LEMBAR PERSETUJUAN

Judul Tugas Akhir : Identifikasi Jenis dan Mutu Beras (Oryza sativa)
Berdasarkan Analisis Warna dan Bentuk Menggunakan
Teknologi Pengolahan Citra dan Jaringan Saraf Tiruan
(JST)
Nama Mahasiswa : Anien Novella Mahdi Ayunita
NIM : 145100301111099
Jurusan : Teknologi Industri Pertanian
Fakultas : Teknologi Pertanian

Pembimbing Pertama, Pembimbing Kedua,

Mas’ud Effendi, STP. MP Danang Triagus Setiawan, ST, MT

NIP. 19800823 200501 1 003 NIP. 201309 830805 1 001

Tanggal Persetujuan: Tanggal Persetujuan:

ii
ANIEN NOVELLA MAHDI AYUNITA. 145100301111099. Identifikasi Jenis dan Mutu
Beras (Oryza sativa) Berdasarkan Analisis Warna dan Bentuk Menggunakan
Teknologi Pengolahan Citra dan Jaringan Saraf Tiruan (JST). Skripsi. Pembimbing:
Mas’ud Effendi, STP. MP. dan Danang Triagus Setiawan, ST, MT.

RINGKASAN

Faktor yang mempengaruhi kualitas produk salah satunya adalah warna dan
bentuk. Faktor warna dan bentuk digunakan sebagai salah satu parameter yang
paling diperhatikan dalam pemilihan sebuah produk, salah satunya yaitu beras.
Pemerintah melalui Badan Standardisasi Nasional (BSN) tahun 2015 telah
menetapkan standar pemutuan beras menjadi empat kelas mutu yaitu premium,
medium I, medium II dan medium III. Penentuan kualitas mutu beras saat ini dapat
dikatakan kurang baik, hal ini dipengaruhi oleh minimnya pengetahuan produsen dan
konsumen terhadap jenis dan mutu beras. Cara mengidentifikasi mutu beras yang
dilakukan masih manual dengan mengamati secara langsung bentuk fisik beras.
Kelemahan identifikasi secara manual sangat dipengaruhi oleh subjektifitas sehingga
hasil identifikasi yang diperoleh tidak konsisten. Pemanfaatan dan pemodelan
jaringan saraf tiruan (JST) dapat menjadi solusi alternatif dalam mengidentifikasi jenis
dan mutu beras. Parameter yang digunakan adalah warna dan bentuk yang meliputi
model warna Red, Green, Blue model warna Hue, Saturation, Value. Parameter
bentuk meliputi nilai area, perimeter, roundness dan compactness. Selanjutnya
disusun pada Jaringan Saraf Tiruan (JST) dengan algoritma pelatihan menggunakan
metode Backpropagation. Penelitian ini bertujuan untuk membuat sistem identifikasi
jenis dan mutu beras. Dari penelitian ini, menghasilkan dua program dengan jumlah
kelas yang berbeda yaitu tiga dan 12. Program tiga kelas menunjukkan hasil deteksi
berupa varietas beras dengan perolehan akurasi tertinggi yaitu pada pelatihan
menggunakan data citra mutu Medium I. Akurasi yang diperoleh adalah sebesar
100% dengan variasi hidden layer 17, learning rate 0,5 dan banyaknya data sejumlah
78. Sedangkan pada program 12 kelas menunjukkan hasil deteksi varietas detail
dengan mutunya. Akurasi yang diperoleh adalah sebesar 21,7228% dengan variasi
hidden layer 15, Learning rate 0,01 dan banyaknya data sejumlah 267. Keduanya
menggunakan fungsi aktivasi tansig dan training fuction menggunakan trainlm
dengan Error goal sebesar 0,001.

Kata Kunci: Backpropagation, Bentuk, Beras, JST, Mutu, Warna.

iii
 KATA PENGANTAR

Puji syukur kehadirat Allah SWT yang telah melimpahkan rahmat, taufiq,
serta karunia-Nya sehingga penulis dapat menyelesaikan proposal skripsi
dengan judul “Identifikasi Jenis dan Mutu Beras (Oryza sativa) Berdasarkan
Analisis Warna dan Bentuk Menggunakan Teknologi Pengolahan Citra dan
Jaringan Saraf Tiruan (JST)”. Dalam menyelesaikan skripsi ini penulis tak lepas
dari bimbingan, saran, dan dukungan dari berbagai pihak. Oleh karena itu,
penulis menyampaikan ucapan terima kasih kepada:
1. Bapak Mas’ud Effendi, STP, MP., selaku Dosen Pembimbing I
2. Bapak Danang Triagus Setiawan, ST, MT., selaku Dosen Pembimbing II
3. Bapak Dr. Dodyk Pranowo, STP. M.Si., selaku Dosen Penguji
4. Bapak Dr. Sucipto, STP, MP., selaku Ketua Jurusan Teknologi Industri
Pertanian, Fakultas Teknologi Pertanian, Universitas Brawijaya.
5. Kedua orang tua yang membantu dalam memberikan dukungan baik
materi maupun materiil kepada penulis.
6. Sahabat, dan teman-teman TIP angkatan 2014 yang turut serta
membantu, memberi dukungan dan motivasi kepada penulis.
Penulis menyadari bahwa masih terdapat banyak kekurangan dan
keterbatasan dalam penulisan skripsi ini. Oleh karena itu, penulis mengharapkan
kritik dan saran yang membangun dari berbagai pihak.

Malang, Agustus 2018

Penulis

DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL..................................................................................... i
LEMBAR PERSETUJUAN.......................................................................... ii
RINGKASAN............................................................................................... iii
KATA PENGANTAR.................................................................................... iv
DAFTAR ISI................................................................................................ v
DAFTAR TABEL......................................................................................... viii
DAFTAR GAMBAR..................................................................................... ix

ii
DAFTAR LAMPIRAN.................................................................................. x
I. PENDAHULUAN.................................................................................. 1
I.1 Latar Belakang................................................................................ 1
I.2 Rumusan Masalah.......................................................................... 3
I.3 Tujuan Penelitian............................................................................ 3
I.4 Manfaat Penelitian.......................................................................... 3
II. TINJAUAN PUSTAKA......................................................................... 4
II.1 Beras.............................................................................................. 4
II.2 Mutu Beras..................................................................................... 5
II.2.1 Mutu Beras Berdasarkan Pasar......................................... 5
II.2.2 Mutu Beras Berdasarkan SNI............................................. 6
II.2.3 Mutu Beras Berdasarkan Preferensi Konsumen................. 7
II.3 Pengolahan Citra Digital................................................................. 7
II.3.1 Citra Digital........................................................................... 8
II.3.2 Jenis Citra Digital.................................................................. 8
2.3.2.1 Citra Berwarna (RGB)............................................... 8
2.3.2.2 Citra Berskala Keabuan (Grayscale)......................... 10
2.3.2.3 Citra Biner................................................................. 10
2.4 Analisis Citra................................................................................... 11
2.4.1 Analisis RGB (Red, green, dan blue).................................... 11
2.4.2 Analisis Warna HSL/HIS/HSV............................................... 12
2.4.2.1 HSL........................................................................... 13
2.4.2.2 HSI........................................................................... 13
2.4.2.3 HSV.......................................................................... 13
2.5 Pre-processing............................................................................... 14
2.5.1 Operasi Pemotongan (Cropping/Clipping)............................ 14
2.5.2 Resize................................................................................... 14
2.5.3 Pencerahan Citra (Image Brightening).................................. 15
2.6 Ekstraksi Ciri................................................................................... 15
2.7 Jaringan Saraf Tiruan (JST)............................................................ 16
2.7.1 Model Dasar Jaringan Saraf Tiruan...................................... 16
2.7.2 Metode Pelatihan/Pembelajaran........................................... 17
2.7.3 Arsitektur Jaringan Saraf Tiruan............................................ 18
2.7.4 Algoritma Umum Jaringan Saraf Tiruan................................ 20
2.8 Backpropagation............................................................................. 21
2.8.1 Arsitektur Backpropagation................................................... 22
2.8.2 Pelatihan Jaringan Backpropagation..................................... 24
2.9 Penelitian Terdahulu....................................................................... 25
III. METODE PENELITIAN........................................................................ 28
III.1.......................................................................................................Waktu
dan Tempat Penelitian.................................................................... 28
III.2.......................................................................................................Alat
dan Bahan Penelitian...................................................................... 28
III.2.1 Alat..................................................................................... 28
III.2.2 Bahan................................................................................. 28
III.3.......................................................................................................Batasa
n Masalah....................................................................................... 28
III.4.......................................................................................................Metod
e Pelaksanaan................................................................................ 29

iii
 III.4.1 Identifikasi Masalah............................................................ 30
III.4.2 Studi Literatur..................................................................... 30
III.4.3 Pengumpulan dan Persiapan Alat dan Bahan.................... 31
III.4.4 Penentuan Parameter Jenis dan Mutu Beras Beserta
Citranya
.........................................................................................
.........................................................................................
32
III.4.5 Pengambilan Citra Beras
.........................................................................................
.........................................................................................
32
III.4.6 Pengolahan dan Analisis Citra
.........................................................................................
.........................................................................................
34
3.4.6.1 Pre-processing
............................................................................................................
............................................................................................................
35
3.4.6.2 Segmentasi Citra
............................................................................................................
............................................................................................................
35
3.4.6.3 Operasi Morfologi
............................................................................................................
............................................................................................................
35
3.4.6.4 Ekstraksi Ciri
............................................................................................................
............................................................................................................
36
3.4.6.4.1 Analisis Warna
............................................................................................................
............................................................................................................
36
3.4.6.4.2 Analisis Bentuk
............................................................................................................
............................................................................................................
38
III.4.7 Tahap Perancangan Sistem
.........................................................................................
.........................................................................................
38
3.4.7.1 Perancangan Sistem Pelatihan
.........................................................................................
.........................................................................................
38

iv
 3.4.7.2 Perancangan Identifikasi
.........................................................................................
.........................................................................................
38
3.4.7.3 Perancangan Jaringan Graphical User Interface
.........................................................................................
.........................................................................................
42
3.4.8 Implementasi Sistem
..................................................................................................................
..................................................................................................................
43
3.4.9 Pengukuran Evaluasi Kerja Sistem
..................................................................................................................
..................................................................................................................
43
3.4.10 Kesimpulan dan Saran
....................................................................................................
....................................................................................................
43
IV. HASIL DAN PEMBAHASAN
...........................................................................................................
...........................................................................................................
44
4.1 Pengambilan Data.......................................................................... 44
4.1.1 Implementasi Perangkat Pengambilan Citra...................... 45
4.2 Analisis Sistem............................................................................... 45
4.3 Pengolahan Citra............................................................................ 46
4.3.1 Masukkan Citra.................................................................. 46
4.3.2 Tahap Pre-Processing........................................................ 47
4.3.3 Tahap Segmentasi............................................................. 47
4.3.4 Tahap Operasi Morfologi.................................................... 48
4.3.5 Tahap Ekstraksi Ciri........................................................... 48
4.3.5.1 Analisis Warna............................................................ 48
4.3.5.2 Analisis Bentuk............................................................ 49
4.4 Tahap Perancangan Sistem............................................................ 49
4.4.1 Perancangan Sistem Pelatihan.......................................... 50
4.4.2 Perancangan Klasifikasi Jaringan (JST-Backpropagation). 50
4.4.2.1 Bobot dan Bias............................................................ 50
4.4.2.2 Jumlah Neuron Pada Lapisan Tersembunyi................ 51
4.4.2.3 Error Goal.................................................................... 51
4.4.2.4 Learning Rate (Laju Pembelajaran)............................. 51
4.4.2.5 Fungsi Aktivasi............................................................ 52
4.4.2.6 Maksimum Epoch........................................................ 52
4.4.3 Perancangan Jaringan Graphical User Interface................ 53
4.5 Implementasi Sistem....................................................................... 54
4.5.1 Implementasi Perangkat Keras.......................................... 54
4.5.2 Implementasi Perangkat Lunak.......................................... 54
4.5.2.1 Implementasi Ekstraksi Ciri......................................... 55
4.5.2.2 Implementasi Penyusunan Jringan (JST-Backpro)...... 55

v
 4.5.2.3 Implementasi Hasil Jaringan Graphical User Interface 56
4.6 Pengukuran Evaluasi Kerja Sistem................................................. 60
4.6.1 Pembahasan Hasil Arsitektur Jaringan Saraf Tiruan
.........................................................................................
.........................................................................................
60
4.6.2 Pembahasan Hasil Identifikasi
.........................................................................................
.........................................................................................
61
4.6.3 Analisis Hasil Kerja Sistem
.........................................................................................
.........................................................................................
65
V. KESIMPULAN DAN SARAN
...........................................................................................................
...........................................................................................................
70
5.1 Kesimpulan
...........................................................................................................
...........................................................................................................
70
5.2 Saran
...........................................................................................................
...........................................................................................................
70
DAFTAR PUSTAKA.................................................................................... 71

vi
 DAFTAR TABEL

Tabel 2.1 Spesifikasi Beras Berdasarkan Jenis Beras................................... 5

Tabel 2.2 Persyaratan Beras Untuk Pengadaan dalam Negeri...................... 6
Tabel 2.3 Spesifikasi Persyaratan Mutu Beras.............................................. 6
Tabel 2.4 Nilai RGB dan Pembentukkan Warna Lain.................................... 9
Tabel 3.1 Spesifikasi Kamera Nikon Coolpix S7000...................................... 33
Tabel 3.2 Spesifikasi Laptop Toshiba Satelite L740....................................... 34
Tabel 3.3 Spesifikasi Kotak Pengambil Citra................................................. 34
Tabel 4.1 Variasi Terhadap Learning Rate dan Hidden Neuron..................... 53
Tabel 4.2 Variasi Hidden Neuron Program 12 Kelas...................................... 62
Tabel 4.3 Variasi Learning Rate Program 12 Kelas....................................... 63
Tabel 4.4 Variasi Hidden Neuron Program 3 Kelas........................................ 63
Tabel 4.5 Variasi Learning Rate Program 3 Kelas......................................... 64
Tabel 4.6 Analisis Hasil Pengujian Program 12 Kelas................................... 66
Tabel 4.7 Analisis Hasil Pengujian Program 3 Kelas..................................... 66

DAFTAR GAMBAR

vii
Gambar 2.1 Komposisi Warna RGB............................................................. 9
Gambar 2.2 Citra Berskala Keabuan............................................................ 10
Gambar 2.3 Citra Biner ................................................................................ 11
Gambar 2.4 Skema Warna RGB................................................................... 12
Gambar 2.5 Model Jaringan Saraf Tiruan..................................................... 17
Gambar 2.6 Arsitektur Jaringan Saraf Tiruan................................................ 18
Gambar 2.7 Single Layer Net........................................................................ 19
Gambar 2.8 Multilayer Net............................................................................ 20
Gambar 2.9 Competitive Layer Net............................................................... 20
Gambar 2.10 Model Arsitektur Backpropagation ............................................ 22
Gambar 3.1 Diagram Alir Metode Pelaksanaan Penelitian........................... 29
Gambar 3.2 Gambaran Umum Sistem.......................................................... 31
Gambar 3.3 Proses Pengambilan Citra......................................................... 33
Gambar 3.4 Diagram Alir Tahap Analisis Warna ........................................... 37
Gambar 3.5 Diagram Alir Perancangan Data JST........................................ 40
Gambar 3.6 Kontruksi JST Penelitian Ini...................................................... 41
Gambar 4.1 Tampilan Menu Home............................................................... 57
Gambar 4.2 Tampilan Menu Pelatihan BPNN 3 Kelas.................................. 57
Gambar 4.3 Tampilan Menu Pelatihan BPNN 12 Kelas................................ 58
Gambar 4.4 Tampilan Menu Pengujian BPNN 3 Kelas................................. 59
Gambar 4.5 Tampilan Menu Pengujian BPNN 12 Kelas............................... 59

viii
 DAFTAR LAMPIRAN

Lampiran 1 Data Citra Pelatihan.................................................................. 75

Lampiran 2 Script Perancangan Sistem....................................................... 76
Lampiran 3 Tampilan Perancangan Sistem Pelatihan dan Pengujian GUI . . 80
Lampiran 4 Gambaran Program Sat Proses Load Training.......................... 82
Lampiran 5 Hasil Variasi Data Beras Keseluruhan Mutu Program 12 Kelas 84
Lampiran 6 Hasil Variasi Data Beras Premium............................................ 85
Lampiran 7 Hasil Variasi Data Beras Medium I............................................ 86
Lampiran 8 Hasil Variasi Data Beras Medium II........................................... 87
Lampiran 9 Hasil Variasi Data Beras Medium III.......................................... 88
Lampiran 10 Segmentasi Citra Per-mutu....................................................... 89

ix