ARHEOZOOLOGIJA

I predavanje

 Arheozoologija – proučava ostatke životinja (većinom čvrste delove skeleta – kosti i zube
kičmenjaka, i ljušture beskičmenjaka; proučava i meka tkiva tamo gde su očuvana i njihov
genetski materijal) na arheološkim nalazištima, koristeći metode zoologije i drugih nauka koje
se bave proučavanjem životinja.
 Na većini predstavljaju najbrojnije ekofakte (po brojnosti odmah iza grnčarije)
 Arheozoologija, arheobotanika i antropologija spadaju u bioarheologiju.
 Većina ostataka životinja na arheološkim nalazištima potiče od životinja kojima se čovek
hranio.
 Osim za ishranu, čovek je koristio različite delove životinjskog tela i u druge svrhe:
vuna, dlaka i koža - za izradu odeće
koža - za izgradnju zaklona i pravljenje kontejnera za nošenje namirnica
delovi skeleta - za izradu oružja i orudja.
ljušture nekih školjaka - za izradu nakita
očnjaci jelena - kao privesci i predstavljali su statusne simbole
kućice puževa - kao novac
Važni nus produkti - ulja, masti (važni u ishrani ali i kao gorivo i za osvetljavanje) želatin i lepak
(najvećim delom pravljeni od rožine iz keratinskih rogova i papaka papkara)
životinjski izmet - kao gorivo, gradjevinski materijal ili kao djubrivo u zemljoradnji
Životinje su korišćene i kao radna snaga (za vuču pluga, za nošenje tereta, za vuču kola, i
jahanje; kao čuvari naselja i saradnici u lovu na druge životinje, ali i kao ljubimci)
 Predmet proučavanja arheozoologije -> ostaci životinja; osnovni ciljevi proučavanja
arheozoologije -> saznanja o ponašanju čoveka.
 Arheozoologija se bavi proučavanjem prelaska hominida na ishranu mesom,
strvinarenja u ranim fazama razvoja hominida, počecima i strategijama lova na
životinje, počecima i različitim aspektima pripitomljavanja životinja, promenama u
ljudskom društvu do kojih dolazi usled pripitomljavanja razlilčitih životinjskih vrsta
 Arheozoologija proučava kako, i u koje svrhe, je čovek koristio životinje, kao jedan od
najvažnijih ekonomskih resursa.
 Arheozoologija proučava i druge aspekte složenih odnosa izmedju čoveka i životinje,
osim onih koji se odnose na eksploataciju životinja: emotivni odnos čoveka prema
životinjama, kultove, obrede i verovanja u vezi sa životinjama, odnosno u kojima
životinje ili tela životinja učestvuju.
 Arheozoologija takodje učestvuje u istraživanjima koja, na osnovu ostataka životinja,
mogu da doprinesu saznanjima o hronologiji istraživanih arheoloških nalazišta,
paleoekološkim karakteristikama sredine u kojoj je čovek živeo, sezonalnosti naselja i
čovekovih aktivnosti, kao i svim drugim pitanjima koje se odnose na prošlost čoveka.
 Prvi podaci o ostacima životinja
 John Frere - 1797. godine, na kasnije čuvenom donjepaleolitskom nalazištu, Hoxne,
pronašao je kremenu sekiru i donju vilicu mamuta, njemu nepoznate životinje.
 Zaključio je da kremena alatka potiče iz veoma daleke prošlosti (utvrđivanje starosti i
istovremenosti)
 Eduard Larte (1801-1871) - paleontolog, proučavajući pećine u Francuskoj uočava
razlike u sastavu vrsta u različitim pećinskim slojevima i razlikuje 4 perioda (od
najstarijeg ka najmladjem; najstarija relativna hronologija praistorije na osnovu
ostataka životinja):
 period pećinskog medmeda
 period runastog mamuta i nosoroga
 period irvasa
 period tura i bizona.
 Uspostavljanje arheozoologije kao discipline vezuje se za sredinu XIX veka
 Rutimejer – švajcarski zoolog, prvi istraživač koji se bavio proučavanjem ostataka
životinja sa arheoloških nalazišta; proučavao neolitska naselja na jezerima u
Švajcarskoj; prvi ustanovio kriterijume za razlikovanje domaćih od divljih vrsta životinja
i proučavao tragove kasapljenja na životinjskim kostima
 Tokom XIX i prve polovine XX veka proučavanjem životinjskim kostiju sa arheoloških
nalazišta najčešće su se bavili zoolozi, paleontolozi i veterinari (proučavanje najčešće
bilo usmereno ili odredjivanje starosti i rekonstrukciju paleosredine)
 Tokom iskopavanja na mezolitskom nalazištu Star Kar (Star Carr) u Engleskoj,
faunistička proučavanja obuhvatila su i odredjivanje sezone naseljavanja čoveka na
osnovu rogova i zubnika jelena.
 Tokom 60-tih i 70-tih godina XX veka u arheozoološka proučavanja ulazi tafonomska
analiza, u studijama koje su se odnosile na rane hominide u Africi. Približno u isto
vreme u Kembridžu se razvija “paleoekonomska škola” arheozoologije, usmerena na
rekonstrukciju strategija ishrane i snabdevanja ljudskih zajednica, čiji je glavni
predstavnik bio Higs (Higgs).
 Tokom 70-tih godina XX veka raste broj arheozoologa (arheološko osnovno
predznanje, interpretacija faunističkih ostataka je usmerena na arheološka pitanja u
mnogo većoj meri nego na biologiju životinja)
 1971. U Budimepešti je organizovana prva medjunarodna konferencija arheozoologa
 1976.godine u Nici osnovano je medjunarodno udruženje arheozoologa

 Metodologija sakupljanja arheozoološkog materijala

 Iskopavanje
 Sakupljenje zooarheološkog materijala tokom arheoloških iskopavanja je
OBAVEZNO.
 Obavezno je sakupljanje KOMPLETNOG materijala. (Svaka selekcija nas
udaljava od rekonstrukcije jer odbacuje neki skup podataka; nestručna
selekcija onemogućava rekonstrukciju, jer ostaje nepoznato koji skup
podataka je odbačen).
 Strategija sakupljanja arheozoološkog materijala zavisi od vrste iskopavanja i
ciljeva istraživanja.
 Metode sakupljanja su:
 ručno
  suvo prosejavanje
 vlažno prosejavanje
 flotacija
 Izdvajanje iz sedimenta, čišćenje in situ
 Kost, zub, ljuštura, odnosno bilo koji pojedinačni primerak arheozoološkog materijala –
ne vadi se iz sedimenta dok mu se ne može sagledati dužina, odnosno volumen, na
osnovu čega možemo da zaključimo da se može odvojiti od sedimenta bez loma (NE
ČUPATI!).
 Ukoliko je primerak (na pr. lobanja) polomljen, sve njegove delove treba spakovati
zajedno
 Svaki skelet, ili deo skeleta, takodje svako nagomilanje istih delova skeleta, su važni
konteksti, kojima treba posvetiti pažnju kao i svakom drugom arheološkom kontekstu
(kotiranje, crtanje, fotografisanje).
 Ukoliko se pojedinačni primerci nalaze nagomilani, u medjusobnom odnosu ili u
odnosu na drugu vrstu arheološkog materijala, potrebno ih je očistiti in situ, a zatim
doneti odluku o daljem tretmanu (opis u dnevniku, kotiranje, fotografisanje).
 Loše očuvan materijal zahteva posebnu pažnju i tretman stručnjaka (konsolidacija in
situ, konzervacija); materijal koji se teško odvaja od sedimenta (zabrečen,
cementovan, kalcinisan) zahteva mehaničko čišćenje i laboratorijsku obradu.
 Dobro očuvan ručno sakupljeni zooarheološki materijal koji se lako odvaja od
sedimenta/zemlje pere se ODMAH (jer sušenjem i ponovnim kvašenjem primerci
pucaju i troše se), ČISTOM VODOM (jer dodatkom kiselina ili drugih hemijski
sredstava može da dodje do oštećenja) I SUŠI U HLADU (da bi bilo postepeno, jer
brzim suženjem na jakom suncu može da dodje do pucanja).
 Ukoliko se materijal ostavi neopran: biće teži i neprikladniji za pakovanje; pretrpeće
veća oštećenja nego da je odmah opran; pre analize se ipak mora oprati, a tada to
može biti teže izvodljivo.
 Pakovanje
 Arheozoološki materijal se pakuje (u kese i u kutije - ne pretprpavati! ako su primerci
krti i sa oštrim ivicama, međusobno se taru i lome) tek pošto je sasvim suv. U
protivnom dolazi do budjanja, propadanja materijala i cedulja sa podacima o poreklu
materijala, bez kojih je i sam materijal bezvredan.
 sve lobanje i vilice sa zubima umotavati u papir ili posebne kesice; takodje primerke
koji su skloni lomljenju (vrlo duge a tanke kosti, kosti tankih zidova i sl.)
 kutije moraju biti dovoljno čvrste da se ne deformišu pod težinom materijala, i
uniformne (istih dimenzija) da bi uskladištene zauzimale manje prostora
 SUVO; konstantna i umerena temperatura

 Metode proučavanja ostataka životinja

 Proučavanje ostataka životinja podrazumeva poznavanje osnova biologije i paleontologije,
naročito taksonomske klasifikacije i ekoloških zakonitosti, ali i biogeografije 1 i etologije2
životinja.

1
Nauka o rasprostranjenju organizama
  Prilikom identifikacije ostataka životinja arheozoologija se oslanja na metode fizičke
antropologije (kada su u pitanju opšte karakteristike skeleta i koštanog tkiva) ,veterine (kada je
u pitanju anatomija domaćih životinja); ali, u najvećoj meri, identifikacija se zasniva na znanju i
metodama koje se primenjuju u paleozoologiji, budući da se i ta nauka, kao i arheozoologija,
bavi ostacima životinja, koji su najčešće predstavljeni fragmentima skeleta.

ARHEOZOOLOGIJA

II predavanje

 Tafonomija = "zakon o pohranjivanju" (tafos=sahranjivanje, pohranjivanje; nomos=zakon). To

je primarno paleontološka naučna disciplina koju je ruski paleontolog Ivan Jefremov (1940)
definisao kao proučavanje stadijuma prelaza organizama iz biosfere u litosferu.

 Fosilni ostaci, koji su predmet proučavanja tafonomije, osnova su za rekonstrukciju

organizama koji su živeli u prošlosti i njihove životne sredine, ali su to, po definiciji, nepotpuni
ostaci, i njihova rekonstrukcija nije moguća bez razumevanja procesa fosilizacije. Na primer,
ako se u jednom sloju nalazi više ostataka jedne vrste od druge, to ne mora značiti da je ta
vrsta bila brojnija u životnoj zajednici, ukoliko su ostaci druge vrste manje otporni na
raspadanje od prve. Moglo bi se reći da je osnovni cilj tafonomije da proučava "greške" u
procesu fosilizacije, odnosno odstupanja od polazne životne zajednice.

 Baveći se promenama koje organski ostaci pretrpe pre, za vreme i posle pohranjivanja
u sediment, tafonomija dolazi do otkrića o interakciji organizama i životne sredine, i
ponašanju organizama.
 Krajem XX veka principi tafonomskih proučavanja počinju da se primenjuju i u
arheologiji, sa osnovnim ciljem da se odredi poreklo i način akumulacije ostataka
biljaka i životinja na arheološkim nalazištima, a naročito o njihovoj vezi sa čovekovim
aktivnostima.
 Tafonomske promene su po pravilu vrlo složene na arheološkim lokalitetima, jer su
čovekove aktivnosti složene, a one se kombinuju sa osobinama i ponašanjem životinja
i osobinama životne sredine. U arheologiji su tafonomska proučavanja proširena i na
neorganske ostatke, kao i na sve procese koji utiču na formiranje, modifikacije i
destrukciju arheoloških materijala i nalazišta.

 Tafonomska analiza faune sa arheoloških nalazišta pokazuje koliki je udeo čoveka u procesu
akumulacije i destrukcije osteološkog materijala a koliki udeo drugih faktora.
 Tafonomija se može definisati i kao rekonstrukcija različitih stadijuma u procesu formiranja
fosilonosnih slojeva:
 biocenoza - zajednica organizama koji nastanjuju odredjeni životni prostor.
 nekrocenoza - nagomilanje ostataka umrlih životinja koje su stradale iz različitih
uzroka (prirodna smrt, predatori, prirodne katastrofe)
 liptocenoza - nagomilavanje ostataka mrtvih organizama na mestu na kome će biti
fosilizovani. Ostaci koji čine liptocenozu pretrpeli su kraći ili duži transport. U sastav

2
Nauka o ponašanju životinja
 liptocenoze ulaze ne samo ostaci mrtvih organizama, već i delovi organizama i tragovi
životne delatnosti.
 tafocenoza - kada su ovi ostaci pokriveni sedimentom, pogrebeni. Na sastav
tafocenoze utiču sedimentacioni i postsedimentacioni procesi.
 oriktocenoza - ostaci organizama do kojih dolazimo iskopavanjem i koji su predmet
proučavanja.
 Tafonomska analiza nas vodi u rekonstrukciju svih ovih stadijuma, sve do rekonstrukcije
biocenoze.
 Pri prolasku kroz različite tafonomske stadijume, na organske ostatke deluju različiti
tafonomski procesi (dejstvo tafonomskih agensa na organske ostatke – transport, glodanje,
lomljenje) Pri tome, na organske ostatke utiču, menjaju ih i oštećuju različiti tafonomski
agensi (činioci ili uzročnici modifikacija na organskim ostacima – reka, hijena, čovek) koji na
njima ostavljaju tafonomske tragove (pokazatelji posledica tafonomskih procesa na organske
ostatke – zaobljenost, tragovi zuba, tragovi artefakta).
 Tafonomska analiza predstavlja proučavanje i tumačenje ovih tragova. Tumačenjem
tafonomskih tragova na organskim ostacima dolazimo do zaključaka o tafonomskim agensima
koji su na njih uticali, odnosno tafonomskim procesima koji su doveli do njihovog
nagomilavanja i odredili njihov sastav i stepen očuvanosti.
 Tafonomski tragovi (pokazatelji):
 biogeni
 abiogeni – mehanički, fizičko-hemijski

 tragovi površinskog raspadanja

 prelomi
 istrvenost
 boja
 tragovi gorenja
 veća temperatura – karbonizovane, ugljenisane, crne
 još veća temperatura – kalcinisane
 još veća temperatura – plavičasta boja, gubi svoju strukturu
 tragovi korenja
 tragovi zuba
 tragovi kasapljenja
 tragovi upotrebe antropogeni tragovi
 oštećenja nastala tokom iskopavanja
 tafonomske karakteristike arheozoološkog materijala najčešće ukazuju na sledeće
poreklo/kontekst:
 kućni otpaci
 ostaci jednokratne aktivnosti
 sahranjivanje
 postoje faktori sredine na koje ne možemo da utičemo, ali zato možemo uticati na:
 izbor površine iskopa
 izbor metode sakupljanja
 izbor metoda analiza
 izbor publikovanja nalaza

ARHEOZOOLOGIJA
 III predavanje

 Arheozoologija je interdisciplinarna oblast.

 Arheozoologija koristi metode proučavanja prirodnih nauka koje se bave istraživanjima životinja –
zoologije, kao nauke o savremenim životinjama, i paleontologije, kao nauke o životinjama koje su živele
u geološkoj prošlosti.
 Taksonomija
 klasifikacija – uređivanje i rangiranje po određenom redu
 nomenklatura – imenovanje taksonomskih kategorija po određenim pravilima
 Cervus elaphus – jelen (Evropa: red deer, rothirsch, cerf rouge; sev.Am: elk, wapiti)
 Alces alces – los (Evropa: elk; sev.Am: moose)
 Taksonomske kategorije
 Regnum - carstvo
 Phyllum - kolo
 Classis - klasa
 Ordo - red
 Familia - porodica
 Genus - rod
 Species – vrsta

Taksonomska kategorija Jelen Vuk Čovek

Regnum Animalia Animalia Animalia
Phyllum Chordata Chordata Chordata
Classis Mammalia Mammalia Mammalia
Ordo Artiodactyla Carnivora Primates
Familia Cervidae Canidae Hominidae
Genus Cervus Canis Homo
Species cervus elaphus canis lupus homo sapiens

 U okviru kategorija postoje podkategorije (npr.kod čoveka: familia je hominidae, a podkategorija

porodice je homininae - hominini)
 binarna nomenklatura (dve reči)
 canis lupus – binarna nomenklatura

 Canis lupus Linnaeus, 1758 (pun naučni naziv)

 imena vrsta i roda pišu se kurzivom/italikom, sve ostalo običnim fontom

 jedina niža kategorija od vrste je podvrsta
 vulpes vulpes (Linnaeus) – lisica
 vulpes vulpes crucigera (Bechstein) – podvrsta lisice
 vulpes sp – nepoznata vrsta lisice
 canidae indet. – neka vrsta kanida (vuk, lisica, pas)
 carnivora indet. – neka vrsta mesoždera
 imena vrsta i podvrsta pišu se malim slovom, roda i svih viših taksonomskih kategorija velikim slovom
 latinski nazivi vrsta se ne menjaju kroz srpske padeže
  Skelet – organ čija je uloga da štiti,drži telo u prostoru
 unutrašnji – kod kičmenjaka
 spoljašnji – kod beskičmenjaka
 Beskičmenjaci:
 karbonatna ljuštura – foraminiferi, mekušci
 dva kapka – školjke
 kućica – puževi
 silikatna ljuštura – radiolarije
 hitinski oklop – insekti, rakovi
 Kičmenjaci:
 ontogenetski – razvoj jedne jedinke
 filogenetski – razvoj više jedinki

vezivno tkivo (na membranama) – rskavica (modifikacija koštanog tkiva) – kost (koštano tkivo)

 Kost
 organ – menja se tokom života
 tkivo

 35% organska komponenta (kolagen i druge organske supstance) – daje elasticitet

 65% neorganska komponenta (kalcijum-fosfatne i druge soli) – daje čvrstinu
o razlikuju se po rasporedu (zbijenosti) koštanih listića.
o kosti ptica skoro da nemaju spondiozno (sunđerasto)
tkivo.

 Pneumatske kosti (kosti sa šupljinama) / sinusi

 Duge kosti
 Kratke kosti
 Pljosnate kosti
 Nepravilne kosti ( kosti
lica, baze lobanje,
pršljenovi)
 Skelet
 osovinski skelet
lobanja
+ + kičma
donja vilica
 skelet ekstremiteta
 pojasevi (rameni i karlični)
 slobodni delovi (prednji i zadnji
ekstremiteti, peraja kod riba)
 Lobanja (Cranium)
 donja vilica (mandibula)
 jezična kost (hyoid)
 gornja vilica (maxilla)

krunični (koronoidni)
nastavak

zglobni nastavak (condylus)

  Rogovi
 rožna navlaka
 koštana osnova roga

*kod šupljorogih preživara (goveče,

ovca, koza) rogove imaju i mužjaci i
ženke

*kod punorogih preživara samo

mužjaci imaju rogove i oni rastu
svake godine (izuzetak irvasi – i
mužjaci i ženke imaju rogove)

ruža roga (odatle rastu rogovi)

 Pršljenovi (Vertebrae)
 vratni
1. vratni (atlas) – nosi glavu
2. vratni (axis)
 grudni
 slabinski
 krstačni
 repni
 Prednji ekstremiteti
 lopatica (scapula)
 mišićna kost (humerus)
 žbica (radius)
 lakatna kost (ulna)
 ručje
 doručje
 prsti (falange)

 Zadnji ekstremiteti
 femur
 tibia
 fibula
 tarsus
 metatarsus
 prsti sa falangama
 Zubi
 ARHEOZOOLOGIJA

IV predavanje

Primeri za morfometriju iz ss

 Taksonomska odredba na zubima

 Odredba starosti životinja
 Odredba pola
 Senzonalnost

Razlike u dimenzijama:
 Taksonomska odredba (razlikovanje vrsta istog roda):
-razlikovanje domaće i divlje forme;
-razlikovanje mužjaka i ženki;
-razlike između populacija (Bergmanovo pravilo, prostorne i vremenske razlike)
 Taksonomska odredba pokazuje odakle je došla kamila iz Viminacijuma (dvogrba- Azija,
jednogrba – Afrika, Bliski istok)
 U antičko doba postojali su hibridi kojih danas nema (kao što je hibrid jednogrbe i dvogrbe
kamile)
 Zaključak: kamila iz Viminacijuma se grupiše sa hibridima, odnosno ne grupiše se ni sa
jedngrbom ni sa dvogrbom kamilom. Vidi grafikon na str. 259 kod Vuković, Bogdanović, 2013.

Grafik iz: Albarella 2007. Pig domestication

Zambial Portugal – neolitsko nalazište – divlje i domaće

populacije nisu razdvojene (više domaćih)

Arene Candide Italy (neolit) – malo primeraka

5 histograma pokazuju kako se interpretacije rezultata

merenja grafički predstavljaju

ZUBI
-Predodređeni za fosilizaciju, karakteristični (lakše se izvršava taksonomska pripadnost, individualna
starost, pol, senzonalnost)

-Kroz zube se razlike i specijalizacije hrane najbolje vide

-Ribe: raznovrsni po obliku (konični, dugmetasti); kod riba zubi se smenjuju tokom života (neprestano
rastu; nisu lokalizovani)

-Gušteri i zmije (sitni, konični)

-Žabe, kornjače i ptice nemaju zube

-Sisari: koren usađen u alveole, heterodontni, mlečni i stalni

 I- incisivi (sekutići) – grabe plen, dletast oblik

 C – kanini (očnjaci) – po 1 u polovini vilice, konični, kod mesoždera služe za napad, kod
biljojeda zakržljavaju
 P – premolari (prekutnjaci)
 M – molari (kutnjaci) sa premolarima služe za žvakanje; površina različitog oblika, na osnovu
nje razlikujemo biljojede i mesoždere
 M1 = M1 superior = gornji prvi molar
 M1 =M1 inferior = donji prvi molar
 Dakle, premolari i molari sisara se razlikuju po načinu ishrane

-Mesožderi (i bubojedi): oštri konusi i grbice, niskokruni

-Svaštojedi (čovek, svinja): tupe grbice, niskokruni

-Biljojedi: grbice u obliku polumeseca (preživari), grebeni (mamuti) ili složene (konji); niskokruni
do visokokruni – problem trošenja zuba rešili su konstantnim rastom (nemaju kruna-vrat-koren,
već kruna zalazi u alveole) zbog tvrde biljne hrane; smenjuju se gleđ, dentin i cement na
površini (kod čoveka gleđ skoro ceo život pokriva zub). Zubi u obliku grebena (mamuti i
slonovi): gleđne lamele unutar kojih se nalazi dentin, a između njih cement gradi grebenastu
strukturu

 Različiti sisari imaju različit broj zuba: max broj zuba 44 (primitivni sisari, bubojedi). Formula:
sekutići, očnjaci, pretkutnjaci, kutnjaci x 2 = br zuba u vilici

Čovek 2123/2123 Preživari 0033/3(1)33

Pas 3142/3143 Miš 1003/1003 Slon 1003/0003

ODREĐIVANJE INDIVIDUALNE STAROSTI

-Zastupljenost različitih starosnih grupa u populaciji: prirodna populacija (pod uticajem čoveka)

 Srastanje epifiza
 Srastanje sutura
 Rast rogova jelena (svake godine raste po jedan novi parožak – odrastao jelen ih ima 12 ili
više)
 Zamena zuba
 Trošenje zuba (metoda merenja visine zubne krune, odnosno metod određivanja stepena
istrošenosti žvatne površine)
 Linije rasta cementa zuba
 Linije rasta na korenu sisarskog zuba (destruktivna metoda)

ODREĐIVANJE POLA ŽIVOTINJE

-Zastupljenost mužjaka i ženki (prirodna populacija/ pod uticajem čoveka)

 Prisustvo/odsustvo (rogovi jelena, os penis mesoždera)

 Na osnovu veličine (očnjaci medveda)
 Morfologija (očnjaci svinje, oblik karlice čoveka...)
 Pticama za produkciju jaja neophodan kalcijum karbonat koji talože u dugim (medularnim)
kostima, dakle u pitanju su ženke

-Rekonstrukcija životne sredine na osnovu ekoloških / paleoekoloških osobina faune

-Utvrđivanje senzonalnosti ljudskih staništa na osnovu ostataka životinja

 Određivanje individualne starosti kod vrsta kod kojih je sezonski ograničeno vreme rađanja
mladunaca

-linije rasta (na preseku zuba, ljušturama školjki)

-migratorne vrste (za ptice, sezonski se pomeraju)

-izotopske metode

-rogovi jelena su sezonski markeri

-Star Carr, mezolit (7500 god pne)

 Prva interpretacija: rogovi srndaća, jelena i losa. Sezona: proleće i zima

 Druga interpretacija: rogovi, migratorne vrste, zamena i trošenje zuba. Sezona: leto