1.

ÑANDE YPYKUÉRA

 1.1. Aty guataha (corrientes migratorias)

 1.2. Ava Pypuku (Caballero-gua)
 1.3. Ava Itaipugua
 1.4. Guarani retãngatu (Civilización Guarani)
 1.5. Guarani tekopykatu ha jeroviakatu (Moral y religión Guarani)

1.1. ATY GUATAHA

Kuñakarai Branislava Susnik, heta tembiapo porã ojapova’ekue ñane retãme

ohapykuehóvo ñande rapo; ja’eporãsérõ, oikuaa porã haĝua ñande ypykuépe:
mávapa ha’ekuéra, moõguipa ou, mamórupipa oikojepe hikuái ñane retãme,
mba’éichapa hete, mba’éichaitépa oiko itavakuérape ha avei mba’éichapa
omba’apo hikuái. Ha’e he’i umi ñande ypykue ouhague hikuái Asia, Australia ha
Malasia-gui. Ha’ekuéra jeko oike Amérikape Estrecho de Bering rupi, oĩva
ko’ága Alaska-pe. Avei, umi ñande ypykue oikejepékuri Amérikape Pacífico
para (océano) rupi.

Umi oguahẽraẽvéva Paraguáipe, atyguataha peteĩha (primera corriente

migratoria), ha’ehína umi oñembohérava Australoide. Ko’ãva ova ha ova
ohekávo hembi’urã, ndaha’éi ñemitỹhára. Iñemoñare ñane retãme hína Choroti,
Chulupi, Lengua, Tova, Angaite, Sanapana ha Guana.

Australoide rire, oguahẽ hikuái atyguataha mokõiha (segunda corriente

migratoria), ouva’ekue Siberia-gui. Ko’ãva ikatupyryvéma. Oipurukuaáma
mymba kangue ojapo hagua hembipururã. Heseguakuéra hína Chamakóko ha
Moro (Ajoréo).

Ipahápe, atyguataha mbohapyha (tercera corriente migratoria), oguahẽva

Paraguáipe ha’ehína umi oñehenóiva Malayo. Ko’ãva katu ñemitỹhára ha
oipurukatu hikuái ita ojapo haĝua hembipuru. Iñemoñare ñane retãme hína umi
iñe’ẽ Guaraníva: Mbya, Ava Katu (Ava Guarani), Pãi, Ache, Guarajo ha Tapiaite.

1.2. AVA PYPUKU (CABALLERO-GUA)

Ary 1986, oñemoñepyrũkuri peteĩ tembiapo ijojaha’ỹva Táva Caballero-pe,

oĩvahína Paraguari yvyvorépe (Departamento de Paraguari). Pe tembiapo
omoakã José Antonio Perasso, ñane retãyguáva; ha Luciana Pallestrini, Italia-
ygua. Ha’ekuéra oheka upépe ñande ypykue rapykuere. Mokõivévante iñarandu
ha ikatupyry upe mba’épe.

Hembiapokueraita rupive ko’ága jaikuaa Caballero-pe oikohague ñande ypykue

“Ava Pypuku” ojapo mbohapysu poteĩsa ary (tres mil seiscientos años). Upépe
ha’ekuéra ojogapo, oheja ikaruha rapykuere, oñotỹ umi omanóvape ha ojapo
hembipururã yvy, ita ha kanguégui.
1.3. AVA ITAIPUGUA

Itaipu Binacional omopu’ãva Hernandarias-pe tendyry’apoha (hidroeléctrica)

ombojoaju avei Paraguay ha Brasil retãme tembiapoguasúpe. Upépe,
oñemopyenda mboyve upe mba’e guasuete, ojejuhúkuri avei ñande ypykue
rapykuere. Umíva katu itujavéntema. Ha’ekuéra oikojepékuri upérupi ojapo
poapysu ary (ocho mil años). Itaipúpe ñaguahẽvo jajuhukuaa, iñongatupyre,
japepo (ha’ekuéra oipurúva oñotỹ haĝua omanóvape), hembipurukuéra yvy, ita
ha kanguégui ijapopyréva.

1.4. GUARANI RETÃNGATU

Moisés Bertoni niko ohaíkuri mbohapy aranduka ijojaha’ỹva, hérava “La

civilización Guarani” omboguapyhaguépe opa mba’e ha’e ohechakuaáva
Guaranikuéra rekópe. Ha’e ohecharamo ha omomba’eguasu
mba’eichaitepevépa ipotĩ ha hesãi hikuái. Avei ohechakuaa mba’éichapa hekove
puku, ha he’i upe mba’e ojehuha hesãigui hikuái hetepýpe ha iñapytu’ũme,
hekorory ha ipy’aguapykuaáre. Oñangarekokuaa hikuái ijehe, ndaha’éi ku
ikaruhetáva térã ikaruvaíva. Ndo’úiva yva itujúva térã hi’aju’ỹva, térã tembi’u
ndojyporãiva.

Oikuaa avei karu’ỹ (ayuno), ha’ekuéra ojapóva oipotágui ha oipota jave, térã
oaguyjeme’ẽvo Tupãme; ỹramo omopotĩvo ipy’a ha hetepy hamba’e. Avare,
karaíva térã paje ojapo hikuái upe karu’ỹ oñepyrũ mboyve iñemongeta Tupã
ndive; upéicha avei, okaru’ỹ umi túva ita’ýra heñoiramóva, oñanduka ha
ohechaukávo ipy’arory Tupãme. Ipotĩ asy ndaje ojapokuévo hembi’urã ha
okarúta jave katu oipyso pakova rogue mesa ári ha upe mba’e ári omboguapy
hembi’u ha upépe aẽ okaru. Katuete ojepohéi porã ojapo haĝua hembi’urã ha
okaru mboyvemi. Ndo’uguasúiva so’o, oĩvoi ndo’uietéva. Pira añoite ho’u. Mymba
ro’o ombohasykatu chupekuéra, ha upevakuére heta ndojepokuaajepéi Européo
rembi’úre. Ndaha’éi omymbajukaitereíva. Ijypykuemavoi oipururaka’e hembi’urã
opaichagua ka’avo ha ñana rogue ha heseve mandi’o, jety ha yva. Ndo’úiva
hikuái guyra rupi’a.

Ko’ãva hína umi mba’e oipuruvéva hembi’úpe: mandi’o, avati, jety, yvakuéra ha
eirete. Yva apytépe katu ho’u pakova, anana, aratiku, arasa, jakarati’a, pakuri,
andai, kurapepẽ ha mbokaja. Kuimba’e, kuña ha mitã opu’ãre ohóma ojahu ha
oñakãky’o ysyrýpe. Oĩjeko ára ojahuhápe mokõi jey. Chiriguanokuéra oipuru
ñandyra ra’ỹi josopyréva oñakãky’o haĝua.

Oñangarekokuaa avei ipyapẽ ha ipysãpẽre. Oñakãky’óvo oipuru hikuái peteĩ

havõ ha’ekuéra ojapóva ka’avokuéragui. Ojahupa rire ha oñemokã porã mboyve,
omonambaite hikuái hetére mba’eñandýva (ungüento, pomada), ojapóva hikuái
urukúgui. Upehaguére hete ha hóva jepe ipytãngy asy opytávo. Upehague
ko’ẽme ojahu onohẽmba peve uruku rembyre hetégui, uperiremínte omonajey
haĝua ijehe. Hopehýi jave ha’ekuéra oñemohendáma ikyhápe. Péicha jave
ndaha’éi ku oñeha’ãva hikuái omboyke topehýi. Ha’ekuéra okese jave oñeno ha
orambi ñepyrũma. Oguata puku jave ñu térã ka’aguýre ha ohupytývo chupekuéra
topehýi, oñeno ha oke yvýpe ha upeichahápe, pyhare javérõ, omohenda ipy pyte
tataypy gotyo, ombyakúvo hete ha ani haĝua iro’y. Tata ndogueiva’erã araka’eve.
1.5. GUARANI TEKOPYKATU HA JEROVIAKATU

Ava Guarani niko ndoúi oikohaguáicha tapiaite yvy ape ári, ha’éniko
sapy’aitemínte ou ombohasávo hekove ko’ápe, oikuaágui oĩha kóva rire upe yvy
marã’ỹ. Upehaguére ha’ekuéra he’íjepi yvy, mymba, ka’avo ha mba’ehekotee’ỹva
ndaijaraiha. Ava ndaikatúi oñemomba’e umi mba’e umívare.

Ava Guarani ou yvy ape ári oñembohekokatu haĝua. Upevarã oikova’erã

jekupytýpe hapichakuéra ha hekoha ndive, hekoha ryepýpe.

Oipurukatuva’erã oĩva guive hekohápe. Opaite mba’e hyepýpe

oñemohendávaniko oguereko ijarýi (genio tutelar), péicha oĩ tajy jarýi, guasu
jarýi, ka’a jarýi ha ambuéva; oñeñandukáva hikuái tekoha oipuruvaisévape.
Yvyra jaitýta jave tekotevẽ jaity umi ñaikotevẽtava, ani jaityparei. Upéicha avei
ñamymbajuka jave tekotevẽ jahekýi umi jaipurútavante, hembýramo katu
ñaporombojopoiva’erã. Jaipurukuévo umi mba’e oĩva tekohápe niko ñamomegua
jahávo upe tenda. Upéicha rupi avei ava Guarani ohechakuaávo tekoha imegua
ñepyrũha, ováma ambue yvy pehẽme. Upe aja tekoha purupyrépe hokyjey ha
oñemoñajey opa mba’e oĩva hyepýpe. Avakuéra niko are oikundahajepékuri ijyvy
oipo’o hagua yvakuéra hamba’e. Upehaguére, ndojehaitypo’aréi mamove.
Upévare avei, ojejavy umi he’íva ha’ekuéra ovaha okyhyjégui omanóva ángagui,
ousapy’áramo omondýi haĝua chupekuéra. Añetehápe, avakuéra ova ha ova
ohekágui hembi’urã, ndaha’éi kyhyje añógui. Tekotevẽ ñanemandu’a, ymave,
ha’ekuéra oguerahaha hendive, ova ha ova jave, umi omanova’ekue
kanguemimi, jahechápa ndoikoveijeýmba’e ñembo’ejeroky ha purahéi rupive.

Upéicha avei, ha’ekuéra oiporavo herarã tekogua (naturaleza) ryepýgui.

Ñandékatu ñamoĩsete ñande réra tape térã távakuérape. Ha’ekuéra nahániri.
Ja’ehaguéicha tekohágui oipyhy hikuái herarã. Techapyrãrõ, ja’ekuaa avei
mburuvicha herava’ekue Kapiatã oipyhyhague héra, hekohágui;
omomba’eguasu ha ohecharamógui upe ka’avo. Avakuéra oñangareko, oikuaa
pypuku ha ohayhu añete oĩmiva guive tekohápe. Upehaguére, tekoha ryepýpe
ha tekoha ndive mante ha’ekuéra oikokuaa, tekoha’ỹre ha’ekuéra ndaha’éi
mba’eve. Ijeroviakatúgui ja’ekuaa ha’eha hekovekuéra sã. Upégui osẽmbaite opa
mba’e: hekopykatu, hembikuaa ha hembiapoita. Ha’ekuéra ojerovia peteĩrente,
sapy’ánte héra hetáva. Mbyakuéra apytépe ojehero Ñande Ru Papa Tenonde,
ha’evahína ypy ha paha. Paĩ Tavyterã apytépe katu hera Ñane Ramói Jusu Papa.
Amo hapópe, upe mba’e ohechauka porã ñandéve ha’ekuéra oikuaaporãha
mba’éichapa heñói arapy, yvy ha ava, jeroviakatu rupive nga’u. Ñande Ru Papa
Tenonde jeko -Mby’akuéra apytépe- omoheñói arapy, yvy, mymba, ka’avo,
mba’ehekotee’ỹva (mineral) ha ava; ha avei -ñepyrũrãitépe- omoheñói ñe’ẽ térã
ayvu ha’ekuéra he’iháicha. Omoheñói avei, mborayhu ojoapyteperã ha peteĩ
momorãheikatu (himno sagrado); ha mbohapyve osẽ ichugui ha oĩ ipype,
ipytúpe. Ko’ã mba’e jaikuaávo hesakãne avei ñandéve mba’érepa ha’ekuéra
omomba’eguasuete ñe’ẽ. Ha’ekuéra noñe’ẽreíri ha noñe’ẽhetái, tekotevẽvante
he’i. Ava Guarani oheka upe aguyje ohupytýva hekokatu rupi; ha upevarã
ombokatu hekopy ha hete, ha oñeha’ã avei oiko jekupytýpe hekoha ndive. Katu
niko ñe’ẽ iporãvéva Guarani ñe’ẽme ha he’iséva marã’ỹ; upehaguére avei
pa’ikuéra -ogueruva’ekue Hesukirito jeroviakatu- oñemomba’e mokõive ñe’ẽre
ohero haĝua i-santo-kuéra, ohenóivo chupekuéra marangatu (marã’ỹngatu),
avañe’ẽme.

2. GUARANI ÑE’ẼTE REMBIASA

 2.1. Paraguay retã España poguýpe

 2.2. Paraguay ñemosãsõ. Francia ha López arapa’ũ
 2.3. Ñorairõ guasu Argentina, Brasil ha Uruguay ndive
 2.4. Ñorairõ Guasu riregua arapa’ũ
 2.5. Cháko ñorairõ

2.1. PARAGUAY RETÃ ESPAÑA POGUÝPE

Paraguáipe -kóva hína ñane retã réra tee- oguahẽkuri umi Español, Cristobal
Colón riréma. Péicha, ary 1524, ohasa Paraguay rupi Alejo García, ha’evahína
upe pytagua opyrũ’ypyva’ekue ñane retã.

Hapykuerimínte, ary 1527, Sebastián Gaboto oikundaha ysyry rupi Guarani retã.
Upéikatu, ary 1537, Juan de Ayolas ha Juan de Salazar oguahẽ hikuái
Paraguaýpe ha omoheñói upe táva omboherava’ekue “Fuerte Nuestra Señora
de la Asunción” Paraguaýpe.

Domingo Martínez de Irala ouva’ekue upe rire, oñemokuña ha heta

oporomomemby, ambue España-ygua ojapohaguéicha. Hendive oúma avei
pa’ikuéra, ohekombo’e ha ombohekovepyahujeývo ñande ypykuépe. Ha’ekuéra
omopu’ã heta táva pyahu itupão reheve. Ary 1575, ou’ypýkuri umi pa’i
Franciscano ha omoheñói Kapi’atã, Jaguarón, Atyra, Altos, Ka’asapa, Juty
hamba’e. Péicha avei, ary 1604, Hesuitakuéra ou’ypýkuri ha omoheñói San
Ignacio Guasu, Santa María, Santa Rosa, Santiago, San Cosme ha Damián,
Trinidad, Jesús, Belén ha Loreto umíva. Ha’ekuéra oñeha’ãmbaitékuri oikuaauka
España ñe’ẽte, ijepokuaa ha ijeroviapykatu Hesukirito rehegua. Upe guive
España ñe’ẽte ija ñepyrũ Guarani retãme. Jepémo upéicha, ndojehecharamói ha
sa’i ojepuru. Españaygua jeýnte umi oipurúva iñomongetápe. Ohechakuaágui
mba’eve ndikatumo’ãiha ohupyty España ñe’ẽte rupive, oñepyrũ hikuái
oñemoarandu avañe’ẽme, jahechápa péicha omotenondeporãve hembiapoita.
Ary 1610 guive, ha’ekuéra oñepyrũkuri onohẽ yvytu pepóre kuatiañe’ẽ (libro)
Guarani ñe’ẽtekuaa ha Hesukirito rembiasaguigua, ha’ekueravoi ohaíva ha avei
ombonguatiáva ñande ypykue i-kristiáno rekóva, oikóva ipoguýpe.

Pa’i José Serrano ohai “La diferencia entre lo temporal y lo eterno”. Pa’i Antonio
Ruíz de Montoya katu omonguatia “El arte y vocabulario de la Lengua Guarani”.
Ñande ypykue hérava Nicolás Japugua’ỹ ohai ary 1724 “Explicaciones del
Catecismo en Lengua Guarani” ha “Sermones y ejemplos”, ary 1727. Ohai hagua
Guarani ha’ekuéra oipurúkuri España ñe’ẽte achegety ha upevakuére avei heta
ñe’ẽ Guaranimegua -upe guive ha ága peve- ojehai ha oñemoñe’ẽ hekope’ỹ.
Pa’ikuéra rupive Guarani ñe’ẽte ojehai ñepyrũ. Guarani ñe’ẽte ojepurúkuri upérõ
ogapýpe ha tupãópe: ñembo’e (misa), ñemoñe’ẽngatu (sermones) ha purahéipe
(cantos). Avei, umi España-ygua oipurúkuri Guarani ñe’ẽte ohekombo’évo ñande
ypykuépe ñoha’ãnga rupive. Guarani ñe’ẽte naikangýi, imbareteve uvei,
upevakuére mburuvichakuéra ojepy’apy hikuái. Oĩvoíkuri peteĩ, Gobernador L.
Rivera ohaiva’ekue Virrey Melo de Portugal-pe kóicha: “Ivaieterei mba’e ojehúva
ko’ápe. Guarani ñe’ẽténte ojepuru. Ypykuéra ndoikuaaséi mba’eve España
ñe’ẽtégui; ha hi’ári avei, noikuaaseguasúi mba’eve ñandehegui ha ñanemboyke
hikuái”.

Ko’águi ikatu avei ñamboja’o Ava Guarani ha Guarani ñe’ẽte rembiasa mokõime.
Peteĩvape jajuhúta ñande ypykue oĩva España-ygua ha Hesuitakuéra poguýpe,
ko’ãvape ñamboherakuaa Guarani hekosãva, oikóva chuguikuéra koygua
(oñembokógava térã oñemitỹkuaáva). Oikóva peteĩ tendápe, Reducción
Jesuítica-pe, tembiguáirõ. Hesuitakuéra oheko’óva ojapo hagua chuguikuéra
kristiáno. Ko’ã ñande ypykue oikojepékuri péicha -Hesuita poguýpe- 164 ary.
Hesuitakuéra oñemosẽ Paraguaýgui ary 1768.

Ambuévape katu ñamboherakuaa Guarani hekosã’ỹva, ha’evahína ka’aguygua.

Ho’a’ỹva’ekue España-ygua ha Hesuitakuéra poguýpe. Ko’ãva oiko ka’aguýre.
Upépe, ova ha ováva peteĩ tekohágui ambuévape tembi’u rekávo
(oñembokoga’ỹva térã oñemitỹkuaa’ỹva). Ko’ãva ojepokuaa, oipurukatu,
ogueroguata ha omyasãijeýva iñemoñare apytépe Ava Guarani reko tee. Jepémo
Paraguay retã oĩkuri upérõ España poguýpe, kuña Guarani -oikóva kuimba’e
España-guá ndive- ohekombo’e imembykuérape Guaraníme ha upévare mitã
péicha okakuaáva ndoikuaái ha noñe’ẽikuri España ñe’ẽtépe. Oĩháicha Guarani
hekosãva ha Guarani hekosã’ỹva, ja’ekuaa avei oĩhague: 1) Guarani ñe’ẽte
ojehe’a’ỹva España ñe’ẽre, oikuaa ha oipurukatúva ava ka’aguygua, ha 2)
Guarani ñe’ẽte oheróva España rembikuaa ha Hesukirito jeroviakatu. Upéicha
rupi, ko arapa’ũme, Guaraníme ijákuri España ñe’ẽmimi, oĩ’ỹ ha ojekuaa’ỹva
avañe’ẽme, kóicha: kavaju, vaka, ovecha, kavara, kamisa. Avei heñóikuri ñe’ẽ
pyahu ojehero hagua kristiáno rembikuaa, kóicha: Tupã, tupão, tupãnói, angaipa,
yvága, añaretã, mongarai ha avare.

2.2. PARAGUAY ÑEMOSÃSÕ. FRANCIA HA LÓPEZ ARAPA’Ũ

Ohasávo ára, umi Paraguay ra’yteéva -Guarani ha España-ygua ñemoñare-

ikane’õ hikuái pytagua jejahéigui ha upévare ono’õñemíjepi ha peichahápe
oguahẽ peteĩ ñe’ẽme omosãso haĝua Paraguái España poguýgui ha upevarã
oipuru hikuái Guarani ñe’ẽte iñomongetápe. Fulgencio Yegros, Pedro Juan
Caballero, José Gaspar Rodríguez de Francia, Vicente Iturbe, Fernando de la
Mora, Antonio T. Yegros, Juana María de Lara, Juan F. Recalde ha Mariano A.
Molas oñe’ẽ hikuái Guaraníme, ha peichahápe ary 1811 –15 jasypo ko’ẽme-
omosãso hikuái ñane retã España poguýgui. Ñane retã mosãsohára oipurúkuri
upérõ ñe’ẽñemi (santo y seña) Guaraníme. Upéi, ary 1814 guive, José Gaspar
Rodríguez de Francia oisãmbyhýkuri Paraguay retã. Ha’e oñeha’ãkuri
omotenonde ñanemba’éva: mba’e’apo, yvy’a ha ñane ñe’ẽte avei. Francia voi
oipuru Guarani ñe’ẽte iñomongetápe ha marandu myasãime. Avañe’ẽ ojepuru
tapia opaite mba’épe: ogapýpe, mbo’ehaópe, tupãópe hamba’e. Peichahápe,
Anastacio Rolón -ñe’ẽpapára Karaguataygua- oipyahã Guaraníme momorãhéi
(himno) ypykue.

Ary 1844, Carlos Antonio López ojupi Paraguay motenondehárarõ. Heta mba’e
porã ojapókuri ñane retã rayhupápe; jepémo upéicha, omboyke avañe’ẽ ha
omotenonde España ñe’ẽte, ohechakuaágui ipytyvõharakuéra ndaikutupyryiha
ñomongetápe. Upe mba’e omyatyrõ hagua Carlos Antonio López omoheñóikuri
heta mbo’ehao ha heseve España ñe’ẽte puru mitã ñemoarandúpe. Péicha avei
kuatiañe’ẽ upérõ oñenohẽva apytépe ndaiporiete Guaraníme ojehaíva. Oĩmbaite
castellano ha latín-pe. López omboherajoapy pyahu ñande ypykuépe. Ary 1840
rupi heñói Juan Manuel Avalos (Aguai’y, Karapeguápe). Ha’e ohaíkuri “Che
lucero aguaiyy”.

2.3. ÑORAIRÕ GUASU ARGENTINA, BRASIL HA URUGUAY NDIVE

Argentina, Brasil ha Uruguay ojoaju hikuái ha ojeity Paraguay ári ñorairõme.

Ñorairõ Guasu ojepyso 1865 guive 1870 peve. Francisco Solano López -Carlos
A. López ra’y-omotenondékuri upérõ Paraguay guarinikuérape (soldado). Upérõ
Guarani ñe’ẽte oñemotenondejey, ha’égui ñe’ẽte oipuruvéva tetãygua ha
upévare avei Francisco Solano López ha ipytyvõharakuéra oñemoñe’ẽ
Guaraníme iguarinikuérape. Avei, oñembohetia’e haĝua Paraguay ra’ývape,
osẽraka’e irundy kuatiahaipyre (periódico): “Kavichu’i”, “El Cacique Lambare”, “El
Centinela” ha “La Estrella”, ojehaíva Guaraníme. Ipype ogueru hikuái purahéi,
ñe’ẽpoty ha marandu opaichaguáva. Natalicio de María Talavera (1839-1867),
ha’éva ñe’ẽpapára Guarani peteĩha, oikuatiákuri Kavichu’ípe iñe’ẽpoty.

2.4. ÑORAIRÕ GUASU RIREGUA ARAPA’Ũ

Opaitévo Ñorairõ Guasu, oñepyrũkuri Guarani ñe’ẽtépe ĝuarã ára vai. Umi
pytagua ñandeaho’iva’ekue ohechakuaa hikuái Guarani ñe’ẽte omombareteha
Paraguayguávape. Upévare omoñepyrũ hikuái ambue ñorairõ oñeha’ãva’ekue
omboyke ha ojuka Guarani ñe’ẽtépe. Bartolomé Mitre, Argentina-ygua
mburuvicha, oñeha’ãkuri opaite ára ha opaite hendáicha ojuka avañe’ẽme. Ha’e
he’iva’ekuevoi Guarani ojehekýirõ ñane retãgui, kóva ikatutaha oñemongu’i ha
ipehẽmimi oñembojoaju Argentina, Brasil ha Uruguaýre. Mitre remiandu oku’e
heta hendáicha. Upe tembiapo ky’a oñepyrũkuri umi ñane retãygua ndive, ohóva
Argentina retãme oñemoarandúvo mbo’ehararã. Oñemoinge iñakãme Guarani
hekomarãha. Upérõ oje’e ñepyrũ ¡Guarángo! Guarani ñe’ẽhárape. Avei
ojepurujepe ambue mongyhyjerã: jeja’o, tovapete ha jurupete. Péicha avei,
Guaraníme oñe’ẽva oñesũva’erã mbo’ehao korapýpe: juky, itaku’i térã avati tupi
ku’i áiri. Ary 1870, Cirilo A. Rivarola oisãmbyhýva ñane retã Carlos Loizaga ha
José Díaz de Bedoya ndive; onohẽ peteĩ kuatiapyre (resolución) ombotovéva
avañe’ẽ puru mbo’ehaópe.

Heta mba’e vai ohasa upérõ -ndahi’aréi peve- Guarani ñe’ẽte ha upevakuére
ja’ekuaa avei ko’áĝaite peve ndaiporiha yvy ape ári ñe’ẽte avañe’ẽicha hembiasa
asyetéva.

Jepémo noñeñe’ẽveiva’erã Guaraníme, ñane retãygua oĩhaguéicha

ndaipy’amirĩri ha akóinte oipurukatu avañe’ẽ iñomongetápe. Aipórõ, jeja’o,
jurupete, ñesũ mbo’ehao korapýpe hamba’e nomokangýi ñane retãyguápe ha
upevére oipuru puruve iñe’ẽ tee. Upérõguare Guarani rayhuhára apytépe oĩkuri
Moisés Santiago Bertoni (Lottigna-Suiza, 1857-1929), heta kuatiañe’ẽ
ohaiva’ekue omomorãvo Guarani reko. Hembiapokatu apytépe oĩ “La civilización
Guarani”. Péicha avei, heta ñe’ẽpapára katupyry omyasãi hemiandu yvytu
pepóre, umíva apytépe jajuhukuaa: Narciso R. Colmán (Yvytĩmi, 1880-1954),
ohaiva’ekue “Ñande ypykuéra”; Francisco Martín Barrios (San Juan Bautista,
1893-1939) omoñepyrũva’ekue ñoha’ãnga Guaraníme ha avei ohaiva’ekue
ñe’ẽpoty “Che kuãirũ resa”; ha ipahápe, ñanemandu’ava’erã avei Manuel Ortiz
Guerrero (Villarrica 1893-1933) ha Félix Fernández (Itaygua 1897-1981) rehe,
hetaite ñe’ẽpoty porã ohaiva’ekue. Ja’eva’erã avei ary 1920 oñemoheñoihague
Academia Guarani. Upéicha avei, ary 1922, Félix Trujillo omoheñói kuatiarandu
(revista) Okára potykuemi, omyasãiva ñe’ẽpoty, purahéi ha opaite Paraguay
mba’eteéva.

2.5. CHÁKO ÑORAIRÕ

Ary 1932 guive, 1935 peve, ñane retã oikékuri ñorairõme Bolivia retã ndive.
Upérõ, jepiveguáicha, Guarani ñe’ẽte oñemohendajeýma tenondetépe.
Añetehápe, avañe’ẽ ha’ékuri Paraguay mboka hyapuhatãvéva. Tuvichavete José
Félix Estigarribia ohechakuaágui upe mba’e onohẽraka’e kuatiapyre 51, he’íva
Paraguay ñorairõharakuéra oipurutaha Guarani ñe’ẽte oikuaauka haĝua
opaichagua marandu, ojoapytépe. Boliviagua-ygua oipyhýjepi marandu ha
ndikatúi ombojerekatu castellano-pe ha jepémo ombojerekatu mba’eve
nahesakãi chupekuéra. Techapyrãrõ ñahesa’ỹijokuaa kóva: “Heta ojeroky rire lo
mitã péina oho peteĩteĩma hikuái. Che ra’ykuéra péina oitypeijoáma óga
renonde”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Tuicha ñorairõ rire, Bolivia-ygua ojeity
hapykue gotyo”. Ambue marandu katu he’i: “Che syva guasu, che sombrero’i ha
hakuhína kuarahy”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Ñorairõ renda tuicha
ojepyso. Paraguái ñorairõhára ndahetái. Bolivia-ygua hatãngue ombokapu ore
ári”.

Ja’ekuaa avei Cháko ñorairõme oñemoheñoihague heta ñe’ẽ pyahu. Opaite

mba’e oñembohéra Guaraníme, péicha: mba’yruvevépe (avión) ojeherókuri
guyrapepo’atã; mba’yrumýi (vehículo) katu oñembohéra muamua;
mbokapohýipe (ametralladora pesada) oje’e kururu guasu. Avei Guaraníme
ojehero mburuvichakuérape. Techapyrãrõ: Akã guasu (José F. Estigarribia) ha
Leõ karẽ (Cnel. Rafael Franco).

3. ÑE’Ẽ GUARANI HA IJEIPURU TEKOJOJA ÑEÑANGAREKÓRÃ

TETÃPÝRE

LA LENGUA GUARANI Y EL MARCO JURÍDICO NACIONAL

3.1. LÉI GUASU ARY 1967: ojejerure kuri Tetãygua Amandaje Guasúpe
(Convención Nacional Constituyente), upérõ ijatýva, Guarani ñe’ẽtégui oiko
hagua -Léi Guasu rupive Paraguái ñe’ẽte.

Upe mba’ejerure rupive Léi Guasu 1967 guarépe, oñemopyendákuri:

Apopyrã 5º, he’iva’ekue: “Español ha Guarani ha’eha Paraguay ñe’ẽte, ága tetã
ñemotenondépe ojepuruvéta Español”

Apopyrã 92º, he’ivakue: “Paraguái retã oñangarekova’erã Guarani ñe’ẽtére ha

oñeha’ãmbaiteva’erã omoinge tekombo’épe, omotenonde ha ombohekokatuve”.
3.2. LÉI GUASU ARY 1992: Guarani ñe’ẽtégui hasypeve oiko ñane retã ñe’ẽte
España ñe’ẽ ykére.

3.2.1 Apopyrã 77º he’i: “Mbo’ehaokuérape iñepyrũrã mitãme oñembo’eva’erã

hogaygua ñe’ẽ teépe. Upéicha avei oñemoaranduva’erã chupekuéra mokõive
Paraguay ñe’ẽme. Umi tapicha, tetãygua aty mbovyvéva, noñe’ẽiva Guaraníme,
oiporavokuaa Paraguay ñe’ẽ peteĩha oñembo’euka hagua”. peteĩcha. Léi
Guasúpe -oñemboajeva’ekue.

3.2.2 Apopyrã 140º he’i: “Paraguay ha’e tetã hembikuaa arandu hetáva ha iñe’ẽ
mokõiva. Estado ñe’ẽ tee ha’e Castellano ha Guarani. Léipe he’iva’erã
mba’éichapa ojepurúta mokõivéva. Mayma ypykue ñemoñare ñe’ẽ ha opaite
imbovyvéva ñe’ẽ, ha’e tetã rembikuaa arandu avei”.

3.3. LÉI ÑE’ẼNGUÉRA REHEGUA 4251 OÑEMBOGUAPYHÁPE APOPYRÃ

77 HA 140 ÑANDE LÉI GUASÚPE OĨVA.

Apopyrã1ª. (peteĩha) Mba’erãpa. Ko léi omohenda mba’éichapa ojeporúta tetã

Paraguái ñe’ẽtee mokõivéva; ombohape tembiapopyrã oñemotenonde ha
oñembojerioviaukávo ypykuéra tetãmeguáva ñe’ẽ jepuru, ha avei oñemboaje
hağua iñe’ẽngúva ñe’ẽ reko. Umivarã omoĩ tembiapopy mboguataharã
tekotevẽva, omoañete kuaa va’erã ko’ã ñe’ẽnguéra rekorã tetã omoĩva.

Apopyrã 2ª. Teko jopara rehegua. Paraguái Pokatuenda oñangarekova’erã

heko joparaeta ha iñe’ẽtee mokõire, tove tojehapyaty ha tahekojera mokõive, ha
upéicha avei toñeñangareko ha toñemotenonde avaitéva reko ha iñe’ẽnguéra.
Pokatuenda oykekova’erã chupekuéra iñepia’ãme, ojepytaso jave iñe’ẽnguéra
jeporu ha ñemyasãi rehe opa hendáicha ha opaite hendápe, ha
oñangarekova’erã avei oñemboajévo ambue ñe’ẽ oiporúva tapicha aty heko
ambuéva, oĩva tetãpýre.

Apopyrã 3ª. Tetã ñe’ẽ tee mokõive rehegua. Tetã ñe’ẽ tee mokõive oñemboaje
ha ojeporu jojava’erã mbohapyve tetã Pokatu Moakãhápe ha opaite tetã
rembiapo oñemboguatahápe. Pokatuenda ombojeroviaveva’erã ñe’ẽ Guaraní,
kóva ha’e rupi tetã reko tee kuaaukaha, tetãyguápe ombojoaju ha omopeteĩva,
ha ñe’ẽ ojeporuvéva tetãpýre.

Apopyrã 4ª. Guarani ñe’ẽ tetãnguéra joajúpe. Pokatuenda oku’eva’erã

ikatuhağuáicha ñe’ẽ Guarani ojehechakuaa umi tembiapopy mboguatahápe,
tetãnguéra ojoajuhápe ha oikehápe Paraguái ñe’ẽteéicha.

DERÉCHO ÑE’Ẽ REHEGUA

Apopyrã 9ª. Ñe’ẽ jepuru mboaje tapicha peteĩteĩme ğuarã. Opavaite tapicha
oikóva Paraguay retãme ojehekome’ẽva’erã ã mba’épe:

1.- Oikuaa ha oiporúvo mokõive Paraguái ñe’ẽtee, oñe’ẽvo ha ohaívo, ha

ombohovaívo ichupe mba’apohára Pokatuendapegua ñe’ẽ ha’e oiporúvape.
Ypykuérape oñemboajeva’erã avei oikuaa ha oiporúvo iñe’ẽtee.
 2.-Oñemomarandúvo ichupe iñe’ẽme umi mba’e hembiapo ha imba’apo
repykue reheguáva rehe, momba’apohára ndaha’éiva Pokatuendapeguágui.

3.-Oñemoğuahẽvo ichupe Pokatuendapegua marandu Guarani ha castellano-

pe, tetãmegua momaranduha térã upepegua’ỹva rupive, omyasãiva marandu
Pokatuendapegua.

4.- Nomboykéivo ichupe avave oiporu haguére ñe’ẽ oiporuséva.

5.- Oiporúvo oimeraẽva Paraguái ñe’ẽtee tekojoja motenondehára renondépe,

ha oñemboguapývo iñe’ẽngue kuatiápe upe ñe’ẽ ha’e oiporuva’ekuépe,
oñembohasa’ỹre ambue ñe’ẽme. Tapicha oipurúva ambue ñe’ẽ ikatu
oñepytyvõuka iñe’ẽ oikuaávare oikéramo tekoñekarãime.

6.- Oñehekombo’évo ichupe iñe’ẽ ypykuépe oñepyrũvo oñemoarandu

mbo’ehaópe, ha’éma guive upe iñe’ẽ ypy Paraguái ñe’ẽtee peteĩva térã avaite
ñe’ẽ peteĩ.

7.- Oikuaapyhývo ambue Paraguái ñe’ẽ oĩva ha avei pytagua ñe’ẽ.

Apopyrã 10ª. Ñe’ẽ jepuru oñondivepa tetãpýre mboaje rehegua. Tetãygua

ohupytykuaa oñondivepa ñe’ẽ jeporu rehe:

1.- Ojehekombo’évo chupe ñe’ẽkõime, -Guarani ha castellano- pe tetã rekombo’e

ipukukue javeve, iñepyrũha guive hu’ã meve, ha ypykuérape ğuarã, tekombo’e
iñambueva’erã.

2.- Oguerekóvo hembiporúrõ Pokatuenda omba’apóva mokõive iñe’ẽteépe.

3.- Orekóvo mokõive ñe’ẽtee ojoja Pokatuenda momaranduhápe ha upéicha

avei apopyrã Pokatuenda omyasãivape ambue momaranduhára tetã mba’e’ỹva
rupive.

4.- Oñemomarandúvo chupe kuaaukaha tetã mba’éva rupive ha oñemoĩvo

opaite mba’e rechaukaha mokõive tetã ñe’ẽteépe.

Apopyrã 11ª.- Tavaygua ñe’ẽ jeporu oñondivepa ñemboaje. Tavaygua heko

ambuéva ñe’ẽ jeporu oñemboajeva’erã:

1.- Ojehechakuaávo tavaygua aty iñe’ẽ ambueichagua.

2.- Akói omboguatávo iñe’ẽ ha hekotee hetã ypykue mba’éva.

3.- Ijatývo hapichakuéra iñe’ẽ ha hekorekoha ndive, oñangareko ha

omotenondévo hetã ypykue reko ha iñe’ẽtee.

4.- Opaite tapicha Paraguáigua oipytyvõvo chupe ojechavaírõ tetã yvy rembe’y
rupi.
Apopyrã 12ª. Tetã rembiaporãngatu ypykuéra rehehápe. Paraguái Pokatuenda
oipytyvõva’erã avakuéra oĩva tetãpyrépe omoingove are ha oiporukuaa hağua
katuete iñe’ẽ ha heko yma, omombaretévo itáva rekotee.

Apopyrã 13ª. Tapicha aty heko ambuéva ndaha’éiva avaite rehegua. Umi
tapicha aty heko ambuéva, ndaha’éiva avaite ha imbovýva tetãme,
oñepytyvõva’erã oikuaa ha oiporúvo tetã ñe’ẽteekuéra, oheja’ỹre hetã ypykue
ñe’ẽ.

MOKÕIVE ÑE’ẼTEE JEPORU REKO TETÃ REMBIAPOPÝPE

Apopyrã 14ª. Leikuéra (Tekome’ẽ) jeporu tetã rembiapoukapýpe rehegua.

Mayma léi oñemboajéva Paraguái retãme, osẽva’erã castellano ñe’ẽme ha katu
Pokatuenda-pegua institución-kuéra orekova’erã ikuatiakuéra mokõive tetã
ñe’ẽteépe, oñemohendáma guive achegety ha ñe’ẽtekuaa Pokatuenda
omboajéva ojeporu hağua. Upéicha ojejapova’erã avei opáichagua
tembiapoukapy ndaha’éiva léi reheve, ha umíva apytépe oĩta
sãmbyhyharakuéra oguenohẽva, oñemoĩ rire achegety ha ñe’ẽtekuaatee
omboajéva Guarani ñe’ẽ.

Apopyrã 15ª. Teko ñembojojápe jeporureko rehegua. Mokõive tetã ñe’ẽtee

ojeporuva’erã tekojoja oñemotenondehápe. Upevarã upépe oĩva’erã
pytyvõharakuéra ikatupyrýva mokõive ñe’ẽme, ñomongeta ha ñembokuatiápe.
Teko ruvicha rembiapoukapy oñemohu’ãva, tapicha oñe’ẽva Guaraníme año
rehegua, ojejapova’erã mokõive tetã ñe’ẽtépe, oñemohenda rire achegety ha
ñe’ẽtekuaa tee omboajéva Guarani ñe’ẽ.

Apopyrã 16ª. Marandu rehegua. Umi marandu opoíva mburuvichakuéra, kuatia

imyenyhẽmbyrãva ha opáichagua tetã kuatiatee, ojejapova’erã mokõive tetã
ñe’ẽteépe. Upéicha avei umi Pokatuenda ñemomarandúpe ojeporu jojava’erã
tetã ñe’ẽtee mokõive, oñemoĩ rire achegety ha ñe’ẽtekuaa tee omboajéva
Guarani ñe’ẽ.

Apopyrã 17ª. Katupyry rehegua mokõive ñe’ẽme oñemba’apo hağua tetã

rembijokuáirõ. Tapichakuéra omba’aposéva tetã rembijokuáirõ, taha’e Paraguái
Pokatuenda térã Táva Pokatu poguýpe, ikatupyry jojárõ hembiapópe,
oñembojeroviáta upe ikatupyryvéva mokõive tetã ñe’ẽteépe, ñe’ẽkuaa ha
ñomongetápe. Umi omba’apómava voi hína, ha ojesareko katúva tapichakuéra
rehe, oguereko po ary ko léi osẽ rire oñembokatupyry hağua mokõive tetã ñe’ẽ
teépe. Ypykuéra ñe’ẽ rendápe, ojeporavóta umi tapicha ikatupyryvéva upépegua
ñe’ẽme, ñe’ẽkuaa ha ñomongetápe.

Apopyrã 18ª. Kuatia tapicha rerakuaaukaha rehegua. Kuatia, tapicha

rerakuaaukaha, ombokatúva jehasa pytagua retãre, ha mayma kuatia
kuaaukaha, oñenohẽva’erã mokõive ñe’ẽ teépe, oñemoĩ rire achegety ha
ñe’ẽtekuaa tee omboajéva Guarani ñe’ẽ.
Apopyrã 19ª. Kuatia mbojaragua ñemboguapy tetã oñongatukahápe rehegua.
Opaichagua kuatia ha mba’e jerereko rechaukaha oñemboguapyva’erã upe tetã
oñongatukahápe ojehai ypy hagueichaite, tetã ñe’ë tee ojehai haguépe.

Apopyrã 20ª. Kuatia ñeme’ë rehegua. Tetã rembijokuái kuatia ñongatuhára

ome’ëva’erã ambue kuatia upeichaguaite castellano térã guaraníme pe
omba’ejerurévape, ÿrõ katu mokõive ñe’ëme, oipotaháicha pe ojeruréva,
ojerekóma guive upéva jehaipyre. Oiméramo nahesakãporãi he’iséva térã
ojapyhýva umi kuatia, oñemboajeva’erã pe ijypykue he’íva.

Apopyrã 21ª. Tenda réra ypykue ñemoañete rehegua. Ojerereko katuva’erã umi
táva, ysyry, yvyty, ha ambue yvy joavy réra oĩva Guaraníme ha ambue Amérika
ñe’ẽme.

Oñembojevyva’erã avei umi téra tuja oĩva gueteri tavaygua mandu’ápe,

ojeruréma guive tapichakuéra upépegua. Umíva umi térã ojehaiva’erã upe ñe’ẽ
omoĩva’ekue chupe herarã achegetýpe.

Apopyrã 22ª. Mba’erepy réra rehegua. Oñemoĩ rire achegety ha ñe’ẽtekuaa tee
omboajéva Guarani ñe’ẽ, mba’erepykuéra ryrúre –hi’upyrã, pohã ojejapóva
tetãme- oñemoĩva’erã tetã ñe’ẽtee mokõivépe, héra ha opaite ikuaapyrã.

Apopyrã 23ª. Kuatia arandu mombe’uha rehegua. Opáichagua kuatia, arandu

mombe’uha, ome’ẽva temimbo’épe mbo’ehaokuéra, tekombo’e ypy guive hu’ãite
peve, oĩva’erã mokõive tetã ñe’ẽ teépe ha peteĩ hovárente.

Apopyrã 24ª. Marandu mba’yru tapicha rerojahápe rehegua. Mba’yru tapicha

rerojahápe, marandu ojehecháva ha oñehendúva ojejapova’erã tetã ñe’ẽ tee
mokõivépe ha avei umi mba’yru oiporuvéva ñe’ẽme.

Apopyrã 25ª. Terakuéra ojehecháva rehegua. Departamento (Tekuairenda) ha

tavakuéra rekuái mayma, oguenohẽva’erã tembiapoukapy ha oñangarekova’erã
imboaje rehe oñemoĩ hağua tetã ñe’ẽtee mokõivépe opáichagua téra
ojehecháva, taha’e tape réra, tape rechaukaha, óga ñemuha, mbo’ehao, atyha,
aranduo, vy’aha, tupão ha ambuevéva. Upéicha avei ojepuruva’erã avaite ñe’ẽ
hekohakuérape.

ÑE’ẼNGUÉRA JEPORU TEKOMBO’ÉPE.

Apopyrã 26ª. Tekombo’e ñe’ẽ ypykuépe rehegua. Mitã oikóva Paraguáype –

taha’e kuña térã kuimba’e- ojehekombo’e ñepyrũva’erã iñe’ẽ ypykuépe, ha’éma
guive upéva tetã ñe’ẽtee peteĩva. Ypykuéra omoñepyrũkuaa mitã ñehekombo’e
iñe’ẽteépe. Ambue tapichakuéra heko ha iñe’ẽ ambuéva ombojeroviava’erã tetã
ñe’ẽtee peteĩva.

Apopyrã 27ª. Tekombo’e atýpe jeike rehegua. Ministerio de Educación

(Tekombo’e Mboguatahára) omba’apova’erã Comunidad Educativa (Aty
Tekombo’egua) ndive ojeporavóta jave mba’e ñe’ẽmepa mitãnguéra
oñehekombo’e ypýta. Upe tekombo’erã jeporavópe ojehecha porãva’erã mba’e
ñe’ẽmepa mitãnguéra ikatupyryve ha oĩpa Comunidad Educativa upepegua
oykeko haguãicha upéva upe mbo’erã reko.

Apopyrã 28ª. Tetã ñe’ẽteekuéra mbo’e rehegua. Tetã ñe’ẽteekuéra

oñembo’eva’erã opavaite mbo’ehaópe, tetã remimoĩvape ha ha’e’ỹvape, oĩma
guive sistema educativo rakãramo, ha oñembo’eva’erã ikatuhağuáicha
mitãnguéra oñe’ẽkuaa ha ohaiporã omohu’ãvo hekombo’e.

Apopyrã 29ª. Ñe’ẽtee jeporu ñehekombo’épe. Mokõive ñe’ẽtee ojeporuva’erã

opaite mba’e ojeporúva tekombo’épe, iñepyrũete guive hu’ãite meve: ijypyguápe,
tekotevẽkuetévape, mbytepegua ha hu’ãiteguápe, oñekotevẽháicha umi rupi.

Apopyrã 30ª. Mbo’ehararã ñembokatupyry rehegua. Mbo’ehao omoarandúva

mbo’ehararãme ombokatupyryva’erã mbo’ehára iñe’ẽkõiva, Guarani ha
castellano-pe. Tekotevẽhápe omba’apokuévo mbo’eharakuéra oiporuva’erã
mokõive tetã ñe’ẽtee ombo’e hağua opaite mba’e. Avaite rekohápe
oñembokatupyryva’erã avei mbo’ehára ñe’ẽ upepeguápe, oipurukuaa hağua
upéva oporombo’e jave.

3.4. Acordada Nº 838/13 CSJ: “Jaikuaávo ñande ndaha’éiha España-gua ha

avei ndaha’éi mbya Guaraní, ñande ha’e Paraguajo, ojehe’áva mokõive ha oĩva
tetã ramo ojapoma 500 ary rasa. Upéare, Pokatuenda Teko ñembojoja
ombohape ikatu haĝua ñe’ẽ guarani paraguajo ojepuru ñemongeta ha jehaípe ha
upeva’erã oñehekombo’e ha oñembokatupyryva’erã maymave
mba’apoharakuéra oĩva upe tendápe oimérõ nda’ikatupyrýi ipype.

3.5. Resolución 4036/12 del 18 de diciembre de 2012 de creación de La

Dirección de Políticas Lingüísticas Judiciales. Heñóivo ko mba’apoha oguereko
hupytyrãme ombo’aje Pokatuenda Tekojoja rendápe umi mba’e he’íva Léi Nº
4251/2010 “Léi ñe’ẽnguéra rehegua”, oguerekóva hembiaporãme ñemoĩ tape
ikatu haḡuaicha oñemongu’e ha tojeipuru hekopete ñande ypykuéra ñe’ẽ ha avei
toñeñangareko ha toñemomba’e iñe’ẽngúva ñe’ẽ.

Avei oñehekombo’e opavavete mba’apohárape ñomongetápe, oñe’ẽ ha ohai

haḡua mokõive ñe’ẽme Unidad de Políticas Lingüísticas Judiciales ha Unidad de
Relaciones Interinstitucionales ryepýpe, omba’apóvo Academia Oficial de la
Lengua Guaraní ha Real Academia Española ndive ojeipuru haḡua hekopete
mokõive ñane retã ñe’ẽtee Guarani ha Castellano, mbohapyve Pokatuendápe.

4. COMPONENTES LINGUISTICOS E IDENTIDADES DEL GUARANÍ

POPULAR

IDENTIDAD. CONCEPTO

4.1 Tekotee: Ha’e peteĩ tapicha ýrõ peteĩ mba’e ohechaukáva mba’éichaguápa
ha’e ha upéa omoha’eñóva chupe ambue rovake. Ha’e pe mba’e ñanemopeteĩ,
ñane mbojovake ha ñane mo’ambuéva opavavégui.

4.2 Identidad Onomatopeya (identidad más antigua)

Tekotee Onomatopeja (tekotee ymave jaguerekóva)

Ñe’ẽ hy’apúva ha pe tyapu ojoguáva pe mba’e he’isévape.

Jaguereko umía apytépe akãnundu, charara, chororo, chivivi, chyryry, guarara,

guerere, gue’ẽ, guiriri, guyryry, kerẽrẽ, kirirĩ, kololo, korõrõ, kuchu, mbururu,
opepe, opipi, opupu, parãrã, perere, pilili, piriri, pororo, purũrũ, syryry, tata, tarara,
terere, veve ha hetaitereive ñe’ẽ heñóiva onomatopeja rupive ñe’ẽ guaraníme.

4.3 Identidad indígena

Tekotee Ñande Ypykuéra mba’eva.

Jepe tetã Paraguái ou ñande ypykuéra joaju españolkuéra ndive ñepyrurã,

iporãva’erã ñamombe’u hetaiterei mba’épe jajoavyha guaranikuéra rekógui ha
heta mba’épe avei jajojuguaha. Iporã ñamombe’u ñande ypykuéra oguerekoha
ambue hendáicha hembikuaa ha pe hembikuaa heta rupive ha’ekuéra
omboguapy hekove aty ha mamo oikohápe. Péicha ñande ypykuéra oguerekovoi
léi oykekóva chupekuéra hekópe ha hekohápe, avei oñembokuatia chupekuéra
ambue hendáicha (carnet indígena).

Mbo’epy ohupyty haĝua ñande ypykuéra ojejapova’érã ñande léi guasúpe

he’iháichaite, oñemboyke’ỹre iñe’ẽnguéra, umíva pa’ũme oñembova’erã avei
chupekuéra guaraní ha Castellano.

Ojejopyvairõ térã ho’a mba’érõ ka’irãime, ojehechava’erã oñeñe’ẽ hi’atypegua

omyakãva ndive mba’éichagua angaiparepy ome’ẽta ha ndojojuavýirõ Léi
guasúpe he’ivágui oñemoĩ haĝua chupe.

Ñande ypykuéra heta aty oĩ iñe’ẽ ambuéva. Oguereko hakuéra ijeroky, ipurahéi,
hembiapo, iñembosarai, hembi’u ha ijerovia ojuavýva ambuégui.

Oikuaapaite hikuái mávapa ha’e ijatypegua. Heta oĩ oikóva ka’aguyetépe ha

ndohecháiva ambue atypegua tapicha. Ha umi Paraguáipe heñóiva ha
ndaha’éiva ñande ypykue ha’ekuéra ohenói Paraguajo.

Iporã avei ñamombe’u, umi tapicha ñande ypykuéra oikóva tape ári ojerure viru
ha oikóva táva ryepýpe, umívape ndojeguerekoveima mba’érõ aty ouhágui,
omotĩ rupi chupekuéra ha ndaikatuveima ojevy hikuái yvy heñói haguépe
ndojeipotaveima rupi chupekuéra.

4.4. Identidad Hispanica

Tekotee Españolkuéra mba’éva:

Españolkuéra ojuajúrõ kuñanguéra guaraní ndive, ha’ekuéra oñepyrũ ombohasa

iñe’ẽ ha heko opavavépe. Ohekombo’e hikuái guaranikuéra ha heta jey
oñembosarai ñande ypykuéra rehe ko tapépe. Chuguikuéra jahupyty tekombo’e
Tupã rehegua ha upéa rapykuéri oñemomba’apo ha ojeguerahaka ikatúva ñane
retãgui hetãnguakuérape.
Oheja tetã Paraguáipe iñe’ẽ, ijerovia ha mba’éicha ojeikova’erã.

El Jopara (prestamos): ñe’ẽ ojeipurúva ambue ñe’ẽgui ha oñemoingéva ñe’ẽ

guaraní apytépe oñemoambue’ỹre. Oĩháichaite ñe’ẽ ojeipuru.

El Jehe’a: ñe’ẽ ojeipurúva ambue ñe’ẽgui ha oñembohasápe guaranípe ojehai,

ojeipuru ha hy’apúma ambue hendáicha. (hispanismo guaranitizados).

4.5. Identidad Terminologica (identidad de la modernidad)

Tekotee ko’agagua:

Ha’e umi ñe’ẽ pyahu oĩva ha ojeipurúva ha’eháichaite. Tembiapo pyahu apytépe
jaguereko heta tembiporu ndajaguerokoiva’ekue ymave ha ko’aĝa ĝuarã ñande
aho’íva.

4.6. Identidad Religiosa

Tekotee Jeroviapy rehegua:

Ñe’ẽnguéra jeroviapy rehegua oike ohóvo ñande ypykuéra ñe’ẽme. Ha’ekuéra

oguerekova’ekue ijerovia ambue hendáicha. Umi Jesuita ha Franciscanos ou
ohekombo’e ha omomba’apo chupekuéra. Péicha omoheñói hukuái heta táva
oikoha rupi. Jaguereko ñepyrũ upépe jerovia Ñandejára ha Tupãsýre, upéicha
avei ojejapo tupão, ojeikuaa ñembo’e ha purahéi oñetupãnói ha jaikuaa avei
tekove maragatukuéra.

Los Franciscanos

Aty San Francisco de Asis rapykuerigua heñóiva ary 1212 Papa Inocencio III
rupive, ojapova’ekue guyryry yvy ape ári oñe’ẽvo teko mboriahúre ha jeiko
upéicha. América tetã guasúpe hetaiterei ouva’ekue hikuái, péicha jave oĝuahẽ
hikuái tetã Paraguáipe. Ko’ã tapicha apytépe jajuhu pa’i Alfonso de San
Buenaventura ha iñirũ Fray Luis de Bolaños-pe.

Franciscano Fray Luis de Bolaños ojehechakuaa hapykuére ojapo rupi heta

“reducciones”, ko mba’e ojapo mbeguekatúpe oikuaavo chuguikuéra iñe’ẽ ha
péicha ohai ñepyrũ ñe’ẽ guaraníme ñembo’ekuéra oñembohasava’ekue
españolgui oñembo’e haĝua ñande ypykuérape. Omoheñói hikuái táva Altos,
Atyra, Itá, Yuty, Caazapa, Yaguaron ha hetaitereive.

Los Jesuitas

Ko aty ombosako’i heta táva hembiapo rupi tetã Paraguái, Argentina, Brasil ha
Boliviape. 30 táva rupi omoheñói ko’ã tetãre.

Tetã Paraguáipe oñeha’ã oikuaa ha ohai hikuái ñe’ẽ guaraníme, péicha ojapo aty
ohekombo’ehápe chupekuéra ndaha’éi ñembo’épe añonte, avei hikuái omoirũ
ñande ypykuéra oikuaa haĝua mba’apo, ñemitỹ, pokatu ha tekombo’e
opaichagua.

Heñói ko’ã táva: San Ignacio Guasu, Santiago, San Cosmr y Damian, Jesús de
Tavarangue, Nuestra Señora de la Santisima Trinidad. Santa Maria de Fe ha
Sata Rosa de Lima ha hetave.

Neologismo: ñe’ẽ pyahu ojeguerekóva ýrõ ojejapóva oñembohéra haĝua

opaichagua tembiapo térã mba’e heñói ramóva.

5. TAVARANDU (Folklore)

Tavarandu niko peteĩ kuaaty ijáva Avakuaaty tembiapoguiguápe. Ohapykueho,

ombyaty ha oikuaakajeýva arandu ka'aty. Mayma kuaaty oguerekoháicha,
tavarandu oipuru avei aporeko ha tapereko oipytyvõva ichupe ohupyty hag̃ua
hembipota. Tavarandu térã tetãkuaa, ha'e kuaaty (disciplina, ciencia) tetã
rembikuaaguigua. Upe ñe'ẽ omoheñoiva'ekue peteĩ karai katupyry hérava
Willians John Thoms, ary su poapysa irundypa poteĩme; ha ojepuru oñehenói
hag̃ua umi mba'e ha'e: jeroviapy (creencias), jepokuaa (costumbres),
mombe'ugua'u (mitos), mombe'upy (leyendas), ñe'ẽarandu (proverbios), ñe'ẽnga
(refranes), tetãygua rembiapokuéva. Upe ñe'ẽ ojepuru mayma tetãme, yvy ape
ári oĩva.

5.1 TAVARANDU PYPEGUA

Tavarandu ha'eva'erã katuete:
1.1. Mba'echae (tradicional). Péva niko he'ise pe mba'e tavarandugua (hecho
folklórico) -taha'e ha'éva- ohasaha sy ha túvagui, ñemoñarépe. “Tuka'ẽ” jaipuru
ko'ag̃aite peve ñembosaráirõ, ñande sy ha ñande ru ombohoságui ñandéve ha
upekuévo omyesakãgui ñandéve mba'éichapa ñaha'ãva'erã
1.2. Tetãygua rembiapokue (vulgar). Ápe katu oje'e ñandéve pe mba'e
tavarandugua ikatuha heñói oimeraẽ hendápe. Natekotevẽi jaha ñañemoarandu
upevarã térã ñaime peteĩ mbo'ehaópe heñói hag̃ua tavarandu. Péicha peteĩ
jehero (marcante) oimeraẽva omoheñoikuaa.
1.3. Ijapoharekuaa'ỹva (anónimo). Avei oje'e mba'e tavarandugua
ijapoharekuaa'ỹha. Techapyrárõ, avave ndoikuaái mávapa oipuru'ypýkuri pe ñe'ẽ
“amóntema”
1.4. Purupyrã (útil). Mba'e tavarandugua niko ojekuaa, ojepuru aja.
Ndojepurúiramo, ndojekuaái ha upe mba'e pya'e omano. Terere, vorivori, chipa,
tatapỹi ári jehasa umíva ha'égui purupyrã, hekove; ha oĩ gueterei ñande apytépe
ko'ag̃aite peve
1.5. Heñoisapy'áva (espontáneo). Péva he'ise mba'e tavarandugua
noikotevẽiha ñembosako'i arére. Oimeraẽ hendápe, heñoita jave, heñói.
Techapyrãrõ, ja'ekuaa “yvyrasỹi” heñoihague peteĩ ára. Hoky peteĩ ñande
rapicha apytu'ũme (heñoisapy'a) ha péva oikuaaukávo hapichápe, ojekuaa ha
ojepurúmakatu.
5.2 TAVARANDU ÑEMOHENDA

1. Apytu'ũ rehegua tavarandu = Folklore Espiritual o Animista

2. Mba'e'apo rehegua tavarandu = Folklore Material o Ergológico
3. Ava'aty rehegua tavarandu = Folklore Social o Sociológico

APYTU'ŨGUIGUA TAVARANDU

Kóvape oikepaite mba'e tavarandugua oñemombytáva ñane apytu'ũme,

tekotevẽ'ỹre jahecha térã jajapo. Hyepýpe jajuhukuaa: ñe'ẽjovake,
ñe'ẽñemiguerojera, mombe'ugua'u, mombe'upy, káso ñemombe'u, ñe'ẽnga ha
hetaiteve mba'e.
1.1. Ñe'ẽjovake (relación) niko ñe'ẽpotymimi joguaha ja'éva ojupe, ha ñane irũ
ombohovakekuaáva ñandéve.
1.2. Ñe'ẽñemiguerojera (adivinanza) niko ñe'ẽporandu oñepyrũva maravichu
maravichúpe, ha oha'ãrõva ñembohovái katupyry.
1.3. Jeroviapy (creencia) niko umi mba'ekuaa jaguerekóva, jepémo ñe'ẽrei,
upeichavérõ jepe ojepuru tapiáva oparupiete oñembohováivo mba'e
hesaka'ỹva
1.4. Jeroviajerovu (superstición) niko umi mba'ekuaa oñembotuichareíva;
ja'eporãsérõ, jeroviajerovu niko ha'ehína umi jeroviapy ñemongakuaave.
Techapyrã:

 Typycha okẽ kupépe pya'e omondo ogapýgui jahayhu'ỹvape

 Kuña ndojahuiva'erã imemby rire, ỹramo imembymi omanokuaa chugui
 Pitogue opurahéiramo, he'ise oĩha hyeguasúva
1.5. Paje (magia) niko mba'ekuaa ojepurúva mba'e porã ha mba'e vai aporã. Oĩ
tapicha -iñaranduka'atýva- oñembokatupyryva'ekue pajépe, upéicha rupi umíva
oporopohãnokuaa. Heta tapicha ohasa'asýva, hasykatuetéva, ndojejuhúiva,
ndaipirapiréiva, ikerairũ pochýva hamba'e oñepohãnouka hekokatujey hag̃ua
ỹramo ojora hag̃ua mba'e vai ojejapóva hesekuéra; ha katu, oĩ oipurúva paje
oharu hag̃ua hapichápe. Ja'ekuaa avei oĩha kuimba'e ha kuña ojapokuaáva paje.
Oĩ oipurúva imba'ekuaa oharu, ojahéi térã ombyai hag̃ua oimerãévape, umívape
oñembohéra paje apoha hũva; oĩháicha avei ojoráva mba'e vai térã
ombohekokatujeýva tapicha ojeharuva'ekuépe, ha ko'ãvape oñembohéra paje
apoha morotĩva. Pe paje morotĩ apohára ndaikatúi ojapo paje hũva ha péicha
avei pe paje hũ apohára ndaikatúi ojapo paje morotĩva. Paje apópe ojepuru opa
mba'e: ñana, tembi'u, yvoty, tuguy, yvy, kuatia, ao, inimbo, ta'ãnga,
marangatukuéra ra'ãnga, kurusu, y karaipyre, juky, akãrague, kangue, kavure'i
rague, guinéa kyra, tepoti, ka'a, itakaru, ju ha ñembo'e San Antonio, San Miguel
Arcángel, Santo Tomás, Santa Elena ha Santa Catalina de Sena-pe.
1.6. Ñepohãno chae (medicina popular): Paraguáype hetaiteve oĩ tapicha
hasykatu jave oñepohãnoukáva pohãnohára chaépe ha umichahápe ñe'ẽ
ojepuruvéva ñomongetahápe ha'ehína avañe'ẽ. Umi pohãnohára chae oipuru
pohãrõ umi mba'e oguerekóva hekohápe. Ndaipóri ha'ekuéraichagua oikuaa
porãvéva ka'avo ha ñanamimi oĩva ijerére. Umíva ha'ehína hembipuru. Umi pohã
oipuru hikuái oporomonguera hag̃ua. Oĩ ambue pohãnohára ndoipurúiva ñana.
Añetehápe, oĩ oporomongueráva yvy, y térã katu oporopohãnóva ñembo'e
rupive. Nahi'ãi jaheja tesaráipe Guaranikuéra oikuaaporãhague upe hekoha.
Ndaipóri ka'avo, ita térã mymba hera'ỹva Guaraníme. Ko'ã tapicha imba'ekuaáva
apytépe, oĩ avei pe oporomomembýva, oñembohérava partéra chae, oipytyvõva
kuña hyeguasúvape imemby hag̃ua, hogapýpe. Jaikuaaháicha sa'i oĩ kuña ohóva
peteĩ tasyópe (hospital) imemby.
Iporã avei ja'e, mba'asykuéra oĩháicha heraha avei Guaraníme. Techapyrãrõ:
ohéo térã haru; py'aruru; tavardillo; kambyrujere; mitãreterasy; isípula; topepireko
ha ambuéva.
Pohãramo ojepuru ko'ãva: ka'ahái, ka'arẽ; guavirami, taperyva; arasa, yvapurũ;
tapekue; tarope, jaguarundi; amba'y, kumanda yvyra'i, mamóne; kokũ,
jaguareteka'a; karaguata, mba'ysyvo; ka'arurupe, ka'apiky'i; kalaguala ha
ambuéva.
1.7. Jeroviakatu (religión). Ñane retãygua omomba'eguasu opa mba'e ijáva
jeroviakatúpe, taha'e ha'eháicha. Péicha opavave jaguereko peteĩ térã hetave
ñangarekohára: San Blas (ahy'o rerekua), San Roque (jagua ha imeg̃uáva
rerekua); Santa Lucía (ohecha'ỹva rerekua); San Ramón (hyeguasúva ha
imembyramóva rerekua); San Isidro (ñemitỹhára rerekua), San Cayetano
(mba'apohára rerekua); Santo Tomás (oñemoarandúva ha iñarandúva rerekua);
Santa Cecilia (puraheihára rerekua); San Antonio (ojohayhúva rerekua); San
Judas Tadeo (imba'ehasýva ha apañuãi rerekua).
Paraguáype -héra Guaraní reheve- jahechakuaa gueterei: tupãnói, óga
ñemongarai; jepokuaa ha jerovia póra rehegua (upéva jeko hekovaiva'ekue,
iñangaipa hetava'ekue), ha Estacionero opurahei'asýva kurusu árape ha
Arapokõindy Marangatúpe (Samana Santa).
1.8. Mombe'ugua'u (mito) oñeha'ã ombohovái umi mba'e iñypytũ, hypy'ũ,
jahecha'ỹ ha jaikuaaporã'ỹva, jepémo upéicha jagueroviáva.
1.9. Mombe'upy (leyenda) niko oñeha'ã ombohovái mba'eicharupíva oĩ yvy ape
ári umi hekomymbáva (animales), hekoka'avóva (vegetales) ha
mba'ehekotee'ỹva (minerales).
1.10. Káso ñemombe'u (Cuentos populares) niko umi ñemombe'u iñasãiva
ñane retãpýre ha ñande rapicha omombe'úva imandu'akuévo hembiasakue térã
ambue hapicha rembiasakuére. Opaichagua káso niko oĩ, péicha, ñahendukuaa
póra, pombéro, pláta yvyguy, paje, Pychãichi ha Perurima umíva rehegua. Oĩ
avei omombe'úva mba'éichapa heñóikuri tavakuéra, ỹramo oñe'ẽva guyra,
mymba, térã ka'avokuéra rehe. Oĩ itie'ỹva, avei ñanembopukáva,
ñanemongyhyjéva ha opaichaguáva. Upeichavérõ jepe, maymáva
ñanerekombo'e ohechaukágui ñandéve pe ñande rekoite; avei oguerekógui upe
arandu ka'aty oje'eha. Ko'ág̃a rupi ae oñembyaty ha mbeguekatúpe ojehai ohóvo.
Avei oñemomba'eguasúve ha ojehechakuaaramojey.
MBA'E'APOGUIGUA TAVARANDU
Kóvape oikepaite mba'e tavarandugua oikóva mba'e apo rupive. Heñói guive ava
ojapo heta mba'e ipópe. Aipórõ ápe oikehína: óga apo, tembi'u apo ha
opaichagua mba'e apo (ñanduti, poyvi, ovecha rague umíva).
2.1. Óga (vivienda) oñemopu'ãvo oñemohendava'erã tekotevẽháicha ani hag̃ua
yvytu vai ojeity hi'ári. Oĩ óga ojejapóva mbokaja yguégui ha oñemo'ã kapi'íva; ha
upéicha avei ojogapóva ipyahuveháicha, oipurúmava yvy'atã (ladrillo) ha
yvyrajegua. Óga oñemboja'o kóicha: tataypy, ñaimeha térã jahuha, kotykeha,
kotykaruha ha guataha. Ogapypegua katu ko'ãva: tupa kochõ ha aramboha;
kyha, karameg̃ua, tataindyrenda, lampiũ, tataindy; mesa, apyka, apykape,
apykapuku, kambuchi, tembipuru; angu'a, ña'ẽmbe, yrupẽ, ajaka, y'uha, hy'a,
yrenda ha kanéka.
2.2. Tembi'u Paraguay (alimentos). Tembi'u apópe ojepuru ko'ãva: aramirõ,
avati, kure ñandy, kamby, kesu, ryguasu rupi'a, mymba ro'o opaichagua.
Mboheha (condimento) apytépe jajuhukuaa: áho, sevói, ky'ỹi, asuka, juky, laurel
rogue ha limõ. Tembi'u Paraguáy apytépe oĩ: huitĩ maimbe, rora, kavure, mbeju,
chipa, so'o jukysy, so'o josopy, so'o apu'a, so'o chyryry, so'o ka'ẽ, puchéro, vífe
koy'gua, chamuchína, asado de carnes, guiso, pajagua maskáda, chatáka,
votifarra, mbusia, kumanda, lókro, saporo, jopara, ipokue, iñakãngue yvyguy,
chicharõ, chipa guasu, mbaipy, kiveve, kosereva, kaguyjy, kamby-arro, arapaho,
alóha, terere, guari, chícha ha ambuéva.
2.3. Jasypapaha ñemitỹ ha mymba ñangarekoguigua (Calendario de
actividades agropecuarias). Jasyteĩ: yvavakuéra hi'aju. Oĩ sandia, merõ,
avakachi, arasa; Jasykõi: Oñemono'õ mandyju ha oñekytĩ yvyrakuéra; Jasyapy:
Oñembyaty avati, oñembosako'i yvy oñeñemitỹ agua; avei, oiko kure ñemongyra;
Jasyrundy: Ojehapo'o mandi'o. Oñeñotỹ opaichagua temitỹ, ojeguerova yvyra ha
ka'avokuéra; Jasypo: Oñemopotĩ kokue. Oĩma heta yva hykuéva: narã, limõ
hamba'e. Oñeñitỹ petỹ; Jasypoteĩ: Oĩma kumanda ha takuare'ẽ; Jasypokõi:
Oñembosako'i yvy ambue temitỹme g̃uarã. Oñeñotỹ mandi'o, jety, kumanda,
manduvi, sandia, merõ, kurapepẽ, arro. Oñekytĩ ka'a; Jasypoapy: Oñeñangareko
mymbakuérare: kure, kavaju, vaka, ovecha, kavara; Jasyporundy: Oñeñotỹ
mandyju, manduvi, arro, kumanda, jety, merõ, kurapepẽ, andai, pakova, mandi'o.
Oñeñapĩ ovecha; Jasypa: Oĩma trigo; Jasypateĩ: Oĩ ñepyrümaavatiky, sandia,
merõ ha piña; ha Jasypakõi: Hetáma avati, merõ ha sandia. Oñemba'apóma avei
petỹ ha mba'eysyvóre.
2.4. Mba'e'apo. Táva ojejapohápe ha mba'e ojejapóva (Artesanía: su
geografía y materiales empleados). Ita, Aregua ha Tovatĩme: mba'e'apo ñai'ũ
ha tovatĩgui, Karapegua: poyvi, San Miguel: ovecha rague, Jataity: ao po'i,
Kapiata: typycha, Luque: Mbaraka ha opaichagua jeguaka itaju ha kuarepotĩgui,
Limpio: karanda'y), Itagua: ñanduti, Pirivevúi: póncho 60 lista), Ka'akupe:
mba'ehe'ẽ, Cnel. Bogado ha Eusebio Ayala: chipa, Atyra ha Ypakarai: vakapi.
AVANO'ÕGUIGUA TAVARANDU
Kóvape katu oike mba'e tavarandugua oñemoañetéva tekohápe, tapichakuéra
ndive, teko ñemoirũ rupive. Hyepýpe jajuhukuaa: ñe'ẽ jepuru, mba'epuru ha
jepokuaa, vy'arã ha ambue mba'e.
3.1. Jehero (apodo) niko teratee'ỹva jaipurúva ogapýpe térã angirũ apytépe.
Techapyrã: Chiquitín, Pancho, Aguara'i, Avión Koli, Anguja, Kavaju Rembe,
Kururu, Gállo Perõ, Guyra Tavy, Jaguarete, Jatevu, Jagua'i Pakéte, Ka'i, Jagua
Perõ, Vaka resa.
3.2. Ñe'ẽnga (Refranes) niko ohechauka ava arandu ka'aty, ñe'ẽ'apesã rupive.
3.3. Ñembosarái ha tetia'erã (juegos y Pasatiempos) niko ha'e umi mba'e
ñaha'ãkuaáva ñande rapichakuéra ndive. Ã mba'e ñaikotevẽ ñande rekohápe ha
upehaguére ndaikatúi hese'ỹkuéra. Umi ojekuaavéva apytépe jaguereko: tuka'ẽ,
kuäirũ kañy, tevi trápo, valíta, tikichuéla; partído; calesita, carrera vosa, kambuchi
jejoka, paila jeheréi, tata ári jehasa, yvyrasỹi, tóro ñemoñarõ, toro kandil ha
ambuéva.
3.4. Vy'arã marangatúva (fiestas patronales). Ko'ápe oĩ 6 jasyteĩ: Reyes
Magos; 21 jasyteĩ: Ñandejára Guasu, Pirivevúipe; 2 jasykõi: La Candelaria,
Kapiatãpe; 3 jasykõi: San Blas, Pirivevui ha Itápe; 3 jasypo: kurusu ára; 24
jasypoteĩ: San Juan ára; 10 jasyapy: San Lorenzo, Ky'ỹindy ha San Lorenzo-pe;
1 jasypateĩ: Todos los Santos, 2 jasypateĩ: día de los difuntos, 8 jasypakõi:
Tupãsy Ka'akupe; 21 jasypakõi: Santo Tomás, Paraguarípe; ha 24 jasypakõi:
Tupãra'y arareñói.