s , p o r l o m e n o s , l a p é r d i d a c o m p l e t a
d e l c u e r p o y d e t o d a s la s f u n c i o n e s m e n t a l e s q u e c o m p o n e n la v i d a c o t i 
d i a n a . Si la m u e r t e e s m á s q u e e s o , e n t o n c e s e s e l f i n . ¿ E n q u é s e n t i d o
s o b r e v i v e usted a la muerte'? ¿ Q u é e r a u s t e d a n t e s d e s u c o n c e p c i ó n ? A m b a s
5
p r e g u n t a s l l e v a n la p a l a b r a " u s t e d " a s u s l í m i t e s .
¿ C u á n t o s a ñ o s t i e n e ? S u p o n g a m o s q u e r e s p o n d e " v e i n t e " ( m á s a l g u 
n o s o t o d o s l o s n u e v e m e s e s d e s p u é s d e la c o n c e p c i ó n y a n t e s d e l n a c i 
m i e n t o , p e r o o l v i d e m o s e s o ) . E s t a r e s p u e s t a i m p l i c a q u e u s t e d n o e x i s t í a
a n t e s d e l a c o n c e p c i ó n . S i s e s u p o n e q u e u s t e d e s u n a l m a q u e e x i s t í a
a n t e s d e l a c o n c e p c i ó n , e n t o n c e s n o d e b e r e s p o n d e r " v e i n t e " . Q u i z á s
d e b a r e s p o n d e r " i n f i n i t o " . ¿ Q u é e r a l a v i d a a n t e s d e l a c o n c e p c i ó n , s i n

p e n s a m i e n t o s , n i d e s e o s , n i r e cue r d o s , ni an he los ? Era c o m o el silencio.

¿ E n q ué s e n t i d o era usted?
El término "vid a después de la m u e r te " es pa radójico. Encub re el m i s 
te r i o . Si hay vid a d e s p ués d e e s o , e n t o n c e s quizá no d e b e m o s lla ma r la
t a l . E
m ui eenr tt oe . cYo msio hay
m vidl am iasnte
t e r si o, es:
e ntosince
hays vid
quizá no d e b edem olas ml l aum
a después e rater y
a l ant
n a ceis
d e la c o nc e p c i ó n, ¿ e n q ué s e n t i d o e s l o q u e es usted?
A l g u n a s p e r s o n a s s o s t i e n e n que la p o s i b i l i d a d d e vida después d e la
m u e r t e i m p l i c a q u e el m a t e r ia l i sm o es fa ls o . C o nvie r ta n e s to e n u n a r g u 
m e n t o a fa vo r d e l d u a l i sm o . H ay d o s p u n t o s i m p o r t a n t e s aquí. Primero,'
para q u e e l a r g u m e n t o t e n g a éxito, uno t i e n e q u e p r e s u m i r q u e l o q ue
s o b r e vive a la m u e r t e no e s tá h e c h o d e m a t e r ia . Por e j e m p l o , he o íd o q ue
a lg una s p e r s o na s d ice n qu e los ángeles están h e c h o s d e luz. Esto signifi
caría qu e los ángeles n o so n seres i n m a t e r ia l e s . C o n e l a d v e n i m i e n t o d e la
mecánica cuántica y m u c h o s géneros extraños de partículas, ¿puede afir
m a r c o n f i a d o q u e el a lma es inma te r ia l? ¿Al fin de c u e n t a s , qu é sign ifica
ma te r ia l e i n m a t e r ia l ? Ésta n o es una p r e g u n t a fácil de r e s p o nd e r . La c o n 
fusión implícita en estas p r e g u n t a s n o s m u e s t ra la r e d u n d a n c i a d e l d e b a 
te ontológico. No p o d e m o s e x p l i c a r la c o n c i e n c i a c o n e l d u a l i s m o o el
m a t e r i a l i s m o en sí m i s m o s .
En s e g u nd o lug a r, la p o s i b i l i d a d de vida despu és de la m u e r te n o v i n d i 
ca e l d u a l i s m o e n e l s e n t i d o t radi c i on al : la idea d e c ó mo e s la vida después
d e la m u e r t e ha c a m b i a d o g r a c ia s a l r e c o n o c i m i e n t o d e q ue las funcio ne s
m e n t a le s t i e n e n u n a base neurológica, c o m o lo señalan las p r e g u n t a s arri
b a. Tal vez no p o d e m o s i m a g in a rl a, e x c e p t o c o m o u n s ile ncio . O quizás,
d e s p ués d e t o d o , la m u e r te es el fi n .

C A P Í T U L O V I I I
S A L V A R L O M ENTAL
Un rasgo vital de los es tad os m en tale s es que so n acerca de algo .

U n o n u n c a c r e e , p i e n s a , d e s e a , e s p e r a o t e m e , s i n q u e e s o s e s t a 
d o s a p u n t e n a a l g o . U n o p i e n s a , c r e e q u e . . . , y l o q u e s i g u e a l " q u e "
e s p e c if ic a e l c o n t e n i d o d e l os e s t a d o s m e n t a l e s . E s t o c o n t r a s t a
c o n l o s e s t a d o s físicos c o m o t a le s , c o m o t e n e r u n c i e r t o p e s o .
Éstos n o s o n i n t e n c i o n a l e s . N o s o n a c e r ca d e n a d a , n o t i e n e n
contenido.
¿Cómo d e b e m o s c a ra c te r iz a r e l c o n t e n i d o d e l o s e s t a d o s m e n 
H a c e r s e e s ta p r e g u n t a e s u n a m a n e r a d e e x a m i n a r la n a t u r a 
tl ea zl eas ?d e l a m e n t e , s i n q u e n e c e s a r i a m e n t e c o n v i r t a m o s e l p r o b l e m a
e n u n d e b a t e o n t o l ó g i c o . D e b e m o s t r a t a r d e r e s p o n d e r la p r e g u n t a
s in a c u d i r a l d u a l i s m o o al m a t e r i a l i s m o , p u e s , c o m o v i m o s e n e l
capítulo a n t e r io r , n i n g u n o d e lo s d o s r e s p o n d e a d e c u a d a m e n t e a
l a p r e g u n t a : ¿cómo e s p o s i b l e la c o n c i e n c i a ? N e c e s i t a m o s m o v e r 
n o s e n ot ro nivel.
De he ch o, hay do s form as m uy difer en tes de apr ox im arse a
e s t e género d e p r e g u n t a s : e l m o d e l o i n t r o s p e c t i v o y e l m o d e l o
c a u s a l o f u n c i o n a l d e la c o n c i e n c i a . E s t o n o s l l e v a a l s e g u n d o
n i ve l e n e l d e b a t e m e n t e - c u e r p o . C o m o v e r e m o s m ás a d e l a n 
t e n , el p r o b l e m a n o s e p u e d e r e s o l v e r d e l t o d o e n e s t e s e g u n d o
nivel.

E L SEGUNDO NIVEI : C O NT EN IDOS MENTALES

¿Cómo e s p e c i fi c a r e l c o n t e n i d o d e u n e s t a d o m e n t a l? Para D e s c a r 
t e s , e l c o n t e n i d o d e lo s e s t a d o s m e n t a l e s debía d e f i n i r s e e i d e n t i 
f i c a r s e p o r la m a n e r a e n q u e l o s s e n t i m o s , p o r l as c u a l i d a d e s q u é
p r e s e n t a n d i r e c t a m e n t e a la i n t r o s p e c c i ó n . É l e x p r e s a e s t o d i c i e n 
d o q u e u n a i d e a e s e l o b j e t o i n m e d i a t o d e la p e r c e p c i ó n . D e s c a r t e s
dice qu e cada persona con oc e el co nt en id o de sus estado s m en ta
le s p o r q u e l o s e x p e r i m e n t a m o s d i r e c t a m e n t e . N o s o f r e c e u n m o -
délo i n t r o s p e c t i v o d e la c o n c i e n c i a , según e l c u a l , e l c o n t e n i d o d e
ésta s e c o n c i b e a p a r t ir d e c o m o l o s e n t i m o s d i r e c t a m e n t e .
La concepción d e D e s c a r t e s , q u e c o i n c i d e c o n l a opinión p o p u 
lar, h a t e n i d o s e r ia s d i f i c u l t a d e s . En p r i m e r lu g ar , a s u m e q u e l o s
e s t a d o s m e n t a l e s s o n t r a n s p a r e n t e s p a r a q u i e n l o s está t e n i e n d o .
E s t o p u e d e s er c i e r t o e n e l c a s o d e a l g u n o s e s t a d o s m e n t a l e s , perú
n o d e t o d o s . Po r e j e m p l o , a l g u n a s v e c e s c r e e m o s q u e e s t a m o s e n o 
j a d o s , c u a n d o e n r e a l i d a d e s t a m o s t r i s t e s . U n o p u e d e a s u s t a r s e s i n
d a r s e c u e n t a . A l g u n a s v e c e s q u e r e m o s a l g o , y n o s a b e m o s q u é e s
lo q u e q u e r e m o s . Y también h a y c a s o s d e d e s o r d e n n e u r o l ó g i c o ,
P o r e j e m p l o , u n a p e r s o n a va al neurólogo y l e d i c e q u e h a p e r d i d o
la v i s t a . E l neurólogo le hará a l g u n o s exámenes a l p a c i e n t e . Le p r e :
s e n t a d i f e r e n t e s f o r m a s c o l o r e a d a s y l e p r e g u n t a q u é s o n . El p a 
c i e n t e e x c l a m a q u e está d e s l u m h r a d o , q u e n o p u e d e ve r. El d o c t o r
i n s i s t e e n q u e d e b e a d i v i n a r , y e l p a c i e n t e l o h a c e ; l a s r e s p u e s t a s
s o n c o r r e c t a s e n u n 1 0 0 . En algún s e n t i d o , e l p a c i e n t e está v i e n 
d o , p e r o n o l o s a b e . 11
A d e m á s , la teoría i n t r o s p e c t i v a i m p l i c a e l p r o b l e m a d e l a s o t r a s
m e n t e s , q u e e x a m i n a m o s e n e l capítulo a n t e r i o r . P o d e m o s s a b e r l o
q u e o t r a p e r s o n a está p e n s a n d o . Es o e s p o s i b l e . N u e s t r o s i n te r - ,
c a m b i o s i n t e r p e r so n a l e s c o t i d i a n o s r e q u ie r e n e l c o n o c i m i e n t o m u 
t u o d e l o s e s t a d o s m e n t a l e s d e lo s o t r o s . P e r o la teoría d e D e s c a r t e s
i m p l i c a q u e e s t o e s i m p o s i b l e . A d e m á s , l a s p a l a b r a s q u e u s a 
m o s p a r a r e f e r i r n o s a n u e s t r o s e s t a d o s m e n t a l e s s o n la s m i s 
m a s c o n la s q u e d e s c r i b i m o s l o s d e o t r a s p e r s o n a s . La p a l a b r a
" d o l o r " n o p u e d e t e n e r u n s i g n i f i c a d o e s t r i c t a m e n t e p r i v a d o , q u e
n
Ver SACKS, O . , El hombre qu e confundió a su mujer con un sombrero, M u c h n i k E d i t o r e s ,
Barcelona, 1991.

C a p í t u l o V I I I . SALVAR LO M ENTAL
p a r a m í d e s c r i b a s ó l o e l c o n t e n i d o d e m i e s t a d o m e n t a l í n t i m o , p o r 
q u e p u e d o u s a r l a p a r a d e f i n i r l o q u e o t r o s e s t á n s i n t i e n d o . E n vis ta
d e e s t o , los filósofos e m p e z a r o n a d e s a r r o l l a r e n e l s i g l o X X o t r a
c o n c e p c i ó n a c e r c a d e l c o n t e n i d o d e l o s e s t a d o s m e n t a l e s , u n a a l 
t e r n a t i v a a D e s c a r t e s .
La a l t e r n a t i v a e s p e n s a r c a u s a l m e n t e a c e r c a d e l c o n t e n i d o m e n 
t a l ; h a c e r l o d e s d e e l p u n t o d e v i s t a d e la s a c c i o n e s y e l c o m p o r t a 
m i e n t o p o s i b l e . En o t r a s p a la b r a s , s e n t i r d o l o r e s e s t a r e n u n e s t a d o
q u e n o r m a l m e n t e c aus ar í a t a l e s o c u a l e s c o n d u c t a s o a c c i o n e s ( p o r
e j e m p l o , c ó m o s e c o m p o r t a r í a u n a p e r s o n a e n o j a d a s i n o e s t u v i e r a
i n h i b i d a ) . D e u n m o d o m ás g e n e r a l , u n e s t a d o m e n t a l e s d e f i n i d o
p o r s u f unc i ó n c a u s a l ; e s u n a d i s p o s i c ió n d e l c o m p o r t a m i e n t o b a jo
ciertas condiciones.
U n o d e l o s f u e r t e s d e e s t a e x p l i c a c i ó n e s q u e c o n c i b e la c o n 
c ie n ci a c o m o c o m p l e j a . C o m o v i m o s e n e l c a p í t u l o a n t e r i o r , D e s 
c a r t e s la t r a t a b a c o m o u n a p r o p i e d a d s i m p l e , y e s t o d i f ic u l t a b a la
e x p l i c a c i ó n d e l o s g r a d o s d e c o n c i e n c i a : u n a a r a ña e s m e n o s c o n s 
c i e n t e q u e u n c o n e j o . A p a r t i r de la teoría f u n c i o n a l e s t o s e p u e d e
e x p l i c a r d e u n m o d o m ás fácil: la c o n c i e n c i a e s u n a a m p l i a g a m a
d e e s t a d o s m e n t a l e s y d i s p o s i c i o n e s q u e d e b e n s e r a n a l iz a d a s d e s 
d e e l p u n t o d e v is ta f u n c i o n a l . Po r e j e m p l o , v e r c o n s i s t e e n l a h a b i 
l i d a d d e d i f e r e n c i a r u n a e s f e r a d e u n c u b o , d e r e c o n o c e r l o s
d i f e r e n t e s c o l o r e s , d e d i s t i n g u i r e n t r e la s o m b r a y la lu z y r e c o n o c e r
b o r d e s , o r i l l a s y f r e n t e s . E n o t r a s p a l a b r a s , c u a l q u i e r f u n c i ó n
c o g n i t i v a t i e n e u n a s u b f u n c i ó n e n l a p e r c e p c i ó n v i s u a l . N o d e b e 
m o s p e n s a r e n l a c o n c i e n c i a c o m o e n u n a p r o p i e d a d s i m p l e , s i n o
c o m o e n l a s d i s t in t a s c o s a s q u e h a c e r l o s .
T e n e m o s d o s e n f o q u e s p a r a d e f i n i r lo s c o n t e n i d o s m e n t a le s : la
e x p l i c a c i ó n i n t r o s p e c t i v a d e D e s c a r t e s y e l m o d e l o c a u s a l
f u n c i o n a l i s t a . U n a d e l a s m a y o r e s d i f e r e n c i a s e n t r e é s t o s e s q u e la
' e x p l i c a c i ó n c a u s a l f u n c i o n a l i s t a c o n t e m p o r á n e a o f r e c e u n o s c r i t e 
r i o s p ú b l i c o s p a r a l a d i f e r e n c i a c i ó n e i d e n t i f i c a c i ó n d e l o s e s t a d o s
m e n t a l e s . El c r i t e r i o d e la e x p l ic a c i ó n i n t r o s p e c t i v a e s e s e n c i a l m e n t e
s u b j e t i v o . C o n s i d e r á n d o l a d e c i e r t a m a n e r a , e s t a d i f e r e n c i a e s u n a
razón p a r a p e n s a r q u e e l e n f o q u e c a u s a l c o n t e m p o r á n e o e s p r e f e 
r i b l e , y a q u e p o d e m o s s a b e r q u e l o s o t r o s s i e n t e n d o l o r .

128 I N T R O D U C C I Ó N A LA PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA
S i n e m b a r g o , con el e n f o q u e f u n c i o n a l p e r d e m o s a l g o e s e n c i a l
d e la e x p e r i e n c ia ; su carácter s u b j e t i v o o de p ri m e r a p e r s o n a . Si
e s t o es a sí, e n t o n c e s es u n a c o n d e n a crítica d e l f u n c i o n a l i s m o . Sobré
e s t e i m p o r t a n t e p u n t o volveré más t a r d e .
DEL C O N D U C T I S M O A L ITJNCION ALTSM O

El c o n d u c t i s t a a f i r m a que el c o n t e n i d o m e n t a l ti e ne su b a s e en el
c o m p o r t a m i e n t o . A la p r e g u n t a , "¿qué es un e s t a d o m e n t a l ? ", e|
c o n d u c t i s t a contestará que es una disposición a a c t u a r de c i e r t o
m o d o , d a d a s c i e r ta s e n t r a d a s s e n s o r i a l e s . S e n t i r d o l o r es est ar di s-
p u e s t o a llorar, a a m p u t a r la p a r t e d o l o r o s a del c u e r p o , d e p e n d i e n d o
d e cómo y qué ta n d u r o fu e el g o l p e (y d ó n d e ) . 32
S in e m b a r g o , e s t a definición es d e m a s i a d o s i m p l e . La co

nexión e n t r e las e n t r a d a s s e n s o r i a l e s y las r e s p u e s t a s del c o m 
p o r t a m i e n t o no d e p e n d e de un único e s t a d o m e n t a l . Por e j e m p l o ,
s u d e s e o de c o n s u m i r b e b i d a s alcohólicas no r e s u l t a de la acción
d e c a m i n a r en c i e r t a d i r e c c i ó n , p o r q u e también r e q u i e r e la c r e e n 
cia de que el ba r o el café están en esa d i r e c c i ó n , qu e sería o t r o
estado mental.
El f u n c i o n a l i s m o r e c o n o c e la n e c e s i d a d de t a le s i n t e r c o n e x i o n e s
e n t r e l os e s t a d o s m e n t a l e s . ¿Qué es un e s t a d o m e n t a l ? El
f u n c i o n a l i s t a dirá: una disposición a a c t u a r y a t e n e r o t r o s e s t a d o s
m e n t a l e s , d a d a s c i e r ta s e n t r a d a s s e n s o r i a l e s y c i e rt o s e s t a d o s m e n 
t a l e s . El f u n c i o n a l i s m o i d e n t i f i c a los e s t a d o s m e n t a le s , en p a r t e ,
p o r su p a p e l c a u s a l c on r e s p e c t o a o t r o s e s t a d o s m e n t a l e s . Ésta es
l a d i f e r e n c i a p r i n c i p a l e n t r e el f u n c i o n a l i s m o y el c o n d u c t i s m o .
El o b j e t i v o del análisis f u n c i o n a l i s t a es m o s t r ar que el c o n t e n i d o
d e los e s t a d o s m e n t a l e s se p u e d e d e f i n i r o b j e t i v a m e n t e por su pa 
p e l c a u s a l , e s p e c i a l m e n t e en relación con la c o n d u c t a p o t e n c i a l , a
la vez que r e c o n o c e la i n t e r d e p e n d e n c i a de los d i f e r e n t e s e s t a d o s
m e n t a l e s . El f u n c i o n a l i s m o r e c h a z a la definición de lo s e s t a d o s m e n 
t a l e s en términos p u r a m e n t e s u b j e t i v o s , c o m o la de D e s c a r t e s , p e r o
n o cae en los p r o b l e m a s del c o n d u c t i s m o s i m p l i s t a .
" Ver RYLE, C . El concepto de lo mental. P a i d ó s , B u e n o s A i res , 1 9 6 7 .

Capítulo V I U . SALVAR LO M E N T A L 129
M u c h o s e s c r i t o r e s t r a t a n el f u n c i o n a l i s m o c o m o una t e s i s
: o n t o l ó g i ca . Eso no es c o r r e c t o . Un d u a l i s t a podría ser f u n c i o n a l i s t a
33
c u a n d o a r g u m e n t a , por e j e m p l o , que el c o n t e n i d o de los e s t a d o s

m e n t a l e s de los espíritus i n m a t e r i a l e s y los f a n t a s m a s se d e b e d e 
finir f u n c i o n a l m e n t e . Sin e m b a r g o , es p r o b a b l e q u e t o d o s l o s f u n d o -

n a l i s t a s s e a n , en e f e c t o , m a t e r i a li s t a s . A d e m á s, c o m o h e m o s v i s t o ,
h a y un a r g u m e n t o a f a v o r d e l m a t e r i a l i s m o que u t i l i z a c o m o p r e m i 
sa la afirmación de que los e s t a d o s m e n t a l e s se p u e d e n d e f i n i r por
s u p a p e l c a u s a l . El f u n c i o n a l i s m o h a c e que el d u a l i s m o sea r e d u n 
d a n t e , p e r o no h a c e que sea f a l s o . 34
OTRA
DELVISITA AL ARGUMENTO
LENGUAJE PRIVADO
¿ E s v e r d a d e r o el f u n c i o n a l i s m o ? H e m o s v i s t o los p u n t o s f u e rt e s de
la t e o r í a , p e r o a l g u n o s r e s t o s de d u d a nos i m p o r t u n a n : la teoría
f u n c i o n a l i s t a p a r e c e o m i t i r el a s p e c t o más i m p o r t a n t e de la e x p e 
r i e n c i a , a s a b e r , su s u b j e t i v i d a d . R e c i e n t e m e n t e , a l g u n o s filósofos
h a n a r g u m e n t a d o que el e n f o q u e c a u s a l f u n c i o n a l i s t a o b v i a la s u b 
j e t i v i d a d e s e n c i a l de la e x p e r i e n c ia , y que por e l l o no p u e d e e x p l i 
ca r h e c h o s s u b j e t i v o s , t a le s c o m o , ¿ c ó m o se sentiría ser un

m u r c i é l a g o ? E s t o , a f i r m a n , es una razón p a r a r e c h a z a r las teorías
15
funcionalistas.
¿ E n qué c o n s i s t e e s t a f al la ? Ya h e m o s v i s t o que el a r g u m e n t o del
l e n g u a j e p r i v a d o desafía el m e o l lo de l s u p u e s t o c a r t e s i a n o : los ob 
j e t o s i n m e d i a t o s de la percepción son las i d e a s en la m e n t e . Sin
e m b a r g o , también desafía la t e s i s de que p o d e m o s i d e n t if ic a r el
c o n t e n i d o de n u e s t r o s e s t a d o s m e n t a l e s d i r e c t a m e n t e en t é r m i 
n o s de cómo los s e n t i m o s . Si e s t e desafío t i e n e é x i t o , el r e s u l t a d o
fi na l es que no hay n i n g u n a f al la (ver capítulo Vil).
1 1
Ver CHURCHIAND, R, op. cit., capítulo uno.
34
El a r g u m e n t o d e A r m s t r o n g d e sd e un análisis c a u s a l de i o s e s t a d o s m e n t a l e s h a s ta la
teoría de la i d e n t i d a d fue f o r m u l a d o en el capítulo a n t e r i o r .
" Ver, por e j e m p l o , T h o m a s N a g el , La muerte en cuestión, F o n d o de C u l t u r a E c o n ó m i c a ,
M é x i c o , 1 9 8 1 , y SEAKI.K, j . El redescubrimiento de la mente. Crítica G r i j a l b o - M o n d a d o r i .
B a r c e l o n a . 1996.

130 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA-
E n e f e c t o , W i t t g e n s t e i n n i e g a la p o s i b i l i d a d d e u n l e n g u a j e e s e n 
c i a l m e n t e p r i v a d o q u e n o m b r e l a s d i s t i n t a s s e n s a c i o n e s únicamente
p o r r e f e r e n c i a a l a s i d e a s p r i v a d a s . Si u n t a l l e n g u a j e e s e n c i a l m e n t e
p r i v a d o e s i m p o s i b l e , e n t o n c e s la identificación e s e n c i a l m e n t e p r i 
v a d a d e la s s e n s a c i o n e s y d e l o s e s t a d o s m e n t a l e s también lo es.
N o r m a l m e n t e , i d e n t i f ic a m o s la s s e n s a c i o n e s p o r s u s c a u s a s
y p o r s u s e f e c t o s públicos ( p o r e j e m p l o , l a sensación q u e u n o
t i e n e c u a n d o c o m e d e m a s i a d o ) . Estas m a n e r a s d e i d e n t i f i c a r la s
s e n s a c i o n e s p r e s u p o n e n la e x i s t e n c i a d e l m u n d o e x t e r n o y, c o m o
t a l e s , s o n p r o h i b i d a s e n la posición o r i g i n a l d e D e s c a r t e s . La
posición d e D e s c a r t e s r e q u i e r e u n l e n g u a j e e s e n c i a l m e n t e p r i 
vado, en el cual el significado se obtiene por referencia directa a
la s i d e a s p r i v a d a s , a s u c o n t a c t o i n t r o s p e c t i v o , s i n relación c o n
f a c t o r e s c a u s a l e s e x t e r n o s . W i t t g e n s t e i n a r g u m e n t a q u e t a l l e n - .
guaje es im po sib le, y est o mu estra que, co nt ra ria m en te a lo que
s u p u s o D e s c a r t e s , e s i m p o s i b l e i d e n t i f i c a r la s s e n s a c i o n e s d e
manera directa.
S i e l a r g u m e n t o e s s ó l i d o , e n t o n c e s n o p o d e m o s i d e n t i f ic a r e l
c o n t e n i d o d e n u e s t r o s e s t a d o s m e n t a l e s d i r e c t a m e n t e , según c o m o
l o s s e n t i m o s . s t o n o i m p l i c a e l r e c h a z o d e l a s u b j e t i v i d a d , s i n o
sólo u n a c ie r t a E m a n e r a d e e n t e n d e r l a . Im p l i c a r e c h a z a r q u e e l c o n 
t e n i d o d e l os e s t a d o s m e n t a l e s e s i d e n t i f i c a d o d e m a n e r a e s e n 
cialm en te p rivada; por el con trario , el co n te n id o de los estados
m e n t a l e s d e b e p e n s a r s e e n términos p ú b l i c o s , c o m o i n s i s t e el
f u n c i o n a l i s m o . E l c o n t e n i d o d e l a s s e n s a c i o n e s d e b e c o n c e b i r s e
e n términos d e , p o r e j e m p l o , l o s o b j e t o s e x t e r n o s q u e n o r m a l m e n 
te las c a u s a n -e l o lo r a s a l, e l s a b o r d e la s c e r e z a s y e l s o n i d o d e l a
l l u v i a - o l a c o n d u c t a típica q u e p r o v o c a n .
T l i K C ' l i K N I V E L : D E S C R I P C I O N E S
M u c h a g e n t e s ie n t e q u e e l m a t e r i a l i s m o o m i t e a lg o c r u c i a l : e l espí
ritu h u m a n o . A l c o n t e m p l a r u n u n i v e r s o d e partículas e s p a c i o - t e m 
p o r a l e s , u n o está t e n t a d o a p r e g u n t a r : ¿eso e s t o d o l o q u e hay? El
m a t e r i a l i s m o , a p a r e n t e m e n t e , n o s d i c e q u e e l u n i v e r s o n o e s o t r a
c o s a q u e p a q u e t e s d e energía q u e c h o c a n s i n ningún propósito n i

C a p i t u l o V I H . SALVAR LO M E N T A L 131
valor. A l c o n t e m p l a r u n a b e l l a p i n t u r a , u n o s e s i e n t e t e n t a d o a p r e 
g u n t a r l e a l m a t e r i a l i s t a : ¿ l o q u e u s t e d d i c e s i g n i f i ca q u e e s t o s s e n 
n
t i m i e n t o s e x q u i s i t o s n o s o n m á s q u e i m p u l s o s e l é c t r i c o s e n m i
c e r e b r o ? " I m p u l s o s n e u r o n a l e s y c a m b i o s q u ím i co s q u e n o p a r e 
36
c e n i n c l u i r a l o s s e n t im i e n t o s m i s m o s e n l o a b s o l u t o . El m a t e r i a l i s 
m o , a l p a r e c e r, d e s t i e r r a e l c o l o r y la c o n c i e n c i a d e l m u n d o . S i n
e m b a r g o , e s a s m a n e r a s d e e x p r e s a r la p r e o c u p a c i ó n n o s d e v u e l 
v e n a l a s u n t o o n t o l ó g i c o . Y a h e m o s v i s t o q u e e s a a p r o x i m a c i ó n n o
n o s a y u d a , y n o q u e r e m o s v o l v e r a l d u a l i s m o c a r t e s ia n o .
P o d r í a m o s t r a t a r d e e x p r e s a r e s t a p r e o c u p a c ió n e n e l n i v e l d o s ,
e l d e l o s c o n t e n i d o s m e n t a le s . P o d r í a m o s a r g u m e n t a r q u e e l
f u n c i o n a l i s m o o m i t e e l a s p e c t o s u b j e t i v o m ás i m p o r t a n t e d e l a e x 
p e r i e n c i a : q u é s e s e nt i rí a s i e n d o u n m u r c ié la g o ; c ó m o e s e s t a r v i e n d o
una b e lla p i n t u r a . S i n e m b a r g o , e s t a m a n e r a d e e x p r e s a r la p r e o c u 
p a c i ó n p a r e c e ir e n c o n t r a d e l a r g u m e n t o d e l l e n g u a j e p r i v a d o .
N o o b s t a n t e , h a y u n a f o r m a d e e x p r e s a r la i n q u i e t u d q u e n o r e 
q u i e r e v o l v e r a l n i v e l d o s n i a l n i v e l u n o y q u e n o s lleva a l t e r c e r
nivel.
D o s tipos diferentes de descripción

Ha y d o s m a n e r as f u n d a m e n t a l m e n t e d if e re n t e s d e p e n s a r a c e r c a
d e u n s e r h u m a n o y d e d e s c r i b i r l o ( e n t r e o t r a s c o s a s ) . P o d e m o s
d e s c r i b i r a u n a p e r s o n a d e u n m o d o e x t e n s io n a l , d a n d o p o r e j e m 
p l o s u u b i c a c i ó n , s u a l t u r a , o l a s c a r a c t e r í s t i c a s d e s u e s t a d o c e r e 
b r a l . T a m b i én c a r a c t e r iz a m o s a l as p e r s o n a s d e m a n e r a i n t e n s i o n a l ,
d e s c r i b i e n d o l o q u e s i e n t e n y l o q u e p i e n s a n . D e b e m o s p r e g u n t a r :
¿cuál es la relación e n t r e e s t o s d o s t i p o s d e d e s c r i p c i ó n ? ¿P o d r í a l a
s e g u n d a r e d u c i r s e a la p r i m e r a ?
¿ Q u é s o n d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s y e x t e n s i o n a l e s ? E n
u n c o n t e x t o e x t e n s i o n a l , d o s f r a s e s o p a l a b r a s c o n la m i s m a
r e f e r e n c i a p u e d e n s u s t i t u i r s e s i n q u e c a m b i e e l v a l o r d e v e r d a d
3
' A l o q u e e l m a t e r i a li s t a d e b e r e s p o n d e r q u e n o . La p o s i c i ó n m a t e r i a l i s t a n o s o s t i e n e
J
q u e l o s s e n t i m i e n t o s s e a n l o m i s m o q u e e s t a d o s c e r e b r a le s . E s m á s b i e n q u e t e n e r u n
s e n t i m i e n t o e s i d é n t i c o a e s t a r e n u n c i e r t o e s t a d o c e r e b r a l. U n m a t e r i a l i s t a n o d e b e
t r a t a r l o s s e n t i m i e n t o s c o m o e n t i d a d e s .

INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍ/
d e la f r a s e c o m p l e t a . En u n a oración e x t e n s i o n a l , l o s términos
q u e t i e n e n la m i s m a r e f e r e n c i a p u e d e n s e r s u s t i t u i d o s salva
veníate . 37
P o r e j e m p l o , h a y u n número i n d e f i n i d o d e m a n e r a s p a r a
r e f e r i r s e a J u a n . D e é l s e p u e d e d e c i r q u e e s l a única p e r s o n a i t a l i a 
na e n la s a la , e l único s e r q u e e s t a b a e n t a l y c u a l l u g a r e n t a l y c u a l
t i e m p o , o c o m o e l h i j o m a y o r d e M a r t h a T r a v e l l i . E n l a oración luán
m i d e s i e t e p ie s d e a l t u r a " , p o d e m o s s u s t i t u i r "Juan" p o r c u a l q u i e r
o t r a f r a s e q u e s e r e f i e r a únicamente a é l s i n c a m b i a r e l v a l o r d e
v e r d a d d e l a s e n t e n c i a c o m p l e t a . A sí, l a oración "Juan m i d e s i e t e
pies de altura" es extensional.
En u n a f ra s e i n t e n s i o n a l , e n c a m b i o , o r a c i o n e s c o n la m i s m a
r e fe r e n c ia n o p u e d e n s u s t i t u i r s e . M a r t h a c r e e q u e Juan e s c a l v o .
E s t o n o i m p l i c a q u e M a r t h a c re a q u e e l h i j o m a y o r d e M a r t h a T r a v e l l i
s e a c a l v o . A u n q u e Juan e s e l h i j o m a y o r d e M a r t h a T r a v e l l i , M a r t h a
p u e d e n o s a b e r l o , o p u e d e n o h a c e r la c o n e x i ó n . " M a r t h a c r e e q u e . . . "
f o r m a u n c o n t e x t o i n t e n s i o n a l o n o e x t e n s i o n a l .
L o s v e r b o s psicológicos q u e s i g u e n a l a cláusula " q u e . . . " s o n t o 
d o s típicamente i n t e n s i o n a l e s . P o r e j e m p l o ,
" M a r t h a c r e e q u e . . . "
" M a r t h a d e s e a q u e . . . "
"Martha piensa que...",
n o s o n e x t e n s i o n a l e s . El v a l o r d e v e r d a d d e l as o r a c i o n e s f o r m a d a s
p o r t a l e s fr a se s d e p e n d e d e la m a n e r a c o m o s e d e s c r i b a la c o s a e n
c u e s t i ó n . M a r t h a d e s e a X d e s d e u n a d e s c r i p c i ó n , p e r o n o d e s e a lo
m i s m o d e s d e o t r a . F r a nk c r e e q u e P, p e r o n o q u e Q, a u n q u e P s e a
equivalente a Q.
De las oraciones intensionales uno puede decir que su valor de

v e r d a d d e p e n d e d e cómo s e d e s c r i b a l a c o s a e n c u e s t i ó n , o d e l
ángulo o a s p e c t o q u e se d e s c r i b a . John d e s e a X d e s d e u n a d e s c r i p 
c i ón , o b a j o u n a s p e c t o , o d e s d e u n p u n t o d e v is t a p a r t i c u l a r , y n o
podría h a c e r l o d e s d e o t r o . D e e s t e m o d o , la s o r a c i o n e s n o -
e x t e n s i o n a l e s s o n c e r r a d a s u o p a c a s ™ . L a s o r a c i o n e s e x t e n s i o n a l e s ,
1, 7
La fr a s e l a t i n a s i g n i f i c a : " c o n s e r v a n d o e l m i s m o v a l o r d e v e r d a d " .
, H
La s o r a c i o n e s n o - e x t e n s i o n a l e s s o n l l a m a d a s a s n a l m e n t e " i n t e n s i o n a l e s " .

C a p í t u l o V I H . SALVAR LO M ENTA L 133
e n c a m b i o , s o n c l a r a s o t r a n s p a r e n t e s . N o i m p o r t a d e s d e q u é á n 
g u l o s e m i r e n l o s e s t a d o s d e c o s a s e n c u e s t i ó n . U n a d e s c r i p c i ó n
e x t e n s i o n a l n o l o e s d e s d e n i n g ú n p u n t o d e vis ta e n p a r t i c u l a r .
T a l c o m o s e i nd i c ó e n e l C ap í t ul o V I I , i n t e n s i o n a l i d a d — c o n s —
e i n t e n ci o n a li d a d — c o n c — s o n c o n c e p t o s d i s t i n t o s . El p r i m e r o s e
r e fie r e a l a s p e c t o d e al g u n a s o r a c i o n e s , q u e c o n s i s t e e n q u e l o s
t é r m i n o s q u e t i e n e n la m i s m a r e f e re n c i a n o s o n i n t e r c a m b i a b l e s
e n la f r a s e c o m p l e t a . En c a m b i o , i n t e n c i o n a l i d a d ( c o n c ) e s u n r a s 
g o d e l o s e s t a d o s m e n t a l e s , c u y a c a r a c t e r í s t i c a e s d e te n e r c o n t e n i 
d o . Ésta es la d i f e r e n c i a e n t r e la s d o s n o c i o n e s . E n e l s e g u n d o n i v e l ,
el d e c o n t e n i d o s m e n t a l e s, d i s c u t i m o s la i n t e n c i o n a l i d a d ( c o n c ) ;
a h o r a , e n e l t e r c e r n i v e l , d e d e s c r i p c i o n e s , e s t a m o s d i s c u t i e n d o la
i n t e n s i o n a l i d a d (con s).
S in e m b a r g o , la s d o s n o c i o n e s e s t á n ín t i m a m e n t e l i g a d a s : la n o -
e x t e n s i o n a l i d a d d e u n a o r a c i ó n e s c o m o u n r e f l e j o l i ng üí s t i c o d e
a l g o q u e ti e n e c o n t e n i d o . La i n t e n s i o n a l i d a d e s u n e s p e j o d e l a
i n t e n c i o n a l i d a d . La i n t e n c i o n a l i d a d d e l o s e s t a d o s m e n t a l e s s e
d e s p l i e g a e n l a s o r a c i o n e s q u e e s p e c i f ic a n s u c o n t e n i d o . E s t a s o r a 
c i o n e s t i e n e n la cláusula " q u e . . . " . L o q u e s i g u e a la cláusula " q u e . . . "
e s p e c i f i c a e l c o n t e n i d o d e l e s t a d o . E s t a c lá us ul a h ac e a la o r a c i ó n
intensional.
C o n e s t a s a c l a r a c i o n e s e n l a m a n o , p o d e m o s v o lv e r a l as p r e 
g u n t a s . U n a p e r s o n a p u e d e d e s c r i b i r s e e n t é r m i n o s e x t e n s i o n a l e s .
Po r e j e m p l o , " M a r t h a m i d e 5 p i e s d e a l t u r a " , y "el c e r e b r o d e M a r t h a
s u f r e u n a in t e n s a a c t i v i d a d e l e c t r o q u í m i c a e n e l l ó b u l o f r o n t a l " , s o n
d e s c r i p c i o n e s e x t e n s i o n a l e s . La s d e s c r i p c i o n e s q u e o f r e c e la c i e n 
cia f í s i c a d e una p e r s o n a s o n t o d a s e x t e n s i o n a le s . S i n e m b a r g o ,
u n a p e r s o n a t a m b i é n s e p u e d e d e s c r i b i r e n t é r m i n o s i n t e n s i o n a l e s :
c o m o u n s e r c o n p e n s a m i e n t o s , s e n t i m i e n t o s e h i s t o r i a s q u e c o n 
tar. La s d e s c r i p c i o n e s m e n t a l i s t a s , c o m o , "M a r t h a e s t á p e n s a n d o
q u e g a n a r á " , o " M a r t h a s i e n t e q u e e s t á p e r d i d a " , s o n t o d a s
i n t e n s i o n a l e s . ¿ E s t e s e g u n d o g é n e r o d e d e s c r i p c i ó n e s m á s e l e 
m e n t a l q u e e l a n t e r i o r ? ¿ L a s o r a c i o n e s i n t e n s i o n a l e s s e b a s a n e n
l a s e x t e n s i o n a l e s ? , ¿ p o d r í a n r e d u c i r s e l a s u n a s a l a s o t r a s ?
E s t a s p r e g u n t a s n o s o n o n t o l ó g ic a s . D u a l i s m o y m a t e r i a l i s m o
s o n t e s i s o n t o l ó g i c a s a c e r c a d e q u é t i p o s d e c o s a s e x i s t e n , o a c e r c a

de la composición d e l u n i v e r s o . La s p r e g u n t a s q u e h a c e m o s a h o r a
n o s o n d e e s a í n d o l e . S u p o n g a q u e e l m a t e r i a l i s m o e s v e r d a d e r o ,
e l d u a l i s m o f a ls o , y u n a p e r s o n a e s u n a c o s a física. Esto n o e x c l u y e
la p o s i b i l i d a d d e o f r e c e r d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s v e r d a d e r a s
d e u n a p e r s o n a . N e g a r la m e n t e c o m o u n a e n t i d a d no-física n o
d e s t i e r r a l as d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s o m e n t a l i s t a s d e u n a p e r 
son a. A ho ra supo nga que el du alism o es verd ade ro, que el m ateria
l i s m o e s f a l s o , y q u e h a y e n t i d a d e s no-físicas. E s t o n o e x c l u y e l a
p o s i b i l i d a d d e o f r e c e r d e s c r i p c i o n e s e x t e n s i o n a l e s d e t a l e s e n t i d a 
d e s . L o s d o s a s u n t o s s o n d i s t i n t o s . La ontología c o n c i e r n e a l o q u e
e x i s t e . El p u n t o q u e e s t a m o s c o n s i d e r a n d o a h o r a t i e n e q u e ve r c o n
l os t i p o s d e d e s c r i p c io n e s q u e p o d e m o s h a c e r a c e r c a d e l o q u e
existe.
A h o r a p o d e m o s t r a n s f o r m a r la p r e g u n t a d e cómo c o n c e b i r e l .
l u g a r d e l a m e n t e e n l a n a t u r a l e z a . L a s d e s c r i p c i o n e s científicas d e l
u n i v e r s o físico s e p u e d e n h a c e r e n términos e x t e n s i o n a l e s . L as
d e s c r i p c i o n e s psicológicas c o t i d i a n a s d e n o s o t r o s m i s m o s p u e d e n
p o n e r s e e n términos i n t e n s i o n a l e s . E l p u n t o n e g a t i v o a c e r c a d e
q u e e l e n i g m a m e n t e - c u e r p o n o e s ontológico p u e d e s u s t i t u i r s e p o r
la s u g e r e n c i a , m á s p o s i t i v a , d e q u e el p r o b l e m a c o n c i e r n e a la s r e 
l a c io n e s e n t r e l as d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s y e x t e n s i o n a l e s . El
e n i g m a n o e s, d e qu é e s t a m o s c o m p u e s t o s , s i n o , cómo d e b e m o s
describirnos.
L l e g a m o s a u n a d i f e r e n c i a f u n d a m e n t a l e n t r e la s d e s c r i p c i o n e s
físicas c o m o t a l e s y la s d e s c r i p c i o n e s p s i c o l ó g i c a s . L a s p r i m e r a s
s o n t r a n s p a r e n t e s ( e x t e n s i o n a l e s ) y la s s e g u n d a s s o n o p a c a s
( i n t e n s i o n a l e s ) p o r q u e l o s fenómenos m e n t a l e s t i e n e n c o n t e n i d o
yf o rsm
o nu l aarcseer cdae duen aml good. o Esta
p r e c di si of e. r e n c i a básica e n t r e l a s d o s p u e d e
L a s tres estrategias
El p r o b l e m a d e l l u g a r d e la m e n t e e n la n a t u r a l e z a p u e d e
r e f o r m u l a r s e a h o r a c o m o s i g u e : ¿ c ó m o p u e d e h a b e r o r a c i o n e s
i n t e n s i o n a l e s v e r d a d e r a s c u a n d o e l u n i v e r s o p u e d e c a r a c t e r i z a r 
s e d e u n m o d o a b s o l u t a m e n t e e x t e n s i o n a l ? G r a n p a r t e d e l d e b a t e

Capítulo V I I I . SALVAR LO MENTAL 135
contemporáneo de la filosofía d e l a m e n t e h a g i r a d o e n t o r n o a
tres estrategias generales para responder esta pregunta.
1) La p r i m e r a e s t r a t e g i a e s c o s i f i c a r l o i n t e n s i o n a l y t r a t a r e s t e t i p o
d e d i s c u r s o c o m o s i t u v i e r a s u p r o p i o r e i n o d e s u s t a n c i a s , o p r o 
p i e d a d e s o h e c h o s . Y a r e c h a z a m o s e s t a aproximación p o r q u e
a b o r d a e l p r o b l e m a o n t o l óg i c a m e n t e , y habíamos c o n c l u i d o q u e
éste e ra u n e j e r c i c io i n f r u c t u o s o . N o s l le v a al d u a l i s m o , q u e n o
conduce a nada.
2) La s e g u n d a e s t r a t e g i a c o n s i s t e e n a f i r m a r q u e la s o r a c i o n e s
i n t e n s i o n a l e s p u e d e n r e d u c i rs e a o r a c i o n e s e x t e n s i o n a l e s . A l g u 
v
n a s v e c e s se le ll a m a a e s t o " m a t e r i a l i s m o r e d u c t i v o " . El m a t e r i a 
lista r e d u c t i v o a f ir m a q u e f ra s es c o m o , "John c r e e q u e l a l u n a
está h e c h a d e q u e s o G r u y e r e " , p u e d e n s e r t o t a l m e n t e r e d u c i d a s
a o r a c i o n e s a c e r c a d e l o s e s t a d o s c e r e b r a l e s d e l o h n .
3) La t e r c e r a e s t r a t e g i a c o n s i s t e e n a r g u m e n t a r q u e e l u n i v e r s o p u e d e
c a r a c t e r iz a r s e s i n d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s y, p o r l o t a n t o , q u e
e l m o d o in t e n s i o n a l p u e d e se r e l i m i n a d o . E s t o e s ll a m a d o a v e 
c e s " m a t e r i a l i s m o e l i m i n a t i v o ". El m a t e r i a l i s t a e l i m i n a t i v o n o a fi r 
m a q u e t a le s o r a c i o n e s p u e d a n r e d u c i r s e a o r a c i o n e s e x 
t e n s i o n a l e s , s i n o m á s b i e n q u e la s o r a c i o n e s i n t e n s i o n a l e s
p u e d e n , e n p r i n c i p i o , q u e d a r s e p o r f u e r a e n l a descripción c o m 
p l e t a d e l m u n d o ( i n c l u y e n d o a q u e l l a s f ra s es i n t e n s i o n a l e s q u e
s e r e f i e r e n a s e r e s h u m a n o s ) .
Lo s n o m b r e s " m a t e r i a l i s m o r e d u c t i v o " y " m a t e r i a l i s m o e l i m i n a t i v o "

s o n m u y e n g a ñ o s o s ". S u g ie r e n q u e el r e d u c c i o n i s m o y e l e l i m i n a 
1
c i o n i s m o s o n t e s i s o n t o l ó g i c a s . S i n e m b a r g o , p u e s t o q u e e l m a t e 
r i a l i s m o n i e g a la e x i s t e n c i a d e s u s t a n c i a s m e n t a l e s d i s t i n t a s , e s t o
n o p u e d e s e r c o r r e c t o . N o h a y e n t i d a d e s p a r a e l i m i n a r o r e d u c i r . El
e l i m i n a c i o n i s m o y el r e d u c c i o n i s m o c o n c i e r n e n a la relación e n t r e
l a s d e s c r i p c i o n e s e x t e n s i o n a l e s e i n t e n s i o n a l e s d e l o s s e r e s a n i 
m a d o s . S o n p o s i c i o n e s s e m á n t i c a s , n o o n t o l ó g i c a s .
Éstas s o n a g u a s p r o f u n d a s . F l u y e n h a c ia la s p r e o c u p a c i o n e s q u e
m o t i v a r o n a D e s c a r t e s : n u e s t r a concepción d e n o s o t r o s m i s m o s
3 g
Ver P GiuRCHLANt). o p . c it . , capítulo d o s . s e c c i o n e s 3 y 5.

136 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA D E LA FILOSOFÍA
d e s d e u n a descripción científica d e l u n i v e r s o . L a física y la química se

pueden caracterizar sin descripciones intensionales. Si las explica
c i o n e s psicológicas e n c a j a n e n l a s c i e n c i a s físicas, e n t o n c e s l as c a r a c 
t e r i z a c i o n e s psicológicas in t e n s i o n a l e s t i e n e n q u e s er r e d u c i b l e s a
o r a c i o n e s e x t e n s i o n a l e s . ¿ S e p u e d e e x p l i c a r la p s i c o l o g í a, la cual se
d e b e d e s c r i b i r i n t e n s i o n a l m e n t e , s in constreñirse a la teoría científi
ca de la física, q u e e s e x t e n s i o n a l ? E s t o d e p e n d e d e q u e l o i n t e n s i o n a l
p u e d a r e d u c i r s e a lo e x t e n s i o n a l . La e s p e r a n z a d e q u e la i n t e l i g e n c i a
a r t i fi ci a l y la neurología n o s o f r e z c a n e x p l i c a c i o n e s a d e c u a d a s d e l o
p s i c o l ó g i c o , d e p e n d e d e cómo r e s p o n d a m o s e s t a p r e g u n t a .
Expresiones tales como "el deseo de comida", o "la creencia que él

t e ní a" , o "la m e n t e " , f u n c i o n a n a p a r e n t e m e n t e c o m o n o m b r e s q u e
s e r e f i e r e n a c o s a s . E n e l i d i o m a español p r e d o m i n a n l o s s u s t a n t iv o s ,
y e s t o p u e d e h a c e r n o s s e n t i r t e n t a d o s p o r la p r i m e r a a p r o x i m a c i ó n .
E x p r e s i o n e s c o m o " e l d e s e o d e c o m e r " , o " la c r e e n c i a q u e él t i e n e " ,
o " la m e n t e " , a p a r e n t e m e n t e f u n c i o n a n c o m o n o m b r e s q u e se r e f i e 
r e n a co s a s . S in reflexión, podríamos c r e e r q u e t a l e s fr a s e s d e b e n
n o m b r a r e n t i d a d e s . Po r e j e m p l o , "e l político n o abandonaría l a c r e e n 
c ia q u e t i e n e " , p a r e c e i m p l i c a r q u e el político p o s e e u n a c r e e n c i a
c o m o u n a p e r s o n a p o s e e u n c a r r o . L o m i s m o v a l e p a r a "la s s e n s a 
c i o n e s " , " e l d e s e o " , " l a c o n c i e n c i a " , " l a d e c i s i ó n " y m u c h a s o t r a s p a 
l a b r a s . S i p e n s a m o s q u e e l s u s t a n t i v o " c r e e n c i a " s e r e f ie r e a u n a c o s a ,
a un a c r ee n c ia , e n t o n c e s n o s c o n f u n d i r e m o s p r e g u n t a n d o q u e p o 
drían s e r e s o s o b j e t o s m e n t a l e s .
La suposición i ni ci a l , a s ab e r, q u e t o d o s l o s n o m b r e s d e b e n n o m 
b r a r c o s a s , e s f a ls a . Para e v i t a r e s a confusión podríamos t r a t a r , p o r
e j e m p l o , la f o r m a v e r b a l " c r e e r " c o m o u n a f o r m a m á s básica c o m 
p a r a d a c o n e l n o m b r e "l a c r e e n c i a " . D e b e m o s r e e m p l a z a r " t e n g o la
cr e e n cia P", p o r "cr e o q u e P", o "t e n g o la sensación d e r o j o " p o r
" v e o r o j o " . E l v e r b o " c r e e r " s e p r e s t a m e n o s a l a cosificación q ue e l
s u s t a n t i v o "la c r e e n c i a " .
D e s c a r t e s y l o s e m p i r i s l a s c o s i f i c a r o n la s i d e a s . A f i r m a r o n q u e
sólo podíamos p e r c i b i r d i r e c t a m e n t e n u e s t r a s p r o p i a s id e a s . La s

C a p i t u l o V I I I . S A L V A R LO M E N T A L
i d e a s s o n l o s o b j e t o s i n m e d i a t o s d e la p e r c e p c i ó n . Es t o l o s c o n d u 
jo a la p r e g u n t a f a t a l : ¿ c ó m o p o d e m o s s a b e r q u e n u e s t r a s i d e a s
r e p r e s e n t a n v e r d a d e r a m e n t e l a s c o s a s e n e l m u n d o e x t e r n o ? P r e 
g u n t a q u e l o s l l e v ó a l p r o b l e m a d e c ó m o p o d e m o s c o n o c e r l o s
o b j e t o s e x t e r n o s q u e e s tá n o c u l t o s p a r a s i e m p r e t r a s e l m u r o o v e l o
d e i d e a s , u n p r o b l e m a q u e D e s c a r t e s t r a t a d e r e s o l v e r a s u m a n e r a ,
L o c k e i g n o r a y H u m e a c e p t a . D a d o q u e l o s o b j e t o s e n e l m u n d o
n u n c a p u e d e n s e r d i r e c t a m e n t e p e r c i b i d o s , e l p r o b l e m a n o t i e n e
solución.
S in e m b a r g o , u n a v e z e r r a d i c a d a la c o s i f ic ac i ó n d e i d e a s , y d e 
j a n d o d e l a d o l a s u p o s i c ió n d e q u e ellas s o n t o d o l o q u e p o d e m o s
p e r c i b i r , p o d e m o s a d m i t i r e n t o n c e s q u e v e m o s , o l e m o s y t o c a m o s
d i r e c t a m e n t e lo s o b j e t o s físicos. Para a b r e v i a r , l a c o s i f i c ac i ó n c o n 
d u c e a una t e o r í a e q u i v o c a d a d e l a p e r c e p c i ó n . A d e m á s , c o s i f i c a r
40
la c o n c i e n c i a y s u s c o n t e n i d o s c o m o o b j e t o s c o n d u c e a l d u a l i s m o ,
y d e v u e l t a a l a e s t ér i l d i s c us i ó n d e l n i v e l u n o , e l o n t o l ó g i c o .
La segunda estrategia: reducción

La s e g u n d a e s t r a t e g i a a r g u m e n t a q u e l a s d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o 
n a l e s d e l o s e s t a d o s p s i c o l ó g i c o s p u e d e n r e d u c i r s e a d e s c r i p c io 
n e s e x t e n s i o n a l e s d e e s t a d o s c e r e b r a l e s . A d v i r t a m o s q u e l a
p r o p u e s t a n o c o n s i s t e e n r e d u c i r c r e e n c i a s o s e n s a c io n e s , c o m o
e n t i d a d e s , a e n t i d a d e s f ís i c as . La r e d uc c i ó n n o e s o n t o l ó g i c a. Le
c o n c i e r n e a la relación e n t r e f r a s e s o d e s c r i p c i o n e s : e s s e m á n t i c a .
En c o n s e c u e n c i a , la t e s i s r e d u c c i o n i s t a d e b e d i f e r e n c i a r s e d e la t e 
s i s m a t e r i a l i s t a según la c u a l l o s o b j e t o s f í s i c o s s o n t o d o l o q u e
e x i s t e . A l g u n o s e s c r i t o r e s la s m e z c l a n . U n m a t e r i a l i s t a o n t o l ó g i c o
p u e d e r e c h a z a r l a as e r c i ó n s e g ún l a c u a l t o d a s la s d e s c r i p c i o n e s
i n t e n s i o n a l e s s o n r e d u c i b l e s a o r a c i o n e s e x t e n s i o n a l e s . El m a t e 
r i a l i s m o Í O n o s o b l i g a a s e r r e d u c c i o n i s t a s .
C o m o u n p r i m e r i n t e n t o , p o d e m o s d e f i n i r " r e d u c c i ó n " c o m o s i 
g u e : una o r ac i ó n r e d u c e a o t r a c u a n d o la s e g u n d a i m p l i c a la p r i m e r a .
Po r e j e m p l o , ¡ a af i r mac i ó n d e q ue una p e r s o n a g a n a , e n p r o m e d i o ,
4 0
Ver THOMSON. G „ üacoti lo Kant. W a v e l a n d P re s s . B e l m o n t . 2 0 0 1 b .

I N T R O D U C C I Ó N A LA P R Á C T I C A DE LA FILOSOFÍA
8 0 0 d ó l a r e s al año, es una r e d u c c ió n de una serie de frases a c e r c a

d e lo que g a n a c a d a i n d i v i d u o e n c a d a p a í s , p ue s e s ta s e r ie de f r a 
s e s i m p l i c a la p r i m e r a ( d a d a una d e f i n i c ió n m a t e m á t ic a a d i c i o n a l
d e " p r o m e d i o " ) . Una d e f i n i c i ó n más c o m p l e ja de r e d u c c i ó n en la
t e o r í a c i e nt í f i c a p o d r í a ser: una teoría T2 reducirá a o t r a teoría T I

c u a n d o las l e y e s de T2 son l óg i c a m e n t e d e r i v a b l e s de las d e . T l ,
d a d o s c i e r t o s p r i n c i p i o s de u n i ó n que c o n e c t a n por c a u s a l i d a d o
p o r d e f i n i c i ó n a las e x p r e s i o n e s de T2 con las de T I . 4 1
M u c h o s filósofos p i e n s a n que las p e r s p e c t i v a s de una tal r e d u c 

c i ó n son n u l a s , por la d i f i c u l t a d (o q ui z á s la i m p o s i b i l i d a d ) de h a l l a r
u n o s p r i n c i p i o s de u n i ó n a p r o p i a d o s . N i n g u n a s e r i e de d e s c r i p 
42
c i o n e s físicas implicará una d e s c r i p c ió n i n t e n s i o n a l , p o r q u e el m o d o

i n t e n s i o n a l u ti l i z a c o n c e p t o s más r i c o s o c o m p l e jo s que los u s a d o s
p o r el m o d o e x t e n s io n a l y que no se p u e d e n d e r iv a r de é s t o s . A d e - .
m á s , n i n g u n a d e s c r i p c i ó n i n t e n s i o n a l i mp l i c ar á una d e s c r i p c i ó n fí
s i c a p a r t i c u l a r , p o r q u e lo i n t e n s i o n a l se p u e d e r e a l i z a r de m u c h a s
m a n e r a s físicas, c o m o lo r e c o n o c e la teoría de la i d e n t i d a d de m u e s 
t r a s (ver capítulo VII).
Si las f r a s e s i n t e n s i o n a l e s no p u e d e n r e d u c i r s e a f r a s e s
e x t e n s i o n a l e s , s i g n i f i c a que las p r o p o s i c i o n e s p s i c o l ó g i c a s no p u e 
d e n i n c o r p o r a r s e en el l e n g u a j e de la c i e n c i a física. Es to r e p r e s e n t a
u n p r o b l e m a p a r a q u i e n e s q u i e r e n u n i f i c a r los e n u n c i a d o s c o t i d i a 
n o s a c e r c a de los d e s e o s y las c r e e n c i a s de las p e r s o n a s , con la
c i e n c i a física. A l g u n o s filósofos a r g u m e n t a n que ésta es una r az ó n
p n r a ser s u s p i c a c e s con r e s p e c t o a la p s i c o l o g í a p o p u l a r c o t i d i a n a .
La tercera estrategia: eliminación

S e g ú n el e l i m i n a c i o n i s m o , los c o n c e p t o s i n t e n s io n a l e s con los
c u a l e s d e s c r i b i m o s los e s t a d o s p s i c o l ó g i c o s de las p e r s o n a s son
7 ,1
Ver c a p í t u l o X I de NACEL, E., La estructura de (a ciencia-. Problemas de lógica en la investigación
científica. P a i d ó s , B a r c e l o n a , 1 9 8 1 .
Para a m p l i a r la d i s c u s i ó n s o b r e la r e d u c c i ó n en la filosofía de la m e n t e , c o n s u l t a r el
c a p í t u l o IX de K I M , J., Philosophy of Mmd, W e s t v i e w P r e s s , Bou l der. 1 9 8 7 .
A )
Ver el a r g u m e n t o clásico p a r a la i m p o s i b i l id a d de l e y e s c a u s a l e s f i s i c o - m e n t a i c s y,
c o n s e c u e n t e m e n t e a f a v o r del m a t e r i a l i s m o n o - r e d u c t i v o . en DAVISON, D., " M e n t a l
E-vents" en Actions and Events, O x f o r d U n i v e r s i t y Pre ss, O x f o r d , 1 9 8 0 .

C a p í t u l o V I I I . SALVAR LO M E N T A L
c o n f u s o s y v a g o s . Por e j e m p l o , un p e r r o r a s c a una p u e r t a c e r r a d a y

g i m e . En p r i n c i p i o , p o d e m o s a f i r m a r q u e "él c r e e que su a mo e s t á
e n la h a b i t a c i ón " . Sin e m b a r g o , d e s p u é s de r e f le x i o n a r , n e g a r e m o s
q u e el p e r r o r e a l m e n t e t e n g a el c o n c e p t o de a m o y de h a b i t a c i ó n .
O t r o e j e m p l o : a p r e n d e r la teoría de la r e l a t iv i d a d t o m a a l g u n o s a ñ o s .

U n ni ñ o de d i e z a ñ o s d e e d a d a p r e n d e en la e s c u e l a q u e el e s p a c i o
e s c u r v o ; p o r s u p u e s t o , no p u e d e e x p l i c a r lo , s ó l o r e p i t e la f ó rm ul a.
¿ D e b e m o s d e c i r q u e el n i ñ o c r e e la t e o r í a ? El c o n c e p t o de c r e e n c i a
e s v a g o . Por esa r a z ó n , s e g ú n el e l i m i n a c i o n i s m o , t al es c o n c e p t o s
i n t e n s i o n a l e s t e n d r á n q u e ser r e e m p l a z a d o s p o r l o s c o n c e p t o s más
p r e c i s o s de la n e u r o c i e n c i a . 43
N o c o n f u n d a m o s el m a t e r ia l is m o - u n a t e s i s o n t o l ó g i c a - con el
e l i m i n a c i o n i s m o , qu e es una a f ir m a c i ón a c e r c a de las d e s c r i p c i o 
n e s i n t e n s i o n a l e s . El m a t e r i a l i s m o ta n s ó l o s o s t i e n e qu e no hay
n a d a a d i c i o n a l a la m a t e r i a . El e l i m i n a c i o n i s m o h a c e una a f i r m a 
ción m u c h o más d r á s t i c a : d i c e que las d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s
s o n fa ls a s y d e b e n ser e l im i n a d a s . Por e j e m p l o , s e g ún el e l i m i n a 
c i o n i s m o , " G e o r g e d e s e a n a d a r " es una d e s c r i p c i ón e s t r i c t a m e n t e
falsa, no p o r q u e él no lo d e s e e , s i n o p o r q u e el c o n c e p t o de d e s e o
e s i n a d e c u a d o . De a c u e r d o con el e l i m i n a c i o n i s ta , la n e u r o p s i c o -
logía a la p o s t r e r e e m p l a z a r á a las e x p l i c a c i o n e s p s i c o l ó g i c a s , o a
la p s i c o l o g í a p o p u l a r . Una d e s c r i p c i ó n v e r d a d e r a del m u n d o no in
cluirá f ra s e s i n t e n s i o n a l e s .
C h u r c h l a n d , un e l im i n a c i o n i s t a , se q u e ja p o r q u e la psicología p o
p u l a r no t r a z a un m a p a de los e s t a d o s m e n t a l e s a los e s t a d o s
ne ur o l ó g i c o s . E n t o n c e s , s e g ún él, la neurología d e b e d e j a r de i n t e n 
t a r c o n s t r u i r u n m a p a de e x p l i c a ci o n e s n e u r o l ó g i c a s de la psicología
ordi n ari a' ' . Él a f i r m a q u e , p r o b a b l e m e n t e , la psicología p o p u l a r es
1 1
" s i m p l e m e n t e un e r r o r " . P ar a l l e v a r más l e j o s su a r g u m e n t o ,

C h u r c h l a n d p r o m u e v e una c o m p a r ac i ó n hi s t ór ic a e n t r e la teoría del
f l o g i s t o y la psicología c o t i d i a n a (el f l o g i s t o era p e n s a do c o m o una
s u s t a n c i a c u a s i - e s p i r i t u a l q u e e m a n a b a de la s c o s a s c u a n d o e r an q u e 
m a d a s ) . Él d i c e qu e "El f l o g i s t o e m e r g e , no c o m o una d e s c r i p c i ó n
4 1
Ver capítulo V STIC.H, S., Vrom Fotk Psuchology to Congnitive Science, MIT Press, 1983
P ClIURCHIANÍ), O p . Cit.
4 4


140 I N T R O D U C C I Ó N A L A P R Á C T IC A D E L A FILOSOFÍA
i n c o m p l e t a d e l o q u e v e n d r ía , s i n o c o m o u n a d e s c r i p c i ó n e r ró n e a
r a d i c a l " , y q u e " a l o s c o n c e p t o s d e l a p s i c o l o g í a p o p u l a r - c r e e n c i a ,
d e s e o , t e m o r , s e n s a c i ó n , d o l o r , al e g r í a, y as í s u c e s i v a m e n t e - les
e s p e r a u n d e s t i n o s i m i l a r " . 45
Para e v a l u a r e s t a s a f ir m a c i o n e s , d e b e m o s p r e g u n t a r si la p s i c o 
logía p o p u l a r e s u n a t e o r í a , c o m o l o s u p o n e C h u r c h l a n d . Si l o . e s ,
e n t o n c e s c o m p i t e c o n , y p u e d e s e r r e e m p l a z a d a p o r la n e u r o c i e n c i a .
N o s e r í a una t e o r í a e mp í r i c a, s i n i n g u n a e v i d e n c i a e mp í r i c a p u d i e r a
r e f u t a r l a . C o m p a r é m o s l a c o n n u e s t r a s c a r a c t e r i z a c i o n e s d e l m u n 
d o f í s i c o e n t é r m i n o s d e o b j e t o s m a t e r i a le s . M u c h o s filósofos ar
g u m e n t a n q u e la frase " l o s o b j e t o s m a t e r ia l e s e x i s t e n " n o e s u n a
af i r mac i ó n t e ó r i c a, p o r q u e p o s i b l e m e n t e n i n g u n a e v i d e n c i a p o d r í a
a r g u m e n t a r e n s u c o n t r a . T o d a la e v i d e n c i a e mp í r i c a l a p r e s u p o n e .
¿ C u á l p u e d e ser la e v i d e n c i a e n c o n t r a d e l a a f i r m a c i ó n d e q u e
l o s o b j e t o s m a t e r i a l e s e x i s t e n ? U n p o s i b l e c a n d i d a t o e s l a m e c á 
n i c a c u á n t i c a , q u e e s u n a t eo r ía m u y b i e n v e r i f i c a d a . N o s d i c e q u e
l a m a t e r i a e s t á c o n s t i t u i d a p o r f u n c i o n e s d e p r o b a b i l i d a d d e o n 
d a s q u e n o t i e n e n u n a u b i c a c i ó n d e t e r m i n a d a e n e l t i e m p o . S i n
e m b a r g o , la r e f e r e n c i a a l o s o b j e t o s o r d i n a r i o s n o h a s i d o r e f u t a 
d a p o r la m e c á n i c a c u á n t i c a , a u n q u e n u e s t r a c o n c e p c i ó n d e l o s
o b j e t o s m a t e r i a l e s s e a p o c o c l a r a . P r i m e r o , n o t o m a m o s l a m e c á 
n i c a c u á n t i c a p a r a m o s t r a r q u e n u e s t r a c r e e n c i a en la e x i s t e n c i a
d e l o s o b j e t o s o r d i n a r i o s e s f a l s a , s i n o m á s b i e n p a r a m o s t r a r
c u a n e x t r a ñ o s s o n e s o s o b j e t o s . L a m e c á n i c a c u á n t i c a n o s o f r e c e
u n a d e s c r i p c i ó n e x tr añ a d e la c o m p o s i c i ó n d e t a l e s o b j e t o s ; n o
e l i m i n a la s d e s c r ip c i o n e s e n t é rm i n o s d e o b j e t o s . E s t o , e n p a r t e ,
p o r q u e l a m e c á n i c a c u á n t i c a p r e s u p o n e e l d is c u r s o o r d i n a r i o a c e r 
ca d e l o s o b j e t o s , p o r e j e m p l o , c u a n d o el físico lee las m e d i c i o 
n e s e n s u a p a r a t o . En s e g u n d o l u g a r , n o p o d r ía m o s d e j a r d e h a b l a r
d e m e s a s , r í o s y c as as e n f a v o r d e l a s d e s c r i p c i o n e s d e la m e c á n i 
ca c u á n t i c a , p o r q u e c u m p l e n f u n c i o n e s m u y d i f e r e n t e s y s i r v e n a
i n t e r e s e s m u y d i s t i n t o s . La t e s i s d e q u e l o s o b j e t o s m a t e r i a le s
e x i s t e n n o e s u n a t e o r í a e m p í r i c a , s i e n t e n d e m o s p o r t e o ría e m p í 
rica u n a s e r i e d e e n u n c i a d o s q u e p u e d e n p o n e r s e a la luz d e la
1
' C H U R C H I A N D , o p . c it .

C a p í t u l o V I H . SALVAR LO MEN TA L 141
e v i d e n c i a e m p í r i c a c o n t r a r i a . D i c h a t e s i s e s m á s b á s i c a q u e c u a l 
q u i e r t e o r í a c i e nt í f i c a. T al e s t e o r í as l a p r e s u p o n e n .
¿ E s l a p s i c o l o g í a p o p u l a r u n a t e o r í a ? S i n o l o e s , e n t o n c e s n o
c o m p i t e c o n l a n e u r o c i e n c i a , y la s u p o s i c i ó n b á s i c a d e l e l i m i 
n a c i o n i s m o e s f a l s a . A n t e s , s in e m b a r g o , t r a t e m o s d e s e r m á s c l a 
r o s c o n r e s p e c t o a l o q u e h e m o s l l a m a d o " p s i c o l o g í a p o p u l a r " . Este
n o m b r e e n g a ñ a . E l e l i m i n a c i o n i s m o d e b e e s ta r c o m p r o m e t i d o c o n
e l r e c h a z o d e t o d a s la s d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s ( r e c o r d e m o s
q u e n o e s u n a p o s i c ió n o n t o l ó g i c a ) . Este e x o r c i s m o d e b e i n c l u i r las
c a r a c t e r i z a c i o n e s d e l a s a c c i o n e s c o m o t a le s . L a e r r a d i c a c i ó n d e
l a s d e s c r i p c i o n e s d e d e s e o s y c r e e n c ia s t r a e c o n s i g o e l r e c h a z o d e
l a s d e s c r i p c i o n e s d e l a s a c c i o n e s . El c o n c e p t o d e a c c i ó n t i e n e u n
e l e m e n t o i n t e n s i o n a l q u e se d e b e a s u u n i ó n c o n " d e s e o " y " c r e e n 
c i a " . La s a c ci o n e s i n t e n c i o n a l e s d e b e n d e s c ri b ir s e i n t e n s i o n a l m e n t e .
Po r e j e m p l o , "él p u s o la l u z " . A u n s i e s a a c c i ó n c a u s a e l e l e c t r o c u t a -
m i e n t o d e l v i s i t a n t e , u n o n o p u e d e c o n c l u i r q ue " él e l e c t r o c ut ó al
v i s i t a n t e " e s u n a d e s c r i p c i ó n v e r d a d e r a d e s u a c c i ó n i n t e n c i o n a l
c o m o t a l . E n c o n s e c u e n c i a , e l e l im i n a c i o n i s m o e s t á c o m p r o m e t i d o
c o n l a a f i r m a c i ó n d e q u e t o d a s la s c a r a c t e r i z a c i o n e s i n t e n s i o n a l e s
d e la s a c c i o n e s s o n fa ls a s . La n o c i ó n d e a c c i ó n d e b e s e r p u r g a d a .
La psicología p o p u l a r n o e s u n a t e o r í a , p o r q u e n i n g u n a e v i d e n 
cia empírica refutaría la i d e a d e q u e l a s p e r s o n a s e j e c u t a n a c c i o 
n e s . U n g r u p o d e c i e n t í f i c o s n o p o d r í a a c o p i a r e v i d e n c i a e n c o n t r a
d e e l l o , p o r q u e l a r e c o p i l a c i ó n d e t a l e v i d e n c i a s e ría u n a a c c i ó n . N o
p o d r í a n m o s t r a r n o s q u e n a d i e e j e c u t a u n a a c c i ó n , p o r q u e t a l d e 
mostración sería una acción. De este mo do , nue stras a dscripcion es
i n t e n s i o n a l e s c o t i d i a n a s d e c r e e n c i a s , d e s e o s y a c c i o n e s t i e n e n u n a
sc oo nn dtiecoi ór ían s seemmpeíjrai nc at es , ay cl ua mdpelle dn i su cnuar sfuo n dc ió

e no bmj eutyo ds i fme raet ne rt ei a dl ees c. uNa lo
q u i e r a d e e l l a s . Por eso, la analogía histórica e n t r e p s i c o l o g í a p o 
p u l a r y l a t e o r í a d e l f l o g i s t o , q u e C h u r c h l a n d p r o p o n e , fa ll a. U n a
c o m p a r a c i ó n m á s a d e c u a d a sería e n t r e la psicología p o p u l a r y la
c r e e n c i a e n l a e x i s t e n c i a d e l o s o b j e t o s m a t e r ia l e s . E s t a úl t i ma no
s e v e a m e n a z a d a p o r la m e c á n i c a c u á n t i c a . P o r r a z o n e s s i m i l a r e s ,
la n e u r o l o g í a n o p o n e e n p e l i g r o e l q u e le a t r i b u y a m o s a las p e r s o 
n a s c r e e n c i a s , d e s e o s y a c c i o n e s .

CO NC UJSJO NK S
¿Cómo p u e d e n se r v e r d a d e r a s l as d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s , e n
u n u n i v e r s o e x t e n s i o n a l m e n t e c a r a c t e r i z a b l e ? E s t o e q u i v a l e a p r e 
g u n t a r cómo l a s d e s c r i p c i o n e s psicológicas q u e h a c e m o s d e n o s o 
t r o s m i s m o s p u e d e n s e r i n c o r p o r a d a s a la i m a g e n científica
e x t e n s i o n a l d e l m u n d o . N o s o f r e c e e l p r o b l e m a q u e motivó a D e s 
c a r t e s , p e r o s i n e n r e d a r n o s e n l a s p r e g u n t a s ontológicas o s c u r e -
cedoras del nivel uno.
R e c h a z a m o s l a s t r e s e s t r a t e g i a s t r a d i c i o n a l e s p a r a t r a t a r e s t e
a s u n t o : c o s i f i c a c i ó n , reducción y e l i m i n a c i ó n . ¿A dónde n os c o n 
d u c e e s t a a l t e r n a t i v a ? E s t o l e a b r e n u e v a s p o s i b i l i d a d e s a l p a n o r a 
m a . N o s p ahraab irlei ct ah apzaarra eal br readzuacr c ielo nmi samt eor iya lei ls eml iom yi neal c ifuo nn icsi omnoa. lAi s m
todavía p aor ,t i yr
d e e s t a transformación d e l p a i s a j e , e x p l i c a m o s e l s e n t i m i e n t o d e
q u e a l g o quedó p o r f u e r a d e l a s a p r o x i m a c i o n e s m a t e r i a l i s t a s y
f u n c i o n a l i s t a s , s i n r e c h a z a r l a s , y s i n r e g r e s a r a l a s d i s c u s i o n e s d e
l o s n i v e l e s u n o y d o s . V e a m o s c ó m o .
A m b o s , r e d u c c i o n i s m o y e l i m i n a c i o n i s m o , t ie n e n u s u a l m e n t e la
suposición tácita d e q u e sólo l as d e s c r i p c i o n e s e x t e n s i o n a l e s c a 
racterizan la realidad como realmente es. Asumen que las descrip
c i o n e s i n t e n s i o n a l e s n o lo h a c e n . El r e d u c c i o n i s m o i n t e n t a r e s c a ta r
e l m o d o i n t e n s i o n a l , a r g u m e n t a n d o q u e p u e d e r e d u c i r s e al
e x t e n s i o n a l ; el e l i m i n a c i o n i s m o a r g u m e n t a q u e e l m o d o i n t e n s i o n a l
no puede reducirse, que debe ser erradicado.
U n a v e z r e c h a z a d a s esas d o s e s t r a t e g i a s , d e b e m o s d e s a f i a r la
p r e m i s a i n i c i a l d e q u e sólo e l l e n g u a j e e x t e n s i o n a l d e l a c i e n c i a
describe la realidad como realmente es. La alternativa es tomar los
m o d o s e x t e n s i o n a l e i n t e n s i o n a l c o m o g e m e l o s , c o m o si c a d a u n o
c u m p l i e r a f u n c i o n e s d i s t i n t a s e n la descripción d e la r e a l i d a d . S e 
g ú n e s t a o p c i ó n , éstos s o n d o s t i p o s d i f e r e n t e s d e descripción d e l
s er h u m a n o . T i e n e n s i g n i f i ca d o s d i s t i n t o s , e l u n o n o r e d u c e a l o t r o
y n i n g u n o p u e d e e l i m i n a r s e e n f a v o r d e l o t r o , s i n o q u e p u e d e n s e r
v e r d a d e r o s e n v i r t u d d e l o s m i s m o s e s t a d o s d e c o s a s o e v e n t o s .
Esta posición i m p l i c a q u e n o e s t a m o s o b l i g a d o s a o p t a r p o r a l 
g u n a d e l a s t r e s e s t r a t e g i a s . P o d e m o s r e p u d i a r l a suposición d e

C a p í t u l o V I H . SALVAR LO M E N T A L 1 4 3
q ue a l e vita r la cosificación d e l c o n t e n i d o d e l o s e s t a d o s m e n t a l e s ,
u n o d e b e r e d u c i r o e l i m i n a r la s e s p e c i f i c a c i o n e s i n t e n s i o n a l e s d e
e s e c o n t e n i d o . N o e s t a m o s . f o r z a d o s a la i d e a d e q u e a l r e c h a z a r la
c o s i f i c a c i ó n , d e b e m o s r e d u c i r o e l im i n a r .
¿Cómo e x p l i c a e s t o e l s e n t i m i e n t o d e q u e e l m a t e r i a l i s m o y e l
fun cio na lism o de jan algo po r fuera, sin regresar a los de ba tes de
l o s n i v e l e s u n o y d o s ? U n a caracterización e x t e n s i o n a l d e l u n i v e r s o
c o m o u n t o d o , c o m o la q u e o f r e c e la física, sería u n a descripción
c o m p l e t a d e l u n i v e r s o , p o r q u e n o dejaría p o r f u e r a n i n g u n a e n t i 
d a d o c o s a . Sin e m b a r g o , es i n c o m p l e t a e n el s e n t i d o d e q u e h a y
m u c h a s o t r a s m a n e r a s m á s j u g o s a s e i n t e r e s a n t e s d e c a r a c t e r i z a r
las c o s a s . E n p a r ti c u la r , p o d e m o s d e s c r i b i r v e r d a d e r a m e n t e l o q u e
l a s p e r s o n a s p i e n s a n , d e s e a n y h a c e n , e n e l m o d o i n t e n s i o n a l . La
m a t e r i a s e p u e d e c a r a c t e r i z a r v e r d a d e r a m e n t e e n términos i n t e n 
s i o n a l e s , c u a n d o está a p r o p i a d a y s u f i c i e n t e m e n t e o r g a n i z a d a . E n
c o n s e c u e n c i a , l a descripción e x t e n s i o n a l d e t o d o e l u n i v e r s o e s i n 
completa, porque no incluye todas las proposiciones verdaderas.
En e s t e s e n t i d o , e l e l i m i n a c i o n i s m o y e l r e d u c c i o n i s m o d e j a n
a l g o p o r f u e r a ( s i n q u e o m i t a n a l g u n a c o s a ) . R e c h a z a n l a i n t e g r i d a d
d e l m o d o in t e n s i o n a l , p o r q u e p r e s u p o n e n q u e t a le s d e s c r i p c i o n e s
t i e n e n q u e r e d u c i rs e o e l i m i n a r s e . S in e m b a r g o , c o m o h e m o s v i s t o ,
e l m a t e r i a l is m o y e l f u n c i o n a l i s m o n o n e c e s i t a n c o m p r o m e t e r s e
c o n l as e s t r a te g i a s r e d u c c i o n i s t a y e l i m i n a c i o n i s t a . En c o n s e c u e n 
cia, el sentimiento de que el materialismo y el funcionalismo dejan
a l g o p o r fu e r a s e o r i g i n a e n q u e se c o n f u n d e n c o n el e l i m i n a 
c i o n i s m o y e l r e d u c c i o n i s m o , p o s i c i o n e s éstas q u e re a l m e n t e d e 
jan algo por fuera.
El rechazo del eliminacionismo y del reduccionismo no vindica

a D e s ca r t e s. N o i m p l i c a q u e e l m a t e r i a l i s m o y e l f u n c i o n a l i s m o s e a n
f a l s o s . U n o podría a r g u m e n t a r e n f a v o r d e l m a t e r i a l i s m o y e l
f u n c i o n a l i s m o e n l o s n i v e l e s u n o y d o s , p e r o r e c h a z a r l a reducción
y la eliminación e n e l nive l tr e s .

L ()S TRES N IV E L ES : ON TOL Ó GIC O,

CONTENIDOS MENTALES Y DESCRIPCIONES
P r i m e r o , v i m o s q u e e l p r o b l e m a d e l lu g a r d e la m e n t e e n l a n a t u r a 
l e z a n o e s o n t o l ó g i c o . La n a t u r a l e z a d e la c o n c i e n c i a n o s e r e s u e l v e
d e e se m o d o . E s t o n o s c o n d u j o a l s e g u n d o n i v e l: l os e s t a d o s m e n 
t a le s s o n i n t e n c i o n a l e s . T i e n e n c o n t e n i d o , y éste d e b e p e n s a r s e
f u n c i o n a l m e n t e , e n términos d e l p a p e l c a u s a l d e l o s e s t a d o s m e n 
t a l e s . E s t o r e q u i e r e e l r e c h a z o d e l a concepción c a r t e s i a n a , según
la c u a l el c o n t e n i d o d e l o s e s t a d o s m e n t a l e s d e b e e s p e c i fi c a r s e a
través d e s u t a c t o i n t r o s p e c t i v o .
M u c h o s p e n s a d o r e s s e m u e s t r a n i n c o n f o r m e s c o n e st e r e c h a z o ,
p o r q u e p a r e ce o m i t i r e l carácter s u b j e t i v o d e lo s e s t a d o s m e n t a l e s .
S in e m b a r g o , e l A r g u m e n t o d e l L e n g u a j e P r iv a d o n i e g a e s t a i d e a , y
n o p a r e c e h a b e r n i n g u n a fo r m a c o n t u n d e n t e d e e x p r e s ar e s ta i n 
c o n f o r m i d a d e n e l s e g u n d o n i v e l . A d e m á s, m u c h a g e n t e s e p r e o c u 
pa porque el materialismo deja algo por fuera, pero ya vimos que el
n i v e l ontológico n o p u e d e r e s o l v e r e s t a i n q u i e t u d . Estas d o s p r e 
ocupaciones nos conducen al tercer nivel.
E n el t e r c e r n i v e l p o d e m o s a c e r c a r n o s a l e n i g m a d e la m e n t e
c o n t r a s t a n d o la s d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s y e x t e n s i o n a l e s : l as
c a r a c t e r i z a c i o n e s d e lo s e s t a d o s psicológicos y d e l o s e s t a d o s f ís i 
c o s c o m o t a l e s . El e m b r o l l o e s : ¿cómo e s q u e h a y f r a s e s i n t e n 
s i o n a l e s v e r d a d e r as e n u n u n i v e r s o c a r a c t e r iz a d o e x t e n s i o n a l m c n t e ?
E n e l t e r c e r n i v e l v i m o s cómo p o d e m o s v i n d i c a r e l s e n t i m i e n t o d e
q u e a l g o h a s i d o o m i t i d o , a r g u m e n t a n d o q u e e l r e d u c c i o n i s m o y e l
e l i m i n a c i o n i s m o s o n fa l s o s . 46
4 6
A l es c r i bi r es te capítulo h e u t i l i z a d o p a r t e s d e THOMSON, C , & TURHZKY. R, "A Simple
C u i d e t o t h e Ph i l o s o p h y o f M i n d ' e n The Experience of Philosophy. W a d s w o r t h . B e l m o n t .
1995.

C A P Í T U L O I X
E L P R O B L E M A D E L O S P U N T O S :
L A C I E N C I A
Según la teoría t r a d i c i o n a l de la física, e x i s t e n sólo d os t i p o s d e

p a r t í c u l a s , leplons y quarks, y s e i s géneros d e c a d a u n o de e s t o s d o s
t i p o s . Los leplons s o n partículas l iv i a n a s d e n t r o d e la s c u a l e s está el
e l e c t r ó n . Los quarks son los c o n s t i t u y e n t e s de las partículas más
p e s a d a s , y en e l l a s se e n c u e n t r a n los p r o t o n e s y los n e u t r o n e s .
H a s t a h a c e p o c o , se creía q u e había c u a t r o fu e r za s f u n d a m e n t a l e s :
g r a v e d a d , e l e c t r o m a g n e t i s m o , y las f u e r z a s n u c l e a r e s débiles y las
f u er z a s n u c l e a r e s f u e r t e s ; p e r o , r e c i e n t e m e n t e , las t r e s últimas f u e 
r o n r e d u c i d a s a u n a s o l a . A s í, e x i s t e n d o c e t i p o s de partículas y d o s
t i p o s d e f u e rz a s . De a c u e r d o c o n la teoría física, n o e x i s t e n a d a más
q u e e s t o q u e la teoría e n u m e r a .
A d i c i o n a l m e n t e , s u p o n g a m o s qu e hay un p u n t o o g r a n u l o ta n
mínimo de e s p a c i o - t ie m p o , que p a ra n o s o t r o s es físicamente i m 
p o s i b l e d e s c r i b i r a l g o más p e q u e ñ o . Éste d u ra , a p r o x i m a d a m e n t e ,
3 x 10 a la p o t e n c i a de m e n o s 3 6 s e g u n d o s , y m i d e 10 a la p o t e n c i a
d e m e n o s 35 m e t r o s . S u p o n g a m o s q u e el u n i v e r s o t i e n e 20 b i l l o 
n e s de a ñ o s . I g n o r a n d o el h e c h o d e q u e el u n i v e r s o se ha e x p a n d i 
d o , p o d e m o s ca l c u l a r q u e , a p r o x i m a d a m e n t e , e x i s t e n 10 a la
p o t e n c i a de 2 2 7 . 0 3 5 g r a n u l o s cúbicos d e e s p a c i o - t ie m p o en el u n i 
ve r s o (ve r cálculos en el Apéndice a e s t e cap ítulo).
Para p o n e r l o d e u n m o d o m u y s im p l e , d i g a m o s q u e c a d a u n o de
e s t o s p u n t o s de e s p a c i o - t ie m p o , o g r a n u l o s , p u e d e n t e n e r t r e c e
v a l o r e s ( d o c e c o r r e s p o n d e n a lo s t i p o s d e partículas y u n o a n a d a ) .

146 I N T R O D U C C I Ó N A LA PRÁCTICA D E LA FILOSOFÍA
Según la teoría física, si h a c e m o s u n a l i s t a d e l v a l o r r e a l p a r a c a d a

u n o d e l o s p u n t o s d e e s p a c i o - t i e m p o , e n t o n c e s t e n d r ía m o s u n a
d e s c r i p c i ó n c o m p l e t a d e l u n i v e r s o . H a c e r t a l d e s c r i p c i ó n s e r ía físi
c a m e n t e i m p o s i b l e : e l n ú m e r o e s t a n v a s t o , q u e p a r a h a c e r l a n o
b as t ar í a e l t i e m p o q u e h a p a s a d o d e s d e e l B i g B a n g , p e r o n o i m 
p o r t a . ( R e a l m e n t e , la d e s c r i p c i ó n s e ría i n c l u s o m á s c o m p l i c a d a
p o r q u e t e n d r í a m o s q u e i n t r o d u c i r la s p r o p i e d a d e s f u n d a m e n t a l e s
d e c a d a p a r t í c u l a , d e s c r i b i r e l o c u p a n t e d e c a d a g r a n u l o e n t é r m i 
n o s p r o b a b i l í s t i c o s , t e n e r e n c u e n t a l as p a r t íc ul as v i r t u a l e s q u e c o n s 
t i t u y e n la s f u e r z a s y l as ant i p ar t í c ul as . )
E L PROBLEMA
D e j a n d o la s c o m p l i c a c i o n e s a u n l a d o , ¿ r e a l m e n t e s e r í a é s t a u n a
d e s c r i p c i ó n c o m p l e t a d e l u n i v e r s o ? Si la teoría física es c o r r e c t a ,
e n t o n c e s l i t e r a l m e n t e n o h a y n a d a m á s ; n i n g ú n a r t í c u l o a d i c i o n a l
q u e d a p o r f u e r a d e n u e s t r a lista.
La t e o r í a f í s i c a p ar e c e d e s a f ia r n u e s t r a s d e s c r i p c i o n e s o r d i n a 
rias d e l m u n d o . Po r e j e m p l o , n u e st ra c o n c e p c i ó n d e l u n i v e r s o d e b e
d e j a r c a m p o p a ra e l l e n g u a j e , y e l l e n g u a j e r e q u i e r e la i d e a d e s i g n i 
f i c a d o . ¿ C ó m o p u e d e n e l s i g n i f i c a d o , l a m e t á f o r a y l a p o e s í a s e r
c o m p a t i b l e s c o n l a a f i r m a c i ó n d e q u e l a d e s c r i p c i ó n d e l o s p u n t o s
c uá nt i c o s e s c o m p l e t a ?
O t r o e j e m p l o : o f r e c e m o s d e s c r i p c i o n e s e v a l ua t iv a s d e l a s s i t u a 
c io n e s . A f i r m a m o s q u e e l c u a r t o e s t á s u c i o , q u e u n a a c c i ó n c o n d u 
cirá a esa p e r s o n a a la r u i n a , q u e u n a p e r s o n a e s g e n e r o s a . T a l e s
a f i r m a c i o n e s p a r e c e n s e r d e s c r i p c i o n e s v e r d a d e r a s o f a l s a s . A l m i s 
m o t i e m p o , p a r e c e n s e r e v a l u a t i v a s : i n v o l u c r a n l a a p e l a c i ó n a n o r 
m a s o v a l o r e s . ¿ C ó m o s o n p o s i b l e s t a l e s d e s c r i p c i o n e s e n u n
u n i v e r s o q u e e s tá c o m p l e t a m e n t e c a r a c t e r i z a d o p o r la d e s c r i p c i ó n
d e p u n t o s ? Este p r o b l e m a n o a f e c t a sólo a la m o r a l i d a d , p o r q u e n o
t o d a s la s e v a l u a c i o n e s s o n m o r a l e s . V i v i m o s e n u n m u n d o h e r m o 
s o , i n t e r e s a n t e y p l e n o d e s e n t i d o , p e r o e s a s e s p e r a n z a s p a r e c e n
f r u s t r a r s e s i d e l a t e o r í a d e l o s p u n t o s s e t r a t a r a .
V i v i m o s e n u n m u n d o q u e p a r e c e s e r m u c h o m á s r i c o d e J o
q u e ad mi t i r í a l a t e o r í a d e l o s p u n t o s . E n e l u n i v e r s o s e p r e s e n t a n

C a p í t u l o I X . El. PROBLEMA D E L O S PUNTOS: LA C I E N C I A 147
h e c h o s , c o m o p e r s o n a s e n o j a d a s , c o m p a ñ í a s q u e o f r e c e n s e r v i 
c i o s a t r a v é s d e l a s f r o n t e r a s n a c io n a l e s . V i v i m o s e n u n m u n d o e n
e l q u e u n p o e m a p u e d e e x p r es a r u n d i s c e r n i m i e n t o , u n a m e t áf o ra
p u e d e d a r e n e l b l a n c o , u n a p e r s o n a p u e d e a c t u a r i n j u s t a m e n t e o
d e m a n e r a a l t r u i s t a ; u n m u n d o e n e l q u e e l s e x o e s d e l i c i o s o y el
t r a b a j o e s a b u r r i d o , e s p e c i a l m e n t e u n v i e r n e s . É s t e p a r e c e s e r u n
u n i v e r s o m u y d i f e r e n t e d e l q u e p o d r ía d e s c r i b i r la t e o r ía d e p u n t o s .
P e r o , ¿ e s d i s t i n t o ? ¿ L a t e o r ía fís ic a e s e q u i v o c a d a ? ( Po r favor , a d 
v i e r t a q u e e l o b j e t i v o d e e s t e c a p í tu l o n o e s a r g u m e n t a r q u e e l m a 
t e r i a l i s m o e s u n a t e o r í a v e r d a d e r a , s i n o m ás b i e n m o s t r a r c ó m o
n u e s t r a s d e s c r i p c i o n e s p l a c e n t e r a s d e l m u n d o p u e d e n s e r c o m p a 
t i b l e s c o n e l m a t e r i a l i s m o . ) 47
Rl:FORMl I.A R T
1:1. PROBLEMA
Ya t e n e m o s la s h e r r a m i e n t a s q u e n o s a y u d a r í a n a r e s o l v e r e s t o s
p r o b l e m a s . E s t a s c u e s t i o n e s f u e r o n r e s u e lt a s i n d i r e c t a m e n t e e n e l
c a p í t u l o a n t e r i o r . L o s e l e m e n t o s y a e s t á n e n n u e s t r a s m a n o s . Es
c u e s t i ó n d e a p l i c a rl o s a n u e v a s á r e a s y d e r e f o r z a r l o s .
E n e l c ap í t ul o a n t e r i o r v i m o s q u e h a y t r e s e s t r a t e g i a s p a r a t r a t a r la
relación e n t r e las d e s c r i p c i o n e s e x t e n s i o n a l e s de la n e u r o c i e n c i a y
l a s d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s q u e c a r a c t e r i z a n e l c o n t e n i d o d e l o s
e s t a d o s m e n t a le s . T e n e m o s e l m i s m o p r o b l e m a o t r a v e z p o r q u e l as
c a r a c t e r i z a c i o n e s d e l s i g n i f i c a d o d e l l e n g u a j e y las d e s c r i p c i o n e s
e v a l u a t i v a s t a m b i é n i n v o l u c r a n la i n t e n ci o n a l id a d . M i r e m o s p o r q u é .
"La fr ase S s i g n i f i c a que P" es d i r e c t a m e n t e in t e n s i o n a l . S u p o n 
g a m o s q u e S e s " e l p a p á d e G a r r e t t e s c a l v o " y P es "el p r o g e n i t o r
m a s c u l i n o d e G a r r e t t e s c a l v o " . S s i g n i f i c a q u e R S i n e m b a r g o , s u 
p o n g a m o s q u e P e s e q u i v a l e n t e a Q : " e l ú n i c o p s i c ó lo g o e n W i s l o w
e s c a l v o " ( m i p a d r e p a s a a s e r e l ú n i c o p s i c ó l o g o d e W i s l o w ) . Si S 11
s i g n i f i c a q ue P " fu e ra e x t e n s i o n a l , e n t o n c e s p o d r í a m o s s u s t i t u i r Q
p o r R sin c a m b i a r e l v a l o r d e v e r d a d d e l a f r a s e c o m p l e t a . E n e s o
c o n s i s t e la e x t e n s i o n a li d a d . Sin e m b a r g o , s i h a c e m o s la s u s t i t uc i ó n,
i T
Para d e m o s t r a r q u e e l m a t e r i a l i s m o e s una te o rí a v e r d a d e r a , sería n e c e s a r i o a r g u 
m e n t a r q u e n o e x i s t e n n i t a s c l a s e s n i o t r o s o b j e t o s a b s tr a c t o s , c o m o l o s n ú m e r o s .

148 I N T R O D U C C I Ó N A L A PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA:
l a f r a s e c o m p l e t a sería f a l s a , p o r q u e " e l p a p á d e G a r r e t t e s c a l v o 1
n o t i e n e e l m i s m o s e n t i d o q u e " e l ú n i c o p s i c ó l o g o e n W i s l o w es
c a l v o " . Po r c o n s i g u i e n t e , la s o r a c i o n e s d e l a f o r m a "S s i g n i f i c a q u e
P " s o n i n t e n s i o n a l e s . E n o t r a s p a l a b r a s , la s i g u i e n t e n o e s u n a for
m a v á l i d a d e a r g u m e n t o :
1 . S s i g n i f i c a q u e P
2. P e s e q u i v a l e n t e a Q
3. P o r l o t a n t o , S s i g n i f i c a q u e Q
M u c h a s d e l a s d e s c r i p c i o n e s i n t e re s a n t e s q u e h a c e m o s d e l m u n d o
s o n i n t e n s i o n a l e s . S i n e m b a r g o , la s d e s c r i p c i o n e s c i e n t í f ic a s s o n
e x t e n s i o n a l e s . ¿ P o r q u é ? L a s f r a s e s i n t e n s i o n a l e s e s p e c i f i c a n u n
c o n t e n i d o . Po r e j e m p l o , " | o h n c r e e q u e e l a g u a e s u n l í q u i d o " e s p e 
cifica e l c o n t e n i d o d e s u c r e e n c i a . " La o r ac i ó n l l p l e u t ' s i g n i f ic a q u e
l
e s t á l l o v i e n d o " e s p e c i f i c a e l c o n t e n i d o d e l a o r a c i ó n f r a n c e s a o r i g i 
n a l . P o r q u e e s p e c i f i c a n u n c o n t e n i d o , la s o r a c i o n e s i n t e n s i o n a l e s
r e f l e j a n p u n t o s d e v i s t a s o b r e e l u n i v e r s o . C o n s i d e r e m o s la c r e e n 
cia d e J o h n : s i d e c i m o s "Jo h n c r e e q u e e l a g u a e s un l í q ui d o a l a
t e m p e r a t u r a d e s u c u a r t o " , e n t o n c e s , p o r a s í d e c i r l o , e s t a r í a m o s
p o n i e n d o p a l a b r a s e n s u b o c a . É s e n o e r a e l c o n t e n i d o d e s u c r e e n 
c i a . T e n e m o s q u e d e s c r i b i r s u c r e e n c i a d e u n a m a n e r a q u e e x p r e s e
c o r r e c t a m e n t e s u p u n t o d e v i s t a ; d e o t r a m a n e r a , la d e s c r i p c i ó n d e
s u c r e e n c i a será falsa.
Po r o t r o l a d o , la s o r a c i o n e s e x t e n s i o n a l e s n o e x p r e s a n u n p u n t o
d e v i s t a . S i s o n v e r d a d er a s , e n t o n c e s s o n v e r d a d e r a s ; n o d e s d e u n
p u n tpoo rdqeu evis

así, , etan eusnpae coírfai cc oi ó, ns ienxot ednessi do en a cl ,u laol qs utiéerrmpi nuonst o cdo ee x vt iesnt sa i. v oEss
p u e d e n s u s t i t u i r s e salva veníate. E n u n a f r a s e e x t e n s i o n a l n o i m p o r 
ta e l p u n t o d e v i s t a d e s d e e l q u e u n o l a c o n s i d e r e : si es v e r d a d e r a ,
e n t o n c e s e s v e r d a d e r a d e s d e c u a l q u i e r p u n t o d e v i s t a . P o r e s o , l as
t e o r í a s c i e n t í f i c a s d e b e n e x p l i c a r s e n o r m a l m e n t e e n t é r m i n o s
e x t e n s i o n a l e s , a l m e n o s s e g ú n la c o n c e p c i ó n c o n v e n c i o n a l : e l o b 
j e t i v o d e t a l e s t e o r í a s e s d e c i r n o s c ó m o s o n la s c o s a s i n d e p e n 
d i e n t e m e n t e d e c u a l q u ie r p u n t o d e v i s t a p a r t i c u l a r .

C a p i t u l o IX . E L PROBLEMA D E L O S PUNTOS: LA CIENCIA 149
UN A SOLUCIÓN: LA CUARTA VÍA

• La s d e s c r i p c i o n e s científicas s o n e x t e n s i o n a l e s , p e r o l as d e s c r i p 
c io n e s d e l m u n d o , q u e c o m p r e n d e n y d e s c r i b e n n u e s t r a s p r e o c u 
p a c i o n e s e i n t e r e s e s , s o n i n t e n s i o n a l e s . E n e l capítulo a n t e r i o r v i m o s
t r e s e s t r a t e g i a s p a r a c o n c e b i r l a relación e n t r e e l l a s : c o s i f i c a r , r e d u 
cir y e l i m i n a r l o i n t e n s i o n a l .
La p r i m e r a e s t r a t e g i a a f i r m a q u e l a s d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s
s o n v e r d a d e r a s o fal sas e n v i r t u d d e o b j e t o s i n m a t e r ia l e s . Además
d e la m a t e r i a e x i s t e n m e n t e s , i d e a s , s i g n i f i c a d o s , v a l o r e s , e t c ét e r a,
q u e e x i s t e n c o m o c o s a s . En o tr a s p a la b r a s , la teoría física e s i n c o 
r r e c t a . Sin e m b a r g o , c o m o l o v i m o s e n l os d o s capítulos a n t e r i o r e s ,
e s t a e x t r a v a g a n c i a ontológica e s d e m a s i a d o problemática y n o r e 
s u e l v e l o s p r o b l e m a s r e l e v a n t e s . N o r e s p o n d e a l a s p r e g u n t a s : ¿cóm o
e s p o s i b l e l a c o n c i e n c i a ? ; ¿cómo p o d e m o s e n t e n d e r l a s m a r c a s d e
ti n ta s o b r e e l p a p e l c o m o o r a c i o n e s s i g n i f i c a t i v a s ? O , ¿cómo e s p o s i 
b l e q u e a l g u n o s e s t a d o s d e c o s a s s e a n v a l i o s o s ? E l e l e m e n t o m á g i 
co , M, a l q ue no s r e fe r imo s e n e l capítulo VII, no e s la r e s p ue s ta .
Lo s filósofos h a n d e s a r r o l l a d o la s e g u n d a y la te r c e r a e s t r a t e g i a
p a ra e v i t a r la p r i m e r a . La i d e a e s q u e u n u n i v e r s o q u e c o n t i e n e a r t í c u 
l o s i n t e n s i o n a l e s c o n t r a d i c e a l a c i e n c i a física, y p a r a e vita r e s to e s
n e c e s a r i o o r e d u c i r o e l i m i n a r la i n t e n s i o n a l i d a d . S in e m b a r g o , e s t a
i m p o r t a n t e idea es errónea e n d o s s e n t i d o s .
Primero, ni la estrategia reduccionista ni la eliminacionista fun
c i o n a n . N o p o d e m o s r e d u c i r la s d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s a d e s 
c r i p c i o n e s e x t e n s i o n a l e s , n i p o d e m o s e l i m i n a r l o i n t e n s i o n a l . La
descripción d e p u n t o s d e l u n i v e r s o n o n o s d i c e n a d a a c e r c a d e lo
q u e s i g n i f i c a n l as o r a c i o n e s n i d e l o q u e la g e n t e d e s e a decir. Por
con sig uie nte , no no s habla siquiera de lo que el elim ina cio nis ta
d e s e a d e c i r c u a n d o s o s t i e n e s u t e o r í a . E n u n c i a r y c o m p r e n d e r l a
teoría e l i m i n a c i o n i s t a r e q u i e r e q u e l a teoría s e a fa l s a . En c o n s e 
c u e n c i a , f a l l a . E n c o n c l u s i ó n , l a s t r e s t e o r í a s , e l i m i n a c i o n i s m o ,
r e d u c c i o n i s m o y c o s i f i c a c i ó n , s o n fa ls a s .
S e g u n d o , y éste es e l p u n t o c r u c i a l , la id e a i m p o r t a n t e e s e q u i 
v o c a d a p o r q u e n o n e c e s i t a m o s e l i m i n a r o r e d u c i r la i n t e n s i o 
n a l i d a d p a r a e v i t a r l a c o s i f i c a c i ó n . La id e a d e q u e d e b em o s

150 INTRODUCCIÓN A L A PRÁCTICA DE L A FILOSOFÍA
e l i m i n a r o r e d u c i r p a r a e v i t a r u n a proliferación ontológica e s f a l 
s a . La i d e a d e q u e d e b e m o s r e d u c i r o e l i m i n a r l as d e s c r i p c i o n e s
intensionales para ser consistentes con la ciencia es un error. Po
d e m o s n e g a r la s t r e s e s t r a t e g i a s . Y e n r e a l id a d d e b e m o s h a c e r l o ;
p o r q u e s o n f a l s a s . P o d e m o s l l a m a r a e s t e r e c h a z o " l a c u a r t a v í a" .
La i d e a d e l a c u a r t a vía e s m u y s i m p l e : c o n s i s t e e n r e c h a z a r la s
t r e s e s t r a t e g i a s . P e r o t i e n e i m p l i c a c i o n e s i m p o r t a n t e s : r e ch a z a 
m o s l a c o s i f i c a c i ó n , y p o r e s o s a l v a m o s la c i e n c i a ; r e c h a z a m o s la
reducción y la e l i m i n a c i ó n , y p o r t a n t o s a l v a m o s l a v i d a c o t i d i a n a
ordinaria.
La c u a r t a v ía r e c h a z a e l p r e s u p u e s t o d e l r e d u c c i o n i s m o y e l
e l i m i n a c i o n i s m o d e q u e sólo l a s o r a c i o n e s e x t e n s i o n a l e s d e s c r i 
b e n la r e a l i d a d c o m o r e a l m e n t e e s . A f i r m a q u e la s d e s c r i p c i o n e s
i n t e n s i o n a l e s también l o h a c e n , p e r o s i n c o s i f ic a r lo i n t e n s i o n a j .
A m b o s m o d o s , e l i n t e n s i o n a l y e l e x t e n s i o n a l , d e s c r i b e n la m i s m a
y única r e a l i d a d , y l o h a c e n d e m a n e r a s m u y d i f e r e n t e s . P o r e j e m 
p l o , p o d e m o s d e s c r i b i r l o s s i g n o s e n e l t a b l e r o e n términos d e p u n 
t o s , o , i n t e n s i o n a l m e n t e , c o m o u n a oración s i g n i f i c a t i v a . P o d e m o s
c a r a c t e r i z a r l o s e v e n t o s d e la última n o c h e e n términos d e p u n t o s ,
o , i n t e n s i o n a l m e n t e , c o m o u n a s e s i n a t o . H a y s u f ic i e n t e e s p a c i o p a r a
v a r i o s géneros d i s t i n t o s d e d e s c r i p c i o n e s d e la r e a l i d a d , s i n o s o n
contradictorios.
S in e m b a r g o , la c u a r t a vía t i e n e u n r e q u e r i m i e n t o i m p o r t a n t e . Afi r 
m a m o s q u e la s d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s y la s c a r a c t e r i z a c i o n e s
d e p u n t o s s o n v e r d a d e r a s e n v i r t u d d e l o s m i s m o s e s t a d o s d e c o s a s .
D e n o c u m p l i r c o n e s t e r e q u i s i t o , caeríamos e n e l d u a l i s m o . La c u a r t a
vía llegaría a s er u n a f o r m a d e d u a l i s m o , i n c o m p a t i b l e c o n la teoría
física. V o l v e r e m o s s o b r e e s t e p u n t o e n l a s i g u i e n t e s e c c i ó n . ^
¿Qué i m p l i c a l a c u a r t a v í a p a r a l a teoría física? R e g r e s e m o s alí
unive rso de pu nto s caracterizado exten sion alm ente . De acu erd o co n '
u n a versión s i m p l i f i c a d a d e l a teoría física, és a sería u n a c a r a c t e r i 
zación c o m p l e t a d e l u n i v e r s o . La c u a r t a v ía n o c o n t r a d i c e e st a a fi r
m a c i ó n , p o r q u e l a descripción física n o d e j a p o r f u e r a n i n g u n a cosa.
N o o m i t e e n t i d a d e s no-físicas a d i c io n a l e s , c o m o m e n t e s , s i g n i f i 
c a d o s o v a l o r e s , p o r q u e n o h a y n i n g u n a . D e e s t e m o d o , la c a r a c t e 
rización d e l o s p u n t o s e s c o m p l e t a . N o d e j a p o r fu e r a n i n g u n a cosa.

C a p í t u l o I X . E L PROBLEMA DE LOS PUNTOS: LA CIENCIA
S in e m b a r g o , n o es c o m p l e t a e n e l s e n t i d o d e q u e n o h a y n a d a
m á s q u e d e c i r a c e r c a d e l u n i v e r s o (y d e l a s p a r t e s d e él ). H a y m u 
c h a s o t r a s m a n e r a s m á s ju g o s a s d e c a r a c te r i z a r v e r d a d e r a m e n t e
segmentos del universo. En particular:
• En la psicología c o t i d i a n a , p o d e m o s c a r a c t e r iz a r l o q u e l a g e n t e
p i e n s a y d e s e a e n e l m o d o i n t e n s i o n a l (s in p r e s u p o n e r q u e t a le s
d e s c r i p c i o n e s d e b a n s e r r e d u c i d a s , o q u e r e q u i e r a n p o s t u l a r la
e x i s t e n c i a d e c o s a s i n t e n s i o n a l e s e x t r a ñ a s , a s a b e r : m e n t e s ) .
• En la lingüística c o t i d i a n a p o d e m o s d e s c r i b i r , e n e l m o d o
i n t e n s i o n a l , l o q u e s i g n i f i c a n l o q u e l as p e r s o n a s q u i e r e n d e c i r , y
lo q u e s i g n i f i c a n l as o r a c i o n e s q u e e l la s e s c r i b e n y e n u n c i a n ( o t r a
vez, sin asumir que tales descripciones deban reducirse o que
r e q u i e r a n l a postulación d e c o s a s i n t e n s i o n a l e s e x t r a ñ a s , a s a 
ber: significados o sentidos).
• En l as e v a l u a c i o n e s c o t i d i a n a s , p o d e m o s d e s c r i b i r e n e l m o d o
i n t e n s i o n a l las a c c i o n e s c o m o h i r i e n t e s u o p r e s i v a s , benéficas o
l i b e r a d o r a s ( u n a v e z m á s , s i n a s u m i r q u e éstas t e n g a n q u e s e r
r e d u c i d a s o q u e r e q u i e r a n la cosificación d e o b j e t o s i n t e n s i o n a l e s
e x t r a ñ o s , a s a b e r : v a l o r e s ) .
L a m a t e r i a p u e d e c a r a c t e r i z a r s e e n términos i n te n s i o n a l e s c u a n d o
está a p r o p i a d a y s u f i c i e n t e m e n t e o r g a n i z a d a . Po r c o n s i g u i e n t e , la
descripción e x t e n s i o n a l d e p u n t o s e s i n c o m p l e t a e n e l s e n t i d o d e
que no incluye todas las oraciones verdaderas.
U n a v e z h e m o s r e c h a z a d o l a suposición f u n d a m e n t a l d e q u e sólo
la s d e s c r i p c i o n e s e x t e n s i o n a l e s p u e d e n c a r a c te r i z a r la r e a l i d a d c o m o
r e a l m e n t e e s , e n t o n c e s p o d e m o s d e j a r d e l a d o l a suposición d e q u e
el m o d o inten siona l de discurso tiene que ser coslficado, red ucid o o
e l i m i n a d o . Para evitar la c o s i f ic a c i ó n , n o e s n e c e s a r i o r e d u c i r o e l i m i 
n ar . E n tal caso, n o h ay u n a presión teórica q u e o b l i g u e a o p t a r p o r
u n a d e l a s t r e s a l t e r n a t i v a s . Según l a c u a r t a v í a , n o e s t a m o s f o r z a d o s
a p e n s a r q u e p a r a e l u d i r la cosificación d e b e m o s r e d u c i r o e li m i n a r .
¿Cómo p u e d e h a b e r s i g n i f i c a d o lingüístico e n u n u n i v e r s o f ís i 
c o d e p u n t o s ? S i a b o r d a m o s e s t a p r e g u n t a o n t o l ó g i c a m e n t e , la
r e s p u e s t a e s q u e n o p u e d e h a b e r l o . U n u n i v e r s o físico e x c l u y e l o s

INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE: LA FILOSOFÍA
s i g n i f i c a d o s o s e n t i d o s c o m o o b j e t o s in t e n s i o n a l e s . A l m i s m o t i e r n a
p o , p o d e m o s i n t e r p r e ta r e s ta p r e g u n t a n o o n t o l ó g i c a m e n t e , d i c i e n ^
d o : ¿cómo p u e d e h a b e r d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s v e r d a d e r a s '
de las c o s a s físicas?" Si la p r e g u n t a e s a b o r d a d a d e e s t e m o d o , \a[
r e s p u e s t a n o s s o r p r e n d e p o r s u s e n c il le z : f u n d a m e n t a l m e n t e , n o
h a y ningún o b s t á cu l o ; la m a t e r i a q u e s e h a o r g a n i z a d o d e u n modój
a d e c u a d o p u e d e s e r d e s c r i t a e n t a l e s t é r m i n o s , s i n n e c e s i d a d d e l
a c u d i r a l a s e s t r a t e g i a s r e d u c c i o n i s t a y e l i m i n a c i o n i s t a . La solución-
se ve en la desaparición d e l p r o b l e m a . 48
;
D e f o r m a s i m i l a r , ¿cómo p u e d e h a b e r v a l o r e n u n u n i v e r s o físico'
d e p u n t o s ? Si e s t a p r e g u n t a s i g n i f ic a ¿cómo e s q u e h a y u n a s cosas
t a l e s c o m o v a l o r e s e n e l u n i v e r s o físico?", e n t o n c e s la r e s p u e s t a e s
q u e n o p u e d e h a b e r l as . En u n u n i v e r s o c o m p l e t a m e n t e físico, n o
h a y c o s a s t a le s c o m o v a l o r e s . S in e m b a r g o , e s t o n o i m p i d e q u e la s
d e s c r i p c i o n e s e v a l u a ti v a s d e a lg u n o s s e g m e n t o s d e l u n i v e r s o s e a n
v e r d a d e r a s . U n e v e n t o p u e d e s er d e s c r i t o v e r d a d e r a m e n t e c o m o
u n a s e s i n a t o o c o m o u n d e s a s t r e . P o d e m o s o f r e c e r d e s c r i p c i o n e s
inte nsio na les verdad eras d e un unive rso de p un to s, sin tener que
aceptar que tales descripciones deben ser cosificadas, reducidas o
eliminadas.
D o s DI:SAI ios
Esta réplica p a r e c e b u e n a . P e r m i t e c o n s e r v a r l a ontología d e l a t e o 

ría física y e v i t a r el d u a l i s m o . Evita a f i r m a r q u e h a y cosas i n m a t e r i a l e s
t a le s c o m o m e n t e s , v al o r e s, s ig n i f i ca d o s . A i m i s m o t i e m p o , a l r e 
c h a z a r e l r e d u c c i o n i s m o y e l e l i m i n a c i o n i s m o , p a r e c e p r e s e r v a r l a ;
i n t e g r i d a d d e o t r a s d e s c r i p c i o n e s d i s t i n t a s a la d e p u n t o s . N o s p e r 
m i t e a f i r m a r q u e la s d e s c r i p c i o n e s m á s r ic a s d e l m u n d o , n o ^
e x t e n s i o n a l e s , s o n p o s i b l e s . ^
¿Cómo s e h a c e e s t o ? D i c i e n d o q u e p o d e m o s t e n e r d i fe r e n t e s
géneros d e d e s c r i p c i o n e s d e l o s m i s m o s t r o z o s d e m a t e r i a . P o d e - .
m o s d e s c r i b i r v e r d a d e r a m e n t e la m a t e r i a e n e l m o d o i n t e n s i o n a l .
Esta réplica e s p o s i b l e g r a c ia s a u n a s i m p l e d i s t i n c i ó n : s i g n i f i c a d o
4
" Ver proposición 6 . 5 2 1 . V/mor S T Í T . L. Tnutalus logko - Phitosophiivs. Alian/.a e dit o r ial,
M a d r i d , 1 9 8 7 .

C a p í t u l o IX. EL PROBLEMA DE LOS PUNTOS: LA C I E N C I A 153
y r e f e r e n c i a . E s t o es a l g o que v i m o s en el capítulo VII. Dos frases o

p a l a b r a s p u e d e n t e n e r la m i s m a r e f e re n c i a , p e r o d i f e r e n t e s s i g n i f i 
c a d o s , por e j e m p l o , a g u a " y "H O". S i m i l a r m e n t e , dos s e n t e n c i a s
M
p u e d e n t e n e r d i f e r e n t e s s i g n i f i c a d o s , y todavía p u e d e n ser v e r d a 
d e r a s en v i r t u d de los m i s m o s e s t a d o s de c o s a s . En el capítulo VII

49
v i m o s un e j e m p l o de e s t o con r e s p e c t o a los dos últimos m i n u t o s

d e la f i n a l del c a m p e o n a t o m u n d i a l de fútbol.
A h o r a e x a m i n a r e m o s d os desafíos a e s t a c o n c e p c i ó n . El p r i m e 
r o v i e n e de l d u a l i s m o , y s o s t i e n e que la c u a r t a vía es d u a l i s m o d i s 
f r a z a d o . El s e g u n d o desafío a r g u m e n t a que la c u a r t a vía es un
m a t e r i a l i s m o re d u c t i v o e n m a s c a r a d o .
t i p r i m e r d e s a l í o : D u a l i s m o
¿Cómo se d i f e r e n c i a la c u a r t a vía de una f o r m a s o f i s t i c a d a de d u a 
l i s m o ? No t o d o s los d u a l i s t a s a f i rm a n la e x i s t e n c i a de c o s a s o s u s 
t a n c ia s i n m a t e r ia l e s , c o m o lo h i z o D e s c a r t e s . Un d u a l i s t a p u e d e
a f i r m a r que sólo las c o s a s m a t e r i a l e s e x i s t e n , p e r o también p u e d e
d e c i r q u e , al c o n t r a r i o , el u n i v e r s o c o n s t a por lo m e n o s de dos gé
n e r o s d e h e c h o s : físicos y p s i c o l ó g i c o s . Según e s t a f o r m a s o f i s t i c a d a
d e d u a l i s m o , t o d a s las c o s a s son m a t e r i a le s , p e r o no l o son t o d o s
los hechos.
¿ E n qué se d i f e r e n c i a la posición qu e h e m o s a c e p t a d o , de e s ta
f o r m a s o f i s t i c a d a de d u a l i s m o ? S e g u r a m e n t e las d os p o s i c i o n e s
t i e n e n m u c h o en c o m ú n : en p a r t i c u l a r , la negación de la e x i s t e n c i a
d e c o s a s i n m a t e r i a l e s . Sin e m b a r g o , p a r e c e h a b e r una d i f e r e n c i a .
Lo qu e a f ir m a m o s no era un d u a l i s m o de h e c h o s , s i n o más b i e n
q u e los m i s m o s h e c h o s p u e d e n d e s c r ib i r se , en a l g u n o s c a s o s , de
d o s m a n e r a s : i n t e n s i o n a l y e x t e n s i o n a l m e n t e . Por e j e m p l o , una larga
descripción e x t e n s i o n a l de l e s t a d o neurológico de John y una d e s 
cripción i n t e n s i o n a l de su e s t a d o psicológico son v e r d a d e r a s en
v i r t u d de los m i s m o s h e c h o s . Éste es un d u a l i s m o de d e s c r i p c i o n e s
Esta i m p o r t a n t e distinción e n t r e s i g n i f i c a d o y r e f e r e n c ia se d e b e a C o t t l o b Frege.

(Ver FRIGI, C . "Sobre S e n t i d o y R e f e r e n c i a " , e n La búsqueda del significado, compilación
d e Valdés L.. E d i t o r i a l T e c n o s , M a d r i d . 1999.

y n o d e h e c h o s . L a posición q u e d e f e n d i m o s n o es la de u n d u a l i s 
m o o n t o l ó g i c o , p e r o t a m p o c o es r e d u c c i o n i s t a n i e l i m i n a c i o n i s t a .
Por eso, la llamamos la cuarta vía.
S in e m b a r g o , ¿ e n qu é c o n s i s t e la d i f e r e n c i a La r e s p u e s t a d e  9
p e n d e d e q u é e s u n h e c h o . ¿Qué c u e n t a c o m o e l m i s m o o d ife re n - '

t e s h e c h o s ? P o r e j e m p l o : "John sólo t i e n e d o s h e r m a n o s " , "John n o
t i e n e h e r m a n a s " , " l o s p a d r e s d e John sólo t i e n e n t r e s h i j o s v a r o 
n e s " , ¿son f ra s e s v e r d a d e r a s e n v i r t u d d e l m i s m o h e c h o ? ¿ O d e s c r i 
be n he ch os d iferentes?
P o d e m o s c o m p a r a r d o s c o n c e p c i o n e s g e n e r a l e s a c e r c a d e l o q u e
c o n s t i t u y e u n h e c h o . Según e l p u n t o d e v i s ta i n d u l g e n t e , l o s h e 
c h o s están lingüísticamente d e t e r m i n a d o s . S o n c o m o la s o m b r a
ontológica d e l a s o r a c i o n e s v e r d a d e r a s . E n o t r a s p a l a b r a s , a t o d a s
la s o r a c i o n e s v e r d a d e r a s s i n g u l a re s c o r r e s p o n d e u n h e c h o d i f e r e n 
t e . L o s h e c h o s s o n c u a s i l i n g ü í s t i c o s : sólo p u e d e n i d e n t i f i c a r s e e
i n d i v i d u a l i z a r s e m e d i a n t e o r a c i o n e s v e r d a d e r a s . Según e s ta c o n 
c e p c i ó n , n o h a y d i f e r e n c i a ( e n extensión) e n t r e h e c h o s y d e s c r i p 
c i o n e s v e r d a d e r a s : p a ra t o d a s la s d e s c r i p c i o n e s v e r d a d e r a s , h a y u n
h e c h o . P o r l o t a n t o , según e l p u n t o d e v i s t a i n d u l g e n t e , la c u a r t a v ía
e s u n t i p o s o f i s t i c a d o d e d u a l i s m o .
Según e l p u n t o d e v is t a e s t r i c t o a c e r c a d e l o s h e c h o s , éstos n o
s o n c uas i l i ng üí s t i c o s . S o n u n a p a r t e d e l m u n d o y p o r l o t a n t o , d e 
b e m o s r e c h a z a r l a f ó r mul a: a t o d a s la s s e n t e n c i a s v e r d a d e r a s c o 
r r e s p o n d e u n h e c h o d i f e r e n t e . O r a c i o n e s d i f e r e n t e s p u e d e n s er
v e r d a d e r a s e n v i r t u d d e l m i s m o h e c h o . Según e s t a c o n c e p c i ó n , la
c u a r t a v ía n o e s u n a fo r m a d e d u a l i s m o d e h e c h o s , p o r q u e p o d e 
m o s d i s t i n g u i r (e n extensión) e n t r e h e c h o s y d e s c r i p c i o n e s v e r d a 
d e r a s . Po r s u p u e s t o , e s t o n o n o s d i c e c ó m o , según e l p u n t o d e v i s t a
e s t r i c t o , d e b e n i d e n t i f ic a r s e e i n d i v i d u a l i z a r s e l o s h e c h o s . N o n o s
o f r e c e u n a teoría p o s i t i v a p a r a r e e m p l a z a r l a concepción i n d u l g e n 
t e , p e r o e s o e s u n a h i s t o r i a d i f e r e n t e y difícil. Sin e m b a r g o , n o s
p e r m i t e c o n c l u i r l o s i g u i e n t e : d a d o e l p u n t o d e v i s ta i n d u l g e n t e a c e r 
c a d e l o s h e c h o s , la c u a r t a v ía e s u n a f o r m a d e d u a l i s m o d e h e c h o s .
D a d o e l p u n t o d e v i s ta e s t r i c t o , n o .

C a p í t u l o IX. E L PROBLEMA DE LOS PUNTOS: I A CIENCIA 155
fcl segundo d e s a f í o : M a t e r i a l i s m o r e d u c t i v o
El m a t e r i a l i s t a d i c e : " S e g u r a m e n t e , la descripción d e lo s p u n t o s es
m ás básica q u e las o t r a s d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s . E s t o p a r e c e
s e r a l g o q u e u s t e d ha n e g a d o , p e r o q u e es v e r d a d . Es v e r d a d p o r 
q u e así es c o m o es la r e a l i d a d y la s o t r a s d e s c r i p c i o n e s p l a c e n t e r a s
s o n v e r d a d e r a s en v i r t u d de cómo están o r g a n i z a d o s los p u n t o s .
E n o t r a s p a l a b r a s , p o d e m o s e x p l i c a r esas o t r a s d e s c r i p c i o n e s e n
términos d e p u n t o s . Por l o t a n t o , su posición es r e a l m e n t e u n a for
m a de m a t e r i a li s m o r e d u c t i v o " .
E n r e s p u e s t a a e s t o , h a y t re s p u n t o s .
• P ri m e r o , s u p o n g a m o s q u e la i d e a es q u e sólo la descripción de

l o s p u n t o s c a r a c t e r i z a la r e a li d a d c o m o e s . En t a l c a s o , d e b e m o s
n e g a r q u e l a s d e s c r i p c i o n e s i n t e n s i o n a l e s también lo h a c e n . Es
taríamos e n t o n c e s d e v u e l t a a la posición q u e d e f i e n d e el
e l i m i n a c i o n i s m o y el r e d u c c i o n i s m o , q u e no s o n teorías v i a b l e s .
En e s t e s e n t i d o , la objeción falla.
• S e g u n d o , s u p o n g a m o s q u e la i d e a es que p o d e m o s e x p li ca r lo
i n t e n s i o n a l e n términos e x t e n s i o n a l e s . P e r o , ¿podemos? P o r e j e m 
p l o , las a c c i o n e s son t r a d i c i o n a l m e n t e e x p l i c a d a s de m a n e r a

i n t e n s i o n a l , en términos de los d e s e o s y las c r e e n c i a s q u e las
c a u sa n . A u n q u e s u p o n g a m o s q u e h a y u n m e c a n i s m o físico c a u 
s a l s u b y a c e n t e e n t a l e s c a s o s , e s t o n o s ig n i f i c a q u e e s t e m o s e x 
p l i c a n d o lo m e n t a l (o lo i n t e n s i o n a l m e n t e d e s c r it o ) en términos
extensionales.
• T e r ce r o , s u p o n g a m o s qu e la i d e a es q u e lo i n t e n s i o n a l y lo
e x t e n s i o n a l s o n v e r d a d e r o s en v i r t u d d e los m i s m o s e s t a d o s d e
c o s a s . E s t o es e x a c t a m e n t e l o q u e h e m o s e s t a d o d i c i e n d o , y n o s
p e r m i t e a f i r m a r q u e el s e g u n d o es más básico q u e el p r i m e r o ,
p e r o sólo de la s i g u i e n t e m a n e r a : lo m e n t a l (o l o e v a l u a t i v o o lo
lingüístico) es sobreviniente de lo físico.
La idea de supervivencia es q u e e n u n a s e r i e d e d e s c r i p c i o n e s s u b y a c e

o t r a . Por e j e m p l o , u n a s e ri e p a r t i c u l a r de d e s c r i p c i o n e s de l o s e s t a 
d o s sicológicos d e u n a p e r s o n a sobreviene a u n a s e r i e p a r t i c u l a r de
d e s c r i p c i o n e s de sus e s t a d o s n e u r o l ó g i c o s : c u a l q u i e r c a m b i o en

I N T R O D U C C I Ó N A L A PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA
l a s p r i m e r a s d e b e ir a c o m p a ñ a d o d e u n c a m b i o e n l a s s e g u n d a s .
E s o n o s i g n i f i c a q u e la s p r i m e r a s p u e d a n s e r e x p l ic a d a s en térmir
n o s d e l a s s e g u n d a s , n i q u e s e p u e d a n r e d u c ir a las s e g u n d a s . E s t q
n o s o f r e c e u n s e n t i d o p o r e l c u a l u n a , s e r i e d e d e s c r i p c i o n e s e s m á s
b á s i c a q u e o t r a , s i n a p e l a r a la i d e a d e r e d u c c i ó n .
L A S OTRAS CIENCIAS
La t e s i s d e q u e l a t e o r í a f í s i c a e s u n a d e s c r i p c i ó n c o m p l e t a d e l u n ir
v e r s o e s p r o b l e m á t i c a p o r o t r a r a z ó n . ¿ D ó n d e q u e d a n la s o t r a s c i e n 
c i a s ? S u p o n g a m o s q u e p o d e m o s o r g an i z ar la s c i e n c i a s c o m o s ig u e :
C i e n c i a s sociales
Psicología
Macrobiología
Microbiología
Química
Macrofísica
Mecánica cuántica
¿ L a a f i rm a c ió n d e q u e la d e s c r i p c ió n d e p u n t o s d e l u n i v e r s o e s c o m 
p l e t a i m p l i c a q u e t o d a s e s a s o t r a s c i e n c i a s d e b e n s e r r e d u c i b l c s a la
m e c á n i c a c u á n t i c a ? ¿ C ó m o s o n p o s i b l e s la s o t r a s c i e n c i a s e n u n u n i 
v e r s o d e p u n t o s ? La teoría física nos d i c e q u e s ó l o e x i s t e n lo s p u n 
t o s . Pero las o t r a s c i e n c i a s n o s d i c e n q u e e x i s t e n o t r a s c o s a s : á t o m o s ,
m o l é c u l a s , c é l u l a s , o r g a n i s m o s , p e r s o n a s y s o c i e d a d e s .
El p r o b l e m a e s q u e p a r e c e h a b e r u n a c o n t r a d i c c i ó n :
1 s ó l o e x i s t e n l o s p u n t o s c u á n t i c o s
2) l o s á t o m o s e x i s t e n
Esas d o s o r a c i o n e s s o n c o n t r a d i c t o r i a s . Si a f i r m a m o s q u e l o s á t o 
m o s e x i s t e n , e n a d i c i ón a l o s p u n t o s c u á n t i c o s , e n t o n c e s la o r a 
c i ó n 1) e s f a l s a . El p r o b l e m a c o m i e n z a a d e s a p a r e c e r c u a n d o
c o n s i d e r a m o s q u e 3 ) t a m b i é n e s v e r d a d e r a :

C a p í t u l o I X . E L PROBLEMA D E L O S PUNTOS: L A C I E N C I A
3) l o s á t o m o s e s t á n h e c h o s s ó l o d e p u n t o s c u á n t i c o s .
En o t r a s p a l a b ra s , c u a n d o a f i r m a m o s q u e l o s á t o m o s o la s m o l é c u 
la s o l as c él ul as e x i s t e n , n o e s t a m o s a f i r m a n d o q u e e x i s t e n e n a d i 
c i ó n a l o s p u n t o s , p o r q u e s e n c i l l a m e n t e e s t á n c o m p u e s t o s d e
p u n t o s . La teoría física no nos d i c e q u e l a s sillas n o e x i s t e n , s i n o
m ás b i e n q u e e l l a s , y t o d a s la s o t r a s c o s a s , e s t á n c o m p u e s t a s s ó l o
d e p u n t o s c u á n t i c o s ( o d e l a s p a r t í c u l a s s u b a t ó m i c a s p o s t u l a d a s
p o r la teoría).
Este p u n t o e s c o n f u s o d e b i d o a la n o c i ó n d e r e d u c c i ó n o n t o l ó g i c a .
É s t a s o s t i e n e q u e l a s e n t id a d e s p o s t u l a d a s p o r u n a te o ría s e r e d u 
c e n a las e n t i d a d e s p o s t u l a d a s p o r o t r a , c u a n d o la s p r i m e r a s s e
p u e d e n e x p l i c a r e n t é r m i n o s d e la s s e g u n d a s . Po r e j e m p l o , e l c a l o r
se p u e d e e x p l i c a r e n t é r m i n o s d e l a e n e r g í a c i n é t i c a d e l a s m o l é c u 
las, y e s t o s i g n i f i c a q u e e l c a l o r h a s i d o r e d u c i d o - a m o v i m i e n t o
molecular.
É s t a p u e d e s e r u n a m a n e r a c o n f u s a d e c a r a c t e r i z a r la s e x p l i c a 
c i o n e s c i e nt í f i c as , p o r q u e l a r e d u c c i ón n o e s u n a c u e s t i ó n d e r e d u 
cir u n a ser ie d e e n t i d a d e s a o t r a . C o m o v i m o s e n e l c a p í tu l o a n t e r i o r ,
la r e d u c c i ó n e s u n a r e l a c i ó n e n t r e d o s s e r i e s d e o r a c i o n e s , n o d e
c o s a s . E s u n a r e l a c i ó n s e m á n t i c a . E n o t r a s p a l a b r a s , e n l u g a r d e
d e c i r "e l c a l o r s e r e d u c e a m o v i m i e n t o m o l e c u l a r " , d e b e m o s d e c ir
q u e la s o r a c i o n e s a c e r c a d e l c a l o r p u e d e n r e d u c i r s e a o r a c i o n e s
a c e r c a d e l m o v i m i e n t o m o l e c u l a r .
La r e s p u e s t a a n u e s t r o p r o b l e m a o r i g i n a l e s c o m o s i g u e : u n a
silla e s t á h e c h a d e p u n t o s c u á n t i c o s ; ¿ e s a s i l l a e s m á s q u e e s o s
p u n t o s ? La r e s p u e s t a " n o " p a r e c e o m i t i r a l g o , p o r q u e p a r a q u e
u n a c o l e c c i ó n d e p u n t o s c u á n t i c o s s e a u n a s i l l a , t i e n e q u e e s 
t a r i n c r e í b l e m e n t e o r g a n i z a d a . P e r o l a r e s p u e s t a s í" t a m p o c o w
e s c o r r e c t a : n o h a y n i n g u n a c o s a a d i c i o n a l i n v o l u c r a d a . La s i l l a
e s l o s p u n t o s c u á n t i c o s e n u n a f o r m a u o r g a n i z a c i ó n e s p e c i a l .
P e r o l a f o r m a ( u o r g a n i z a c i ó n ) n o e s u n c o m p o n e n t e a d i c i o n a l
d e la s i l l a . N o e s u n a c o s a e n a d i c i ó n a l o s á t o m o s ( ve r c a p ít u lo
Víi).
S i g u i e n d o a A r i s t ó t e l e s , p o d e m o s d i s t i n g u i r e n t r e f o r m a y m a t e 
ria. La m a t e r i a e s l o s p u n t o s , la f o r m a es la m a n e r a c o m o e s t á n

158 INTRODUCCIÓN A L A PRÁCTICA D E LA FILOSOFÍA
o r g a n i z a d o s . U n o b j e t o e s m a t e r i a e n u n a f o r m a p a r t i cu l a r . P e r o , y
esta es la clave, la forma no puede ser pensada como una materia o
c o n s t i t u y e n t e a d i c i o n a l . N o p u e d e p e n s a r s e c o m o u n c o n s t i t u y e n 
t e , p o r q u e e n t o n c e s requeriría e n sí m i s m a u n a f o r m a , y a s í h a s t a e l
infinito.
CONCLUSIÓN
Para c o n t r a a t a c a r la a p a r e n t e m e n t e fría i m a g e n d e l u n i v e r s o o f r e c i 
d a p o r l a s c i e n c i a s físicas, n o n e c e s i t a m o s p o s t u l a r la e x i s t e n c i a d e
f a n t a s m a s , c u e r p o s a s t r a l e s , e s p í r i t u s , s i g n i f i c a d o s , v a l o r e s ( a u n s i
a l g u n a s d e esas c o s a s e x i s t e n ) . Sólo n e c e s i t a m o s la p o s i b i l i d a d d e
d e s c r i b i r la s c o s a s m a t e r ia l e s d e m a n e r a s e n t i m e n t a l , e s p i r i t u a l ,
s i g n i f i c a t i v a o e v a l u a t i v a . N o t e n e m o s q u e s u p o n e r q u e e s t a s d e s 
c r i p c i o n e s m ás i n t e r e s a n t e s t i e n e n q u e r e d u c i r s e a a l g u n a s d e s 
c r i p c i o n e s e n términos d e p u n t o s c u á n t i c o s .

APÉNDICE
CÁLCULOS
A . 1 ien ip o
S u p o n g a m o s q u e el univers o tiene 20 mil millones de años.
30
s. s q ue e l período más c or to de tie m po (T-instante) es x I O'

Sseupo ngamo 3
gundo
a) T = 2 x 10'°años
b) 1 año = 3 x 107 se gundo s
c) I se g un d o = y x 10 T-instantes 36
d) T = 2 x 10 T-instantes
En otras palabras, el uni ve rso ha e x i st i do durant e 20 a la po t e nci a de 53

instan tes de t iem po (T-instantes).
B hspnclo
S u p o n g a m o s q u e el rad io del Universo (R) es d e 20 mil millones de a ñ os
luz (AL). Un año luz es la distancia que la luz recorr e en un año.
S upo ngamo s q ue el trozo de espa cio más pequeño (E-trozo) es d e 10~<5
me tr o s .
a) R = 2 x 1010 AL
b ) I AL = I0* m R
i c) I m = 10 E-trozos
d) R = 2 x 10 ' E-trozos
e) V =-4-71 R' = 4,2 R 3
f) V - 4,2 (2 x I 0 ) E-trozos 61 3 3
g) V = 33.6 x | 0 " ° * ' E-trozos g 3
En otras palabras, el uni ve rso t i e ne un v o l um e n de 33 a la potencia de

226.981 E-trozos cúbicos.

C A P Í T U L O X
M O R A L I D A D S I N A U T O R I D A D E S
E s u n a n o c h e o s c u r a ; o c u r r e u n a s e s i n a t o . El c r i m i n a l n o t i e n e n i n 
g u n a r az ó n e s p e c i a l p a r a m a t a r a s u v í c ti m a , e x c e p t o q u e n o le g u s 
ta . ¿ S e r ía é s ta u n a a c c i ó n m o r a lm e n t e m a l a ? T a l v e z t o d o e l m u n d o
e s t é d e a c u e r d o e n q u e sí. E s t o n o s t r a e u n p r o b l e m a : ¿ q u é h a c e
q u e u n a a c c i ó n s e a m o r a l m e n t e m a l a ? L a p r e g u n t a e s i m p o r t a n t e ,
p o r q u e s i n o s a b e m o s q u é h a c e a u n a a c c i ó n m o r a l m e n t e c o r r e c t a
o i n c o r r e c t a , n o p o d e m o s e s p e r ar r e s p u e s t a s a c u e s t i o n e s ét i c as
i n q u i e t a n t e s c o m o la e u t a n a s i a , o l o s e x p e r i m e n t o s g e n é t i c o s c o n
embriones.
¿ Q u é h a c e a u n a a c c ió n m o r a l m e n t e i n c o r r e c t a ? H e a q u í a l g u n a s
d e la s r e s p u e s t a s q u e s e d i s c u t e n u s u a l m e n t e :
1 . C a d a p e r s o n a t i e n e s u p r o p i a o p i n i ó n , c a d a c u a l p u e d e d e c i d i r
p o r sí m i s m o q u é e s c o r r e c t o e i n c o r r e c t o . P o r l o t a n t o , X e s m o 
r a l m e n t e m a l o si y sólo si X está en d e s a c u e r d o c o n l o s v a l o r e s
a c e p t a d o s p o r la p e r s o n a a p r o p i a d a ( s u b j e t i v i s m o ) .
2. C a d a c u l t u r a o s o c i e d a d p u e d e d e c i d i r p o r s í m i s m a , p o r q u e l o q u e
e s c o r r e c t o e n u n a c u l t u r a p u e d e n o s e r l o e n o t r a . P o r e s o , X e s
m o r a l m e n t e i n c o r r e c t o si y sólo si X está en d e s a c u e r d o c o n l o s
v a l o r e s a c e p t a d o s p o r la s o c i e d a d a p r o p i a d a ( r e la t i v is m o c u l t u r a l ).
3. La e s e n c i a d e la m o r a l i d a d está c o n s t i t u i d a p o r l o s m a n d a t o s d e
D i o s . X e s i n c o r r e c t a s i y s ó l o s i n o e s t á d e a c u e r d o c o n la s ó r d e 
n e s d e D i o s ( t e o r í a d e l a s ó r d e n e s d e D i o s ) .

162 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA D E LA FILOSOFÍA';
4 . L as p e r s o n a s t i e n e n d e r e c h o s n a t u r a l e s i n h e r e n t e s q u e p u e d e n '
i n v o l u c r a r s e o n o e n l a l e y c o m o d e r e c h o s l e g a l e s . S e g ú n esta teo-.^
ría, una a c c i ó n X e s m o r a l m e n t e m a l a s i y s ólo si vi o l a al guno s de J
l o s d e r e c h o s m o r a l e s n a t u r a l e s (teoría d e l o s d e r e c h o s m o r a l e s ) , j
E s t a s t e o r í a s so n i n c o m p a t i b l e s . A u n q u e a m e n u d o e s t á n de acuer-^
d o e n q u é a c c i o n e s s o n i n c o r r e c t a s , a l g u n a s v e c e s n o l o e s t á n . En . T
c o n s e c u e n c ia , s o n in c o m p a t i b l e s . A d e m á s, o f r e c e n d i f e r e n t e s r a 
z o n e s p a r a e x p l i c a r p o r q u é u n a a c c i ó n e s i n c o r r e c t a . La e v i d e n c i a '
q u e d e b e m o s d a r p a r a p r o b a r q u e a l g o e s m a l o varía d e a c u e r d o \
c o n c a d a u n a d e l a s r e s p u e s t a s , y p o r e s o s o n i n c o m p a t i b l e s . E n ;
o t r a s p a l a b r a s , o f r e c e n d e f i n i c i o n e s r iv a l es d e l o q u e c u e n t a c o n x T
u n a a c c i ó n m o r a l m e n t e b u e n a o m a l a . C u a l q u i e r a d e e s a s definí-.'í
c i o n e s e x c l u y e a u t o m á t i c a m e n t e a la s o t r a s p o r q u e e s t a b l e c e c o n - .
d i c i o n e s n e c e s a r i a s y s u f i c i e n t e s p a r a q u e u n a a c c i ó n sea.Í
m o r a l m e n t e b u e n a o m a l a ( c o n la s p a l a b r a s " s i y s ó l o s i " ) . E s t o :
i m p l i c a q u e s i u n a p e r s o n a p i e n s a q u e u n a d e l a s t e o r í a s e s c o r r e c 
t a , d e b e p e n s a r q u e l a s o t r a s t r e s s o n e r r ó n e a s .
Para c o m p r e n d e r l a ética, d e b e m o s e x a m i n a r e s t a s t e o r í a s una a
una; debemos analizar los argumentos y las consideraciones en
f a v o r y e n c o n t r a d e c a d a u n a . S i n e m b a r g o , p e r m í t a n m e q ue se a
s i n c e r o d e s d e e l p r i n c i p i o y d i g a q u e a r g u m e n t a r é q u e t o d a s e s t á n *
e q u i v o c a d a s . N o o b s t a n t e , l u e g o a m p l i a r é la lista.
•i
SUBJETIVISMO |
L a p r i m e r a c o n c e p c i ó n e s l la m a d a s u b j e t i v i s m o . El p u n t o c r u c i a l ^
p a r a d e s t a c a r d e e l l a e s q u e n i e g a q u e h a y a r e s p u e s t a s objetivas a j
la s p r e g u n t a s s o b r e l o q u e e s c o r r e c t o e i n c o r r e c t o . N o h a y res-J
p u e s t a s v e r d a d e r a s o f a l s a s ( v o l v e r é m á s t a r d e s o b r e l o q u e s i g n i f i c a
c a e x a c t a m e n t e e l t é r m i n o " o b j e t i v o " ) . 1
9
E n f a v o r d e e s t a t e o r í a : c a d a p e r s o n a t i e n e s u p r o p i a o p i n i ó n , y j
c a d a u n o d e n o s o t r o s t i e n e q u e d e c i d i r p o r s í m i s m o . D e o t r a |
m a n e r a , o t r o s d e c id ir í a n p o r m í , y n a d i e p u e d e h a c e r e s o . Además,J
l a s p e r s o n a s t i e n e n d i f e r e n t e s o p i n i o n e s a c e r c a de lo que es bue-2j
n o o m a l o : l o q u e es b u e n o p a r a m í p u e d e s er m a l o p a r a u s t e d y j
p o r e s o n o h a y m o r a l i d a d u n i v e r s a l . A d i c i o n a l m e n t e , u n a m o r a l i d a d |

C a p í t u l o X . M O R A L I D A D S I N AUTORIDADES 163
a b s o l u t a e s i n f l e x i b l e ; n o t i e n e e n c u e n t a l a s s i t u a c i o n e s d e c a d a
persona.
Las réplic s
H a y m u c h o s p u n t o s aquí, t o d o s m e z c l a d o s ; considerémoslos u n o
a uno.
C a d a persona tiene sn propia o p i n i ó n :

C u a n d o a f i r m a m o s q u e c a d a q u i e n t i e n e s u s p r o p i o s v a lo re s * m o r a 
l e s , o s u p r o p i a o p i n i ó n , ¿qué s i g n i f i c a ? ¿Qué e s t e n e r u n a opinión
o acep tar un valor m oral? Con side rem os los siguientes pasos:
a. A c e p t o q u e e l a s e s i n a t o e s m a l o o , e n m i o p i n i ó n , m a t a r e s m a l o .
b. Creo que matar es malo.
c. Creo que "matar es malo" es verdad.
De a c u e r d o c o n e l c a m i n o d e l a r g u m e n t o a) a l b ) , a c e p t a r u n v a l o r o
t e n e r u n a opinión i m p l i c a c r e e r a l g o . " N o m a t a r h a c e p a r t e d e m i
m o r a l " i m p l i c a q u e y o c r e o q u e e s m a l o m a t a r . P e r o , d e a c u e r d o c o n
el paso de b) a c), la oración " c r e o q u e p " e s e q u i v a l e n t e a " c r e o q u e
'p ' e s v e r d a d " , q u e e s también e q u i v a l e n t e a " c r e o q u e ' n o p ' e s
falsa". En otras palabras, los conceptos de creencia, verdad y false
d a d s o n s i a m e s e s t r i p l e s ; n o p u e d e n s e p a r a r s e . L a e s e n c i a d e l a s
creencias es que pueden ser verdaderas o falsas. Llamarlas meras
o p i n i o n e s n o p u e d e r o m p e r e l e s l a b ó n . C u a l q u i e r opinión p u e d e
s e r f a l s a . P o r e s o , u n s u b j e t i v i s t a n o l o g r a n a d a c u a n d o , c o n e l p r o 
pósito d e p r o t e g e r s e d e l e rr o r , d i c e "e s sólo m i o p i n i ó n ". Las o p i 
niones no pueden divorciarse de la verdad y la falsedad.
L a f r a s e " e n m i o p i n i ó n " p u e d e p o n e r s e a l f r e n t e d e c u a l q u i e r a
d e n u e s t r a s a f i r m a c i o n e s ; a " t e n g o u n a n a r i z " , u n o p u e d e a g re g a r
" e n m i o p i n i ó n ". T o d o l o q u e u n o d i c e e s u n a expresión d e n u e s 
tra o p i n i ó n , a m e n o s q u e m i n t a m o s . S in e m b a r g o , n o p o d e m o s
u t i l i z a r es a f r a s e p a r a p r o t e g e r l o q u e d e c i m o s d e la fa l s e d a d . A u n
u s á n d o l a , l o q u e d e c i m o s p u e d e se r fa l s o . La s o p i n i o n e s , c o m o
la s c r e e n c i a s , a p u n t a n a la v e r d a d p e r o p u e d e n f a l la r ; p u e d e n s e r
falsas.

2 L a gente tiene d i f e r e n t e s o p i n i o n e s
El h e c h o d e h a b e r d i f e r e n t e s c o n c e p c i o n e s s o b r e l o q u e e s m o r a l ^
m e n t e m a l o i m p l i c a la a u s e n c i a d e ju i c i o s m o r a l e s o b j e t i v o s . ' S i n ;
e m b a r g o , e s t e a r g u m e n t o n o e s v á l i d o . L e fa l t a u n a p r e m i s a :
rgumento 1
1 . H a y d e s a c u e r d o a c e r c a d e l o q u e es m o r a l m e n t e c o r r e c t o o ;
i n c o r r e c t o . i
3. Por lo t a n t o , o b j e t i v a m e n t e n o h a y a c t o s m o r a l m e n t e c o r r e c t o s
o incorrectos.
A e s t e a r g u m e n t o , p a r a q u e s e a v á l i d o , l e f a l t a u n a p r e m i s a . L a p r e 
misa perdida es:
2 . H a y o b j e t i v i d a d sólo s i h a y a c u e r d o .
El p r o b l e m a e s q u e l o q u e r e q u i e r e e s t a p r e m i s a e s f a l s o . La u n a n i 
m i d a d n o e s u n r e q u i s i t o d e la o b j e t i v i d a d . N o h a y u n a c u e r d o t o t a l
a c e r c a d e n a d a . A l g u n a s p e r s o n a s p i e n s a n q u e la T i e r ra e s p l a n a ,
p e r o e s o n o s ig n i f ic a q u e n o h a y a ningún h e c h o o b j e t i v o c o n c e r 
n i e n t e a la f o r m a d e l p l a n e t a . C o n s i d e r e m o s la t e s i s d e E i n s t e i n
según l a c u a l n a d a p u e d e v i a j a r m á s rápido q u e la luz. Es ve r d a d e r a
o f a ls a , y l o e s i n d e p e n d i e n t e m e n t e d e l o q u e la g e n t e p i e n s a . El
d e s a c u e r d o n o le d a e l carácter d e s u b j e t i v o a e s t e a s u n to . »*
.í i
3. Ni l i a y realas i n ó r l e s universales
E s t o s i g n i f i ca q u e n o h a y re g la s u m v e r s a l m e n t e a c e p t a d a s . E so e s ]
v e r d a d . La i d e a , u n a ve z m á s, es q u e h a y d i s c o r d i a . S in e m b a r g o ; f
c o m o v i m o s ya e n e l a r g u m e n t o u n o , e s t o n o e s e v i d e n c i a e n f a v o r
d e l s u b j e t i v i s m o . La m a g n i t u d d e l d e s a c u e r d o n o e s r e l e v a n t e .
4 . L o q u e es b u e n o para n rí puede n o serlo para olro

La expresión c r u c i a l aquí e s " p a r a m í". E s a m b i g u a , o t i e n e d o s s e n t i 
d o s . P r i m e r o , p u e d e s i g n i f i c a r según y o " . Pero ésa e s o t r a m a ne r a d e
decir "en mi y ya la hemos considerado. Implica objetividad
opinión",

C a p í t u l o X . M O R A L I D A D S I N A U T O R I D A D E S 165
e n l u g a r d e n e g a r l a , p o r q u e c r e e n c ia - v e r d a d - f a l s e d a d f o r m a n u n
trío i n s e p a r a b l e .
S e g u n d o , l a e x p r e s i ó n " p a r a m í" t i e n e u n u s o p e r f e c ta m e n t e o b 
j e t i v o . Po r e j e m p l o , c u a n d o u n d i a b é t ic o d i c e e l a z ú c a r e s m a l o
u
p a r a mí", está a f i r m a n d o q u e o b j e t i v a m e n t e e l az úc ar e s m a l a p a r a
él , q u e ti e n e e fe c t o s n o c i v o s e n u n a p e r s o n a p a r t i c u l a r , él. El azúca r
p u e d e n o t e n e r e s o s e f e c t o s e n o t r a p e r s o n a . E s o n o e s l o m i s m o
q u e a f i r m a r q u e e n m i o p i n i ó n , o s e g ú n y o , e l a z ú c a r e s m a l a . En
o t r a s p a l a b r a s : " s e g ún y o e l az úc ar e s m a l a " e s m u y d i fe r e n t e d e " e l
az úc ar e s m a l a p a r a mí".
5 . L a m o r a l i d a d n o es a b s o l u t a
É r a s e u n a v e z u n h o m b r e q u e s e n e g ó a ca m i n a r p o r q u e h a b ía a p r e n 
d i d o q u e l a Tie r r a n o e s t a b a fija n i a p o y a d a e n n a d a e n e l e s p a c i o .
Él se q u e j a b a , " ¿ c ó m o p u e d o e s p e r a r c a m i n a r e n l a T i e r r a s i n o
t i e n e a p o y o y, lo p e o r , s i e m p r e e s t á e n m o v i m i e n t o ? " C u a n d o v i o a
o t r a p e r s o n a c a m i n a n d o , s e q u e d ó p a s m a d o : " ¿ c ó m o p u e d e u s t e d
h a c e r l o ? La Tie r r a e s t á e n c o n s t a n t e m o v i m i e n t o , y aún p e o r , está
s u s p e n d i d a ; c a r e c e d e a p o y o e n e l v ac í o " . E l o t r o h o m b r e frunció el
c e ñ o y c o n t e s t ó : " U s t e d q u i e r e f u n d a m e n t o s a b s o l u t o s . Su e r r o r
c o n s i s t e e n p e n s a r q u e la f a l t a d e f u n d a m e n t o s a b s o l u t o s e s l o
m i s m o q u e u n a f a l t a a b s o l u t a d e f u n d a m e n t o s " .
É s t e e s u n e r r o r s i m i l a r a l d e p e n s a r q u e s ó lo l o a b s o l u t o f u n c i o 
na y que la única a l t e r n a t i v a d e l o a b s o l u t o es la s u b j e t i v i d a d . El
o p u e s t o d e a b s o l u t o e s r e l a t i v o , y e l o p u e s t o d e o b j e t i v o e s s u b j e 
t i v o . En o t r a s p a l a b r a s , e l c o n t r a s t e a b s o l u t o - r e l a t i v o e s d i s t i n t o d e
la o p o s i c i ó n o b j e t i v o - s u b j e t i v o . En c o n s e c u e n c i a , l o s j u i c i o s m o r a 
l e s p u e d e n s e r o b j e t i v o s s i n q u e s e a n a b s o l u t o s . P u e d e n se r o b j e t i 
v o s , p e r o r e l a t i v o s a las c i r c u n s t a n c i a s .
"La m o r a l i d a d e s a b s o l u t a " a f i r m a q u e n o d e p e n d e d e n i n g u n a
o t r a c o s a . É s t a e s u n a o r a c i ó n f a l s a , p o r q u e l o q u e e s m o r a l m e n t e
i n c o r r e c t o p u e d e d e p e n d e r d e l c o n t e x t o o l a s i t uac i ó n. S i n e m b a r 
g o , n e g a r q u e e s a b s o l u t a n o s i g n i f i c a q u e s e a s u b j e t i v a . A m b o s ,
s u b j e t i v i s m o y a b s o l u t i s m o , p u e d e n e s t ar e q u i v o c a d o s .
Este p u n t o e s i m p o r t a n t e p o r q u e a lg u n o s filósofos a r g u m e n t a n
q u e e l r e c h a z o d e v a l o r e s a b s o l u t o s s i g n i fi ca q u e d e b e m o s e s c o g e r

n o s o t r o s m i s m o s l o q u e e s c o r r e c t o o i n c o r r e c t o . La m u e r t e d e l o s
v a l o re s a b s o l u t o s i m p l i ca q u e d e b e m o s a b r a z a r el s u b j e t i v i s m o . Esta
es la posición d e N i e t z s c h e y d e l e x i s t e n c i a l i s m o . Pero e s t o supondría
q u e l o a b s o l u t o y l o s u b j e t i v o s o n o p u e s t o s . Ig n o r a la p o s i b i l i d a d : o b 
j et i v o p e r o n o a b s o l u t o . P o d e m o s r e c h a z a r t a n t o u n a concepción a b 
s o l u t a c o m o u n a concepción s u b j e t i v a d e l a m o r a l i d a d .
¿Qué s i g n i f i c a " o b j e t i v o " ? E n e s t e c a s o , t i e n e u n s ig n i f ic a d o p r e c i 
s o : l o s j u i c i o s d e v a l o r p u e d e n s e r v e r d a d e r o s o f a ls o s . E s t o nie g a e l
a d a g io "a s í p ie n s a , a sí e s ". I m p lic a q u e un ju icio d e va lo r e s fa ls o o
v e r d a d e r o i n d e p e n d i e n t e m e n t e d e l o q u e la p e r s o n a p i e n s e s o b r e e l
j u i c i o o d e l o q u e d e c i d a a c e r c a de él. (Pero t e n g a c u i d a d o : e n o t r a s
áreas d e l p e n s a m i e n t o , y e n o t r o s capítulos d e e s t e lib ro , e l término
" o b j e t i v o " t i e n e o t r a s a c e p c i o n e s . En c i e n c i a , " s er o b j e t i v o " s i g n i fi c a
s e r i m p a r c i a l . E n l a filosofía de la p s i c o l o g í a , s i g n i f i c a s i n relación
c o n e l s u j e t o . E n metafísica s i g n i f i c a d e s d e u n p u n t o d e v i s t a , o a u n
d e s d e u n p u n t o d e v is ta a b s o l u t o . Po r l o t a n t o , n o e s t o y d i c i e n d o
q u e l a s o r a c i o n e s m o r a l e s s e a n o b j e t i v a s e n e s t o s o t r o s s e n t i d o s . )
La o b j e t i v i d a d d e l o s j u i c i o s d e v a l o r e s e q u i v a l e n t e a la id e a d e
q u e p o d e m o s h a c e r j u i c i o s e q u i v o c a d o s . C u a n d o a l g u i e n a f ir m a " e s o
e s c o m p l e t a m e n t e s u b j e t i v o " , ¿qué e s l o q u e n i e g a ? Está n e g a n d o
la p o s i b i l i d a d d e e r r o r. Está n e g a n d o q u e l o s j u i c i o s d e v a l o r s e a
p r o p i a m e n t e j u i c i o s e n a b s o l u t o , p o r q u e s e n ie g a a u s a r la s c a t e g o 
rías " v e r d a d e r o " y " f a l s o " e n relación c o n e l l o s .
En resumen:
- Los juicios de valor so n obje tivo s, no sub jetivo s, po rqu e lo que '
e s v a l o r a b l e n o d e p e n d e d e n u e s t r a s c r e e n c i a s a c e r c a d e e l l o s .
El c r e e r q u e a l g o e s b u e n o n o l o h a c e b u e n o . P o d e m o s e s t a r
e q u i v o c a d o s . ¿i
- Los juicio s de valor so n relativos, no abs olu to s, po rqu e lo que es
valioso o bueno depende de factores circunstanciales.
6 . N a d i e puede i m p o n e r m e sus decisiones

El t e m o r e s q u e a l g u i e n t r a t e d e c o n t r o l a r l o , d e d e c i r l e q u é h a c e r e n
n o m b r e d e l a m o r a l i d a d . En v is t a d e q u e debemos c o n t r o l a r n u e s t r a p r o 
p ia v i d a , e l t e m o r n o s l le v a a r e c h a z a r la o b j e t i v i d a d . S in e m b a r g o , ,

C a p í t u l o X . M O R A L I D A D S I N AUTORIDADES 167
t o m e m o s la afirmación de q u e sería i n c o r r e c t o f o r z a r la m o r a l i d a d ;

la afirmación de qu e la g e n t e debe c o n t r o l a r su p r o p i a v i d a ; la a f i r 
mación de que o t r o s no deben d e c i r m e qué h a c e r . Si t o d a s e s t a s
a f i r m a c i o n e s p r e t e n d e n ser v e r d a d e r as , e n t o n c e s r e a l m e n t e p r e s u 
p o n e n la o b j e t iv i d a d de l o s j u i c i o s de v a l o r . N o p u e d e n u s a r s e c o m o

a r g u m e n t o s en c o n t r a . En c o n s e c u e n c i a , el t e m o r e s l e g í ti m o , p e r o
n o l e g i t i m i z a la conclusión de q u e los j u i c i o s de v a l o r s o n s u b j e t i 
v o s . No i m p l i c a q u e l o s j u i c i o s de v a l o r n o p u e d e n ser v e r d a d e r o s o
falsos.
U n o p u e d e a c e p t a r la o b j e t i v i d a d de l o s j u i c i o s de va lo r , y r e c h a 
z a r t r a n q u i l a m e n t e e l s e r m o n e o , el a p e d r e a m i e n t o y el uso a u t o r i 
t a r i o d e la m o r a l i d a d p a ra c o n t r o l a r a la s p e r s o n a s . ¿Porqué? P o r q u e
l a o b j e t i v i d a d s i g n i f i c a qu e los j u i c i o s de v a l o r son v e r d a d e r o s o
f a l s o s , p e r o el t e m o r -a lo s s e r m o n e s , a las p i e d r a s y a la s a u t o r i d a 
d e s - c o n c i e r n e al c o n t r o l . J u i c i o s de v a lo r o b j e t i v o s no i m p l i c a n
c o n t r o l . N o t i e n e n q u e ser fo r z a d o s o i m p u e s t o s . Es u n a m a l a i d e a
m o j a r el e n c h u f e e l é c t r i c o , p e r o eso no s i g n i f i c a q u e a l g u i e n v a y a a
d e t e n e r l o si u s t e d q u i e r e h a c e r l o .
D e b e m o s d i s t i n g u i r las o r a c i o n e s m o r a le s de su ejecución o i m 
posición por p a r t e d e l E s t a d o o de policías i n f o r m a l e s . La oración
m o r a l : " u s t e d n o d e b e h e r i r a l p r ó j i m o " , no i m p l i c a q u e a l g u i e n d e b a
o e v i t e q u e lo h a g a . Ni i m p l i c a q u e sería c o r r e c t o q u e ese a l g u i e n lo
c r i t i c a r a si u s t e d lo h a c e . Una c o s a es q u e la oración sea v e r d a d e r a ;
o t r a , qu e a l g u i e n d e b a i m p o n e r l a .
S i g u i e n d o en e s t a d i r e c c i ó n , p o d e m o s d i s c e r n i r d os p r e g u n t a s :
a) En c i r c u n s t a n c i a s C, ¿sería c o r r e c t o el a b o r t o ?
b) ¿Debe la ley p e r m i t ir o p r o h i b i r el a b o r t o en c i rc u n s t a n c i a s C?

P o d e m o s d a r d o s r e s p u e s t a s b i e n d i f e r e n t e s a e s t a s p r e g u n t a s . Por
e j e m p l o , el a b o r t o podría ser i n c o r r e c t o en C, y aún así la ley no
debería p r o h i b i r l o ; debería p e r m i t i r qu e las p e r s o n a s a c t u a r a n l i 
b r e m e n t e . Los j u i c i o s m o r a l e s no i m p l i ca n su i m p o s i c i ó n .
E s t o s p u n t o s se b o r r a n c u a n d o u s a m o s p a l a b ra s a u t o r i t a r i a s p a ra
d e s c r i b i r lo qu e se d e b e h a ce r: ' p r o h i b i d o " , " p e r m i t i d o " , "lo que la
m o r a l i d a d le o r d e n a h a c e r " . Tales e x p r e s i o n e s s u g i e r e n u n a a u t o r i d a d

q u e i m p o n e . A u n q u e la m o r a l id a d p u e d e s e r a u t o r i t a r ia e n n u e s t r a
s o c i e d a d , la o b j e t i v i d a d d e l a s o r a c i o n e s m o r a l e s n o i m p l i c a q ué
d e b a ser así.
A n á l is i s d e l s u b je t i v i s m o
A l g ú n s u b j e t i v i s ta p o d r í a d e c i r : " C o n t é s t e m e e s t o , ¿ q ui én d e c i d e l o
q u e e s b u e n o y m a l o , c o r r e c t o e i n c o r r e c t o ? " E s t o s e l o p u e d e n
h a b e r p r e g u n t a d o d e s p u é s d e u n a l a r g a , f r u s t r a n t e e i n c o n c l u s a
d i s c u s i ó n s o b r e al g ún a s u n t o m o r a l . M i p r e g u n t a e s : " ¿ me p ag ar á
e l m i l l ó n d e d ó l a r e s m a ñ a n a , o e l p r ó x i m o m i é r c o l e s ? ¡ R e s p ó n d a 
m e " U s t e d n o l o h a rá , p o r s u p u e s t o . M i p r e g u n t a c o n t i e n e u n a s u 
spuops oi cs ii óc inó, n a e ss a fbael rs,a ,q uu se t elde hará

p r e s tpé e rufne c m l l eó nn t ed eb i de ón l aerne sn. oC roems po o nla
t aim
d e r m i p r e g u n t a .
La p r e g u n t a d e quién d e c i d e l o q u e e s c o r r e c t o o i n c o r r e c t o t a m 
bién t i e n e u n a s u p o s i c i ó n fa ls a . A s u m e u n a c o n c e p c i ó n a u t o r i t a r i a
a c e r c a d e l o s v a l o r e s . S u p o n e q u e é s to s s o n u n a s u n t o d e d e c i s i ó n
d e a l g u n a a u t o r i d a d , d e m a n e r a a n á l o g a a u n t r i b u n a l d e j u s t i c i a ,
c o n u n j u e z q u e d e c i d e l o q u e e s c o r r e c t o e i n c o r r e c t o . El p r o b l e m a
d e q u i é n e s e l j u e z s ó l o s u r g e s i e s t a c o m p a r a c ió n c o n e l t r ib u n a l e s
c o r r e c t a . Si el sím il es e q u iv o c a d o , e n t o n c e s n o h a y r a z ón p a ra c o n 
t e s t a r a s u p r e g u n t a o r i g i n a l . En l u g a r d e p r e g u n t a r " ¿ q u i é n ? " , u n o
d e b e p r e g u n t a r " ¿ q ué? "
Q u i e n e s a c e p t a n e l s u p u e s t o - l a m e t á f o r a d e l t r i b u n a l d e j u s t i 
c i a - , t i e n e n q u e r e s p o n d e r esa difícil p r e g u n t a . A l g u n o s d i c e n q u e
la r e s p u e s t a e s D i o s ; o t r o s a f i r m a n q u e la c o m u n i d a d o la s o c i e d a d ;
y o t r o s , a t e r r a d o s a n t e la p o s i b i l i d a d d e q u e a l g u i e n le s i m p o n g a l a;
a u t o r i d a d , a f i r m a n : " S o y y o . Y o s o y la a u t o r i d a d , p o r q u e y o s o y é \
úni c o j u e z d e l o q u e e s c o r r e c t o o i n c o r r e c t o p a ra mí". El s u b j e t i v i s m o ;
c o m i e n z a c o n l a a c e p t a c i ó n d e u n p u n t o d e v i s t a a u t o r i t a r i o e n l a
b a s e d e l a m o r a l i d a d . ;1
La i m a g e n d e l t r i b u n a l d e j u s t i c i a e s i n a d e c u a d a p o r d o s r a zo -'
n e s . P r i m e r o , p o r q u e n o p o d e m o s d e f i n i r l o q u e e s m o r a l m e n t e ;
c o r r e c t o o i n c o r r e c t o e n t é rm i n o s d e l a s d e c i s i o n e s d e una aut o r i - ü
d a d . S i l o h i c i é r a m o s , e n t o n c e s s e r í a i m p o s i b l e a fi r m a r q u e l a s '

Capítulo X . M O R A L I D A D S I N AUTORIDADES 169
d e c i s i o n e s d e l j u e z s o n c o r r e c t a s o i n c o r r e c t a s . S i u n ju e z d e c i d e l o
q u e está b i e n y l o q u e está m a l , sería i m p o s i b l e a f i r m a r q u e e l j u e z
h a d e c i d i d o c o r r e c t a o i n c o r r e c t a m e n t e , p o r q u e n o habría
parámetros i n d e p e n d i e n t e s p a ra a p e l a r ; sólo contarían l a s d e c i s i o 
n e s d e l j u e z . El a r g u m e n t o c o n t r a e l i n t e n t o d e d e f i n i r la m o r a l i d a d
e n términos d e la s d e c i s i o n e s d e u n a a u t o r i d a d o u n ju e z , e s c o m o
sigue:
rgumento 2
1 . Si lo " m o r a l m e n t e m a l o " fu e r a d e f i n i d o e n términos d e la s d e c i 
s io n e s d e u n a a u t o r i d a d , e n t o n c e s sería i m p o s i b l e a f i rm a r q u e
la s d e c i s i o n e s d e la a u t o r i d a d s o n b u e n a s o m a l a s .
2. S i e m p r e e s p o s i b l e a f i r m a r q u e la s d e c i s i o n e s d e u n a a u t o r i d a d
son buenas o malas.
3. Por lo t a n t o , l o " m o r a l m e n t e m a l o " n o p u e d e d e f in i r s e e n t é r m i 

nos de las decisiones de una autoridad.
Este a r g u m e n t o t i e n e la fo r m a : s i p e n t o n c e s q , y n o q , p o r lo t a n t o
no p.
E s t o se a p li c a a c u a l q u i e r i n t e n t o d e d e f i n i r l o q u e es m o r a l m e n 
t e c o r r e c t o o i n c o r r e c t o e n términos d e la s d e c i s i o n e s d e u n a a u t o 
r i d a d - a sí la a u t o r i d a d se a D i o s , u n o b s e r v a d o r r a c i o n a l e i m p a r c i a l ,
u n a c u lt u r a , u n a c o m u n i d a d o el i n d i v i d u o . 50
La i m a g e n d e l t r i b u n a l e s i n c o r r e c t a p o r u n a s e g u n d a r a z ó n : e l
e m i n e n t e físico r e b e l d e d e c l a r a : " h e d e c i d i d o q u e la teoría de la
r e l a t i v i d a d e s p e c i a l d e E in s t e i n e s c o r r e c t a " . E s t o n o s i g n i f i c a q u e ,
c o n s u d e c i s i ó n , la teoría s e a c o r r e c t a e n a d e l a n t e ; s i g n i f i c a q u e é l h a
l l e g a d o a c r e e r q u e l o e s . La comisión d e ética médica d e c l a r a :
" h e m o s d e c i d i d o q u e , e n a l g u n o s ca s o s , l a e u t a n a s i a e s c o r r e c t a "
E s o n o s i g n i f i c a q u e e l l o s l a h a y a n v u e l t o c o r r e c t a c o n su d e c i 
s i ó n , s i n o q u e h a n l l e g a d o a c r e e r q u e l o e s . " P o d e m o s d e c i d i r p o r
5 0
La ¡dea d e q u e D io s n o p u e d e e q u i v o c a r s e e x i g e p r e s u p o n e r q u e o b j e t i v a m e n t e É l
está e n l o c i e r t o , q u e e s t e p e n s a m i e n t o i m p l i c a la o b j e t i v i d a d .

170 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DF. LA FILOSOFÍA
n o s o t r o s m i s m o s " s i g n if ic a q u e d e b e m o s f o r m a r n u e s t r a s p r o p i a s
creencias.
S i n e m b a r g o , deberíamos a d v e r t i r u n a d e b i l i d a d e n e l a r g u m e n 
t o 2, a s a b e r , q u e u n s u b j e t i v i s t a t e n a z podría n e g a r l a p r e m i s a 2
( " S i e m p r e e s p o s i b l e a f i r m a r q u e la s d e c i s i o n e s d e u n a a u t o r i d a d
s o n b u e n a s o m a l a s " ) a r g u m e n t a n d o q u e e n r e a l id a d e s i m p o s i b l e
j u z g ar la s d e c i s i o n e s d e la a u t o r i d a d c o m o b u e n a s o m a l a s . M á s
a d e l a n t e argumentaré e n c o n t r a d e e s t a o b j e c i ó n .
RHIATIVISMO CULTURAL
El r e l a t i v is t a c u l t u r a l d i c e q u e l o q u e e s m o r a l m e n t e c o r r e c t o o i n 
co rre cto de pe nd e d e los valores que una so cied ad o cultura acepta
o r e c h a z a . E l r e l a t i v i s m o c u l t u r a l no d i c e q u e l o q u e e s c o n s i d e r a d o
e n u n a s o c i e d a d c o m o c o r r e c t o p u e d a se r c o n s i d e r a d o i n c o r r e c t o
p o r o t r a . Ésta e s u n a afirmación v e r d a d e r a e i n o c u a . S in e m b a r g o ,
a l g u n a s veces es una de las b a s e s d e lo s a r g u m e n t o s e n f a v o r d e l
r e l a t i v i s m o c u l t u r a l . A d e m á s , o t r o a r g u m e n t o d i c e q u e e l r e l a t iv i s m o
c u l t u r a l e s m á s t o l e r a n t e c o n l a s d i s t i n t a s c u l t u r a s y s o c i e d a d e s q u e
otras conce pcion es y por tanto , de be m os aceptarlo.
Análisis
P o d e m o s s i m p l i f i c a r l a discusión señalando l a s s i m i l i t u d e s e n t r e e l
r e l a t i v i s m o c u l t u r a l y e l s u b j e t i v i s m o . Podríamos l l a m a r l o
s u b j e t i v i s m o c u l t u r a l . A l i gu a l q u e e l s u b j e t i v i s m o i n d i v i d u a l , s u p e 
d i t a la incorrección m o r a l a l o s v a l o r e s a c e p t a d o s p o r a l g u i e n . En
e s t e c a s o , n o d e u n in d i v i d u o , s i n o d e u n g r u p o . Esto s i g n i f i c a q u e
la posición r e c h a z a la o b j e t i v i d a d m o r a l , c o m o l o h a c e el,
s u b j e t i v i s m o . Hace q u e lo q u e e s m o r a l m e n t e i n c o r r e c t o d e p e n d a
de lo que es ace pt ad o po r una cultur a.
La o b j e t i v i d a d , p o r o t r o l a d o , r e qu i e r e e l p r i n c i p i o d e q u e c r e e r o
a c e p t a r P n o h a c e v e r d a d e r o a P. La o b j e t i v i d a d d e la s o r a c i o n e s
m o r a l e s i m p l i c a q u e e l l a s s o n v e r d a d e r a s o fa ls as , i n d e p e n d i e n t e 
m e n t e d e l o q u e algún g r u p o d e g e n t e p i e n s e , d e s e e o a c e p t e de su
verdad o falsedad.

Capítulo X . M O R A L I D A D SIN AUTORIDADES 171
E l r e s u l t a d o d e e s t a s i m i l i t u d e s q u e e l a r g u m e n t o d o s m u e s t r a
que el relativismo cultural es falso.
rgumento 2
1. Si l o " m o r a l m e n t e i n c o r r e c t o " fu e ra d e f i n i d o e n términos de las
d e c i s io n e s d e u n a a u t o r i d a d , e n t o n c e s sería i m p o s i b l e a f i r m a r
q u e la s d e c i s i o n e s d e la a u t o r i d a d s o n b u e n a s o m a l a s .
2, S i e m p r e e s p o s i b l e d e c i r q u e la s d e c i s i o n e s d e u n a a u t o r i d a d
son buenas o malas.
3. Por lo t a n t o , l o " m o r a l m e n t e i n c o r r e c t o " n o p u e d e d e f i n ir s e e n

términos d e l as d e c i s i o n e s d e u n a a u t o r i d a d .
En e s t e c a s o , l a a u t o r i d a d q u e d e f i n e e s u n a c u l t u r a . (Para m á s c l a 
r i d a d , p u e d e a y u d a r l a sustitución d e " la s d e c i s i o n e s d e " p o r " l o
que es aceptado por").
L a p r e m i s a c r u c i a l e s l a s e g u n d a : e s lógicamente p o s i b l e e v a l u a r
lo q u e e s a c e p t a d o p o r u n a a u t o r i d a d , e n e s te c a s o , p o r la c u l t u r a o
s o c i e d a d . E s t o e s v e r d a d p o r q u e c u a l q u i e r j u ez o a u t o r i d a d p u e d e
acertar o equivo carse en lo que acepta. Por eje m plo , una socied ad
p u e d e a c e p t a r l a discriminación r a c i a l , e l a s e s i n a t o , l a t o r t u r a d e
g r u p o s s o c i a l e s y l a e s c l a v i t u d . Esas c o s a s s o n m o r a l m e n t e m a l as ,
a u n q u e s e a n a c e p t a d a s p o r u n a s o c i e d a d . Po r e s o , la s e g u n d a p r e 
misa es correcta.
C o m o objeción a e s te a r g u m e n t o , s e p u e d e p r e g u n t a r : ¿quiénes
s o m o s n o s o t r o s p a ra j u z g a r a o t r a c u l t u r a d e e sa m a n e r a ? Esta p r e 
g u n t a t o c a e l tuétano d e l a s u n t o . P or s u p u e s t o , n u e s t r o s j u i c i o s s o b r e
o t r a s c u l t u r a s p u e d e n s e r e r r ó n e o s . P e r o é s e e s e x a c t a m e n t e e l p u n 
t o , p o r q u e e s o i m p l i c a q u e l o s ju i c i o s d e v a l o r s o n , después d e t o d o ,
o b j e t i v o s . L o c u a l i m p l i c a q u e p u e d e n s e r f a ls o s .
R e g r e s a n d o a l a p r e g u n t a ¿quiénes s o m o s n o s o t r o s p a r a j u z g a r
a o t r a c u l t u r a d e e sa m a n e r a ? ", l o q u e e s i m p o r t a n t e n o e s quién l o
d i c e , s i n o m á s b i e n e l contenido d e l o q u e d i c e , y s i e s v e r d a d e r o o
f a l s o . P o r e s o , l a p r e g u n t a n o d e b e s e r ¿quién t i e n e l a a u t o r i d a d

p a r a a p r o b a r l o s j u i c i o s m o r a l e s ? " , s i n o m ás b i e n , ¿cuál es el c r i t e 

r io r e l e v a n t e ?" N o d e b e m o s p r e g u n t a r ¿quién d e c i d e ? ", s i n o " ¿ c u á 
l es s o n l o s c r i t e r i o s r e l e v a n t e s ? "
Respuestas
R e g r e s e m o s b r e v e m e n t e a l o s a r g u m e n t o s q u e e n a p a r i e n c i a están
en favor del relativismo.
I) L o q u e es c o r r e c t o e n u n a s o c i e d a d p u e d e se r i n c o r r e c t o e n o t r a
Esta oración t i e n e d o s s e n t i d o s . P r i m e r o , c o m o v i m o s c o n e l a r 
g u m e n t o u n o , la s d i f e r e n c i a s e n t r e la s s o c i e d a d e s n o b a s t a n p a ra
c o n c l u i r q u e n o h a y j u i c i o s m o r a l e s v e r d a d e r o s o fa l s o s . El d e s 
a c u e r d o n o i m p l i c a e l s u b j e t i v i s m o , n i q u e la v e r d a d o la f a l s e d a d
d e la s v a l o r a c i o n e s m o r a l e s d e p e n d a d e l o q u e e s a c e p t a d o . N o
t e n e m o s q u e b u s c a r u n código m o r a l u m v e r s a l m e n t e a c e p t a d o ,
p o r q u e l o q u e e s v e r d a d n o d e p e n d e d e lo q u e se e s c r e í d o . Por
o t r a p a r t e , l o q u e u n a s o c i e d a d a c e p t a , o t r a p u e d e n o h a c e r l o .
P e r o " a c e p t a d o " s i g n i fi c a " t e n i d o p o r v e r d a d e r o " , y e s t o i m p l i c a
la objetividad.
En e l s e g u n d o s e n t i d o , la fr a se p u e d e se r p e r f e c t a m e n t e v e r d a 
d e r a . Puede se r o b j e t i v a m e n t e v e r d a d e r o q u e e n u n a s o c i e d a d , X
s ea i n c o r r e c t o y q u e e n o t r a n o se a m o r a l m e n t e in c o r r e c t o . P e r o
sería a sí p o r q u e la s c o n d i c i o n e s r e l e v a n t e s e n la s d o s s o c i e d a d e s
s o n d i f e r e n t e s , y n o sólo p o r q u e e n u n a s o c i e d a d s e c r e e q ue X e s
malo y en otra no.
La s c u l t u r a s t i e n e n d i f e r e n t e s c o s t u m b r e s . I m a g i n e u n a s o c i e 
d a d e n la q u e c o m e r m u e r t o s e s u n a m a n e r a d e m o s t r a r l e s r e s p e 
t o . Es o p u e d e p a r e c e m o s a b e r r a n t e , p e r o n o b a s t a p a r a m o s t r a r
q u e e s m o r a l m e n t e i n c o r r e c t o . Para d e m o s t r a r q u e un a c o s t u m b r e
l o e s , u n o tendría q u e m o s t r a r , p o r e j e m p l o , q u e es o p r e s i v a o
hiriente.
Así, las diferencias en las costumbres no apoyan el relativismo
c u l t u r a l . A l c o n t r a r i o , m u e s t r a n q u e e s f a ls o , p o r q u e i n v o l u c r a n la
afirmación d e q u e el j u i c i o m o r a l a p r e s u r a d o " c o m e r p a r i e n t e s m u e r 
tos es malo", es falso.

C a p i c u l o X . M O R A L I D A D S I N AUTORIDADES 173
L o q u e e s i n c o r r e c t o d e p e n d e d e l a s c ir c u n s t a n c i a s , y en las d i f e 
r e n t e s c u l t u r a s , l o i n c o r r e c t o p u e d e v a r ia r. Por lo t a n t o , n o d e b e 
m o s a b r a z a r u n a c o n c e p c i ó n a b s o l u t a d e l a m o r a l id a d . S in e m b a r g o ,
l o q u e es m a l o n o d e p e n d e d e l o q u e la g e n t e c r e e o a c e p t a c o m o
i n c o r r e c t o , y p o r e s a r a z ó n , e s o b j e t i v o y n o s u b j e t i v o . En c o n s e 
c u e n c i a , e l r e l a t i v i s m o c u l t u r a l e s t á e q u i v o c a d o . L o s j u i c i o s m o r a l e s
p u e d e n s e r f a l s o s : s o n o b j e t i v o s p e r o n o a b s o l u t o s .
2) El r e l a t i v i s m o c u l t u r a l e s t o l e r a n t e c o n o t r a s c u l t u r a s
La i d e a e s q u e l a a c e p t a c i ó n d e l s u b j e t i v i s m o c u l t u r a l p r o m o v e r í a
u n a g r a n t o l e r a n c i a e n t r e la s c u l t u r a s . E s t o , s i n e m b a r g o , n o p u e d e
ser u n a r g u m e n t o e n f a v o r d e l s u b j e t i v is m o c u l t u r a l , p o r q u e e l p u n 
t o e s q u e debemos s e r t o l e r a n t e s c o n o t r a s c u l t u r a s , y e s t e d e b e r m o r a l
e s a f i r m a d o c o m o v e r d a d e r o . P o r l o t a n t o , i m p l i c a la o b j e t i v i d a d .
A u n s i l a a c e p t a c i ó n d e l r e l a t iv i s m o c u l t u r a l p r o m o v i e r a la t o l e 
r a n c i a , e s t o n o l a c o n v i e r t e e n u n a t e o r í a a d e c u a d a o v e r d a d e r a d e
l a m o r a l i d a d . P o r e l c o n t r a r i o , l a s u p o s i c i ó n t á c it a d e q u e la i n t o l e 
r a n c i a e s m a l a , d e r r u m b a la teoría p o r q u e a p e l a a l a o r ac i ó n o b j e t i 
va " l a i n t o l e r a n c i a e s m a l a " . En t o d o c a s o , q u i z á n o s i e m p r e
d e b e m o s s e r t o l e r a n t e s c o n o t r a s c u l t u r a s . Po r e j e m p l o , la c o m u n i 
d a d m u n d i a l t o l e r ó d u r a n t e m u c h o t ie m p o e l s i s t e m a r a c is t a e n
África del Sur, o la e s c l a v i t u d .
T L O R Í A DI: LAS ÓRDLNLS DIVINAS

Esta teoría s o s t i e n e q u e la v o l u n t a d d e D i o s d e f i n e l o q u e e s i n c o 
r r e c t o . E s t a d e f i ni c i ó n d e l a m o r a l i d a d s e b a s a e n l a a u t o r i d a d , a l
i g u a l q u e la s d e l s u b j e t i v i sm o y e l r e l a t i v i s m o c u l t u r a l . Tr a ta d e r e s 
p o n d e r a la p r e g u n t a , ¿ q u i é n d e c i d e l o q u e e s t á b i e n o m a l ? A t r á s
a r g u m e n t é q u e e s ta p r e g u n t a s e b a s a e n u n a s u p o s i c i ó n fa ls a , a
s a b e r : q u e l a s d e c i s i o n e s d e a lg u n a a u t o r i d a d d e f i n e n l o q u e e s
c o r r e c t o o i n c o r r e c t o .
Para m o s t r a r q u e e s ta s u p o s i c i ó n e s f a l s a , p r e s e n t a m o s e l a r g u 
m e n t o d o s , q u e m u e s t ra q u e la t e o ría d e las ó r d e n e s d i v i n a s e s e q u i 
v o c a d a , p o r q u e o f r e ce una definición de la m o r a l i d a d b a s a d a e n l a
a u t o r i d a d . Este p u n t o es más fácil de c o m p r e n d e r s i c o n s i d e r a m o s

l o s i g u i e n t e . S u p o n g a q u e a f i r m a m o s q u e D i o s s ie m p r e h a c e e l e c 
c i o n e s m o r a l m e n t e c o r r e c ta s . É s t a e s u n a e v a l u a c i ó n d e l a s d e c i 
s i o n e s d e D i o s q u e i m p l i c a q u e " m o r a l m e n t e c o r r e c t o " no- e s
d e f i n i d o e n t é r m i n o s d e l a v o l u n t a d d e D i o s ; q u e h a y p a r á m e t r o s
morales inde pen dien tes de su vo lun tad . ¡

El m i s m o p u n t o p u e d e p o n e r s e e n la f o r m a d e u n a fa m o s a d i c o 
t o m í a . ¿ T i e n e D i o s a l g u n a razón p a r a p r o h i b i r e l a s e s i n a t o ? S u p o n g a
que la respuesta es "no". En tal caso, la voluntad de Dios es arbitra
ria,- i g u a l m e n t e h u b i e r a p o d i d o o r d e n a r q u e n o s a s e s i n á r a m o s los
u n o s a l o s o t r o s . S u p o n g a a h o r a e n t o n c e s q u e la r e s p u e s t a e s "s í".
En e s t e caso, la p r oh ib ic ión d i v i n a d e m a t a r está j u s t i f i c a d a p o r o t r a s
r a z o n e s . Pe r o e n t o n c e s e s t a s r a z o n e s h a c e n i n c o r r e c t o e l a s e s i n a t o ,
i n d e p e n d i e n t e m e n t e d e lo q u e D io s p r o h i b a . E s t o s i g n i f i c a q u e l a
teoría de las ó r d e n e s d i v i n a s e s f a ls a . E n o t r a s p a l a b r a s , h a y r a z o n e s ,
morales contra el asesinato, razones que Dios percibe y refleja per
f e c t a m e n t e e n s u s ó r d e n e s . Pero s i h a y t a l e s r a z o n e s , serían ellas las
q u e h a c e n i n c o r r e c t o e l a s e s i n a t o , y n o l a v o l u n t a d d e D i o s .
D l : R h C I K ) S MORALHS
La c o n s t i t u c i ó n d e u n p a í s d e f i n e a l g u n o s d e l o s d e r e c h o s l e g al e s
de sus ciudadanos. Otros los estipulan las cortes y los estatutos.
L o s d e r e c h o s l e g a le s d e u n a p e r s o n a s o n u n a s u n t o e m p í r i c o d e f i 
n i d o p o r l o q u e l a l e y v i g e n t e s e ñ a l a . S in e m b a r g o , e s t o s d e r e c h o s
le g ale s d e b e n p r e s u p o n e r s e c o m o u n r e f le j o d e l o s d e r e c h o s m o 
rales o naturales que las personas tienen independientemente de
la le y. P or e j e m p l o , la g e n t e t i e n e e l d e r e c h o m o r a l d e v i v i r a n t e s d e
q u e c u a l q u i e r c o n s t i t u c i ó n o le y f u e r a n i d e a d a s . L a n e c e s i d a d de<
t a l e s d e r e c h o s m o r a l e s s e m u e s t r a t a m b i é n en el h ech o de qu e I sn j
c o n s t i t u c i ó n o la le y l o s p u e d e n r e fl e ja r p o b r e m e n t e . P or e j e m p l o , ;
la C o n s t i t u c i ó n d e EE. U U . n o m e n c i o n a e l d e r e c h o a la p r i v a c i d a d . ;
La S u p r e m a C o r t e fu e f o r z a d a a a c e p t a r t a l d e r e c h o e n u n a d e c M
sión histórica p o r q u e , e n a p a r i e n c i a , existía e s e d e r e c h o m o r a l a u n
a n t e s d e q u e l a l e y l o r e c o n o c i e r a . L a t e or í a d e l o s d e r e c h o s m o r a 
l e s o n a t u r a l e s a f i r m a q u e u n a a c c i ó n m o r a l m e n t e m a la d e b e :
d e f i n i r s e e n t é r m i n o s de la v i o l a c i ó n d e ta l e s d e r e c h o s .

C a p í t u l o X . M O R A L I D A D S IN AUTORIDADES 175
P o d e m o s o l e r l o s p r o b l e m a s d e e s t a teoría c u a n d o c o n s i d e r a 
m o s la p r e g u n t a : ¿ q u é e s t e n e r u n d e r e c h o m o r a l? C o m p a r é m o s l a
c o n l a af i r mac i ó n t e n g o u n p a ñ u e l o " . P u e d o m o s t r a r m i p a ñ u e l o y
u
d e s c r i b i r s u u b i c a c i ó n y t a m a ñ o . P e r o n o p u e d o h a c e r l o c o n e l d e 
r e c h o m o r a l. C o m p a r é m o s l o t a m b i én c o n la a fir m a c ió n d e q u e t e n g o
u n d e r e c h o l e g a l. Para e x p l i c a r l o q u e q u i e r o d e c i r c o n e s t o , p u e d o
s e ñ a l a r l a s s e c c i o n e s r e l e v a n t e s d e la l e y q u e e s p e c i f i c a n e l d e r e 
c h o l e g a l . P e r o l o s d e r e c h o s l e g al es n o s o n e l a s u n t o . El a s u n t o s o n
l o s d e r e c h o s m o r a l e s . ¿ C ó m o p u e d o m o s t r a r lo s ?
P o d e m o s p e n s a r q u e l o s d e r e c h o s s o n o b j e t o s in m a t e r ia l e s . P e r o
e n t o n c e s l o i n v i t o a r e f l e x i o n a r s o b r e n u e s t r a d i s c u s i ó n a c e r c a d e
l o s o b j e t o s i n m a t e r i a l e s e n e l c a s o d e l d u a l i s m o . ¿ C ó m o e s p o s i b l e
e x p li ca r p o s t u l a n d o u n a c o s a i n m a t e r i a l ? ; ¿ c óm o e x p l i c a r c o s i f i c a n -
d o ? N o e s p o s i b l e . C o n s i d e r e m o s e l s i g u i e n t e c a s o . A l g u i e n a m e 
n a z a s u v i d a y la única m a n e r a d e e v i t a r l o e s q u e u s t e d m a t e a s u
a t a c a n t e . ¿ L a p e r s o n a q u e u s t e d m a t a t i e n e d e r e c h o a l a v i d a ? ¿ H a
v i o l a d o u s t e d e s e d e r e c h o ? Si n o , e n t o n c e s s u a c c i ó n e s j u s t i f i c a 
d a . Lo q ue l a t e o r í a d e l o s d e r e c h o s s o s t i e n e e n t a l e s c a s o s , e s q u e
la p e r s o n a p e r d i ó s u d e r e c h o a la v i d a . ¿ E n d ó n d e l o p e r d ió ? ¿ C ó m o
s e p i e r d e u n d e r e c h o y c ó m o s e r e c o b r a ?
E s t as i n q u i e t a n t e s p r e g u n t a s i n c i d e n e n l a no c i ó n d e t e n e r u n d e r e 
c h o m o r a l . P e r o n o c o n s t i t u y e n t o d av í a un a rg u m e n t o e n c o n t r a . É s t e
sería c o m o s i g u e : ¿ q u é s i g n i f i c a a f i r m a r q u e t e n g o e l d e r e c h o a la
v i d a ? Significa q u e l a s d e m á s p e r s o n a s t i e n e n e l d e b e r d e n o m a t a r m e
s in justificación s u f i c i e n t e . M i s d e r e c h o s s o n l o s d e b e r e s d e lo s d e 
m á s y vice ve r s a . P e r o u n d e b e r p a r e c e se r u n a c o s a i n m a t e r i a l , al ig ua l
q u e u n d e r e c h o . Así, ¿qué s i g n i f i c a a f i r m a r q u e l a g e n t e t i e n e e l d e 
b e r d e n o ma ta r ? S ig nifica q u e l a s p e r s o n a s , m o r a l m e n t e , n o d e b e n
h a c e r l o . H e m o s c e rr a d o c o m p l e t a m e n t e el círculo o, en o t r a s p a l a 
b r a s , la explicación es i n c o r r e c t a p o r q u e c o n s t i t u y e u n c i r c u l o v i c i o s o .
El a r g u m e n t o e n c o n t r a d e l a t e o r í a d e l o s d e r e c h o s m o r a l e s e s
q u e , a s í e x p l i c a d a , l a n o c i ó n d e u n d e r e c h o m o r a l p r e s u p o n e la ¡dea
d e d e b e r e s m o r a l e s , e s d e c ir , p r e s u p o n e l o q u e t i e n e q u e e x p l i c a r .
En o t r a s p a l a b r a s , n o p o d e m o s e x p li ca r la m o r a l i d a d e n t é r m i n o s
d e d e r e c h o s p o r q u e t e n e m o s q u e e x p l i c a r lo s d e r e c h o s e n t é rm i 
n o s d e l a m o r a l i d a d . E s t o n o e x c l u y e la p o s i b i l i d a d d e q u e la i d e a

I N T R O D U C C I Ó N A L A PRÁCTICA D E LA FILOSOFÍA
d e l o s d e r e c h o s p u e d a j u g ar o t r o p a p e l i m p o r t a n t e d e n t r o d e u n a
te or ía m o r a l .
L A LISTA AM PLIADA
H e a r g u m e n t a d o q u e l a s te o r ía s r e p r e s e n t a d a s d e s d e 1 h a s t a 4 e n
n u e s t r a l i s t a o r i g i n a l s o n t o d a s f a l s a s . N o e x p l i c a n a d e c u a d a m e n t e
l o q u e s i g n i f i c a a f i r m a r q u e m a t a r e s m o r a l m e n t e m a l o . A r g u m e n t é
q u e , e n e l c a s o d e l s u b j e t iv i s m o , d e l r e l a t iv i s m o c u l t u r a l y d e la t e o 
r í a d e l m a n d a t o d i v i n o , l a r az ó n p o r l a c u a l f a l l a n e s e s e n c i a l m e n t e
l a m i s m a : e s t a s t e o r í a s d e f i n e n l o " m o r a l m e n t e m a l o " e n t é r m i n o s
d e la s d e c i s i o n e s d e a l g u n a a u t o r i d a d . T r a t a n d e r e s p o n d e r la p r e 
g u n t a : ¿ q u i é n d e c i d e l o q u e e s c o r r e c t o e i n c o r r e c t o ?
A g r e g u e m o s t r e s n u e v a s t e o r í a s a n u e s t r a l i s t a o r i g i n a l , t e o r í as
q u e i n t e n t a n d e f in i r l o q u e h a c e q u e u n a a c c i ó n s e a i n c o r r e c t a o
correcta.
5) La m o r a l i d a d s u r g e a c a u s a d e u n a e s p e c i e d e c o n t r a t o s o c i a l
e n t r e l o s i n d i v i d u o s . U n a a c c i ó n X e s m o r a l m e n t e i n c o rr e c ta si y
s ó l o s i e s t á e n d e s a c u e r d o c o n l o s p r i n c i p i o s q u e h a r í a n p a r t e
d e u n c o n t r a t o t al ( t e o r í a d e l c o n t r a t o s o c ia l ).
ó) L o q u e h a c e q u e u n a a c c i ó n s e a b u e n a o m a l a es la f e l i c i d a d o el
p e r j u i c i o g e n e r a l q u e p r o v o c a (teoría u t i l i t a r i s t a ) .
7 ) C o m o s e r e s r a c i o n a l e s , la s p e r so n a s t i e n e n v o l u n t a d o a u t o n o 
mía. La e s e n c i a d e la m o r a l i d a d e s t a l , q u e d e b e m o s t ra t a r a las
p e r s o n a s c o m o s e r e s a u t ó n o m o s y n u n c a c o m o m e r o s i n s t r u 
m e n t o s . U n a a c c i ó n X e s m o r a l m e n t e m a la si y sólo si la p e r s o n a
q u e e j e c u t a X l o h a c e c o n la i n t e n c ió n d e t r a t a r a o t r o s s ó l o c o m o
u n m e d i o (teoría k a n t i a n a ) .
T EO RÍA D L L C O N T R A T O SOCIAL
H i s t ó r i c a m e n t e , l o s h u m a n o s n o h a n h e c h o u n c o n t r a t o s o c i a l. Pero
p o d e m o s t r a t a r d e e x p l i c a r e l c o n t e n i d o d e l a m o r a l i d a d s o b r e la
b a s e d e u n c o n t r a t o s o c i a l h i p o t é t i c o q u e r e s u l t a r a r a c i o n a l p a r a la
g e n t e q u e l o a d o p t a . I m a g i n e p o r e j e m p l o , q u e e s t a m o s d e v u e l t a
a n t e s d e s u n a c i m i e n t o , q u e n o c o n o c e m o s s iq u ie r a la s c o n d i c i o n e s

C a p í t u l o X . M O R A L I D A D S IN AUTORIDADES
e n q u e n a c e r á . U s t e d n o s a b e s i s e rá u n a p e r s o n a r ic a o p o b r e ,
t a m p o c o si será h o m b r e o m u j e r c o n b u e n a o m a l a s a l u d . . . En 31
e s t a s c o n d i c i o n e s , ¿ q u é c l a s e d e p r i n c i p i o s sería r a c i o n a l a c e p t a r
c o m o l a b as e d e l a s o c i e d a d e n l a q ue v i v i r á ?
La t e o r í a d e l c o n t r a t o s o c i a l t i e n e s e ri o s p r o b l e m a s . El más fácil
d e r e c o n o c e r e s q u e e x c l u y e la s o b l i g a c i o n e s m o r a l e s h a c ia la s o t r a s
e s p e c i e s . S u p o n g a m o s q u e s e ría m o r a l m e n t e m a l o t o r t u r a r u n g o 
rila. E s t o n o p o d r í a e x p l i c a r s e e n t é r m i n o s d e n i n g ú n c o n t r a t o h i 
p o t é t i c o , p o r q u e é s t e n o c o n t e m p l a a l o s g o r i l a s . D e b e se r e x p l i c a d o ,
p o r e j e m p l o , e n r e l a c i ó n c o n e l d o l o r y c o n e l d a ñ o q u e s e l e h a c e
a l g o r i l a . P e r o s i t e n e m o s q u e e x p l i ca r e n e s o s t ér m i n o s p o r q u é e s
m o r a l m e n t e i n c o r r e c t o t o r t u r a r a u n g o r i l a , e n t o n c e s p a r e c e q u e
d e b e r í a m o s e x p l i c a r l o , e n e l c a s o d e l o s h u m a n o s , e n e s o s m i s m o s
t é r m i n o s , s i n n e c e s i d a d d e a p e l a r a u n c o n t r a t o s o c i a l .
En s e g u n d o l u g a r , es difícil ve r có m o la teoría exp licaría n u e s t r a s
o b l i g a c i o n e s p a r a c o n la s g e n e r a c i o n e s f u t u r a s . I g u a l m e n t e , l a s
g e n e r a c i o n e s f u t u r a s n o e n t r a r í a n e n u n c o n t r a t o s o c i al h i p o t é t i c o
d e b e n e f i c i o m u t u o . N o p u e d e n o f r e c e r n o s b e n e f i c i o a l g u n o . P e r o
t e n e m o s o b l i g a c i o n e s c o n l a s g e n e r a c i o n e s f u t u r a s . N o d e b e m o s
c o n t a m i n a r la Tie r r a p ue s e s t a r í a m o s m a t a n d o o p e r j u d i c a n d o s e 
r i a m e n t e a las p e r s o n a s e n e l f u t u r o . U n a ve z m á s , p a r e c e q u e d e 
b e m o s e x p l i c a r p o r q u é n o d e b e m o s h a c e rl es e s e d a ñ o d i r e c t a m e n t e
e n t é r m i n o s d e l p e r j u i c io q u e l e s c a u s a m o s , s in n e c e s i d a d d e a p e 
la r a u n c o n t r a t o s o c i a l .
Ha y u n p r o b l e m a m ás a g u d o . La teoría i n t e n t a e x p l i c a r l o q u e e s
m o r a l m e n t e m a l o a p e l a n d o a las d e c i s i o n e s , h i p o t é t ic a m e n t e , q u e
t o m a r í a n l a s p e r s o n a s . E s t o s i g n i f i c a q u e s e t r a t a d e u n a d e f i n ic i ón
hb iapsoa tdéat i ceanmla

e n at eu t eo nr it dr aardí .a Eenn eeslt ec ocnatsroa,t ola. El
a u at or gr iudma de netso e2l (ver
g r u ppágina
o q u e
1 7 1 ) m u e s t r a e n t o n c e s q ue l a t e o r í a e s i n c o r r e c t a . U n a v e z m á s ,
a u n q u e quizás e s t o s a r g u m e n t o s n o s e a n d e c is i vo s , t e n e m o s u n a
razón p a r a t a c h a r d e n u e s t r a l i s t a p r o v i s i o n a l e s t a teoría.
Ver RAWLS, I.. ATheoru o¡]ust\ce, Harvard , Bos ton , 1971.

UTILITARISMO
Según e s t a teoría, d e b e m o s d e f i n i r un a c t o m o r a l m e n t e c o r r e c t o ¡
e n términos del daño o b e n e f i c i o que cause. El o b j e t i v o g e n e r a l de J
l a m o r a l i d a d es p r o m o v e r las prácticas y las acciones que r e s u l t e n |
más benéficas p a r a n o s o t r o s . Por eso, las acciones m o r a l m e n t e ^
m a l a s son a q u e l l a s que causan más daño o m e n o s b e n e f ic i o que i
s u s a l t e r n a t i v a s . Una acción es m o r a l m e n t e c o r r ec ta si y sólo si cau- .
sa más f e li c id a d , c o n s i d e r a n d o i m p a r c i a l m e n t e las a l t e r n a t i v a s . ¡
Esta teoría t i e n e t r e s r a s g o s s o b r e s a l i e n t e s : 'i
a) T r a d i c i o n a l m e n t e , c o n s i d e r a que la f e l i c i d a d es el único b i e n in- ¡

trínseco. A l g o es intrínsecamente b u e n o si es b u e n o por lo que ;
e s . Según la teoría u t i l i t a r i s t a t r a d i c i o n a l , la f e l i c i d a d es el único
b i e n intrínseco y por eso t o d o s los demás v a l o r e s - c o m o j u s t i - . ;
c i a , l i b e r t a d , h o n e s t i d a d - son sólo b i e n e s i n s t r u m e n t a l e s : son j
b i e n e s en la m e d i d a en que causan f e l i c i d a d . ¿Cómo d e b e i
d e f i n i r s e la f e l i c i d a d ? La f e l i c i d a d era d e f i n i d a en términos de
p l a c e r y de a u s e n c ia de d o l o r . Últimamente, los u t i l i t a r i s t a s han "i
d e f i n i d o la f e l i c i d a d en términos de p r e f e r e n c i a s y d e s e o s . Éste :
es un d e b a t e p a ra más t a r d e (ver capítulo XII). t
b ) El u t i l i t a r i s m o es una teoría c o n s e c u e n c i a l i s t a . El v a l o r m o r a l de

u n a acción d e p e n d e sólo de la b o n d a d o p e r j u i c i o de sus e f e c - -i
t o s o c o n s e c u e n c i a s . Por eso, la intención con la que una acción í
es e j e c u t a d a no t i e n e un v a l o r m o r a l d i r e c t o . N o o b s t a n t e , pue- 1
d e t e n e r un v al o r m o r a l i n d i r e c t o , p o r q u e un a g e n t e que actúa J
c o n m a l i c i a es más p r o p e n s o a causar daño a o t r o s que uno que f
n o actúa así. i
í
c) La f e l i c i d a d en cuestión d e b e ser i m p a r c i a l . No es la f e l i c i d a d J
p r o p i a del a g e n t e , ni la de sus a m i g o s o c o m p a t r i o t a s . Juzgar el j
v a l o r m o r a l de una acción es j u z g a r el e f e c t o que t ie n e s o b r e la |
f e l i c i d a d en g e n e r a l . J
T L O R Í A KANTIANA. I
Según K a n t , las acciones m o r a l e s t i e n e n un v a l o r intrínseco. Son |
v a l o r a b l e s , no por sus e fe c t o s , s i n o de a c u e r d o c on la intención j

C a p í t u l o X . M OR A L I D A D S I N AUTORIDADES 179
q u e motivó la acción. Según la teoría k a n t i a n a , la base de la m o r a 

l i d a d es la autonomía de las p e r s o n a s . Cada p e r s o n a t i e n e a u t o n o 
mía o l i b r e albedrío, y la m o r a l i d a d r e q u i e r e que e s t o se r e s p e t e .
Ex ig e , por e j e m p l o , que no u s e m o s a o t r a s p e r s o n a s c o m o m e d i o s ,
s i n o que las tr a t a re m o s c o m o v a l i o s a s en sí m i s m a s . Una acción es

m o r a l m e n t e c o r r e c t a si y sólo si la intención con la que fue e j e c u t a 
d a c o n c u e r d a con la autonomía de las p e r s o n a s .
CONCLUSIÓN
De las s i e t e teorías m o r a l e s que h e m o s e x a m i n a d o , sólo dos so
b r e v i v e n . Las o t r a s c i n c o t i e n e n serías d e b i l i d a d e s y, a u n q u e n o
h e m o s e x c l u i d o la p o s i b i l i d a d de qu e p u e d a n ser r e fo r m u l a d a s , de

m o d o que s u p e r e n esas d e b i l i d a d e s , v i m o s que sus p r o b l e m a s son
lo s u f i c i e n t e m e n t e s e r io s c o m o p a ra d e s c a r t a r l a s d e n t r o de este
e s t u d i o i n t r o d u c t o r i o . Las que s o b r e v i v e n (el u t i l i t a r is m o y la teoría
k a n t i a n a ) están en c o n f l i c t o . En el capítulo s i g u i e n t e e x a m i n a r e 
m o s por qué se e n f r e n t a n y cómo p o d e m o s r e s o l v e r este c o n f l i c t o .

A P I : N D I C Í : 1
Hí-C'llOS Y OPINIONES
Para e n t e n d e r a l g o , a c u d i m o s a m e n u d o a l a s d i c o t o m í a s : l o s o c i a l e n 
f r e n t a d o a l o n a t u r a l , l o f e m e n i n o a lo m a s c u l i n o . Un a d i c o t o m í a t i e n e d o s
a s p e c t o s : p r i m e r o , n o s p r e s e n t a s ó l o d o s a l t e r n a t i v a s , y s e g u n d o , l as d o s
opciones son excluyentes.
U n a d e l as f u e r z a s q u e n o s e m p u j a n h a c i a e l s u b j e t i v i s m o e s la d i c o t o 
m ía e n t r e h e c h o s y o p i n i o n e s , d e t a l m o d o q u e t o d o l o q u e n o s ea u n
h e c h o e s m e r a m e n t e u n a o p i n i ó n . E s t a d i c o t o m í a c o n d u c e a d e s p r e c i a r
c u a l q u i e r c o s a q u e n o s e a u n h e c h o c i e n t í f i c o p r o b a d o , y a a s i g n a r l e
a u t o m á t i c a m e n t e la c a t e g o r í a " o p i n i ó n " . C u a l q u i e r c o s a q u e n o s e a c i e n 
c i a s e c o n v i e r t e e n u n m e r o a s u n t o d e o p i n i ó n , y e s o s i g n i f i c a q u e n o h a y
respuestas verdaderas o falsas.
A r g u m e n t a r é q u e la d i c o t o m í a h e c h o - o p i n i ó n e s e n g a ñ o s a d e d o s m a 
neras.
P r i m e r o , l a d i c o t o m í a n o h a c e t r e s d i s t i n c i o n e s . H e m o s c o n d e n s a d o
d e m a s i a d a s c o s a s en la d i c o t o m í a , y u n a v ez s e p a r a d a s , e n c o n t r a m o s
que no siempre es excluyente.
a ) H e c h o s y c r e e n c i a s . S i la g e n t e c r e e q u e la T i e r r a n o e s r e d o n d a ,
e n t o n c e s e s u n a o p i n i ó n . P e r o la s o p i n i o n e s p u e d e n s e r v e r d a d e r a s o
f al sa s , y e n c o n s e c u e n c i a , u n s u b c o n j u n t o d e l o q u e la g e n t e c r e e e s
realme nte verdad ero. Ten em os m ucha s creencias verdaderas, aun que n o
s i e m p r e p o d a m o s i d e n t i f ic a r l a s c o m o t a l es . Este s u b c o n j u n t o d e c r e e n 
c i a s v e r d a d e r a s p u e d e l l a m a r s e t a m b i é n " h e c h o s " . A s í, u n a c r e e n c i a v e r 
d a d e r a c o m o 2 + 2 = 4 ocurriría e n a m b a s c a r a s d e la d i c o t o m í a : c o m o
u n h e c h o y c o m o u n a c r e e n c i a . A s í, la d i c o t o m í a n o e s e x c l u y e n t e .
H e a q u í u n a c o n v e r s a c i ó n a b s u r d a : le p r e g u n t o , " ¿e l a g u a e s H 0?" 2
U s t e d m e r e s p o n d e : "s í, l o e s " . Yo e x c l a m o : " P e r o u s t e d e s t á e x p r e s a n d o

s u s p r o p i a s o p i n i o n e s . N o m e dé s u s o p i n i o n e s . D é m e l o s h e c h o s " . M i
c o m e n t a r i o e s a b s u r d o p o r d o s r a z o n e s . P r im e r o , c u a l q u i e r a f i r m a c i ó n
s e r á u n a e x p r e s i ó n d e s u o p i n i ó n . U s t e d c r e e t o d o l o q u e d i c e , a m e n o s
q u e m i e n t a . S e g u n d o , a l d a r m e s u o p i n i ó n , t a m b i é n p u e d e d a r m e u n
h e c h o , s i s u o p i n i ó n e s v e r d a d e r a . H e c h o s y o p i n i o n e s n o s o n e x c l u y e n t e s .
b ) P or " u n h e c h o " , a l g u n a s v e c e s e n t e n d e m o s u n a p r o p o s i c i ó n p a r a
la c u a l h a y e v i d e n c i a . C u a n d o n o e s t á a p o y a d a p o r la e v i d e n c i a , l l a m a m o s
a la o r a c i ó n " m e r a m e n t e u n a o p i n i ó n " . Este u s o d e la s p a l a b r a s e s m u y

e n g a ñ o s o . L a s c r e e n c i a s s o n la s q u e r e q u i e r e n e v i d e n c i a , n o l o s h e c h o s .
L a d i s t i n c i ó n e s , p o r l o t a n t o , e n t r e la s c r e e n c i a s q u e s e a p o y a n e n e v i 
d e n c i a y la s q u e n o . D e t o d a s m a n e r a s , s i u n o t i e n e e v i d e n c i a a f a v o r d e
a l g u n o s j u i c i o s d e v a lo r , e n t o n c e s é s t o s p u e d e n s e r a m b a s co s a s : h e c h o s
y opiniones.
c ) " H e c h o " p u e d e s e r e q u i v a l e n t e a u n a a f i r m a c i ó n e m p í r i c a v e r d a d e 
r a . L l a m a r a a l g o " u n a o p i n i ó n " e s (c r u d a m e n t e ) a f ir m a r q u e a l a p e r s o n a
l e g u s t a e s e a l g o . P o r e j e m p l o , a m í m e g u s t a e l c a f é ; a u s t e d n o . A u s t e d
l e g u s t a e l t é y a m í n o . M á s a l l á d e e s t o s g u s t o s , n o h a y n in g ú n h e c h o q u e
p r u e b e q u e e l c a f é e s m e j o r q u e e l t é . A s í , d i r í a m o s : e s t o e s m e r a m e n t e
u n a s u n t o d e o p i n i ó n . Se g ú n la d i c o t o m í a , c u a l q u i e r c o s a q u e n o s e a u n
a s u n t o d e h e c h o s e m p í r i c o s d e b e s e r s ó l o u n a c u e s t i ó n d e g u s t o s . M á s
a d e l a n t e a r g u m e n t a r é q u e e s t a d i c o t o m í a e s f a l s a .
L a d i c o t o m í a p u e d e s e r e r r ó n e a , t a m b i é n , s i n o s p r e s e n t a s ó l o d o s
a l t e r n a t i v a s c u a n d o r e a lm e n t e h a y o t r a s . P o r e j e m p l o , " o t e n g o r a z ó n o
s o y u n i d i o t a " e s u n a d i c o t o m í a f a l s a , p o r q u e p o d r í a e s t a r e q u i v o c a d o s i n
s e r u n i d i o t a . L a d i c o t o m í a e n t r e h e c h o s y o p i n i o n e s e s f a l s a p o r q u e h a y
una tercera alternativa.
U n a a f i r m a c i ó n n o t i e n e q u e s e r o e m p í r i c a o u n a c u e s t i ó n d e g u s t o s .
U n a a l t e r n a t i v a e s q u e s e a a p r i o r i . C o m o v i m o s e n e l p r i m e r c a p í t u l o , l a s
m a t e m á t ic a s n o c o n s i s t e n e n p r o p o s i c io n e s e m p í r i c a s . " 2 - f 2 = A n o e s
una ó nía e qmupeí rei cs a u. nPae vr oe r de sa od dneo rsai zg ón inf.i cLaa qdui ce ost eo am íuan oa mci ut ee s et isót an
d e g ug se tnoesr .a lUi znaoc idir
opción.
¿ S o n l o s j u i c io s m o r a l e s u n m e r o a s u n t o d e p a r e c e r , d e g u s t o y d i s g u s 
t o ? C o n s i d e r e m o s e s t o : o d i o a a l g u i e n y u s t e d m e p r o p o n e ha c e r le d a ñ o .
Yo le d i g o : " e s t a r í a a g u s t o s i u s t e d l e h a c e d a ñ o , p e r o ser ía m o r a l m e n t e
i n c o r r e c t o si lo h i c i e r a . N o d e b e h a c e r l o " . ¿ E s t a f r a s e e s u n a c o n t r a d i c 
c i ó n ? N o . P e r o l o s e r í a s i l a m o r a l i d a d f u e r a s ó l o c u e s t i ó n d e g u s t o s . Por
e s o , la m o r a l i d a d n o e s u n a c u e s t i ón d e g u s t o s . Po r s u p u e s t o , a v e c e s
c o n f u n d i m o s l o s j u i c io s m o r a l e s c o n a f ir m a c i o n e s d e g u s t o . P o r e j e m p l o , •
u n a p e r s o n a p u e d e d e c i r q u e e s m o r a l m e n t e m a l o e r u c t a r e n l a m e s a .
P e r o e n t o n c e s s u a f i r m a c i ó n s e r í a f a l s a . S u p o n g a m o s q u e l o s j u i c i o s m o 
r a l e s n o s o n a f i r m a c i o n e s e m p í r i c a s . C o m o n o s o n c u e s t i ón d e g u s t o ,
e n t o n c e s p a r e c e r a z o n a b l e c o n c l u i r q u e s o n a p r i o r i ( ve r a p é n d i c e d e l
Capítulo XI).

A P É N D I C E 2
V l í R H O S , SUSTANTIVOS V A D J I T I Y O S
C u a l q u i e r consideración d e lo s v a l o r e s t i e n e q u e se r c l a r a c o n r e s p e c t o a
l as d i f e r e n c i a s e n t r e e n u n c i a d o s d e la s s i g u i e n t e s t r e s f o r m a s : "Yo v a l o r o
X " , " X e s u n v a l o r " y " X e s v a l i o s o " . E n l a p r i m e r a f o r m a , " v a l o r " e s u n
v e r b o ; e n la s e g u n d a , f u n c i o n a c o m o u n s u s t a n t i v o ; y la t e r c e r a e m p l e a la
f o r m a a d j e t i v a " e s v a l i o s o " . E n e s t e apéndice esbozaré m u y b r e v e m e n t e
l a s r a z o n e s q u e l l e v a n a p e n s a r q u e , d e esas t r e s f o r m a s , l a t e r c e r a e s l a
menos desorientadora.
Hay una diferencia fundamental entre, por ejemplo, "valoro la amis
t a d " y " l a a m i s t a d e s v a l i o s a " . L a p r i m e r a n o s d i c e u n h e c h o a c e r c a d e
u n a p e r s o n a . C o n c i e r n e a la psicología d e l a p e r s o n a y l a verificaríamos
c o n u n a p r u e b a empírica d e s u s e s t a d o s p s i c o l ó g i c o s . L a s e g u n d a e s u n
j u i c i o d e v a l o r c o m o " y o d e b o . . . " , " d e b e m o s . . . " , "e s o e s b u e n o " .

Es fácil p e r d e r d e v i s t a l a d i f e r e n c i a e n t r e j u i c i o s psicológicos y j u i c i o s
d e v a l o r . E l c a s t e l l a n o h a c e r e s b a l a d i z a e s t a d i s t i n c i ó n .
a ) P r i m e r o , e l v e r b o " v a l o r a r " n o s t r a e la i d e a d e a c t o s p s i c o l ó g i c o s ,
c o m o d e s e a r , j u z g a r y d e c i d i r . P e r o t a le s v e r b o s d e s c r i b e n e s t a d o s p s i c o 
l ó g i c o s . S o n d e s c r i p c i o n e s empíricas a c e r c a d e p e r s o n a s . N o s o n j u i c i o s
e v a l u a t i v o s a c e r c a , p o r e j e m p l o , d e l a c a l i d a d d e v i d a o d e l a s a c c i o n e s
q u e d e b e m o s r e a l i z a r . Estas últimas sisón c u e s t i o n e s e v a l u a t iv a s , n o p s i 
cológicas.
b ) S e g u n d o , e l s u s t a n t i v o "v a l o r " n o s h a c e p e n s a r e n o b j e t o s : c o s a s
q u e h a c e m o s y p o s e e m o s ; o b j e t o s q u e s o n c r e a d o s y p o s e í d o s . Esta
m anera de hablar pued e tenta rno s a pensar los valores co m o ob jeto s
c o n s t r u i d o s y p o s e í d o s , c o m o c u a n d o a l g u ie n d i c e p o s e s i v a m e n t e : t e n g o
m i s p r o p i o s v a l o r e s ; n o d e s e o l o s s u y o s .
A m b a s m a n e r a s d e p e n s a r b o r r a n la d i f e r e n c i a e n t r e l o fáctico y lo
e v a l u a t i v o . S i e l s u s t a n t i v o y e l v e r b o s o n e n g a ñ o s o s , e n t o n c e s sería m e 
j o r p e n s a r e n términos d e l a d j e t i v o " v a l i o s o " . D e l a s t r e s f o r m a s , ésta es la
primordial.
Esta conclusión s u s t e n t a l o q u e d i j i m o s e n e l capítulo I X , c u a n d o t r a t a 
m o s d e e x p l i c a r la p o s i b i l i d a d d e la s d e s c r i p c i o n e s e v a l u a t i v a s e n u n m u n 
d o d e p u n t o s . A p o y a la afirmación d e q u e l as e v a l u a c i o n e s s o n u n a f o r m a
d e descripción q u e p u e d e s e r v e r d a d e r a o f a l s a .

C A P Í T U L O X I
MORALIDAD S I N REGLAS
¿Nuestra s o c i e d a d d e b e i m p l a n t a r la p e n a d e m u e r t e p a r a c a s t i g a r
c i e r t o s a s e s i n a t o s ? D e f i n a m o s e l a s e s i n a t o A c o m o s i g u e : a q u e l
q u e s e c o m e t e i n t e n c i o n a l m e n t e c o n premeditación y m a l i c i a , y
p a r a e l c u a l la e v i d e n c i a n o e s m e r a m e n t e c i r c u n s t a n c i a l ( p u e d e n
a g r e g a r s e o t r a s c o n d i c i o n e s s i l o d e s e a ) . ¿Debe h a b e r p e n a d e
m u e r t e p a r a t a l e s a s e s i n a t o s ?
V e a m o s cómo podría s e r u n a discusión típica. En favor, hay los
siguientes puntos:
• La p e n a d e m u e r t e e s u n c o n t e n e d o r e f ic a z ;
• P r e v i e n e la repetición de la fa l t a ;
• A g r a n d e s c r í m e n e s , g r a n d e s c a s t i g o s ; e l m a y o r d e l o s crímenes
debe castigarse con la mayor de las penas,-
• La p e n a d e m u e r t e e s u n a opción m á s b a r a t a q u e l o s l a r g o s p e 
ríodos c a r c e l a r i o s ; y l a s p r i s i o n e s están l l e n a s .
• " O j o p o r o j o , d i e n t e p o r d i e n t e " , és a e s la i d e a c e n t r a l d e la
justicia.
L o s s i g u i e n t e s p u n t o s p u e d e n s e r v i r d e a r g u m e n t o e n c o n t r a d e la
pena capital:
• S i m a t a r e s m a l o , también l a p e n a c a p i t a l e s m a l a .

186 INTRODUCCIÓN A L A PRÁCTICA DF. LA FILOSOFÍA
• Si se t i e n e n e n c u e n t a lo s c o s t o s d e la s a p e l a c i o n e s , la p e n a
c a p i t a l n o e s l a o p c i ó n m á s b a r a t a .
• La p e n a c a p i t a l n o e s u n c o n t e n e d o r e f i c a z p o r q u e l a c o n t e n c i ó n
d e p e n d e d e s i e l a s e s i n o p i e n s a q u e p r o b a b l e m e n t e será a p r e 
hendido;
• La v i d a h u m a n a n o t i e n e p r e c i o ; a u n q u e la p e n a c a p i t a l sea más
b a r a t a , e s o n o l a j us t i fi ca .
N i n g u n o d e e s o s p u n t o s c o n s t i t u y e t o d a v í a u n a r g u m e n t o c o m p l e 
t o . S o n m á s b i e n c o m o la s s e m i l la s . A d e m á s , l a lista n o e s c o m p l e 
t a . D e j a n d o e s t o a u n l a d o , ¿ qu é d e b e m o s h a c e r c o n e sa lista d e
p u n t o s ? ¿ C ó m o p o d e m o s s e r m á s c l a r o s s o b r e e l a s u n t o ? U n a id e a
e s r e o r g a n i z a r lo s p u n t o s c o m o s i g u e :
A favor E n contra
cajú 1 caja ¿
a. E l m á s g r a n d e d e lo s c r í m e n e s a. S i m a t a r e s in c o r r e c t o , t a m b i é n l o
m ere ce el m á s gra n d e d e l os ca s t i gos . e s l a p ena ca p i t a l .
1). O j o p o r o j o . E s a e s la i d e a c e n t r a l b. L a v i d a h u m a n a n o t i e n e p r e c i o ;
de la jus ticia . aunque la pena de muerte sea más
b a ra t a , es o n o l a jus t i fi ca .
c. L a pe na de m uer te irrevers ible,

y los erro res serán irre ve rs ible s
también.
c a j a *\ c a j a -4
c . P r e v i e n e l a r e p e t i c i ó n d e la f a l ta . d . L a p e n a c a p i t a l n o e s u n c o n t e n e 
d o r e f i c a z p o r q u e la c o n t e n c i ó n
d e p e n d e d e s¡ e l a s e s i n o c r e e q u e p r o 
bablemente será capturado.
el. L a p e n a d e m u e r t e e s u n a o p c i ó n c . S i s e t i e n e n e n c u e n t a lo s c o s t o s
m á s b a ra t a q ue l a s l a rga s t em p ora d a s d e l as a p e l a c i o n e s , la p e n a d e m u e r t e
c a r c e l a r i a s ; y l as p r i s i o n e s e s t á n n o e s la o p c i ó n m á s b a r a t a .
llenas.

C a p í t u l o X I . M O R A L I D A D S I N REGLAS 187
P o d e m o s s i m p l i f i c a r e l c u a d r o c o m o s i g u e :
A favor En coiura
C a j a 1: Es j us ta C a j a 2 : E s i n j u s t a
Caja 3 : Es e f i c i e n t e Caja 4 : E s i n e f i c i e n t e
La s c a j a s 3 y 4 s o n s i m i l a r e s . A m b a s a p e l a n a c o n s i d e r a c i o n e s
u t i l i t a r i s t a s , y a q ue evalúan l a p e n a d e m u e r t e sólo c o m o u n m e d i o
p a r a c o n s e g u i r u n f i n . El d e b a t e e n t r e e ll a s c o n s i s t e e n s i e s o n o u n
m e d i o e f i c a z . E n e s t e s e n t i d o , están fu n d a m e n t a l m e n t e d e a cu e r
do con un mis m o p u n to de referencia.
C o m p a r e m o s l a s c a j a s I y 2 . Ning una d e la s d o s s e p r e g unta s i la
p e n a c a p i t a l e s u n m e d i o e f i c a z , s i n o m á s b i e n s i e s i n t r í n s e c a m e n 
t e j u s t a . Ésas s o n p o s i c i o n e s k a n t i a n a s .
Las c a j a s I y 2 s e r e f i e r e n a u n m i s m o a s p e c t o , y, e n e s t a m e d i d a ,
están e n d e s a c u e r d o c o n l a s c a j a s 3 y 4. Esta d i f e r e n c i a e s m á s
i m p o r t a n t e q u e e s t a r e n f a v o r o e n c o n t r a d e l a p e n a c a p i t a l . 3 t i e 
ne más e n común co n 4 q u e co n I , y I tie n e más e n común c o n 2
q ue co n 3. O, e n o tr a s p a la b r a s , la línea h o r i z o n t a l señala u n a d i s 
tinción m ás i m p o r t a n t e q u e la división e n t r e e n f a v o r y e n c o n t r a .
Esta línea h o r i z o n t a l i d e n t i f i c a d e l o q u e s e t r a t a e l d e b a t e . R e a l 
m e n t e , la discusión n o d e b e s e r e n t r e l o s a r g u m e n t o s e n c o n t r a y
e n f a v o r d e la p e n a d e m u e r t e , s i n o m á s b i e n e n t r e la p a r t e d e
a r r i b a y la de abajo de la línea h o r i z o n t a l .
C o m p a r e m o s l a s c a j a s I y 3. El término " c a s t i g o " t i e n e u n s e n t i 
d o d i f e r e n t e e n l as d o s c a j a s . Si u s t e d c a s t i g a a u n niño d e t r e s
años p o r p o n e r l a m a n o e n l a e s t u f a c a l i e n t e , n o l o h a c e e n e l s e n 
t i d o de la caja I. Ust ed n o le di ce : " e r e s u n m u c h a c h o m a l o ; m e r e 
ces este castigo". El castigo es más bien una forma de prevenir que
lo h a g a d e n u e v o . Ésta e s u n a consideración de la caja 3 o 4. Para la
ca ja 3, e l ca s tig o e s va lio s o sólo c o m o m e d i o . Para la ca ja I e s va lio 
s o i n t r í n s e c a m e n t e , e s m e r e c i d o .
L as c o n s e c u e n c i a s d e e s t o s o n s o r p r e n d e n t e s . S i g n i fi c a q u e , t a l
c o m o l a s h e m o s p u e s t o , l a s c a j a s I y 3 s o n i n c o m p a t i b l e s : I d i c e

q u e la p e n a d e m u e r t e e s in t r ín s e c a m e n t e m e r e c i d a , y 3 d i c e q u e e s
s ó l o u n m e d i o . S u p o n g a m o s q u e p o d r ía d e m o s t r a rs e c i e n t í f i c a m e n - .
t e q u e la p e n a d e m u e r t e r e a l m e n t e i n c r e m e n t a la ta s a d e a s e s i n a 
t o s . E n t a l c a s o , u n a p e r s o n a q u e h a ya a d o p t a d o la caja 3 d e b e
c a m b i a r s e a la 4 , p e r o q u i e n e s t é e n l a caja 1 , n o d e b e h a c e r l o . O
s u p o n g a m o s q u e p o d r ía d e m o s t r a r s e c i e n t í f i c a m e n t e q u e l a p e n a
d e m u e r t e d i s m i n u y e d r a m á t i c a m e n t e l a t a s a d e a s e s in a t o s , e n t o n 
c e s l a s p e r s o n a s d e l a ca ja 4 d e b e n c a m b i a rs e a la 3, p e r o l a s d e la
caja 2 n o d e b e n h a c e r l o .
A d e m á s , u n o n o p u e d e t r a t a r d e s u s t e n t a r la c a j a I c o n la
c a j a 3. N o p o d r ía m o s j u s t i f i c a r la t e s i s d e q u e l a s a c c i o n e s i n 
t r í n s e c a m e n t e m a l as m e r e c e n c a s t i g o a f i r m a n d o q u e é s t e p r o 
m o v e r í a u n a s o c i e d a d m á s p a c í f i c a . E s o s e r í a e q u i v a l e n t e a
a f i r m a r q u e X e s in t r ín s e c a m e n t e v a l i o s o p o r q u e e s i n s t r u m e n 
talmente valioso.
H e m o s c o m e n z a d o c o n u n e n r e d o : u n a c o n f u s i ó n d e p u n t o s .
H e m o s p u e s t o o r d e n e n e s a c o n f u s i ó n . C o m o r e s u l t a d o , r e v e l a 
m o s la n a tu r a le z a p r o f u n d a d e l c o n f li c t o , u n c o n f l i c to q u e e s tá e n 
c a r n a d o e n n u e s t r o s i s t e m a l e g a l ( ¿ N u e s t r o s i s t e m a l e g a l e s
m e r a m e n t e u n m e d i o ? , ¿ o c o n c i e r n e a la j u s t i c i a , e s d e cir , s u p r o 
p ó s i t o e s h a c e r j u s t i c i a ? ) . Este p r o c e s o de clarificación d e v e l a l o s
p u n t o s r e a le s d e d i s c u s i ó n .
Este l a r g o e j e m p l o t a m b i é n m u e s t r a c ó m o u n p e q u e ñ o a n á li sis
p u e d e s e p a r a r y cla r ifica r l o s e l e m e n t o s k a n t i a n o s y u t i l i t a r i s t a s e n
u n c o n f l i c t o m o r a l . El m i s m o t i p o d e a n á l i s i s p u e d e e x t e n d e r s e a
o t r o s c o n f l i c t o s m o r a l e s . Po r e j e m p l o , a c e r c a d e l a s p o l í t i c a s d e
d i s c r i m i n a c i ó n i n v e r s a ( q u e c o n s i s t e n e n o f r e c e r p r i v i l e g i o s a l o s
g r u p o s t r a d i c i o n a l m e n t e d i s c r i m i n a d o s , c o m o la s m u j e r e s o l o s i n 
d í g e n a s , d e t a l m a n e r a q u e , p o r e j e m p l o , a la h o r a d e d e c i d i r e n t r e
d o s p e r s o n a s p a r a o c u p a r u n t r a b a j o o u n c u p o u n i v e r s i ta r i o , s e
p r e f i e r e a l a q u e p e r t e n e z c a a u n o d e e s o s g r u p o s ) . ¿Es la política
d e d i s c r i m i n a c i ó n i n v e r s a i n t r í n s e c a m e n t e j u s t a ? A l g u i e n c o n t e n 
d e n c i a s k a n t i a n a s a r g u m e n t a r ía q u e a s í d e b e s e r e n f o c a d a la c u e s 
tió n. El u t i l i t a r i s t a a r g u m e n t a r í a , e n c a m b i o , q u e d e b e m o s c o n c e n 
t r a r n o s e n s i t a l e s p o l í t i c a s s o n m e d i o s e f i c i e n t e s p a ra c i e r t o s f in e s .
Un a v e z m á s , s u r g e e l c o n f l i c t o a c e rc a d e c u á l e s e l a s u n t o .

C a p í t u l o X I . M ORALIDAD SIN REGLAS 189
La m o r a l i d a d c o t i d i a n a c o n t i e n e e s t o s d os c o m p o n e n t e s , el
k a n t i a n o y el u t i l i t a r i s t a . P e r o riñen e n t r e sí. A n t e s de e n f o c a r n o s en
l a m a n e r a c o m o el c o n f l i c t o p u e d e r e s o lv e r se , e x a m i n e m o s su na 
t u r a l e z a . R e c o r d e m o s que el u t i l i t a r is m o s o s t i e n e que una acción
e s m o r a l m e n t e c o r r e c t a en la m e d id a en que t e n g a c o m o r e s u l t a d o

u n a m a y o r f e l i c i d a d o una u t i li d a d g e n e r a l " Por o t r a p a r t e , la t e o 
r í a k a n t i a n a a f i r m a que una acción es m o r a l m e n t e c o r r e c ta si la
v o l u n t a d del a g e n t e fue m o v i d a por el i m p e r a t i v o c a t e g ó r ic o . K a n t
a f i r m a que las i n t e n c i o n e s que m o t i v a n n u e s t r a s a c c i o n e s d e b e n
c o n c o r d a r con el p r i n c i p i o m o r a l fu n d a m e n t a l , i n d e p e n d i e n t e de
l o s r e s u l t a d o s de la a c c i ó n . En una de sus f o r m a s , e s t e p r i n c i p i o ,
l l a m a d o por K a n t i m p e r a t i v o c a t e g ó r i c o , s o s t i e n e que n u n c a d e b e 
m o s t r a t a r a una p e r so n a c o m o un m e r o o b j e t o , c o m o un m e d i o

p a ra f in e s u l t e r i o r e s . D e b e m o s r e s p e t a r a las p e r s o n a s c o m o t a le s ,
c o m o s e r e s l i b r e s y a u t ó n o m o s . 53
R e s u m a m o s las d i f e r e n c i a s más s o b r e s a l i e n t e s e n t r e las dos

teorías:
1) La concepción u t i l i t a r i s t a es c o n s e c u e n c i a l i s t a ; lo qu e c u e n 

ta m o r a l m e n t e es sólo el r e s u l t a d o o las c o n s e c u e n c i a s de
n u e s t r a s a c c i o n e s . No i m p o r t a cómo se p r o d u c e el e f e c t o .

Po r o t r o l a d o , p a r a las teorías k a n t i a n a s , i m p o r t a la m o t i v a 
ción de la a c c i ó n ; los r e s u l t a d o s de ésta no son m o r a l m e n t e
relevantes.
2) El u t i l i t a r i s m o s o s t i e n e que el único v a l o r intrínseco es el b i e n e s 
ta r o la f e l i c i d a d . Hay o t r o s v a lo r e s , c o m o la autonomía y la j u s 
ticia r e t r i b u t i v a y d i s t r i b u t i v a , p e r o éstos son v a l i o s o s sólo en la
m e d i d a en que p r o d u c e n más f e l i c i d a d . Sólo son i n s t r u m e n 
t a l m e n t e v a l i o s o s . Por o t r o l a d o , las teorías k a n t i a n a s a f i r m a n
q u e la autonomía y la j u s t ic i a r e t r i b u t i v a son v a l o r e s i n t r í n s e c o s .
La f e l i c i d a d d e b e ser m e r e c i d a y n u e s t r a s a c c i o n e s d e b e n r e s p e 
ta r la autonomía y el l i b r e albedrío de las p e r s o n a s . La j u s t i c i a y
la autonomía son v a l o r e s i n t r í n s e c o s .
, ?
E\ t e x t o c l á s i c o d e l u t i l i t a r i s m o es M u í . ) . S. Ef utilitarismo. Agui l a r . B u e n o s Ai r e s. 19 6 8 .
r
5 J
La exposi ci ón cl ási ca de e s t a teoría es de K A N T , I., Fundamentarían de la metafísica de las
L s p a s a C a l p e , M a d r i d . 1995.
costumbres,

L a s d o s t e o r í a s s e s o l a p a n e n u n g r a d o c o n s i d e r a b l e . A m e n u d o
r e c o m i e n d a n la s m i s m a s a c c i o n e s . Po r e j e m p l o , a m b a s s o s t e n d r í a n
q u e t e n e m o s l a o b l i g a c i ó n d e a y u d a r a l o s d e m á s , y s e ñ al ar í an 16
m o r a l m e n t e i n c o r r e c t o d e m u c h o s a s e s i n a t o s . A d e s p e c h o d e e s t é
a c u e r d o , la s d o s d i fi e r e n r a d i c a l m e n t e e n l o q u e h a c e a u n a a c c i ó n
m o r a l m e n t e c o r r e c t a o i n c o r r e c t a y , p o r t a n t o , s o n i n c o m p a t i b l e s
( p o r s u p u e s t o , p o d e m o s t r a t a r d e r e vis a r a m b a s t eo r ía s p a r a h a c e r 
las compatibles).
¿ D e b e n l o s m é d ic o s m e n t i r a s u s p a c i e n t e s c u a n d o d e c i r la ve r 
d a d le s h a g a d a ñ o ? L a s r e s p u e s t a s k a n t i a n a y u t i l i t a r i s t a s o n d i f e 
r e n t e s . S e g ú n e l u t i l i t a r i s t a , e l a s u n t o p r i n c i p a l e s e l b i e n e s t a r d e
l a s p e r s o n a s i n v o l u c r a d a s . S in e m b a r g o , p o d r í a lle g a r a s e r m a l o
m e n t i r s i , p o r e j e m p l o , e s t o h a c e q u e l a p r o f e s i ó n m é d i c a s e d e s 
a c r e d i t e . M e n t i r p u e d e t e n e r e f e c t o s l a t e r a l e s d a ñ i n o s . E n t a l ca s o ,
m e n t i r sería i n c o r r e c t o p o r q u e l o s e f e c t o s serían p e r j u d i c i a l e s . Si la
m e n t i r a e s c o r r e c t a o n o , d e p e n d e d e s u s e f e c t o s f u t u r o s - d e s i
i n c i d e e n e l b e n e f i c i o o e l p e r j u i c i o g e n e r a l .
Para el k a n t i a n o , m e n t i r e s i r r e s p e t a r la a u t o n o m ía d e l p a c i e n t e .
P o r e s o e s i n c o r r e c t o , i n d e p e n d i e n t e d e s u s c o n s e c u e n c i a s . M e n t i r
equivaldría a t r a t a r a las p e r so n a s c o m o m e d i o s , y e s o e s i n c o r r e c 
t o , i n c l u s o si las u t i l i z a m o s p a ra s u p r o p i o b e n e f i c i o .
C o n s i d e r e m o s o t r o e j e m p l o . ¿Sería i n c o r r e c t o r o m p e r u n a p r o 
m e s a , a u n s i a l h a c e r l o s e a y u d a a a l g u i e n má s ? E l u t i l i t a r i s t a r e s 
p o n d e r í a e s t a p r e g u n t a c o n s i d e r a n d o l o s p o s i b l e s e f e c t o s d e l
i n c u m p l i m i e n t o d e l a p r o m e s a . C o m o e n e l e j e m p l o a n t e r i o r, h a y
i m p o r t a n t e s e f e c t o s la t e r a l e s n e g a t i v o s p a ra c o n s i d e r a r , c o m o ,
¿ al e nt ar í a e s t o a o t r o s a r o m p e r s u s p r o m e s a s ? Si fue r a así, la útil
i ns t i t uc i ó n s o c i a l d e l c o m p r o m i s o c o n l a s p r o m e s a s s e p o d r í a d a 
ñar. El k a n t i a n o n o c o n s i d e r a r ía l o s e f e c t o s p o s t e r i o r e s . S e g ú n e s ta
t e o r ía , l o q u e n o s d a u n a r a z ón p a r a c u m p l i r n u e s t r a s p r o m e s a s n o
s o n lo s e f e c t o s f u t u r o s , s i n o e l p a s a d o , a s a b e r e l h e c h o d e q u e
u n o l o h a p r o m e t i d o . N o s e t r a t a d e s o p e s a r l o s p o s i b l e s d a ñ o s y
b e n e f i c i o s . ( V i m o s a l g o s i m i l a r e n l a d i s c u s i ó n s o b r e e l c a s t i g o . Para
e l u t i l it a r i s t a , l a j us t i f i c ac i ó n d e l c a s t i g o r e s i d e e n s u s e f e c t o s b e n e 
f i c i o s o s f u t u r o s . Para el k a n t i a n o , r e s i d e e n e l p a s a d o - e l a c t o i n c o 
r r e c t o q u e m e r e c e c a s t i g o . )

Capítulo XI. MORALIDAD SÍN REGLAS 191
ARGUMENTO S C O N T R A HL U T I L I T A R I S M O
Un h o m b r e es a c u s a d o de m a t a r a un niño. El p u e b l o está f u r i o s o ,
p i d e la h o r c a c o m o c a s t i g o p a r a el a s e s i n o , y de i n m e d i a to . El jue z,
s i n e m b a r g o , s o s p e c h a qu e el h o m b r e es i n o c e n t e . S u p o n g a m o s
q u e t i e n e razón. S u p o n g a m o s también qu e si no hay a h o r c a m i e n 
t o , el p u e b l o armará una t r i f u l c a y morirán m u c h a s p e r s o n a s . ¿Debe
c o l g a r s e al i n o c e n t e ? 54
La crítica es: según el u t i l i t a r i s m o , el h o m b r e d e b e ser c o l g a d o ;

p e r o sería una acción i n c o r r e c t a y, por lo t a n t o , el u t i l i t a r i s m o está
e q u i v o c a d o . O t r o s c o n t r a e j e m p l o s p u e d e n c o n s t r u i r s e e n líneas s i
m i l a r e s . La f o r m a g e n e r a l de este t i p o de a r g u m e n t o s p u e d e p o n e r 
se c o m o s i g u e :
1. En c i r c u n s t a n c i a s C el u t i l i t a r is m o recomendará la acción A.

2. La acción A es m o r a l m e n t e i n c o r r e c t a .
3. Por lo t a n t o , el u t i l i t a r is m o es i n c o r r e c t o
El u t i l i t a r i s t a p u e d e r e s p o n d e r a este a r g u m e n t o de dos m a n e r a s .

P r i m e r o , p u e d e n e g a r la p r e m i s a I. Argumentará qu e la p r e m i s a ig
n o r a i m p o r t a n t e s e f e c t o s l a t e ra l e s . C u a n d o se sepa que un h o m b r e
i n o c e n t e fue c o l g a d o , el s i s t e m a j u d i c i a l perderá p r e s t i g i o , y este daño
sería m u c h o más s e r i o que el o c a s i o n a d o por el d i s t u r b i o . Además,
si el i n o c e n t e es c o l g a d o , el c u l p a b l e seguirá l i b r e p a r a c o m e t e r o t r o
c r i m e n . Por eso, el u t i l i ta r i s m o no r e c o m i e n d a la acción A.
En r e s p u e s t a a e s ta d e fe n s a , p o d e m o s c a m b i a r el e j e m p l o . Su
p o n g a m o s que n a d i e se dará c u e n t a jamás de que un h o m b r e i n o 
c e n t e fu e c o l g a d o y que el c u lp a b l e n u n c a reincidirá. En tal c a s o , el

u t i l i t a r i s t a tendría que a c e p t a r que la acción A era c o r r e c t a , y aún
así, A seguiría s i e n d o una acción m o r a l m e n t e m a l a . Así, el u t i l i t a r i s 
m o es f a l s o .
El u t i l i t a r i s t a p u e d e r e s p o n d e r al e je m p l o n e g a n d o la p r e m i s a 2.
Si no hay e fe c t o s l a t er a le s i m p o r t a n t e s , e n t o n c e s la acción A no es
S4
E je m p l o t o m a d o de RACHELS, J.. The Elements o¡ Moral Philosophy, McGraw H U I , New York,
1999.

192 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE I FILOSOFÍA
m o r a l m e n t e i n c o r r e c t a . Si hay a l g u n a m a n e r a de p r e v e n i r los d i s 

t u r b i o s , sin c o l g a r al a c u s a d o , eso sería lo m e j o r . Sin e m b a r g o , d a d o
q u e e s t o es i m p o s i b l e , será m e j o r e j e c u t a r al a c u s a d o qu e c o n s e n 
t ir la m u e r t e de m u c h o s más en un d i s t u r b i o .
La contrarréplica i n v o l u c r a una apelación d i r e c t a a la noción

k a n t i a n a de j u s t i c i a . Au n si m u c h a s p e r s o n a s m u r i e r a n en el d i s t u r 
b i o , i n c l u s o así sería i n c o r r e c t o m a t a r a una p e r s o n a i n o c e n t e . Se
ría i n j u s t o .
ARG UMENTOS C O N T R A I A T E O R Í A K A N T I A N A

E s t a m o s en la Segunda G u e r r a M u n d i a l . U s t e d es un c i u d a d a n o
holandés y una f a m i l i a de judíos está v i v i e n d o en su casa. La
G e s t a p o lo i n t e r r o g a s o b r e la p r e s e n c i a de algún judío en su h ogar.
U s t e d p u e d e m e n t i r , y en tal caso la Gestapo se irá y la f a m i l i a se
podrá e s c o n d e r . Pero si d i c e la v e r d a d , la f a m i l i a será l l e v a d a a un
c a m p o de concentración . El a r g u m e n t o c o n t r a la teoría k a n t i a n a
d i c e que en este caso un k a n t i a n o c o h e r e n t e diría la v e r d a d , p e r o
e s o sería una acción m o r a l m e n t e i n c o r r e c t a y por lo t a n t o , la teoría
k a n t i a n a se e q u i v o c a . Podemos c o n s t r u i r o t r o s e j e m p l o s s i g u i e n d o
e s t a línea, y su f o r m a g e n e r a l sería:
1. En c i r c u n s t a n c i a s C, la teoría k a n t i a n a recomendará la acción A.
2 . La acción A es m o r a l m e n t e i n c o r re c t a .
3. Por lo t a n t o , la teoría k a n t i a n a es i n c o r r e c t a
La f o r m a de este a r g u m e n t o es s i m i l a r a la del a r g u m e n t o c o n t r a el

u t i l i t a r i s m o . Y también las réplicas y las o b j e c i o n e s . i;
¿Qué a p r e n d e m o s de esto? P r i m e r o , que p a r a e n c o n t r a r una t e o 

ría m o r a l a d e c u a d a , n e c e s i t a m o s u ti l i z ar e j e m p l o s de corrección e
incorrección m o r a l que p o n g a n a p r u e b a la teoría. Además, p o d e 
m o s r e c t i f i c a r los e j e m p l o s p a r a e x p l o r a r las i m p l i ca c i o n e s de la t e o 
ría. Sin e m b a r g o , p a r a u s a r los e j e m p l o s de e s ta m a n e r a , n e c e s i t a m o s
Ver RACHELS, op. cit.

Capítulo X I . MORALIDAD SIN REGLAS 193
a c u d i r a u n o s que no s e a n d e b a t i b l e s . S e g u n d o , a p r e n d i m o s qu e

l o s a r g u m e n t o s c o n t r a el u t i li t a r is m o a p e l a n , t r a d i c i o n a l m e n t e , a
n o c i o n e s k a n t i a n a s , y v i c e v e r s a . Esto r e v e l a el c o n f l i c t o e n t r e las
d o s t e o r í a s .
E L CO NFLICTO
Para a p r e c i a r la f u e r z a d el c o n f l i c t o , c o n s i d e r e m o s a l g u n o s e j e m 
p l o s más. El c o n f l ic t o e n t r e k a n t i s m o y u t i l i t a r i s m o es un d i l e m a
m o r a l p r o f u n d o , c o m o lo mostrarán los e je m p l o s . Tal d i l e m a t i e n e
q u e t e n e r p o r lo m e n o s t r e s a s p e c t o s .
P r i m e r o , t i e n e q u e i m p o r t a r la r e s p u e s ta q u e d a m o s al c o n f l i c t o .
T r u m a n tenía q u e d e c i d i r si l a n z a b a la b o m b a atómica s o b r e Japón
o n o , y p a r a d e c i d i r l o no podía t i r a r u n a m o n e d a al a i r e . El a s u n t o
era muy serio.
S e g u n d o , p a r a que un d i l e m a sea p r o f u n d o , no p u e d e o b e d e 
c e r ta n sólo a la f a l t a d e d a t o s o d e i n f o r m a c i ó n . T i e n e que ha
b e r por lo m e n o s d os o p c i o n e s , y n i n g u n a de las dos será
c l a r a m e n t e m e j o r qu e la o t r a , a un si c o n o c e m o s a l g u n o s d e los
d a t o s empíricos p e r t i n e n t e s . C u a n d o el p r o b l e m a c o n s i s t e tan
sólo en la c a r e n c i a de algún c o n o c i m i e n t o e m p í r i c o , p o d e m o s
el egi r, lo c u a l no c o n s t i t u y e una solución p a r a un c o n f l i c t o m o r a l
p r o f u n d o , s i n o sólo p a r a s i t u a c i o n e s de las qu e no t e n e m o s su 
f i c i e n t e información empírica.
T e r c e r o , p a r a que h a y a un d i le m a m o r a l p r o f u n d o , t i e n e q u e ha 
b e r u n a s o l u c i ó n . D a d o q u e hay sólo d o s o p c i o n e s , A y B, u n o d e b e
o p t a r p o r la u n a , o p o r la o t r a , o p u e d e ser q u e a m b a s s e a n a l t e r n a 
t i v a s i n d i f e r e n t e s . En una d e e s t a s tr e s o p c i o n e s d e b e e s t a r la s o l u 
ción v e r d a d e r a . T e n e r la c e r t e z a d e q u e h a y u n a solución al c o n f l i c t o ,
n o s i g n i f i c a q ue u n o o c u a l q u i e r o t r o la c o n o z c a . S i g n i f ic a que hay
a l g o por d e s c u b r i r o s a b e r . Sí n a d a f a l t a r a por s a b e r , ni n i n g u n a
solución p o r d e s c u b r i r , e n t o n c e s no habría c o n f l i c t o , no habría ra 
zón para inquietarse.
L o s e j e m p l o s qu e s i g u e n c o n s t i t u y e n d i l e m a s m o r a le s p r o f u n d o s .
S a t i s f a c e n los c r i te r i o s a n t e r i o r e s . Los p r i m e r o s e j e m p l o s están

d i s e ñ a d o s p a r a p r e s i o n a r a l k a n t i a n o q u e h a y e n e l l e c t o r y a p e l a r
a l u t i l i t a r i s t a . L u e g o o f r e c e r é u n e j e m p l o c o n t ra la posición utilita-í
ri st a y r e s uc i t ar é al k a n t i a n o . E s t o s e j e m p l o s n o s o n a r g u m e n t o s .
E s t á n d i s e ñ a d o s p a r a a p e l a r a l as d i s t i n t a s i n t u i c i o n e s ; s o n i n f o r 7
m a l e s . Q u i z á s n o f u n c i o n e n p a ra t o d o s , p e r o d e b e n s e r vi r p a ra c o m 
p r e n d e r e l v e r d a d e r o p u n t o d e d i s c u s i ó n .
Ejemplo 1
I m a g i n e q u e e s t á c a m i n a n d o p o r l a s m o n t a ñ a s d e B o livia e n e l a ñ o
d e 1 9 4 7 . U s te d lle g a a u n p e q u e ñ o p u e b l o e n c u y a p l a z a u n jefe
56
d e policía está a p u n t o d e e j e c u t a r a t r e s n a t i v o s . U s t e d s a b e q u e
pl oosl i cníaat, i vcoosn nmoa lsi coian , cpul al pnae ba l ems a dt aer l on isn. gElú nje
cfer i lo
m e ve,
n , yy qleu ed i ce el : j e"ftee ndee
m o s u n v i s i t a n t e e x t r a n j e r o . Para c e l e b r a r s u l l e g a d a , p r o p o n g o l i 
b e r a r a l o s t r e s i n d í g e n a s , p e r o s ó l o s i n u e s t r o v i s i t a n t e e j e c u t a a
o t r o i n d i o c u a l q u i e ra . Si r e h u s a m i o f e r t a , m a t a r é a l o s t re s c o m o l o
hab í a p l a n e a d o " . ¿ D e b e u s t e d a c e p t a r ? E n e s t e e j e m p l o , u s t e d n o
p u e d e m a t a r a l je fe n i s u i c i d a r s e ; n i p u e d e h a b l ar c o n l a s v í ct im a s .
¿ D e b e d i s p a r a r l e s ?
Un a p e q u e ñ a m a y o r í a d e p e r s o n a s c o n t e s t a q u e n o d e b e d i s 
p a r a r l e a l n a t i v o c u a l q u i e r a . U n a c o n s i d e r a b l e m i n o r í a d i c e q u e
sí d e b e h a c e r l o . La última r e s p u e s t a , d e a c u e r d o c o n e l u t i l i t a r i s 
m o , es la c o r r e c t a . D e s p u é s d e t o d o , u s t e d s al v ar á t r e s v i d a s . El
u t i l i t a r i s m o n o r e c o n o c e la d i f e r e n c i a e n t r e q u e u s t e d e j e c u t e la
a c c i ó n o q u e l o h a g a e l j e f e d e p o l i c í a , p o r q u e p a r a e l u t i l i t a r i s m o
s ó l o e s i m p o r t a n t e e l r e s u l t a d o d e l a a c c i ó n , a s a b e r , e l h e c h o d e
q u e e n u n a o p c i ó n s ó l o m u e r e u n a p e r s o n a y en la o t r a m u e r e n
tres.
A q u e l l o s q u e s e o p o n e n a la m u e r t e d e u n o , p a r a s a lva r tr e s v i 
d a s , d e s a f í a n e l p u n t o d e v i s t a u t i l i t a r i s t a : " y o s o y r e s p o n s a b l e
n o
d e l o q u e h a g a e l jefe d e p o l i c í a . S o y r e s p o n s a b l e d e m i s p r o p i a s
a c c i o n e s , y m a t a r e s m o r a l m e n t e i n c o r r e c t o " . C o n e s t a a f i r m a c i ó n
5 6
Este e j e m p l o e s a d a p t a d o d e l artí culo "U na crítica al u t i l i t a r i s m o " , e n SMART, J. J. C , y
WILLIAMS, B. Utilitarismo: Pro y contra, E d i t o r i a l T e c n o s , M a d r i d , 1 9 8 4 .
R

Capítulo XI MORALIDAD SIN REGLAS 195
a r t i c u l a n un p u n t o de v i s ta k a n t i a n o , a s a b e r qu e no es c o r r e c t o

ut i l i za r a una p e r s o n a , ni s i q u i e r a p a r a s a l v a r v a r i a s más.
h j e m p l o 2
El s i g u i e n t e e j e m p l o está d i r i g i d o a q u i e n e s p i e n s a n que es i n c o 
r r e c t o m a t a r a u n o p a r a s a l v a r o t r o s m á s , a los k a n t ia n o s . (Si u s t e d
e s u t i l i t a r i s t a , es d e cir , si p i e n s a q u e es c o r r e c t o m a t a r a u n h o m b r e
s i c o n e l l o se s a l v a n v a r i o s m á s , e n t o n c e s e s p e r e p o r f a v o r e l t e r c e r
ejem plo). Ah ora bie n, para presionar nue stras intuicio ne s kan tianas,
y h a c e r énfasis en el e le m e n t o u t i l i t a r i s t a d e n u e s t r a s i n t u i c i o n e s
m o r a l e s , alteraré el e j e m p l o o r i g i n a l . I m a g i n e q u e le h a n p r o p u e s t o
m a t a r u n a p e r s o n a i n o c e n t e p a r a s a l v a r un millón d e v i d a s .
A s u m o qu e la mayoría de q u i e n e s no le dispararían a u n o , p a r a
s a lv a r t re s , h a n c a m b i a d o de i d ea . S u p o n g o q u e u s t e d p ie n s a a h o 
ra: no sería i n c o r r e c t o m a t a r a un ser h u m a n o p a r a s a lv a r u n millón
d e v i d a s . En tal c a s o , sus i n t u i c io n e s h a n c a m b i a d o . Han l l e g a d o a
se r u t i l i t a r i s t a s .
Si i n s i s t e en q u e es i n c o r r e c t o m a t a r u n a p e r s o n a p a r a sa l va r a
m u c h a s o t r a s , e n t o n c e s me gustaría e x p o n e r l e a l g u n o s p u n t o s .
a) Quizás está p e n s a n d o q u e la c a n t i d a d no i m p o r t a . Pero no e s t a 

m o s h a b l a n d o de n ú m e r o s, e s t a m o s h a b l a n d o d e p e r s o n a s , de
s u s v i d a s . M a t a r es i n c o r r e c t o p o r q u e m o r i r es m a l o , y un millón
d e m u e r t e s es p e o r q u e u n a . Para h a c e r e s t o m á s c l a r o , c o n s i d e 
r e m o s el s i g u i e n t e p u n t o :
b ) S u p o n g o q u e u s t e d p i e n s a q u e si no hay o t r a f o r m a de s a l v a r su
v i d a , no sería i n c o r r e c t o m a t a r a a lg u i e n q u e lo a t a c a y q u e p r o 
b a b l e m e n t e lo matará a u s t e d . En e s t e c a s o , u s t e d a fi r m a q u e es
c o r r e c t o m a t a r en d e f e n s a p r o p i a , si es e s t r i c t a m e n t e n e c e s a r io .
E n t o n c e s yo le p r e g u n t a r ía : ¿por qu é es c o r r e c t o m a t a r a a l g u i e n
p a r a s a lva r a o t r o , si a n t e s había d i c h o q u e e r a i n c o r r e c t o m a t a r
u n a p e r s o n a p a r a s a l v a r a un millón? I m a g i n e qu e su f a m i l i a y
s u s a m i g o s están d e n t r o de ese m i ll ón . En ese c a s o , c r e o que
u s t e d afirmaría q u e no es i n c o r r e c t o m a t a r u n a p e r s o n a p a ra s a l 
v a r a m u c h a s .

E s p e r o h a b e r l l e g a d o a m i p r i m e r o b j e t i v o : c o n v e n c e r a la mayoría
d e lo s q u e o r i g i n a l m e n t e p e n s a b a n q u e sería i n c o r r e c t o m a t a r a
a l g u i e n p a ra s a lv a r a a l g u n o s m á s , d e q u e d e b e n a b a n d o n a r . l a s
i n t u i c i o n e s k a n t i a n a s y a s u m i r u n p u n t o d e v i s t a u t i l i t a r i s t a c u a n d o
h a y u n número c o n s i d e r a b l e d e v i d a s i n v o l u c r a d a s .
. E j e m p l o 3
A h o r a q u i e r o d i r i g i r m e a qu i e n e s d i r í a n , c o n r e s p e c t o a l e j e m p l o
o r i g i n a l , q u e s e d e b e m a t a r a u n a p e r s o n a s i c o n e l l o s e s a l v a n
a l g u n o s m á s . ¡Quiero q u e t o d o s s u d e n Q u i e r o d e s a f ia r a la s i n t u i 
c i o n e s u t i l i t a r i s t a s q u e h a c e u n m o m e n t o defendí . E n o t r a s p a l a 
cb ur ae ss,t i ao hn oé r. a E ld et es recoe r a epjoe ymaprl o a ela

s se li ndt eu i cl ai o donación
n e s k a n t i a innavso l uqnutea r iaan tde es
ó r g a n o s . I m a g i n e q u e u n g r u p o d e e m i n e n t e s médicos d e c i d e i n s 
57
t i t u i r u n a práctica t a l . L o s d o c t o r e s se c o n o c e n l o s u n o s a l o s o t r o s
y guardarán s i l e n c i o . H a c e n u n p a c t o y s u i d e a e s c o m o s i g u e . D i v i 
d e n a s u s p a c i e n t e s e n d o s g r u p o s : l o s p a c i e n t e s d e la categoría A
s o n p e r s o n a s d e b u e n a s a l u d q u e n a d i e echará d e m e n o s ; n o t i e 
n e n f a m i l i a re s c e r c a n o s n i a m i g o s . Si u s t e d p e r t e n e c e a la c a t e g o 
oríaí d oA,, ocurrirá q u e "cpuaaran d eo s tvui sdiitaer as ul a p dr oo bc tl oe rma a p ao dr escuu ainfección

ella le dirá: d a m e n t e , enn eel
c e s i t o d o r m i r l o c o n a n e s t e s ia g e n e r a l ". M i e n t r a s está d o r m i d o , la
d o c t o r a r a z o n a as í: e s t a p e r s o n a t i e n e c u a t r o l i t r o s d e s a n g r e f r e s 
c a , u n b u e n h í g a d o , e x c e l e n t e s ríñones y c o r a z ó n , también o j o s
j ó v e n e s ; c o n e s t o s órganos p u e d o s a l va r l as v i d a s d e p o r l o m e n o s
t r e s p e r s o n a s p o b r e s q u e d e o t r a m a n e r a m o r i r í an .
¿Debe p r a c t i c a r l a donación i n v o l u n t a r i a d e órganos? C r e o q u e
m u c h o s d e m i s l e c t o r e s d i r í a n : d e f i n i t i v a m e n t e n o . La s r a z o n e s s o n
e s e n c i a l m e n t e k a n t i a n a s : u n a práctica a s í a t e n t a c o n t r a l a a u t o n o 
m ía . Es d e m a s i a d o p a t e r n a l i s t a , i g n o r a e l d e r e c h o q u e t i e n e n l as
p e r s o n a s d e d e c i d i r p o r sí m i s m a s a c e rc a d e s u s c u e r p o s . P e r o , d e s 
d e u n p u n t o d e v is t a u t i l i t a r i s t a , e n términos d e l o s r e s u l t a d o s , e l
e j e m p l o e s i g u a l a l p r i m e r o : s a lv a r t r e s v i d a s s a c r i f i c a n d o u n a .
157
Este e j e m p l o e s a d a p t a d o d e HARRIS. ] . . " T h e S u r v i v a l L o t t e r y " , e n Applied Elhics. P.
S i n g e r ( e d ) , O x f o r d U n i v e r s i t y Press, O x f o r d , 1986.

Capítulo X I . M O RA L ID A D SIN REGLAS 197
La conclusióninterina
La m o r a l i d a d p ar e c e e s ta r c o n f o r m a d a p o r a m b o s e l e m e n t o s , el u tilitaris
ta y e l k a n t i a n o . Ig n o r a r p o r c o m p l e t o u n o de los d o s sería f a n a t i s m o * 4
A l d e c i r e s t o , no p r e t e n d o d e fe n d e r los d e t a l le s d e c a d a p o s i c ió n .

P o r e j e m p l o , u n o p o d r ía c u e s t i o n a r la c o n c e p c i ón u t i l i t a r i s t a de
m a x i m i z a c i ó n de la u t i l i d a d y de la f e l i c i d a d , o la c o n c e p c i ó n
k a n t i a n a de la v o l u n t a d . El p u n t o e s t á , más b i e n , en q u e el r e s u l t a 
d o de n u e s t r a s a c c i o n e s es i m p o r t a n t e , c o m o t a m b i é n lo son las
i n t e n c i o n e s que nos l l e v a n a a c t u a r de un m o d o u o t r o . A d e m á s ,
t a n t o el b i e n e s t ar c o m o la a u t o n o m ía s o n i m p o r t a n t e s . En los dos
c a s o s , a m b o s e l e m e n t o s s o n n e c e s a r i o s , p e r o a ú n así, n u e s t r a p r e 
s e n t a c i ó n l o s v u e l v e c o n t r a d i c to r i o s . S in e m b a r g o , n o es b u e n o a f i r
m a r q u e r e q u e r i m o s a m b o s y d e j a r el a s u n t o así. Si la m o r a l i d a d
e s t á c o m p u e s t a de lo s d o s , e n t o n c e s n e c e s i t a m o s s a b e r c u á n d o es
m á s a p l i c a b l e c a d a u n o y d e a c u e r d o c o n q u é c r i t e r i o . T e n e m o s q u e
s a b e r c u á n d o y p o r q u é .
U n p u n t o f i n a l y m u y i m p o r t a n t e : c o m o e s t u d i an t e s d e filosofía
m o r a l , no p o d e m o s e v a d i r e s to s c o n f l ic t o s a p e l a n d o a p r o c e d i m i e n 
t o s de d e c i s ió n . C u a n d o d e c i d i m o s qué v a m o s a h a c e r , a m e n u d o
a d o p t a m o s algún t i p o de p r o c e d i m i e n t o de d e c i s ió n . É s t e c o n s i s t e
e n una s e r i e de r e g l a s de a y u d a o d e gu ía p a r a t o m a r d e c i s i o n e s .
A l g u n o s e j e m p l o s s o n : " c o n s i d e r e las o p c i o n e s c o n c a l m a y s o p e 
s e l o s e f e c t o s p o s i b l e s de c a d a u n a " ; o, "i m a g i n e qué decid iría una
c o m u n i d a d de o b s e r v a d o r e s r a c io n a l e s " . T a l e s p r o c e d i m i e n t o s de
d e c i s i ó n o f r e c e n una a y u d a práctica y son m u y i m p o r t a n t e s en la
t e o r í a p o l í t i c a ( ¿ q u é c o n s t i t u y e una d e c i s ió n d e m o c r á t i c a ?) . Sin
e m b a r g o , no n o s d i c e n c u á n d o las d e c i s i o n e s s o n c o r r e c t a s o i n c o 
r r e c t a s . No e s p e c i f i c a n las c o n d i c i o n e s de v e r d a d p a r a las o r a c i o 
n e s m o r a l e s . P u e s t o q u e los j u ic io s m o r a l e s p u e d e n ser v e r d a d e r o s
o f a ls o s , c o m o e s t u d i a n t e s de filoso fía m o r a l t e n e m o s la t a r e a de
e x p l i c a r de a c u e r d o c o n qué c r it e r io s p u e d e n s e r d e un m o d o o del
o t r o . En o t r a s p a l a b r a s , d e b e m o s e s p e c i f ic a r la s c o n d i c io n e s de
v e r d a d de las a f i r m a c i o n e s m o r a l e s . Un p r o c e d i m i e n t o d e d e c i s i ó n
™ Por s u p u e s t o , e s t o no es un a r g u m e n t o . C o n t ra la p o s i c i ó n k a n t i a n a e x t r e m a se

p u e d e e s g r im i r ef a r g u m e n t o b a s ad o en la p r e m i s a de q u e m a t a r es i n c o r r e c t o p o r 
q u e el r e s u l t a d o de la m u e r t e es m a l o .

n o l o l o g r a . Y e n e l c a s o d e l o s c o n f l i c t o s p r o f u n d o s , e s t a b le c e r las
c o n d i c i o n e s d e v e r d a d p a r e c e s e r m u y d i fíc i l.
A s í , p o r e j e m p l o , la s u g e r e n c i a d e q u e p a r a r e s o l v e r lo s c o n f l i c 
t o s u n j u e z r a c io n a l d e b e d e c i d i r b a s a d o e n l a i n f o r m a c i ó n q u e t i e 
n e a m a n o , n o s o f r e c e u n p r o c e d i m i e n t o d e d e c i s i ó n . P e r o n o
r e s u e l v e e l p r o b l e m a d e i d e n t i f i c a r la s c o n d i c i o n e s d e v e r d a d d e
l a s a f i r m a c i o n e s m o r a l e s r e l e v a n t e s . E s t a t a r e a d e o f r e c e r c o n d i 
c i o n e s d e v e r d a d e s la q u e n e c e s i t a m o s p a r a s o l u c i o n a r l o s c o n f li c 
tos morales.
L A N A I l RALir / A D L L C O N F L I C T O
El c o n f l i c t o e n t r e e l u t i l i t a r i s m o y la teo ría k a n t i a n a t i e n e d o s a s 
pectos.
P r i m e r o , e l u t i l i t a r i s m o e s u n a t e o r ía m o n i s t a , e s d e c i r , a f i r m a
q u e la f e l i c i d a d o e l b i e n e s t a r e s e l ú n i c o v a l o r i n t r í n s e c o . O t r o s
v a l o r e s , c o m o la a u t o n o m í a o la j u s t i c i a , s o n s ó l o i n s t r u m e n t a l e s .
El a r g u m e n t o u t i l i t a r i s t a t r a d i c i o n a l e n f a v o r d e l m o n i s m o s o s t i e n e
q u e e l r a z o n a m i e n t o m o r a l l o r e q u i e r e . Si el m o n i s m o f u e r a f a l s o ,
l o s c o n f l i c t o s d e v a l o r n o t e n d r í a n s o l u c i ó n .
S in e m b a r g o , e l m o n i s m o e s f a l s o . N o h a y u n v a l o r i n t r í n s e c o ,
s i n o m u c h o s . A l g u n o s c a n d i d a t o s , a p a r t e d e l a f e l i c i d a d , s o n la a u 
tonomía, el mérito y la jus t ic ia d is t r ib u t iv a .
I m a g i n e , p o r e j e m p l o , d o s m u n d o s , a m b o s c o n e l m i s m o g r a d o
t o t a l d e f e l i c i d a d . P e ro e n u n o , la f e l i c i d a d e s t á d i s t r i b u i d a e q u i t a t i v a 
m e n t e , y e n e l o t r o , e n c a m b i o , s ó l o u n a s p o c a s p e r s o n a s s o n m u y
f e l i c e s m i e n t r a s m u c h a s o t r a s s o n i n f e l i c e s . ¿ H a y a l g u n a razón p a r a
p e n s a r q u e e l p r im e r m u n d o e s m e j o r q u e e l s e g u n d o ? Sí, la hay: en
e l p r i m e r m u n d o h a y m á s i g u a l d a d . E s t o i m p l i c a , a l p a r e ce r , q u e l a
i g u a l d a d e s u n v a l o r i n t r í n s e c o q u e p u e d e c o m p e t i r c o n la f e l i c i d a d .
O t r o e j e m p l o : la única m a n e r a d e e v i t a r u n a m a n i f e s t a c i ó n v i o 
l e n t a , q u e t e n d r í a c o m o r e s u l t a d o m u c h a s m u e r t e s , e s c o l g a r a u n
h o m b r e i n o c e n t e . ¿ H a y a l g u n a r a z ó n i n t r í n s e c a c o n t r a e l a h o r c a 
m i e n t o d e l h o m b r e i n o c e n te ? Sí, el s o lo h e c h o d e q u e e s i n o c e n t e
si gn i f i c a q u e n o m e r e c e e l c a s t i g o . E s t o i m p l i c a , a l p a r e c e r , q u e e l

C a p í t u l o X I . MORA LI DA D SIN REGLAS
mérito es o t r o v a l o r i n t r í n s e c o . La s c o m p l i c a c i o n e s d e c a d a u n o d e
estos ejemplos pueden suscitar un debate independiente, pero
d e b e m o s a d e l a n t a r n o s . Permítanme q u e a c e p t e la conclusión d e
q u e h a y m á s d e u n v a l o r intrínseco.
T r a d i c i o n a l m e n t e , l o s u t il i ta r i s ta s h a n a c e p t a d o e l m o n i s m o . Pero
n o l o n e c e s i t a n . V a ri o s u t i l i t a r i s t a s d e épocas r e c i e n t e s a c e p t a n u n a
p l u r a l i d a d d e v a l o r e s intrínsecos. En e s t e caso, ellos tien en la tar ea de
e x p lica r cómo d e b e n r e s o lv e r se l o s c o n f l i c t o s e n t r e e s o s valores. La
f o r m a c o m o l o h a n t r a t a d o d e h a c e r s u p e r a e l propósito d e e s t e libro.
El s e g u n d o a s p e c t o d e l c o n f l i c t o e s q u e el u t i l i t a r i s m o e s
c o n s e c u e n c i a l i s t a y l a teoría k a n t i a n a n o . El u t i l i t a r i s t a d i c e q u e sólo
l o s r e s u l t a d o s d e n u e s t r a s a c c i o n e s t i e n e n u n a i m p o r t a n c i a d i r e c 
ta . E l k a n t i a n o l o n i e g a . P o d e m o s v e r la s i m p l i c a c i o n e s d e e s t e c o n 
f l i c to e n l o s e j e m p l o s a n t e r i o r e s . Si l o s r e s u l t a d o s s o n l o s m i s m o s ,
e l u t i l i t a r i s t a n o e s t a b l e c e d i f e r e n c i a - n o h a y d i f e r e n c i a i n t r í n s e c a -
e n t r e si lo h a c e u s t e d o algún o t r o .
Esta difer en cia es clar a también en el c a s o d e l a e u t a n a s i a . ¿Existe
d ife r e ncia e n t r e la e u t a n a s i a p a s iv a y la a c t iv a p a r a e n f e r m o s t e r m i n a 
les? E n la eu tan asia pasiva, los doctor es n o h a c e n n ada par a matar al
p a c i e n t e ; sólo le p e r m i t e n m o r i r a l n o a p l i ca r u n t r a t a m i e n t o q u e l o
ayudaría a vivir. En la eutanasia activa, los médicos h a c e n algo par a
p r o v o c a r la m u e r t e p r e m a t u r a , c o m o a p l ic a r u n a inyección. En el p r i 
me r caso, p erm iten que el paciente m uera; en el seg un do , lo m ata n.
S in e m b a r g o , s i l o s r e s u l t a d o s s o n l o s m i s m o s , ¿la d i f e r e n c i a
e n t r e m a t a r y d e j a r m o r i r tendría a l g u n a i m p o r t a n c i a ? ¿Tendría e n
s í m i s m a u n a i m p o r t a n c i a m o r a l ? Según e l u t i l i t a r i s t a , n o ( s i t o d a s
l a s o t r a s c o s a s s i g u e n i g u a l ) . Si l o s r e s u l t a d o s s o n l o s m i s m o s , e s o
e s l o q u e i m p o r t a . D e a c u e r d o c o n e l k a n t i a n o , sí: e n u n c a s o , r e a l 
m e n t e m a t a m o s a a l g u i e n , e n el o t r o n o .
E l e j e m p l o d e l a e u t a n a s i a e s m u y c o m p l i c a d o . N o e s fácil ser
c l a r o s p o r q u e l o s r e s u l t a d o s d e la e u t a n a s i a a c t i v a y p a s i v a n o s u e 
len ser los mismos. Elaboremos un ejemplo que sirva para ilustrar
m e j o r e l a s u n t o . S u t í o r i c o y v i e j o está en la t i n a . En el baño h ay
u n a e s t u f a eléctrica tambaleándose e n u n e s t a n t e r a q u í t i c o . A u s 
t e d n o le gu sta su tío y podría h e r e d a r m u c h o s m i l l o n e s si él m u e r e .
Desea la muerte del viejo.

1 E n e l p r i m e r c a s o , p a r a h a c e r q u e l a e s t u f a eléctrica caiga en la
t i n a , u s t e d sólo tendría q u e h a c e r u n l e v e m o v i m i e n t o . Lo h a c e ,
deliberada y con scien tem en te. Usted lo m ata.
2 ) En e l s e g u n d o ca s o , p a r a im p e d ir q u e la e s tu fa ca ig a e n la tina,
u s t e d sólo t i e n e q u e h a c e r o t r o l e v e m o v i m i e n t o , e n o tr a dirección.
D e l i b e r a d a y c o n s c i e n t e m e n t e , n o l o h a c e . D ej a q u e él m u e r a :
¿Hay a l g u n a d i f e r e n c i a m o r a l e n l o s d o s casos? ¿ E s e l p r i m e r c a s o
p e o r q u e e l s e g u n d o ? Si l o e s , e l k a n t i a n o está e n lo c i e r t o c u a n d o
i n s i s t e e n l a d i f e r e n c i a intrínseca e n t r e h a c e r l o y d e j a r q u e o c u r r a .
S i no la ha y , e nto nce s e l u t i l i t a r i s t a t i e n e razón (éste i n s i s t e e n q u e
n o h a y t a l d i f e r e n c i a i n t r í n s e c a ) .
COMHINACIÓN
U na m a n e r a d e r e s o lv e r e l c o n f l i c t o e n t r e la s teorías u t i l i t a r i s t a y
k a n t i a n a e s t r a t a r d e c o m b i n a r l a s . P u e s t o q u e d e l m o d o c o m o la s
h e m o s p r e s e n t a d o so n i n c o m p a t i b l e s , e s n e c e s a r i o m o d i f i c a r la s .
Hay dos formas principales de hacerlo.
t i l i t a r i s m o e le r e g l a s
E l p r i m e r i n t e n t o s e b a s a e n e l s i g u i e n t e d i a g n ó s t i c o : la fuerza apa
r e n t e d e l u t i l i t a r i s m o r a d i c a e n q u e s o s t i e n e q u e e l propósito de la
m ora lida d es nu est ro bienestar. Su p rinc ipa l de fec to es que trata de
a p l i c a r d i c h o propósito h a c i e n d o r e c o m e n d a c i o n e s d i re c t as . ¿Hay
alguna m anera de conserv ar el p u n to fuert e y de elimin ar el de fecto?
Hablem os, por ejem plo, del cu m pl im ien to de una prome sa, es
decir, h a c e r l o q u e u n o prometió h a c e r , a u n q u e n o c u m p l i r l a p r o 
m e s a s ea b e n e f i c i o s o . E n c o n s e c u e n c i a , u n a p r o m e s a n o s o f r e c e
u n a razón n o u t i l i t a r i s t a p a r a a c tu a r. U n o d e b e c u m p l i r s u s p r o m e 
s a s , a u n c u a n d o r o m p e r l a s maximizaría la u t i l i d a d .
S in e mb a r g o , la institución d e l c u m p l i m i e n t o d e la s p r o m e s a s , e n s í
m i s m a , e s in m e n s a m e n t e b e n e f i c io s a ; e s la c o l u m n a d e t o d o s lo s c o n 
t r a t o s y negocios. Sin ella, estaríamos m u c h o p e or . En c o n s e c u e n c i a ,

C a p í t u l o X L MORALIDAD SIN RECLAS
a u n q u e p a r e z c a p a r a d ó j i c o , t e n e m o s u n a consideración u t i l i t a r i s t a
qu e nos ofrec e razon es n o utilita rista s para a ctuar.
A l g u n a s s i m i l i t u d e s s e p u e d e n e s t a b l e c e r e n c u a n t o a la j u s t i c i a .
Este s is t e m a n o s o f r e c e r a z o n e s n o u t i l i t a r i s t a s p a r a a c t u a r ; d e b e 
mos castigar al culpable y nunca al inocente, independientemente
d e l o s cálculos u t i l i t a r i s t a s . A u n a p e s a r d e e s t o , e l u t i l i t a r i s m o p u e 
d e j u s t i fi c a r e l s i s t e m a t o t a l d e la j u s t i c i a r e t r i b u t i v a p o r q u e e s t a r í a 
m o s m e j o r c o n e s t e s i s t e m a . P a r a d ó j i c a m e n t e , r a z o n e s u t i l i t a r i s t a s
j u s t i f i c a n u n s i s t e m a q u e n o s o b l i g a a a c t u a r d e u n a m a n e r a n o
utilitarista.
Según e l u t i l i t a r i s m o d e r e g l a s , n a d a d e e s t o e s p a r a d ó j i c o . D e 
b e m o s d i fe r e n c i a r d o s n iv e le s d e p e n s a m i e n t o m o r a l :
a) la creación d e r e g l a s m o r a l e s , y
b ) e l e n j u i c i a m i e n t o d e a c t o s p a r t i c u l a r e s según esas r eglas.
El p r i m e r o e s u t i l i t a r i s t a , p e r o e l s e g u n d o n o . L a s a c c i o n e s p a r t i c u 
l ar e s d e b e n se r j u z g a d a s c o m o c o r r e c t a s o i n c o r r e c t a s d e a c u e r d o
c o n r e g la s m o r a l e s q u e n o s o n u t i l it a r i s t a s , c o m o , " n o m e n t i r " , " n u n 
c a c a s t ig a r a l i n o c e n t e " . S in e m b a r g o , e s t a s r e g l a s n o u t i l i t a r i s t a s
d e b e n j u s t i f i c a r s e según c o n s i d e r a c i o n e s u t i l i t a r i s t a s .
Ésta p a r e c e s e r u n a i d e a fructífera. C o n s e r v a la i n t e g r i d a d d e l as
r a z o n e s n o u t i l i t a r i s t a s p a r a a c t u a r, p e r o a l m i s m o t i e m p o r e c o n o c e
q u e e l o b j e t i v o último d e la m o r a l i d a d e s m e j o r a r la c a l i d a d d e v i d a .
Según e s t a i d e a , e l p r i n c i p i o u t i l i t a r i s t a n o d e b e a p l i c a r s e a a c c i o 
n e s i n d i v i d u a l e s , s i n o m á s b i e n a l s i s t e m a d e r e g l a s . Estas r e g l a s
d e t e r m i n a n e l c r i t e r i o q u e h a c e a u n a acción c o r r e c t a o i n c o r r e c t a .
S i n e m b a r g o , l o s u t i l it a r i s t a s t r a d i c i o n a l e s d e l a c t o - a q u e l l o s q u e
p i e n s a n q u e e l p r i n c i p i o u t i l i t a r i s t a d e b e a p l i ca r s e d i r e c t a m e n t e a
las a c c i o n e s - a r g u m e n t a n q u e la posición d e l u t i l i t a r i s m o de r eglas
e s i n s o s t e n i b l e . A r g u m e n t a n q u e la f i n a l i d a d q u e ésta r e c o m i e n d a
equivaldría e x a c t a m e n t e a l a s a c c i o n e s de la posición n o r m a l d e l
u t i l i t a r i s m o d e l a c t o . Para m a x i m i z a r la f e l i c i d a d , tendríamos q u e c a m 
b i a r las reglas según l a s c i r c u n s t a n c i a s . U n a m a n e r a d e e l u d i r e s t a
59
" Ver SMART, 1.1. C , y WILLIAMS, B., o p . cit .

o b j e c i ó n , l a c u a l n o c o n s i d e r a r e m o s , c o n s i s t e e n a b a n d o n a r l a i d e a
d e q u e e l u ti l i tar i sta debería b us ca r la maximización d e l b i e n e s t a r o
la f e l i c i d a d , m i e n t r a s s e m a n t i e n e e n e l m a r c o l o m á s a m p l i a m e n t e
consecuencialista.
2 . U t i l i t a r i s m o c o n l i m i t a c i o n e s kantianas
A l g u n o s p e n s a d o r e s s o s t i e n e n q u e la m o r a l i d a d c o n s i s t e e n u n a
combinación d e u t i l i t a r i s m o c o n l i m i t a c i o n e s k a n t i a n a s . En o t r a s
p a l a b r a s , a r g u m e n t a n q u e la m o r a l i d a d e x ig e q u e a c t u e m o s d e t a l
m a n e r a q u e se t i e n d a a i n c r e m e n t a r la fe l i c i d a d g e n e r a l , p e r o s i n
a t e n t a r c o n t r a l a autonomía d e l o s d e m á s .
Ésta e s u n a solución p r o m i s o r i a , p e r o t i e n e u n p r o b l e m a . Po r e j e m 
p l o : e n c a s o s e x t re m o s , c u a n d o p o d e m o s a u m e n t a r d r a m á t i c a m e n 
te el bienestar de grandes grupos de personas, pero a costa de la
autonomía d e a l g u i e n - a u n q u e e n u n g r a d o b a j o - , e n t o n c e s p r o b a 
b l e m e n t e d e b a m o s h a c e r l o . En o t r a s p a l a b r a s, e s p o s i b l e q u e l os
d e r e c h o s a l a autonomía también t e n g a n s u s límites. Pero, ¿cuándo?
¿Qué h a c e q u e u n c a s o s ea e x t r e m o ? ¿Cuánto d r a m a t i s m o h a y e n e l
a u m e n t o d e l b i e n e s t a r ? Para a y u d a r a r e s o l v e r l o s c o n f l i c t o s práct i 
c o s , n e c e s i t a m o s r e s p u e s t a s a e s t a s p r e g u n t a s , y la teoría n o la s o fr e ce .
M O R A L I D A D S I N RUÓ LAS
H e m o s e x a m i n a d o e l c o n f l i c t o e n t r e l o s e l e m e n t o s u t i l i t a r is t a s y
k a n t i a n o s d e la m o r a l i d a d , y a l g u n a s d e la s m a n e r a s d e r e s o l v e r e s t e
c o n f l i c t o . Pero a h o r a q u i e r o su g e r i r p o r q u é e s t e p r o b l e m a es t a n
r e b e l d e ; t a n difícil d e r e s o lv e r. A s u m i m o s q u e la especificación d e l
c r i t e r i o e n v i r t u d d e l c u a l d e b e m o s a c t u a r d e b e c o n s i s t i r e n r eg l as
m o r a l e s q u e d e t e r m i n e n q u é d e b e m o s h a c e r y p o r q u é. En e s ta s e c 
ción argumentaré q u e u n a s r e g l a s m o r a l e s a s í n o s o n p o s i b l e s .
Razones concluyentes
Un a razón c o n c l u y e n t e p a ra la acción e s a q u e l l a q u e , e n esas cir 
c u n s t a n c i a s , n o p u e d e s e r s u p e d i t a d a a o t r a r a z ó n . U n a p e r s o n a

Capítulo Xí. MORALIDAD SIN REGLAS 203
t i e n e u n a razón c o n c l u y e n t e p a ra e m p r e n d e r la acción A, si no hay

n i n g u n a o t r a acción en las c i r c u n s t a n c i a s por la c u a l la p e r s o n a
tendría una m e j o r r az ón , c o n s i d e r a n d o t o d o . La definición señala
q u e las a fi r m a c i o n e s de r a z o n e s c o n c l u y e n t e s son f u e r t e s . E n t r e
t o d a s las a c c i o n e s , r e p r e s e n t a n la m e j o r en u n a s i t u a c i ó n . E s t o s i g 

n i f i c a q u e las r a z o n e s c o n c l u y e n t e s p a r a a c t u a r s o n e s e n c i a l m e n t e
c i r c u n s t a n c i a l e s . Sólo en una situación p a r t i c u l a r u n o p u e d e d e c i r
r e a l m e n t e q u e a l g u i e n t i e n e u n a razón c o n c l u y e n t e p a r a h a ce r o no
h a c e r a l g o . La m o r a l id a d no p u e d e b a s a rs e en r e g l a s g e n e r a l e s que
n o s o f r e z c a n r a z o n e s c o n c l u y e n t e s p a r a a c t u a r . R e g l a s c o m o n o l ,
m i e n t a s " no s o n c o r r e c t a s , están s u j e t a s a e x c e p c i o n e s , q u e es o t r a

m a n e r a de d e c i r q u e s o n f a ls a s .
N o d e b e m o s e s p e r a r que p o d a m o s r e s o lv e r e s te p r o b l e m a i n 
t r o d u c i e n d o e x c e p c i o n e s a las r e g l a s , o p e n s a n d o qu e la m o r a l i 
d a d c o n s i s t e en r e g l a s d e l s i g u i e n t e t i p o : " n o m a t a r e x c e p t o
c u a n d o . . . " El p r o b l e m a es q u e la cláusula f i n a l no p u e d e c o m p l e t a r 
s e . M i e n t r a s la cláusula esté i n c o m p l e t a , t o d a la r e g l a es f a l s a . Si
u n o a c e p t a la fr ase "no d e b o m a t a r e x c e p t o en las s i g u i e n t e s c i r 
c u n s t a n c i a s . . . " , y si h u b i e r a una situación en la qu e f ue r a c o r r e c t o
m a t a r y ésta no h u b i e r a s i d o i n c l u i d a en la lista, e n t o n c e s la fr ase
o r i g i n a l sería f a l s a . En o t r a s p a l a b r a s , la l i s t a t i e n e q u e ser c o m p l e 
ta , y es i m p o s i b l e s a t is fa c e r e st e r e q u e r i m i e n t o . Las r e g l as , p o r d e 
fin ición , tien en qu e ser rígidas.
La falta de p l e n i t u d de la cláusula f i n a l se d e b e a que la l i s t a
t i e n e q u e ser a b i e r t a . Hay un número i n d e f in i d o d e e s t a d o s de c o
sas en l o s c u a l e s u n o p u e d e t e n e r u n a razón d e c i s i v a p a r a m a t a r a
a l g u i e n ' . Para c u a l q u i e r situación en la qu e u n o p i e n s a que m a t a r
10
sería p e r m i s i b l e , hay o t r a s en las qu e no h e m o s p e n s a d o .
E s t o p u e d e m o s t r a r s e m e d i a n t e el s i g u i e n t e d i l e m a . En el i n t e n t o de h a c e r u n a lista

c o m p l e t a de t o d o s l os e s t a d o s de c o s a s en l o s c u a l e s la r e g l a " n o m e n t i r " t i e n e u n a
e x c e p ci ón , u n o p u e d e u t ilizar t é r m i n o s m á s g e n e r a l e s o m ás e sp e cífi co s.
--Entre más e s p e c í f ic a s s e a n las d e s c r i p c i o n e s , más difícil será c o m p l e t a r la lista,
p o r q u e u n a m a y o r v a r i e d a d d e b e i n c l u i r s e e n e l l a . P o r e j e m p l o , " n o m i e n t a s , a m e n o s
q u e ser s i n c e r o les c a u s e d a ñ o a p e r s o n a s i n o c e n t e s " . C u a n d o u n o c o n s i d e ra las
m ú l t i p l e s d e s c r i p c i o n e s que p u e d e c o m p r e n d e r e s ta r e g la , ll eg a a ser o b v i o que
e n t r e m ás e s p e c í f i c a s s e a n las d e s c r i p c i o n e s , m á s difícil es c o m p l e ta r la lista.

P o d e m o s s a c a r u n a conclusión i m p o r t a n t e : sólo e n c i r c u n s t a n c i a s
específicas e s p o s i b l e q u e u n j u i c i o d e r a z o n e s c o n c l u y e n t e s se a v e r 
d a d e r o . E s t o m u e s t r a q u e e l c o n t e n i d o d e la m o r a l i d a d n o p u e d e s er
e s p e c i f i c a d o m e d i a n t e r e g la s g e n e r a l e s ( q u e se a p l i q u e n a t o d a s l as
c i r c u n s t a n c i a s p o s i b l e s ) p u e s t a s e n términos d e r a z o n e s c o n c l u y e n -
t e s , p u e s e l c o n t e n i d o d e la m o r a l i d a d e s e s e n c ia l m e n t e a b i e r t o . .
T a m p o c o p o d e m o s u s a r r e g l a s tautológicas p o r q u e n o n o s o f r e 
c e n n i n g u n a g u í a . Po r e j e m p l o , " N o m a t e s a m e n o s q u e t e n g a s u n a
razón i m p o r t a n t e p a r a h a c e r l o " , e s l o m i s m o q u e d e c i r "h a z l o q u e
d e b e s h a c e r " . A m b a s s o n tautológicas y n o o f r e c e n n i n g u n a guía.
R a / o i i c s n o concluyentes
P o d e m o s i d e a r r e g la s m o r a l e s g e n e r a l e s y v e r d a d e r a s e n términos
d e r a z o n e s n o c o n c l u y e n t e s , c o m o " h a y u n a razón p a r a n o m a t a r " , o
" h a y u n a razón p a r a n o c a u s a r d o l o r " . A f i r m a r q u e u n a p e r s o n a t i e n e
u n a razón ( n o c o n c l u y e n t e ) p a r a h a c e r A , p u e d e s e r v e r d a d , a u n q u e
t e n g a u n a m e j o r razón p a r a h a c e r o t r a c o s a . L as r a z o n e s n o c o n c l u 
yentes pueden ser subordinadas por razones mejores. Ciertamente,
s i e m p r e habría u n a razón e n c o n t r a d e m a t a r, a u n q u e l a razón n o
s i e m p r e será c o n c l u y e n t e . U n a razón n o c o n c l u y e n t e p a r a l a acción

p u e d e s e r d e r r o t a d a p o r u n a m e j o r razón p a r a h a c e r o t r a c o s a .
H a y re g l a s m o r a l e s g e n e r a l e s d e s p l e g a d a s e n términos d e r a z o 
n e s n o c o n c l u y e n t e s , c o m o " s i e m p r e h a y u n a razón p a ra n o m a 
t a r " . Si n e m b a r g o , e l p r o b l e m a e s q u e t a l e s re g la s n o p u e d e n u s a r s e
c o m o guías d e la acc ión .
Obviamente, las razones no concluyentes pueden estar en con
f lic t o : p o d e m o s t e n e r r a z o n e s ( n o c o n c l u y e n t e s ) p a r a c o m e t e r o n o
la m i s m a acción e n c u a l q u i e r situación e s p e c í f i c a. P o r e j e m p l o , t e n 
g o u n a razón n o c o n c l u y e n t e p a r a n o m e n t i r , p e r o también t e n g o u n a
razón p a r a n o c a u s a r s u f r i m i e n t o . C u a n d o n o s p r e g u n t a m o s s i d e b e 
ríamos d e c i r l e la v e r d a d t e r r i b l e y a t r o z a t a l p e r s o n a , esas r a z o n e s
- Po r o t r o l a d o , e n t r e m ás g e n e r a l e s s e a n l a s d e s c r i p c i o n e s , s i e m p r e existirán a l g u n o s
c a s o s e n l o s q u e la a p l i c a b i l i d a d d e l a s p a l a b r a s e s t é e n cue st i ó n. E s t o s e d e b e a q u e
p a r a u n a p a l a b r a g e n e r a l n o h a y n i n g u n a c o n v e n c i ó n f i r m e o u n a r e g la g e n e r a l q u e
d i c t e s u u s o . d a d o q u e n o e x i s t e n r e g l a s g e n e r a l e s .

C a p í t u l o X I . MORALIDAD SIN REGLAS 205
están e n c o n f l i c t o . L a s r a z o n e s c o n c l u y e n t e s p a r a a c t u a r , e n c a m b i o ,
n o están e n c o n f l i c t o , s i m p l e m e n t e p o r q u e s o n c o n c l u y e n t e s . D e f in e n
la m e j o r acción d e n t r o d e la situación, c o n s i d e r a n d o t o d a s la s c o s a s .
En c o n s e c u e n c i a , s i t r a t a m o s d e a r t i c u l a r e l c o n t e n i d o d e la
m o r a l i d a d e n términos d e re g l a s q u e n o s o f r e c e n r a z o n e s n o
c o n c l u y e n t e s p a r a a ct ua r, e n t o n c e s la m o r a l i d a d n o n o s diría qué
d e b e m o s h a c e r e n u n a situación d a d a . A u n q u e e s t a s r e g l a s débiles
p u e d a n s e r v e r d a d e r a s e n t o d a s l a s c i r c u n s t a n c i a s , sólo p r o v e e n e l
p r i m e r p a s o e n e l r a z o n a m i e n t o p r á c ti c o . L a s f r a s e s q u e d a n r a z o 
n e s n o c o n c l u y e n t e s n o h a c e n u n a comparación e n t r e l a f u e r z a o
i m p o r t a n c i a d e esas r a z o n e s y s o n d e m a s i a d o débiles p a r a d e t e r 
m i n a r l o q u e d e b e m o s h a ce r .
M e j o r e s ; r a z o n e s
T e n e m o s d o s o p c i o n e s : la s o r a c i o n e s d e ra z o n e s c o n c l u y e n t e s ,
( a qu e l la s q u e d e t e r m i n a n l o q u e d e b e m o s h a ce r, p e r o q u e s o n d e 
m a s i a d o f u e r t e s c o m o p a r a se r re g l as g e n e r a l e s v e r d a d e r a s ) , y p o r
o t r a p a r t e , están l a s o r a c i o n e s d e r a z o n e s n o c o n c l u y e n t e s , ( a q u e 
l l a s q u e p u e d e n c o n s t i t u i r r e gla s g e n e r a l e s v e r d a d e r a s , p e r o q u e s o n
d e m a s i a d o débiles c o m o p a ra d e t e r m i n a r l o q u e d e b e m o s h a c e r ).
L a a l t e r n a t i v a sería t r a t a r d e e s b o z a r r e g l a s g e n e r a l e s e n términos
d e r a z o n e s c o m p a r a t i v a s , a s í : " X e s u n a m e j o r razón para la acción
q u e Y". P or e j e m p l o , l a s n e c e s i d a d e s o f r e c e n r a z o n e s m á s f u e r t e s
p a r a a c t u a r q u e l o s d e s e o s , s i t o d a s la s o t r a s c o s a s s i g u e n i g u a l " . Sin
e m b a r g o , t a l e s fr a se s n o n o s d i c e n q u é d e b e m o s h a c e r . 61
P o d e m o s a d e l a n t a r l a conclusión d e q u e l a s r e g l a s g e n e r a l e s n o
d e t e r m i n a n lo q u e d e b e m o s h a ce r . L o s d e b e r e s c o n c l u y e n t e s s o n
s i e m p r e j u i c i o s s i n g u l ar e s e n c o n t e x t o s e s p e c í f i c o s . Las r eglas de
d e b e r e s n o c o n c l u y e n t e s , a l i g u a l q u e l a s q u e c o m p a r a n l a f u e rz a
d e la s r a z o n e s , d e f i n i t i v a m e n t e n o d i c e n l o q u e d e b e m o s h a c er .
La s r e g l a s p u e d e n g u i a r la a c c i ó n , p e r o n o p u e d e n d e t e r m i n a r l a . E l
c o n t e n i d o d e la m o r a l i d a d y la p r u d e n c i a n o p u e d e e s p e c i f i c a r s e
exclusivamente con reglas.
M
N ó t e s e b i e n q u e : " s i t o d a s l as o t r a s c o s a s s i g u e n i g u a l " n o es l o m i s m o q u e " c o n s i d e 
r a n d o t o d a s l a s c o s a s " .

CONCLUSIÓN
E s t o t i e n e i m p l i c a c i o n e s s o b r e cómo d e b e m o s c o n s i d e r a r e l r a z o 
n a m i e n t o práctico y la m o r a l i d a d . I n d i c a q u e d e b e m o s s e r c a u t o s
a l d e f i n i r la m o r a l i d a d e n términos d e a c c i o n e s c o r r e c t a s , y a l r a z o 
n a m i e n t o práctico e n términos d e r a z o n e s c o n c l u y e n t e s . Lo s d e b a 
t e s m o r a l e s , c o m o l o s c o n c e r n i e n t e s a l a b o r t o , n o se p u e d e n . c e n t r a r
e n lo q u e d e b e m o s h a c e r d e m o d o c o n c l u y e n t e e n e s t e s e n t i d o ,
s i n o q u e s e d e b e n o c u p a r d e l p a n o r a m a g e n e r a l d e l a s u n t o . El d e 
b a t e d e b e s e r a c e r c a d e l as r a z o n e s g e n e r a l e s e n f a v o r y e n c o n t r a
d e u n a acción y de la fu er za r elativa de esas r a z o n e s .
El a l c a n c e d e l a m o r a l i d a d e s l i m i t a d o a c a u s a d e la i m p o s i b i l i 
d a d d e o f r e c e r s o l u c i o n e s g e n e r a l e s q u e n o s e a n n i d e m a s i a d o
débiles n i d e m a s i a d o f u e r t e s . E n c o n c l u s i ó n , e s d e s e s p e r a n z a d o r
p e n s a r q u e l a s r e g l a s m o r a l e s decidirán p o r n o s o t r o s l o q u e h a r e 
m o s . L as r e g l a s p u e d e n g u i a r n o s , p e r o n o d i c t a r n o s la s o l u c i ó n .
E s t o n o s i g n i f i c a q u e n o h a y a solución p a r a l o s d i l e m a s m o r a l e s .
Sólo s i g n i f i c a q u e n o h a y u n a solución d e f i n i d a p o r u n a r e g l a .
E l p r o b l e m a e s q u e e n l a definición d e u n a razón c o n c l u y e n t e , e l
término " l a m e j o r " f u n c i o n a c o m o u n a expresión s i n n i n g u n a r e s t r i c 
c ió n , l o c u a l r e qu i e r e q u e t e n g a m o s e n c u e n t a t o d o s l o s p o s i b l e s
h e c h o s r e l e v a n t e s y c o n s i d e r e m o s t o d o s l o s c r i t e r i o s . E s t o r e q u i e r e
u n a t o t a l i d a d c o m p l e t a e n t o d o s lo s p o s i b l e s c ri t e r io s d e e v a l u a c i ó n ,
La s r e g la s c o n c l u y e n t e s s o n d e m a s i a d o f u e r t e s y la s n o c o n c l u 
y e n t e s s o n m u y débiles p a r a e n c a s i l l a r l a guía d e l a m o r a l i d a d . E n
c o n c l u s i ó n , la comprensión m o r a l n o p u e d e c o n s i s t i r s o l a m e n t e
e n e l c o n o c i m i e n t o d e l as re g l as fijas, p o r q u e s u c o n t e n i d o t i e n e
una tex tura esencialm ente abierta.
Esta conclusión l e a b r e la p o s i b i l i d a d a o t r o s i n t e n t o s p a ra c o m 
p r e n d e r m ás p r o f u n d a m e n t e la m o r a l i d a d . Le a b r e el c a m i n o a la s
éticas b a s a d a s e n l a v i r t u d , l a s c u a l e s a r g u m e n t a n q u e la p r e g u n t a
i m p o r t a n t e n o e s ¿cuáles a c c i o n e s s o n c o r r e c t a s y cuáles i n c o r r e c 
t a s ? " , s i n o m á s b i e n , ¿qué t i p o d e p e r s o n a s d e b e m o s s e r ? " , o ¿qué
v i r t u d e s d e b e m o s a l i m e n t a r y q u é v i c io s d e b e m o s a p l a c ar e n n o s o 
t r o s m i s m o s ? "

A P É N D I C E
LA I-ALACIA NATURALISTA ES UNA FALACIA
S u p o n g a m o s q u e la s o r a c i o n e s n o r m a t i v a s s o n a priori (si gui endo e l Ap én

di ce 1 del capítulo a n t e r i o r ) . S u p o n g a m o s , a pe sar de t o d o , que las o r a 
c i o n e s a priori s on analíticas. Esto i m pl i ca q ue t o d as l as o raci o ne s m o ral e s
son analíticas. Pero, ¿es ésta u n a con clusión razonable?
E m p e c e m o s c o n una oración s i m p l e :
. 1 . I i l d o l o r es m a l o
Hay do s o bj e ci o n e s que hace r a la afirm ación de qu e ésta es un a oración
analítica. Prim e ro , el d o l o r no s i e m p r e es m a lo . El qu e p r o d u c e el p i n c h a 
zo de una inyección necesaria, por e j e m p l o , no lo es. Pero una v e r d a d
analítica s i e m p r e d e b e ser ve rdade ra, y p o r lo t a n t o "El d o l o r es m a l o " no
es una v e r d a d analítica.
Para r e s p o n d e r a e sta o bj eció n, ne ce si t am o s hace r do s di st i nci o n e s.
Valor i nt rínseco fr ent e a v alor instrumental

Al gunas co sas so n bue nas o malas sólo i n s t r u m e n t a l m e n t e , es decir, sólo
p o r sus e fe ct o s (po r e j e m p l o , el d i n e r o y la falta de d i n e r o ) . Son b u e n a s o
mal as sólo p o r lo q u e t r a e n . Esto i mpl i ca que o t ras co sas so n intrínseca
m e n t e , en sí m i s m a s , b u e n a s o mal as y no sólo por lo que t r a e n (por
e j e m p l o , el d o l o r y el placer).
Razones concl uy ent es fr ent e a ra zones no concl uy ent es
C o m o h e m o s v i s t o , en un di le m a hay dos razo ne s no c o n c l u y e n t e s en
c on f l i c t o. Hay una razón para hace r ambas co sas: cumpl i r la p r o m e s a de
visitar a un a m i g o el sábado p o r la t a r d e , y vi si t ar a la abue l a en el h o s p i 
tal; uno no p u e d e h a c er a m b a s . Pero t i e ne una razón para hace r las d o s ,
y po r eso a m b a s s o n b u e n a s . ¿Cuál de las do s razo ne s es me j o r? Cua ndo
u n o haya re sp o n di d o , t i e ne re sue l t o el d i le m a . Las razo ne s no co ncl uye n -
t e s d e b e n distinguirse de las razo ne s co ncl u ye nt e s.
C o n e s t a s d i s t i n c i o n e s en m e n t e , p o d e m o s e n m e n d a r la afirmación:
"El d o l o r es m a lo " y cambi arl a por:

2 . L l d o l o r e s i n t r í n s e c a y n o c o n c l u y e n t c m e n t e m a l o
La s e g u n d a objeción es que la negación de una ve r d a d analítica es una
con tradicción. Neg ar "El d o l o r es m a l o " n o es una contradicción. Sin e m 
b a r g o , se p u e d e r e s p o n d e r : p a r e ce m u y ra zo na b le s o s te ne r q u e negar "El
d o l o r es intrínseca y no c o n c l u ye n t e m e n t e m a l o " sería una contradicción.
P o d e m o s aclarar esto si c o n s id e r a m o s la na tur a le za d e las cla s ifica cio 
ne s . Po r e j e m p l o , a lg u n a s c o s a s s o n sillas, y o tr a s n o . E n otras palabras,
c u a n d o c l a s i f i c a m o s las c o s as e n d o s clases , sillas y n o sillas, es p o s ib le
c o m e t e r e r r o r e s . Por s u p u e s t o , p u e d e h a b e r c as o s c o n f u s o s , p e r o e s t o
n o es de t r a t a r a h o r a . La clasificación es o b j e t i v a . A h o r a p r e g u n t e m o s :
¿qué es un a silla? Una p r ime r a definición r a zo na b le p ue d e ser: una cosa
h e c h a c o n e l p r o p ó s it o d e s e nta r s e e n ella. N o p o d e m o s e x p l ic a r el c o n 
c e p t o d e silla s in m e n c io n a r el interés h u m a n o q u e t e n e m o s en las sillas;
al fin y al c a b o , ésa fue la razón por la cua l cla s ifica mo s a lg una s c o s a s
c o m o s i l l a s . Por lo t a n t o , la clasificación está basada en el interés. A p a r tir
d e e s t o , p o d e m o s c o n c l u ir q u e la e v aluac ió n e s am b a s cosas: es o b je tiva
y también se basa en intereses.
A h o r a r e g r e s e m o s al d o l o r . P o d e m o s c o m e t e r e r r o r e s al clasificar e l
dol or. Un a m i g o s e c ae , un o p ie ns a que está en una agonía terrible, p e r o
r e a l m e n t e se está r i e n d o de su cóm ica ca ída. La clasificación es o b j e t i v a :
los errores s o n p o s i b l e s . ¿ Q ué e s e l d o lo r ? S ig uie nd o e l e j e m p l o d e la silla,
c u a l q u i e r definición tendría que incluir la idea d e q u e e l d o l o r se d e b e
e vita r , p o r q u e fue ésa la razón p o r la cua l cla s ifica m o s c o s a s co m o d o l o r y
no d o lo r .
LA FALACIA NATL» RA LISTA F;S UNA FALACIA

Ln falacia naturalista afirma q u e es i m p o s i b l e que u na oración n o r m a t i v a
se d e r ive d e u n a serie d e o r a cio n e s d e s cr ip tiva s . Afir ma qu e ningún " d e b e "
se s ig ue d e u n " e s ". M u c h o s filósofos s o s t i e n e n q ue e s una falacia pen sar
q u e o r a c i o n e s d e " e s " p u e d e n i m p l i c a r o r a c i o n e s d e " d e b e " .
Esta posición imp lica q u e n o p ue d e ha b e r e vid e ncia empírica en favor
d e una oración n o r m a t i v a . Últimamente, el a b i s m o " e s V ' d e b e " i m p l ic a
q u e l o q u e t o m a m o s c o m o e v id e n c ia empírica en favor d e u n juicio d e
va lo r r e q uie r e a su vez o t r o juicio d e valor. Decidir l o q ue c u e n t a c o m o
evidencia empírica para apoyar cualquier juicio de valor es a su vez un juicio
d e v a lo r . S u p o n g a m o s , p o r e j e m p l o , qu e un a película no s ti e n e a b s o r t o s y
n o s hace reír d u r a n t e d o s h o r a s . Si a fi r m a m o s q u e e s e h e c h o es e vid e ncia
a favor de la evaluación según la cual la película es b u e n a , t e n e m o s q u e

Apéndice, LA FALACIA NATURALISTA ES UNA FALACIA 209
h a c e r u n a evaluación a d i c i o n a l de qu e una película qu e h a c e reír y que

m a n t i e n e la atención, es u n a bu en a película. A d e m ás , si q u e re m o s o f r e 
cer eviden cia empírica en favor de esta segu n da evaluación, t e n e m o s q u e
p r e s u p o n e r o t r a p r e m i s a e v a l u a t i v a , c o m o , "la risa es b u e n a " . En otr as
palabr as, u n a conclusión evalu ativa sólo se sigue de una prem isa fáctica o
d e s cr ip tiva dad a otr a pr emisa evalu ativa. Si la tesis del abism o "es"/"deb e"
es ver dader a, en ton ces n in gu n a ser ie de o r a c io n e s m e r a m e n t e d e s c r i p t i 
vas pu ede ten er implicacion es evalu ativas, o ser vir como eviden cia a fa
vo r de un ju icio ev alu ativo.
Esto significa que habrá algu n os ju icios de valor básicos sin evidencia
empírica q u e l o s a p o y e . En términos s i m p l e s , eso im p l i c a q u e si u sted
63
h a c e el ju icio de v alor básico " e l d o l o r e s m a l o " , y y o m e o p o n g o d i c i e n d o

" n o , el dolo r es bu en o" , en ton ces, en el análisis final, n o hay una razón para
cr eer qu e estoy equ ivocado (en la m e d i d a en q u e sea c o n s i s t e n t e en t o 
do s mis ju icios de v alor ) . A l final, sign ifica qu e los ju icios de valor n o pu e
den ser erróneos en el s e n t i d o de ser c o n t r a r i o s a la eviden cia empírica.
Sin embar go, con tr a esta posición, si "El d o l o r es intrínseca y n o c o n 
c l u ye n t e m a l o " es u n a ver dad a priori, e n to n ce s n o h ay falacia n atu r alista.
De hecho, esta frase es una v e r d a d a priori, y p o r lo t a n t o , lo que causa
dolor es i n s t r u m e n t a l m e n t e m a l o p e r o i n c o n c l u y e n t e m e n t e m a l o . P o d e 
mos ten er eviden cia de que algo es m a l o , a saber, lo que c a u s a d o l o r
( e n tr e o t r o s t ip o s de eviden cia).
La falacia naturalista es u n e r ro r p o r q u e , c o m o h e m o s v i s t o , c o n f u n d e
o r a c i o n e s de " d e b e r e s " c o n c l u y e n t e s y no c o n c l u y e n t e s . P o d e m o s ver
esto en dos pasos:
1 . P o d e m o s der ivar " deber es" no c o n c l u y e n t e s de a l g u n o s e n u n c i a d o s
d e s c r i p t i v o s ( e n u n c i a d o s de "es"). Ne cesariam ente , hay u n a razón no
c o n c l u y e n t e p a r a e v i t a r el d o l o r . De ma n er a similar , hay una razón
para respetar la autonomía de o t r a s p e r s o n a s . E n t r e e n u n c i a d o s de
"es" (es decir , des cr iptivos ) y e n u n c i a d o s no c o n c l u y e n t e s de " debe r " ,
el ab ism o n o existe.
2. En lugar de e s o , hay un a b i s m o e n t r e los e n u n c i a d o s de "es" y los
e n u n c i a d o s de " debe r es" con clu yen tes. Dado qu e algu n as c o s a s son
d o l o r o s a s , u n o no p u e d e inferir q u e hay u n a razón con clu yen te par a
evitarlas. Esto se deb e a qu e el en u n ciad o qu e expr esa u n a razón c o n 
clu yen te exige qu e , con sid er ada s tod as las cosas, n o haya o t r a acción

ft?
R. Haré a r g u m e n t a a f a v o r de las d e c i s i o n e s de p r i n c i p i o . (Ver HARÉ, R., Freedom and
Reason, O x f o r d U n i v e r s i t y Press. L o n d o n , 1963.)

2 1 0 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA
para la cua l h a y a u n a m e j or razón. Podría h a b e r u n a b ue na razón para

s o p o r t a r e l d o l o r . Ningún c o n j u n t o finito d e e nuncia d o s d e s cr ip tivo s
p u e d e e l i m i n a r esa p o s i b i l i d a d . D e b i d o a e s t o , h a y u n a b i s m o e n t r e los
e n u n c i a d o s de "es" y los e n u n c i a d o s d e "d e b e r " co ncluy e nte s .
cDoandcol uqy ue en t ne os , dlai s tfalacia

i n g u e enaturalista
n t r e e n u n c ei as deons sdí em "i ds m
e bae ru"n ca o falacia.
n c l u y e n At edse my ánso,
e l h e c h o d e q u e falle a la h o r a d e d i s t i n g u i r e n t r e l o s d o s t i p o s d e e n u n 
c i a d o s d e " d e b e r " , c o n d u c e a u n d i a g n ó s t i c o e q u i v o c a d o d e l a b i s m o .
Los filósofos que s o s t i e n e n q u e e x is te u n a fa la cia na tur a lis ta , a r g um e n 
ta n q u e e s t o es así p o r q u e m e d i a u n a b i s m o e n t r e h e c h o s y valores.
E s t o n o p u e d e se r c o r r e c t o . El p r i m e r p u n t o de la página a n t e r i o r lo
d e m u e s t r a . Lo s e n u n c i a d o s e m p í r i c o s p u e d e n i m p l i c a r a f i r m a c i o n e s
e v a l u a t i v a s . El s e g u n d o p u n t o o fr e c e u n d i a g n ó s t i c o a l t e r n a t i v o . Los
e n u n c i a d o s q u e e x p r e s a n r a z o n e s c o n c l u y e n t e s r e q u ie r e n q u e s e l e c c i o 
n e m o s , d e n t r o d e l a s ci rc u n s t a n c ia s , c o n s i d e r a n d o t o d a s la s c o s a s , y
e n t r e t o d a s la s p o s i b l e s a c c i o n e s , la m e j o r . Re q ui e re n u n a t o t a l i d a d . N i n 
g u n a colección finita d e e n u n c ia d o s d e " e s " p ue d e o fr e ce r esa t o t a l i 
d a d . En c i e r t o s e n t i d o , e l a b i s m o es e n t r e lo finito y lo in f in it o , y n o
e n t r e h e c h o s y valores.
DE L DOLOR A I A MORAL

S u p o n g a m o s e n t o n c e s qu e "El d o l o r es intrínseca y n o c o n c l u ye n t c m e n t e
m a l o " e s u n a ve r d a d a na lítica. Un utilitarista puede usarla para definir qué
género de e vid e ncia es r e le va nte cua nd o d e l o q u e s e trata es de e s t a b l e 
cer una afirmación acerca de lo que es m o r a l m e n t e i n c o r r e c t o . Para ver
c ó m o g e n e r a r a f i r m a c i o n e s m o r a l m e n t e n o r m a t i v a s , c o n s i d e r e m o s e l s i 
guiente argumento:
2. El d o l o r es intrínseca y no c o n c l u y e n t c m e n t e m a l o
3. Una acción A que tie ne e fe cto s ma lo s e s m o r a l m e n t e i n c o r r e c t a (no
concluyentemente)
4 . La acción A causa d o l o r
5. Por lo t a n t o , la acción A es m o r a l y n o c o n c l u y e n t e m e n t e m a la
D e j a n d o a l g u n a s c o m p l i c a c i o n e s i m p o r t a n t e s a u n l a d o , e s t e a r g u m e n 
t o d e m u e s t r a q u e u n a o r a c i ó n m o r a l se p u e d e d e r i v a r d e u n a a f i rm a 
ción n o r m a t i v a , es decir, "El d o l o r es intrínseca y no c o n c l u ye n t e m e n t e
malo".

A p é n d i c e . LA FALACIA NATURALISTA ES UNA FALACIA
• La p r e m i s a 3 es s i m i l a r a una afirmación u t i l i t a r i s t a qu e o f r e c e una

condición p a r a que una acción sea (no c o n c l u y e n t e m e n t e ) m o r a l m e n 
t e i n c o r r e c t a . C o m o t a l , también sería una afirmación a p r i o r i .
• La p r e m i s a 4 es una afirmación empírica.
Por lo t a n t o , p o d e m o s c o n c l u i r que los j u i c i o s m o r a l e s i n v o l u c r a n a m b a s :

a f i r m a c i o n e s empíricas y a f i r m a c i o n e s a p r i o r i . Las a f i r m a c i o n e s a p r i o r i
e s t a b l e c e n el c r i t e r i o p a r a que una acción sea m a l a y p a r a cuáles son las
a f i r m a c i o n e s empíricas que e s t a b l e c e n los h e c h o s r e l e v a n t e s .
Las c u a l i f i c a c i o n e s y c o m p l i c a c i o n e s i m p o r t a n t e s : n a d a de e s t o i m p l i 
c a que el u t i l i t a r i s m o sea v e r d a d e r o . No he d i c h o qu e o f r e c e c o n d i c i o n e s
n e c e s a r i a s y s u f i c i e n t e s p a r a la m o r a l i d a d ; más b i e n lo he u t i l i z a d o c o m o
u n e j e m p l o de cómo una afirmación m o r a l p u e d e t e n e r los dos e l e m e n 
t o s : uno a p r i o r i y o t r o empírico.

C A P Í T U L O X I I
U N A M E J O R V ID A
M u c h o s d e lo s t r a b a j o s filosóficos con r e s p e c t o a l o s v a l o r e s s e c o n 
c e n t r a n e x c l u s i v a m e n t e e n l a m o r a l id a d y, p o r o m i s i ó n , t e n d e m o s a
c o n c e b i r n u e s t r o s p r o p i o s i n t e r e s e s e n t é r m i n o s p u r a m e n t e e c o n ó 
m i c o s . Es fácil caer en la d u a l i d a d d e p e n s a r lo s v a l o r e s , o b i e n e n
t é r m i n o s m e r a m e n t e e c o n ó m i c o s , o b i e n e n t é r m i n o s m o r a l e s . En
lug a r d e e s o , p o d e m o s t r a ta r d e c o m p r e n d e r m e j o r e l b i e n e s t a r , s i n
a c u d i r a c o n c e p t o s p u r a m e n t e m o r a l e s . E s t o n o s i g n if ic a a b a n d o n a r
la é t i c a y l a e c o n o m í a , s i n o sólo c u l t i v a r n u e s t r a c o m p r e n s i ó n d e l
b i e n e s t a r y e l d e s a r r o l l o h u m a n o s m á s a l l á d e a m b a s d i s c i p l i n a s .
M l i T A S V V A L O I \ l : S
La g r a n may o r í a d e n u e s t r a s a c c i o n e s s e d i r i g e a l l o g r o d e m e t a s o
f i n es. T r a t a m o s d e c o n s e g u i r c o s a s y u s u a l m e n t e , c u a n d o n o s p r e 
g u n t a n p o r q u é h a c e m o s l o q u e h a c e m o s , r e s p o n d e m o s c it a n d o la
m e t a , e l f i n o e l r e s u l t a d o q u e b u s c a m o s . P o r e s o , p a r e c e n a t u r a l
d e f i n i r e l b i e n d e l o q u e e s i n t r ín s e c a m e n t e v a l i o s o c o m o el fin o la
m e t a d e l a a c c i ó n . Por e j e m p l o , e l o b j e t i v o d e la c o n s t r u c c i ó n e s
63
a n t e t o d o t e r m i n a r l o s e d i f i c i o s .
A r i s t ó t e l e s f u e e l p r i m e r o q ue ar t i c ul ó l a i d e a d e q u e l o s b i e n e s
i n t rín s e c o s s o n m e t a s q u e s e p e r s i g u e n : "E l b i e n está c o r r e c t a m e n t e
M
I n t r í n s e c a m e n t e v a l i o s o s i g n i f i c a n o i n s t r u m e n t a l m e n t e v a l io s o . A l g o e s i n s t r u 
m e n t a l m e n t e v a li o s o c u a n d o e s v a l i o s o sólo c o m o un m e d i o p a r a c o n s e g u i r a lg o .

d e s c r i t o c o m o a q u e l l o a lo que t o d a s las c o s a s a p u n t a n " . Si 6 4
g u i e n d o e s t a s u g e r e n c i a , p o d e m o s a fi r m a r que un b i e n es s i e m 

p r e un propósito o un fin qu e t e n e m o s .
S i n e m b a r g o , argumentaré qu e e s t a afirmación no p u e d e ser
c o r r e c t a . I m p l i c a q u e el único a s p e c t o de u n a acción q u e t i e n e v a l o r
intrínseco es su m e t a , el r e s u l t a d o d e s e a d o , y e s t o s i g n i f i c a que la
acción en sí m i s m a sólo es v a li o sa c o m o un m e d i o p a ra c o n s e g u i r
e l f i n . E s t o , a su v e z , n i e g a el v a l o r intrínseco de la a c t i v i d a d m i s m a
c o m o un p r o c e s o . Si el b i e n es s i e m p r e una m e t a , e n t o n c e s sólo
l a s m e t a s o f r e c e n p r o v e e n r a z o n e s p a r a a c t u a r y d e b e m o s t r a ta r
n u e s t r a s a c c i o n e s sólo c o m o m e d i o s .
Argumentaré c o n t r a e s t a identificación de l v a l o r no i n s t r u m e n 
ta l con las m e t a s , h a c i e n d o dos d i s t in c i o n e s que a m e n u d o se c o n 
funden.
En p r i m e r lu g ar , n e c e s i t a m o s d i s t i n g u i r e n t r e el va lo r i n s t r u m e n 
t a l y el no i n s t r u m e n t a l . A l g o t i e n e v a l o r i n s t r u m e n t a l sólo c u a n d o
e s v a l i o s o p o r a q u e l l o a lo que c o n d u c e o f a c i l i t a , no por lo que es.
El d i n e r o , por e j e m p l o , t i e n e un v a lo r p u r a m e n t e i n s t r u m e n t a l ; es
b u e n o sólo en v i r t u d d e l o que con él se p u e d a c o n s e g u i r. Por o t r a
p a r t e , se s u p o n e que la f e l i c i d a d t i e n e un v a l o r no i n s t r u m e n t a l . Es
b u e n a en sí m i s m a , por lo que ella es. D e s d e l u e g o , a l g u n a s c o s a s
podrían t e n e r a m b o s t i p o s de va lo r . La s a l u d , q u i z á s , p u e d e ser una
d e e lla s .
A m e n u d o e s t a distinción es c o n f u n d i d a con o t r a : m e d i o s y fi
n e s . Un fin es una m e t a . La v a s t a mayoría de n u e s t r a s a c c i o n e s está
d i r i g i d a al l o g r o de m e t as u o b j e t i v o s y en esa m e d i d a , esas a c c i o 
n e s son m e d i o s . Un m e d i o es a l g o c a u s a l m e n t e r e l e v a n t e o n e c e 
s a r i o p a r a l l e g a r a una m e t a .
M e z c l a r esas dos d i s t i n c i o n e s e q u i v a l e a p e n s a r que los me 
d i o s c o m o t a le s sólo p u e d e n t e n e r un v a l o r i n s t r u m e n t a ) y que
c u a l q u i e r c o s a con un v a l o r no i n s t r u m e n t a l d e b e ser una m e t a .
En o t r a s p a la b r a s , s u p o n e que a l g o v a l i o s o no i n s t r u m e n t a l m e n t e
e s una m e t a .
ARISTÓTELES, Ética de Nicómano, I n s t i t u t o de E s t u d i o s Po lí tico s, M a d r i d . 1 9 5 9 .

C a p í t u l o X I I . U N A MEIOR VIDA 215
R A C I O N A L I D A D I N S T R U M E N T A L
La r a c io n a l i d a d in s t r u m e n t a l i m p l i c a q u e s i e m p r e t r a t a m o s d e m i 
n i m i z a r l o s m e d i o s e n n o m b r e d e u n a m a y o r e f i c a c i a . L a m a y o r e f i c a 
c ia i m p l ic a q u e , s i e m p r e q u e p o d a m o s , d e b e m o s a l c a n z a r n u e s t r a s
m e t a s c o n l o s m e d i o s m í n i m o s , p o r q u e l o c o n t r a r i o sería i r r a c i o n a l .
E l i d e a l d e e f i c i e n c i a sería l o g r a r n u e s t r a s m e t a s si n n e c e s i d a d
d e ningún m e d i o e n a b s o l u t o , s in ningún c o s t o . L o s m e d i o s s o n
meros costos prescindibles.
T e n i e n d o e s t o e n m e n t e , s u p o n g a m o s q u e la v i d a d e u n a p e r s o 
n a c o n s i s t e e n l a s a c t i v i d a d e s y a c c io n e s q u e e j e c u t a . S i t o d a s esas
a c c i o n e s f u e r a n m e d i o s p r e s c i n d i b l e s p a r a a l c a n z a r v a r i a s m e t a s ,
e n t o n c e s también l o serían l a s v i d a s d e l a s p e r s o n a s . E n o t r a s p a 
l a b r a s , la identificación d e l o s v a l o r e s c o n l as m e t a s i m p l i c a q u e
u n a p e r s o n a sólo i m p o r t a c o m o u n m e d i o p a ra l o q u e e ll a p u e d a
c o n s e g u i r . Esto es c la r a m e n t e i n c o r r e c t o . U n a p e r s o n a n o es sólo
u n m e d i o p a ra lo q u e c o n s i g u e . El m i s m o r a z o n a m i e n t o d e b e a p l i 
c a r s e a l n i v e l m i c r o d e l as a c c i o n e s . E n o t r a s p a l a b r a s , n u e s t r a s
a c c i o n e s n u n c a s o n m e r o s m e d i o s . D i c h o d e o t r o m o d o , m e z c l a r
la s d o s d i s t i n c i o n e s m e n c i o n a d a s atrás n o s i m p i d e p e n s a r q u e
n u e s t r a s a c c i o n e s d i r i g i d a s p o r m e t a s p u e d e n s e r v a l i o s a s n o
instrumentalmente.
Estos p u n t o s s e d e r i v a n d e la filosofía m o r a l d e K a n t . Éste s o s t i e 
n e q u e la e s e n c i a d e la m o r a l i d a d c o n s i s t e e n a c t u a r d e a c u e r d o c o n
e l p r i n c i p i o m o r a l s u p r e m o , a l q u e llamó i m p e r a t i v o categórico. En
u n a d e s u s fo r m a s , e l i m p e r a t i v o categórico n o s o b l i g a a n o t r a t a r a
u n a p e r s o n a sólo c o m o u n m e d i o , s in o s ie m p r e c o m o u n f i n . En 6 5
o t r a s p a l a b r a s , n o d e b e m o s u s a r a la s p e r s o n a s p a r a c o n s e g u i r a l 
g ún f i n , a s í s e a p a r a p r o v o c a r u n a f e l i c i d a d g e n e r a l m a y o r . A d e s p e 
c h o d e la s s i m i l i t u d e s , m i t e s i s n o e s i g u a l a la d e K a n t : él e s t a b a
i n t e r e s a d o e n f o r m u l a r y e n e x p l i c a r la n a t u r a l e z a d e la m o r a l i d a d ,
m i e n t r a s q u e m i interés e s h a c e r u n a afirmación a c e r c a d e l a n a t u 
r a l e z a d e l b i e n e s t a r , a s a b e r , q u e l o intrínsecamente b u e n o n o d e b e
c o n c e b i r s e c o m o u n propósito o u n f i n .
Ver K A N T , I., tündamenlación de ta metafísica de tas costumbres, E s p a s a C a l p e , M a d r i d , 1 99 5.

216 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DL LA FILOSOFÍA
E s m u y fácil e n u n c i a r erróneamente e s t e p u n t o . P o d e m o s a fir 

mar, por ejemplo, que en todas las actividades el proceso importa
m á s q u e e l r e s u l t a d o . S in e m b a r g o , e s t o p a r e c e s u g e r i r u n a c u e s 
tión d e b a l a n c e e n t r e l a s d o s f a c e t a s d e l a acción*, p r o c e s o y r e s u l 
t a d o s . P o n e r el p u n t o d e e s t a m a n e r a e s u n e r ro r , p o r q u e e l a s u n t o
e s m á s p r o f u n d o . La cuestión e s cómo d e b e m o s c o n c e b i r e l b i e n :
e l b i e n n o d e b e s e r p e n s a d o c o m o u n p r o p ó s i t o . E s t o p u e d e e x p l i 
c a r s e de d o s m aneras.
- A m e n u d o c o r r e m o s p a r a g a n ar , p u e s el h a c e r l o m e j o r a e l p r o c e 
s o d e co r r e r . A m e n u d o e s c r i b i m o s c o n u n a f ec h a límite, n o p o r 
q u e f i n a l i z a r e l t r a b a j o e n e sa f e c h a s e a intrínsecamente v a l i o s o ,
s i n o m á s b i e n e n a r a s d e l p r o c e s o m i s m o d e e s c r i t u r a . En o t r a s
p a l a b r a s , n e c e s i t a m o s m e t a s p a ra o r i e n t a r n o s , p a ra d a r n o s d i 
r e c c i ó n , p a r a m e j o r a r l o s p r o c e s o s . D e e s t e m o d o , l o s f i n e s s o n
i n s t r u m e n t a l m e n t e v a l i o s o s .
- P e n s a m o s q u e n u e s t r a s a c t i v i d a d e s s o n m e d i o s , p e r o r e a l m e n t e
e s la a c t i v i d a d la intrínsecamente v a l i o s a , y l o s f i n e s o m e t a s
s o n i n s t r u m e n t a l m e n t e v a l io s o s c o m o lo s m e d i o s pa ra m e j o r a r
las act ivid ad es . Si u n o gana u na carrera, pu ed e correr de nu evo .
Si e l t r a b a j o e n p r o c e s o e s p r o v e c h o s o , e n t o n c e s n o s h a b i l i t a
p a r a c o n t i n u a r t r a b a j a n d o . E n e s t e p r o c e s o d e a c t i v i d a d g e n e 
r a n d o m á s a c t i v i d a d , la s l la m a d a s m e t a s s o n i n s t r u m e n t a l m e n t e
v a l i o s a s p o r q u e p r o p i c i a n u n a m a y o r y m e j o r a c t i v i d a d . D e e s t e
m o d o , l a s m e t a s también s o n i n s t r u m e n t a l m e n t e v a li o sa s . Po r
e s t o afirmé q u e l o s f in e s s o n m e d i o s p a ra l o s m e d i o s . El e s t a d o
f i n a l e s i n s t r u m e n t a l m e n t e v a l i o s o si d e éste s e d e r i v a u n a m a 
yor actividad.
La r a c i o n a l i d a d i n s t r u m e n t a l i m p l i c a q u e l o s f in e s j u s t i f i c a n l o s
m e d i o s , p e r o y o argumenté e n s e n t i d o c o n t r a r i o : l o s m e d i o s j u s t i f i 
c a n l o s fi n e s . El f in e s i n s t r u m e n t a l m e n t e v a l i o s o , o b i e n p o r q u e
mejora el proceso, o bien porque al alcanzarlo propicia más y me
j o r e s a c t i v i d a d e s y a b r e la p u e r t a a p r o c e s o s p o s t e r i o r e s . T e n e r u n a
m e t a m e j o r a e l p r o c e s o , y g a n a r u n a c a r r e r a n o s h a b i l i t a p ap a c o r r e r
u n a v e z m á s . E l v a l o r está e n c o r r e r y n o e n a r r i b a r a l a m e t a o
ganar.

Lo s o b j e t i v o s o e s t a d o s f in a l e s, c o m o la c o n s t r u c c i ó n d e u n e d i 
f i c i o , l a c o n s e c u c i ó n d e c i e r t a c a n t i d a d d e p r o d u c c i ó n , l a a d q u i s i 
c i ó n d e u n m e r c a d o , n o s o n i n t r í n s e c a m e n t e v a l i o s o s . S o n c o m o
la s f a s e s d e u n l a r g o p r o c e s o . V a l o r a m o s e s t a s m e t a s p o r q u e p e n 
s a m o s q u e t e n d rá n u n c i e r t o p a p e l e n f a c il i ta r , a c e n t u a r y p r o p i c i a r
o t r o s p r o c e s o s o a c t i v id a d e s . Para el c o n s t r u c t o r , la finalización del
e d i f i c i o d e o f i c i n a s le p u e d e p a r e c e r a l g o i n t r í n s e c a m e n t e v a l i o s o ,
p e r o s u i m p o r t a n c ia e s q u e t e p e r m i t e a o t r o s h a ce r a l g o . Le o f r e c e
a la g e n t e la p o s i b i l i d a d d e t r a b a j a r e n u n a m b i e n t e d i s e ñ a d o . S u 
p o n g a m o s q u e e l e d i f i c i o d e o f i c i n a s , ya t e r m i n a d o , al b e r g ar á una
c o m p a ñ í a d e c o n s t r u c c i ó n . E n e s t e c a s o , la i m p o r t a n c i a d e l e d i f i 
c i o e s q u e p r o m o v e r á m á s c o n s t r u c c i ó n , c o m o u n a a c t i v i d a d . El
e d i f i c i o físico es un m e d i o , a u n q u e d u r a n t e s u c o n s t r u c c i ó n fue r a la
m e t a . En e s t e c a s o , e s u n m e d i o p a r a c o n s t r u c c i o n e s p o s t e r i o r e s .
Un a v e z m á s , n u e s t r a s u p o s i c i ó n n o r m a l e s t á al r e v és . A s u m i m o s
a c r í t i c a m e n t e q u e e l p r o c e s o d e c o n s t r u c c i ó n e s u n m e d i o p a r a
o b t e n e r u n e d i f ic i o t e r m i n a d o y , c o n u n p o c o d e r e f l e x i ó n, d e s c u 
b r i m o s q u e e l e d i fi c i o a c a b a d o e s u n m e d i o p a r a q u e c o n s t r u i r m á s
sea p o s i b l e .
U s t e d e s t á e n u n b o t e e n e l o c é a n o , d e n o c h e . S e g uía p o r l as
e s t r e l l a s . P e r o l as e s t r e l l a s n o s o n s u d e s t i n o . S o n c o m o l o s i d e a 
le s . Po r e j e m p l o , e l i d e a l d e p e r f e c c i ó n p u e d e d e s t r u i r e l b i e n , s i
p e n s a m o s q u e e l p r o c e s o d e m e j o r a m i e n t o e s v a l i o s o s ó l o e n v i r 
t u d d e l b i e n p e r s e g u i d o , l a p e r f e c c i ó n. E n e s t e c a s o , l a p e r f e c c i ó n
t o m a e l v a l o r p o r s í m i s m a y s e c o n v i e r t e e n u n d i o s f a ls o . De e s t e
m o d o , e l c i e l o a m e n a z a c o n d e s t r u i r la T i e r r a . T o m a e l v a l o r p o r s í
m i s m o , r o b á n d o s e l o a l a s a c t i v i d a d e s t e r r e n a l e s . El m e j o r a m i e n t o ,
la c ual i f i c ac i ó n d e n u e s t r a s vi d a s i n d i v i d u a l e s d e b e s e r c o n c e b i d o
c o m o u n p r o c e s o i n t r í n s e c a m e n t e v a l i o s o e n s í m i s m o . N o e s b u e 
n o p o r la c o n s e c u c i ó n d e u n e s t a d o f in a l i n t r í n s e c a m e n t e v a l i o s o ,
la p e r f e c c i ó n . L a p e r f e c c i ó n e s u n a d i r e c t r i z , n o u n a m e t a o e s t a d o
fi na l d e v a l o r i nt r í ns e c o .
L a n o c i ó n d e u n a a c t i v i d a d o p r o c e s o i n t r í n s e c a m e n t e v a l i o s o
n o p u e d e e x p l i c a r s e m e d i a n t e e l e s q u e m a m e d i o s - f in e s . L o s p r o 
c e s o s y las a c t i v i d a d e s s o n i n t r ín s e c a m e n t e v a l i o s o s p o r q u e s e vive
a t r a v é s d e e l l o s . P o r o t r a p a r t e , l o s m e d i o s n o i m p l i c a n e s t a i d e a .

C o m o t a l e s , s ó l o i m p o r t a n e n l a m e d i d a e n q u e c o n d u z c a n a l f i n ,
y e n t r e m á s e f i c a z m e n t e , m e j o r . N i n g ú n e s t a d o f i n a l u o b j e t i v o
i m p l i c a la i d e a d e q u e e s in t r ín s e c a m e n t e v a l i o s o p o r q u e s e v i v e
e n él. En c o n s e c u e n c i a , e l v a l o r i n t r í n s e c o d e l o s p r o c e s o s y las
a c t i v i d a d e s n o p u e d e e x p r e s a r s e e n v i r t u d d e l e s q u e m a m e d i o s -
fines.
Po r o t r o l a d o , la idea d e p r o c e s o p u e d e in c l u i r e l i n t e n t o d e a l 
c a n z a r u n a m e t a . U n p r o c e s o s e v i v e , p e r o c u a n d o é s t e c o n s i s t e e n
a l c a n z a r u n a m e t a , l o s r e s u l t a d o s s o n i n s e p a r a b l e s d e l p r o c e s o , ya
q u e h a c e n p a r t e d e é l . A d e m á s , c o m o h e m o s vi s to , l o s s o l o s m e 
d i o s s o n s i e m p r e i n d e p e n d i e n t e s d e l o s fin es o las m e t a s ; s o n l o s
c o s t o s q u e d e b e m o s m i n i m i z a r .
En r e s u m e n , la s m e t a s o l o s e s t a d o s f in a l e s n o s o n in t r ín s e 
c a m e n t e v a l i o s o s , a u n q u e d i r i j a n y e x p l i q u e n la a c c i ó n . S o n
c o m o la s e s t r e l l a s , q u e d e f i n e n l a d i r e c c i ó n , p e r o n o e l d e s t i n o .
L o s p r o c e s o s s e d e f i n e n p o r s u d i r e c c i o n a l i d a d , n o p o r s u f i n .
A u n q u e t e n e r o b j e t i v o s e s u n a s p e c t o i m p o r t a n t e e i n e v i t a b l e
d e la v id a , c o n f u n d i r e s t a s m e t a s c o n l o s v a l o r e s i n t r í n s e c o s e s
u n e r r o r , p u e s i m p l i c a r í a c o n c e b i r la s a c t i v id a d e s c o m o m e r o s
m e d i o s . La s m e t a s s o n m á s c o m o l o s m e d i o s i n s t r u m e n t a l m e n t e
valiosos para actividades posteriores.
P L A C L R Y I I : L I C I I ) A D:
La s e g u n d a c o n c e p c i ó n e q u i v o c a d a q u e e x a m i nar é e s la te o r ía d e l
p l a c e r o d e l b i e n e s t a r , a saber , q u e l o q u e c o n s t i t u y e u n a m e j o r v i d a
e s t e n e r e s t a d o s m e n t a l e s m ás p l a c e n t e r o s . S e g ún l a t e o r í a d e l p l a 
cer, u n a v i d a m e j o r e s u n a v i d a m ás feliz, u n a q u e p r o d u c e m á s
f e l i c i d a d y m e n o s s u f r i m i e n t o . E s t a t e o r í a f u e e x p l í c i t a m e n t e
a r t i c u l a d a p o r l o s u t i l i t a r is t a s t e m p r a n o s , l e r e m y B e n t h a m y J.S. Mi l i ,
p e r o a r g u m e n t a r é q u e e s u n a c o n c e p c i ó n e q u i v o c a d a ™ .
M t
Ver la v ersi ón cl ásica de esa co n c ep ci ón e n :
• BENTHAM, J.. A/I Introduction to the Principies oj M oráis and Leyislation, C l a r e n d o n Press,
O x f o r d , 1 8 7 9 .
• MILL, |. S., El utilitarismo, Agui l a r . B u e n o s A i r e s , 1 9 6 8 .

Capítulo X I I . U N A MEIOR VIDA 219
a . H l p l a c e r e s el f i n
P a r a h a c e r m á s v i v i d o e l a s u n t o , N o z i c k n o s p r o p o n e i m a g i n a r u n a
m á q u i n a d e l a e x p e r i e n c i a . La m á q u i n a l e p r o p o r c i o n a r á l a s e x p e 
67
r i e n c i a s m á s a g r a d a b l e s y p l a c e n t e r a s q u e u s t e d p u e d a i m a g i n a r .
M i e n t r a s e s t é e n l a m á q u i n a , u s t e d no s ab r á q ue e s t á ahí . C u a n d o
la m á q u i n a e s t é c r e a n d o p a r a u s t e d la e x p e r i e n c i a d e g a n a r u n j u e 
g o d e t e n i s , p e n s ar á q u e r e a l m e n t e e s t á j u g a n d o t e n i s , a u n q u e t o d o
e s t é s u c e d i e n d o e n l a m á q u i n a . L a m á q u i n a e s t á p r o g r a m a d a p a r a
o f r e c e r l a i l u s i ó n d e u n a v id a s u p r e m a m e n t e p l a c e n t e ra e n t o d a s
l a s v a r i e d a d e s y e s p e c i e s . Si un p o c o d e s u f r i m i e n t o e s n e c e s a r i o
p a r a e l e v a r e l p l a c e r , e n t o n c e s l a m á q u i n a t a m b i é n l o p r o p o r c i o n a 
rá. El p r o b l e m a c o n s i s t e e n q u e u n a ve z u s t e d e n t r e e n l a m á q u i n a ,
ya n o p o d r á salir.
P o d r í a m o s p r e g u n t a r : ¿ d e b o e n t r a r e n l a má q ui na? P e r o l a p r e 
g u n t a m ás r e l e v a n t e e s : ¿ p e r d e r é a l g o d e v a l o r i nt r í ns e c o s i e n t r o
e n l a má q ui na? S i s e p i e r d e a l g o d e v a l o r i n t r í n s e c o , q u e d a d e m o s 
t r a d o q u e e l b i e n e s t a r n o c o n s i s t e ú n i c a m e n t e e n s e n t i r p l a c e r . Es
u n a p r u e b a d e q u e t a le s e s t a d o s m e n t a l e s n o s o n l o s ú n ic o s b i e 
n e s i nt r í ns e c o s . La t e o r í a d e l p l a c e r a c o g e la a f ir m a c i ón d e q u e la
v i d a d e u n a p e r s o n a c o n s i s t e s ó l o e n e s t a d o s m e n t a le s , y s i e s o e s
c i e r t o , e n t o n c e s u n o n o p i e r d e n a d a e n t r a n d o a l a má q ui na.
A s í , ¿p e r d e r í a u s t e d a l g o d e v a l o r i nt r í ns e c o s i e n t r a a l a m á q u i 
na? S í , l o p e r d e r í a, l a m a s e n c o n t r a r í a a s u s a m i g o s d e n u e v o , n o
vería a su f a m i l i a ; n u n c a m á s c a m i n a r ía p o r e l p a r q u e , ni nad ar í a e n
e l m ar , n i e s c r ib i r ía u n a c a r t a . E s t a s a c t i v i d a d e s s o n i n t r í n s e c a m e n 
t e v a l i o s a s . Po r s u p u e s t o , u s t e d t e n d r í a l a il u si ón d e h a c e r e s a s c o 
s a s , p e r o r e a l m e n t e n u n c a las haría de n u e v o , sólo estaría s e n t a d o
e n l a m á q u i n a . E s o c o n s t i t u y e u n a p é r d i d a .
S u p o n g a m o s q u e e s t a m o s d e a c u e r d o e n q u e u n o p e rd e ría c o 
s a s d e v a l o r i n t r í n s e c o s i e n t r a e n l a m á q u i n a . E s t o n o s i g n i f i c a ,
a u t o m á ti ca m e n t e , q u e u n o n o d e b a s e n t a r s e e n e l l a , s i n o ú n i c a 
m e n t e q ue i nv o l uc r ar í a una p ér d i d a. S i s u v i d a e s m u y m i s e r a b l e ,
p e n s a r á q u e l a p é r d i d a v a l e l a p e n a . É s t e , s i n e m b a r g o , n o e s e l
Ver Nozic, R., Anarquía, Estado y utopía. F o n d o d e C u l t u r a E c o n ó m i c a , M é x i c o , 1 9 8 8 .

p u n t o . El p u n t o es que si se p r o d u c e a lg u n a p ér d i d a, la c o n c e p c i ó n

d e l b i e n e s t a r en t ér m i n o s de e s t a d o s m e n t a le s o p l a c e r es un error.
P o d e m o s c o n c l u i r que en la v i d a hay más que e s t a d o s m e n t a l e s ,
q u e el s e n t i m i e n t o i n t e r n o de p l a c e r ; y que la teoría de l p l a c e r es
equivocada.
La teoría del p l a c e r es e r r ó n e a p o r q u e t r a t a las a c t i v i d a d e s y las
a c c i o n e s s ó l o c o m o m e d i o s , c o m o m a n e r a s p r e s c i n d i b l e s de al 
c a n z a r e s t a d o s de c o n c i e n c i a p l a c e n t e r o s . Im p l ic a , por e j e m p l o ,
q u e sus a m i g o s y f a m i l i a son a p e n a s una vía p a r a que u s t e d l o g r e
e s t a d o s m e n t a l e s a g r a d a b l e s . I m p l i c a que p r e s e n c i a r un o c a s o no
e s v a l i o s o por sí m i s m o , s i n o que es s ó l o un i n s t r u m e n t o p ar a ob 
t e n e r p l a c e r . La m á q u i n a de la e x p e r i e n c i a nos m u e s t ra que la t e o 
ría de l b i e n e s t a r , en t é r m i n o s de los e s t a d o s m e n t a l e s , r e q u i e re
q u e t o d a s las a c t i v id a d e s e x t e r i o r e s de la v i d a y los a c o n t e c i m i e n 
t o s s e a n s ó l o m e d i o s p a r a el p l a c e r . Eso e x i g e que s e p a r e m o s a los
d o s , que c o n s i d e r e m o s a q u é l l o s c o m o si m p l e s m e d i o s pa ra o b t e 
n e r és t e .
El p r o b l e m a con la teoría del b i e n e s t a r , en t é rm i n o s de e s t a d o s
m e n t a l e s , es que c o n v i e r t e a la p e r s o n a en una m á qu i n a del placer.
H a c e que la v i d a sea ú n i c a m e n t e un m e d i o p a ra más p la ce r , y su
f r a c a s o es el m i s m o que el e r r o r que d i s c u t i m o s en la s e c c i ó n s o b r e
m e t a s y v a l o r e s . La m á q u i n a p r o m e t e o f re c e r n o s el p l a c e r sin los
p r o b l e m a s de la v i d a r e a l . Y é s t e es el p r o b l e m a : c o n v i e r t e la vid a
e n un p r o b l e m a , un c o s t o , un m e d i o p r e s c i n d i b l e que s ó l o t i e n e
v a l o r i n s t r u m e n t a l . Que las a c t i v i d a d e s de la v i d a no son s i m p l e s
m e d i o s p a r a o b t e n e r p l a c e r lo d e m u e s t r a el h e c h o de que p e r d e r ía 
m o s a l g o de v a l o r i n t r í n s e c o si e n t r á ra m o s en la m á q u i n a .
L o s s e n t i m i e n t o s de f e l i c i d a d y p l a c e r d e b e n c o n s i d e r a r s e c o m o
p a r t e i n t e g r a l de una b u e n a v i d a . O b v i a m e n t e , t a le s s e n t i m i e n t o s
c o n t r i b u y e n a que la v i d a l l e g u e a ser b u e n a , p e r o no la c o n s t i t u 
y e n . Un j u g a d o r de fútbol s i e n t e t r i s t e z a c u a n d o se h i e r e una p i e r 
n a , p o r q u e la p é r d i d a es m a l a . La h e r i d a es un r e s u l t a d o de la
m o r b i l i d a d de la p é r d i d a ; no la c o n s t i tu y e . N o r m a l m e n t e se t i e n e
la fa ls a cr e e ncia de que v i v i r feliz es lo m i s m o que s e n t i r s e feliz. Los
s e n t i m i e n t o s de f e l i c i d a d y alegría son más c o m o un b a r ó m e t r o o
u n s í n t o m a de qué tan b i e n e s t á n u e s t r a v i d a . A d e m á s de h a c e r

Capítulo X II. UNA MEIOR VIDA
p a r t e d e l b i e n e s t a r y d e c o n t r i b u i r a é l , t a m b i é n l o m i d e n . S i m e
s i e n t o a b s o l u t a m e n t e d e p r i m i d o , p u e d e s e r u n s i g n o d e q u e h a y
a l g o m a l e n la m a n e r a e n q u e v i v o . S i m e s i e n t o r e l a j a d o y a g u s t o ,
e s t o p u e d e s e r u n a s e ñ a l d e q u e m i v i d a v a b i e n . En c o n s e c u e n c i a ,
v i v i r b i e n o m a l n o c o n s i s t e s i m p l e m e n t e e n t e n e r e s o s s e n t i m i e n 
t o s o s í n t o m a s . D e l m i s m o m o d o , e s t a r e n f e r m o n o e s i g u a l q u e
s e n t i r d o l o r . N o s e c u r a la e n f e r m e d a d a l iv i a n d o e l d o l o r . L a s
a s p i r i n a s n o c u r a n .
La t e o r í a d e l p l a c e r e s e r r ó ne a p o r q u e u n a m e j o r c a l i d a d d e v i d a
n o c o n s i s t e t a n s ó lo e n o b t e n e r m á s p l ac e r. I m p o r t a l o q u e e s n u e s t r a
v i d a y s u p r o c e s o , l o q u e o b j e t i v a m e n t e n o s o c u r r e y l o q u e h a c e 
m o s . N o p o d e m o s s e p a r a r l o s e s t a d o s m e n t a l e s d e l o s a s p e c t o s
e x t e r n o s d e u n a v id a , c o m o l o q u i e r e l a t e o r í a d e l p l a c e r . S e r c o n s 
c i e n t e e s y a u n a p a r t e i n t e g r a l d e h a c e r c o s a s . El g o c e n o d e b e
c o n s t r u i r s e c o m o u n e s t a d o m e n t a l a d i c i o n a l a l as a c t i v i d a d e s q u e
d i s f r u t a m o s . S e p a r a r l o s e s t a d o s m e n t a l e s d e l a s a c t i v i d a d e s , d e s -
c o n t e x t u a l i z a y t r i v i a l i z a a l as a c ti v id a d e s m i s m a s d e d o s m a n e r a s :
- L o i m p o r t a n t e e n e s a s a c t i v i d a d e s n o e s u n p r o d u c t o m e n t a l ,
s i n o m ás b i e n la m a n e ra c o m o s e e j e c u t a n . El p l a c e r n o e s u n
e s t a d o m e n t a l a i s la d o , e s d i s f r u t a r lo q u e u n o h a c e . P e n s a r d e
o t r o m o d o e s i n s t r u m e n t a l i z a r la s a c t i v i d a d e s , c o n v e r t i r l a s e n
m e r o s m e d i o s p a r a e l placer .
- En s e g u n d o l u g a r , e l p l a c e r e s e l m í n i m o c o m ú n d e n o m i n a d o r
e n t r e e s t a d o s m e n t a l e s p o s i t i v o s . Es u n a co s i f i c a c i ón y u n a a b s 
t r a c c i ó n d e l a s d i f e r e n t e s m a n e r a s d e s e n t i r c u a n d o e j e c u t a 
m o s a c t i v i d a d e s . L o q u e s e n t i m o s e s i m p o r t a n t e , p e r o
c o n s i d e r a r la alegría, el d e l e i t e , e l g u s t o , s ó l o d e s d e l a ó p t i c a
d e l p l a c e r , e s d e s a t e n d e r la s d i f e r e n c i a s e n t r e e l l o s y r e d u c i r l o s
t o d o s a la p u l p a .
1 . De l placer a la ap re cia ción

A u n s i u n o a c e p t a la a n t e r i o r crítica a la teoría del p l a c e r , t o d a v í a s e
d a c u e n t a d e q u e l a t e o r í a n o p u e d e es ta r c o m p l e t a m e n t e e q u i v o 
c a d a . A u n q u e e l b i e n e s t a r n o l o d a e l p l a c e r , s e g u r a m e n t e la c o n 
c i e n c i a d e b e d e s e m p e ñ a r a l g ú n p a p e l e n la c a l i d a d d e l a v i d a . A h o r a

m o s t ra r é c ó m o p o d e m o s m e j o ra r n u e s t ra c o m p r e n s i ó n d e l b i e n e s 
ta r r e e m p l a z a n d o " p l a c e r " p o r l a a p r e c i a c i ó n d e l o s v a l o r e s " . Para
w
v i v i r u n a v i d a d e s e a b l e , u n o d e b e e x p e r i m e n t a r y a p r e c i a r e l v a l o r
d e l o q u e u n o h a c e y e x p e r i m e n t a .
El m u n d o f e n o m e n o l ó g i c o e n e l q u e v i v i m o s s e t e j e p o r la a t e n 
c i ón q u e le p r e s t a m o s . ¿ E n q u é m u n d o v i v e u s t e d ? E s o e s t á d e t e r 
m i n a d o p o r la a t e n c i ón q u e u s t e d p r e s t a . El m u n d o d e la e x p e r i e n c i a
e n e l q u e c a d a p e r s o n a v i v e e s t á d e f i n i d o p o r s u a t e n c i ó n y p o r s u
p e r c e p c i ó n . L a a t e n c i ó n s i e m p r e e s s e l e c t i v a ; está d i r i g i d a d e e s ta
m a n e r a y n o d e o t r a . I n c l u y e a l g u n o s a s p e c t o s y e x c l u y e o t r o s . El
m u n d o d e n u e s t r a e x p e r i e n c i a e s t á d e f i n i d o p o r n u e s t r a a t e n c i ó n
p a r a s e l e c c i o n a r l o s d e t a l l e s d e l m u n d o r e a l .
La c l a s e d e m u n d o q u e u n o h a b i t a e s t á d e t e r m i n a d o p o r la a t e n 
c i ó n q u e u n o p r e s t e . L o s c a m b i o s e n n u e s t r a a t e n c i ó n h a c e n d e
n u e s t r o m u n d o f e n o m e n o l ó g i c o u n c i e l o o u n i n f i e r n o p e r s o n a l .
W i t t g e n s t e i n decía: "El h o m b r e fe l iz v i v e e n u n m u n d o f e l i z " . P o  68
d e m o s a g r e g a r : la p e r s o n a v a l e r o s a v i v e e n u n m u n d o m ás l l e n o d e
p o s i b i l i d a d e s ; y la p e r s o n a g e n e r o s a h a b i t a e n u n m u n d o e n e l c u a l
o í r o s e s t á n v i v o s . A l o s o j o s d e q u i e n s e q u e j a , e l m u n d o será a m a r -
i\n; i\ t r a v és d e u n l e n t e p á l i d o , p a r e c e r á m o n o c r o m á t i c o .
A l g o d a ñ i n o p u e d e a f e c t a r a u n a p e r s o n a d e d o s m a n e r a s . P u e 
d e p r i v a r l o d e h a c e r a c t i v i d a d e s q u e s o n in t rín s e c a m e n t e d e s e a 
b l e s , o p u e d e i m p o s i b i l i t a r l o p a ra a p r e c i a r e l v a l o r d e l o q u e e s t á
h a c i e n d o , s i n i m p e d i r l e r e a l m e n t e q u e l o h a g a . E s t ar e n p r i s i ó n l o
p r iva a u n o d e h a c e r m u c h a s c o s a s, p e r o e s t a r d e p r i m i d o n o s i m p i 
d e d i s f r u t a r , a p r e c i a r y s e n t i r e l v a l o r d e l o q u e h a c e m o s . Po r falta
\r a t e n c i ó n , e s p o s i b l e p a d e c e r e n u n m u n d o e s p l én d i d o . U n o p u e -
d e t e n e r s e d , a u n q u e t e n g a ag u a e n l o s p r o p i o s l a b i o s , p o r n o r e 
p a r a r e n e l l o . Po r e j e m p l o , S c r o o g e t i e n e m u c h o s am i g o s q u e l o
v i s i t a n a m e n u d o . C u a n d o l le g a n , él está d e m a s i a d o p r e o c u p a d o
c o m o p a r a p r e s t a r l e s a t e n c i ó n . T o m a café y cha r la c o n e l l o s , p e r p n o
e s t á n p r e s e n t e s r e a l m e n t e e n s u a t e n c i ó n . D e s p u é s d e u n r a t o , s u s
a m i g o s s e v an y él s e q u e d a s o íó c o n s u s p r e o c u p a c i o n e s . A u n c u a n d o
e s t a r c o n l o s a m i g o s e s u n a a c t i v i d a d v a l i o s a , e s ne ce s a r io a p r e cia r la
6 H
Ver WITTGENSTEIN. L., Tractatus lógico - Philosophicus, A l i a n z a E d i t o r i a l , M a d r i d , 1 9 8 7 .

C a p i t u l o X I I . U N A MEIOR VIDA 223
p a r a q u e c o n t r i b u y a a l b i e n e s t a r . E n e s t e c a s o , l a a p r e c i a c i ó n r e q u i e 
r e c o n s i d e r a r a l o s a m i g o s c o m o p e r s o n a s . S i u n o a d o p t a l o q u e
M a r t i n B u b e r l la m a e l m o d o Yo-Ello, e n t o n c e s p u e d e v i v ir e n u n m u n 
d o a t e s t a d o , f e n o m e n o l ó g i c a m e n t e d e s p r o v i s t o d e p e r s o n a s . U n o
p u e d e e s t a r e n u n m u n d o c o n u na a b u n d a n c ia d e p o s i b i l i d a d e s v a 
lio s a s , y a ú n a s í , p o r n o p r e s t a r a t e n c i ó n , m o r ir d e r u i n a d e v a l o r e s .
C ó m o a p r e c i a m o s e s u n a f u n c i ó n d e c ó m o s e n t i m o s . L o s s e n t i 
m i e n t o s d o m i n a n la c o n c i e n c i a . S o n l o s m a t e r ia l e s c o n l o s q u e c o n s 
t r u i m o s l a f e n o m e n o l o g í a d e n u e s t r a s v i d a s . S i h e e s t a d o t r a b a j a n d o
m u c h o y d e m a n e r a i n c o r r e c t a , s i e st o y s u m i d o e n e s o , e n t o n c e s
s e n t i r é e x a c t a m e n t e c ó m o e s e l m u n d o : s o m b r í o y m o n ó t o n o . M i
a t e n c i ó n e s t a r á d i r i g i d a p o r e s o s s e n t i m i e n t o s y c a d a v e z s e r e f o r 
z a r á n m á s . P o r e l c o n t r a r i o , e n u n d ía l u m i n o s o , c u a n d o e l t r a b a j o
r i n d e r e s u l t a d o y m e d e s l i z o e n é l , e l m u n d o será b e l l o y m a r a v i ll o 
s o . E n a m b a s o c a s i o n e s , e l m u n d o e s e l m i s m o : la m i s m a b e l l e z a y
m a r a v i l l a existirían en el día gris, p e r o n o e s t a b a a t e n t o a ellas.
P o d e m o s c o n c l u i r q u e e l b i e n e s t a r r e q u i e r e l a a p r e c i a c i ó n d e l
v a lo r . A f i r m a r q u e e l m u n d o c a m b ia d e l t o d o d e a c u e r d o c o n n u e s 
tra a t e n c i ó n e s c o n f u n d i r c óm o v e u n o e l m u n d o c o n l a r e a l i d a d
q u e u n o v e . Si n e m b a r g o , e s u n a b u e n a m e t á f o r a . P a r a e s t a r b i e n ,
n u e s t r a a t e n c i ó n d e b e c a p t a r lo s a s p e c t o s v a l i o s o s d e l m u n d o . La
f o r m a c o m o u n o l os a p r e c i e d e p e n d e d e l a s c u a l i d a d e s d e l a p r o 
p ia c o n c i e n c i a , c o m o l a s a t i s f a c c i ó n q u e d e j a l o q u e u n o h a c e . Es 
t a s c u a l i d a d e s d e p e n d e n d e l a s e n s i b i l i d a d h a c ia l o q u e e s v a l i o s o .
E s t o s p u n t o s d e f i n e n u n a f u n c i ó n i m p o r t a n t e d e l o s j u i c i o s d e v a 
lor, f u n c i ó n q u e ig n o r a m o s c u a n d o r e d u c i m o s l o s j u i c i o s d e v a l o r a
r a z o n e s p a r a l a a c c i ó n , o a n a d a m á s q u e a u n a g u ía p a r a la s d e c i 
s i o n e s y a c c i o n e s e x t e r n a s . Es fácil o l v i d a r q u e l o s v a l o r e s d e b e n
p o n e r e l c o n t e n i d o d e l a c o n c i e n c ia . I g n o r a m o s s u p a p e l a l d e f i n i r
la a t e n c i ó n y l a c a l i d a d d e l a v id a , c u a n d o p e n s a m o s e q u i v o c a d a 
m e n t e q u e l a s c u e s t i o n e s d e v a l o r p u e d e n r e d u c i r s e a c u e s t i o n e s
d e r a z o n e s p r á c t i c a s y p r o c e d i m i e n t o s d e d e c i s i ó n par a actu ar .
R e g r e s e m o s a l a t e o r í a d e l p l a c e r H a y u n a d i f e re n c i a i m p o r t a n t e
e n t r e c o n c e b i r e l b i e n e s t a r e n t é r m i n o s d e l a a p r e c i a c i ó n d e l o s
v a l o r e s y e n t é r m i n o s d e p l a c e r . T r a t a r la s a c t iv i d a d e s c o m o s i m 
p l e s m e d i o s p a r a e l p l a c e r a n u l a la p o s i b i l id a d d e a p r e c i a r s u v a l o r

i n t r í n s e c o , p o r q u e i m p l i c a que las a c t i v i d a d e s s ó l o t i e n e n v a l o r i n s 
t r u m e n t a l . Por o t r o l a d o , la a p r e c i a c ió n r e q u i e r e una a t e n c i ó n que
s e a s e n s i b l e al v a l o r i n t r í n s e c o de la a c t i v i d a d . É s t a no es i n s t r u 
m e n t a l . Las dos t e s i s son o p u e s t a s .
Dl :SF:OS
La t e r c e r a c o n c e p c i ó n e q u i v o c a d a es p e n s a r e l b ie ne s ta r , y s u o p u e s t o ,
e l d a ñ o , en t é r m i n o s d e la s atisfacción o la frustración de los d e s e o s .
M u c h a s p e r s o n a s p i e n s a n que una m e j o r a en la c a l i d a d de v id a c o n 
s is te s i m p l e m e n t e en o b t e n e r lo qu e u n o b u s c a o d e s e a . A r g u m e n t a ré
q u e e s t o es un e r r o r , p o r q u e la satisfacción de los d e s e o s per se no
c o n sptui teudyeen eld ve failnoirr sr ee en

tar, l e v a nt ér
t em
di enol interés el d a ñ o , n i el b i e n e s 
Nique
s d e o b pt reonpeiro .lo u n o d e s e a .
C o m o una a l t e r n a t i v a a la t e o r í a del p l a c e r d e s a r r o l l a d a por
B e n t h a m y M i l i , a l g u n o s filósofos u t i l i t a r i s t a s , más r e c i e n t e m e n t e ,
h a n t r a t a d o d e d e s a r r o l l a r e s a s i d e a s en una teoría de l b i e n e s t a r en
t é r m i n o s de p r e f e r e n c i a s . Los t e ó r i c o s p a r t i d a r i o s de la p r e f e r e n 
69
c i a a f i r m a n que el b i e n e s t a r es la s a t i s f a c c i ó n de c i e r t o s t i p o s de

p r e f e r e n c i a s . G r a n p a r t e del t r a b a j o de e s a s t e o r í a s c o n s i s t e en su
m i n i s t r a r las c o n d i c i o n e s que los g é n e r o s r e l e v a n t e s de p r e f e r e n 
c ia d e b e n c u m p l i r p a ra c o n t a r c o m o b i e n e s ta r . A l g u n a s v e c e s , e s a s
p r e f e r e n c i a s son p e n s a d a s h i p o t é t i ca m e n t e en t é r m i n o s de las
p r e f e r e n c i a s que uno t e n d r ía en c i e r t a s c o n d i c i o n e s i d e a l e s , y no
c o m o las p r e f e r e n c i a s que uno r e a l m e n t e t i e n e . S o b r e e s t o ha 
b l a r e m o s más t a r d e . Por el m o m e n t o , a d v i r t a m o s que la crítica
q u e h a r é a la t e o r í a de los d e s e o s t a m b i én se a p l i c a a e s t a s t e o 
rías de la p r e f e r e n c i a .
S ó c r a t e s s u g i r i ó la b r i ll a n t e p r e g u n t a : ¿ e s t o es b u e n o p o r q u e lo
d e s e o , o lo d e s e o p o r q u e es b u e n o ? La n a t u r a l e z a de l b i e n e s t a r
70
6 W
Ver. por e j e m p l o .
• GKIFFIN, )., WW/ fteing, C l a r e n d o n P r ess. O x f o r d . 1 9 8 6 .
• FKEY, R., I n t e r c s t an d R ig h t s , C l a r e n d o n P r ess, O x f o r d , 1980.
• RAWLS, 1 , A Theory of )ustice. H a r v a r d . B o s t o n . 1 9 7 1 .
7
" La p r e g u n t a r e a l de P lat ón era a c e r c a de lo s a g r a d o Ver Pl a t ó n , " E u t i f r ó n " en Diálogos
de Platón, C r e d o s , M a d r i d , 1 9 8 5 - 1 9 9 2 .

h u m a n o r e s i d e e n e s t a p r e g u n t a s o c r á t i c a . Para c o m p r e n d e r e l b i e n ,
t e n e m o s q u e c o m p r e n d e r lo q u e h a c e a l as a c t i v i d a d e s i n t r í n s e c a 
m e n t e v a l i o s a s , y n o s a t i s f a c e r n o s c o n r e s p u e s t a s s i m p l e s . Para
c o m p r e n d e r l o q u e c o n s t i t u y e el b i e n , d e b e m o s p r e g u n t a r : ¿cuál e s
l a f u e n t e d e l v a l o r e n l a v i d a ? ¿ E n q u é s e n t i d o se m u e v e la e x p l i c a 
c i ó n , d e l d e s e o a l v a l o r , o d e l v a l o r a l d e s e o ?
Sócrates f u e c l a r o : l a s c o s a s q u e s o n b u e n a s n o l o s o n sólo p o r 
q u e la s d e s e e m o s . A l g o q u e n o t i e n e v a l o r, a p a r t e d e q u e l o d e s e a 
m o s , t i e n e u n v a l o r c o m p a r a t i v a m e n t e t r i v i a l . La proposición " e s t o
e s b u e n o sólo p o r q u e l o d e s e o " i m p l i ca q u e n o i m p o r t a q u é d e s e e ,
p o r q u e l o q u e c u e n t a e s o b t e n e r lo q u e d e s e o , se a l o q u e s e a . Si n o
h a y ningún v a l o r e n l o q u e u n o d e s e a , a p a r t e d e q u e u n o l o d e s e e ,
u n o podría h a b e r d e s e a d o c u a l q u i e r o t r a c o s a y daría l o m i s m o .
A ho ra, do s o más trivialida de s en una bo lsa no so n una cosa de
v i t a l i m p o r t a n c i a . E n o t r a s p a l a b r a s , a u n q u e u n o la s a g r u p e , l as c a n 
t i d a d e s d e d e s e o s t r i v i a l e s n o c o n s t i t u y e n a l g o d e i m p o r t a n c i a y
v a l o r. En c o n s e c u e n c i a , e l d e s e o p o r sí m i s m o n o e s la f u e n t e úl ti 
ma d e l va lo r . La noción d e o b t e n e r l o q u e u n o d e s e a n o n o s d i c e
n a d a s o b r e l o q u e c o n s t i t u y e e l v a l o r intrínseco d e l a s a c t i v i d a d e s .
Por supuesto, uno puede desear algo que es valioso independien-
t e n i e n t e d e l p r o p i o d e s e o . E n t a l c a s o , l o q u e u n o d e s e a e s va lio s o .
S i n e m b a r g o , n o e s e l d e s e o l o q u e l o h a c e va lio s o . En o tr a s p a la b r a s ,
las c o s a s d e s e a d a s p u e d e n s er i m p o r t a n t e s , p e r o n o s i m p l e m e n t e
p o r q u e l a s d e s e a m o s . A l g u n a s d e l a s c o s a s q u e d e s e a m o s s o n i m p o r 
t a n t e s , p e r o o t r a s n o . H a y c o s a s i m p o r t a n t e s q u e n o d e s e a m o s . A sí,
d e s e a r no e s n i ne ce s a r io ni s u ficie nt e p a r a e l va lo r intrínseco.
Sugeriría q u e l a relación e n t r e d e s e o y v a l o r e s c o m o s i g u e : e l
d e s e o f u n c i o n a c o m o u n a guía p a r a l o q u e es v a l i o s o . E s t o s i g n i 
fica q u e n o d e f i n e l o q u e e s v a l i o s o . L a e v i d e n c i a d e q u e e s u n a
guía e s q u e a l g u n a s v e c e s e s e n g a ñ o s o . Es e n g a ñ o s o , p o r e j e m 
p l o , c u a n d o d e s e a m o s c o s a s q u e s o n m a l a s p a r a n o s o t r o s . P o r
e j e m p l o , p u e d o e s t a r i n t e r e s a d o p o r u n t r a b a j o q u e n o sería m u y
bueno para mí.
L os p e n s a d o r e s q u e se o p o n e n a l o q u e h e a r g u m e n t a d o , a q u e 
llo s q u e t r a t a n d e d e f i n i r e l v a l o r e n términos d e l d e s e o , a r g u m e n 
d e la s i g u i e n t e m a n e r a : d e s e o s m i s m o s n o s o n
v
tarían Los

226 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DF. LA FILOSOFÍA
e n g a ñ o s o s ; e l p r o b l e m a e s q u e e l d e s e o s e b a s a e n c r e e n c i a s f a l 
s a s . U s t e d tenía c r e e n c i a s f a ls a s a c e r c a d e l t r a b a j o y p o r e s o l o
des eab a. Así, lo qu e un o necesita hacer es tratar de corregir alg u
nas creen cias acerca de lo que u n o desea. Luego d e esta co rrec 
c i ó n , l o s v a l o r e s d e b e n d e f i n i r s e e n términos de la obtención d e l o
que un o desea" . 71
Este t i p o d e teoría e s l l a m a d a l a teoría d e l b i e n e s t a r d e l a p r e f e 

r e n c i a i n f o r m a d a y, d e a c u e r d o c o n e l l a , e l b i e n e s t a r d e b e d e f i n i r s e
e n términos d e la satisfacción d e l o s d e s e o s o p r e f e r e n c i a s i n f o r 
m a d a s . L a teoría s o s t i e n e q u e Y e s m á s v a l i o s o q u e X p a r a u n a
p e r s o n a s i ésta p o s e e u n a p r e f e r e n c i a i n f o r m a d a p o r Y e n l u g a r d e
X . S i n e m b a r g o , e s t a versión r e vis a d a fa lla .
P r i m e r o , a s u m e f a l s a m e n t e q u e l o s d e s e o s p u e d e n e n g a ñ a r 
n o s sólo p o r q u e s e b a s a n e n c r e e n c i a s f al s as . P r e s u p o n e q u e , c o 
n o c i e n d o t o d a l a información r e l e v a n t e , automática y n e c e s a r i a 
m e n t e preferiré sólo l o q u e e s intrínsecamente m e j o r p a r a m í.
O b v i a m e n t e , es m e j o r u n a guía i n f o r m a d a q u e u n a d e s i n f o r m a d a .
S in e m b a r g o , a u n q u e s ea i n f o r m a d o , e l d e s e o q u e d a c o m o u n a
guía p a r a e l v a l o r ( n o l o d e f i n e ) . L a guía p u e d e engañar a u n q u e
u n o esté b i e n i n f o r m a d o . C o r r e g i r la s c r e e n c i a s fa ls a s n o s i e m p r e
b a s t a . Po r e j e m p l o , c u a n d o m e s i e n t o r e p u g n a n t e y v i l , m i s d e 
s e o s serán r e p u g n a n t e s y v i l e s . C u a n d o e s t o y d e m a l h u m o r , m i s
p r e f e r e n c i a s , a u n si e s t o y i n f o r m a d o , p u e d e n n o s er la s m e j o r e s
p ar a mí. —.
En r e c o n o c i m i e n t o d e la d e p e n d e n c i a d e lo s d e s e o s d e o t r o s
f a c t o r e s q u e l a s c r e e n c i a s , l o s teóricos p u e d e n t r a t ar d e e n m e n d a r
la definición e i n c l u i r e s o s o t r o s f a c t o r e s . P o r e j e m p l o , Frey s u g i e r e
d e f i n i r e l b i e n e s t a r e n términos de la satisfacción d e l o s d e s e o s
r a c i o n a l e s . É l d e f i n e l o s d e s e o s r a c i o n a l e s c o m o : " a q u e l l o s d e s e o s
q u e tendríamos s i no estuviéramos e n o j a d o s o b a j o presión, o b a jo
la i n f l u e n c i a d e l l i c o r o e l s u f r i m i e n t o d e u n a d e p r e s i ó n , y si fuéra
m o s r a c i o n a l e s , s i tuviéramos el c o n o c i m i e n t o d e n o s o t r o s m i s m o s . . .
71
Para las críticas, ver:
• SCANL.ON T , " E l v a l o r d e l d e s e o y la ca l i d a d d e v i d a " , e n Calidad de vida, M Nussbaum
& A. Se n ( e d s. ) Fo nd o d e C ul t ur a E c o n ó m i c a , M é x i c o , 1996.
• THOMSON, O , Needs, R o u t l e d g e a n d K c g a n P a u l , L o n d o n , 1 9 8 3 .

C a p í t u l o X II UNA MEJOR VIDA 227
y la distancia suficiente para evaluar tanto el conocimiento como la

i n f o r m a c i ó n , c a lm a d a y c u i d a d o s a m e n t e " . 72
P o d e m o s m a r a v i l l a r n o s s i e s t a l i st a e s c o m p l e t a ; s e g u r a m e n t e ,
u n número i n d e f i n i d o d e c o s a s p u e d e n i m p e d i r n o s a p r e ci a r a p r o 
p i a d a m e n t e l o q u e d e s e a m o s , y a sí n o s impedirían d e s e a r l o q u e
e s m e j o r . Parece d e s e s p e r a d o d e f i n i r l o intrínsecamente v a l i o s o t r a 
t a n d o d e e n u m e r a r t o d a s l a s m a n e r a s e n l a s c u a l e s u n a p e r s o n a
pu ed e desear algo in ferior a lo m ejor.
E n s e g u n d o l u ga r, v o l v a m o s a la p r e g u n t a s o c r á t i c a: ¿ e n q u é s e n 
t i d o s e m u e v e l a e x p l i c a c i ó n : d e l a s p r e f e r e n c i a s i n f o r m a d a s a l o s
v a l o r e s intrínsecos, o d e l o s v a l o r e s a la p r e f e r e n c i a i n f o r m a d a ? C u a n 
d o u n a p e r s o n a c a m b i a s u s p r e f e r e n c i a s , después d e a d q u i r i r n u e v a
i n f o r m a c i ó n , e s te c a m b i o p u e d e s e r e x p l i c a d o y j u s t i f i c a d o e n t ér m i 
n o s d e l c o n t e n i d o f a c t u a l d e l a i n f o r m a c i ó n . E s e s t e c o n t e n i d o , m á s
que el cambio en la preferencia, lo que constituye el valor. Lo que
h a c e q u e u n c u r s o d e acción s ea p a r a u n a p e r s o n a p r e f e r i b l e a o t r o
s o n lo s h e c h o s a c e rc a d e esas o p c i o n e s , y n o s u p r e f e r e n c i a u n a
v e z i n f o r m a d a d e e s o s h e c h o s . L o s h e c h o s e x p l i c a n y j u s t i f i c a n s u
p r e f e re n c i a i n f o r m a d a . U n o d e e s o s c a m b i o s e n l a p r e f e r e n c i a sólo
i n d i c a s u s e n s i b i l i d a d h a c i a l a s d i f e r e n t e s b o n d a d e s d e l a s o p c i o 
ne s . Po r t a n t o , l a s p r e f e r e n c i a s n o c o n s t i t u y e n l a b o n d a d d e l a s
o p c i o n e s ; sólo la r e fle ja n.
La teoría d e l b i e n e s t a r b a s a d a e n l o s d e s e o s t i e n e o t r o p r o b l e 
m a g e n e r a l i m p o r t a n t e . A l g u n a s v e c e s , l o q u e n e c e s i t a m o s p a r a
m e j o r a r n u e s t r a v i d a p u e d e s e r u n a transformación d e n u e s t r o s
d e s e o s , e n lu g a r d e o b t e n e r l o q u e d e s e a m o s . P o r e j e m p l o , u n a
p e r s o n a i n h i b i d a p o r m u c h a s a n s i e d a d e s tendrá d e s e o s q u e r e f l e 
jarán s u s t e m o r e s . Para u n a p e r s o n a a sí, u n a m e j o r v i d a d e b e i n v o 
lucr a r la liberación d e t a l e s d e s e o s t e m e r o s o s . E n o t r a s p a l a b r a s ,
u n a m e j o r c a l i d a d d e v i d a r e q u i e r e a v e c e s u n a transformación d e
l o s d e s e o s . A d e m á s , o b t e n e r l o q u e s e d e s e a e s u n a noción d e m a 
s i a d o l i m i t a d a c o m o p a ra a b a r c a r la s p o s i b i l i d a d e s v a l io s a s a n t e n o 
s o t r o s . N u e s t r o s d e s e o s están l i m i t a d o s p o r l o q u e n o s o t r o s s o m o s .
La n a t u r a l e z a d e l o s j u i c i o s d e v a l o r e s t a l , q u e d e b e n p r o y e c t a r s e
7 /
Op. c i t . FRÍ-.Y, R.

m ás allá d e l o q u e y a e x i s t e y a p u n t a r h a c i a a l g o m e j o r . Basar e l
b i e n e s t a r e n e l d e s e o constriñe e s t a p r o y e c c i ó n . L i m i t a l a s p o s i b i 
l i d a d e s a l o q u e y a está c o n c e b i d o y d e s e a d o . D e e s t e m o d o , e l
d e s e o o f r e c e u n a concepción d e m a s i a d o r e s t r i n g i d a d e l b i e n e s t a r .
C o m p r e n d e sólo l o q u e n u e s t r o s d e s e o s p r e s cr ib e n , t o m a n d o e s 
t o s d e s e o s c o m o a l g o d a d o . Por esta razón , e l b i e n e s t a r n o d e b e
73
d e f i n i r s e e n términos d e lo q u e d e s e a m o s . A h o r a , e s t o s p u n t o s
n e g a t i v o s n o n o s o f r e c e n u n a aproximación p o s i t i v a a l b i e n e s t a r ,
s i n o q u e d e s c a r t a n l a teoría d e d e s e o .
V o l v a m o s rápidamente a l o s p u n t o s q u e h e m o s a n o t a d o a c e rc a
de la a p r e c i a c i ó n . Éstos r e f u e r z a n n u e s t r a conclusión a c t u a l : t e n e r
l o q u e u n o d e s e a p a r a sí n o p u e d e c o n s t i t u i r e l b i e n e s t a r . D e la
t e n e n c i a d e l o q u e u n o d e s e a n o s e s i g u e n a d a s i n o h a y a p r e c i a 
c ió n . S u p o n g a m o s q u e u n o r e ci b e u n j u g u e t e n u e v o q u e al p r i n c i 
p i o e s i n t e r e s a n t e ; p e r o la n o v e d a d p r o n t o d e s a p a r e c e . U n o p o n e
e l j u g u e t e e n e l e s t a n t e y rápidamente s e m e z c l a e n e l f o n d o , h a s t a
que llega a hacer parte del mueble, y es absorbido por él y olvida
d o . A l p r i n c i p i o , e l j u g u e t e colmó n u e s t r a a t e n c i ó n ; más ta r d e , e l
j u g u e t e y a n o e s t á . Por esta r a z ó n , m u c h o s p e n s a d o r e s s o s t i e n e n
q u e e n f o c a r c o n s t a n t e m e n t e u n n u e v o d e s e o p u e d e se r u n a a v e n 
t u r a c o s t o s a e i n f e c u n d a , s i u n o desvía s u e n f o q u e j u s t o d e l o q u e
lo s a t i s f a c e . 74
INTI:K1:SI:S Y N l:C"l:SII)Al)I:S r
E l b i e n e s t a r t i e n e u n f a c t o r r e l a t i v o a l a e x p e r i e n c i a y o t r o r e l a t i v o a
la m o t i v a c i ó n . A m b o s d e b e n e n c aja r. Sería u n a p a r o d i a c o n c e b i r e l
c o m p o n e n t e d e l a e x p e r i e n c i a c o m o a q u e l q u e o f r e c e p l a c e r ; sería
m e j o r c o n c e p t u a l i z a r l o c o m o la apreciación d e la s a c t i v i d a d e s d e
v a l o r i n t r í n s e c o . El c o m p o n e n t e r e l a t i v o a la motivación d e f i n e q u é
t i p o s d e a c t i v i d a d e s t i e n e n v t e l o r i n t r í n s e c o . A l c o n c e p t u a l i z a r e s t e
e l e m e n t o , d e b e m o s ir m á s allá d e l a s f u n c i o n e s d e p r e f e r e n c i a d e
n
En e l c a s o d e la t e s is d e la s p r e f e r e n c i a s i n f o r m a d a s , t o m a l o s d e s e o s c o m o d a d o s
u n a v e z q u e la p e r s o n a h a s i d o p l e n a m e n t e i n f o r m a d a a c e rc a d e s u s o b j e t o s .
' Po r e j e m p l o , v e r MARCUSF.. H. . El hombre unidimensional: Ensayo sobre la ideología de la
sociedad individual avanzada, E d i t o r i a l A r ie l. Barcelona, 1994

C a p í t u l o X I I . U N A MEIOR V I D A 229
la e c o n o m ía , p o r q u e d e o t r a m a n e r a caeríamos e n u n a concepción
d e l daño o p e r j u i c i o b a s a d a e n l o s d e s e o s . E n l u g a r d e c a r a c t e r i z a r
e s t e e l e m e n t o e n términos d e l o q u e u n a p e r s o n a d e s e a o p r e f i e r e ,
n e c e s i t a m o s u n e s q u e m a q u e p u e d a e x p l i ca r p o r q u é la g e n t e d e 
s e a lo q u e d e s e a .
N u e s t r a composición m o t i v a c i o n a l n o p u e d e se r c o m p l e t a m e n 
te irrelevante para nuestro bienestar. El hecho de que somos criatu
ras motivadas y orientadas hacia lo social es ciertamente pertinente
a lo qu e es una b ue na y un a ma la vida para no so tro s, au nqu e no se
p u e d a e x p l i c a r d i r e c t a y específicamente e n términos d e l o q u e u n a
p e r s o n a d e s e a (o desearía e n c i e r t a s c o n d i c i o n e s ) . F r e u d s e d i o
c u e n t a d e q u e a u n n u e s t r o s d e s e o s m á s p r o f u n d o s t i e n e n u n o r i 
g e n e n la m o t i v a c i ó n , o ri g e n d e l q u e n o r m a l m e n t e n o s o m o s c o n s 
c i e n t e s . I n f o r t u n a d a m e n t e , él t i e n d e a p e n s a r e n e s t o c o m o e n
75
o t r o d e s e o m á s, a u n q u e i n c o n s c i e n t e . El d i s c e r n i m i e n t o d e F r e u d
n o t i e n e q u e p o n e r s e e n términos f r e u d i a n o s , e n términos d e d e 
s e o s s e x u a l e s r e p r i m i d o s . L i b r a d o s d e l as p a r t i c u l a r i d a d e s d e l as
t e s i s f r e u d i a n a s , l a reflexión i m p o r t a n t e e s qu e l o s d e s e o s d e m u 
c h a s c o s a s d i f e r e n t e s p u e d e n t e n e r u n o r i g e n m o t i v a c i o n a l s im i l a r.
Lo s d e s e o s están e s t r u c t u r a d o s p o r e s t e o r i g e n .
Este p u n t o e s i m p o r t a n t e p a ra n o s o t r o s , y d e b e m o s d e s a r r o ll a r
l o , p o r q u e p e r m i t e q u e r e c o n o z c a m o s q u e n u e s t r a n a t u r a l e z a
m otivacio nal co m o individu os, co m o m iem bros de una cultura y de
u n a e s p e c i e , es r e l e v a n t e p a ra d e t e r m i n a r q u é c u e n t a c o m o b i e n e s 
t a r y q u é c o m o d a ñ o . N o s p e r m i t e r e c o n o c e r e s t o , s in c o m p r o m e t e r 
no s co n la id e a d e q ue sólo o b t e n e r l o q u e u n o d e s e a e s lo q ue tie ne
v a l o r . N o s p e r m i t e d i s t i n g u i r e n t r e e l s e n t i m i e n t o " t e n g o q u e o b t e n e r
lo q u e d e s e o " y l a i d e a d e q u e n u e s t r a v i d a t i e n e q u e e s t a r e n a r m o 
n í a c o n n u e s t r a n a t u r a l e z a c o m o p e r s o n a s . E s t o r e q u i e r e q u e s e p a 
r e m o s e l o b j e t o específico ha cia e l q ue s e d ir ig e nu e s tr o d e s e o (el
o b j e t o d e s e a d o ) y la f u e n t e g e n e r a l o la dirección de l de se o. Así, es
po sib le una a cti tu d más m ad ura ha cia el desear qu e aquella qu e se
en foc a exclu sivam ente en ob ten er lo que se desea.
7>
Ve r FRF.UD, S., " Lo s i n s t i n t o s y s u s d e s t i n o s " e n Obras Completas, t o m o II. E d i t o r i a l B i b l i o 
teca Nueva. M ad rid. 198 .

M u c h a s p e r s o n a s h a c e n c o s a s p o r q u e b u s c a n una c i e r t a p o s i 
ción s o c i a l . Esta aspiración g e n e r a una c a n t i d a d de d e s e o s especí
f i c o s qu e d e m a n d a n un e s fu e r z o t r e m e n d o . Sin e m b a r g o , p u e d e
se- que el d e s e o de posición s o c i a l o de r e c o n o c im i e n t o sea la ex 
de una n e c e s i d a d más a m p l i a de p e r t e n e n c i a . Si e s t o es

vpresión
e r d a d , e n t o n c e s es i n q u i e t a n t e . T r at a r de o b t e n e r una posición tal
e s una m a n e r a e n r e d a d a de p e r t e n e c e r . R e a l m e n t e , la búsqueda de
e s a posición hará a m b i c i o s a a una p e r s o n a , frustrará las p o s i b i l i 
d a d e s r e a l e s de p e r t e n e n c i a ; por e j e m p l o , si esa búsqueda i m p l i c a
u n t r a b a j o d e m a s i a d o d u r o e i g n o r a m o s a n u e s t r o s a m i g o s y f a m i 
lia. En tal c a s o , lo que un o d e s e a (la p o s i c ió n ) , riñe con la n e c e s i 
d a d o el interés que m o t iv a el d e s e o (la p e r t e n e n c i a ). El d e s e o es
u n a expresión d e f o r m a d a del interés o la n e c e s i d a d . En e s t e c a s o
está d i s t o r s i o n a d o por la m a g n i tu d de la satisfacción del d e s e o , y
p o r el e s f u e r z o que i m p l i c a , f r u s t r a el interés o la n e c e s i d a d que
r e a l m e n t e m o t i v a el d e s e o . 76
L a n e c e s i d a d de p e r t e n e n c i a p u e d e e x p r e s a r s e en sí m i s m a de
d i v e r s a s m a n e r a s . Puede m a n i f e s t a r s e c o m o un d e s e o de p o s i c i ó n ,
o de f a m a o de r e s p e t a b i l i d a d . Puede e x p r e s a r s e a sí m i s m a c o m o
e l d e s e o de c o n f o r m a r s e con las c o s t u m b r e s , o de s u p e r a r a o t r o s
e n una c o m p e t e n c i a . Puede d e s p l e g a r se c o m o el d e s e o de v e s t i r

c o n e l e g a n c i a , de p o s e e r c o s a s p r e s t i g i o s a s y p e r t e n e c e r a un c l u b
e x c l u s i v o . Esta a m p l i a g a m a de d e s e o s ta n d i f e r e n t e s está u n i d a
p o r un e l e m e n t o c o m ú n . Sin la noción de interés m o t i v a ci o n a l , que
está detrás de e s o s múltiples d e s e o s , uno no p u e d e e n t e n d e r cómo
lo s d e s e o s de c o s a s tan d i f e r e n t e s p u e d e n t e n e r a lg o en c o m ú n , ni
cómo el d e s e o de éxito p u e d e ser r e e m p l a z a d o más t a r d e por el
d e s e o de c o n f o r m a r s e con las c o s t u m b r e s . Sin una noción c o m o
ésa, un o no p u e d e e n c o n t r a r o e s t r u c t u r a en la v a r i e 
d a d del d e s e o h u m a n o . ningún patrón
En a r a s de la c l a ri d a d , d e s e n r e d e m o s y p o n g a m o s o r d e n e s t o s
p u n t o s d i f e r e n t e s . El p r i m e r o es que los d e s e o s no i n s t r u m e n t a l e s
7 6
A qu í, la palabra "interés" se usa de una m a n e r a e s p e c i a l , y n e c e s i t a una b r e v e e x p l i 
c a c i ó n . Los d e s e o s p u e d e n ser i n s t r u m e n t a l e s y no i n s t r u m e n t a l e s ; los d e s e o s
i n s t r u m e n t a l e s s o n d e s e o s de c o s a s b u s c a d a s c o m o m e d i o s p a r a c o n s e g u i r a l g o . Las
c o s a s d e s e a d a s no i n s t r u m e n t a l m e n t e son d e s e a d a s por sí m i sm a s . El t e r m i n o " i n t e 
rés" se refiere al o r i g en m o t i v a c i o n a l de los d e s e o s no i n s t r u m e n t a l e s .

Capítulo X I I . UNA MEIOR VIDA
s o n m o t i v a d o s ; t i e n e n su o r i g e n en la m o t i v a c i ó n , a lo que p o d e 

m o s l l a m a r i n t e r é s . Lo que es d e s e a d o o el o b j e t o del d e s e o es
d i s t i n t o de la f u e n t e de la motivación del d e s e o ( e s t o es, el inte rés).
Detrás de n u e s t r o s d e s e o s y p r e f e r e n c i a s están d i c h o s i n t e r e s e s .
P u e s t o que t a l e s i n t e r e s e s no se b a s a n en e l e c c i o n e s y c r e e n c i a s ,

f o r m a n un a s p e c t o del d e s e o , d i s t i n t o de l o que es d e s e a d o . 77
El s e g u n d o p u n t o es que e s o s i n t e r e s e s d e f i n e n los p a t r o n e s o

la e s t r u c t u r a de los d e s e o s . Los i n t e r e s e s son el armazón o la es
t r u c t u r a de n u e s t r o s d e s e o s . Nos m u e s t r a n que el d e s e o de c o s a s
m u y d i f e r e n t e s p u e d e t e n e r un o r i g e n común en la m o t i v a c i ó n .
A u n q u e los i n t e r e s e s son d i f e r e n t e s de los d e s e o s , no son co
sas c o m p l e t a m e n t e d i s t in t a s o s e p a r a d a s . Son una f a c e t a de los
deseos.
U n o de los p u n t o s a p a r e n t e m e n t e i n te r e s a n te s en f a v o r de los
últimos i n t e n t o s e q u i v o c a d o s de e x p l i c a r los v a l o r e s en términos
d e la obtención de l o que uno d e s e a , es que a d m i t e v a r i a c io n e s en
l o que c u e n t a c o m o b i e n e s ta r y daño p a r a d i f e r e n t e s p e r s o n a s .
Puede e x p l i c a r la d i v e r s id a d d e n t r o de la u n i d a d . Lo que es b u e n o
p a r a un a v e n t u r e r o p u e d e no s e r l o p a r a un a r t i s t a , o par a un s a c e r 
d o t e . La teoría de los i n t e r e s e s h a c e e s t o t a m b i é n , p e r o sin i n v o l u 
c r a r los a s p e c t o s problemáticos de la teoría del d e s e o .
El t e r c e r p u n t o es que lo i m p o r t a n t e de s a t i s f a c e r los d e s e o s no
e s e x a c t a m e n t e o b t e n e r lo que uno d e s e a , s i n o más b i e n s a t i s f a c e r
e l interés que hay t r a s el d e s e o . Si n e c e s i t o más b e l l e z a en mi v i d a ,
e n t o n c e s no es tan i m p o r t a n t e que o b t e n g a e x a c t a m e n t e las c o s a s
b e l l a s que d e s e o , s i n o más b i e n qu e h aya más b e l l e z a en mi v i d a .
El c u a r t o p u n t o es que los o b j e t o s del d e s e o , las c o s a s que de
s e o , no e x p r e s a n n e c e s a r i a m e n t e el interés o c u l t o t r a s el d e s e o .
C o m o una a n a l o g í a , yo p u e d o n e c e s i t a r sal y e x p r e s a r l o c o m o un
d e s e o de a z ú c a r ; p u e d o t e n e r u n interés de p e r t e n e n c i a , y e x p r e s a r l o
e n una g a m a de d e s e o s r e l a c i o n a d o s con la p o s i c i ó n .
L a v e r d a d en el m o d e l o del d e s e o está en que n u e s t r o s p a t r o n e s
d e motivación p u e d e n d e f i n i r lo que t i e n e v a l o r intrínseco p a r a
n o s o t r o s . En e s t e s e n t i d o , n u e s t r o s d e s e o s son r e l e v a n t e s p a r a
7 7
THOMSON, G. Needs R o u t l e d g e a nd K e g a n P a u l, L o n d o n , 1 9 8 3 .
(

e s t a b l e c e r q u é c o n s t i t u y e u n a m e j o r a e n la c a l i d a d d e v id a y q u é
u n d a ñ o . S in e m b a r g o , e s t a m e j o r a n o c o n s i s t e e n la satisfacción
d e l o s d e s e o s . L o s d e s e o s n o s i m p u l s a n a a c t u a r , p e r o l o q u e ñ o s
o f r e c e n n o e s automáticamente b u e n o p ar a n o s o t r o s , n i p a r a n u e s 
t r o s i n t e r e s e s . L o s d i c t a d o s d e l d e s e o p u e d e n s e r v o c e s i n c o n s t a n 
t e s , y c u a n d o s o n c l a r a s a m e n u d o s o n t a n t e r c a s, p e r s i s t e n t e s e
i n o p o r t u n a s , q u e n o s ll e v a n l e j o s d e l o q u e e s b u e n o . P e r o a l m i s 
m o t i e m p o , l a f u e n t e d e motivación d e l o s d e s e o s r e v e la n u e s t r o s
i n t e r e s e s m á s p r o f u n d o s , y éstos d e f i n e n e n p a r t e l o q u e e s in trí n 
s e c a m e n t e i m p o r t a n t e p a ra n o s o t r o s .
CO NC LrSIO N LS
En las s e c c i o n e s a n t e r i o r e s argumenté q u e la s t r e s c o n c e p c i o 
n e s c o m u n e s d e l b i e n e s t a r s o n erróneas y traté d e señalar a l g u 
n a s f o r m a s d e r e c t i f i c a r esas d e f i c ie n c i a s . A h o r a q u i e r o m o s t r a r
b r e v e m e n t e u n p u n t o d i f e r e n t e , p e r o r e l a c i o n a d o : esas t e s i s
e q u i v o c a d a s p u e d e n p e r j u d i c a rn o s p o r q u e n o s d e s o r i e n t a n .
I n s t r u m e n t a l i z a r l a s a c t i v i d a d e s , c o n s i d e r a r l a s sólo m e d i o s p a r a
a l g u n o s f i n e s , e s u n a f o r m a d e d e s p r e c i a r u n a v id a y f i n a l m e n t e a
zu anros em. iEs sm ou ,n ap omr aqnueer al odse mnee dg iaor s e sl ovna l osólo c o s t o s qu
r intrínseco d ee ldase b ae cnt i vmi di naidmeis
de la vida.
A f i r m a r q u e l a s a c t i v i d a d e s s o n sólo m e d i o s p a r a e l p l a c e r t i e n e
e l m i s m o e f e c t o . A l c o s i f i c a r e l p l a ce r , a l c o n v e r t i r l o e n u n p r o d u c t o
d e s e a d o , i n d e p e n d i e n t e d e la s a c t i v i d a d e s , n e g a m o s e l v a l o r i n 
trínseco d e la s a c t i v i d a d e s m i s m a s , y e n c o n s e c u e n c i a , s e n o s h a c e
i m p o s i b l e a p r e c i a r esas a c t i v i d a d e s .
La concepción d e l b i e n e s t a r a p a r t i r d e l d e s e o t r a t a d e d e f i n i r la
d e s e a b i l i d a d d e l a s a c t i v i d a d e s según s e t r a t e n d e o b j e t o s d e d e 
seo o de pre ferencia in form ad a. Al hace rlo, no s insta a ace pta r nu es
t r o s d e s e o s t a l c o m o a p a r e c e n a p r i m e r a v i s t a , c o m o a l g o dado™
E n l a m e d i d a e n q u e l a satisfacción d e t a l e s d e s e o s e s a f i r m a d a
7K
En el c a s o d e l a t e s i s d e la p r e f e r e n c i a i n f o r m a d a , n o s i nc i t o a a c e p t a r n u e s t r a s
p r e f e r e n c i a s c o m o g a r a n t i z a d a s , u n a ve z q u e e s t e m o s p l e n a m e n t e i n f o r m a d o s .

c o m o definición d e l b i e n e s t a r , e n t o n c e s , p a r a c o m p r e n d e r e l b i e n 
e s ta r, n o t e n e m o s q u e m i r a r m á s allá d e e l l o s n i p r e g u n t a r n o s p o r
q u é d e s e a m o s l o q u e d e s e a m o s . D e e s t e m o d o , i n c i ta u n a a c t i t u d
acrítica h a c i a n u e s t r o s d e s e o s y p r e f e r e n c i a s . E n oposición a e s t o ,
sugerí q u e l o s d e s e o s actúan c o m o guías p a r a l o q u e t i e n e e l g é n e 

ro r e l e v a n t e d e v a l o r i nt r í ns e c o , y q u e , c o m o guía, p u e d e n e q u i v o 
c a r s e . U n a a c t i t u d crítica n o r e q u i e r e n e c e s a r i a m e n t e d e s c o n f i a r d e
e l l o s , p e r o ll ev a a t r a t a r d e i d e n t i f i c a r l o s i n t e r e s e s q u e m o t i v a n
nuestros deseos.
L a s t r e s c o n c e p c i o n e s erróneas t i e n e n u n a relación d i r e c t a c o n
la c a l i d a d d e n u e s t r a s v i d a s . D e a h í s u i m p o r t a n c i a y d e a h í q u e
h a ya t r a t a d o d e d i a g n o s t i c a r l a s y c o r r e g i r l a s . C a d a u n a desempeña
u n p a p e l r e l e v a n t e e n l a definición d e la s o c i e d a d d e c o n s u m o e n
q u e v i v i m o s . H a s t a t a l p u n t o q u e es t a c u l t u r a a l i e n t a u n a c o n c e p 
ción e q u i v o c a d a d e l b i e n e s t a r .

A P É N D I C E 1
R A Z O N A > I I Í : N T O CRÍTICO:
CULTIVAR NUESTRO
PROPIO PROI I:SOR
H a c e r filosofía e x i g e h a b i l i d a d e s c r í t i c a s d e p e n s a m i e n t o q u e c a s i t o d o el

m u n d o p u e d e a d q u i r i r c o n la p r á c t i c a . Es una c u e s t i ó n de u t i l i z a r a c t i v a y
c u i d a d o s a m e n t e la a t e n c i ó n . G u i a r n u e s t r a a t e n c i ó n es la c l a v e d e l r a z o 
n a m i e n t o , la l e c t u r a y la e s c r i t u r a . P e r o n u e s t r a a t e n c i ó n e s t á g o b e r n a d a
n o s ó l o por el i n t e l e c t o s i n o t a m b i é n por n u e s t r o s s e n t i m i e n t o s , p u es la
filosofía es un f o r c e j e o p e r s o n a l qu e r e q u i e r e el d e s a r r o l l o de a m b a s : de
l a s a c t i t u d e s y las h a b i l i d a d e s .
El o b j e t i v o d e l r a z o n a m i e n t o c r í t i c o es a p r e n d e r a p e n s a r p o r u n o m i s 
m o . Sin e m b a r g o , n u n c a b a s t a con s ó l o c o n s u l t a r n u e s t r a s o p i n i o n e s . El
h e c h o de qu e a u no le g u s t e un p u n t o de v i s t a no p r u e b a qu e é s t e sea
v e r d a d e r o o r a z o n a b l e . E je r c i ta r n u e s t r a i n t e l i g e n c i a no es una c u e s t i ó n
d e a p e l a r e x c l u s i v a m e n t e a n u e s t r a s o p i n i o n e s , ni a n i n g u n a a u t o r i d a d .
El o b j e t i v o es a d q u i r ir más in d e p e n d e n c i a y fu e r z a m e n t a l . Con s e g u r i 
d a d , n u e s t r o p r o f e s o r p u e d e d e c i r n o s qué es qué en el s a l ó n de cl as e ,
p e r o un o no p u e d e e n c o g e r al p r o f e s o r p a r a m e t e r l o e n el b o l s i l l o y c o n 
s u l t a r l o f u e r a de c l a s e . Por e s o , u no n e c e s i t a c u l t i v a r su p r o p i o p r o fe s o r .
¿ C ó m o h a c e r l o ? V e a m o s .
ACTITUDES
La s a c t i t u d e s son una p a r t e muy i m p o r t a n t e d e n u e s t r a i n t e l i g e n c i a . Si
u n o no e s t á a b i e r t o , no e s c u c h a r á . Si u n o n o es c r í t i c o , n o p r e g u n t a r á. Si
u n o no es p a c i e n t e , d e c l i n a r á . Y si u n o n o es s e n c i l l o , se e n r e d a r á . É s t a no
e s una lis ta c o m p l e t a , p e r o c o n s i d e r e m o s c a d a a c t i t u d .
] . Instar abierto
Si nos a f e r r a m o s a n u e s t r a s c r e e n c i a s , c o m o si f u e r a n p a r t e de n o s o t r o s
m i s m o s , n o p o d r e m o s a p r e c ia r los p u n t o s d e v i s t a d e o t r a s p e r s o n a s .
P e r o c u a n d o a d e m á s e s t a m o s c e r r a d o s , no p o d e m o s s iq u i e r a c o m p r e n 
d e r a c a b a l i d a d n u e s t r a s p r o p i a s c r e e n c ia s . Por e je m p l o , s u p o n g a m o s que
u n o p i e n s a que D i o s e x i s t e . Para a p r e c i a r lo qu e eso s i g n i f i c a , uno t i e n e
q u e c o m p r e n d e r l o qu e se e s t á n e g a n d o y p or qué. La c o m p r e n s i ó n de

236 INTRODUCCIÓN A I .A PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA
n u e s t r a p r o p i a afirmación d e p e n d e d e la comprensión q u e t e n g a m o s d e
q u i e n e s están e n d e s a c u e r d o c o n l o q u e d e c i m o s .
Po r s u p u e s t o , s i n o t e n e m o s u n a a c t i t u d a b i e r t a , n o p o d e m o s e s c u 
c h a r l o q u e o t r o s d i c e n . Si u n o d i c e : " h e e s c u c h a d o e s o a n t e s ; sólo e s u n
e r r o r " , e n t o n c e s , n u e s t ro s oídos están s o r d o s . E s o e s u n a l á s t i m a . A c a d a

p e r s o n a d e u n g r u p o le correspondía e s c u c h a r u n i n s t r u m e n t o d e la o r 
q u e s t a . E n e l i n s t r u m e n t o d e c a d a c u a l , n o podían i d e n t i f i c a r la s i n f o n í a ;
p e r o sí podían h a c e r l o s i atendían al c o n j u n t o . N e c e s i t a m o s la s v o c e s d e
l o s o t r o s . D e o t r o m o d o sólo n o s o i r e m o s a n o s o t r o s m i s m o s e j e c u t a n d o
n u e s t r o i n s t r u m e n t o ; n u n c a p o d r e m o s e s c u c h a r la s i n f o n í a .
Pode m os abrazar afirmac ione s, e igual pensa r que son equivocad as.
¿Por qué? P o r q u e l a comprensión e s m á s q u e i d e n t i f i c a r l a s a f i r m a c i o n e s
q u e s o n v e r d a d e r a s y l as q u e s o n f a ls a s , c o m o l o v i m o s e n e l Capítulo I.
M á s q u e c o n o c e r l as r e s p u e s t a s , d e l o q u e s e t r a t a e s d e c o n s i d e r a r y
a p r e c i a r e l m a p a d e l as p r e g u n t a s . A b r a z a r u n a concepción p u e d e e x i g i r
s u s p e n d e r e l j u i c i o a c e r c a d e s u v e r a c i d a d h a s t a e n c o n t r a r l o q u e e s i n t e 
r e s a n t e e i l u m i n a d o r a c e r c a d e e l la . N o p e n s a r , "¿ e s v e r d a d ? " , s i n o m á s
b i e n , ¿adonde m e l l e v a ? " , ¿qué h a y d e b u e n o e n e l l a ? " La crítica p u e d e
v e n i r d e s p u é s .
A d e m á s , t e n e r u n a a c t i t u d a b i e r t a i m p l i c a a l g o m ás q u e e s c u c h a r a l a s
p e r s o n a s q u e están e n d e s a c u e r d o c o n u n o . I m p l i c a , a d e m á s , e s c u c h a r
la s v o c e s q u e i n i c i a l m e n t e s u e n a n e x t r a ñ a s , y a p r e n d e r a h a b l a r e n n u e 
v a s le n g u a s . H ay t r e s f o r m a s d e a y u d a r s e a u n o m i s m o a t e n e r u n a a c t i 
t u d m á s a b i e r t a c u a n d o s e está f r e n t e a u n p u n t o d e v i s ta o p u e s t o o
d i f e r e n t e d e l p r o p i o .
• P r i m e r o , d a r s e c u e n t a d e q u e s u s o p i n i o n e s n o s o n usn-.o; s u s e g u r i 
d a d , i d e n t i d a d y a u t o e s t i m a n o d e p e n d e n d e l o q u e u s t e d p i e n s a .
Desapegúese d e s u s c r e e n c i a s .
• S e g u n d o , a b r a c e o t r a s c o n c e p c i o n e s ; b u s q u e l as j o y a s d e la s a b i d u r í a ;
hágalas p r o p i a s ; s i e s n e c e s a r i o , s u s p e n d a e l j u i c i o .
• T e r c e r o , permítase l o s i g u i e n t e : " a u n q u e p i e n s o q u e t a l c o s a e s v e r 
d a d , p u e d e s e r u n e r r o r " . P e n s a r " e s t a i d e a podría s e r i n c o r r e c t a " p u e 
d e a b r ir u n g r a n e s p a c i o e n n u e s t r o s s e n t i m i e n t o s y p e n s a m i e n t o s .
2 . S e r crítico
N o d e b e n s a t i s f a c e r n o s r e s p u e s t a s rápidas y fáciles n i p r e g u n t a s s u 
p e r f i c i a l e s . N u e s t r a m e n t e d e b e e s t a r a b i e r t a , p e r o también a g u z a d a . Para

A p én d i c e I. RAZONAMIENTO C R Í T I C O 237
l l e g a r a t e n e r una m e n t e a g u z a d a , t r a t e m o s de d e s a r r o l l a r h a b i l i d a d e s
c r í t i c a s ; p r e g ú n t e m e n o s : ¿ e s o es v e r d a d ? , ¿es r e l e v a n t e ? , ¿ c u á l es el a r g u 
mento?
¿ f c s verdad?
A l g u n a s v e c e s i n t u i m o s qu e hay a l g o i n c o r r e c t o en una a f i r m a c i ó n y no
e s t a m o s m u y s e g u r o s de p o r q u é. S o s p e c h a m o s qu e hay g a t o e n c e r r a d o .
S o s t é n g a s e en ese s e n t i m i e n t o . El que a u s t e d no le g u s t e un p u n t o de
v i s t a no es a r g u m e n t o en c o n t r a , p e r o p u e d e ser una s e ñ a l d e qu e hay
g a t o e n c e r r a d o . T r a t e de a r t i c u l a r lo que es i n c o r r e c t o . C o n t i n ú e i n t e n 
t a n d o , p e r o r e c u e r d e qu e p u e d e e st a r e q u i v o c a d o .
El e x t r e m o o p u e s t o es c u a n d o no h a l l a m o s n a d a i n c o r r e c t o en n i n g ú n
p u n t o de v i s t a . N i n g u n a c a m p a n a d e a l a r m a s u e n a . Un r e m e d i o p a r a e s t o
e s c o n s i d e r a r qu e c u a l q u i e r c o n c e p c i ón e x c l u y e y n i e g a a l g o . ¿ Q u é e x c l u 
y e el a u t o r que u s t e d e s t á l e y e n d o ? H a c e r e s t a p r e g u n t a p o n d r á de r e l i e 
v e la t e s i s que el a u t o r e s t á a f i r m a n d o , y p u e d e p r o v o c a r que u s t e d lo
desafíe.
¿I :s rel ev ant e?
E s t o es muy i m p o r t a n t e . A l g u n a s v e c e s los d e b a t e s son i r r e l e v a n t e s con
r e s p e c t o al p u n t o en c u e s t i ó n . Por e j e m p l o , en el C a p í t u lo VII a f ir m é que
e l d e b a t e o n t o l ó g i c o e n t r e el m a t e r i a l i s m o y el d u a l i s m o es i r r e l e v a n t e
p a r a la c u e s t i ón de c ó m o es p o s i b l e la c o n c i e n c i a . En el C a p í t u l o X v i m o s
q u e el d e b a t e s o b r e qué ta n de a c u e r d o o en d e s a c u e r d o e s t á n las d i f e 
r e n t e s s o c i e d a d e s es i r r e l e v a n t e p a r a el r e l a t i v i s m o c u l t u r a l .
Es fácil p e r d e r s e en v e r i c u e t o s t a n t o en la d i s c u s i ón c o m o en n u e s t r o
p r o p i o p e n s a m i e n t o . P r im e r o , n e c e s i t a m o s c o n c e n t r a r n o s en l o qu e es
i m p o r t a n t e . S e g u n d o , h a c e r las c o n e x i o n e s r e l e v a n t e s ; p r e g u n t a r , " ¿ e s t o
e s r e a l y l ó g i ca m e n t e c o n s e c u e n c i a de a q u e l l o ? ", " ¿s o n e s t a s d os p r o p o 
siciones realmente contradictorias?"
¿Cuá es el ar gument o?
U n a u t o r e x p o n e una te o r í a . ¿ Q u é r a z ó n hay p a r a a c e p t a r l a , a m e n o s que
h a y a un a r g u m e n t o a su f a v o r ? N i n g u n a . Por lo m e n o s d e b e h a b e r una
d e f e n s a c o n t r a las o b j e c io n e s . E s t o s i g n i f i c a qu e al le er d e b e m o s s a c a r a
la luz los a r g u m e n t o s y e v a l u a r l o s . En una d i s c u s i ó n d e b e m o s p r e g u n t a r
p o r los a r g u m e n t o s . Para s a b e r c ó m o i d e n t i fi c a r , c o n s t r u i r y e v a l u a r a r g u 
m e n t o s , ver el a p é n d i ce 2 que s i g u e al p r e s e n t e .

38 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE I.A FILOSOFÍA
Criticarse a si mismo.
Para a lg u n a s p e r s o n a s e s difícil s e r críticas c o n s u s p r o p i o s p u n t o s d e
v i s t a . U n o n e c e s i t a t e n e r d o s voces e n s u i n t e r i o r . U n a q u e e x p o n e y
a r t i c u l a s u p e n s a m i e n t o , y o t r a qu e a r r o ja u n a m i r a d a crítica s o b r e l o q u e
d i c e la p r i m e r a v o z . S i p a r a u s t e d e s difícil s e r escéptico a c e r c a d e s u s
p r o p i a s c o n c e p c i o n e s , e n t o n c e s p r a c t i q u e p e n s a r c o n la s e g u n d a v o z .
Pregúntese a sí m i s m o : ¿cuál e s e l a r g u m e n t o m ás f u e r t e q u e m i o p o s i t o r
ofrecería?, ¿cómo le respondería?
O t r a s p e r s o n a s t i e n e n e l p r o b l e m a o p u e s t o . Para e l l a s e s t a n difícil n o
c u e s t i o n a r l o q u e p i e n s a n , q u e apenas s e a t r e v e n a p e n s a r c u a l q u i e r c o s a ;
n o h a b l a n . En e s t e c a s o , la s e g u n d a v o z b l o q u e a a la p r i m e r a . Esto s e d e b e
a un m ied o mu y fuerte de equivoca rse o a sen tim ien tos de inseguridad.
Esto n o s i g n i f ic a q u e la s e g u n d a v o z d e b a s e r a m o r d a z a d a , sólo s i g n i f i c a
q u e d e b e s e r d i s c i p l i n a d a . Dígale q u e ya p a r e d e m o l e s t a r , m i e n t r a s p i e n s a
c o n l a p r i m e r a v o z . Dígale q u e p u e d e t r a b a j a r m á s t a r d e . Déjele u n e s p a c i o
a la p r i m e r a v o z . Ha g a q u e la s e g u n d a v o z t e n g a s u t u m o m á s t a r d e .
3 . S e r paciente
La filosofía c o m i e n z a , o c u a n d o h a y u n a m o s c a e n n u e s t r o c e r e b r o , o
cu an do u n o ve una vela. Una m osca en el cere bro es una pre gu nta que
n o s e v a . U n a v e la e s c o m o u n d i s c e r n i m i e n t o q u e v a y v i e n e , q u e n u n c a
i l u m i n a r ea l y t o t a l m e n t e la o s c u r i d a d . Prende y a p a g a . L i s m o s c a s y l a s
velas s o n d e s a l e n t a d o r a s .
S in e m b a r g o , e l la s n o s m o t i v a n a e n c o n t r a r r e s p u e s t a s . Es fácil a p l a s 
t a r u n a m o s c a y a p a g a r u n a ve l a . C u a n d o e s o o c u r r e , la búsqueda d e u n a
m e j o r comprensión h a m u e r t o . A m b a s n e c e s i t a n n u t r i r s e . Y s e n u t r e n
con paciencia.
En filosofía e s común p e n s a r q u e s e t i e n e l a r e s p u e s t a , y l u e g o d e s c u 
b r i r q u e n o e r a a s í . Esto e s f r u s t r a n t e , p e r o es una b ue na señal. Uste d ha

h e c h o u n p r o g r e s o . S u comprensión e s m ás p r o f u n d a . Además, ha d e 
m o s t r a d o c r e a t i v i d a d e n h a l l a r u n a r e s p u e s t a y a b r i r s u m e n t e al r e c h a 
z a r l a . Darse c u e n t a d e e s t o a y u d a a f o m e n t a r la p a c i e n c i a .
La f a l t a d e p a c i e n c i a hace q u e v a y a m o s d e m a s i a d o rápido. Po r e j e m 
p l o , p u e d e h a c e r n o s s a l ta r p o r e n c i m a d e la fa s e 2 e ir d i r e c t a m e n t e a la
r e s p u e s t a . ¿Existe Dios? Sí. ¿A dónde n o s ll e va e s t a r e s p u e s t a p o r s í sola?
A ningún l a d o . La comprensión r e q u i e r e análisis. La i m p a c i e n c i a n o s hace
o l v i d a r e s t o .

A p é n d i c e I. RAZONAMIENTO CRÍTICO 239
El análisis pa ciente nos ayuda a desarrollar una tercera voz de pen sa
m i e n t o : e l e s tr a te g a , q uie n e s cucha cuid a d o s a me nte la s o tr a s d o s v o c e s
a r g u m e nta n d o e n p r o y en co ntr a , y q uie n d ir ig e la discusión ha cia d o nd e
de be ir. El estrate ga ve m ás allá, evita los callejones sin salida y dirige el
a r g u m e n t o hacia los puntos clave. Necesitamos la tercera voz al pensar,
leer y escribir, y esto es el f r u to de la paciencia.
Po r s up ue s to , d e ma s ia d a p a cie ncia , e n e l mo me nto ina d e cua d o , no s
h a c e s e ntir abu rri dos, c o m o si camináramos e n círculos y n o llegáramos a
n i n gu n a p a r te . Este exceso pu ede llevarnos al ab an do n o. La tercera voz
estratégica debe ayudarnos a evadir las esquinas y a eludir los callejones
sin salida. D e b e p r e g u n t a r : ¿esta línea d e p e ns a mie nto q ue e s to y s ig uie n
d o es imp o r ta nte y p e r tine nte ?
4 . S e r s e n c i l l o
La filosofía puede ser muy complicada. Por eso, es bueno ser simple. La
s i m p l i c i d a d p ue d e s e r co mo un ha cha , q ue co r ta e nr e d o s y nud o s . La
s i m p l i c i d a d e x ig e la ca p a cid a d d e co nce ntr a r s e e n lo q ue e s im p o r ta n te ;
exige habilidad para expresar un punto en forma clara y concisa.
Un enem igo de la sim plic ida d es la vacilación. Si un o no está seguro de
lo qu e des ea decir, o piensa que es un error, entonces tratará d e n o c o m 
p r o m e t e r s e . Agregará t o d a clase de especificaciones. Esto es un síntoma
de la ansieda d que se siente ante la po sib ilida d de equivocars e. Es m ejor
decir, sim ple y llanam ente lo que u no tiene que decir. Co nte m ple las e spe
cificaciones después.
Otr o s e ne m ig o s d e la s imp licid a d s o n e l vo ca b ula r io técnico inne ce s a 
rio y las oracion es d em asiad o largas (iPero no le diga esto a Kan t ). Si tie ne
m u c h a s ideas ap iñadas, es m ejor separarlas, tratarlas una por un a. Si u t i 
liza términos filosóficos y técnicos, c o m o "ontológico", asegúrese d e e x 
plicarlos de manera simple.
A la simplicidad le sirven los ejemplos. Un buen ejemplo da en el blan
co . Hace o b v i o e l p u n t o , evita las complicaciones irrelevantes. Les ayuda
a su lector y a usted.
CONCLUSIÓN
C ultiva r la s a ctitud e s n eces arias para pen sar b ien es vital al h acer filosofía.
Esas a ctitud e s no s a y ud a n a nutrir las habilidades que necesitamos. Sin
ellas, las habilidades son como herramientas que no sabemos usar.

240 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE LA HLOSOFÍA
ALGUNAS HAWÍ.HMDKS
La s a c t i t u d e s se e x p r e s a n p o r sí m i s m a s en el m a n e jo de las h a b ilid a d e s .
H a y a lg una s ha b ilid a d e s q u e ne ce s ita m o s d e s a r r o lla r y qu e serán p r e s e n 
ta d a s en l o s o t r o s ap éndices.
1 . E n c o n t r a r y e l a b o r a r un a r g u m e n t o .
2. Evalua r críticam ente un a r g u m e n t o .
3. Ana liza r las a fir m a cio ne s .

4 . Leer filoso fía.
5. Escribir un tr a b a jo .
El p u n t o final: el corazón de la filosofía c o n s i s t e e n fo r ma r la m e n t e , n o en
llenarla de d a t o s . El p r o c e s o es más i m p o r t a n t e que la inform ación.

A P É N D I C E 2
LÓGICA: IlACCK CONEXIONES
Un e s t u d i a n t e sa le d e su cla se de lógica d e d u c t i v a . A l e n c o n t r a r s e c o n s u

a m i g o Juan, éste le p r e g u n t a p o r l o q u e e s t a b a h a c i e n d o . Le r e s p o n d e :
"Estaba e n una cl as e grandiosa llamada lógica d e d u c t i v a ". Juan, s o r p r e n 
d i d o , p r e g u n t a : "¿qué es e so?" El o t r o r e s p o n d e : " b u e n o , n o p u e d o e x p l i 
carlo m u y b i e n, p e r o podría darte u n e j e m p l o . ¿Tienes u n acuario?" "Sí",
r e s p o n d e Juan. "Bien, e s o imp lica q ue a t i t e g us ta e l a g ua . ¿T e gusta?" "Sí,
a m o e l agua". "Bien, e s o significa q u e t e g u s t a n lo s ríos". "Oh , sí. M e
e n c a n t a n lo s ríos". "Bien. E n t o n c e s t e gusta estar e n e l m a r " . " O h , a m o
estar e n e l m a r " . "B ie n, cua nd o estás en la p l a y a , s u p o n g o q u e g o za s
viendo pasar a las m u j e r es e n biquini". N a d a m e g u s t a má s " . "Pues e s o
M
es lógica d e d u c t i v a " . luán está a s o m b r a d o p o r e l p o d e r de la lógica

d e d uctiva y se va c a m i n a n d o e n u n e s t a d o d e e n c a n t a m i e n t o . Lu e g o e n 
c u e n t r a a u n a te r ce r a p e r s o na , o t r o a m i g o . Juan e x c l a m a : " ju s t a m e n t e
v e n g o d e escuchar acerca de la lógica d e d u c t i v a ; es a s o m b r o s a " . "¿Qué
es eso?" Juan r e s p o n d e : " b i e n, n o p u e d o e x p l i c a rl o m u y b i e n, p e r o p u e d o
d a r te u n e j e m p l o " . " Ha z l o , p o r favor, d ice el a m i g o ". |uan r e s p o n d e : "¿tie 
nes u n acuario?" El a mig o r e p lica : "no ". |uan e x c l a m a : " ¡ A h, h o m o s e x u a l "
La belleza d e la argum entación c o n s i s t e e n q u e n o s ha b ilita p a ra d e s 
e cha r lo s o b r a n t e . Es más que una h e r r a m i e n t a , es también una actitud,
es el deseo d e hallar el s o p o r t e o a r g u m e n t o a u na afirm ación y e x a m i n a r
lo cuid a d o s a y s e r e n a m e n t e .
Primero, algunas herramientas simples. Un a r g u m e n t o es una cadena
d e r a z o n a m i e n t o s diseñada para probar una conclusión. Consta d e d o s
partes: la s p r e m is as y la conclu sión. En el s i g u ie n t e a rg u m e n t o s i m p l e . I y
2 s o n l as premisas y 3 es la conclusión a la que lógicamente llevan las
premisas:
Anyumcnlo A
1 . T o d o s lo s p e r r o s s o n a nima le s
2. Fido es un p e r r o
3 . Por lo t a nt o , Fido e s un a nim a l
Éste a r g u m e n t o es lógico o v álido. Un a r g u m e n t o es lógicam ente válido si
y sólo si la conclusión se sigue lógicamente de las p r e mis a s . "Se sigue

l ó g i c ame nt e " significa que si las pr emisas s o n v e r d a d e r a s , e n t o n c e s la

conclusión tiene que ser lo tam bién. O, p u e s t o d e otra m a n e r a : es i m p o s i b l e
qu e la con clusión sea falsa y las premisas verdaderas. U n o n o pued e acep tar
las pr emisas y n egar la con clusión. Sería un a contrad icción.
A r Ee se tmop nl aoz significa
a m o s en qu
2 ey las p rneommi sa
3 el b rse sean
" F i d ver dader
o " po r el as.
de Si"luán", a er gn ud m
en el t r eemnot os
u n a r g u m e n t o lógicamente válido, a u n q u e la pr emisa 2 ah or a sea falsa
( p o r q u e Juan n o es u n per r o ) .
T e n g a c u i d a d o , las e x p r e s i o n e s "válido" e "inválido" sólo se aplican a
a r g u m e n t o s c o m p l e to s . N o s e aplican a las pr emisas o las c o n c l u s i o n e s
en sí m i sm a s , q u e s o n o r a c i o n e s i n d i v id u a l e s . ¿Por qué? Porqu e "válido "
c o n c i e r n e a la conexión e n t r e la s pr emisas y la conclusión: el que un
a r g u m e n t o sea válido c o m o u n t o d o , d e p e n d e de si la conclusión se sigue
d e la s p r e m i s a s . Esto es ver dad in clu so si las pr emisas s o n falsas. Las
pr emisas in dividu ales y las c o n c l u s i o n e s s o n frases verdad eras o falsas, n o
válidas o inválidas. En otr as palabr as, n o c o n f u n d a válido/inválido con
ve r d a d e r o / fa ls o .
Para ver mejor esta difer en cia, con sider emos, en el sigu ien te ejem plo,
qu e u n a r g u m e n t o válido puede tener premisas falsas:
Argumento H
1 . T o d o s l o s p e s c a d o s t i e n e n p u l m o n e s .
2. T o d o s lo s edificios s o n pescados.
3. T o d o s lo s e d i f ic i o s t ie n e n p u l m o n e s .
É s t e e s u n a r g u m e n t o válido (lógico) p o r q u e la conclus ión se sigue lógica
m e n t e de las p r e m i s a s , a u n q u e las do s pr emisas s o n falsas. Cuando pre
g u n t a m o s si un a r g u m e n t o es válido NO e s t a m o s p r e g u n t a n d o si las
p r e m i s a s y la conclusión son v er dader as.
C o n s i d e r e m o s también lo s i g u i e n t e : u n a r g u m e n t o inválido p u e d e t e 
n er pr emisas y conclusión ver dader as. Po r e j e m p l o :
Ayumcnlo C
1 . La Luna es más pequeña que la Tierra.
2. M a r t e es m ás pequeño qu e Júpiter.
3. Por lo t a n t o , Plutón es m ás pequeño qu e N e p t u n o .

Apéndice 2. LÓGICA: HACER CONEXIONES 243
Este a r g u m e n t o n o es válido p o r q u e l a conclusión n o s e s i g u e lógicamen

t e d e l a s p r e m i s a s ( e s d e c i r , q u e e s lógicamente p o s i b l e q u e la s p r e m i s a s
sean v e r d a d e r a s y la conclusión s e a fa l s a ) .
F i n a l m e n t e , d e b e m o s p r e g u n t a r n o s p o r la s o l i d e z d e l a r g u m e n t o . U n
a r g u m e n t o e s sólido si y sólo s i e s t a n t o válido o lógico, c o m o s i s u s

p r e m i s a s s o n v e r d a d e r a s . Si t e n e m o s u n a r g u m e n t o sólido, e n t o n c e s la
conclusión d e b e s e r v e r d a d e r a .
Este mínimo d e teoría e s n e c e s a r i a p a r a la aplicación. Para p e n s a r c o n

p r o p i e d a d u s a n d o estas h e r r a m i e n t a s , u n o t i e n e q u e s e r c a p a z d e h a c e r
tres cosas:
• P r i m e r o , e s c o g e r p a r t e d e u n t e x t o y c o n v e r t i r l o e n u n a r g u m e n t o
lógicamente válido e n fo r m a silogística, c o m o l o s a r g u m e n t o s A o B.
• S e g u n d o , u n o d e b e a p r e n d e r a e v a l u a r críticamente u n a r g u m e n t o .
• Tercero, un o necesita ap ren de r a elabo rar sus p ro p io s arg um en tos .
CONVERTIR I:L TEXTO EN ARGUMENTO

S u p o n g a q u e t ie n e u n f r a g m e n t o d e u n t e x t o polémico q u e a r g u m e n t a a
f a v o r d e u n a conclusión. La p r i m e r a c o s a q u e t i e n e q u e h a c e r e s e n c o n 
t r a r la conclusión. ¿ A f a v o r d e q u é a r g u m e n t a e l a u t o r ? I d e n t i f i q u e e s t o
t a n c u i d a d o s a m e n t e c o m o p u e d a . Escríbalo. E x p r e s i o n e s c o m o " d e a h í
q u e " , " p o r l o t a n t o " , " d e e s t o s e s ig u e q u e " , u s u a l m e n t e i n t r o d u c e n c o n 
clusiones.
El s i g u i e n t e p a s o e s e n c o n t r a r u n a d e la s p r e m i s a s . E x p r e s i o n e s c o m o
" p u e s t o q u e " , " p o r q u e " , " e n v i st a d e " , " c o m o l o m u e s t r a e s t o " , n o r m a l 
mente introducen premisas.
Ah ora u no pue de em pezar a extraer el arg um en to co m o un silogism o.
Es p o s i b l e q u e e l t e x t o t e n g a u n a o m á s p r e m i s a s o c u l t a s . Tendrá q u e
t r a b a j a r p a r a r e v e l a rl a s . En c u a l q u i e r c a s o , e s i m p o r t a n t e m i r a r s i e l a u t o r
d i o l a s p r e m i s a s s u f i c i e n t e s p a r a i m p l i c a r lógicamente la conclusión. U n o
d e b e t r a t a r d e h a c e r e l a r g u m e n t o lógicamente válido.
1:VALUA.R U N A R G U M E N T O
A h o r a t e n e m o s u n a r g u m e n t o p a r a e v a lu a r . U n a v e z q u e lo h e m o s p u e s t o
e n f o r m a lógica, sólo t e n e m o s q u e p r e g u n t a r : ¿son v e r d a d e r a s l as p r e m i s a s ?
( d a d o q u e ya l o h e m o s r e c o n s t r u i d o d e u n m o d o lógicamente válido). Es

m e j o r c o n c e n t r a r s e e n c a d a u n a d e l a s p r e m i s a s y p r e g u n t a r p o r t u r n o s s i
so n ve rda de ras o falsas.
H a y u n a f o r m a s i m p l e d e m e j o r a r . M u c h a s p e r s o n a s , a l h a c e r u n a o b 
jeción, d a n e l 8 0 % d e l t r a b a j o y o m i t e n e l 2 0 % r e s t a n t e . D i c e n , p o r e j e m 
p l o : " es p o s i b l e q u e n o h a y a u n p r i m e r e v e n t o e n a b s o l u t o " , c o m o u n a
crítica a la s e g u n d a p r e m i s a d e l a r g u m e n t o cosmológico. E n e l último
m o m e n t o , c u a n d o s u p o n e n q u e e l a s u n t o h a fi n a l iz a d o y r e m a t a n e l p u n 
t o , e n el m o m e n t o d e c e rr a r d e j a n e l t r a b a j o i n c o n c l u s o . H a y qu e c o m p l e 
t a r e l t r a b a j o : " p o r l o t a n t o , l a s e g u n d a p r e m i s a e s f al sa y e s t e a r g u m e n t o
n o p r u e b a la e x i s t e n c i a d e D i o s " . T i e n e q u e r e l a c i o n a r la objeción c o n e l
a r g u m e n t o ; d a r e l g o l p e f i n a l .
A l e x a m i n a r u n a r g u m e n t o , n o e s n e c e s a r i o e v a l u a r la conclusión. E s o
sería c o m o i g n o r a r e l a r g u m e n t o e n s í m i s m o . Para v e r p o r q u é, t e n e m o s
q u e d i f e r e n c i a r estas d o s t a r e a s . L a p r i m e r a e s e v a l u a r u n a r g u m e n t o y la
s e g u n d a e s e v a l u a r u n a posición. Po r e j e m p l o , d e m o s t r a r q u e u n a r g u 
m e n t o a f a v o r d e la e x i s t e n c i a d e D i o s n o es sólido, n o e q u i v a l e e n l o
a b s o l u t o a a r g u m e n t a r c o n t r a l a afirmación d e q u e D i o s e x i s t e . Revelar la
f a lla d e u n a r g u m e n t o n o e s lo m i s m o q u e m o s t r a r q u e la posición o la
conclusión s o n f a ls a s e n s í m i s m a s .
L o s típicos d e b a t e s e n televisión c o n f u n d e n a m e n u d o e s t o s d o s a s 
p e c t o s . El p r i m e r b a n d o o f r e c e u n a r g u m e n t o e n c o n t r a , p o r e j e m p l o , d e
la legalización d e l a b o r t o . El s e g u n d o b a n d o o f r e c e u n a r g u m e n t o a f a v o r
de l a legalización d e l a b o r t o , i g n o r a n d o lo s a r g u m e n t o s d e l p r i m e r o . El
r e s u l t a d o e s q u e c a d a b a n d o h a b l a n c o n s i g o m i s m o , i g n o r a n d o l o q u e e l
o t r o d i c e . S o n c o m o d o s monólogos.
S i a l g u i e n d a u n a r g u m e n t o a f a v o r d e u n o conclusión q u e u s t e d c o n 
s i d e r a e q u i v o c a d a , concéntrese p r i m e r o e n e l a r g u m e n t o , Después, p u e 
d e a r g u m e n t a r a fa v o r d e l p u n t o d e v i s t a o p u e s t o . Estos s o n d o s p r o c e s o s
s e p a r a d o s : e v a l u a r u n a r g u m e n t o y c r i t ic a r u n a posición o conclusión.
eUsn ap odreq ulaes lar as z po en resso npaosr lmase zccul aa nl e se sltooss ddeobsa t ep sr o sc ee spo rso. l o n g a n p a r a s i e m p r e
C o n s i d e r e m o s e l m i s m o p u n t o d e o t r a m a n e r a . P or s u p u e s t o , si u n
a r g u m e n t o e s válido, y la s p r e m i s a s s o n v e r d a d e r a s , la conclusión tiene
q u e s e r v e r d a d e r a . Pero si u n a r g u m e n t o es válido, y l a s p r e m i s a s f a l s a s , l a
conclusión no es necesariamente f a ls a . E n o t r a s p a l a b r a s , u n o p u e d e t e n e r
u n a r g u m e n t o lógico o válido c o n p r e m i s a s f a l s a s y conclusión v e r d a d e r a .
U n a r g u m e n t o válido c o n p r e m i s a s f al s as n o o f r e c e p r u e b a o e v i d e n c i a a
f a v o r d e l a conclusión. Po r e j e m p l o :

Apéndice 2 . LÓGICA HACER CONEXIONES 245
Argumento I
1. T o d a s la s m u j e r e s t i e n e n b a r b a .
2. L e n i n e s u n a m u j e r .
3. Por lo t a n t o , L e n i n t i e n e b a r b a .
E n r e s u m e n , t e n e m o s q u e h a c e r d o s p r e g u n t a s acerca d e c u a l q u i e r a r g u 
mento.-
a ) ¿ E s válido e l a r g u m e n t o ? y
b ) ¿Son v e r d a d e r a s l a s p r e m i s a s ?
Si la r e s p u e s t a e n a m b o s casos e s "s í", e n t o n c e s e l a r g u m e n t o e s s ó l i 
do y l a conclusión v e r d a d e r a . S i la r e s p u e s t a a la p r i m e r a d e estas p r e g u n 
t as e s " n o " , e n t o n c e s e l a r g u m e n t o n o n o s o f r e c e n i n g u n a razón p a r a
c r e e r e n l a conclusión. Si n e m b a r g o , e s t o n o s i g n i f i c a q u e la conclusión
s e a fa l s a .
H l . A H O R A R U N A R G U M E N T O
P r i m e r o , u n o n e c e s i t a s a b e r a f a v o r d e q u é va a a r g u m e n t a r . T r a t e d e
i d e n t i f i c a r la conclusión. Éste e s quizá e l corazón d e l p r o c e s o , p o r q u e si
u s t e d t i e n e u n a conclusión v a g a , será m u c h o m á s difícil e l a b o r a r e l a r g u 
mento.
S e g u n d o , u s u a l m e n t e u n a d e la s p r e m i s a s e s o b v i a .
T e r ce r o , u n o t ie n e q u e e x p o n e r el a r g u m e n t o c o m p l e t o e n f o r m a ló g i
c a . C u a n d o t e n g a la p r e m i s a y la conclusión, podrá t r a b a j a r e n l a o t r a
premisa.
E l p r o b l e m a m á s común c u a n d o h a c e m o s n u e s t r o s p r o p i o s a r g u m e n 
t o s e s caer e n l as p e t i c i o n e s d e p r i n c i p i o . U n o n o p u e d e p r e s u p o n e r q u e
la conclusión e s v e r d a d e r a e n la e s t r u c t u r a d e la s p r e m i s a s . C u a n d o c o n 
c ib a u n a r g u m e n t o válido, p i e n s e e n l o q u e d e b e h a c e r d e la s i g u i e n t e
m a n e r a : t o m e d o s i d e a s y póngalas j u n t a s . N i n g u n a d e e ll a s , e n s í m i s m a ,
e s s u f i c i e n t e a f a v o r d e l a conclusión, p e r o j u n t a s l o s o n .
Uno pu ed e pensar un arg um en to co m o si se tratara de un pas tel. Se
n e c e s i t a l e v a d u r a , azúcar, l e c h e y h u e v o s . U n o n o p u e d e t e n e r e l p a s t e l s i
n o t i e n e Lo d o s l o s i n g r e d i e n t e s . N i n g u n o d e esos i n g r e d i e n t e s , p o r sí s o l o ,
e s u n p a s t e l . U n o sólo p u e d e t e n e r un a conclusión m e z c l a n d o l o s i n g r e 
d i e n t e s - la s p r e m i s a s in d e p e n d i e n t e s - . Si u n o hace u n p a s t e l , s i n m e z c l a r
los ingred ientes, no ha he ch o nada en abs olu to.

246 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE: LA FILOSOFÍA
A l g u n a s v e c e s ning uno d e e s to s co n s e jo s s ir ve . A v e c e s ning un o le d a

cla r id a d a l a r g ume nto o , a un s ie nd o cla r o , éste p ue d e p a r e ce r artificial y
p o co co nv ince nte . En ta l ca s o , in te n te lo s ig uie nte : e s crib a s u r a zo na 
m i e n t o ta n cla r o co mo p ue d a s in p r e o cup a r s e s i e s lógico o n o. Lueg o,
acerqúese a su t e x t o como si fuera de o t r o ; siga los p a s o s co mo s i és e
fuera el caso. Si eso no funciona, reescriba su pieza e inténtelo d e nue vo .
FORMAS VÁLIDAS BASADAS EN CONECTIVAS LÓGICAS

C o n s i d e r e m o s m u y b r e v e m e n t e u n p o c o m á s d e teoría de la lógica. ¿Qué
h a c e a u n a r g u m e n t o válido? La forma de las oraciones que involucra, no
lo q u e r e a l m e n t e a f i rm a . A l g u n o s a r g u m e n t o s s e bas an e n la s co ne x io ne s
lógicas e ntr e la s o r a cio ne s , co ne x io ne s q ue s o n p ur a me nte fo r ma le s . La s
c o n e c t i v a s lógicas s o n :
no
s i . . . entonces
o... u...
Por ejemplo, "p — > q" significa "si p en ton ces q", o "si 'p ' es verd ade ro
e n to n ce s 'q ' e s ve r d a d e r o ". Las le tr a s 'p ' y q ' s imb o liza n cua lq uie r o r a 
ción b ie n co ns tr uid a . La s tr e s fo r ma s más co mune s d e a r g ume nto b a s a 
d o s e n la s co ne ctiva s s o n:
1 . A ü d l l s ¡\n)Ci 1. A / f i ( / / / s 7 O//ÍVIS
S i p e n t o n c e s (j S i p e n t o n c e s q O p o q
P No p No p
Por lo canto, q Por lo t a n t o , n o q Por lo t a n t o , q
La exposición lógica d e e s t o s a r g u m e n t o s podría s e r co mo s ig ue :

1 . |(p - > q) ~ p| ~ > q
2 . |(p - > q) ~ ~ q | - > ~ p
3. |(p v q) ~ ~p ] - > q

A p é n d i c e 2 . LÓGICA: HACER CONEXIONES 247
D o n d e ' p ' y q ' v a l e n p o r c u a l q u i e r oración c o r r e c t a m e n t e e l a b o r a d a .

4
FORMAS VÁLIDAS BASADAS I-:N CONJUNTOS

U n c o n j u n t o e s u n a colección d e e n t i d a d e s . Po r e j e m p l o , H i ll a ry C l i n t o n
e s u n e l e m e n t o d e l c o n j u n t o d e t o d a s l as m u j e r e s , q u e e s u n a m a n e r a
m á s f o r m a l d e e x p r e s a r la afirmación " H i l l a r y C l i n t o n e s u n a m u j e r " . L o s
e l e m e n t o s d e u n c o n j u n t o s o n l l a m a d o s a sí p o r p e r t e n e c e r a e s e c o n j u n 
t o . Po r e j e m p l o , T o d o A e s B" s i g n i fi c a q u e t o d o s l o s e l e m e n t o s d e l c o n 
j u n t o A d e cosas p e r t e n e c e n a l c o n j u n t o d e cosas q u e s o n B. U n e j e m p l o
d e T o d o s l o s A s o n B" e s T o d a s l a s m a n z a n a s s o n f r u t a s " , o T o d o s l o s
e l e m e n t o s d e l c o n j u n t o d e la s m a n z a n a s s o n e l e m e n t o s d e l (o p e r t e n e c e n
a l) c o n j u n t o d e l as f r u t a s " .
A l g u n a s d e la s f o r m a s válidas d e a r g u m e n t o basadas e n c o n j u n t o s s o n :
T o d o s l o s A s o n B N i n g ú n B es A T o d o s lo s A s o n C
N i ngún C es B Al gún CesA A lg ú n B e s A
N i n g ú n C es A A l g ú n O n o e s B A l g ú n B es C
ALGUNAS EA LACIAS IOKMALLS

/. L a falaci a d e afirmar el consecuent e
si p entonces q; q, por lo tanto p
2. La fa/i uia el e neqar el an t ecedent e:

s i p e n t o n c e s q ; n o p , p o r l o t a n t o n o q (e l c h i s t e c o n e l q u e c o m i e n z a
e s t e apéndice es u n a versión d e e s t a f a l a c i a ) .
U n a explicación d e terminología: e n s i p e n t o n c e s q " , p e s e l a n t e c e d e n t e
n
y q e s e l c o n s e c u e n t e . E l c h i s t e q u e d a i n i c i o a e s t e apéndice es u n e j e m 
p l o d e la f a la c i a d e n e g a r e l a n t e c e d e n t e . El a r g u m e n t o "Si u n h o m b r e
t i e n e u n a c u a r i o e n t o n c e s e s h e t e r o s e x u a l ; la p e r s o n a X n o t i e n e a c u a r i o ;
p o r t a n t o , X n o es h e t e r o s e x u a l " , n i e g a e l a n t e c e d e n t e .

ALGUNAS FALACIAS INFORMALES
/. L a falacia cíe ambigüedad
Usar u n a p a l a b r a s i n g u l a r e n m á s d e u n s e n t i d o . P o r e je m p l o .- la m a t e r i a
e s d i v i s i b l e ; la m e n t e e s i n d i v i s i b l e ; p o r l o t a n t o , la m e n t e n o está h e c h a
d e m a t e r i a . ( V e r Capítulo Vil.)
2. L a falacia d e petición d e principio

Implícitamente, u s a r l a conclusión c o m o u n a p r e m i s a . Po r e j e m p l o : El
u n i v e r s o d e b e t e n e r u n a c a u s a ; D i o s causó e l u n i v e r s o ; p o r l o t a n t o , D i o s
e x i s t e . (Ver Capítulo II.)
3. Aci lioi m nc m
A t a c a r a la p e r s o n a , e n l u g a r d e a r g u m e n t a r c o n t r a la afirmación h e c h a
p o r e ll a . P o r e j e m p l o : c u a l q u i e r a q u e n i e g u e la e x i s t e n c i a d e D i o s desea
m i n a r l a s bases d e la m o r a l i d a d .
A ci ig'noraliam Apelación a l a ignorancia

A r g u m e n t a r q u e u n a afirmación e s v e r d a d e r a sólo p o r q u e n o s e h a p r o 
b a d o q u e es f al sa . P o r e j e m p l o : t o d o s l o s a r g u m e n t o s a f a v o r d e la e x i s 
ten cia de Dios fa llan; p or lo ta n to , Dios n o existe .
U n a di cot om ía falsa
A f i r m a r q u e h a y sólo d o s o p c i o n e s ( m u t u a m e n t e e x c lu y e n t e s ) c u a n d o ,
d e h e c h o , h ay m á s o p c i o n e s , o la s d o s o p c i o n e s n o s o n m u t u a m e n t e
e x c l u y e n t e s . Po r e j e m p l o : " o e s u n h e c h o o e s m e r a m e n t e u n a opinión".
(Ver apéndice 1 d e l Capítulo X.)
U n l i o n d i re d e paja
F o r m u l a r l a posición q u e se q u i e r e a t a c a r d e m a n e r a d e s c u i d a d a p a r a q u e
p a r e z c a m á s débil d e l o q u e r e a l m e n t e e s . P o r e j e m p l o : e l m a t e r i a l i s t a
a f i r m a q u e l a m e n t e e s e l c e r e b r o . ( V e r Capítulo V i l .)

A P É N D I C E 3
A N ÁL I SI S
El análisis e s u n a p a r t e v i t a l d e l p e n s a m i e n t o . C o m o v i m o s e n e l p r i m e r
c a p í t u l o , p u e d e s e r t o n t o i r d i r e c t a m e n t e d e la p r e g u n t a a la r e s p u e s t a ,
p o r q u e e s o s i g n i f i c a q u e c u a n d o s e n o s f o r m u l ó , a c e p t a m o s la p r e g u n t a .
A d e m á s , la comprensión n o sólo c o n s i s t e e n t e n e r r e s p u e s t a s . U n o t i e n e
que co no ce r su sig nific ad o y su valor.
¿Qué e s e l análisis? Es e l i n t e n t o d e e n t e n d e r m e j o r el s i g n i f i c a d o d e l o
q u e p e n s a m o s . D i f e r e n t e s t i p o s d e filosofía o f r e c e n v a r i o s métodos d e
a n á l i s i s . A l g u n o s a f i r m a n q u e c o n s i s t e e n r e v e l a r la v e r d a d e r a f o r m a l óg i 
c a d e u n a p r o p o s i c i ó n . O t r o s , q u e s e t r a t a d e d e s c o m p o n e r la s i d e a s
c o m p l e j a s e n s us c o m p o n e n t e s s i m p l e s , o q u e i m p l i c a m o s t r a r cómo s e
u s a n l a s p a l a b r a s e n l a conversación o r d i n a r i a , y o t r o s , q u e i n c l u y e la
explicación d e l s i g n i f i c a d o o r i g i n a l d e l as p a l a b r a s , o s u e t i m o l o g í a .
N o n e c e s i t a m o s c a s a r n o s c o n ningún método d e a n á l i s i s , n i m o l e s t a r 
n o s e n a r g u m e n t a r cuál e s e l m e j o r . C u a l q u i e r a d e e l l o s p u e d e s e r út il ; n o
h a y r e g l a s q u e i n d i q u e n cuándo e s m e j o r u s a r u n o u o t r o . E s m e j o r p e n 
s ar e l análisis e n términos de l a función q u e p a r a n o s o t r o s d e b e c u m p l i r :
o nos ayuda a hacer pr eg un tas m ejore s, o no s ayuda a en co nt ra r res
puestas más adecuadas. O nos alimenta en la primera fase, o nos dirige
h a c i a l a f a s e t r e s .
H a y d o s r a z o n e s p a r a h a c e r a n á l i s i s .
• U n a, e s g a n a r e n d i s c e r n i m i e n t o , c o m p r e n d i e n d o m á s p r o f u n d a m e n t e
el sig nific ad o de lo que se dice o se p re gu nt a.
• La s e g u n d a e s señalar y e v i t a r la s e q u i v o c a c i o n e s .
L a s s i g u i e n t e s líneas g e n e r a le s a p u n t a n a a m b o s o b j e t i v o s . P o d e m o s
a n a l i z a r lo q u e o t r o s e s c r i b e n , p e r o también l o q u e n o s o t r o s m i s m o s p e n 
s a m o s . P o d e m o s a n a li z a r t a n t o la s p r e g u n t a s c o m o l a s r e s p u e s t a s . L o s
p u n t o s q u e expondré s o b r e la s a f i r m a c i o n e s p u e d e n a p l i c a r s e también a
las preguntas.
1 . ¿ L a p r e g u n t a o afirmación e s c l a r a ?
2. ¿Cuáles s o n l o s términos c l a v e y q u é s i g n i f i c a n ?
3 . ¿Hay s u p o s i c i o n e s o c u l t a s ?
4. ¿Se hacen distinciones importantes?
5 ¿Son p l a u s i b l e s l a s c o n s e c u e n c i a s lógicas?

CLARIDAD: PREGUNTAS Y AFIRMACIONES

C o m e n z a r c o n p r e g u nt a s c o m o : ¿ p o r q ué no s e s ta m o s p r e g u n t a n d o p o r
e s t o ? ¿Por qué es i m p o r t a n t e ? ¿Qu é ha y en la respuesta? Saber po r qué
e s t a m o s p r e g u n t a n d o n o s ayudará a dilucid ar una pos ible buena respuesta.
C u a n d o u n a persona tiene u na m o s ca e n e l cerebro, muchas preguntas
llegan a su m e n t e . Éste es el z u m b i d o de la m o s c a . Es i m p o r t a n t e s e l e c 
cio na r la m e j o r formulación de la p r e g u n t a e n t r e t o d a s las qu e se le o c u 
rran. A u n a p r e g unta co nfus a seguirá una r e s p ue s ta ig ua lme nte co nfus a .
¿La p r e g u n t a o la afirmación son claras? La va g ue d a d d e u n a a f ir m a 
ción se p u e d e m a n i f e s t a r d e d ife r e nte s fo r ma s :
• Puede c o n t e n e r p a l a b r a s a m b i g u a s o vagas. Po r e j e m p l o , la expresión
" o b j e t i v o " tie ne mucho s us o s . Si a lg uie n d e s e a d e fe nd e r o atacar la
o b j e t i v i d a d de la ciencia, el térm ino d e b e ser claro.
• ¿La afirm ación es lógicamente c o m p l e t a? Las a fir ma cio ne s p ue d e n ser
i n c omme jpol er "t .a s,

es c o m o ,que
¿Mejor "s u m
quéa d re
y es qué a
de más mltao ". áEls alta
d o ¿?M p r o b qu
l e me aquién? "Esto
es que las
va g ue d a d e s p ue d e n e s ta r o culta s . Po r e j e m p l o , "s u idea es más eficaz
qu e la suya". Esto p a r e c e c o m p l e t o , p e r o la eficacia se refiere siempre
a algún f i n . ¿Cu ál es el fin? Otr o e je m p lo : " l o s juicio s m o r a le s s o n r e la 
t i v os". Esto es i n c o m p l e t o : ¿son r e la tivo s o d e p e n d e n de qué?
• ¿La afirm ación es a priori o empírica? Es p o s i b l e c o n f u n d i r las d o s .
"¿De dónde surge la mo r a lid a d ?", p a r e ce ser una p r e g u n t a empírica
c o n r e s p e c t o al o r ig e n d e u n a c o s a . Pero la m o r a li d a d n o e s una cosa.
Quizás, la p r e g unta s ig nifica : " ¿ c ó mo p ue d e n jus tifica r s e -lo s juicio s
mo r a le s ?" En tal caso, es a priori.
• ¿Es n o r m a t i v a o fáctica? "Todas la s p e r s o n a s s o n igua les", parece ser
una afirmación fáctica. Pero realmente significa algo así, c o m o , " t o d a s
la s p e r s o na s d e b e n ser tr a ta d a s p o r igual", afirma ción qu e es n o r m a t i 
v a. O t r o e j e m p l o : "n e c e s i ta m o s un a de finición", p r o b a b le m e n t e si gn i 
fica: " n e c e s i t a m o s u n a b u e n a definición", y esta última afirmación es
normativa.
TÉRMINOS CLAVE
• ¿Cuáles so n los términos clave?
Trate d e id e ntifica r cuáles son las p a la b r a s q u e ha ce n el tr a b a jo e n u n a
frase. Po r e j e m p l o , en la p r e g u n t a "¿cuál es el s ig nifica d o de la vid a?", la

A p é n d i c e 3. ANÁLISIS 251
palabra clave e s "s ig nifica d o ". ¿Querrá decir, "propósito"? ¿O quizá "valor

intrínseco"?, o tal vez la idea es que la vida tiene sig nific ad o a la m anera
e n q u e u n c u e n t o o fábula lo tie n e n .
• ¿Qué sign ifican las palabras clave?

Una vez identificadas, las palabras clave ne cesitan explicación. A m e n u d o ,
las palabras im po rtan tes tienen varios significados; d istingu irlos p ue d e a y u
darnos a ser más claros. Hay varias formas de analizar términos clave.
I . D e f i n i c i o n e s
Una man era d e esp ecificar el significado es pa rtir de una definición a d e 
cua d a . La s d e finicio ne s a me nud o s e o fr e ce n e s p e cifica nd o co nd icio ne s
necesarias y suficien tes.
(Po r e je m p lo , te ne r un m a r id o es condición su ficiente para estar casada):

si S es una condición suficiente para A, entonces la siguiente oración
co nd icio na l e s ve r d a d e r a : s i S e nto nce s A.
icio íes mc e sa r ías

(Por ejemplo, el oxígeno es una condición necesaria para estar vivo): si N
es una condición necesaria para A, entonces la siguiente oración c o n d i 
cional es verdadera: si A entonces N.
No to d o s lo s términos e ncue ntr a n una ta l definición. A l g u n o s so n d e 
ma s ia d o va g o s o metafóricos para un análisis tan p reciso . En tal caso,
necesitamos formas alternativas para explicar cómo f u n c i o n a n .
2. C o n l I M S l e s e s e n c i a l e s
Otr a ma ne r a d e p r o fun d iza r e n e l s ig nifica d o d e un término es pensar en
s us co ntr a r io s . Po r e je m p lo , "libre" s e o p o n e a " o b s t a c u l i z a d o " o " fo r z a d o
a"; "nece sida d" se op on e a "dese o" y a " lu jo " . Este jue g o d e co ntr a r io s
no s mue s tr a cómo trabaja una expresión. ¿Cómo trabaja el contraste?
Po r e je mp lo , ¿qué h a c e que algo sea un lujo? Al resp on der a esta pre gu n
ta, p o d e m o s c a p t a r m e j o r e l término " n e c e s i d a d " . ¿Cuándo y cómo el
co ntr a s te e s e ncia l s e resuelve?

T o d o s los términos t r a b a j a n por excl usión. Así, una m a n e r a de t e n e r

más c l a r i d a d s o b r e un término clave es p e n s a r qué e x c l u y e . Si lo que
e x c l u y e la expresión no es a p a r e n t e , e n t o n c e s p r o b a b l e m e n t e el término
m i s m o t a m p o c o es c l a r o .
3 . E j e m p l o s paradigmáticos
U n o q u i e r e c o m p r e n d e r la expresión "éxito". Es una p a l a b r a p o d e r o s a ,
p e r o v a g a . Una f o r m a de c o m p r e n d e r l a es p e n s a r en un m o d e l o o e j e m 
p l o i n c o n t r o v e r t i b l e de éxito, y t r a t a r d e e x p l ic a r qué hace que ese e j e m 
p l o sea c l a r o . Al h a c e r e s t o , u s t e d o f r e c e un c r i t e r i o i m p o r t a n t e p a r a el
éxito y eso constituirá un b u e n p a s o en el análisis de l término.
4. I ' o r i n a lógica

Pensar en "éxito" o " l i b e r t a d " p r o b a b l e m e n t e no nos l l e v e muy l e j o s . Esto
p o r q u e los dos términos son s u s t a n t i v o s y p a r e c e n r e f e r i r s e a una c o s a .
Es m e j o r p e n s a r en los a d j e t i v o s c o r r e s p o n d i e n t e s " e x i t o s o " y " l i b r e " ,
p o r q u e lo que c u e n t a c o m o una p e r s o n a e x i t o s a no sería lo m i s m o que lo
q u e contaría c o m o una acció n o una metáfora e x i t o s a . T e n e r c l a r i d a d
acerca de la f o r m a lógica c o r r e c t a de una f r a s e es o t r o p a s o i m p o r t a n t e
e n el análisis.
5. Del ¡ili ciones de d ic ci ona ri o

N u n c a c o p i e s o l a m e n t e las d e f i n i c i o n e s filosóficas que el d i c c i o n a r i o le
o f r e c e . Los d i cc i o n a r i o s u s u a l m e n t c r e p o r t a n el uso c o r r i e n t e de una pa
l a b r a , sin t r a t a r de c l a r i f i c a r o m e j o r a r ese uso. No nos d i c e n cómo d e b e
u s a r s e una p a l a b r a . No o b s t a n t e , los d i c c i o n a r i o s p u e d e n a y u d a r n o s a
discernir.
DISTINCIONES IMPORTANTES
U n a m a n e r a de a n a l i z a r una proposición es señalando d i s t i n c io n e s i m p o r 
t a n t e s . Por e j e m p l o , en el Capítulo Vil d i s t i n g u i m o s e n t r e "la m e n t e es el
c e r e b r o " , "los e s t a d o s m e n t a le s son e s t a d o s c e r e b r a l e s " y " e s t a r en un
e s t a d o m e n t a l es idéntico a e s t a r en un e s t a d o c e r e b r a l " . Esto fue i m p o r 
t a n t e p o r q u e sólo la última es p l a u s i b l e . Por e j e m p l o , en el Capítulo X
d i s t i n g u i m o s dos s e n t i d o s de "lo que es c o r r e c t o en una c u l t u r a p u e d e

Apéndice 3. ANÁLISIS 253
s er inco r r e cto e n o t r a " . A l n o hace r esta distinción, el r e la tivis m o cultur a l

parece m ás p l a u s i b l e d e l o q ue e s .
IDENTIFICAR LAS SUPOSICIONES OCULTAS

Palabras, p r e g u n t a s , o ra c i o n e s y teorías co m p l e t a s p u e d e n o c u l t a r s u p o 
s icio ne s . Buena p a r t e de la filosofía c o n s i s t e en desentrañar ta le s s up o s i
ciones.
V i m o s la i m p o r t a n c ia d e esto para la s p r e g u n t a s . ¿ H a d e ja d o us te d d e
pegarle a su m ad re? ¿Cuál es el s ig n ifica d o de la vida ? ¿Cuál es el pro pós i
to de la e x i s t e n c i a h u m a n a Todas esas p r e g u n t a s c o n t i e n e n s u p o s i c i o 
9
nes qu e p u e d e n s e r falsas. Es m e j o r n o r e s p o n d e r l a s . En g r a n p a r te , la
filosofía es un i n t e n t o p o r r e s p o n d e r u n a p re g u n t a c o n c e p t u a l y, po r eso ,
ne ce s ita mo s a na liza r la pregunta, para ver si co ntie ne s up ue s to s fa ls o s .
Las teorías tam bién c o n t i e n e n s u p o s i c i o n e s . A l g u n a s v eces, se p u e d e
m o s t r a r lo i n c o r r e c t o de d o s teorías o p u n t o s d e vis ta o p ue s to s , p o r q ue
a m b a s c o m p a r t en una suposición f u n d a m e n t a l . K a n t, p o r e j e m p l o , a r g u 
m e ntó q ue e l E m p i r i sm o y el Racionalism o com partían u na . En el Capítulo
X I vimo s c ó m o e l c o n f l i c t o e n t r e las teorías mo r a le s utilita r is ta s y las
k a n t ia n a s c o n t i e n e un a supo sición falsa, a saber: q u e las ac c i o ne s m o r a
le s d e b e n d e f in i r s e c o m p l e t a m e n t e en términos de reglas. H ab ía una s u 
posición s u b y a c e n t e y o c u l t a en el Capítulo Vil en el c o n f l i c t o e n t r e el
d u a l i s m o y el m a t e r ia l is m o : que la com prensión de la co ncie ncia es p r i 
m a r i a m e n t e u n a s u n t o ontológico. D e m o s t r a m o s q u e e s to es falso.
Para a m b a s , p r e g u n t a s y teorías, un a f o r m a m uy com ún de suposición
es una dicotomía falsa En o tr a s p a la b r a s , la teoría o p r e g u n t a sólo nos
ofrece d o s a l te r n a t i v a s , c u a n d o d e h e c h o h a y o t r a s . Po r e j e m p l o , en la
filosofía d e la m e n t e , e s ve r d a d e r o el d u a l i sm o o el m a t e r i a li s m o r e d u c t i v o ,
Esta dicotomía falsa hac e q ue e l d ua lis mo a p a r e zca m ás a tr a ctivo d e lo
qu e es.
Palabras. En e l Cap ítulo IV c u a n d o d i s c u t i m o s s o b r e lo s nelefantes y la

e x is te ncia , vimo s q u e las p a la b ra s mis m a s p u e d e n te ne r s up o s icio ne s i n 
c o r p o r a d a s . C u a n d o v a m o s más allá de esas s u p o s i c i o n e s , c o r r e m o s el
riesgo d e usar ia p a la b r a s in s e ntid o .
¿SON PLAUSIBLES u \ s CONSECUENCIAS LÓGICAS?

S L I filósofo favorito señala
un a conclusión. Una manera d e analizar la c o n 
clusión es preg untar si tiene im plicaciones verdaderas o p lausibles. Póngase

usted en los zapatos de alguien que piensa que su filósofo preferido se

e q uivo ca co n fr e cue ncia . E s t o le ayudará a p o n e r atención a l o s e l e m e n 
tos reprochables de lo que él dice. Si p implica q y q es falsa, entonces
p o d e mo s co ncluir q ue p e s fa ls a también. Po r e je mp lo , s i e l d ua lis mo
tien e la implicación d e que lo s a nima le s n o s o n co ns cie nte s , e nto nce s e s o
significa que el dualismo es falso. Si el ut i l i t a r i s m o tien e la implicación d e
q u e d e b e m o s a h o r c a r a u n h o m b r e i n o c e n t e p a r a p r e v e n i r u n disturbio,
e nto nce s e s to p ue d e s ig nifica r q ue el ut i l i t a r i s m o es falso.
CONTRAEJEMPLOS
Como los pensadores se preocupan por preguntas conceptuales o no
empíricas, e s to s ig nifica q ue s e inte r e s a n e n d e finir o e x p licar co n ce p to s o
up na lac bo rnas
t r aim
e j ep m
o rptal on:teu sn . eUjna
e mmp laoneqruae dvaya
e d e sco
a fia
ntrr auna definición. es pensar en
la definición
Po r e je mp lo , s up o ng a mo s q ue d e fino la jus ticia co mo la distribución
equitativa d e a lg uno s b ie ne s . S in e mb a r g o , s e p ue d e p e ns a r e n d o s tip o s
d e co ntr a e je mp lo s p a r a e s ta definición:
a) El sigu iente es eje m plo de una situación jus ta p e r o no e q u ita tiva : Ma r y

y Ma r ta tie ne n c a d a una do s m ang os. Mary ven de los suyos a $10 y
co n e l d ine r o co mp r a hue vo s p a r a ve nd e r lo s más ta r d e a $30 . Ma r ta
s e co m e u no d e s us ma n g o s y ve nd e e l o t r o po r $5. La situación al final
del día es que Mary tiene $30 y Marta tiene $5. La situación es justa
p e r o no e q uita tiva .
b ) U n e je mp lo d e una situación e q u i t a t i v a , p e r o i n j u s t a : c o m o Juan es
diabético, necesita do s cápsulas de insulina; Henry no la nece sita. Hcnry
y | o hn tie ne n c a d a u n o u n a cápsula. Esto e s e q uita tivo p e r o no e s
justo.
Ge n e r a lme n te , s i un p e ns a d o r d e fine j co m o X, e nto nce s p o d e m o s tr a ta r
d e p e ns a r e n d o s tip o s d e co ntr a e je m p lo s . Eje mp lo s d e )s q ue no sean X
y de Xs que no s e a n J.

A P E N D I C E 4
IÍACER CANTAR A LOS LIHROS
La raíz de m u c h o s d e n u e s t r o s p r o b l e m a s c o n l a lectura es que en la

escu ela pr imar ia pen sa m os: "A h ora pu e do leer " . Pero es o es eng añoso . El
p r o c e s o d e a p r e n d e r a leer nunca se d e t i e n e . L o q u e a p r e n d e m o s en la
escuela es a con ver tir u n os sign os sobr e u n t r o z o d e p a p e l e n s o n i d o s ;
p e r o e s o n o es leer. Es sólo el p r i m e r p a s o . Leer es el ar te d e c o m p r e n d e r
lo qu e está escr ito.
M u c h a s p e r s o n a s s i e n t e n q u e l o s libr os están m u e r t o s . P e r o s i u n o
s a b e c óm o leer, puede hacerlos cantar. Imagine qu e u s t e d p u e d e i n v it a r a
la g e n t e m ás in ter esan te en la h i s t o r i a de la h u m a n i d a d a su casa y c o n 
versar c o n ellos. Bien, d e h e c h o se puede, leyen do su s libros. Pero tien e
qu e saber c ó mo hac e r q ue e s o s libros vivan. Tiene q u e h a c e r q u e le h a 
blen y d e s c u b r i r la vida q ue hay e n ellos.

Un a lectu r a demasiado rápida m a t a al libro. En la escu ela, mu ch os d e
n o s o t r o s n o s a l e n t a m o s a leer rápidam ente. Si un o pasa el capítulo m uy
rápido, p r o b a b l e m e n t e no podrá r e s p o n d e r la p r e g u n t a : ¿cuáles so n las
c o n c l u s i o n e s i m p o r t a n t e s de lo que leyó?
L I ENÓMENO DE LA CANCIÓN EN LA CANEZA

Usted
en a d i o , yte la
la rhabrá n idcanción
o esta exp er ien cia.en Escucha
continúa su c a b euna
za dcanción día.le gusta
u r a n t e elque Como
r e s ulta d o , u sted pien sa q u e c o n o c e la canción . Después de t o d o , está en
su in ter ior y le parece qu e está b i e n . Pero c u a n d o i n t e n t a ca n t a r la e n v o z
alta, se e n c u e n t r a c o n la d o l o r o s a v e r d a d . Se da c u e n t a d e q ue s ó lo r e 
cu er da un pequeño t r o z o de la letr a. No sabía bien la canción, a u n q u e
creía qu e sí la co no cía.
Esto es c o m o la lectu r a silen ciosa. La lectura suena bien e n s u cabeza,
y u s t e d s i e n t e c o m o si se deslizara a lo largo d e ella, comprendiéndolo
t o d o . Pero c u a n d o i n t e n t a c a n t a r l o e n v o z a l t a , n o p u e d e h a c e r l o . Por
esta razón, u n o de be leer e n v o z a l t a , e s p e c i a l m e n t e los pa sajes difíciles o
importantes.
C u a n d o u n o h a c e e s o . p u e d e dar su propia entonación y énfasis a las
frases. Cuan do un o le e para sí m i s m o , silenciosa y rápidam ente, u n o pierde
l a p o s i b i l i d a d d e escu ch ar e l t o n o d e l a u t o r . L o q u e u n o le e se c o n v i e r t e

en nuestra propia voz. En voz alta, uno puede leer con vida. Imagine que
e l a uto r está hablándole a us te d .
MAPAS DESDE EL m n j c ó P T E R o
En la noche, mientras preparaba la clase, su profesora leyó u n capítulo d e
u n libro difícil. Al día siguiente, ella llega a la clase y le cue nta las co n clu 
s io ne s y lo s a r g ume nto s d e l libro. ¿Qué e s lo b ue no d e e s t o ? La i n f o r m a 
ción p ue d e s e r muy útil, p e r o lo que e s r e a lme n te im p o r ta n te e s q u e
us te d p ue d a ha ce r lo q ue e lla ha ce : e nte nd e r lo s uficie nte me nte b ie n un
pasaje difícil de una obra co m o para ser capaz de explicárselo a otras
personas en sus propias palabras. E s t o e s lo q ue d e b e p r e o cup a r no s . S u
ce r e b r o e s co mo e l d e cua lq uie r o t r o . E s t o significa, al menos, que cual
q uie r a p ue d e ha ce r lo q ue e lla ha ce , co n e n tr e na m ie nto y práctica. A l
hace rlo p or la clase, ella lo priva a usted d e la op or tu ni da d de practicar.
L e e m o s co mo ho r mig a s , ca y e nd o e n lo s d e ta lle s d e ca d a oración y
d e j a n d o d e v e r e l p a n o r a m a c o m p l e t o d e l capítulo c o m o u n t o d o . Para
c o m p r e n d e r u n capítulo te ne mo s q ue le e r co mo a lg uie n q ue va e n un
helicóptero y a b a nd o na r e l p unto d e vis ta d e la ho r mig a . D e s d e el h e l i 
cóptero p o d e m o s v e r l o s c o n t o r n o s d e u n capítulo, t o m a r lo c o m o u n
todo.
Para ayud arno s a subir en el helicóptero, ne ce s ita m o s d ib uja r un m a p a
d e l capítulo q u e e s t a m o s l e y e n d o . E s t o es muy diferente de hacer un
r e s ume n. U n ma p a no e s e l s uma r io o e l r e s ume n d e un cap ítulo, sino su
estructura o sus lazos, sin detenernos en los detalles.
La manera de trazar un mapa consiste en tener en cuenta las transicio
n e s i m p o r t a n t e s e n e l capítulo. Po r e je mp lo , la a uto r a co mie nza s u capí
tu l o e x p lica nd o p o r q ué e s im p o r ta nt e e l p r o b le m a d e l q ue se va o o cup a r .
Cuando termina de hacerlo, explica en favor de qué argumentará. Ésta es
la p r ime r a transición. Lue g o , hará e l r e cue nto d e lo q ue o tr a s p e r s o na s
d i c e n , y expondrá
transición: e lla o fr elace razón
e l a r g upor
m e nlatocual
e n fa vo r d equivoca
están das. He
e s u posición. A caquí
otra
ontinua
ció n, d e fie nd e s us a r g ume nto s co ntr a la s o b je cio ne s . F ina lme nte , mue s 
tr a las implicaciones de su posición.
P r i m e r o , p o d e m o s sacar t o d a s esas t r a n s i ci o n e s , ¡untarlas y hacer un
ma p a d e l capítulo. Si el libro es suyo, haga una señal en él para mostrar
cuándo está ha cie n d o la s tr a ns icio n e s . Lo imp o r t a n te no e s co n s id e r a r
qué está d icie nd o la a uto r a , s ino más b ie n q ué está ha cie nd o . Pr e g unta :
¿qué está tr a ta nd o d e ha ce r la a uto r a ? Pos ibles respuestas: i n t r o d u c i r el

Apéndice 4 . HACER CANTAR A LOS LIBROS 257
tema, ofrecer un argumento, clarificar su posición, r e s p o nd e r a la s o b je 

cio ne s , mo s tr a r la imp o r ta ncia , etcétera. Lo que uno necesita saber es
cuándo ella está ha cie nd o una co s a y cuándo co mie nza a ha ce r otra.
S e g und o , un o ne ce s ita s a be r, p o r e je m p lo , cómo r e s p o nd e la a uto r a a
algunas tede
dónde r m las
ina .objeciones
U no d e b e scontra su posición,
a b e r cómo m e nto s empieza
lo s a r g u dónde cada una
q u e e lla utiliza a p oy
yan su posición. E s t o s p u nto s d e fine n la e s tr uctur a o topografía d e l capí
tulo. P o d e m o s hacer un mapa del capítulo. Una vez hecho el mapa, ya
e s ta mo s e n e l helicóptero.
Alg una s v e c e s p o d e mo s s a b e r lo q ue la a uto r a está h a c i e n d o , p o r q u e
ella nos lo dice. Los puntos o lugares en los cuales ella nos dice qué va a
hacer a continuación, p ue d e n s e r lla ma d o s señales-guía. En estos p u n 
t o s , la a uto r a inte r r um p e e l t e x t o y no s dice acerca de qué está h a b l a n d o .
Po r e je mp lo , "ha y cua tr o o b je cio ne s q ue d e b e mo s co ns id e r a r ". I d e n ti f i 
q ue las cua tr o o b je cio n e s y enumérelas a un la d o d e l te x to . Éstas f o r m a n
parte de la estructura del capítulo. S o n p a r te d e l ma p a .
A m e n u d o , l a s señales-guía se e ncu e ntr a n a l p r incip io d e lo s párrafos.
Oca s io na lme nte p ue d e n e s ta r a l final. Identifiquéis y utilícelas para hacer
su mapa. Recuerde: en es tas o ca s io ne s la a uto r a s e sale d e l t e x t o sólo
para darnos las guías, p a ra a y ud a r no s . De b e m o s r e s p o nd e r le : "m uch a s
gracias, autora, por la ayuda. No la ignoraré". A l g u n a s veces , lo s a uto r e s
ha ce n e l ma p a p a ra n o s o tr o s . Al co m ie nz o d e l capítulo, p o r e je m p lo , e lla
puede escribir: "En este capítulo examinaré la s p o s icio ne s , evaluaré cada
una y mostraré que ninguna es viable..." Esto e s o r o p u r o . Preste a t e n 
ción; ella está tr a ta nd o d e a ho r r a r le tr a b a jo .
El mapa que uno hace d e un capítulo e s i m p o r t a n t e . S in é l, p r o b a b l e 
m e nte no co m p r e n d e r e m o s , ta l vez no s p e r d a m o s e n lo s d e ta lle s . Si s e
tie ne e l ma p a , p o d r e mo s s a b e r e n q ué lug a r no s p e r d imo s . Será p o s i b l e
señalar el p u n to e n e l cua l no s p e r d im o s . Uno tie ne q ue s e r ca pa z d e d e cir
si es u n p u n t o i m p o r t a n t e .
H ay m ucha s fo r ma s d e tr a za r e l ma p a d e un capítulo, p e r o e s o no
significa q ue uno no p ue d a co me te r e r r o r e s a l d e line a r lo . En cua lq uie r
ca s o , el ma p a n o d e b e s e r d e m a s ia d o co m p lic a d o o d e ta lla d o . El o b je tiv o
e s o b te ne r una visión panorámica d e la e s tr uctur a d e l capítulo.
No comience a hacer su mapa hasta después d e h a b e r leído el capítulo
a u n a v e l o c i d a d n o r m a l ( n o d e m a s i a d o rápido). Antes de releer el capí tu 
lo, d ib u je e l ma p a e n un t r o zo d e p a p e l . E n t o n c e s podrá releer el capítulo
m ás rápidamente, p e r o s a b i e n d o l o q u e está haciendo. La mayor ventaja

de esto es que si se pierde en los detalles del cap ítulo, e n t o n c e s sabrá al

menos en qué lugar se perdió. Po r e je mp lo : "no p ue d o co mp r e nd e r la
respuesta a la tercera objeción". Además, sabrá si lo que cree que es el
corazón d e l capítulo es realmente vital para la comprensión d e l m i s m o .
la haElb mapa
ilid a d mismo
d e ha ceesr loútil.p o r Pero lomo
s í mis más
. S iima lg
p ouie
r tann lo
te ehsa cque
e p ours te
u sdt eadd, habrá
q uie r a
p e r d i d o l a o p o r t u n i d a d d e e n f o c a r s u atención en los asp ectos relevantes
d e l capítulo.
LA P R l ' E H A D E EA RADIO
Las perdonas pueden leer un capítulo y aún así no pu eden decir cuál era el
p u n t o p r incip a l. Po r e je m p lo , no p ue d e n a r ticula r s i e l a uto r e s ta b a e n
favor o en contra de la pena capital. Creen que el autor fue vago, pero
p r o b a b le m e n te lo fue la le ctur a . U no s ie m p r e d e b e s er ca p a z d e ca p ta r lo s
p u n t o s p r i n c i p a l e s . M u c h o s a u t o r e s p a r t e n d e u n p u n t o específico, el
cual es la razón por la que escriben ese capítulo.
El remedio para esto es la prueba de la radio. Imagine que usted ha
leído e l capítulo d e Peter Singer sobre la eutanasia. Usted se encuentra en
u na estación d e r a d io e n la q ue p r e cis a me nte e s te te ma e s e l o b je to d e
una b r e ve discusión. El presentador de radio le pide que explique lo que
Singer
d o s . Nodice en su
puede capítulo
vacilar, s o b rhay
porque e la un
e uta na s ia .deU spersonas
millón te d tie ne escuchándolo.
tr e inta s e g un
Tiene que ser dire cto , co nc iso , ir al p u n t o : "el ob jet ivo princip al de Singer
es... Su arg um en to central es... En respuesta a la objeción... él diría que..."
¿Ya ha practicado la prueba de la radio a solas? Debe tratar de hacerlo
co n cu alquier cosa que lea. Si no p ued e pasar la prueba d e la radio , no ha
e n t e n d i d o e l cap ítulo.
No le diga a la audiencia acerca de qué es el capítulo de Singer. No
e n u m e r e l o s tópicos. Dígale lo que él realmente afirma y concluye. No
di ga, por ejemplo: "Singer considera la cuestión de la eutana sia y examin a
las diferencias entre la eutanasia pasiva y la activa". Más bien diga: "Singer
piensa qu e la eutanasia se justifica cua nd o... Su m ejor arg um en to en fa
vor de esto es... Él afirma que no hay una diferencia intrínseca entre la
eutanasia pasiva y la activa, porque..."
Hay una manera de ayudarse a pasar la prueba de radio. No es infali
bl e, pero puede servir.
• Prim ero, en cue ntre la conclusión o e l p unto ce ntr a l d e l capítulo.

Apéndice 4 . HACER CANTAR A LOS LIBROS 259
• S e g un d o , id e n tifique el a rg u m e n t o p r i n c i p a l en fa vo r de la conclusión.

• Tercero, con side re las i m p l ic a c i o n e s o co ns e cue ncia s más im p o r ta n te s
d e la conclusión.
Esta e s t r u c t u r a , con clusión, a r g u m e n t o s , i m p l i c a c i o n e s , h a c e de mu

cho s tr a b a jo s filosóficos a lg o b ue n o .
RE IDO INTERNO
1
A l g u n a s v e c e s es p o s i b l e te rg i ve rs a r c o m p l e t a m e n t e a una a u t o r a , p o r 
q u e n u e s t r o s oídos o y e n lo que u n o d e s e a que e lla d ig a . Si u s t e d t i e n e
u n a opinión b ie n a fia nza d a s o b r e el a s u n t o q u e está le y e nd o , te ng a c u i 
d a d o de caer en eso. Permita que p r i m e r o la a u t o r a le h a b l e en su voz.
H e c h o e s to , tr a te de p o n e r sus p r o p i o s p u n t o s al la d o . Lue g o , us te d
p ue d e us a r la fuerza de sus p r o p i a s o p i n i o n e s p a ra e v a lu a r críticamente
lo que ella d i j o . En o tr a s p a la b r a s , tr a te de separar los dos p r o c e s o s :
t o m a r lo que la o tr a p e r s o na d ice y e v a l u a r l o críticamente (o d e b a t i r
con ella).
Un a versión m e n o s e x t r e m a del m i s m o p r o b le m a es c u a n d o uno lee
un pasaje, y c o m i e n z a n a c e n t e ll e a r m o n t o n e s de ideas en su m e n t e . Si se
le ocurren lotes de p e n s a m i e n to s e n t o n c e s es m e j o r ir sacándolos a un
la d o y e s cr ib ir lo s en o t r o p a p e l. U s te d p ue d e r e to r na r al p a p e l después,
luego de que haya t e r m i n a d o la lectura.
Leer, escuchar, p ensar y escribir son prácticas b e ne ficio s a s . Son artes
para cultivar. Al trabajar en las h a b i li d a d e s de le ctur a , u s te d fortalecerá
s us p r o ce s o s de p e n s a m i e n t o . Eso es en g ra n p a r te una cuestión de a t e n 
ción y de tr a ta r de c o m p r e n d e r a c t iv a m e n t e , en lugar de recibir las p a l a 
bras de m o d o p a s i vo .
RESUMEN
Lea c a d a capítulo/sección al m e n o s d o s v e c e s : u n a , p a r a t e n e r u n a c o m 
prensión g e ne r a l d e l tr a b a jo ; y de n u e v o , m á s cu i d a d o s a m e n t e , p a ra c o m 
p r e n d e r a p r o f u n d i d a d , t o m e n o t a s y haga un m a p a . No lea d e m a s i a d o
rápido; si el pasaje es difícil, tr a te de leer en v o z a l t a , c o m o si el e s cr ito r le
e s tuvie r a ha b la nd o .
Para e vita r la sensación de p e r d e r s e en oraciones largas o en p e n s a 
m i e n t o s c o m p l e j o s , u s t e d p u e d e h acer tres cosas:

P r i m e r o id e ntifiq ue el o b j e t i v o p r i n c ip a l q u e lleva al a u t o r a escribir el

capítulo. Trate de r e s p o nd e r s e a u st e d m i s m o , en vo z alta, y en u n e s p a 
cio de un m i n u to , la p r e g u n t a : ¿qué está d i c i e n d o el autor?, ¿cuál es el
o b j e t i v o principal?, y luego escriba tres o c u a t r o o r a c i o n e s . Ésta es la
p r ue b a de la radio.
Trate de h a c e r lo m i s m o con párrafos o s ub s e ccio ne s .
S e g u n d o lo s a uto r e s n o s o fr e ce n ma p a s , señales-guía y claves. Usted
debe extraerlas. Por e j e m p l o :
- A m e n u d o , al c o m i e n z o de un capítulo, el a u t o r le dirá qué hará en el
capítulo. Delineará su p l a n . Préstele atención; le está d a n d o a l g o así
c o m o el m a p a del capítulo.
- U s ua lme nte , la p r ime r a oración de cualquier párrafo nos dice l o q u e el
a u t o r va a hac e r en ese párrafo. Él le dirá el propósito del párrafo,
c o m o : e n u n c i a r el p r o b le ma , o fr e ce r d e finicio ne s , d is tincio ne s , a r g u
m e n t o s y co nclus io ne s . Preste atención a esas o r a cio ne s guía, y en
t o n c e s comprenderá cómo el párrafo o sección encaja en el c o n j u n t o .
-• Extraiga también frases como "el p u n t o e s e n ci al es", o " l o q u e estoy
t r a t a n d o de decir es", y los lugares en los q u e el a u t o r se r e p ite a sí
m i s m o : ésta es una señal de que está h a c i e n d o énfasis en un p u n t o
importante.
lereero co ns id e r e la relevancia de o tr a s c o s a s q u e el a uto r d ice , d i f e 

rentes al p u n t o p r i n c ip a l . Si u s t e d ha co m p r e n d i d o e l p u n t o c e n t ra l de un
capítulo, y p ue d e d e te cta r la relevancia d e o t r o s p u n t o s en relación co n el
p r i nci p a l , e n t o n c e s no se perderá. Además, recordará más fácilmente.
N o r m a l m e n t e , la m e jo r m a ne r a de ca p ta r la relevancia de lo s p u n t o s m e 
nores es c o m p r e n d i e n d o l o q ue e l a u t o r está t r a t a n d o d e hacer, p o r e j e m 
plo, especificar el punto central, explicar algunas de sus im p lica cio ne s o
distinguirlo de o t r o p u n t o a p a r e n t e m e n t e s im i la r. En o ca s io ne s , el p u n t o
ce ntr a l de un a u t o r es tratar de establecer algún p r i n c i p i o , y lo que de
es te p u n t o se despren da pue de parecer u n a r g u m e n t o en favor d e l p r i n 
cipio, o la expo sición de su s implicaciones. Extraiga lo s a r g u m e n t o s y las
imp lica cio ne s .

A P É N D I C E 5
AVI'DAS PARA ESGRIMIR l ' N E N S A Y O
Se pu eden escr ibir mu ch os tipos d e tr abajos. U n o d e ellos puede explicar

la p osición d e un autor, o t r o , c o m p a r a r las id e as d e d o s au tor es fr en te a
un tema particular. Pe ro u no pu ede escr ibir su pr opia filosofía. Éste es el
género más desafiante y, p or eso , n os c o n c e n t r a re m o s en él.
Escribir e s una for ma d e pensar. Requiere clar idad. Es una b u e n a m a 
nera d e p o n e r a pr u eba y m ejor ar n u estr as h abilidades d e p e n s a m i e n t o .
Sin embar go, par a qu e sirva a este propósito, d e b e ser un ejer cicio d e
comunicación. Al escribir, u n o n o e stá e x p r e s a n d o s o l a m e n t e su s ideas;
está escribiendo para alguien, para algún o t r o que leerá. La idea será in 
clu so m ás clar a para n oso tr os mism os, si logramos hacerla m ás clara para
los dem ás.
PASO 1 : ELEGIR
Primero, es n ecesar io decidir acerca de qué se escribirá. S u p o n g a m o s
qu e ten emos liber tad de elección. En tal caso, hay que elegir el tópico o
área que más nos interesa.
Sin e m b a r g o , u n tema n o basta. Es una invitación a discurrir. Es n e c e 
sario seleccionar u n a pr egu n ta dete r min a da. N u estr o escr ito será b ásica
ombej ne tt iev ou,n ya o

respuesta u n ao ptrregu
r d e n a n uaestr nta.
abajo. EsTener
i m p ournt aan pr
t eegu n ta
es co g e le
r uda
n ad pr
irección,
egu n ta
qu e n o s interese, qu e sea relevante y lo s u f i c i e n t e m e n t e específica c o m o
para responderla.
En esta primera fase, hay que ser c u i d a d o s o al seleccionar u n a p r e g u n 
ta filosófica (es decir, una pr egu n ta no empírica). De o t r o m o d o , u n o s e
enredará en la esp eculación em pírica y dejará de lado la filosofía. "¿C óm o
desarrolló la h u m a n i d a d e l c o n c e p t o d e m or alidad?", p o r e j e m p l o , e s una
p r e g unta empírica. Una r espu esta pr ofesion al considerará la h istor ia y la
preh i st ori a; requerirá u na investigación so ciobiológica. Una respuesta afi
cion ada será sólo espe culación. No es un a p r e g u n ta c o n c e p t u a l o filosó
fica, c o m o sí lo so n "¿qué es la m o r a l id a d ? " o "¿corno se p u ede n ju stificar
los juicios morales?"
También hay qu e ser c u i d a d o s o e n n o elegir una pr egu n ta n i d e m a s i a
d o vaga ni demasiado amplia. Elija un a pr egu n ta q u e pu eda r espon der , y

262 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA Dr. LA FILOSOFÍA
cuya r e s p ue s ta p ue d a jus tifica r co n a r g u m e nto s . No tr a te de resolver to

d o s los a s p e c t o s de un p r o b l e m a en un s o lo tr a b a jo .
PASO 2: PREPARAR

Su t r a b a j o consistirá en r e s p o n d e r a su p r e g u n t a y en jus tificar su res
p ue s ta (es decir, su tesis) con a r g u m e n t o s . Sin e m b a rg o , su tesis pu ede
s e r ne g a tiva , co mo , "las r e s p ue s ta s no r m a le s a estas cue s tio ne s son de
fe ctuo s a s ", "e s to s dos a r g u m e n t o s a favor de X no so n sólidos*.
1) Es i m p o r t a n t e e s c ri b ir t o d a s sus ideas. Luego , tra te de o r d e na r la s se
gún su i m p o r t a n c i a ; c o n c i b a la e s t r u c t u r a del tr a b a jo vis ua liza nd o los
p u n t o s más i m p o r t a n t e s . En o tr a s p a la b r a s , d ib uje un ma p a p r e limina r
d e l tr a b a jo que va a escribir. Después p u e d e c o n v e r t i r este e s b o z o en un
p la n más e s t r u c t u r a d o .
2) También es i m p o r t a n t e le er e investigar; usted va a desarrollar su p r o 
pia posición, p e r o e s to no sign ifica que no p u e d a utilizar los tr a b a jo s de
o t r o s filósofos. No es necesario reinven tar la bicicleta. Sin e m b a r g o , es
i m p o r t a n t e no perderse con la lectura:
• Concéntrese en los p u n t o s que sean ve r d a d e r a m e nte r e le va nte s p a r a
s u p l a n ; no se distraiga en o t r o s a s u n t o s . Manténgase en lo s i m p l e .
A u n q u e los a u t o r e s que no están de a c u e r d o con us te d p ue d e n a y u
d a r lo a c o m p r e n d e r las o b j e c i o n e s que u s t e d va a hacer.
• Leer d e m a s i a d o p u e d e ser una ma ne r a de evitar escribir; puede ser
una e x cus a . Haga un c r o n o g r a m a .
• Trate de seleccionar libros que sean útiles para su tr a b a jo . Una m a ne r a
d e h a c e r e s t o es m i r a n d o la tabla de c o n t e n i d o s , el índice, y h o j e a n d o
lo s capítulos i m p o r t a n t e s . Sin e mb a r g o , te ng a p r e s e nte que un libro
p o c o r e l e v a n t e p u e d e c o n t e n e r una bibliografía útil.
• C ua nd o s e le ccio ne los libros, sea p ráctico. Use los que lo a y u d e n , en
lugar de a q ue llo s q ue le p u e d a n c o m p l i c a r el a s u n t o . .N o r m a l m e n t e , se
e ncue ntr a n lib r o s i n t rodu c t ori os so b r e m uch o s te ma s que p ue d e n o f r e 
ce r una visión panorámica de un área. En g e ne r a l, los lib r o s más re
cie nte s tie nd e n a ser más útiles q u e los más viejo s. Trate de establecer
cuáles s o n los libros reciente s más i m p o r t a n t e s s o b re su p r e g u n t a . En
otras palabras, elija metódicamente.
• D e s e c h e los apartes de sus fuentes que no s e a n e s tr i c ta m e n t e r e l e v a n 
tes. Es p o s i b l e que no te ng a que lee r to d o el libro. Utilice la ta b la de
c o n t e n i d o s y la introducción, d o n d e u s u a l m e n t e el auto r revela su p la n
p a r a t o d o el libro, capítulo p o r cap ítulo.

Apéndice 5. AYUDAS PARA ESCRIBIR UN ENSAYO 263
• Siemp re cite sus fuen tes en una no ta a pie de página. C ua nd o d is cuta

co n un a uto r , d e b e e x p lica r e x a cta me nte cómo y por qué. Nunca se
limite a señalar la s c o n c e p c i o n e s d e o t r o s filósofos para agregar al final
"m i o pinión". To d o lo q ue e s cr ib a d e b e cr e e r lo , más a ún cua nd o esté
d e b a t i e n d o u n p u n t o c o n o t r o a u t o r
3) An tes de empe zar a escribir su ensayo, d ebe plane arlo. Convierta su m apa
preliminar en un plan más desarrollado. Hay alguno s p un tos im porta ntes:
• C o m ie nce co n una introducción; fina lice co n una conclusión.
• Para q ue s e a inte r e s a nte , un e ns a y o r e q uie r e tensión. Po r e je mp lo ,
us te d p ue d e o p o ne r d o s co nce p cio n e s y a r g u m e nta r a favo r d e una d e
ellas. A d e m á s , n u e s t r o p e n s a m i e n t o también necesita esta tensión:
p a r a co mp r e nd e r nue s tr a p r o p ia c o n c e p c ió n , es necesario compararla
con lo que está n e g a n d o .
• Estructure su trab ajo. Ponga s u s p u n t o s parágrafo p o r parágrafo, u n o
p o r uno , e n s e cue ncia y o r d e n lógico. Nunca evalúe críticamente una
posición sin antes haberla explicado.
• Trate de an ticipa rse a las ob jecion es con tra su posición y contra sus
a r g u m e n t o s . Responda a ellas. Haga objeciones tan fuertes como pue
da a su propia p osición, y responda a ellas. Un artículo p o b r e es , inva 
riablemente, aque l que presenta las ob jecio ne s y las po sicion es op ues tas
c o m o m á s débiles d e lo q ue r e a lme nte s o n.
• Distinga en tre evaluar un arg um en to y evaluar una posición. Una cosa
e s m o s tr a r q ue un a r g um e nto a fa vo r d e la e uta na s ia no e s sólido; o tr a
cosa es mostrar que la posición es falsa.
• Recuerde que las palabras clave e n una p r e g unta a me nud o r e q uie r e n
explicación y análisis. Puede h ab e r d i s t in c i o n e s im p o r t a n t e s q u e d e b e 
rá hacer.
No hay un único p la n co r r e cto p a r a un tr a b a jo . Pero ante la ausencia de
algo mejor, se puede utilizar el siguiente:
• Señale e l p r o b le ma
• Explique la teoría A que trata de resolver el problema
• Ofrezca el arg um en to prin cipa l o más fue rte a favor de la teoría A
• Evalúe críticamente el a r g u m e n t o
• Ofrezca el arg um en to más fuerte en contr a de la teoría A
• Evalúe críticamente e l a r g u m e n t o
• Señale su conclusión

PASO 3 : ESCRIBIR
Es p r o b a b l e q u e a m e d i d a q u e e s c r i b a vaya e n c o n t r a n d o p u n t o s e n l o s
q u e n o había p e n s a d o . Esto e s n o r m a l , p e r o n o d e b e s e r v ir c o m o u n a
e x c u s a p a r a d i v a g a r . S i e m p r e s e a r e l e v a n t e y s e c u e n c i a . N o d e j e ¡deas
e x t r a v i a d a s , a u n q u e i n t e r e s a n t e s , e n m e d i o d e u n párrafo. Escríbalas e n
o t r a h o j a ; m á s t a r d e podrá t r a b a j a r e n e l l a s e n e l párrafo a p r o p i a d o . En
otra s palabras , si es necesario, cam bie su plan, pe ro no lo ab an do ne .
U s t e d está e s c r i b i e n d o p a r a u n a a u d i e n c i a . A l e s c r ib i r , u s t e d le s a y u d a 
r á a c o m p r e n d e r l o q u e está d i c ie n d o . Cada párrafo d e b e t e n e r u n p u n t o
p r i n c i p a l . E l p u n t o d e l s i g u i e n t e párrafo d e b e s e r r e l e v a n t e p a r a e l a n t e 
r i o r . Conéctelos. N o u n a d o s párrafos c o n t r a n s i c i o n e s , c o m o , " e s t o m e
l l e va a o t r o p u n t o " . S u l e c t o r n o verá la conexión.
n e s Lae sn t or er a cloi os ndei sf e lr aerngtas

e s ppuuendteons sneor su on n s il go n sou feivciideennt teem de en tqe u explícitas.
e la s c o n e x Las
io 
f ra s e s l ar g a s c o n t i e n e n u s u a l m e n t e d e m a s i a d a s i d e a s y c u a l i f i c a c i o n e s .
S o n c o m p l i c a d a s . Además, la s p e r s o n a s e s c r i b e n o r a c i o n e s m u y la r g a s
p o r q u e p o r l o g e n e r a l se le s o c u r r e n v a r ia s i d e a s m i e n t r a s están e s c r i b i e n 
d o . Escriba l a s i d e a s q u e s e l e v a n o c u r r i e n d o e n o t r o p a p e l d i f e r e n t e ;
póngalas a p a r t e . L u e g o , c u a n d o t e n g a u n a i d e a o r i g i n a l i n t e r e s a n t e , díga
lo s i n d i s t r a c c i o n e s . Además, s u s nuevas i d e a s p u e d e n se r r a z o n a m i e n t o s
v a l i o s o s . E n t a l c a s o , n e c e s i t a n e s p a c i o p a r a s e r d e s a r r o l l a d a s , quizás u n
párrafo a p a r t e .
En u n t r a b a j o filosófico e s m e j o r e v i t a r caer e n l a tentación d e im p r e 
s i o n a r . N o l e d i g a a s u l e c t o r cómo se s i e n t e . T r a t e d e a r g u m e n t a r el caso
e n l u g a r d e h a c e r e s o . El p u n t o p r i n c i p a l d e s u e n s a y o e s e x p l i c a r y d e f e n 
d e r u n a t e s i s o afirmación.
U s t e d está e n b l a n c o . N o t i e n e p a l a b r a s p a r a p o n e r e n el p a p e l . Esto
p u e d e s e r u n a señal d e q u e i n c o n s c i e n t e m e n t e está c r i t i c a n d o l o q u e v a a
d e c i r a n t e s d e d a r s e la o p o r t u n i d a d d e h a c e r l o . N o s e s i e n t e n a d a b i e n .
E n t a l c a s o , decídase a d e b i l i t a r e l l a d o crítico d e s u c e r e b r o . Pe r m i t a q u e
lo q u e u s t e d q u i e r e desea d e c i r s a lg a a la l u z , a u n q u e d e m a n e r a i m p e r 
f e c t a . L a crítica l a p u e d e u s a r m á s t a r d e .
PASO 4 : RELEER Y REESC RIBIR

H a t e r m i n a d o d e e s c r i b i r s u tr a b a j o . N o ; ¡aún n o U n a p a r t e e s e n c i a l d e
e s c r i b i r e s r e le e r y r e c o n s i d e r a r l o q u e s e h a e s c r i t o . N o e n t r e g u e u n p r i 
m e r b o r r a d o r . M u c h o s a u t o r e s t i e n e n q u e r e e s c r i b i r v a r ia s veces.

A p é n d i c e 5 . AYUDAS PARA ESCRIBIR UN ENSAYO 265
C u a n d o r e l e a s u e n s a y o , hágalo e n v o z a l t a , c o m o s i u s t e d f u e r a o t r o .
Entonces podrá e s c u c h a r s e c o m o a l g u i e n n e u t r a l . Es m e j o r se r s u p r o p i o
crítico q u e e s p e r a r a q u e s u l e c t o r l o h a g a . Pero, p a r a s e r s u p r o p i o c r í t i 
c o , u s t e d d e b e s i m u l a r q u e está l e y e n d o e l t r a b a j o d e o t r o . A l s e g u i r l a
c o r r i e n t e d e s u l e c t u r a , p u e d e señalar pasajes q u e r e q u i e r e n m o d i f i c a c i o 
ne s para vo lve r a ello s m ás tard e.
Debe r e l e e r s u e n s a y o p a r a h a c e r d o s t i p o s d e c a m b i o s . Pr i m e r o , p a ra
l o s d e t a l l e s d e e s t i l o . Quizá h a y p a l a b r a s q u e p u e d e s u p r i m i r , u o r a c i o n e s
q u e p u e d e s i m p l i fi c a r . T al v e z h a y p u n t o s q u e n o s o n l o s u f i c i e n t e m e n t e
c l a r o s . Quizá n e c e s i t a u n b u e n e j e m p l o . S e g u n d o , r e l e e r s u t r a b a j o e s u n a
m a n e r a d e r e v is a r l o s f u n d a m e n t o s d e s u i d e a . ¡Buena s u e r t e

Hl M. I O G R A I Í A :
A D A M S , D o ug l a s , \-\¡tcfi-Hiker'$ Guide to the Galaxy, H a r m o n y B o o k s , New

York, 1989.
ARMSTRONG, David, The Malerialist Theory ofMind, Routledge and Kegan Paul,

L o nd o n, 1 9 6 8.
ANÓNIMO, Vpanisad, E d i c i o n e s Siruela, M ad rid , 1995.
A L S T O N , W i l l i a m , " T h e I n d u c t i v o A r g u m e n t f r o m Evil a n d th e H u m a n
C o g n i t i v e C o n d i t i o n " , en Phitosopíucal PerspeclWes, Vol. 5, e d . ). T o m b e r l in ,
Ridgeview, Atascadero, California, 1991.

ARISTÚTKU-S, Ética de Nicómaco, I n s t i t u t o d e E s t u d i o s Políticos, Madrid, 1959.
B KN N C IT , l o n a t h a n , Locke, Berkeley, Hume, C l a r e nd o n Press, Oxford, 1979.
BCNTMAM, leremy. An \ntroduction to the Principies of Moráis and Legislation,

C l a r e nd o n Press, Oxford, 1879.
BERKILLEY, C e o r g e Berkeley's Philosophical Writings, e d . A r m s t r o n g , C o l l i e r

B o o k s , New York, 1965.
CHURCHLAND, Paul, Materia y conciencia-. Introducción contemporánea a la filoso
fía de la mente, Editorial C e d i s a , B a r c e l o n a , 1992.
D o n a l d , ' M e n t a l E v e n t s " , e n Actions and Events, Oxfo rd University

DAVIDSON,
Press, Oxford, 1980.

DESCARTES, Rene, Discurso del método, G r u p o E d i t o r i a l N o r m a , Bogotá, 1 9 9 2 .
DESCARTES, Rene, Meditaciones metafísicas y otros textos, E d i t o r i a l Cre do s,

M a d r i d , 1987.
DUMMETT, M i c h a e l , La verdad y otros enigmas, F o n d o d e C u l t u r a Económica,

México, 1990.
FRECE, G o t t l o b , Sobre Sentido y Referencia, en La búsqueda del significado,

compilación d e Valdés L., E d i t o r i a l T e c n o s , M a d r i d , 1 9 9 9 .
F R L Y , R a y m o n d , \nterest and Rights, C l a r e n d o n Press, O x f o r d , 1 9 8 0 .
FREUD, S i g m u n d , "Los i n s t i n t o s y sus d e s t i n o s " en Obras Completas, t o m o

II , E d i t o r i a l B i b l i o t e c a N u e v a , M a d r i d , 1 9 8 1 .
G R IF FIN , l a m e s , WW/ Being, C l a r e n d o n Press, O x f o r d , 1986.
HARRIS, John, " T h e S u r v i v a l L o t t e r y " , e n Applied Ethics, P S in g e r ( e d . ) , O x f o r d

U n i v e r s i t y Press, O x f o r d , 1986.
H A R É , R i c h a r d , Freedom and Reason, O x f o r d U n i v e r s i t y Press, L o n d o n ,

1963.
H K K , | o h n , Evil and the Love of God, H a r p e r a n d Row, New Y o r k , 1 9 7 7 .
HICK, ) o h n , Disputed Ouestions, Yale U n i v e r s i t y Press, Ne w l i a v e n , 1 9 9 3 .
IACKSON, F., "The E x i s t e n c c of M e n t a O b j e c t s " , en Percepiual Knowledge, |.

D a n c y ( e d . ), O x f o r d U n i v e r s i t y Press, O x f o r d , 1988.
K A N T , Im m a n u e l, Cr/7/cci de la razón pura, A l f a g u a r a , M a d r i d , 1 9 9 4 .
K A N T , I m m a n u e l , Fundamentación de la metafísica de las costumbres, Espasa C a l p e ,

M a d r i d , 1995.
K A N T , I m m a n u e l . Crítica del juicio, Espasa

Calpe, M ad rid, 198 1.
K I M , Jaegwon, Philosophy ofMind, Westview Press, B o u l d e r , 1 9 9 6 .
LAYTON, B e n t l e y , The Gnostic Scriplures, D o u b l e d a y , New Y o r k , 1 9 8 7 .
Lr POINDEVIN, Robin & MURRAV MacBeath ( e d s . ) , Philosophy of Time, Oxford

U n i v e r s i t y Press. O x f o r d , 1993.
LOCKL, | o h n , Ensayo sobre el entendimiento humano, F o n d o d e C u l t u r a I b e r o 

a m e r i c a n a , México, I99Í.

BIBLIOGRAFÍA 269
MARCUSE, H e r b e r t , El hombre unidimensional: Ensayo sobre ¡a ideología de la

sociedad individual avanzada, E d i t o r i a l A r i e l , B a r c e l o n a , 1 9 9 4 .
M I L U l o h n S t u a r t , El utilitarismo, A g u i l a r , Buenos A i r e s , 1968.
NACEL, E r n s t , La estructura de la ciencia: Problemas de lógica en ¡a investigación

científica, Paidós, B a r c e l o n a , 1 9 8 1 ,
NACEL, T h o m a s , La muerte en cuestión, F o n d o d e C u l t u r a Económica, M é x i 

c o , 19 8E
NOZICK, R o b e r t , Philosophical Explanaüons, B e l k n a p Press, B o s t o n , 1 9 8 1 .
NOZICK, R o b e r t , Anarquía, Estado y utopía, F o n d o de C u l t u r a Económica,

México, 1988.
PLATÓN, "Eutífrón" en Diálogos de Platón, E d i t o r i a l G r e d o s , M a d r i d , 1 98 5-

1992.
POUNDSTONE, W il li a m . Labyrinths of Reason, D o u b l e d a y , N e w Y o r k , 1 9 8 8 .
RACHELS, James, The Elements of Moral Philosophy, McGraw H i l l , New Y o rk

1999.
RAWI.S, )ohn, A Theory of ]ustice, H a r v a r d , Bos ton , 1971.
RYLI-, G i l b e r t , E/ concepto de lo mental, Paidós, Bue nos A i r e s , 1 9 6 7 .

SACKS, O l i v e r , El hombre que confundió a su mujer con un sombrero, M u c h n i k
Editores, Barcelona, 1991.
SCANI.ON, T ., El v a l o r , el d e s e o y la c a l i d a d d e v i d a " , e n Calidad de vida, M.

N u s s b a u m & A. S e n ( e d s . ), F o n d o d e C u l t u r a Económica, México, 1 9 9 6 .
SI.AKI.I;, l o h n . El redescubrimiento de la mente, Crítica Grijalbo-Mondadori,

B a r c e l o n a . 1996.
SMART |ACK ). C . y WILLIAMS, B., Utilitarismo: Pro y contra, Editorial Tecn os,
M a d r i d , 1984.
S M A R T , N i n i a n . The Philosophy of Religión, O x f o r d U n i v e r s it y Press, O x f o r d ,

1979.
SPINOZA, Baruch, Ética, Sarpe, M a d r i d , 1984.
STÍCH, S t e p h e n , V-rom Folk Psychology to Cognitive Science, M1 T P r e ss. B o s t o n ,

1983.

SWINBURNE, Richard, 'The P r o b l e m o f E v i l " , e n Reason and Religión, S t u a r t

B r o w n ( e d . ) , C o r n e l l U n i v e r s i t y P r e s s , I t h a c a , 1 9 7 7 .
THOMSON, G a r r e t t , " In t e r p r e t a c i o n e s d e l i d e a l is m o t r a s c e n d e n t a l de K a n t " ,

e n Ideas y Valores N o 1 1 1 , B o g o t á , d i c i e m b r e d e 1 9 9 9 .
THOMSON, G a r r e t t , On Kant, W a d s w o r t h , B e l m o n t , 2 0 0 0 (a).
THOMSON, G a r r e t t , On Descartes, W a d s w o r t h , B e l m o n t , 2 0 0 0 (b).
THOMSON, G a r r e t t , On Locke, W a d s w o r t h , B e l m o n t , 2 0 0 1 (a).
THOMSON, G a r r e t t , Bacon to Kant, W a v e l a n d P r e s s , B e l m o n t , 2 0 0 1 (b) .
THOMSON, G a r r e t t , Needs, R o u t l e d g e a nd K e g a n P a u l , L o n d o n , 19 83 .
THOMSON, G a r r e t t , "Una guía s i m p l e p a r a la filosofía contemporánea de la

m e n t e " , e n Ideas y Valores, N o. 9 0 - 9 1 , B o g o t á , a b r i l 1 9 9 3 .
THOMSON, G a r r e t t & TURETZKY, Philip, "A S i m p l e G u i d e t o the P h i l o s o p h y of

M i n d " e n Tf\e Experience of Philosophy, W a d s w o r t h , B e l m o n t , 1 9 9 5 .
W I L L I AM S , B e r n a r d , "A C r i t i q u e of U t i l i t a r i a n i s m " , e n Eor and Against

Ulilitarianism, ).|.C. S m a r t a n d B. W i l l ia m s , C a m b r i d g e U n i v e r s i t y P r e s s ,
C a m b r i d g e , 1 9 7 3 .
WILLIAMS, B e r n a r d , Descartes: The Projecl of Puré Enquiry, P e n g u i n , M i d d l e s e x ,

19 78 .
WITTGENSTEIN, L u d w i g , Tracíalus Logico-Philosophicus, Alianza Edit ori al,

M a d r i d , 1 9 8 7 .
WITTGENSTEIN, L u d w i g , Investigaciones filosóficas, I n s t i t u t o d e I n v e s t i g a c i o n e s

F i l o s ó f i c a s , U N A M , G r i j a l b o . B a r c e l o n a , 1 9 8 8 .

Introduccion A La Practica de La Filosofia Garrett Thomson PDF

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Introduccion A La Practica de La Filosofia Garrett Thomson PDF

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

CEP-Banco de la República-Biblioteca Luis Angel Arango

Gabriela García de la Torre

P r i m e r a e d i c i ó n en P a na m eri ca n a Ed i t ori a l L t d a ., m a rzo de 2 0 0 2

T o d o s los derechos reservados.

CAPÍTULO 1 MOSTRAR LO QUE OTROS OCULTAN 17

S e g u n d a fase, analizar '. 21

CAPÍTULO II DISCUTIR ACERCA DE Dios 37

Libre albed río 4 4

Dios n o lo perm itiría 4 7

O t ros s i gn i f i c ados para bueno y malo 4

CAPÍTULO IV OTRAS MANERAS DE PENSAR EN DIOS 61

6 INTRODUCCIÓN A I .A PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA

CAPÍTULO V DESAPARECER EL MUNDO 81

CAPÍTULO Vil ¿Es USTED SU CUERPO? 105

APÉNDICE VIDA DESPUÉS DE L\ MUERTE 123

CAPÍTULO VIII SALVAR LO MENTAL 1 25

El p r i m e r de safío: D u a l i s m o 153

APÉNDICE 2 VERBOS, SUSTANTIVOS Y ADJETIVOS 183

CAPÍTULO XI MORALIDAD SIN RECIAS 185

La naturaleza d e l c o n f l i c t o 198

8 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA

APÉNDICE LA FALACIA NATURALISTA ES UNA FALACIA 207

Del do l or a la m o r a l 210

ALGUNAS HABIUDADES 240

APÉNDICE 4 HACER CANTAR A LOS LIBROS 255

a mí me la negó t a n categóricamente? ¿Qué le p r e g u nta s te ?" El s e 

q u e d o y en l o s a p é n d i c e s . Por fa v o r, a p r e n d a n de lo q u e h a g o , má^

Hay un lugar en Ox ford d on de algu no s profeso res to m an el sol al

creatividad; pero lo mejor de todo es que uno puede aprender de sí

C a p i t u l o I. MOSTRAR L O Q U E OTROS OCULTAN

mos perdidos, investigamos mejor.

Capítulo 1. MOSTRAR LO QUE OTROS OCULTAN

Seg'iintla fase: a n a liza r

" p o r l o m e n o s t e n d r e m o s la s r e s p u e s t a s e n d i e z m i l a ñ o s " . Diez m i l

Capítu lo 1. MOSTRAR LO QUE OTROS OCULTAN 23

c u a n d o d e c i m o s ' Di o s e x i s t e " , ¿qué s i g n i f i ca la p a l a b r a " e x i s t e " ? N o

p u e d e p e n s a r , e s e n l a p a l a b r a " p e n s a r " d o n d e está t o d o e l é n f a 

Tercera l a s e : responder y argumentar

Capítu lo (. MOSTRAR L O Q U E OTROS O C U L T A N 25

c o m p l e t a d o el análisis, la r e s p u e s t a p u e d e s e r c a s i o b v i a . El t r a b a j o

LA NATURALEZA DI-: LO NO EMPÍRICO

Capítulo I. M OSTRA R LO QUE OTROS OCULTAN

t r a b a j a r en la filosofía de la física, uno t i e n e q u e s a b e r s o b r e física,

La frase "Jones e s e l a s e s i n o " e s o b v i a m e n t e empírica. La f r a s e r e l e v a n t e a p r i o r i e s

Empíricas La capital de Ind ia L o n d r e s está e n

ALals g pur ne gou sn t aejemplos

Capítu lo i . MOSTRAR L O Q U E OTROS O C U L T A N

¿ c ó m o e s t a b l e c e r o d e m o s t r a r la f a l s e d a d de una h i p ó t e s i s con

Capítulo 1. MOSTRAR LO O JE OTROS OCULTAN 33

36 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA

Por o tr a p a r te , el d e s a c u e r d o e n t r e los filósofos es más a p a r e nte que

38 INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA

E L PRIMEIS MOVIM I ENT O

Capítu lo I I . DISCUTIR ACERCA DE DIOS 39

Si el universo es todo lo que existe, y si Dios existe, entonces

a i seavsa?l u a r l o , sólo te n e m o s q u e p r e g u n t a r : ¿son v e r d a d e r a s

q ue e l o r d e n no s e d e b e a l a za r . Pero ésa pare ce se r un a afirmación

INTRODUCCIÓN A LA PRÁCTICA DE LA FILOSOFÍA

Capítulo If . D I S C U T I R ACERCA DE DIOS

3: Hay su frim ien to m alo o innece sario

O .IR : A b r e v i a t u r a d e "oración i r r e l e v a n t e "

Capítulo 11 . DISCUTIR ACERCA DE DIOS

m e t e r el m i s m o e r ro r d e H i c k . Ésa no es la c u e s t i ó n . Uno p u e d e