1

Sce. S. efµe#eCeµeem$e
Yeeie - 2
efµe#eCeµeem$e DeY³eemeHeef$ekeÀe ke´À.2
efµe#eCee®es DeLe&µeem$e
 2

M. A. EDUCATION PART – II

ECONOMICS OF EDUCATION

Course Objectives:

To enable the learners to

a. Develop an understanding of planning, financing and cost of
education.
b. Develop and understanding of the link between the educational
system and economic development.
c. Develop an understanding of educational problems in the
context of economic concepts. Theories and techniques.

MODULE I: CONCEPTUAL BACKGROUND AND COST OF

EDUCATION

1. Conceptual Issues in economics of Education

a. Meaning, definition, scope and importance of Economics of
Education.
b. The relationship between education and the economic system.
The role of the economic system in (i) financing of education,
and (ii0 absorbing the educated manpower.
c. Education as an industry
d. Education as consumption and Education as individual, social
and national investment.
e. Spill-over and inter-generational effects of education.

2. Cost of Education
a. Concept of Cost of Education. Types of Educational costs:
Direct cost, Indirect cost, Private cost, Social cost and
Opportunity cost.
b. Unit cost of Education: Its estimation. Its applications to different
levels, modes and types of education. (Levels: Primary,
Secondary and Tertiary Modes: Formal and Distance, Types: i)
General i.e. Arts, Science and Commerce, and ii0 professional
and Technical)
c. External and Internal Efficiency of Education.
 3
3. Cost-Benefit Analysis in Education:
a. Meaning of cost-benefit analysis. Its purpose and problems
b. Profiles of age-education earnings. Calculation private marginal
and benefit cost ratio.
c. Interpretations and evaluation of rates of return on investment in
education.
d. Cost Effectiveness Analysis in Education. Difference between
Cost-benefit and Cost –Effectiveness Analysis.
e. Concept of Cost Consciousness in Education.

4. Pricing of Education
a. Micro and Macro aspects of pricing of education (Theoretical
Study)
b. Practical solution to the pricing of education especially at the
tertiary level
c. Problem of capitation fees.

5. Financing of Education
a. Sources of finance for education: private, public, fees,
donations,
b. Endowments and grants. Grant-in- aid principles and practices
with special reference to higher education.
c. Government’s role in financing education at different levels with
special reference to higher education.

6. Allocation of funds to Education in the 5-year Plans

a. The concepts of five year planning.
b. Actual and estimated allocation of funds at different levels of
education in the Five-year plans (I-IX Plans), Priority for
education in the various five year plans.
c. Priorities within education in the various five year plans.
d. Educational expenditure and national economy.
e. Expertiture of education, public education at different levels
(central state level) in India.
f. Types of plans – Central, State and Institutional
 4
MODULE III: ECONOMIC DEVELOPMENT AND EDUCATION

7. Human Resource Development

a. The concept of human resource development. Meaning,
definition. Significance and Development of human resources
through education.
b. Need for manpower planning and Estimation of manpower
requirements.
c. Human capital and its relation to other form of resources and
need for retraining.
d. The problems of educated unemployment, underemployment
and disguised unemployment
e. Meaning and purpose of Economics of Teacher provision
f. Estimating the demand for and supply of teachers and the
problems associated with the estimation
g. Policy implications of economics of teacher provision.

8. Education and Economic Development

a. The concepts of economic development and economic growth.
b. The interrelationship between education and economic
development.
c. Education as a prerequisite as an accelerator and a major
determinant of economic development.
d. Suggestions for improvement in the educational system for
enhancing and sustaining economic development.
e. Resource constraints and Resource mobilization
f. Education and economic development in urban and rural areas.

MODULE IV: MEASUREMENT OF CONTRIBUTION OF

EDUCATION TO ECONOMIC GROWTH

9. Measuring the Contribution of Education to Economic

Growth.
a. Approaches other than Cost Benefit Analysis
b. Correlation Approach
c. Residual approach
d. Manpower Forecasting Approach
e. Wage-differential Approach.
 5
10. Productivity and Wastage in Education
a. Productivity of the educational system and Learning for
productivity objectives.
b. Internal and external efficiency of the Educational system.
c. Dual approach, Process approach, Product approach.
d. Meaning, definition and significance of wastage in education
e. Estimation of the drop-out rates at different levels of education
f. Types of wastage: Money. Time Material resources, human
capital and ideological.

11. Education, Equity and Income Distribution

a. Educational equity measures (a) the equal opportunity criterion
(b) the cost – benefit criterion, and (c) the ability to pay criterion.
b. Education as a determinant of income variance, and the
relevant contribution of different levels of education.
c. Tools to assess the equity and income distribution
d. The Gini coefficient, the Lorenz curve.

ASSIGNMENTS FOR INTERNAL ASSESSMENT

1. Suggest measures of improvement in education so as
enhance and sustain economic development in India.
2. Study the unit cost of education (any level).

References
1. Balsara, M. (1996) New Education policy and Development
Challenge, New Delhi. Kanishka Publishers.
2. Baxter C. And O’Leary, P. J. and Westoby A. (1977) Economics
and Education Policy a Reader London Longman Group Ltd.
3. Banker G. S, (1964) Human Capital New York: University press.
4. Blaug. M (1972) an Introduction to the Economics of Education
London: Penguin
5. Blaug, M. (ed) (1968). Economics of Education selected
Readings. Vol. 1 and 2 London: Penguin Books.
6. Cohn, E. and Gesker (1990) T. G. The Economics of Education
Oxford: Pergamon Press
7. Creedy J. The Economics of Higher Education: analysis of
Taxes Versos Fees Able shot: Edward Elgar publishing limited
8. Enaohwo J. O (1990) economics of Education and the planning
Challenge. New Delhi. Anmol Publications.
 6
9. Garg V. P. (1985) The Cost Analysis in higher Education New
Delhio, Metropolitan Book Co. Pvt Ltd.
10. Goel S. C. (1975) Education and Economics Growth in India
Delhi. Macmillan,
11. Hallak J. (1990) Investing in the Future UNESCO: Pergamon
press
12. Heggade, O. D. (1992) Economics of Education Bombay:
Himalaya Publishing House
13. Johns R. I. & Morphet I: (1976) The Economics and financing of
Education A system Approach New Jersey Prentice-Hall Inc.
14. Knight, J. B. and Sanot R. II (1990) duction. Productivity and
Inequality. The World Bank
15. Laxmidevi (ed) (1996) Encyclopaedia of Education
Development and Planning Economics of Education Vol. V New
Delhi. Anmol Publications Pvt. Ltd.
16. Levin M. R. & Shank A (eds.) (1970) Educational Investment in
an Urban Society: Costs, Benefits and Public Policy, New York
Teachers College press
17. Majumdar, T. (1983) Investment in Education and social Choice,
Cambridge, Cambridge University Press.
18. Mingat A. & Tan Hee-peng (1988) Analytical tools for sectoral
work in Education Baltipore: the joins Hopkins University press.
19. Muray T. R. (1990) The Encyclopadedia of Human
Development and Education Oxford. Pergamon
20. Muzammil, M. (1989) Financing of Education. New Delhi House.
21. Naik J.P. (1965) Educational planning in India Bombay: Allied
Publishers
22. Natarajan S. (1990) Introduction to Economics of Education
New Delhi. Sterling
23. O’Donohue. M (1971) Economics Dimensions in Education
Chicago: Aldine Alterton
24. Padmanabhan C. B. (1971) Economics of Educational Planning
in India New Delhi. Arya Book Depot.
25. Panchamukhi P. R. (ed) (19890 Economics of Educational
Finace Bombay, Himalaya publishing House
26. pascharopoulos. G. (ed) 1987 Economics of education Researh
and Studies Oxford, Pergamon Press.
27. Psacharopoulos G. and Woodhall (1986). Education of
Development Washington The World Bank.
28. Ritzen J. M. M. (1977) Education Economic Growth and Income
Distribution New York North-Holand Publishing Co.
 7
29. Saxena S. (1979) Educational Planning in India New Delhi
Sterling Publishers Pvt. Ltd. sjeehan J. Economics of Education
London George Allen and Unwin Ltd.
30. Shriprakash, Cost of Education (1996) New Delhi: Anamika
Publishers and distributors.
31. Shriprakash and Chowdhurty S. Expenditure on Education,
Theory, Models and Growth, New Delhi: NIEPA
32. Singh R. P. (ed) (1993) Private Initiative and Public Policy in
Education New Delhi: Federation of Managements of
Educational institutions.
33. Tilak J. B. G. (1989) Education and its Relation to Economic
Grow Poverty and income distribution: past Evioen and Further
Analysis washington D. C. The World Bank.
34. Tilak J. B. G. (1994) Education for Development in Asia New
Delhi Sage publications.
35. Tilak J. B. G. (1992) Educational Planning at Grassroots New
Delhi: Ashish publishing House.
36. Tilak , J. B. G. (1987). The Economics of Inequality in Education
New Delhi: Sage publications.
37. Unesco (1972) Educational cost Analysis in Action : Case
Studies for Planners Paris
38. Vaisey, J. (1958) The Costs of Education London: George and
Allen & Unwin Ltd.
39. Vaisey, J. (1972) Economics of Education London: G Duck
Worth and Co.
40. Vaizey, J. et al (1972). The lolitioal Economy of Education
London Gerald Duckworth & co. Ltd.
41. Veena, D. R. (1987) Education of Economic Growth New Delhi:
Ashish publishing House.
42. Ward, F. C. (ed) (1974) Education and Development
Reconsidered New York: Praegar Publishers
43. Wykstra R. A. (ed) (1971) Education and the Economics of
Human Capital New York: The Free press.
 8

1
efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$eeleerue mebkeÀuHeveelcekeÀ cegÎs
IeìkeÀ j®evee
1.0 GefÎäîes
1.1 DeLe&, J³eeK³ee, efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer DeeefCe cenÊJe
1.2 efMe#eCe DeeefCe DeeefLe&keÀ He×leer /ÒeCeeueer®ee menmebyebOe. DeLe&ÒeCeeueer®eer YetefcekeÀe-
1) efMe#eCeeuee DeLe&HegjJeþe, 2) ceveg<³eyeUe®es Mees<eCe
1.3 efMe#eCe SkeÀ GÐeesie
1.4 efMe#eCe SkeÀ GHeYeesie DeeefCe efMe#eCe ner SkeÀ Jew³eefkeÌlekeÀ meeceeefpekeÀ DeeefCe jeä^er³e iegbleJeCetkeÀ.
1.5 Yejcemeeþ Jee{ DeeefCe efµe#eCee®ee Deeblej efHe{erJejerue HeefjCeece

1.0. GefÎ<ìîes

³ee ÒekeÀjCee®³ee MesJeìer, legcner,

• efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer J³eeK³ee

• meeceev³e DeLe&Meem$e Je efMe#eCee®es DeLe&Meem$e ³eeleerue HeÀjkeÀ
• efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$eeleerue cegueYetle mecem³ee DeesUKet MekeÀeue.
• efMe#eCe He×leerleerue cegueYetle mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer efMe#eCee®es DeLe&Meem$e keÀe³e keÀª MekeÀles
les mHeä keÀjeue.

1.1 DeLe&, J³eeK³ee, efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer DeeefCe cenÊJe

DeLe&Meem$e ns meeceeefpekeÀ Meem$e Deens keÀer p³eeceO³es ogefce&U m$eesleeb®eer efJeYeeieCeer meceepe
efveJe[ keÀjles, keÀer p³eecegUs meÐee®³ee Jele&ceeve Je YeefJe<³eeceO³es ceeue DeeefCe mesJeeb®ee He³ee&³eer JeeHej keÀMee
ÒekeÀejs kesÀuee peeT MekeÀlees.

DeLe&Meem$e ns SkeÀ meeceeefpekeÀ Meem$e Deens pes mJele:®³ee efveJe[er®es DeeefCe He³ee&³e
MeesOeC³ee®³ee mebbyebefOele Deens. ceeue DeeefCe mesJee keÀMee ÒekeÀejs efvecee&Ce keÀjeJe³ee®eer DeeefCe keÀesCeemeeþer
³eemebyebOeer meceepe efveCe&³e IesC³eemebyebOeer®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. je@efyevmedves kesÀuesu³ee J³eeK³eevegmeej
“DeLe&Meem$e ns SkeÀ meeceeefpekeÀ Meem$e Deens p³eele ogefce&U yeeyeeR®ee DeeefCe l³eeme He³ee&³eer JeeHeje®ee Je
mebHeC³ee®³ee mebyebOeer®ee ceeveJeer Jele&vee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.”
 9
efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®ee DeLe& Je mJeªHe :
efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$e ns SkeÀ Þes$e Deens p³eeceO³es meeceev³e DeLe&Meem$eeHes#ee JesieUs Demetve
l³eeceO³es ®eewkeÀMeer®³ee #es$eemebyebOeer®ee DeY³eeme kesÀuee peele veener. efMe#eCee®es DeLe&Meem$e ns DeeefLe&keÀ
lelJes, mebkeÀuHevee Je efMe#eCe Òeef¬eÀ³esleerue efve³ece/keÀe³eos ³ee®es GHe³eespeve Deens. ceeveJeer Jele&ve, (ceeveJeer
efveCe&³eemebyebOeer) ke=Àleer, Òeefleef¬eÀ³ee DeeefCe Meeues³e yeeyeleerle ceeveJeer Jele&ve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es
keÀMeeÒekeÀejs Heg{s Jeeì®eeue keÀjles. ³eemebyebOeer ceeveJeer Jele&vee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. efMe#eCee®es
DeLe&Meem$e ns meeceev³e DeLe&Meem$ee®eer SkeÀ MeeKee Deens p³eeceO³es, GHeueyOe ogefce&U m$eeslee®ee
efveJe[ervegmeej, JeeHej keÀªve, ®eebieu³ee ÒekeÀejs Mew#eefCekeÀ efve<Heleer keÀMeer nesT MekesÀue ³eemebyebOeer
Mew#eefCekeÀ J³eJemLeeHekeÀ keÀMee ÒekeÀejs JeeHej keÀjsue ³ee mebyebOeer®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. keÀeceieej
DeLe&Meem$e, meeJe&peefvekeÀ DeLe&Meem$e, keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meem$e, Jee{ Je efJekeÀeme efme×eble DeLe&Meem$e
³eeleerue ÒeeLeefcekeÀ mebkeÀuHevee®ee JeeHej efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$eeceO³es kesÀuee peelees. peieefJeK³eele
Heefnu³ee opee&®³ee DeLe&Meem$e%e pemes De@[ce efmceLe, DeuÖesÀ[ ceeMe&ue, pee@ve mìgDeì& efceue ³eebveer
efMe#eCeeleerue meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀerle efMe#eCe DeeefCe efJekeÀeme ³ee®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej HegjmkeÀej
kesÀuee. 1950 ceO³es DeLe&Meem$e%eebveer efMe#eCe DeeefCe DeeefLe&keÀ Jee{ ³eeleerue menmebyebOe, efMe#eCe DeeefCe
GlHeVee®es efJeYeepeve DeeefCe efMe#eCeeuee DeLe&HegjJeþe ³eecegÐeebJej peemle ue#e keWÀefêle kesÀues.

DeLe&Meem$e%eebveer efMe#eCeeleerue GlHeeove, pesLes Fceejleer DeeefCe leb$e%eeve DeeefCe efMe#ekeÀ

keÀeceieej ns DeeJeM³ekeÀ ogefce&U m$eesle Deens. m$eeslee®es ogefce&Ulee cnCepes OeesjCeefveef½ele keÀjCeeN³eebveer
Keeueerue ieesäer þjefJeu³ee Heeefnpesle.

1) efMe#eCee®³ee Òel³eskeÀ mlejeJej efkeÀleer Ke®e& keÀjCes (keÀe³e GlHeeove keÀje³e®es)

2) meceepee®³ee HeÀe³eÐeemeeþer peemleerle peemle Mew#eefCekeÀ mesJee keÀMeeÒekeÀejs HegjJee³e®³ee
(keÀMeeÒekeÀejs efMe#eCe GlHeeove keÀje³e®es) DeeefCe
3) efMe#eCee®³ee Òel³eskeÀ mlejeJej keÀesCeeuee efMe#eCe ÐeeJes (efMe#eCe keÀesCeeuee HetjJee³e®es)

efMe#eCe Òeef¬eÀ³esceO³es leerve efveCe&³e IesCeejs Deensle. les cnCepes 1) meceepe, 2) mebmLee /
HegjJeþe keÀjCeejs, 3) J³ekeÌleer eEkeÀJee (efMe#eCe mesJee Kejsoer keÀjCeejs) efveCe&³e IesCeeN³eebvee oesve
cenÊJee®³ee mecem³ee cnCepes efveJe[ DeeefCe ogefce&Ulee nes³e.

efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$eeceO³es cegueYetle mecem³ee cnCepes efMe#eCeeleerue Deefveye¥Oe iejpee

HegjefJeC³emeeþer ceeveJeer Je YeeweflekeÀ mebmeeOevee ce³ee&efole yeeyeeR®ee meceepe, mebmLee DeeefCe J³ekeÌleer ³eebvee
keÀMeeÒekeÀejs JeeHej keÀjlee ³esF&ue. ³ee cegueYetle mecem³eebJej Ghee³eemeeþer keÀener DeeefLe&keÀ mebkeÀuHeveeb®ee
GHe³eesie kesÀuee peeJee.

efMe#eCeeleerue Keepeieer DeeefCe meeceeefpekeÀ HejleeJee, ceeveJeer Yeeb[Jeue DeeefCe efMe#eCee®³ee

GHeHeÊeer/efme×eble, efMe#eCeeleerue DeveeefLe&keÀ HeÀe³eoe, efMe#eCe DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, DeLe&Meem$eeuee
efMe#eCee®es ³eesieoeve, Mew#eefCekeÀ Ke®ee&®es ceeHeve, ceveg<³eyeUe®es efve³eespeve, Mew#eefCekeÀ efve³eespeve DeeefCe
ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme, Mew#eefCekeÀ eEkeÀcele, eEkeÀceleer®es efJeMues<eCe, Mew#eefCekeÀ GlHeeove, Mew#eefCekeÀ
HeefjCeecekeÀejkeÀlee DeeefCe keÀe³e&#ecelee, eEkeÀcele #ecelee DeeefCe efkeÀceleer®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee, eEkeÀcele-
HeÀe³eoe efJeMues<eCe DeeefCe efMe#ekeÀ HegjJeþe, Mew#eefCekeÀ DeeefCe efveHe#eHeeleerHeCee ³eemeJee&®ee efMe#eCee®³ee
DeLe&Meem$eele meceeJesMe neslees.
 10
legce®eer Òeieleer leHeemee-

1) efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer J³eeK³ee

2) meeceev³e DeLe&Meem$e Je efMe#eCee®es DeLe&Meem$e ³eeleerue HeÀjkeÀ.

1.2 efMe#eCe DeeefCe DeeefLe&keÀ ÒeCeeueer / He×leer ³eeceOeerue menmebyebOe

DeLe&ÒeCeeueer®eer YetefcekeÀe 1) efMe#eCeeuee DeLe&HegjJeþe 2) ceveg<³eyeUe®es
Mees<eCe

DeLe&ÒeCeeueer :

DeLe&ÒeCeeueer ner GlHeeovee®eer j®evee, DeeefLe&keÀ keÀ®®³ee ceeuee®es efJeYeepeve /JeeìCeer, DeeefLe&keÀ
le³eej ceeuee®eer JeeìCeer, DeLe&Meem$eeleerue ceeue/Jemlet Je mesJee ³eeb®ee JeeHej/GHeYeesie ³ee®ee meceeJesMe
neslees. les SkeÀ mebmLee DeeefCe l³ee®³ee meeceeefpekeÀ mebyebOee®ee meb®e nes³e. He³ee&³eeves, lees SkeÀ lelJee®ee meb®e
Deens p³eeceO³es DeLe&Meem$eeleerue mecem³ee ceeb[u³ee peeleele pemes, GlHeeefole m$eesleeb®eer ce³ee&efole
efJeYeeieCeer®eer ogefce&Ulee, DeLe&ÒeCeeueer ner SkeÀ GlHeeefole m$eesleeb®ee ceeveJe DeeefCe mebmLeeb®³ee
menmebyebOee®ee meceeJesMe Deens pemes mebHeÊeer®es ª{erHejbHejsvegmeej JeeìHe.

mecekeÀeueerve DeLe&ÒeCeeueer®eer GoenjCeeceO³es Yeeb[JeueMeener ÒeCeeueer, meec³eJeeoer ÒeCeeueer Je

meceepeJeeoer ÒeCeeueer DeeefCe efceÞe DeLe&J³eJemLee.

1) Yeeb[JeueMeener DeLe&ÒeCeeueer :

cegkeÌle yeepeej ne DeeefLe&keÀ ceO³emLeer DeeefCe MeemeveeefMeJee³e kebÀ$eeì DeeefCe ceeuekeÀer ³eebvee
peyejomleerves Deceueele DeeCeC³ee®ee yeepeej nes³e. ne HetCe&le: efve³ebef$ele yeepeeje®³ee efJe©× Deens.
p³eele Meemeve GlHeeove efkeÀleer DemeeJes, ceeue DeeefCe mesJee efkeÀleer JeeHeju³ee, eEkeÀceleer DeeefCe l³ee®eer
JeeìCeer ns efve³ebef$ele keÀjles. ne SkeÀ DeLe&Meem$e%eebveer JeeHejuesueer meb%ee cnCepes ‘cegkeÌle yeepeej’ nes³e.
‘cegkeÌle yeepeej’ DeLe&ÒeCeeueer cnCepes pesLes meJe& yeepeej ns cegkeÌle Demeleele. ¿eele ceeueceÊes®³ee
DeefOekeÀee®es mebj#eCe, HeCe yeUpeyejer veener. MeemekeÀer³e DeeefLe&keÀ ceoleer®eer yeUpeyejer veener, Meemevee®eer
cekeÌlesoejer veener DeeefCe Meemevee®eer ueeouesueer cekeÌlesoejer veener. Yeeb[JeueoejMeener ner SkeÀ ceeie& Deens
 11
p³eele GlHeeoveeJej Keepeieer efve³eb$eCe, p³eele Mesleer, keÀejKeeves Je %eeve ³eeb®³ee DeeefLe&keÀ menmebyebOeeJej
DeJeuebyetve Deens. “Keepeieer efve³eb$eCe” ³ee efþkeÀeCeer ³ee DeLee&ves JeeHejuee Deens keÀer pes J³eeHeeje®³ee
mlejeJej efve³ebef$ele kesÀues peeles. Yeeb[Jeueoejer efve³eb$eCe ceeuekeÀermeeþer JeeHejues peeles. HeCe,
veeskeÀjMeener®³ee j®evesvegmeej pes ceesþs ceneceb[Us/mebmLee, ceesþîee J³eJemLeeHeveekeÀ[tve ®eeueefJeu³ee
peeleele l³ee®³eebkeÀ[s efve³eb$eCe Demeles. yeepeejeleerue J³eeHeej DeeefCe DeeefLe&keÀ mHeOee& ³eemebyebOeer
Yeeb[JeueMeener He×leerle meceeefJeä Demeles. Yeeb[Jeueoejer He×leer ner ceneceb[U ³eebvee leie Oe©ve
þsJeC³eemeeþer ¿eebvee YejYejeì/GVeleer keÀjC³eemeeþer HeÀej Lees[er efveJe[ Demeles. Yeeb[JeueoejMeener;
keÀce&®eejer, mebMeesOeve, DeO³eeHeve DeeefCe Mew#eefCekeÀ %eeve ³eeJej HeefjCeece keÀjles. efMe#eCe DeeefCe Mew#eefCekeÀ
keÀe³e& pes Òeel³eef#ekeÀ mecem³ee DeeefCe jeä^er³e efnle ³eeb®³eeMeer mebyebOeerle yeeyeer®es G®®eefMe#eCe HegjmkeÀej
keÀjles l³eeme Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle efMe#eCe ns yeepeej oyeeyeevegmeej ceeuekeÀer®es Demeles.

2) meec³eJeeoer DeLe&ÒeCeeueer :

efve³eesefpele DeLe&ÒeCeeueer ner SkeÀ DeMeer DeLe&J³eJemLee Deens p³eele jep³e eEkeÀJee keÀeceieej
Heefj<eo DeLe&J³eJemLes®es J³eJemLeeHeve keÀjles. ner SkeÀ DeMeer DeLe&J³eJemLee/ÒeCeeueer Deens keÀer p³eeceO³es
GlHeeove DeeefCe ceeue Je mesJee ³eeb®ee JeeHej / GHeYeesie ³eemebyebOeer®es meJe& efveCe&³e keWÀê mejkeÀej Iesles. ¿ee
DeLe&J³eJemLes®es efJeMeeue/ceesþîee ÒeceeCeeJej efve³eesefpele DeLe&ÒeCeeueer nes³e. cegK³elJes efve³eesefpele
DeLe&ÒeCeeueer eEkeÀJee efve³eesefpele/DeefOekeÀej DeLe&ÒeCeeueer. ³ee DeLe&J³eJemLesceO³es keWÀefê³e DeLee|ve³eespeve ns
jep³e eEkeÀJee Meemeve keÀªve meJe& DeLe&efJe<e³ekeÀ ceesþîee #es$eeJej efve³eb$eCe þsJetve m$eeslee®es JeeHej DeeefCe
HekeÌke̳eeceeuee®es efJelejCe ³eeJej efveCe&³e Iesles. efve³eespekeÀ jeä^er³e Je meeceeefpekeÀ GefÎäs ue#eele IesTve
keÀMee®es GlHeeove keÀje³e®es Je l³eevegmeej J³eeHeeN³eebvee/HeÀce& ³eebvee les®e GlHeeove keÀjeJe³eeme meebieleele.
efve³eesefpele DeLe&J³eJemLee ner HetCe&le: Deefve³eesefpele DeLe&J³eJemLes®³ee efJeª× Deens. pemes yeepeej
DeLe&J³eJemLeeceO³es ceesþîee DeLe&efJe<e³ekeÀ efve³eespeveeHes#ee, Keepeieer ceeuekeÀ DeeHeuee J³eefkeÌleiele HeÀe³eoe
ue#eele IesTve GlHeeoveemebyebOeer IeìkeÀ pes cnCepes GlHeeove, efJelejCe, eEkeÀceleer DeeefCe iegbleJeCetkeÀ efveCe&³e
¿ee mebyebOeer efveCe&³e Iesleele. meec³eJeeo ne meceepeJeeoeHes#ee JesieUe Deens. lees cnCepes veJ³ee meeceeefpekeÀ
DeeefLe&keÀ j®evesvegmeej efJekeÀemee®³ee HekeÌJeles®³ee Hee³eeJej DeeOeeefjle Deens. DeeefCe les cnCepes GlHeeefole
oyeeJe / peesj DeeefCe GlHeeefole mebyebOe ns SkeÀ meceepeJeeoer meceepe ne efJekeÀefmele nes³e. “ne SkeÀ
meceepeJeeoe®ee G®®elece mlej nes³e.” pesJne veJeerve j®evee ner HetCe&le: HeefjHekeÌJelee, meceepeJeeo ne
HetCe&le: meec³eJeeoekeÀ[s mLeueeblej neslees. lees meeceev³e ceeuekeÀer peer GlHeeove DeeefCe efve³eesefpele
DeLe&J³eJemLesJej peesj osles.

3) meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLee :

meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLee ner ueeskeÀeb®³ee keÀu³eeCee®³ee lelJeeJej DeeOeeefjle Deens.

meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLee ne DeeefLe&keÀ GHe¬eÀcee®³ee lelJeeJej DeeOeeefjle Deens. pesCes keÀªve ueeskeÀ ns
veHe̳ee®³ee GlHeeoveeSsJepeer ceeuee®ee ³eesi³e GHe³eesie keÀª MekeÀleerue. Heg<keÀU DeLe&Jesʳeebveer megjJeeleeruee
³ee DeLe&J³eJemLesuee veekeÀejues keÀejCe ner HeÀe³eosMeerj Deens. HeCe p³ee osMeeceO³es meceepeJeeoer
DeLe&J³eJemLee nesleer l³eebveer keÀesCel³eener DeLe&J³eJemLesHes#ee meceepeJeeoe®es cenÊJe Je ³eMe oeKeJetve efoues
ns SkeÀ efceÞe DeLe&J³eJemLes®³ee meboYee&le Gl¬eÀebleer nes³e.
 12
4) efceÞe DeLe&J³eJemLee :

efceÞe DeLe&J³eJemLee ner SkeÀ DeMeer DeLe&J³eJemLee Deens keÀer, p³eeceO³es Meemeve Je Keepeieer ³ee
oesIeeb®es efve³eb$eCe Demeles eEkeÀJee meceepeJeeo Je Yeeb[JeueMeener ³eeb®es efceÞeCe nes³e. efceÞe DeLe&J³eJemLes®eer
keÀesCeleerner SkeÀ DeMeer J³eeK³ee veener. HeCe l³eemebyebOeer IeìkeÀebceO³es Keepeieer DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e,
(Keepeieer kebÀHeveer) keWÀêer³e DeeefLe&keÀ efve³eespeve DeeefCe Meemevee®es efve³eceevegmeej SkeÀceskeÀeble efcemeUuesues
Demeleele.
Ì DeLe&J³eJemLee DeeefCe efMe#eCe ³eeceOeerue menmebyeOe : DeLe&J³eJemLee DeeefCe efMe#eCe ³eeb®ee
Deieoer efvekeÀì®ee menmebyebOe Deens. meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLesceO³es efMe#eCee®ee nslet, DeY³eeme¬eÀce
DeeefCe DeO³eeHeve He×leer ³ee efveef½ele kesÀu³ee peeleele keÀer p³ee cegK³elJes: ueeskeÀMeener DeeoMe&,
Oecee|vejHes#elee, DeeOegefvekeÀerkeÀjCe meceepemegOeejCee DeeefCe jeä^er³e efJekeÀeme ³eeyeeyeer meceepee®³ee
keÀu³eeCe keÀjC³eemebyebOeer ue#eele Iesleu³ee peeleele. efMe#eCee®es efve³eb$eCe ns keWÀê mejkeÀej eEkeÀJee
jep³emejkeÀej keÀjles. ogmejerkeÀ[s, Yeeb[JeueMeener meceepeeceO³es, ns efveCe&³e ns jep³eMeemeve Iesles
lej Yeeb[JeMeener DeLe&J³eJemLesceO³es ns IeìkeÀ yeepeej oyeeye/peesj ns þjefJele Demeles. Goe. ceeieCeer
lemee HegjJeþe.
Ì DeLeJ³eJemLesceO³es YetefcekeÀe 1) efMe#eCeeuee DeLe&HegjJeþe 2) ceveg<³eyeUe®es Mees<eCe
jep³ee®ee DeLe&HegjJeþe, efve³eefcelelee DeeefCe ÒeeLeefcekeÀlee Je ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe ns DeMee ÒekeÀejs
ÒeefleeEyeefyele nesles keÀer, meceepee®³ee J³eefkeÌleiele keÀu³eeCeemeeþer efMe#eCe ns DeeJeM³ekeÀ Deens. efMe#eCee®eer
DeLe&Meem$eer³e mebIeìvee ner GlHevveeleerue Demeceevelee, meeceeefpekeÀ ieceveMeeruelee DeeefCe efJeefJeOelee DeMee
efJe<e³eeleerue cegÎs otj/mees[efJeC³emeeþer jepekeÀer³e lemes®e yeepeeje®³ee j®evesJej DeJeuebyetve Demeles.

Deepe keÀener Yeeb[Jeueoej mJele:®³ee eEkeÀJee Òel³e#e efve³eb$eCeeÜejs G®®eefMe#eCee®³ee mebmLee

efve³ebef$ele keÀjleele. Devesce ceneceb[Us G®®e efMe#eCeemeeþer HebÀ[/Devegoeve HegjefJeles l³eeKesjerpe
Yeeb[JeueMeener ner DeÒel³e#eefjl³ee G®®eefMe#eCeeJej HeefjCeece keÀjerle Demeles. G®®e efMe#eCeeJej SkeÀ
Del³eble cenÊJee®ee HeefjCeece ne KegÎ efJeÐeeceeve Yeeb[JeueMeener J³eJemLee nes³e. keÀejCe Yeeb[Jeueoejer ner
SkeÀ meceepe, ueeskeÀ DeeefCe meceepe j®eveeb®eer SkeÀ ceesþer meÊes®eer J³eJemLee Deens. ogmejerkeÀ[s meec³eJeeoer
meceepeele efMe#eCeeuee DeLe&HegjJeþe ne jep³eekeÀ[tve kesÀuee peelees. efceÞe DeLe&J³eJemLesceO³es efMe#eCeeuee
DeLe&HegjJeþe ne J³ekeÌleer Je jep³eMeemeve ³ee oesIeebÜejs kesÀuee peelees. lemes®e Yeeb[JeueMeener meceepeeceO³es,
J³eefkeÌle®³ee #ecelee Je keÀewMeu³eeJej DeeOeeefjle ceeieCeer Je HegjJeþevegmeej ceveg<³eyeUe®es Mees<eCe kesÀues peeles.
Goe. yeepeejeleerue oyeeye/peesj lej ogmejerkeÀ[s meec³eJeeoer meceepeeceO³es, J³ekeÌleeruee keÀesCel³ee ÒekeÀej®es
efMe#eCe HegjJee³e®es l³eevegmeej keÀesCel³ee ÒekeÀej®es ceveg<³eyeU DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eeyeÎue jep³e þjefJeles.
efceÞe DeLe&J³eJemLesceO³es, J³ekeÌleer ne yeepeej oyeeyee/peesjvegmeej jespeieej efceUCeeme DeJeuebyetve Demelees.

1.3 efMe#eCe – SkeÀ GÐeesie

efMe#eCe SkeÀ GÐeesie :

efMe#eCe Deboepeeves megefMeef#ele J³eefkeÌle efvecee&Ce keÀjles pes GlHeeove #ecelesceO³es Jee{ DeHesef#ele
Demeles. ner Òeef¬eÀ³ee DeveglHeeefole J³ekeÌleer ner GlHeeefoleceO³es ªHeeblej keÀjerle Demeles. ogmeN³ee Meyoele
 13
meebiee³e®es Peeues lej, Mew#eefCekeÀ GlHeeove keÀe³e& ns mecepeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. efMe#eCe ne SkeÀ GÐeesie
efJe®eejele Ieslee Hejer#eeb®es efvekeÀeue ns Mew#eefCekeÀ iegCeJeÊee®es cetu³eceeHeve keÀjleevee l³ee mebyebOeer®es DemeCeejs
efvekeÀ<ee®es cegÎs ns l³eeceO³es meceeefJeä Demeleele. Mew#eefCekeÀ ³eMeeceO³es He³ee&³eer vewmeefie&keÀ meg®ekeÀ ne
keÀeceieej yeepeejeceO³es meb¬eÀefcele nesle Demelees. J³ekeÌleer ne efMe#eCe ns keÀeceeletve, Heg{erue efMe#eCe,
G®®eefMe#eCe, GcesoJeejer keÀeUe®³ee ³eespevee ³ee DeMee JesieJesieȳee ceeiee&letve IesT MekeÀlees. Jejerue
ceeiee&letve J³ekeÌleer ne l³ee®³ee DeeJe[ervegmeej, l³ee®³ee efJeefJeOe JewefMeäîeevegmeej Heg{s peeT MekeÀlees DeeefCe
ceeieerue keÀener Je<ee&ceO³es pes meb¬eÀceCe Heenlee ³eMe ns DeLe&Meem$e%eebveer efJe®eejele Iesleues Deens. efJeefJeOe
keÀejCee®³eeÜejs keÀeceieej yeepeej ns Flej J³eJemee³eeHes#ee efMe#ekeÀe®es mHeä Demes Deens. ÒeLecele:
efMe#ekeÀ ÒeefMe#eCe ner SkeÀ ueebyeue®ekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens DeeefCe yeepeejeceO³es mecee³eespeve nesC³eeme JesU
ueeielees. ogmejs efJeefJeOe keÀejCeemleJe efm$e³eebvee meceeve nkeÌkeÀeÜejs efMe#ekeÀer HesMeeceO³es DeÒekeÀì / iegHle
DeMeer ceeieCeer Deens. eflemejs yeepeejeceO³es Meemeve vesnceer®e ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe
yepeeJeles. ns meJe& ue#eCes efMe#ekeÀ ÒeefMe#ekeÀ Flej keÀeceieej yeepeejHesþceO³es YejefJeHeCes efometve ³esle veener
DeeefCe l³eemeeþer keÀeUpeerHetJe&keÀ efJeMues<eCe keÀjC³ee®eer iejpe Deens. cnCetve efMe#eCe ne SkeÀ GÐeesie
mecepeuee peelees. pees DeeefLe&keÀ GlHeeefole J³ekeÌleer efvecee&Ce/GlHeeefole keÀjlees. Deepe®³ee keÀeUele,
ceeveJeer Je DeceeveJeer m$eesle ns ceeveJeer GlHeeefole keÀe³e& ns DeeJeM³ekeÀ Deens. p³eele yeepeej oyeeye/peesj ns
efMe#eCeeleerue ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles.

1.4 efMe#eCe SkeÀ GHeYeesie – DeeefCe efMe#eCe ner SkeÀ J³eefkeÌleiele, meeceeefpekeÀ
DeeefCe je<ì^er³e iegbleJeCetkeÀ

efµe#eCe ner SkeÀ iegbleJeCetkeÀ :

yeskeÀj (1964) ves ceeveJeer Yeeb[Jeuee®eer j®evee efJekeÀefmele kesÀueer l³eele l³eeves efMe#eCee®ee
HeejbHeeefjkeÀ DeeefLe&keÀ cele oMe&efJeues / ceeb[ues. ³ee j®evesceO³es, efMe#eCe ner cegK³e iegbleJeCetkeÀ Deens. pesLes
J³eefkeÌle meO³ee®eer keÀeceieej yeepeejeleerue efceUJeCetkeÀer®ee l³eeie keÀjlees DeeefCe YeefJe<³eeleerue G®®e
Jeslevee®ee HejleeJee efceUsue ³ee DeeMesves mebkeÀì Dees{eJetve Ieslees. yeskeÀj (1964) DeeefCe yesve HeesjeLe&
(1976) ³eebveer (ÖeÀerceve 1986) ceO³es SkeÀ ceeveJeer Yeeb[Jeue Òeefleceeve Òee³eesefiekeÀ keÀe³e& kesÀues l³eeme
ceesþîee ÒeceeCeeJej GÊespeve efoues iesues. G®®emlejeJejerue %eeve Je keÀewMeu³e ns YeefJe<³eele ³eMe
efceUefJeC³eemeeþer, efMe#eCeeceO³es Ke®e& kesÀuesues ns SkeÀ ÒekeÀej®eer meecegoeef³ekeÀ iegbleJeCetkeÀ Deens ns J³eefkeÌleves
Je jeä^eves DeesUKeues Deens. lejermeg×e efMe#eCeeleerue iegbleJeCetkeÀ ner ce³ee&efole meeJe&peefvekeÀ Je Keepeieer
m$eeslee®ee cegkeÀeyeuee/mHeOee& keÀjsue. Mew#eefCekeÀ mebOeer®es efJemleejerkeÀjCe, l³ee®eer iegCeJeÊes®es J³eJemLeeHeve
ns efMe#eCee®³ee DeLe& HegjJeþîeemebyebOeer ³eesi³e efJelejCe Je l³ee®eer Kee$eer osCes ns SkeÀ DeeJneve®e Deens.
efMe#eCe ner SkeÀ iegbleJeCetkeÀ mecepeueer peeles keÀejCe les GlHeeove #ecelee DeeefCe GlHeVe ns YeeefJe<³eele
Jee{efJeC³eeme Yeeie Hee[les. J³ekeÌleer Keepeieer ceesyeouee Jee{efJeles, lej meJe& meceepe meeceeefpekeÀ ceesyeouee
Jee{efJeles. (J³ekeÌleer Oeªve) efkeÀleerkeÀjer DeY³eemeÜejs Demes efometve ³esles keÀer, Keepeieer ceesyeouee ne
meeceeefpekeÀ ceesyeou³eeHes#ee DeefOekeÀ Deens keÀejCe, Meemeve ns keÀjeHes#ee peemle DeeefLe&keÀ ceole/meyeefme[er
osles.

peieeleerue efJekeÀefmele osMe Deensle les l³ee®³ee oj[esF& GlHeVee®³ee mejemejer 6 ìkeÌkesÀ GlHeVe
ns meeJe&peefvekeÀ MeeUeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjles. efMe#eCee®es jeä^er³e cenÊJe ns J³ekeÌleer®³ee jenCeerceevee®³ee
 14
Je meceepee®³ee keÀu³eeCee®³ee HeefjCeeceeJej DeJeuebyetve Demeles. efMe#eCee®ee ÒeeLeefcekeÀ/cegK³e ceeie& cnCepes
efJeÐeeL³ee¥vee keÀewMeu³eeceO³es efveHegCe keÀªve Òeew{HeCeer l³eebvee ®eebieu³ee ÒekeÀejs veeskeÀjer/J³eJemee³e efceUeJee
Je l³eeceO³es jenCeerceeve ®eebieues JneJes. HeCe efMe#eCee®ee SkeÀ J³eeHekeÀ HeÀe³eoe ne ceesþîee ÒeceeCeeJej
J³ekeÌleeruee, kegÀìgbyeeuee Je meceepeeuee JneJee. ne HeÀe³eoe pes HeÀkeÌle p³eeb®ee mebyebOe meeJe&peefvekeÀ
MeeUeHe×leerle mebyebefOele Demeuesu³ee J³ekeÌleervee®e veJns lej pes keÀjoeles Deens l³eebveener JneJee.
meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®eer Hemejuesueer megOeejCee ner Òel³e#e megefMeef#ele ueeskeÀmebK³es®³ee
efve<HeÊeer JeeHej keÀªve SkeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs ceeefnleerÜejs ®eebieuee efveCe&³e IesC³eeme nesT MekesÀue.
meO³ee®³ee mebMeesOeveeletve Demes mHeä Peeues Deens keÀer, meeJe&peefvekeÀ efMe#eCeeuee Heeefþbyee efou³eeves
nesCeeN³ee HeÀe³eÐeeves Òel³eskeÀ efJeÐeeLeea ne keÀenerlejer efceUefJelees. SkeÀ ®eebieues megefMeef#ele ueeskeÀmebK³escegUs
keÀceer yesjespeieejer, meeJe&peefvekeÀ keÀe³ee&le mene³³e, l³eeJej DeJeuebyetve DeeefCe peemle keÀj, ³eeyeeyeer efometve
³esleele. keÀceer iegvnsieejer, meeJe&peefvekeÀ Deejesi³e megOeejCee DeeefCe jepekeÀer³e Je menj ³eeb®eer meeJe&peefvekeÀ
iegbleJeCetkeÀerle l³ee®ee HeefjCeece ceesþîee ÒeceeCeeJej meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ HeÀe³eoe ne keÀesìîeeJeOeer
©He³eebceO³es neslees ³eemeeþer efMe#eCe ns SkeÀ cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles.

efMe#eCe – SkeÀ GHeYeesie :

l³ee®eJesUer ceeveJeer Yeeb[Jeuee®eer j®evee / ceeb[Ceer ner leelkeÀeU keÀesCel³eener ÒekeÀeje®eer

GHeYeesie osT MekeÀueer veener. KejesKej, Heg<keÀU Dele& Meem$e%eeveer efMe#eCee®³ee GHeYeesiee®es cetu³emebyebOeer
®e®ee& kesÀueer. Goe. mkeÀuìPe (1963) ®es meO³ee®es / l³eeJeU®es efMe#eCee®es leerve HeÀe³eos DeesUKeues
nesles. l³eeHewkeÀer SkeÀ efMe#eCee®eer iegbleJeCetkeÀ DeeefCe l³ee®es YeefJe<³eeleer GHeYeesie. meeefnl³eeceO³es
efMe#eCee®³ee GHeYeesiee®es IeìkeÀeJej ue#e efoues iesues. efkeÀl³eskeÀ ÒeJeen Demes meg®eefJeleele keÀer, GHeYeesie ns
SkeÀ Jee{lee cenÊJeHetCe& Yeeie Deens pees efveJe[ervegmeej keÀesþs DeeefCe keÀmes keÀe@uespe keÀª MekeÀlees les þjJet
MekeÀlees.

1.5 Yejcemeeþ Jee{ DeeefCe efµe#eCee®ee Deeblej efHe{erJejerue HeefjCeece :

efµe#eCeeleerue Yejcemeeþ Jee{er®ee HeefjCeece ne J³eeqkeÌle®³ee efceUkeÀleer®³ee meceepe

efceUkeÀleerceO³es ©Heeblejerle neslees. J³ekeÌleer®ee IejeceO³es keÀecee®³ee efþkeÀeCeer, meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer l³eeves
pes keÀener efveCe&³e, keÀewµeu³e, J³eeqkeÌleiele %eeve, l³ee®eer #ecelee ³eeceO³es pes keÀener megOeejCee kesÀueer l³ee®ee
HeÀe³eoe meceepeeuee l³ee®³ee ®eebieu³ee efµe#eCeeletve neslees. Goe. pesJne peemle ueeskeÀebvee ³eesi³e DeeefCe
efmLej jespeieej efceUlees lesJne l³ee®³ee HeÀe³eoe mebHetCe& meceepeeuee neslees. SkeÀ GÊece efµeef#ele keÀe³e& ns
HeÀkeÌle mebµeesOeve DeeefCe veJeesHe¬eÀceemeeþer HeÀe³eosµeerj vemeles lej les GÊece megefµeef#ele ueeskeÀebvee
J³eeHekeÀlesves Hemejues peeles. µeemeve DeeefCe meeceev³e DeefJeµJeeme efkebÀJee ogpeeYeeJe ne ogefce&U
ueeskeÀebmeeþermeg×e HeÀe³eosµeerj neslees. l³eeJ³eefleefjkeÌle megefµeef#ele HeeuekeÀeb®eer ceguesmeg×e meeJe&peefvekeÀ ceole
keÀjC³eeme le³eej nesleele. ner Jejerue meJe& GoenjCes ns GÊece efµe#eCe IesC³ee®³ee meboYee&leerue Deensle.
Lees[ke̳eele, HeefjCeecekeÀejkeÀ efµe#eCe ns J³ekeÌleeruee mebkeÀìeHeemetve otj þsJeC³eeme DeeefCe ®eebieues peerJeve
peieC³eeme efveCe&³e #ecelee megOeejC³eeme ceole keÀjles. SkeÀ DeLe&µeem$e%e efceuìve ÖeÀeF&[ceveves efueefnues
Deens. ’ceeP³ee cegueeb®es efµe#eCe ns Flej J³ekeÌleer®³ee keÀu³eeCeele DeeefCe efmLej Je ueeskeÀµeener meceepeeme
³eesieoeve Deens“ ³eeuee®e efµe#eCee®³ee Yejcemeeþ Jee{er®es HeefjCeece DeesUKeues peeleele. peieeleerue
yengleskeÀ µeemeve l³eebveer ne ¢ef<ìkeÀesve mJeerkeÀejuesuee Deens. l³eevegmeej J³eeHekeÀ meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ
keÀu³eeCeemeeþer, lemes®e ceguee®³ee J³eeqkeÌleiele peyeeyeoejer ³ee o=<ìerves efµe#eCemebmLeebceO³es ceesþîee
 15
ÒeceeCeeJej iegbleJeCetkeÀ kesÀueer Deens. meeJe&peefvekeÀ efµe#eCeeceO³es DeveskeÀ DeeJneves Pesuetvemeg×e meceepee®³ee
keÀu³eeCeekeÀjerlee Je ³egJee Jeiee&®³ee YeefJe<³eekeÀjerlee ne HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeie& nes³e. efµe#eCee®es meJe&keÀ<e
meeceL³e& ue#eele Ieslee, µeeUemeeþer DeeJeµ³ekeÀ yeeyeer, DeO³e³eve DeO³eeHevee®eer iegCeJeÊee, efJeÐeeL³ee¥vee
DeeJeµ³ekeÀ DemeCeejs efJeefJeOe m$eesle ns efveefµ®ele kesÀues Deensle. mebµeesOeveeves JeejbJeej oµe&efJeues Deens keÀer,
íesìs Jeie&, Hee$e efµe#ekeÀ, megjef#ele µeeUsleerue JeeleeJejCe DeeefCe DeÐe³eeJele DevegosµeveelcekeÀ meeefnl³e
DeeefCe leb$e%eeveeves efJeÐeeL³ee¥®eer iegCeJeÊee peemleerle peemle efometve ³esles. ³ee meJee¥meeþer Hewµee®eer
DeeJeµ³ekeÀlee Deens. Deµee DeefleefjkeÌle keÀe³e&¬eÀceebmeeþer DeeefCe mesJeebmeeþer efJeÐeeL³ee¥®³ee meeceeefpekeÀ
DeeefLe&keÀ oes<eeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees. efJeÐeeHeerþeleerue efJeÐeeLeea nesC³ee®es HeeuekeÀ mecepetve Demes DeeHeCe
JeejbJeej Heenlees. leµee ÒekeÀej®es µeeUsceOeerue efvejer#eCe ³eele µeeUe mees[uesues DeeefCe HeeuekeÀ nes³e. SkeÀ
meeOes efvejer#eCeeJe©ve DeeHeCe efJeµues<eCe keÀ© µekeÀlees keÀer, SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s
Yejcemeeþ Jee{ ner µeeUs®³ee meboYee&le efometve ³esles. Deelee SkeÀ Kee$eer oslee ³esles keÀer Deepe®eer efHe{er ner
µeeUsceO³es peeles. efµe#eCee®³ee keÀe³ee&®³ee ceeO³eceeletve HeeuekeÀebvee efJeÐeeL³ee¥®³ee µew#eefCekeÀ iegCeJeÊesmebyebOeer
HeefjCeece efometve ³eslees. ner ³eebef$ekeÀ j®evee ner JesieJesieUîee ceeO³eceeletve efometve ³esles, l³eele HeeuekeÀe®es
DevegkeÀjCe, lemes®e HeeuekeÀeb®es G®®e efµe#eCeeleerue mebOeer ³eekeÀ[s efJeÐeeL³ee¥keÀ[s ue#e efoues peeles. ³eeme
DeeHeCe SkeÀ Hees<eCe cnCet µeketÀ.
ns SkeÀ®e Demes mHe<ìerkeÀjCe veener pes efHe{eruee µew#eefCekeÀ mebOeer®³ee meboYee&le Deens. SKeeÐee
Demeener cnCet µekesÀue keÀer, G®®eefµeef#ele HeeuekeÀeb®es mebleleer ner efµeef#ele Demesue keÀejCe DevegJebefµekeÀlesletve
leer vewmeefie&keÀefjl³ee yeeuekeÀeceO³es Deeuesueer Demesue ³eeJe©ve megef®ele keÀjlee ³esles keÀer, µew#eefCekeÀ mebHeeove
ns SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³eekeÀ[s Yejcemeeþ Jee{erves peeT µekeÀle veener. µesJeìer peyejomleerves HeeuekeÀ
efJeÐeeL³ee¥®es efµe#eCe ns vewmeefie&keÀefjl³ee osC³eeHes#ee l³ee®es ³eesi³e Hees<eCe kesÀues peeJes. keÀceer µew#eefCekeÀ
mebHeeove ns keÀceer Jesleve, keÀceer efµe#eCe DeµeeÒekeÀejs ©Heeblejerle nesle veener. DeeHeCe Deµee ÒekeÀejs DeesUKet
µekeÀlees keÀer, HeeuekeÀeb®es DeeefCe efJeÐeeL³ee¥®es µew#eefCekeÀ mebHeeove DeeefCe HeeuekeÀeb®es GlHeVe nes³e. ³eeceO³es
DeeHeCe vewmeefie&keÀ #ecelee DeesUKet µekeÀle veener. pej DeeHeCe HeeuekeÀeb®eer #ecelee ner ogue&ef#ele kesÀueer lej
HeeuekeÀe®³ee efµe#eCee®ee HeefjCeece ne ceeies peeCeeje nesF&ue DeeefCe ceguee®³ee efµe#eCeeJejerue GlHeVee®es
Deboepe DeeHeCe ueeJet µekeÀCeej veener. lejer HeeuekeÀe®es efµe#eCe DeeefCe GlHeVe ns oesvner #ecelesJej HeefjCeece
keÀjles.

Jele&ceeve DeeefCe YeefJe<³eeleerue GHeYeesie :

efveJe[ ner JesUs®³ee mebOeerJej ueeoueer peeles. m$eeslee®³ee JeeHej ne peer m$eesle Heg{erue YeefJe<³eele
JeeHejemeeþer GHeueyOe veenerle. efveCe&³e Deelee®e I³ee³e®ee Deens keÀer, meO³ee®³ee iejpeeb®eer efJeYeeieCeer keÀer
YeefJe<³eeleerue iejpee, Deepe®³ee efJe©× GÐee. keÀener iees<ìer Deepe GHeYeesieu³ee peeleerue lej keÀener
YeefJe<³eele, Deepe keÀener iejpeeb®ee GHeYeesie keÀceer kesÀuee lej YeefJe<³eele GHeYeesie / JeeHej Jee{t µekesÀue.
l³ee®es SkeÀ keÀejCe legcner Deepe µeeUsle Deenele. pej legcner HetCe&JesU keÀece kesÀues veener lej legcner HetCe&
GHeYeesie IesT µekeÀCeej veener. legcner GHeYeesieeuee Heg{s {keÀuelee. keÀejCe, legcneuee efJeµJeeme Deens keÀer,
YeefJe<³eele ®eebieueer veeskeÀjer / J³eJemee³e efceUsue. pej legcneuee peemle Òeefµe#eCe DeeefCe efµe#eCe efoues lej
lesJne legcner veblej GHeYeesie I³ee. legcner meO³ee®es GHeYeesie Heg{s {keÀueuee lej veblej les Jee{efJeC³eemeeþer
keÀewµeu³es ÒeeHle keÀ© µekeÀlee. Hegvne Yejuesuee lesuee®ee Hesuee Keeue®³ee yeepetves JeeHej keÀje³euee iesuee lej
lees veblej YeefJe<³eele legcneuee GHeueyOe nesCeej veener. lesuee®ee JeeHej keÀjCes, keÀceer keÀjCes, l³ee®ee
YeefJe<³eele GHe³eesie nesF&ue.
 16
legce®eer Òeieleer leHeemee :

1) efJeefJeOe DeLe&J³eJemLee keÀesCel³ee Deensle?

2) efµe#eCe SkeÀ GHeYeesie DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eeleerue HeÀjkeÀ.
 17

2
efµe#eCee®es cetu³e
COST OF EDUCATION

IeìkeÀe®eer j®evee :
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 µew#eCeerkeÀ cegu³e mebkeÀuHevee
µew#eefCekeÀ cetu³eeb®es ÒekeÀej - Òel³e#e cetu³e, DeÒel³e#e cetu³e, Keepeieer cetu³e, meeceeefpekeÀ
cetu³e DeeCe mebOeer cetu³e
2.2 µew#eefCekeÀ cetu³e IeìkeÀ – l³eeb®es Deboepe, l³eeb®ee efJeefJeOe mlejeJej JeeHej, vecegves
(models) DeeefCe efµe#eCee®es ÒekeÀej (mlej – ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ DeeefCe ef$eefceleer³e ceeie&
: DeewHe®eejerkeÀ Je otjmLe ÒekeÀej meJe&meeOeejCe cnCepes keÀuee, efJe%eeve Je JeeCeerp³e
J³eeJemeeef³ekeÀ Je leebef$ekeÀ
2.3 yeenîe Je Debleie&le efµe#eCee®eer #ecelee

2.0 GefÎ<ìîes

• µew#eefCekeÀ cetu³e IeìkeÀe®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.

• efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee µew#eefCekeÀ cetu³eeb®eer DeesUKe keÀ©ve IesCes.
• µew#eefCekeÀ cetu³e IeìkeÀe®es keÀµee ÒekeÀejs ceespeceeHe mecepetve I³eeue.
• Debleie&le Je yeenîe µew#eefCekeÀ #eceleeb®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.

2.1 Ke®e& efJe©× cetu³e, cetu³eeb®ee DeLe&, µew#eefCekeÀ cetu³eeb®ee DeLe&, DeeefCe
µew#eefCekeÀ cetu³eeb®es ÒekeÀej
nîee efþkeÀeCeer Ke®e& DeeefCe efkebÀcele nîee meb%eeb®eer Deoueeyeoue mJe©Heele JeeHej keÀjC³ee®eer
Je=Êeer Deens. leLeeefHe, ’µew#eefCekeÀ Ke®e&“ DeeefCe µew#eefCekeÀ cetu³e nîee oesve meb%ee meceeve veenerle.
µew#eefCekeÀ cetu³e ns efµe#eCe mebHeeove keÀjC³eemeeþer efkebÀJee efµe#eCee®³ee Je=×ermeeþer nesCeeN³ee Hewµee®³ee /
jkeÀces®³ee mebyebefOele Deens. µew#eefCekeÀ mebmLes®³ee DeeefCe jep³e Je keWÀê mejkeÀej®³ee met#ce mlejeJejerue
DeboepeHe$ekeÀeHeemetve DeeefCe Keel³eeHeemetve nîee®eer ceeefnleer DeeHeCeeme GHeueyOe Deens.
 18
Jew³ekeÌleerkeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve, cetu³es ner meJe&meeOeejCeHeCes þjeefJekeÀ keÀeueeJeOeerceO³es efµe#eCe
mebHeeoveemeeþer Ke®e& Peeuesu³ee jkeÀcesµeer (amount) µeer mebyebefOele Deens. mebmLee efkebÀJee jep³e ³eeb®³ee
¢<ìerkeÀesveeletve, l³ee Je<ee&le SketÀCe efµe#eCeeyeÎue Deeuesu³ee Jeeef<e&keÀ Ke®ee&µeer mebyebefOele Deens. cetu³e
DeeefCe Ke®e& nîee meb%ee®ee JeeHej Deoueeyeoue ceO³es nesles. Hejbleg Òel³e#eele cetu³e meJe&$e Heefj®eerle Deens.
Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee¥®ee l³ee®³ee (ÒeeLeefcekeÀ ceeO³eefcekeÀ, G®®e ceeO³eefcekeÀ, efJeÐeeHeerþ) mlejeJejerue
cetu³eeµeer mebyebefOele Deens. lemes®e Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&ceeies µew#eefCekeÀ cetu³e mebmLee / jep³e mlejeJej
efJeµes<ele: efJeefµe<ì keÀesme&meeþer ceespeceeHe (ieCevee) keÀjleele. Hejbleg Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&ceeies cetu³eeµeer
jep³e / µew#eefCekeÀ mebmLee ®³ee meboYee&le keÀce&®eejer Heieej, meeOeves, osKeYeeue, Fceejle F. efJe<e³eer
Peeuesu³ee Ke®ee&®ee Deble&YeeJe Deens. lemes®e Òe³eesieµeeUe, Òe³eesieµeeUsleerue HegmlekeÀeb®ee, KesU ³eeb®eener
Deble&YeeJe Deens. Jew³ekeÌleerkeÀ efµe#eCe mebHeeovee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve HegmlekesÀ, mìsµevejer, meeefnl³e µeeUeb®eer
HeÀer, ÒeJeeme cetu³e DeeefCe Jemleerie=neceOe³es jenle Demeu³eeme Jemleerie=ne®ee Ke®ee&®ee meceeJesµe neslees.
Jemleerie=neceO³es jenle Demeu³eeme pesJeCee®ee Ke®e&, Je Jemleerie=ne®es Yee[s ³eeb®ee meceeJesµe Demet µekeÀlees.
cetu³e ®ee DeLe& :
meJe&meeOeejCeHeCes DeLe&µeem$eeceO³es cetu³ee®eer mebkeÀuHevee Jemlet®³ee GlHeeovee veblej efkebÀJee
mesJesmeeþer Demeles. nîeeb®³ee iejpes®eer oKeue KeeueerueÒeceeCes :
De) cetu³e HewµeeceO³es J³ekeÌle nesles. efkebÀJee Hewµee efµeJee³e osKeerue Flej meb%eeceO³es J³ekeÌle nesT
µekeÀles.
ye) DeLe&µeem$ee®³ee J³eJeneje®ee HeefjCeece cetu³eeJej Demet µekeÀlees.
GlHeeokeÀ, efJe¬esÀlee, Kejsoeroej, ûeenkeÀ F.
Deµee ÒekeÀejs pesJne ceeuekeÀe®³ee GlHeeoveemebyebOeer ®es IeìkeÀ GlHeeokeÀeJej HejerCeece keÀjleele.
ceeuekeÀe®³ee cetu³ee®es meeojerkeÀjCe ns l³eeb®³ee GHeYeeskeÌl³eebkeÀ[tve nesle Demeles. p³eeJesUer GlHeeokeÀ
De®etkeÀ DeeefCe ceespeC³ee ³eesi³e Hewµee®³ee cetu³eeves Heieej, J³eepe, keÀj F. ves Yejlee ³esleele.
J³eJemee³eeceO³es meJe&meeOeejCeHeCes Hewµee®es cetu³eefveOee&jCe Heg{erueÒeceeCes :
1) Òe³elve
2) meeefnl³e
3) m$eesle
4) JesU DeeefCe GHe³eesieerles®ee GHe³eesie (Time & utility consumed)
5) mebYeeJ³e OeeskeÀe
6) YeefJe<³eeleerue GlHeeovee®³ee mebOeer DeeefCe ceeuee®eer HeeþJeCeer efkebÀJee mesJee.
7) meJe& Ke®e& ns cetu³e Deensle. Hejbleg meJe& cetu³e Ke®e& nesle veener.
Goe. (efvecee&Ce nesCeeN³ee ceeueceÊesceOetve ³esCeejs GlHeVe mebHeeove)

µew#eefCekeÀ cetu³ee®ee DeLe& :

vesnceer cetu³es Hewµee®³ee (jkeÀces®³ee) mJe©Heele Demeleele. l³eeb®eer Deoueeyeoue Flej Jemletb®³ee
ceeuee®³ee efkebÀJee mesJeeb®³ee mJe©Heele Demeles.
 19
µew#eefCekeÀ #es$eele Flej #es$eeb®³ee mesJee ÒeceeCes®e µew#eefCekeÀ mesJeeb®es efvecee&Ce Demeles.
efme×eblee®ee JeeHejele ©HeeblejCe l³ee®e cetu³eeceO³es nesles.
µew#eCeerkeÀ cetu³ee®eer mebkeÀuHevee JeeHeje®³ee peJeUHeeme Demeles. µew#eefCekeÀ ke=Àleer®³ee
mJe©HeeceO³es leerve ÒekeÀej®³ee (DeJeIe[HeCee) keÀþerCelee Dee{Utve ³esles.
De) µew#eefCekeÀ efvecee&Cee®eer J³eeK³ee
ye) DeeefLe&keÀ J³eJeneje®eer efµe#eCeemebyebOeer DeesUKe
keÀ) efµe#eCe ns ueeskeÀmesJee Deens ner JemlegefmLeleer Deens.
Flej #es$eeb®³ee ke=Àleer®es JeieeakeÀjCe ns efµe#eCe #es$eeleerue ke=Àleer®³ee mesJeeb®³ee efvecee&Cee®ee Deeûen
Oejles. nîee®eer J³eeK³ee µew#eefCekeÀ He×leer®³ee O³es³ee meboYee&le efJemleejerle Deens. keÀener Òemebieer efµe#eCee®es
GlHeeove ns keÀoe®eerle keÀener ÒeceeCeele ceeveJeer %eevee®es peleve DeeefCe efJemleejCe keÀjles Flej
GlHeeovee®es efvecee&Ce DeeefCe veeiejerkeÀjCee®ee efJekeÀeme nîeeceO³es ceespeues peeles. ³eÐeHeer Flejeb®es ceespeceeHe
jeKeerJe ceeveJeer m$eesleeb®³ee efJemleejeceO³es nesles. DeeHeCe mejUHeCeemeeþer DeeHeCe DeeHeu³ee ce³ee&oee
¢<ìerkeÀesve SkeÀlej µew#eefCekeÀ efvecee&Cee®es ©HeeblejCe efkebÀJee l³ee®eer j®evee Je %eevee®es cegK³e Yeeie.
JeeieCetkeÀer®es efJeefµe<ì ÒekeÀej F. yeeyeeR®ee meceeJesµe neslees.
Heefnu³ee ÒekeÀejeceO³es efµe#eCee®eer HeÀueÞegleer ner cegK³elJes mebK³eelcekeÀ veeWoerJej ceespeueer peeles.
ogmeN³ee ÒekeÀejeceO³es efkeÀleer ÒeceeCeele ³eµe efceUeues nîeeJej DeJeuebyetve Demeles. oesve JesieJesieUîee J³eeK³eeb
®ee GHe³eesie l³ee®e He×leerves efµe#eCee®es efvecee&Ce mebK³eelcekeÀ oesve efYeVe ceespeceeHeeJej kesÀuesuee Deens.
nîeeefJe©× Òel³eskeÀ J³eJenejeceO³es ceeuee efJe<e³eer efkebÀJee mesJeeefJe<e³ekeÀ efvecee&l³eeves HegjefJeuesues mebK³eelcekeÀ
efµe#eCe ns ûeenkeÀeves mebHeeove kesÀuesu³ee efµe#eCeeyejesyej vemeles. SkebÀojerle SketÀCe Deboeefpele efkebÀJee IeìkeÀ
cetu³e nîeecegUs nîee®es mHe<ìerkeÀjCe cnCepes meboYe& cetu³e efvecee&Ce efkebÀJee ûeenkeÀ cetu³e nes³e. efµe#eCee®es
efvecee&Ce Je ûeenkeÀ nîeeceO³es HeÀjkeÀ ceeveC³eele ³eslees.
efvecee&CekeÀlee& keÀoe®eerle µew#eefCekeÀ DeemLeeHevee, (establishment) efµe#ekeÀ, ueeskeÀ
ÒeeOeerkeÀjCe, (efµe#eCe ceb$eeue³e), Keepeieer mesJee osCeejer memLee, (Keepeieer efµe#eCeemeboYee&le) kegÀìtbyes
(pes cegueebvee Iejer DeeCeC³eeme ceole keÀjleele) efkebÀJee SKeeoer ve DeveewHe®eejerkeÀ efµe#eCe mebmLee ûeenkeÀ
cnCepes efJeÐeeLeea nes³e. DeeefCe kegÀìtbyes KejsoerJej DeLee&ves cegueeb®³ee meeþer efµe#eCe nes³e. nîeeefJe<e³eer
keÀesCeerlejer Heg{erue ÒeceeCes yeesuet µekesÀue.
De) Keepeieer mebmLee®es cetu³e cnCepes l³ee efµe#eCee®es efvecee&Ce keÀjleele. efJeµes<ele: efµe#eCee®es
DeemLeeHeve (establishment) DeeefCe ÒeµeemekeÀer³e (administrative) efkebÀJee Heefj#eCe
ÒeeOeerkeÀjCe (supervisory authorities). ye) µew#eefCekeÀ ûeenkeÀeb®es cetu³e Je cegK³elJes kegÀìtbyes.
µew#eefCekeÀ cetu³e ÒekeÀej :
cetu³ee®es JeieeakeÀjCe Heg{erueÒeceeCes :
De) Jew³ekeÌleerkeÀ efkebÀJee Keepeieer cetu³es
ye) mebmLeelcekeÀ, meeJe&peefvekeÀ efkebÀJee meeceeefpekeÀ cetu³es
keÀ) Òel³e#e cetu³es
[) DeÒel³e#e cetu³es
F) mebOeer cetu³es
 20
DeeHeCe nîee Òel³eskeÀe®ee DeLe& Heent ³ee.

De) Jew³ekeÌleerkeÀ cetu³es efkebÀJee Keepeieer cetu³e :

efµe#eCee®es Jew³ekeÌleerkeÀ cetu³e efkebÀJee Keepeieer cetu³e cnCepes efµekeÀCeeN³eeves efkebÀJee l³eeuee /
efle®³ee / Je[erue HeeuekeÀ efkebÀJee mebHetCe& kegÀìtbye nîeeb®³eekeÀ[tve µew#eefCekeÀ cetu³e Ie[tve ³esles. nîeeb®ee mebyebOe
kegÀìtbyeeceO³es Jew³ekeÌleerkeÀ Demelees. DeeefCe nîeeÜejs Jew³ekeÌleerkeÀ cetu³ee®es meeojerkeÀjCe nesles. Je l³eeÜejs
Heefjef®ele efµe#eCee®ee HejleeJee ÒeeHle neslees.
Jew³ekeÌleerkeÀ cetu³e oesve ÒekeÀej®es Demeles.
1) Òel³e#e
2) DeÒel³e#e
Keepeieer cetu³e GoenjCes :
Keepeieer efµekeÀJeCeer DeeefCe Hejer#ee HeÀer Flej HeÀer mebmLesves HegjefJeuesueer ceeefmekesÀ, HegmlekesÀ,
JeenletkeÀ, ieCeJesµe, DeeefCe Flej
ye) mebmLeelcekeÀ / meeJe&peefvekeÀ / meeceeefpekeÀ cetu³es :
ner cetu³es meceepeeµeer mebyebefOele Deens.
µew#eefCekeÀ Ke®e& cnCepes HeefjCeeceer µew#eefCekeÀ Òeefµe#eCe meceepeeceO³es efouesu³ee JesUsle GHe¬eÀce keÀjCes.
mebmLeelcekeÀ mlejeJej cetu³e cnCepes (mejkeÀejer, Keepeieer efkebÀJee l³ee oesvneRs efceÞeCe) nîeebme
mebmLee cetu³e efkebÀJee efµe#eCee®es meeJe&peefvekeÀ cetu³e nes³e.
meeJe&peefvekeÀ cetu³e cnCepes mejkeÀejves keÀje®³ee mJe©Heele keÀpee&®³ee mJe©Heele, efouesueer
osCeieer efkebÀJee Devegoeve efkebÀJee efJeµes<e ceole nes³e.
efµe#eCee®³ee mebmLeelcekeÀ cetu³ee®es JeieeakeÀjCe Heg{erueÒeceeCes.
i) yeoueles DeeefCe keÀe³ecemJe©Heer efµe#eCee®es cetu³e
ii) DeeJeleea DeeefCe DeveeJeleea efµe#eCee®es cetu³e
iii) ®eeuet DeeefCe Yeeb[Jeueer cetu³e (efµe#eCee®es)
mebmLee / meeJe&peefvekeÀ / meeceeefpekeÀ cetu³es ner meg×e 1) Òel³e#e 2) DeÒel³e#e mJe©Hee®eer
Demeleele.
keÀ) Òel³e#e cetu³e :
peer cetu³es Òel³e#e efomeleele l³eeme Òel³e#e cetu³e cnCeleele. efJeÐeeL³ee&keÀ[tve efJeefJeOe
IeìkeÀeJej pees Ke®e& kesÀuee peelees Òel³e#e cetu³es ns Ke®e& Deensle. nîeeb®eer mJeleb$eHeCes DeesUKe veceto nesles.
DeeefCe ne efvecee&Ce cetu³ee®ee SkeÀ Yeeie Deens. mesJee efkebÀJee efJeYeeie nes³e.

keÀener Òel³e#e cetu³es Heg{erue ÒeceeCes :

Devegosµeve (Instructional) íeHeerue meenerl³e, FbOeve Dee@F&ue, osKeYeeue, Iej les µeeUe
Jeenve JeeHejeJejerue og©mleer Ke®e&, ceenerleer osCeeN³ee mesJeeJejerue Ke®e&, Iejmeeefnl³e og©mleer Ke®e&, #es$e
Yesìer, efµekeÀJeCeerJej Ke®e&, HegmlekeÀeb®eer Kejsoer, mìsMevejer, ieCeJesMe, JeenletkeÀ Je Jemleerie=n Ke®e& F.
 21
[) DeÒel³e#e cetu³e :
DeÒel³e#e cetu³e ns keÀOeer Òel³e#e DeekeÀejues peele veener. Hejbleg ³eeb®ee mecevJe³e mesJeeµeer
Demelees. ns keÀe³e&¬eÀce ®eeueefJeC³eemeeþer Del³eeJeµ³ekeÀ Deens. nîee mesJeeb®ee DebleYee&Je Deens Hejbleg nîeeme
ce³ee&oe veenerle Goe. DekeÀeTbvì DeboepeHe$ekeÀ, Hes jesue, Kejsoer, Keeles, Deboepe, le³eejer, Jew³ekeÌleerkeÀ
J³eJemLeeHeve, ceO³eJeleea [eìe Òe¬eÀer³ee, keÀener keÀe³e&¬eÀceeme DeÒel³e#e cetu³ee®eer HejJeeveieer Demeles. Flej
keÀener keÀe³e&¬eÀceeme ÒeµeemekeÀer³e HejJeeveieer Demeles. Flej keÀener keÀe³e&¬eÀceeme DeÒel³e#e cetu³eeb®eer
HejJeeveieer vemeles. keÀener JesUe mebHetCe& Ke®e& Òel³e#e cetu³eeJej neslees. ne Ke®e& µeeUsme Òel³e#e efceUle
veener. Hejbleg ne µeeUsle npej jenCîeeJej DeJeuebyetve Demelees. legcner Je legce®es kegÀìtbye DeÒel³e#e cetu³e
efve³ebef$ele keÀ© µekeÀlee.
p³eeJesUer DeeHeCe µew#eefCekeÀ cetu³eeb®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHevee mecepetve IesT µeketÀ, l³eeJesUer
cetu³ee®es Kejs mJe©He DeeHeCe mecepetve IesT µeketÀ.
Jej G}ÁsKe kesÀu³eeÒeceeCes cetu³e cnCepes Hewµee®³ee JeemleJeeceO³es Òel³e#e Ke®e& nes³e. efkebÀJee
efJeefµe<ì GHe¬eÀcee®³ee mecevJe³eemeeþer kesÀuesuee Ke®e& nes³e.
Goe. efJeÐeeLeea peeCetve IesT F®íerlees HeoJeer HetCe& nesC³eeme efkeÀleer cetu³e ueeiesue? ceneefJeÐeeue³e
20,000/- ©. Jeeef<e&keÀ Ke®e& efveOee&jerle keÀjles. nîeeme (Notational Cost) oKeueHee$e cetu³e
mebyeesOeleele. Hejbleg l³ee®es / efle®es HeoJeer HetCe& nesC³eeme 30,000/- ©. Jee<eeakeÀ Ke®e& ³eslees nîeeme
(actual cost) (Òel³e#e) JeemleJe cetu³e cnCeleele.

(nîeeceO³es meJe& ÒekeÀej®³ee Ke®ee&®ee meceeJesµe neslees. lemes®e HeoJeer HetCe& nesF&He³e&le Jee{CeeN³ee
efkeÀceleer lemes®e Keepeieer cetu³ee®ee osKeerue meceeJesµe neslees.)
Keeueerue lekeÌlee Keepeieer Je meeceeefpekeÀ cetu³ee®es Yeeie oµe&efJelees.

Social Cost meeceeefpekeÀ cetu³es Private Cost Keepeieer cetu³es

Òel³e#e cetu³e • efµe#ekeÀeb®es Heieej • HeÀerme (fees)

• meÐe efmLeleerleerue Flej Ke®e& • HegmlekesÀ
ceeueeJej Je mesJeeJej efµe<³eJe=Êeer • ÒeJeeme Ke®e&
• HegmlekeÀeJejerue Ke®e&
• Debleie&le Yee[s (rent)
DeÒel³e#e YeefJe<³eeleerue keÀceeF& YeefJe<³eeleerue keÀceeF&
cetu³e

F) mebOeer cetu³e : mebOeer cetu³e ner SkeÀ Deµeer mebkeÀuHevee Deens keÀer DeLe&µeem$eeceO³es nîee®eer
J³eeK³ee keÀjlee ³esle veener. nîeeme Henelee ³esle veener, Demee nîee®ee DeLe& keÀjlee ³esle veener. nîee®³ee
J³eeK³es efJe<e³eer ³eÐeHeer Lees[s yeesuelee ³esF&ue. Hejbleg ns SkeÀ leelJeerkeÀ efþkeÀeCe Deens. mebyebefOele
mebkeÀuHeves®eer DeesUKe leelJeerkeÀ¢<ìîee keÀjlee ³esF&ue. mebOeer cetu³e ns meJe&$e Deens. DeYeeJe Je
DeeJeµ³ekeÀlesvegmeej l³eeb®eer efveJe[ keÀjlee ³esF&ue. legce®³ee efveJe[ermeeþer legcner keÀe³e efveJe[Ceej veener.
 22
mebOeer cetu³e ns YeefJe<³eeleerue ceewu³eJeeve He³ee&³e Deens. peeJesUer legcneme keÀenerlejer efceUeues lej legcner
keÀe³e Ðeeue. mebOeercetu³e ns ceneefJeÐeeue³eele peeC³eeSsJepeer pej legcner keÀece keÀ©ve Hewmes efceUJeues lejer les
meeO³e keÀjlee ³esles.

ogmejerkeÀ[s legcner HeoJeer efceUefJeC³eemeeþer ®eej Je<ex Jee³ee IeeueJeleele cnCepes ®eej Je<ee&®ee
legcneme Heieej efceUle veener. ogmeN³ee yeepetves efJe®eej keÀjlee HeoJeer IesTve legcner legce®es YeefJeleJ³e
(carrear) efµe#eCeecegUs Ie[Jet µekeÀlee. ®eej Je<ee&leerue HeoJeermeeþer nesCeejs Heieeje®es vegkeÀmeeve Ye©ve
keÀe{t µekeÀlee. Deµee ÒekeÀejs mebOeer cetu³e ns YeefJe<³eele SkeÀ ®eebieuee cetu³e He³ee&³e Deens.

Keeueerue GoenjCe ie=nerle Oeje.

mecepee legcneme ®eceexÐeesie keÀejKeev³eeceO³es veeskeÀjer®eer mebOeer Deeuesueer Deens. Je nîeemeeþer
legcneme ceefnvee 6,000/- ©. Heieej osJet kesÀuesuee Deens. nîee kebÀHeveerceO³es legcner ©pet Peeuee veener.
mecepee legcner (ìskeÌmeìeF&ue) keÀeHe[ GÐeesieele Yejleer Peeuee nîee GÐeesieeceO³es legcneme ceefnvee
3,500 ©. Heieej efceUle Deens. Jew³ekeÌleerkeÀ ¢<ìer keÀesveeletve Heeneru³eeme legce®eer yeoueer keÀceeF& Deens.
ue#eele þsJee yeoueer keÀceeF& ner mebOeer cetu³eemeejKeer®e Demeles. meeceeefpekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve Heeneru³eeme
3,500/-© cetu³eeme mebOeer cnCeleele. pej legcneme (uesoj) ®eceexÐeesie keÀejKeev³eele veeskeÀjerme þsJeues
lej ns mebOeer cetu³e nesles.

cetu³ee®es leerve Yeeie Heg{erueÒeceeCes :

1) meeceeefpekeÀ cetu³e
2) Keepeieer cetu³e
3) mebOeer cetu³e
legcner menpeHeCes SKeeÐee efJeÐeeL³ee¥®ee Deboepes Jee<eeakeÀ Ke®e& Òel³eskeÀ mlejeJej efkebÀJee efµe#eCe
ÒekeÀejeJej keÀe{t µekeÀlee. Hejbleg pej l³ee efþkeÀeCeer keÀener Jee³ee peele vemesue DeeefCe Hegvne Hegvne
HegvejeJeleea (repetitions) nesle vemesue lej cetu³e (ieCevee) ceespeCeer keÀjC³eeme HeÀe³eosµeerj nesF&ue.

2.2 efµe#eCee®es SkeÀkeÀ cetu³e efkebÀJee efµe#eCee®es IeìkeÀ cetu³e (Unit Cost of
Education) :

efµe#eCee®es IeìkeÀ cetu³e cnCepes Òel³eskeÀ Yeeiee®³ee ÒeceeCeele cetu³e nes³e. cnCepes®e Òel³eskeÀ
efJeÐeeL³ee&ceeies, Òel³eskeÀ HeoJeerOejemeeþer, F. IeìkeÀ cetu³e cnCepes, SKeeÐee keÀesme&ceO³es SketÀCe
efµekeÀCeejeb®eer veeWoCeer SkeÀe efJeefµe<ì Je<ee&ceO³es ûeenîe Oejueer peeles. keÀOeer keÀOeer l³ee efJeefµe<ì
keÀesme&meeþer Jeiee&le Òel³e#eele efkeÀleer efµekeÀCeejs npej Demeleele lees Jeie& ceespeCeer (ieCevee) keÀjC³ee®³ee
GÎsµeemeeþer Iesleuee peelees. Hejbleg veeWoCeer HeìeJejerue meJe& efµekeÀCeejs ceespeceeHeemeeþer ûeenîe Oejues peele
veenerle. HeÀkeÌle efve³eefcele Òel³e#eele npej DemeCeejs®e ûeenîe Oejleele. He³ee&³eeves IeìkeÀ cetu³e
HeÀueefve<Heleerµeer (output) µeer mebyebefOele Demeles. cnCepes ³eµemJeer HeoJeerOej efkebÀJee efµekeÀCeejs nes³e.
nîeeme efµe#eCee®es HejerCeeceer cetu³e cnCeleele. nîee ÒekeÀej®³ee cetu³e ieCeves ceO³es Jee³ee peeC³ee®eer
(wastage) ®eer keÀeUpeer Iesleueer peeles. meJe&meeOeejCe cetu³e Je HejerCeeceer cetu³e nîeeceOeerue HeÀjkeÀeves
µew#eCeerkeÀ He×leerceOeerue mlejebJejerue #ecelesle yeoue nesT µekeÀlees.
 23
Deµee ÒekeÀejs DeeHeCe µew#eefCekeÀ IeìkeÀ cetu³ee®es mJe©Hee®eer ieCevee keÀ© µekeÀlees. leer Heg{erue ÒeceeCes :

IeìkeÀ cetu³ee®³ee JeieeakeÀjCee®es cenÊJe :

• ceveg<³eyeU efve³eespeveemeeþer DeeefCe mebyebefOele GÎsµeemeeþer HejerCeeceer IeìkeÀcetu³e HeÀej cenÊJee®es
Deens.
• IeìkeÀ cetu³e JeieeakeÀjCee®eer efveJe[ ner l³eeb®³ee GÎsµeeÒeceeCes Demeles. meJe& meeOeejCeHeCes cetu³e
ns G®®e mebJesoveµeerue efJeÐeeL³ee&ceO³es Demeles. efJeÐeeLeea Heg<keÀUJesUe IeìkeÀ ie=nerle Oejuee
peelees. Hejbleg Jeiee&leerue GHekeÀjCee®³ee cetu³e ieCevesmeeþer ³eesi³e IeìkeÀ ie=nerle Oejuee peelees.
• meJe&meeOeejCeHeCes efµe#eCee®es IeìkeÀ cetu³eemeeþer Jee<eeakeÀ ieCevee kesÀueer peeles. efkebÀJee Òel³eskeÀ
Je<ee&meeþer (ceespeceeHe) ieCevee kesÀueer peeles. SkeÀe Je<ee&SsJepeer Hee®e Je<ee&®³ee keÀeueeJeOeer ieCeleer
ner ³eesi³e þjCeej veener DeeefCe

Determinants of Educational Costs µew#eCeerkeÀ cetu³ee®eer efveefµ®eleer IeìkeÀ :

meceepeeceO³es efµe#eCee®ee mlej megOeejC³eemeeþer efJe®eej keÀjCes Òel³eskeÀe®es keÀle&J³e Deens. Je

l³eemeeþer µew#eefCekeÀ cetu³e efveefµ®eleer®es %eeve Del³eeJeµ³ekeÀ Deens. µew#eefCekeÀ ³eespeves®es cetu³e ns vesnceer
SketÀCe m$eesleemeeþer SketÀCe cetu³e oµe&efJeles. Hejbleg Ghee³e³eespeveemeeþer Je cetu³eceeHeveemeeþer IeìkeÀ cetu³e
ns HeÀej DeLe&HetCe& Deens. IeìkeÀ cetu³e ns Òel³eskeÀ µew#eefCekeÀ cet{celeer ceeies Demeles. cnCepes®e cetu³e /
efJeÐeeLeea, cegu³e / µeeUe, cetu³e / efµe#ekeÀ F. efJeÐeeL³ee¥®³ee mebHeeovemJe©HeeceO³es efµe#eCee®³ee efJeefJeOe
HeÀue efve<Heleer Deensle.
Goe. efkeÀleer mebK³esves HeoJeerOej Heeme Peeues F.
cnCetve IeìkeÀ cetu³ee®es DeboepeHe$ekeÀ yeveJeleevee keÀeUpeer Iesleueer Heeefnpes.
De) Òel³eskeÀ efJeÐeeLeea veeWoCeer meeþer cetu³e
ye) Òel³e#eele Jeiee&le npej DemeCeeN³eebmeeþer cetu³e
keÀ) efouesuee keÀesme ³eµemJeerjerl³ee HetCe& keÀjCeeN³ee Òel³eskeÀemeeþer cetu³e.
 24
IeìkeÀ cetu³e þjefJeleevee ³esCeeN³ee mecem³ee keÀeUpeerHetJe&keÀ neleeUu³ee Heenerpesle. efJeÐeeLeea
mebK³es®eer efveJe[ ner vesnceer ³eesi³e þjle veener. keÀejCe meJe& cetu³es efJeÐeeLeea meK³esÒeceeCes efYeVe yeouele
Demeleele.

Goe. efµe#ekeÀ Je l³eeb®es Heieej, Fceejleer ceOeerue SketÀCe ®eew.ceer. peeiee F.

Deµee ÒekeÀej cetu³e / efJeÐeeLeea efkebÀJee cetu³e / µeeUe ie=nerle Oejues Heeefnpes.

µew#eCeerkeÀ cetu³eeb®eer leerve ÒekeÀejs efJeYeeieCeer nesles.

• efJeÐeeLeea mebyebOeerle
• efµe#ekeÀ mebyebOeerle DeeefCe
• Fceejle DeeefCe GHekeÀjCe mebyebefOele.

efJekeÀeme keÀjCeeN³ee jep³eeceO³es meJe&meeOeejCeHeCes ns leerve ®ee mJeerkeÀej kesÀuee peele Deens.
IeìkeÀ cetu³e ns efkeÀceleer®³ee mlejeJej yeouele Demeles. efµekeÀCeeN³eeb®eer mebK³ee Jee{le Deens, µew#eefCekeÀ
iegCeJeÊee Jee{le Deens, efµe#eCee®eer ceeieCeer, lemes®e µeeUe Jee{ermeeþer oyeeJe ³esle Deens. YeefJe<³ekeÀeUe®³ee
efJe®eej keÀjlee DeboepeHe$ekeÀ yeveJeleevee ÒeLece ns ue#eele þsJeues Heeefnpes keÀer efJeÐeeLeea mebK³ee keÀµeer
Jee{sue. cnCepes®e Jee{l³ee efJeÐeeLeea mebK³es®ee oKeue Iesleueer Heenerpes. lemes®e Jee{l³ee efµe#ekeÀ mebK³es®eer
oKeue IesCes iejpes®es Deens Je veblej Jee{l³ee µeeUeb®eer oKeue IesCes iejpes®es Deens. ogmejs cnCepes nîee
Òel³eskeÀeceeies cetu³e Jee{ Òel³eskeÀ Yeeieemeeþer efJe®eejele Iesleueer Heeefnpes.

efµe#eCee®³ee Ke®ee&®eer efJeYeeieCeer keÀjCes Del³eeJeµ³ekeÀ Deens. ner efJeYeeieCeer Keepeieer Je

mejkeÀejer #es$eele keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. Goe. efJeefJeOe YeeieeceO³es Yeeb[Jeueer Ke®e& (Capital
expenditure) Je ìHHee-ìHHee ves Ke®e& (recurring expenditure) ìHHee-ìHHee ves
(capital expenditure) (cetu³e) ns veeJee ÒeceeCes®e þjeJeerkeÀ keÀeueeJeOeerveblej efve³eefcele Je
efveefµ®ele Demeles. Yeeb[Jeueer Ke®e& (cetu³e) ns ogmeN³ee yeepetme SkeÀe®e JesUer iegbleJeCetkeÀ Demeles.

cetu³e Heg{erue IeìkeÀebJej efveOee&jerle Demeles.

De) efµe#ekeÀeb®³ee Heieeje®ee mlej Je j®evee
ye) Òel³eskeÀ mlejeJejerue efµe#ekeÀ efJeÐeeLeea mejemejer ÒeceeCe
keÀ) HeieejeJ³eleerjerkeÌle µew#eCeerkeÀ cetu³e
[) Fceejleer Je Flej meeefnl³eemeeþer Yeeb[Jeueer cetu³e
F) GHekeÀjCeemeeþer Yeeb[Jeueer cetu³e

DeLee&le®e Jejerue HewkeÀer Òel³eskeÀ IeìkeÀe®eer efveefµ®eleer ner efveOeer (Funds) ®³ee
GHeueyOelesvegmeej nesle Demeles lemes®e efµe#ekeÀ efJeÐeeLeea ³eeb®³ee veeWoCeerJe©ve nesle Demeles.

Jejerue IeìkeÀeb®³ee yeoueevegmeej efpeuneceO³es, jep³eeceO³es osµeeceO³es µew#eefCekeÀ

Deûe¬eÀceevegmeej efouee peelees. l³eevegmeej Ke®e& kesÀuee peelees.
 25
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1) cetu³ee®³ee DeLe&µeem$e Je efµe#eCe nîeeceOeerue JeeHeje®ee HeÀjkeÀ mene DeesUerle efuene.

2.3 Debleie&le Je yeenîe µew#eefCekeÀ #ecelee External & Internal

Efficiency of Education

pej DeeHeCe ceeveJeer µeeUsceO³es Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ ner SkeÀ efvecee&Ce ceeveJeer iegbleJeCetkeÀ Deens.
nîee efJeOeeveeµeer mencele Demesue lej DeeHeCe ÒeLece #ecelee ie=nerle OejCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. iegbleJeCetkeÀer®eer
efveJe[ ner mHeOee&lcekeÀ m$eeslee®ee GHe³eesie keÀ©ve yeenîe #ecelesJej DeeOeejerle DemeeJeer. lemes®e
meceepee®eer GÎer<ìîes DeeefCe Debleie&le #ecelee m$eesleeb®³ee GHe³eesieeJej DeeOeejerle iegbleJeCetkeÀ DemeeJeer.
meJe&$e peieeceO³es Yeejleemen µew#eCeerkeÀ cetu³e ÒekeÀej®eer DeesUKe efveefµ®eleer®e Peeuesueer Deens.
legcner ue#eele þsJeues Heeefnpes SketÀCe cetu³e ns efJeÐeeLeea, µeeUe, efµe#ekeÀ nîeeb®³ee Jee{erµeer efveie[erle
Deens. IeìkeÀ cetu³e ns keÀceer nesT µekeÀles, Jee{t µekeÀles efkebÀJee efmLej jent µekeÀles. ns Jee{er®³ee mebyebefOele
Deens. µew#eefCekeÀ cetu³e DeY³eemeemeeþer DeeHeCeeme efJeefJeOe ÒeceeCeeb®eer ieCeleer keÀjCes iejpes®es Deens. les
Heg{erueÒeceeCes : De) #es$eeÒeceeCes cetu³e (ûeeceerCe, µenjer) ye) SketÀCe cetu³e keÀ) IeìkeÀ cetu³e [)
efveµ®eerle Je yeoueles cetu³e F) mejemejer (averge) cetu³e

cetu³e ÒekeÀeje®es JeieeakeÀjCe ns GÎsµe Je iejpe nîeeb®³eeµeer efveie[erle Deens.

Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&®³ee veeWoCeer ceeies cetu³e DeeefCe ³eµemJeer efJeÐeeL³ee&ceeies cetu³e meceeve Deens.
Hejbleg Òel³e#eele Demes nesle veener nîee®es cegK³e keÀejCe cnCepes ieUleer nes³e. cnCetve ³eµemJeer
efJeÐeeL³ee&ceeies cetu³e ns veeWoCeer efJeÐeeL³ee&ceeies cetu³eeHes#ee peemle Demeles. nîee®ee HeÀjkeÀ He×leer®ee
#ecelesceO³es ceespelee ³eslees. pesJe{e keÀceerle keÀceer HeÀjkeÀ lesJe{er He×leer®eer #ecelee peemle Demeles.
DeLe&Meem$eeceO³es #ecelee mebkeÀuHeves®eer J³eeK³ee (input) megjJeeleer®eer m$eesle Je (output)
HeÀueefve<HeÊeer ¿eeceO³es menpe keÀjlee ³esles. DeLe&Meem$ee®eer #ecelee ner HeÀueefve<HeÊeer (output) ceO³es
IeìkeÀeb®³ee Jee{erJej efou³ee iesuesu³ee megjJeeleer®³ee m$eesleevegmeej (input) Jee{les.

output
efficiency =
input

=
 26
HeÀueefve<HeÊeer (output) efmLej þsJetve (input) efouesues m$eesle ns ®eebieu³ee GlHeeoveecegUs
(efvecee&CeecegUs) keÀceer keÀjlee ³esles.

efMe#eCeeMeer mebyebefOele Heg{erue ÒeceeCes efJeOeeve keÀjlee ³esF&ue. Mew#eefCekeÀ HeÀueefve<HeÌleer

(output) ner (input) GHeueyOe Demeuesu³ee m$eesle cnCepes efJeÐeeLeea, efMe#ekeÀ, Fceejle,
DeY³eeme¬eÀce ¿eeb®³ee SkeÀef$ele ®eebieu³ee HeefjCeeceeves Jee{les. DeLe&Meem$e%e Je efMe#eCe Meem$e%e
¿eeb®³eeHeg{s cegK³e mecem³ee cnCepes (input) m$eesleeb®es ³eesi³e efceÞeCe, ³eesi³e ÒeceeCeele keÀmes keÀjeJes pesCes
keÀªve Mew#eefCekeÀ HeÀueefve<HeÊeerceO³es Jee{ nesF&ue. Hejbleg ogmejer mecem³ee cnCepes (output)
“HeÀueefve<HeÊeer®es ceespeceeHe keÀmes keÀjeJes?”

jesveeve®³ee celes ns mHeä keÀjCes lemes HeÀej DeJeIe[ keÀece Deens. keÀejCe Mew#eefCekeÀ He×leer®³ee
mejeJeemeeþer keÀesCelesner meJe&ceev³e keÀe³e& ÒeCeeueer lelJe veener. lemes®e ³eesi³e J³eeK³ee Demeuesuee keÀesCeleener
oMe&keÀ HeÀueefve<HeÊeermeeþer (output) veener.

Debleie&le #ecelee (Internal Efficiency) :

p³eeJesUer efMe#eCee®es HeÀueefve<HeÊeer DeefOekeÀ ÒeceeCeele efouesu³ee Mew#eefCekeÀ m$eesleeceOetve nesles.

l³eeJesUer efMe#eCee®eer Debleie&le #ecelee megOeejueer peeles eEkeÀJee l³ee®e HeÀueefve<HeÊeermeeþer keÀceer Mew#eefCekeÀ
m$eesleeb®ee JeeHej kesÀu³eeme Debleie&le #ecelee megOeejles. DeMee ÒekeÀejs Mew#eefCekeÀ DeLe&Meem$ee®es JeieeakeÀjCe
ns cegK³elJes Mew#eefCekeÀ HeÀueefve<HeÊeer®³ee efvecee&CeeJej Je l³eeb®³ee Mew#eefCekeÀ cetu³eebMeer mebyebefOele Demeles.

Debleie&le #ecelee ner efouesues m$eesle (input) Je HeÀueefve<HeÊeer (output) ner Mew#eefCekeÀ
He×leerMeer eEkeÀJee Jew³eefkeÌlekeÀ Mew#eCeerkeÀ mebmLeeMeer mebyebefOele Demeles. meJe&meeOeejCe ueeskeÀeb®³ee
efMe#eCeemeeþer MeemekeÀer³e DeLe&mene³³e osles. yeenîe #eceleeb®ee efJe®eej kesÀuee lej keÀceerle keÀceer
ueeskeÀebmeeþer efMe#eCeemeeþer efkeÀleer ÒeceeCeele MeemekeÀer³e DeLe&mene³³e®eer iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer lemes®e efceÞe
ÒekeÀejemeeþer Mew#eefCekeÀ DeLe&mene³³e efkeÀleer ÒeceeCeele DemeeJes Demee ÒeMve meceesj ³eslees. p³eeJesUer
Debleie&le #eceleeb®ee efJe®eej kesÀuee Demelee mejkeÀejkeÀ[tve efMe#eCeemeeþer efceUeuesu³ee DeLe& mene³³ee®eer
efJeYeeieCeer Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
• efMe#ekeÀ ÒeefMe#eCeemeeþer
• DeY³eeme¬eÀce Hegve&yeebOeCeermeeþer
• megefJeOee megOeejC³eemeeþer
• lemes®e meeJe&peefvekeÀ DeLe&mene³³e Devegoeve ns ûeenkeÀebvee efJeÐeeL³ee¥vee eEkeÀJee efJeÐeeLeea megefJeOee
efvecee&Ceemeeþer HegjefJeues peeles.

ceeP³ee celes Debleie&le #ecelee ner yee¿e #ecelee Jee{efJeC³eemeeþer cenÊJee®eer Deens.
ueeskeÀeb®³eemeeþer MeemekeÀer³e DeLe&mene³³e ns mJele: cenÊJee®es GÎerä veener. l³ee®es GÎerä cnCepes
efMe#eCee®eer iegCeelcekeÀ Je mebK³eelcekeÀ Jee{ keÀªve meceepeeceO³es iegCeelcekeÀ Je mebK³eelcekeÀ Jee{ keÀªve
meceepeeceO³es efJekeÀeme Je megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes ns nes³e. pej Debleie&le #ecelee keÀceer Demesue lej
yeenîe #ecelee keÀceer nesles, Mew#eefCekeÀ HeÀueefve<HeÊeer osKeerue keÀceer nesles.
 27
peemle ÒeceeCeele MeemekeÀer³e DeLe&mene³³e Demesue lej les Jee³ee (wastage) HegÀkeÀì
peeC³ee®es ÒeceeCe ner Jee{les. Debleie&le #ecelee ner keÀener JesUe ogue&ef#ele kesÀueer peeles. ne ogue&ef#ele
HeCeeveblej yejesyej kesÀuee peelees. lees Heg{erue yeouel³ee peieeme lees[ osTve yejesyej kesÀuee peelees.

De) Mew#eefCekeÀ cetu³eele Jee{ keÀªve

ye) DeeefLe&keÀ Jee{er®es m$eesle Jee{Jetve
keÀ) G®®e efMe#eCee®eer mebOeer efvecee&Ce keÀªve

SKeeÐee Jeiee&leerue efJeÐeeLeea mebK³ee l³ee®e Jeiee&®³ee iesu³ee Je<eea®³ee efJeÐeeLeea SketÀCe veeWo
Demeuesu³ee efJeÐeeLeea mebK³es®³ee ìkeÌkesÀJeejerle keÀe{lee ³esles. SKeeÐee Jeiee&leerue Hele opee& IeìkeÀe®eer
ceespeceeHe keÀjC³eemeeþer Debleie&le #ecelee ner Mew#eefCekeÀ ceespeceeHee®eer He×le Deens.

yee¿e #ecelee (External Efficiency) :

p³eeJesUer efouesu³ee Mew#eefCekeÀ m$eesleeletve peemleerle peemle HeÀueefve<HeÊeer nesles.

l³eeJesUer yeenîe efMe#eCee®eer #ecelee Jee{les. meeceeefpekeÀ efJekeÀeme keÀjCes ns yeenîe #eceles®es O³es³e Deens.
yeenîe #ecelee®es JeieeakeÀjCe ns Heg{erueÒeceeCes meceLe&ve keÀªve keÀjlee ³esF&ue. efJeefMeä ceveg<³eyeUe®³ee
ceeieCeervegmeej Mew#eefCekeÀ iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles. Flej iegbleJeCetkeÀer®³ee He³ee&³eeHes#ee Mew#eefCekeÀ iegbleJeCetkeÀ
DeefOekeÀ ®eebieuee HejleeJee osles. efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³es iegbleJeCetkeÀeR®ee HejleeJ³ee®ee oj cnCepes ceeveJeer
iegbleJeCetkeÀer®ee oj ne Flej iegbleJeCegkeÀer®³ee HejleeJ³eeHes#ee peemle Deens. cnCetve mejkeÀej ns ceesþîee
ÒeceeCeeJejerue iegbleJeCetkeÀoej Deens. cnCetve mejkeÀejves ceesþîee ÒeceeCeeJej efMe#eCeeJej iegbleJeCetkeÀ kesÀueer
Heeefnpes. efMe#eCeeJejerue iegbleJeCetkeÀ meceepeemeeþer HeÀe³eosMeerj Deens.

yeenîe #eceleelee®ee GHe³eesie kesÀJeU mejkeÀejer DeLe&mene³³eemeeþer nesle vemetve yeenîe #ecelee
¿ee mejkeÀejves keÀesCel³ee ÒekeÀej®es efMe#eCe ÐeeJes ns þjefJeC³eemeeþer HeÀej cenÊJee®es Deens. keÀesCel³ee
ÒekeÀej®³ee Je keÀesCel³ee mlejeme ÒeeOeev³e ÐeeJes ns þjefJeC³eeme yeenîe #ecelee ceole keÀjles.

Goe. efJemle=leHeCes ÒeefleHeeove keÀjlee ³esles keÀer, ceeO³eefcekeÀ DeeefCe G®®e ceeO³eefcekeÀ
efMe#eCee®³ee HejleeJ³eeHes#ee ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®ee HejleeJ³ee®ee oj peemle Deens. cnCetve FkeÀ[s ue#e osCes
HeÀej cenÊJee®es Deens. ¿ee®es ceespeceeHe HeoJeerOejeb®eer JewefMeäîes Je yeepeejeleerue veeskeÀN³ee (job
market) ¿eeb®³ee mecevJe³eeJej DeJeuebyetve Demeles.

yeenîe #ecelee®ee oMe&keÀ cnCepes efMe#eCeeceO³es efJeefJeOe mlejeJej nesCeeN³ee Ke®ee&®ee meeceeefpekeÀ
DeeefCe Keepeieer HejleeJ³ee ojeceO³es neslees Je Ke®ee&®es DeboepeHe$ekeÀemeeþer yeenîe #eceles®ee GHe³eesie neslees.

Goe. Mew#eefCekeÀ efJe©× J³eeJemeeef³ekeÀ ¿ee ¢äerkeÀesveeletve osMee®³ee J³eeHekeÀ mlejeJej ³eesi³e
oMe&keÀ iegCeJeÊee efMe#eCeemeeþer veener ner Kesoe®eer yeeye Deens.
yeenîe #eceles®eer De#ecelesmeeþer Heg{erue keÀejCes Deensle.
De) ceeO³eefcekeÀ mlejeJej keÀceer ÒeceeCeele iegbleJeCetkeÀ
ye) yeepeeje®³ee (market) efve³eespevee®³ee JeeHejemeeþer peemleerle peemle efveoxMe.
 28
keÀ) Jeeef<e&keÀ efve³eespeve Je DeboepeHe$ekeÀe®ee efveCe&³eemeeþer yeepeeje®ee JeeHej
[) G®®e efMe#eCeemeeþer meceepee®eer Jee{leer ceeieCeer.
F) DeHegjs Mew#eCeerkeÀ m$eesleeb®eer GHeueyOeer
HeÀ) De³eesi³e efveJe[ He×leer
pe) De³eesi³e Mew#eefCekeÀ DeeefLe&keÀ He×le

De#eceles®eer ®eej lelJes Heg{erueÒeceeCes

1) keWÀêmejkeÀej Je MeeUe ³eeceO³es Devegoevee®ee iewjJeeHej Je m$eesleeb®eer ieUleer.

2) efMe#ekeÀ Yejleer ve keÀjCes.
3) MeeUebceO³es m$eesleeb®eer ieUleer.
4) efMe#ekeÀ cegK³eeO³eeHekeÀ ³eeb®³eeceO³es efJeMes<e mJeeYeeefJekeÀ iegCeOecee&®ee DeYeeJe
5) efJeÐeeLeea ieUleer
6) DeO³eeHevee J³eefleefjkeÌle Flej keÀecee®ee efMe#ekeÀeJej leeCe.
7) mejkeÀejer MeeUebceO³es m$eeslee®eer þsJeCe eEkeÀJee efJeYeeieCeer
8) Jeie&DeekeÀej HetJeea ceesþe neslee. meO³ee Jeiee&®ee DeekeÀej ueneve Deens. efMe#eCee®³ee
HeÀueefve<HeÊeermeeþer (output) efMe#ekeÀ ns ceewu³eJeeve m$eesle Deensle.
 29

3
efµe#eCeeleerue Ke®e&-HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCe
(Cost Benefit Analysis in Education)

IeìkeÀ j®evee :

3.0 GefÎ<ìîes
3.1 Ke®e&-HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCe – DeLe&, nslet DeeefCe mecem³ee
3.2 efµe#eCeeleerue Je³e, µew#eefCekeÀ Je<e& Je mejemejer GlHeVe
3.3 efµe#eCeeleerue iegbleJeCetkeÀerJejerue HejleeJ³ee®es cetu³eceeHeve Je DeLe&efveJe&®eve
3.4 efµe#eCeeleerue Ke®e&-HeefjCeecekeÀejkeÀlee efJeµues<eCe, Ke®e& HeefjCeecekeÀejkeÀlee DeeefCe Ke®e&
HeÀueefve<Heleer ³eeleerue HeÀjkeÀ
3.5 efµe#eCeeleerue Ke®e& peeCeerJe – mebkeÀuHevee
3.6 meboYe& ûebLe

3.0 GefÎ<ì³es

³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej legcneuee

• Ke®e&-HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCee®ee – DeLe&, nslet DeeefCe mecem³ee meebielee ³esleerue.
• Je³e, µew#eefCekeÀ Je<e& Je mejemejer GlHeVe ³eeleerue mebyebOe mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
• Ke®e& ueeYe ÒeceeCe Je efmeceeble Ke®e& ³ee®eer ieCevee keÀjlee ³esF&ue.
• efµe#eCeeJejerue iegbleJeCetkeÀer®³ee HejleeJ³ee®es cetu³eceeHeve Je DeLe& efveJe&®eve keÀjlee ³esF&ue.
• Ke®e& HeÀueefve<Heleer, Ke®e& HeefjCeecekeÀejkeÀlee Je Ke®e& peeCeerJe ³eeleerue HeÀjkeÀ meebielee ³esF&ue.

3.1 Ke®e&-HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCe – DeLe&, nslet DeeefCe mecem³ee (Meaning,

Purpose and Problems of Cost Benefit Analysis)
DeLe& :
keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer iegbleJeCetkeÀ cnCepes YeefJe<³ekeÀeUele efceUCeeN³ee HeÀe³eÐeekeÀjerlee Jele&ceeve
GHeYeesieeb®ee l³eeie nes³e Je Jele&ceeve keÀeUele kesÀuesu³ee Ke®ee&®³ee ceeveeves YeefJe<³e keÀeUele efkeÀleer DeefOekeÀ
HeÀe³eoe nesF&ue ³ee®es efJeµues<eCe ³eele kesÀues peeles. DeeHeCe Ie[Jetve DeeCeuesueer efve³eesefpele ke=Àleer efkeÀleer
ÒeYeeJeer Jee efkeÀleer efveke=À<ì nesleer ns þjefJeC³eemeeþer Ke®e& HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCee®ee JeeHej kesÀuee peelees.
 30
Ke®e&-ueeYe efJeµues<eCe keÀesCel³eener #es$eemeeþer keÀjlee ³esles. cegK³elJeskeÀ©ve DeeefLe&keÀ Òeµveebmeeþer ³ee®ee
JeeHej kesÀuee peelees. meeceeefpekeÀ HeeleUerJej Flej DeeefLe&keÀ #es$eele p³ee He×leerves veHe̳ee leesìîee®eer
leHeemeCeer keÀ©ve meceepeefnle meJee&le ®eebieues keÀµeeves meeOesue ³ee ¢<ìerves efveCe&³e Iesleuee peelees. leµee®e
He×leerves efµe#eCe efJe<e³ekeÀ yeeyeleerlener Demes efveCe&³e Ieslee ³esleerue keÀe ns HeenC³ee®³ee GÎsµeeves efµe#eCeele
Ke®e& HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCe keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ þjles.

Ke®e& HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCe / Ke®e& ueeYe efJeµues<eCe J³eeK³ee :

SKeeÐee ÒekeÀuHeemeeþer kesÀuesuee Ke®e& Je l³eeJej efceUeuesuee ueeYe (veHeÀe) ³eeb®eer He×leµeerjHeCes
kesÀuesueer leguevee Je ieCevee cnCepes Ke®e&-HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCe nes³e. Ke®e& ueeYe efJeµues<eCeeceO³es
ÒekeÀuHee®³ee mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ HeefjCeeceeb®es ceeHeve kesÀues peeles. Ke®e&-HeÀueefve<Heleer
efJeµues<eCeele mekeÀejelcekeÀ yeeyeer SkeÀ$e keÀ©ve Je vekeÀejelcekeÀ yeeyeer JeieUtve efveCe&³e Iesleuee peelees.
oesvner IeìkeÀebceOeerue HeÀjkeÀ efve³eesefpele ke=Àleer ³eesi³e keÀer De³eesi³e nesleer ns oµe&efJeles.

Ke®e& ueeYe efJeµues<eCe :

Goe. SkeÀ GlHeeove J³eJemLeeHekeÀ, legcner GlHeeove Jee{efJeC³eemeeþer 1 Deype mìbefcHebie
³eb$emeecegûeer efJekeÀle IesC³eemebyebOeer®es efJe®eej Heg{s þsJelee. meoj ne efJe®eej GHeeO³ee#eebkeÀ[s þsJeC³eeHetJeea,
legcneuee legcner meg®eefJeuesu³ee iees<ìermeeþer keÀener JemletefmLeleer meceesj þsJeueer Heenerpes pesCeskeÀ©ve legcner
þjefJeuesu³ee yeeyeerletve Ke®e& ueeYee®es efJeµues<eCe keÀjlee ³esF&ue. legcner veJeerve ³eb$eecegUs vekeÌkeÀer
HeÀe³eoe/ueeYe nesF&ue. l³eecegUs Òeefle leemeeuee legcner 100 JesUe GlHeeove keÀ© µekeÀlee. leerve keÀeceieej
meO³ee pes neleeves keÀece keÀjleele l³eepeeieer ³eb$ee®ee JeeHej nesF&ue ³eelegve SkeÀmeejKesHeCee Je iegCeJeÊee
®eebieueer Demesue.

³eb$eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ DemeCeejer Jeerpe l³eemeeþer legcneuee Ke®e& keÀjeJee ueeiesue. Flej yeeyeer
Ke®e& cenÊJee®³ee veenerle. Òel³eskeÀ ceefnv³ee®³ee GlHeeove leemeeuee pesJe{s GlHeeove nesF&ue l³ee®³ee
100 Heì DeefOekeÀ GlHeeove nesTve l³eevegmeej letcner efJe¬eÀer efkebÀcele ceespet µekeÀeue. ³eeceO³es 2… ns
Kejeye Demesue l³eele legcner leerve keÀeceieejeb®es Jesleve meceeefJe<ì keÀje. lejermeg×e ®eebieuee ueeYe nesF&ue.

l³eeveblej legcner ³eb$ee®eer ceeefmekeÀ efkeÀcebleeruee efle®³ee efJe¬eÀer®³ee 12 ceefnv³eeuee Yeeietve l³ee®es
veblej 10 Je<ee&He³e¥le efJe®eej kesÀuee l³eele efJepes®eer GHe³eesefielee, efle®ee Ke®e& Je Kejsoer efkebÀcele ³ee meJee¥®ee
efJe®eej keÀ©ve SkeÀef$ele Ke®ee&®ee DeekeÀ[e efceUlees. ³eeletve legcner SketÀCe efkebÀcele letce®³ee Ke®ee&®³ee
ueeYeeletve Jepee kesÀueer DeeefCe legcner efJeµues<eCe kesÀues lej l³eeletve ®eebieuee ueeYe neslees. ns meJe& letcner
legce®³ee GHeeO³e#ee meceesj þsJee. yejesyej keÀer ®etkeÀ ³eeletve letcneuee ³eesi³e keÀuHevee meg®esue.
Ke®e&-HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCee®es nslet (Purpose of Cost-Benefit Analysis) :
1. SKeeÐee ÒekeÀuHeeJej DeeHeCe kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ efyeve®egkeÀ nesleer ns þjefJeCes Je l³ee®es meceLe&ve
keÀjCes.
2. ÒekeÀuHeeb®eer leguevee keÀjC³eemeeþer Hee³ee le³eej keÀjCes.
3. ÒekeÀuHeeceOeerue Òel³eskeÀ IeìkeÀeJej ³esCeeje DeHesef#ele Ke®e& Je l³eeJej efceUCeeje DeHesef#ele ueeYe
³ee®eer leguevee keÀ©ve Ke®ee&®³ee leguevesle efkeÀleer DeefOekeÀ ueeYe efceUeuee ns µeesOeCes ³eele
meceeefJe<þ Demeles.
 31
4. iegbleJeCetkeÀer®ee meceepe efnleeJej keÀe³e HeefjCeece nesF&ue ³eeb®ee Deboepe yeebOeC³eemeeþer Ke®e&-
HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCe GHe³eesieele DeeCeleele.
5. YeefJe<³eele ÒekeÀuHee®ee / iegbleJeCetkeÀer®ee nesCeeje HeefjCeece DeY³eemeCes.

Ke®e&-HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCee®³ee Hee³eN³ee / ìHHes (Stages in the cost benefit

analysis) :

SKeeÐee efve³eesefpele ÒekeÀuHeele kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀercegUs efveJJeU meceepe efnleele Jee{ nesF&ue
keÀe ne cetueYetle Òeµve meceesj ³eslees. iegbleJeCetkeÀer®³ee efveCe&³ee ceeiee&le lees cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Demelees.
ìHHee 1 (De) meeceeefpekeÀ Ke®e& Je meeceeefpekeÀ ueeYe ³ee®eer ieCevee :
³ee ìHH³eele ÒeecegK³eeves ceeHeefve³e Je DeceeHeefve³e Ke®ee&®eer ieCevee kesÀueer peeles.
• ceeHeefve³e Ke®e& Je ueeYe : ³esLes meceepeeves / mebmLesves kesÀuesuee Òel³e#e Ke®e& Je ueeYe ³eeb®eer
ieCevee nesles.
• DeceeHeefve³e Ke®e& Je ueeYe : ³esLes cegK³elJes keÀ©ve DeÒel³e#e Ke®e& Je l³eeHeemetve Peeuesuee ueeYe
³ee®eer ieCevee kesÀueer peeles.
ner Òeef¬eÀ³ee Deefleµe³e cenlJeHetCe& Demetve ³eele ÒeecegK³eeves Ke®e& Je ueeYee®es meJe& cenlJeHetCe& /
efJeµJemeefve³e IeìkeÀ DeesUKeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.
ìHHee 1 (ye) Ie[CeeN³ee Ieìveeb®es met#ce efJeµues<eCe :
DeeHeCe efJeefµe<ì jkeÌkeÀce iegbleefJeueer lej DeeHeueer HeÀueefve<Heleer efkeÀleer Demesue? ³ee Òeµveebµeer
mebyebefOele ner Hee³ejer Deens. ³eele met#ce Yeso ue#eele IesJetve efJeµues<eCe kesÀues peeles. pej efceUCeeN³ee
HeÀueefve<Heleer yeeyele efveefµ®eleer Demesue lej Òel³e#e ueeYeele efkeÀleer HeÀjkeÀ He[uee ³ee®es efJeµues<eCe ³esLes
nesles.

ìHHee 2 : YeefJe<³eeleerue ueeYe cetu³e pecesme ve OejCes :

keÀesCel³eener ÒekeÀuHee®³ee keÀeueJeOeerle Jee{ Peeu³eeves Ke®ee&le Jee{ nesles l³ee®e ÒeceeCes DeefOekeÀ
keÀeU ÒekeÀuHe ®eeueefJeu³eeves DeefOekeÀ ueeYe neslees. meeceev³eHeCes J³eeqkeÌle iegbleJeCetkeÀerJej veblej®³ee
ueeYeeHes#ee leelkeÀeefuekeÀ ueeYee®ee efJe®eej keÀjleele (Flej HeefjefmLeleer meejKeer Demeleevee Gµeerje
efceUCeeN³ee ueeYeeHes#ee ueJekeÀj efceUCeeje ueeYe DeefOekeÀ Hemeble keÀjleele) cnCetve YeefJe<³eeleerue ueeYe
cetu³ee®eer ieCevee kesÀueer peele veener Jee pecesme Oejues peele veener.

ìHHee 3 : Ke®e& Je ueeYe leguevee :

iegbleJeCetkeÀerJejerue HejleeJ³ee®ee efveJe[ meeceeefpekeÀ oj (net social rate of return)
þjefJeC³eemeeþer Ke®e& Je ueeYe ³eele letuevee kesÀueer peeles.
ìHHee 4 : HejleeJ³ee®³ee oje®eer leguevee :
µeemeveekeÀ[s ce³ee&efole efveOeer Demeu³eecegUs DeveskeÀ ÒekeÀuHeeHewkeÀer keÀesCelee ÒekeÀuHe neleer I³eeJee
³ee®ee efveCe&³e keÀjeJee ueeielees DeµeeJesUsme ÒekeÀuHeeHeemegve iegbleJeCetkeÀ kesÀuesues cegU Yeeb[Jeue efveJJeU
ueeYee®³ee ©Heele efkeÀleer efceUles ³ee®eer leguevee kesÀueer peeles Je oesve ÒekeÀuHeele peemle HejleeJee osCeeN³ee
ÒekeÀuHeele iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles.
 32
legce®eer Òeieleer leHeemee :

1) Ke®e& HeÀueefve<Heleer cnCepes keÀe³e? l³ee®es ìHHes mHe<ì keÀje.

3.2 Je³e-efµe#eCe-ceesyeouee / Je³e-µew#eefCekeÀ Je<e&- DeeefCe mejemejer GlHeVe

Profiles of Age-Education-Earnings

peieele meJe&$e SkeÀ iees<ì Dee{Utve ³esles leer cnCepes p³ee®es efµe#eCe peemle l³ee®es GlHeVe /
Heieej peemle. efµe#eCeeJej Peeuesuee Ke®e& DeeefCe l³eecegUs peeoe efceUCeejs GlHeVe ³eeb®eer meebie[ Ieeuelee
³esles. meg©Jeeleer®³ee keÀeueeJeOeerceO³es ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejerue µew#eefCekeÀ iegbleJeCetkeÀerJej efceUCeeje HejleeJee
ne DeefOekeÀ neslee. iegCe©Heer ceeveJeer Yeeb[Jeuee®³ee keÀcelejlescegUs keÀceer DeeefLe&keÀ GlHeVe DemeCeeN³ee
osµeebveer efµe#eCeeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele þesme iegbleJeCetkeÀ kesÀueer. ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCeeJejerue iegbleJeCetkeÀercegUs
efceUCeeN³ee DeefOekeÀ HejleeJ³eecegUs efJekeÀmeveµeerue osµeebveer efµe#eCeeJejerue iegbleJeCetkeÀerme ÒeeOeev³e efoues.
keÀeUe®³ee DeesIeele efµe#eCeeJejerue HejleeJ³ee®³ee oj keÀceer nesT ueeieuee. µeeUs®³ee Je<ee&ceO³es nesT
ueeieuesueer Jee{ Je l³ee®eJesUsme efµe#eCeeJejerue HejleeJ³eele meg×e keÀceer ³esJet ueeieueer. iesu³ee 12
Je<ee&ceOs³e ÒeeLeefcekeÀ µeeUsleerue efµe#eCeeJejerue HejleeJ³eele meJe&meeOeejCeHeCes Ieì nesT ueeieueer Deens ner
Ieì µeskeÀ[e 0.6 FlekeÀer Deens. (mee¬eÀesHeesueme DeeefCe He@ì^erveesme 2004) l³ee®e yejesyej µew#eefCekeÀ
mlejele meg×e Jee{ nesT ueeieueer Deens. ³eeJe©ve Demes ue#eele ³esles keÀer meJe& IeìkeÀ meceeve Demeleerue Je
efµe#eCee®³ee ceeieCeerle Jee{ Peeueer Demesue lej l³ee®eer HeefjCeerleer efµe#eCeeJejerue HejleeJ³eele DeuHe
ÒeceeCeele Ieì nesC³eele nesles. leb$e%eeveeleerue ÒeieleercegUs µeeues³e efµe#eCeele Jee{ nesT ueeieueer. µeeues³e
efµe#eCee®eer ceeieCeer meJe&$e Jee{u³eecegUs µeeues³e efµe#eCeeJejerue HejleeJ³eele DeuHe Ieì efometve ³esles.
ceeieerue keÀener oµekeÀele DeuHe GlHeVe DemeCeeN³ee osµeebceO³es µeeues³e efµe#eCeeJejerue HejleeJ³eele Ieì
Peeu³ee®es efometve ³esles. l³ee®e JesUsme efJekeÀefmele osµeele Peeuesu³ee leb$e%eeveeleerue ¬eÀebleercegUs ³ee osµeele
kegÀµeue keÀeceieejeb®³ee ceeieCeerle ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeueer DeeefCe l³eecegUs efµe#eCeeJejerue HejleeJ³eele
Jee{ Peeuesueer efometve ³esles. 1980 ®³ee oµekeÀeHeemetve µeeues³e efµe#eCeeJejerue HejleeJ³ee®ee ÒeJeen
Keeue®³ee efoµesves iesuesuee efomelees. ³ee®e oµekeÀeceO³es ueeskeÀmebK³es®³ee ÒeceeCeele ceeO³eefcekeÀ efµe#eCeeceO³es
ue#eCeer³e Jee{ Peeu³ee®es efometve ³esles lej ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCeele Ieì Peeuesueer efometve ³esles ³ee®ee DeLe&
Demee keÀer ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCee®es meJe&$e meeJe&$eerkeÀjCe Peeues Je l³eecegUs HejleeJ³eele Ieì Peeueer DemeeJeer.
³ee keÀeueeJeOeerle ceeO³eefcekeÀ efµe#eCee®³ee ceeieCeerle Jee{ Peeuesueer efomeles®e l³ee®e yejesyej HejleeJ³eele
meg×e Jee{ Peeuesueer Dee{Ules. ³eecegUs efµe#eCeele ceesþîee ÒeceeCeele iegbleJeCetkeÀ keÀjeJee ne efJe®eej ÒeyeU
nesT ueeieuee. efµe#eCe ne ceeveJee®ee cetueYetle nkeÌkeÀ ceeveuee iesuee Deens. ³eecegUs®e efJeÐeeue³e Je
efJeÐeeHeerþeceO³es je<ì^er³e mebmeeOeveÜejs iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peele Deens. meJee¥meeþer efµe#eCe (2002) ³ee
peeieleerkeÀ DenJeeueele veceto kesÀues Deens keÀer efJekeÀmeveµeerue osµeebceO³es µeeues³e efµe#eCeeJejerue Keepeieer Je
meeceeefpekeÀ ¢<ìerkeÀesveelegve efceUCeeje HejleeJee ne ceeO³eefcekeÀ efµe#eCee®ee leguevesle µeeues³e efµe#eCeele
meelel³eeves DeefOekeÀ Deens. ³ee®es ÒeceeCe meeceev³eHeCes DeeefLe&keÀ #es$eeJejerue HejleeJ³eeHes#ee peemle
 33
Dee{Utve ³esles. (Unesco 2002:34) efµe#eCeemeeþer peeieeflekeÀ ceesefnce (2005 : 3) ³eeceO³es
cnìues Deens keÀer cegK³elJes cegueeRmeeþer efouesues efµe#eCe kegbÀìgyee®³ee GlHeeoveeme neleYeej ueeJeles Je
oejerêîeles®es ®e¬eÀ mebHeefJeC³eeme mene³³e keÀjles. ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCe Iesleuesu³ee le©Ce ceefnuee, efvej#ej
ceefnueeb®³ee leguevesle S®e.Dee³e.Jeer S[dme ³ee jesieeHeemetve oesve Heì DeefOekeÀ megjef#ele jenleele. lemes®e
l³eeb®es GlHeVe ns Òel³eskeÀ µeeues³e Je<ee&®³ee efµe#eCeeyejesyej Jee{le Demeles. cnCepes®e je<ì^e®ee meJee¥ieerCe
efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer kegÀHees<eCe, S[me, oejerêîe, YetKe Je Deveejesi³e otj þsJeC³eemeeþer ÒeeLeefcekeÀ
efµe#eCee®es meeJe&$eerkeÀjCe DeeJeµ³ekeÀ Deens.
1950 meeueer DecesefjkesÀle ÒeLece Je³e, µew#eefCekeÀ Je<e& Je mejemejer GlHeVe ³eeb®eer ceeefnleer
ieesUe keÀjC³eele Deeueer ³ee®³ee DeeOeejs ceeke&À yuee@ie ³eebveer Keeueerue efve<keÀ<e& keÀe{ues Deensle.
1. ®eeUerme Je<ee¥He³e&le GlHeVe Jee{le jenles l³ee®³eeveblej keÀOeerlejer efµeKej ieeþtve GlejCeeruee
meg©Jeele nesles.
2. efµe#eCe efpelekesÀ peemle eflelekeÀer GlHeVeeleerue Jee{ meg©Jeeleer®³ee Je<ee&le peemle Demeles. l³ee®e
ÒeceeCes meg©Jeeleer®es Jeslevener efµe#eCe peemle Demeues lej peemle Dee{Utve ³esles.
3. efµe#eCe efpelekesÀ peemle lemee GlHeVee®ee G®®eebkeÀ ieeþeJe³eeuee JesU ner peemle ueeielees.
l³ee®eÒeceeCes efveJe=Êeer veblej®es GlHeVe peemle efµe#eCe Iesleuesu³ee ueeskeÀeb®³ee yeeyeleerle peemle
Dee{Utve ³esles.

³ee Je©ve ue#eele ³esles keÀer Je³e, µew#eefCekeÀ Je<e& Je mejemejer GlHeVe (Hewmee, meeceeefpekeÀ efnle,
efJekeÀeme) ³eeb®ee mekeÀejelcekeÀ mebyeOe Dee{Utve ³eslees.
Ke®e&-iegCeesÊej ieCevee (Calculation Cost ratio) :

Ke®e&-HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCeele ueeYe-Ke®e& ÒeceeCe oµe&keÀ cnCetve JeeHejues peeles. lemes®e

³eeÜejs SKeeÐee ÒekeÀuHee®es SkeÀef$ele DeeefLe&keÀ cetu³e meebieC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. ueeYe-Ke®e&
iegCeesÊej (Benefit Cost ratio) ns ÒekeÀuHeeÜejs Ke®ee&®³ee leguevesle ÒeeHle ueeYee®es DeeefLe&keÀ
mJe©Heele J³ekeÌle kesÀuesues ÒeceeCe Demeles. meJe& ueeYe DeeefCe Ke®e& ns ÒekeÀuHee®es leelkeÀeefuekeÀ cetu³e pecesme
ve Oejlee J³ekeÌle kesÀuesues Demeleele. ÒekeÀuHee®es cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer ueeYe-Ke®e& ÒeceeCe He×leer®ee
JeeHej kesÀuee peelees. Goe. meJe& efµe#ee DeefYe³eeveele efkeÀleer jkeÀces®eer iejpe Deens. Òel³eskeÀ efJeYeeieemeeþer
efkeÀleer jkeÌkeÀce efoueer Heeefnpes. ³ee jkeÀces®es efJelejCe keÀmes kesÀues Heeefnpes, keÀesCe keÀesCel³ee Jemlegb®eer
DeeJeµ³ekeÀlee Deens. ÒekeÀuHee®³ee ³eµemJeerlesmeeþer GHejeskeÌle meJe& IeìkeÀeb®eer ieCevee keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ
þjles.

ueeYe-Ke®e& ÒeceeCe-meg$e (Benefit Cost ratio formula) :

ueeYe Ke®e& ÒeceeCe keÀe{C³eemeeþer DeeHeCe ³ee efþkeÀeCeer SkeÀe keÀeuHeefvekeÀ J³eJemee³ee®ee efJe®eej
keÀ©. meJexµJej keÀe@jHeesjsµeve ner keÀeuHeefvekeÀ kebÀHeveer Deens. ³ee DeemLeeHevee®³ee G®®e HeeleUerJejerue
keÀe³e&keÀejer J³eJemLeeHekeÀe®³ee ceveele veJeerve meJexµJej kebÀHeveer meg© keÀjC³ee®ee efJe®eej Deeuee. l³eeb®³ee
celeeÒeceeCes ner veJeerve kebÀHeveer ³ee GÐeesieele ¬eÀebleer Ie[Jetve DeeCesue. ³ee veJeerve kebÀHeveer®³ee efve³eespeve,
efJekeÀeme Je GlHeeove keÀjC³eemeeþer 55000 [e@uej FlekeÀer iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeiesue. ³ee kebÀHeveer Üejs
GlHeeove meg© Peeues Je ³ee GlHeeoveeves ceesþîee ÒeceeCeele J³eJemee³e kesÀuee Je 5,00,000 [e@uej
 34
FlekeÀe efJe¬eÀceer efveJJeU veHeÀe ÒeeHle kesÀuee. meg$ee®³ee mene³³eeves DeeHeCeeme ueeYe Ke®e& ÒeceeCe Keeueerue
ÒeceeCes keÀe{lee ³esF&ue.

(BCR) =
( )
5,00,000
= = 9.09
55,000

³ee þerkeÀeCeer ueeYe Ke®e& ÒeceeCe ns 9.09 [e@uej FlekesÀ Deens. cnCepes®e Jejerue DemLeeHeveeme
Òel³eskeÀ iegbleJeuesu³ee 1.00 [e@uej ceeies 9.09 FlekeÀe mejemejer HejleeJee efceUeuee.

ueeYe-Ke®e& ÒeceeCe efJeµues<eCe (Benefit cost ratio analysis) :

Òel³eskeÀ iegbleJeCetkeÀ ÒekeÀuHeele OeeskeÀe Je Deefveefµ®elelee keÀceer peemle ÒeceeCeele Demeleele®e.
cnCetve®e keÀesCel³eener GÐeesieeme Je µeemeveeme iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer efveCe&³e Iesleevee ueeYe Ke®e& ÒeceeCe
efJeµues<eCee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. ueeYe-Ke®e& ÒeceeCe efJeµues<eCeecegUs µeemeve, GÐeesieeme efJeefYeVe
ÒekeÀuHeele iegbleJeCetkeÀeryeeyele mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ efJe®eej keÀjlee ³eslees. cnCepes®e ueeYe-Ke®e&
ÒeceeCe efJeµues<eCeecegUs DeeHeCeeme DeeHeCe iegbleJeCetkeÀ keÀ© Fef®íCeeN³ee ÒekeÀuHeeJej Ke®ee&®³ee leguevesle
ueeYe nesF&ue keÀer veener ³ee®eer ceeefnleer nesles Je l³ee ÒekeÀuHeemeboYee&le efveCe&³e IesC³eeme ceeie&oµe&ve efceUles.
ueeYe-Ke®e& ÒeceeCe efJeµues<eCe keÀjleevee keÀener eqkeÌue<ì IeìkeÀeb®ee meg×e meceeJesµe neslees ³ee
IeìkeÀebcegUs ³ee®eer ieCevee keÀjCes keÀþerCe nesles. Òel³e#e keÀeceieejebveer kesÀuesues GlHeeove, GlHeeove
keÀjleevee jeneruesu³ee $egìer, GlHeeove keÀjleebvee GlHeeove meeKeUerle De[®eCeer ³esCes ³eecegUs ueeYe-Ke®e&
ÒeceeCeeJej HeefjCeece neslees Je les ÒeceeCe keÀceer nesC³ee®eer µeke̳elee Jeeìles. cnCetve ÒekeÀuHee®eer veerJe[
keÀjleevee ³ee IeìkeÀeb®ee meg×e efJe®eej keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ þjles.

µeemeve efkebÀJee GÐeespekeÀeves ÒekeÀuHee®³ee Ke®ee&®³ee leguevesle efceUCeeN³ee HejleeJ³ee®ee efJe®eej

keÀ©ve pej efveCe&³e Iesleuee lej l³eebvee ceesþîee ÒeceeCeele ueeYe neslees. DeeefCe cnCetve YeefJe<³eeleerue
ÒekeÀuHee®eer veerJe[ keÀjC³ee®eer ueeYe Ke®e& ÒeceeCe meg$e efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle cenlJeHetCe& YetefcekeÀe efveYeeJeles.

legce®eer Òeieleer leHeemee :

1) ueeYe-Ke®e& ÒeceeCeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ mHe<ì keÀje.
 35

3.3 efµe#eCeeleerue HejleeJ³ee®³ee oje®es cetu³eceeHeve Je DeLe&efveJe&®eve

(Interpretations and Evaluation of rates of return in
Eduacation)

DeLe&efJeµJeeceO³es HejleeJ³ee®³ee ojeme, iegbleJeCetkeÀerJejerue HejleeJee, ueeYee®ee oj Je

keÀenerJesUsme HeÀkeÌle HejleeJee DeLeJee ceesyeouee Demes mebyeesOeues peeles. HejleeJee oj (Rate of
return) cnCepes Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀerµeer (Iemeeje Jepee peelee) veHe̳ee®ee oj nes³e. Yeeb[Jeue DeeefCe
veHeÀe ³ee®³ee ceeHeveeJej ³ee ojeleerue HeÀjkeÀ Deyeuebyetve Demelees. ³eeceO³es ÒekeÀuHeelegve efceUeuesuee Hewmee
Jee iesuesuee Hewmee ³eeme J³eepe / veHeÀe / leesìe ÒeeHleer, efveJJeU GlHeVe, / efveJJeU leesìe Demes cnìues
peeles. ÒekeÀuHeeceO³es iegbleJeCetkeÀ kesÀuesu³ee jkeÀcesme, Yeeb[Jeue,cegÎue, ceeueceÊee Demes mebyeesOeues peeles.
HejleeJ³ee®ee oj ne µeskeÀ[sJeejerle ieCeuee peelees.

Goe. ³ee ÒekeÀuHeele meg©Jeeleer®eer iegbleJeCetkeÀ ©. 60,000/- DeeefCe Jeeef<e&keÀ Iemeeje ©. 12,000/-
³eele 5 J³ee Je<eea µesJeìer Gjuesu³ee meeOeve meecegûeer®es cetu³e µetv³e þjles. ³eele efveJJeU mejemejer GlHeVe
8,000 Demesue lej
©. 8,000
HejleeJ³ee®ee oj = × 100 = 13.33 %
©. 60,000

HejleeJ³ee®ee oj ne 13.33… Deens.

= ×

HejleeJ³ee®ee oj keÀe{leevee efkebÀJee l³ee®eer ieCevee keÀjleevee SkeÀe Je<ee&®ee efkebÀJee DeveskeÀ Je<ee&®ee
keÀeueJeOeer®ee meg×e efJe®eej keÀjlee ³eslees.

SkeÀe keÀeueeJeOeermeeþer ieefCeleer³e HejleeJee (Single period Arithmatic mean) :

VF - Vi
ieefCeleer³e HejleeJee † rArith =
Vi
Vi meg©Jeeleer®³ee iegbleJeCetkeÀer®es cegu³e (Initial value of an investment)
VF iegbleJeCetkeÀer®es Debleerce cetu³e (Final value of an investment)
rArith keÀener JesUsme GlHeVe ³ee DeLee&ves JeeHejuee peelees.

le©Ce Demeuesu³ee ueeskeÀmebK³esletve YeewieesefuekeÀ HeeleUerJej pej ueeYe GþJeeJe³ee®es Demeleerue

lej efµe#eCe ns SkeÀ cenlJeHetCe& meeOeve Deens. ³ee peeCeerJesve DeLe&ceb$eer ÒeCeJe cegKepeea ³eebveer efµe#eCeemeeþer
©. 52,057 keÀesìer jeKetve þsJeuesues Deensle ceeieerue Je<ee&Hes#ee ner jkeÌkeÀce 24… DeefOekeÀ Deens. Demes
ÒeefleHeeove DeLe&ceb$eer ÒeCeJe cegKepeea ³eebveer ueeskeÀmeYesuee DeLe&mebkeÀuHe ceeb[les JesUer kesÀues nesles.
 36
meve 2025 He³e¥le Yeejleeleerue 70 … ntve DeefOekeÀ ueeskeÀmebK³ee ner keÀecekeÀjCeeN³ee
Je³eesieìeleerue Demesue. efJekeÀefmele je<ì^eb®³ee leguevesle leer KetHe®e DeefOekeÀ DemeCeej Deens. lemes®e ³ee
keÀeueeJeOeerle ceeO³eefcekeÀ efµe#eCee®³ee meeJe&ef$ekeÀjCeekeÀ[s meg×e ue#e ÐeeJes ueeiesue. kegÀµeue keÀejeieerjeb®eer
iejpe Jee{Ceej Deens, G®®e efµe#eCeele meg×e Jee{ nesCeej Deens. ³eemeeþer ner 24… Jee{ keÀjC³eele
Deeueer Deens. lemes®e efµe#eCe nkeÌkeÀ keÀe³eÐee®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer meg×e efveOeerceO³es 40… Jee{
keÀjC³eele Deeueer Deens.

efµe#eCe nkeÌkeÀ keÀe³eÐee®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer ceesHeÀle Je mekeÌleer®³ee efµe#eCeemeeþer meJe&

efµe#ee DeefYe³eeveele megOeej keÀjC³ee®es þjues Deens. ³eemeeþer 2011-12 ®³ee DeLe&mebkeÀuHeele
21,000 keÀesìer FlekeÀe efveOeer jeyetve þsJeuee Deens. ne efveOeer 2010-11 ®³ee 15,000 keÀesìer ³ee
lejlegoerHes#ee 40… peemle Deens. DeLe&ce$³eebveer, 2011-12 Heemetve ceeO³eefcekeÀ efµe#eCee®³ee
J³eeJemee³eerkeÀjCee®eer Iees<eCee meg×e kesÀueer. p³ee Üejs le©Ceeb®³ee jespeieejele Jee{ nesF&ue. Devegmeg®eerle
peeler Je peceeleer®³ee F. 9 Jeer Je 10 Jeer ³ee Jeiee&le efµekeÀCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer efµe<³eJe=Êeer®eer Iees<eCee
meg×e ceb$³eeveer kesÀuesueer Deens. ³ee®ee HeÀe³eoe osµeeleerue 40 ueeKe efJeÐeeL³ee¥vee nesCeej Deens.

cee®e& 2012 He³e¥le osµeeleerue 1500 G®®e efµe#eCe mebmLee ÒemleeJeerle je<ì^er³e %eeve
keWÀêeµeer (National Knowledge Network) pees[C³ee®es O³es³e efveefµ®ele kesÀues Deens. lemes®e
2022 HetJeea 2 Je<ex DeeOeer je<ì^er³e keÀewµeu³e efJekeÀeme Heefj<eo ³ee keÀeueeJeOeerle 15 keÀesìer kegÀµeue
ceveg<³e yeUe®eer efveefce&leer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjsue. ³eemeeþer 26 ÒekeÀuHeebvee ³ee HetJeea®e cebpegjer efouesueer
Deens. ³ee®ee SkeÀef$ele Ke®e& 658 keÀesìer FlekeÀe Deens. ³ee ÒekeÀuHeeceOegve®e Heg{erue 10 Je<ee&le peJeU-
peJeU ®eej keÀesìer keÀewµeu³e ÒeeHle kegÀµeue ceveg<³eyeUe®eer efveefce&leer keÀjsue. ®eeuet DeeefLe&keÀ Je<ee&le
DeepeHe³e¥le 20,000 J³ekeÌleerveer keÀewµeu³ee®es Òeefµe#eCe efoues Deens.³eeHewkeÀer 75… J³ekeÌleerveer jespeieej
meg×e ÒeeHle Peeuee Deens. Heg{erue Je<ee&meeþer je<ì^er³e keÀewµeu³e efJekeÀeme Heefj<eosmeeþer (NSDC) ©.
500 keÀesìer ®ee efveOeer GHeueyOe keÀjC³eele Deeuee Deens.

³ee J³eefleefjkeÌle efµe#eCe #es$eemeeþer DeLe&ceb$³eebveer Deueerie[ cegmueerce efJeÐeeHeerþe®³ee cegµeeaoeyeeo

(He. yebieeue) Je ceueeHegjce (kesÀjU) ³esLeerue mLeeHeerle nesCeeN³ee GHekeWÀêemeeþer Òel³eskeÀer ©. 50 keÀesìer
FlekeÀe efveOeer efJeHejerle kesÀuee Deens. lemes®e kesÀjU ³esLeerue ÒeeCeerµeem$e efJeÐeeHeerþemeeþer SkeÀjkeÀceer 100
keÀesìer FlekesÀ Devegoeve efoues Deens. lemes®e JeOee& ³esLeerue ce. ieebOeer Deeblejje<ì^er³e efnvoer
efJeµJeefJeÐeeue³ee®³ee Deueeneyeeo Je keÀesuekeÀeìe ³ee keWÀêe®³ee mLeeHevesmeeþer Òel³eskeÀer ©. 10 keÀesìer
FlekeÀe efveOeer efJelejerle kesÀuee Deens.

cee. DeLe&ceb$³eebveer Fb[er³eve Fvmìerìîetì Dee@HeÀ ìskeÌvee@uee@peer meeþer SkeÀ jkeÀceer ©. 200
keÀesìer Devegoeve efoues lemes®e ©. 20 keÀesìer keÀesuekeÀelee ³esLeerue Yeejleer³e J³eJemLeeHekeÀer³e mebmLee
(IIM) ³eemeeþer Je ©. 200 keÀesìer ceewueevee DeePeeo efµe#eCe Òeefle<þeveemeeþer þsJeC³eele Deeues Deensle.

GHejeskeÌle ceeefnleerJe©ve DeeHeCeeme µeemeveeves efµe#eCe#es$eele kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀer®es %eeve

nesles. ³ee Je©ve DeeHeCeeme mejkeÀejves SketÀCe iegbleJeCetkeÀ efkeÀleer kesÀueer Deens? ³ee iegbleJeCetkeÀercegUs efkeÀleer
Jee{ nesCeej Deens? ³ee Jee{er®ee oj keÀmee DemeCeej Deens ³ee®eer ieCevee keÀjeJeer ueeiesue. ³ee ieCevesÜejs
DeeHeCe iegbleJeCetkeÀer Jejerue HejleeJ³ee®ee oj efveefµ®ele keÀ© µeketÀ.
 37
legce®eer Òeieleer leHeemee :

1) 2025 ®³ee DeKesjerme DeLe&ceb$³eebveer meJe& efµe#ee DeefYe³eeveeceOeerue oje®³ee HejleeJ³eemebyebOeer

kesÀuesu³ee Iees<eCes®es ceeHeve keÀje.

3.4 efµe#eCeeleerue Ke®e& (HeefjJ³e³e) HeefjCeecekeÀejkeÀles®es efJeµues<eCe

(Cost Effectiveness Analysis in Education)

DeLe&µeem$ee®es cetu³eceeHeve keÀjC³ee®³ee efJeefYeVe leb$eebHewkeÀer SkeÀ Demes Ke®e& HeefjCeecekeÀejlee

efJeµues<eCe leb$e Deens. ³eeceO³es ueeYee®³ee mJe©Heevegmeej leb$ee®eer efveJe[ kesÀueer peeles.

Ke®e& HeefjCeecekeÀejkeÀlee efJeµues<eCe ne DeLe&µeem$ee®³ee DeY³eemee®ee Deeke=ÀleeryebOe Demetve ³eele

ÒeecegK³eeves SkeÀe HeÀueefve<Heleer®³ee meboYee&le efJeefYeVe IeìkeÀeb®³ee nmle#esHeeb®³ee HeefjCeeceeb®es ceeHeve kesÀues
peeles.

Goe. iegCeJeÊesle Peeuesueer Jee{, mee#ejlee oj Jee{Ces, peerJeveceevee®ee opee& Gb®eeJeCes, meeceeefpekeÀ efnle
³ee HeÀue efve<Heleer meeþer efµe#eCe, DeeefLe&keÀ mene³³e Deµee efJeefYeVe IeìkeÀeb®ee Peeuesuee HeefjCeece ³eeb®es
ceeHeve keÀjCes nes³e. keÀesCel³eener µew#eefCekeÀ efve<Heleer ceO³es HeÀueerle Je Ke®e& ³eeb®ee meceeJesµe neslees.
Ke®ee&®³ee HeefjCeecekeÀejkeÀles®es ceeHeve keÀjC³eemeeþer HeÀefuelee®³ee HeeµJe&YetceerJej Ke®ee&®es ceeHeve keÀjeJes
ueeieles.
Ke®e& HeefjCeecekeÀejkeÀlee efJeµues<eCee®es GHe³eesie :
efve<Heleer®³ee Ke®ee&®³ee HeefjCeecekeÀejkeÀles®es efJeµues<eCe keÀjleevee efJeefYeVe He³ee&³eeb®es cetu³eceeHeve keÀjCes
meceeefJe<ì Demeles.
1. Ke®e& meeO³eles®³ee keÀe³e&#es$eele DemeCeeN³ee efJeefYeVe He³ee&³eeb®ee Dee{eJee IesCes.
2. µew#eefCekeÀ HeÀueefve<Heleerle (Outcome) megOeejCee keÀjC³eemeeþer keÀesCelee HegjkeÀ keÀe³e&¬eÀce
GHe³eesieele DeeCeuee Heeefnpes ns efJe®eejle IesCes.
3. Òeleer-efJeÐeeLeea Ke®ee&®³ee meeHes#e keÀesCel³ee keÀe³e&¬eÀceeletve Òeefle-efJeÐeeLeea peemleerle peemle /
efkebÀJee ®eebieueer HeÀueefve<Heleer efceUsue ³ee®ee µeesOe IesC³ee®ee Òe³elve keÀjCes.
 38
Ke®e&-ueeYe Ke®e& HeefjCeecekeÀejkeÀlee ³ee ceOeerue HeÀjkeÀ (Difference Between Cost
Benefit and Cost effectiveness in Education) :

Ke®e&-HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCe ner Deµeer meb%ee Deens keÀer p³eeceO³es –

• SKeeoe ÒekeÀuHe, keÀe³e&¬eÀce efkebÀJee OeesjCeelcekeÀ ³eespeCes ®es cetu³eebkeÀve efkebÀJee efkebÀcele
þjefJeC³eeme ceole keÀjles.
• keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee DeeefLe&keÀ efveCe&³e IesC³ee®ee GHeeiece efkebÀJee efme×eble nes³e.
SketÀCe DeHesef#ele Ke®ee&®³ee meeHes#e SkeÀ efkebÀJee DeefOekeÀ ke=Àleer®³ee SketÀCe HeÀe³eÐee®es ceeHeve
keÀ©ve peemleerle peemle HeÀueerle osCeeN³ee He³ee&³ee®eer efveefJe&JeeoHeCes efveJe[ keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³es®ee
meceeJesµe oesvner J³eeK³eeceO³es neslees.

³ee Òeef¬eÀ³esceO³es ÒekeÀuHeeJej nesCeeje meg©Jeeleer®³ee Je ®eeuet DemeCeeN³ee Ke®ee&®es DeeefLe&keÀ cetu³e
l³eeJej efceUCeeje DeHesef#ele HejleeJee ³eeb®ee meceeJesµe neslees. SKeeÐee efJeefµe<ì ke=Àleer®³ee Ke®e& DeeefCe
HeÀueefve<Heleer®es De®etkeÀ ceeHeve efkebÀJee Deboepe yeebOeCes vesnceer®e keÀþerCe peeles, J³eJenejeceO³es Ke®e& Je
HeÀueefve<Heleer meboYee&le Deboepe yeebOeC³eemeeþer efJeµues<ekeÀ SkeÀlej meJex He×leer®ee JeeHej keÀjleele efkebÀJee
yeepeeje®³ee Jele&veeJe©ve efveCe&³e Iesleele.

Goe. ÒemleeefJele GlHeeovee®es (Jemlet®es) GlHeeove keÀjC³eeHetJeea J³eJemLeeHekeÀ GlHeeove Je efJelejCe Ke®e&
³ee®eer leguevee DeHesef#ele efJe¬eÀerµeer keÀjsue Je l³eeveblej pej l³eeme Ke®e& kesÀuesuee cenmetue Hejle efceUle
Demesue lej®e lees GlHeeove keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesF&ue. Ke®e&-HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCe Ke®e& DeeefCe HeÀueerle
³eevee efJeefµe<ì keÀeueerkeÀ meceeve Hee³eeJej þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles. lemes®e keÀmej oje®eer (Discount
Rate) efveJe[ kesÀueer peeles. ÒekeÀuHeeleerue Oeeske̳ee®ee ÒeceeCeele keÀmej ojele Jee{ keÀ©ve cetu³eceeHeve
kesÀues peeles. ³ee keÀmej oje®ee YeefJe<³eeleerue Ke®e&-HeÀueefve<Heleer®es lelkeÀeueerve cetu³ee®³ee meboYee&le ceeHeve
keÀjC³eemeeþer GHe³eesie kesÀuee peelees. keÀmej oj pej G®®e Demesue lej YeefJe<³eele Deefleµe³e keÀceer
HejleeJee efceUlees Je keÀceer meeceeefpekeÀ efnle meeOeues peeles. Ke®e& HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCe J³ekeÌleer efkebÀJee
peveles®³ee Hewmee osC³ee®³ee F®ís®es ceeHeve keÀjC³ee®es O³es³e efveefµ®ele keÀjle Demeles.

Ke®e&-HeefjCeecekeÀejkeÀlee efJeµues<eCe (Cost Effectiveness Analysis) :

Ke®e&-HeefjCeecekeÀejkeÀlee efJeµues<eCe ns DeLe&µeem$eer³e efJeµues<eCee®ee Yeeie Demetve ³eele oesve
ke=Àleer®³ee meboYee&le Ke®ee&®³ee meeHes#e HeefjCeecee (HeÀefuele) µeer leguevee kesÀueer peeles. Ke®e&-HeÀueefve<Heleer
efJeµues<eCe ns Ke®e&-HeefjCeeceHeejkeÀlesHes#ee HetCe&le: YeerVe Deens. ns HeefjCeecee®es ceeHeve keÀjC³eemeeþer
DeeefLe&keÀ cetu³e efveefµ®ele keÀ©ve osles. Ke®e& HeefjCeecekeÀejkeÀles®ee JeeHej efJeefYeVe #es$eele kesÀuee peele
Demeuee lejer efµe#eCe Je Deejesi³e mesJee ³ee #es$eele meg×e ³ee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. Deejesi³e #es$eele
Deejesi³eeJejerue HeefjCeeceeb®eer leHeemeCeer keÀjC³eemeeþer ns Deefleµe³e meb³egkeÌleerkeÀ Demes ceeO³ece Deens.
(Goe. ce=l³egojele Peeuesueer Ieì, Jee{uesues Dee³eg<³eceeve, DekeÀeueerpevce). Ke®e& HeefjCeecekeÀejkeÀlee
efJeµues<eCe ns iegCeesÊej ÒeceeCe ³eele J³ekeÌle kesÀues peeles. Deejesi³e mesJes®ee efJe®eej keÀjlee ³ee þerkeÀeCeer íso
ne efJeefYeVe Ghee³eebcegUs Deejesi³eele Peeuesueer megOeejCee (pevce ojele Peeuesueer Ieì, Dee³eg<³eele Jee{)
DeeefCe DebµeeceO³es Deejesi³e megOeejCeemeeþer Peeuesuee Ke®e& ³eeb®ee meceeJesµe neslees. Ke®e& GHe³egkeÌlelee
efJeµues<eCe ns Ke®e& HeefjCeecekeÀejkeÀlee efJeµues<eCeemeejKes®e Demeles. Ke®e&-HeefjCeecekeÀejkeÀlee
 39
efJeµues<eCee®ee JeeHej efJeefYeVe ÒekeÀej®³ee mebIeìerle ke=ÀleeR®es efve³eespeve Je J³eJemLeeHeve keÀjC³eemeeþer kesÀuee
peelees.
Deejeis³e meJseembeeþer Peeueusee Ke®e&
Ke®e& HeefjCeecekeÀejkeÀlee ieCgeeÊsej =
Deejesi³eeJej Peeuesues HeefjCeece

efµe#eCeeceO³es Ke®e& HeefjCeecekeÀejkeÀlee efJeµues<eCe ³ee®ee GHe³eesie efµe#eCe #es$eele kesÀuesueer

iegbleJeCetkeÀ Je l³ee®ee ceeveJeer iegCe©Heer Yeeb[JeueeJej Peeuesuee HejerCeece ³eeb®³ee DeY³eemeemeeþer kesÀuee
peelees.
Goe. meJe& efµe#ee DeefYe³eeveemeeþer 2100 keÀesìer ©He³es efveOeer osC³eele Deeuee. Deelee DeeHeCeeme
efJeµues<eCe keÀjeJes ueeiesue ner iegbleJeCetkeÀ keÀesþs keÀjeJeer ueeiesue l³ee®ee HeefjCeece keÀe³e nesF&ue. DeHesef#ele
HeefjCeece efceUsue keÀer veener ³eeJej Heg{®es efve³eespeve þjsue, HegveefJe&®eej, Hegveefve&³eespeve keÀjeJes ueeiesue.
legce®eer Òeieleer leHeemee :
1) Ke®e& HeÀueefve<Heleer efJeµues<eCe DeeefCe Ke®e& HeefjCeecekeÀejkeÀlee efJeµues<eCe ³eeceOeerue HeÀjkeÀ
mHe<ì keÀje.

3.5 Ke®e& peeCeerJe / Ke®e& meeJeOeevelee (Cost Consciousness)

DeeefLe&keÀ #es$eele Òel³eskeÀ DemLeeHevee ceO³es Ke®ee&®³ee yeeyeleerle, Ke®e& keÀceer keÀjCes, Je Ke®ee&le
keÀHeele keÀjCes, Ke®ee&®es DeekeÀueve keÀjCes, ³eekeÀ[s peemle ue#e Demeles. meÐe HeefjefmLeleerle Òel³eskeÀ
GlHeeokeÀ, DeeHeues keÀesCelesner GlHeeove Demees peemleerle peemle Ke®e& keÀceer keÀjC³ee®ee, ye®ele
keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjle Demelees. keÀesCeleer He×leer, Ghee³e kesÀuee lej Ke®ee&le ye®ele nesF&ue, ³ee®ee JeeHej
Flej efþkeÀeCeer keÀmee keÀjlee ³esF&ue ³ee®ee efJe®eej Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ keÀjerle Demelees cnCepes®e lees
GlHeeove keÀjleevee Ke®ee& yeeyele meeJeOeevelee yeeUiele Demelees.
efµe#eCe #es$eele meg×e DeeHeCe Ke®ee&yeeyele meeJeOeevelee yeeUieueer Heeefnpes. pej DeeHeCe Ke®ee&le
keÀHeele kesÀueer lej Peeuesueer ye®ele DeeHeCeeme efµe#eCee®³ee ogmeN³ee #es$eele GHe³eesieele DeeCelee ³esF&ue.
Goe. efµe#eCe #es$eele efµe#ekeÀ, Jeie&, HegmlekesÀ efJeefµe<ì / þjefJeuesu³ee keÀeceemeeþer®e JeeHejues peeleele.
Hejblet DeeHeCe SKeeoe Jeie& l³ee®³ee GHe³eesieeveblej ogmeN³ee DeO³e³eve nslet meeþer JeeHejuee. SkeÀ®e efµe#ekeÀ
efJeefYeVe keWÀêeJej GHe³eesieele DeeCeuee lej Ke®ee&le ye®ele nesF&ue Je mebmeeOevee®ee peemleerle peemle JeeHej
keÀjlee ³esF&ue.
 40
Ke®e& keÀHeele keÀjC³ee®³ee Keeueerue ®eej GHeeiece Deensle :

1) keWÀêerYetle mebIeìveelcekeÀ GHeeiece efvecee&Ce keÀjCes (Create a centered

Organisation approach) :
keÀesCel³eener mebIeìves®³ee megOeejCesmeeþer efJeefYeVe efþkeÀeCeer DemeCeeN³ee DemLeeHeveebvee SkeÀef$ele
keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens Je ner meJe& DemLeeHeves SkeÀ mebueive IeìkeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjleerue lej Ke®ee&le
keÀHeele nesF&ue. efJeefYeVe efþkeÀeCeer DemeCeejs keÀce&®eejer l³ee®³ee DemLeeHeveele GHe³eesieele DeeCeues peeleerue.
efµe#eCe #es$eele p³ee ÒeceeCes efJe<e³eeceO³es ieeYee IeìkeÀemeeþer SkeÀoe GHeeiece He×leer ³eeb®eer
DebceueyepeeJeCeer kesÀueer keÀer Òel³eskeÀeuee l³ee®es %eeve nesF&ue. veJeerve meom³e Deeu³eeJej HetJeea®ee meom³e
l³eeme Òeefµe#eCe osJet µekesÀue ³eecegUs Ke®e& keÀHeele nesF&ue.

2) eqkeÌue<ìlee keÀceer keÀjCes (Generate quick wins by reducing

complexity):
J³eJemLesceOeerue, DeemLeeHeveeceOeerue Demeuesueer keÌueer<ìlee ogj kesÀu³eeves Ke®ee&le keÀHeele
nesC³eeme ceole nesles.

Goe. efµe#eCeeceO³es pej megueYelee DeeCeueer lej megOeejCee nesles. Deepemeg×e DeeHeCe ceesþîee ÒeceeCeele
nmle efueefKelee®ee JeeHej keÀjlees, ceesþîee ÒeceeCeele keÀeieoeJej keÀece keÀjlees. J³ekeÌleeriele keÀe³e& nesleele.
Hebjlet ³ee SsJepeer pej DeeHeCe leb$e%eeve Je ieìkeÀe³e& ³ee®ee JeeHej kesÀuee lej JesU Je Hewmee oesIeeb®eer ye®ele
nesF&ue.

3) meg¢{ Òeef¬eÀ³ee ÒemLeeefHele keÀjCes (Establish Robust Processes) :

HeefjCeecekeÀejkeÀ keÀe³ex Je veeJeerC³ee®ee mJeerkeÀej ³eecegUs megOeejCee Ie[tve ³esleele. efµe#eCeele

veeefJeC³eHetCe& He×leer, veJeesHe¬eÀce ³eeb®ee JeeHej kesÀu³eeme megOeejCee ceesþîee ÒeceeCeele nesles.
Goe. keÀe³e&Yeeje mebyebOeer ceeie& keÀe{tve DeO³e³eve-DeO³eeHeve Òeef¬eÀ³esle efJeefYeVe m$eesleeb®³ee JeeHej keÀ©ve
DeeefCe meJe& ÒeJeiee&meeþer meceeve µekeÌleer JeeHe©ve DeeHeCe megOeejCee Ie[Jetve DeeCet µekeÀlees.

SkeÀeeflcekeÀ Ke®e& keÀHeele J³eJemLes®ee efJekeÀeme (Develop Fully integrated cost

reduction system) :
efµe#eCe #es$eeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves efveefµ®ele kesÀues Heeefnpes Je Òel³eskeÀ JesUer peeCeerJe þsJeueer
Heeefnpes keÀer, efµe#eCe #es$eele pes meeO³e nesle Deens, megOeejCee Ie[le Deensle l³eemeeþer Ke®e& keÀjeJee
ueeielees. Fceejle, efµe#ekeÀ Jesleve, m$eesleeb®eer GYeejCeer ³ee meJee¥meeþer Hewmee Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
cnCetve ³ee meJe& iees<ìer®ee JeeHej DeefOekeÀlece, v³ee³eHetCe& kesÀuee Heeefnpes. ³eeb®ee og©He³eesie keÀjlee keÀecee
ve³es. Deµee ÒekeÀejs J³eJemLesleerue Òel³eskeÀeves peeCeerJe þsJeueer lej Ke®ee&le keÀHeele nesF&ue.
 41
legce®eer Òeieleer leHeemee :
1) Ke®e& meeJeOeevelee / Ke®e& peeCeerJe ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

3.6 meboYe& ûebLe

• pebieues cebieuee (2011) DeewÐeesefiekeÀ DeLe&µeem$e, Òeµeeble HeyueerkesÀµeve.

• YeeìJe[skeÀj cees. efJe. (1978), efµe#eCee®es DeLe&µeem$e, cejeþer DeLe&µeem$e Heefj<eo, cegbyeF&.
• Dasgupta Ajit, Pearce D. W. (1972), Cost-Benefit Analysis.
Theory and Practice, The Macmillan Press Ltd. London.
• Mishan E. I. (1971) Cost Benefit Analysis, George Allen and
Union Ltd.
 42

4
efMe#eCee®es cetu³e
(Pricing of Education)

IeìkeÀ j®evee :

4.0 GefÎäîes
4.1 efMe#eCee®³ee cetu³ee®es met#ce DeeefCe efJeMeeue #es$e (leelJeerkeÀ DeY³eeme)
4.2 efMe#eCee®³ee cetu³ee®es Òeel³eef#ekeÀ / Òee³eesefiekeÀ Ghee³e
4.3 DeefleefjkeÌle Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀeyeeyele Demeuesu³ee mecem³ee

4.0. GefÎ<ìîes (Objectives)

DeeHeCe ne IeìkeÀ Jee®eu³eeveblej DeeHeCeeme Keeueerue cegÎs mecepeleerue.

• efMe#eCee®³ee cetu³ee®es met#ce DeeefCe efJeMeeue #es$es meebielee ³esleerue.

• efMe#eCee®³ee cetu³ee®es Òeel³eef#ekeÀ Ghee³e meebielee ³esleerue.
• DeefleefjkeÌle Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀyeeyele mecem³ee meebielee ³esleerue.

4.1 efMe#eCee®³ee cetu³ee®es met#ce DeeefCe efJeMeeue #es$e (Macro and Micro
Aspects of Pricing of Education)

21 J³ee MelekeÀeceO³es J³eeqkeÌle DeeefCe meceepe ³ee oesvnermeeþer G®®e efMe#eCee®es cenÊJe Jee{le
Deens. J³eefkeÌlemeeþer mJele:®es peerJeveceeve Je jenCeerceeve Gb®eeJeCes, Òeefleÿe ÒeeHle keÀjCes DeeefCe
DeLee&pevee®eer #ecelee Jee{efJeCes ³eemeeþer KegHe cenÊJee®es Deens. lemes®e DeeefLe&keÀ mLew³e& ÒeeHle
keÀjC³eemeeþer l³ee®eyejesyej ueeskeÀMeener DeeefCe meeceepeerkeÀ v³ee³e Je=ef×biele keÀjC³eemeeþerner cenÊJee®es
Deens. ³eeefMeJee³e Yeejleemeefnle DeveskeÀ osMeebceO³es Jee{u³ee Goeefmevelee Jee keÀþesjlescegUs efMe#eCe
ogue&ef#ele nesles. l³eeceO³es efJeÐeeLeea mebK³ee peemle, keÀce&®eeN³eeb®ee DeYeeJe Je efJeÐeeLeea efMe#ekeÀ ÒeceeCe,
YeeweflekeÀ megefJeOeeb®ee DeYeeJe, FceejleeR®³ee efveies®ee DeYeeJe, efveefleceÊes®ee DeYeeJe DemeCeeN³ee efMe#ekeÀeb®es
Jee{les ÒeceeCe, Keepeieer lemes®e mJe-efJeÊeer³e mebmLeebceOeerue keÀce&®eeN³eebvee keÀceer Jesleve DeeefCe Jee{leer HeÀer
³ee mecem³ee YeejleeceO³es efometve ³esleele. efMe#eCee®³ee cetu³eeyeeyele Demeuesues cenÊJee®es DeveskeÀ ÒeMve
Keeueerue ÒeMve mebyebefOele Deensle.
 43

• efJeÐeeL³ee¥meeþer G®®e efMe#eCe ner ®eebieueer iegbleJeCetkeÀ Deens?

• ceO³eceJeieea³e kegÀìgbyeeleerue efJeÐeeL³ee¥meeþer G®®e efMe#eCe IesCes menpe Meke̳e Deens keÀe?
• keÀceer GlHeVe kegÀìgbyeeleerue efJeÐeeL³ee¥meeþer G®®e efMe#eCe menpe GHeueyOe Deens keÀe?
• G®®e efMe#eCeeuee Kej®eb ®eebieues cetu³e Deens keÀe?
• G®®e efMe#eCee®es cetu³e efJeÐeeLeea, l³ee®es kegÀìgbefye³e DeeefCe Meemeve ³eeceO³es keÀmes efJeleefjle kesÀues
peeles?

Jejerue ÒeMve keÀener DeefOekeÀ ®e®exleerue ÒeMveebMeer mebyebefOele Deensle. ³ee®es GoenjCe cnCepes
ìîegMeve HeÀer ®³ee DenJeeueeceO³es 20000 ªHe³es Je l³eeHes#ee DeefOekeÀ HeÀer Demeuesueer
ceneefJeÐeeue³eeefJe<e³eer efJeÐeeL³ee¥®³ee ceveele Yeerleer Jee{le jenles. keÀener DebMeer MeemekeÀer³e Devegoevee®es
OeesjCe ns ueeskeÀebvee efMe#eCe IesC³eeme ceole keÀjles. ³eeHeg{s, DevegoeveecegUs Meemevee®³ee DeLe&mebkeÀuHeeJej
DeefOekeÀ yeespee ³eslees Je l³eecegUs ceneefJeÐeeue³eebvee l³eeb®eer DeeefLe&keÀ yeepet meeJejC³eemeeþer l³eebvee
µegukeÀeceO³es Jee{ keÀªve osC³eele ³esles. MesJeìer mejemejer keÀce&®eeN³eeb®es Jesleve ns Jee{l³ee ceneieeF&vegmeej
Jee{les Hejbleg 2008-2011 ³ee Je<ee&ceO³es G®®e ceneieeF& Demeu³eeves Kejsoer #ecelee osKeerue keÀceer
Peeueer.
G®®e efMe#eCee®es cetu³e ns efJeÐeeL³ee¥Jej efMe#eCe IesC³eeyeeyele Òel³e#e HeefjCeece keÀjles cnCetve
G®®e efMe#eCee®es cetu³e Jee{efJeC³eemeboYee&le efJeÐeeLeea, HeeuekeÀ DeeefCe Mew#eefCekeÀ OeesjCe efvecee&les ³eeb®ee
efJe®eej keÀªve efveef½ele keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

G®®e efMe#eCee®³ee cegu³ee®es keÀue/GHe¬eÀce

(Trends in Pricing of Higher Education)
20 J³ee MelekeÀe®³ee MesJeìer Je 21 J³ee MelekeÀe®³ee megªJeeleeruee G®®e efMe#eCee®es SketÀCe
mene ÒekeÀej®es GHe¬eÀce efometve ³esleele. l³eeceO³es ÒeecegK³eeves DeeLeeakeÀ, jepekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ
peerJeve DeeefCe IeìveebMeer mebyebefOele IeìkeÀeb®ee G®®e efMe#eCeeleerue menYeeie DeeefCe JeeHej ³eeJej HeefjCeece
Peeuesuee efometve ³eslees Je l³ee®ee HeefjCeece G®®e efMe#eCee®³ee cetu³eeJej He[lees.
ns GHe¬eÀce efkebÀJee ¢äerkeÀesve meJe& osMeebceO³es efkebÀJee osMeebleie&le Demeuesues efometve ³esleele. G®®e
efMe#eCeemeboYee&le osMee®eer Demeuesueer DeeefLe&keÀ Goemeervelee Je veJeerve ³esCeejer OeesjCes ³eeb®³ee
leejlec³eeleerue HeÀjkeÀ ³eeb®ee HeefjCeece peemle efometve ³eslees.

GHe¬eÀce Heg{erueÒeceeCes :
• DevegosMevee®es Òeefle SkeÀkeÀ Jee{Ceejs cetu³e (Òel³eskeÀ efJeÐeeLeeameboYee&le)
• efJeÐeeLeea veeWoCeerceO³es nesCeejer Jee{/Jee{leer efJeÐeeLeea mebK³ee.
• Jee{leer %eeve DeeOeeefjle J³eJemLee
• Meemeve DeLeJee ueeskeÀeb®³ee cenmetuee®es Jee{l³ee cetu³eemeboYee&le Demeuesues DeHe³eMe
• KeepeieerkeÀjCe Jee{efJeCeeje GHe¬eÀce keÀer p³eeÜejs efMe#eCee®es cegu³e ner Jee{les Je Meemevee®³ee
cenmegueele Ieì ner Peeueer.
 44

• Jee{les GoeefjkeÀjCe DeeefCe l³ee®ee HeefjCeece cnCepes meeJe&peefvekeÀ DeeefCe Keepeieer J³eJemLeebceOeerue
keÀer p³eeceO³es G®®e efMe#eCee®³ee mebmLeeb®ee meceeJesMe Demelees DeMee efþkeÀeCe®es efJekeWÀêerkeÀjCe DeeefCe
KeepeieerkeÀjCe

G®®e efMe#eCeemeeþer GlHeVee®es m$eesle :

(Sources of income of Higher Education)
YeejleeceO³es G®®e efMe#eCee®ee efveOeer cegK³ele: Keeueerue m$eesleebkeÀ[tve ÒeeHle neslees. l³eeceO³es
Meemeve, efJeÐeeLeea MegukeÀ DeeefCe GlHeVee®es Flej ceeie& efJeMes<ele: GÐeesie, ÒekeÀeMeveeb®es efJelejCe, mJe³ebmesJeer
mebmLee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. Goe. efjuee³evme ner kebÀHeveer osKeerue SkeÀ mebmeeOeve efkebÀJee GlHeVee®ee ceeie&
efometve ³esles.

Hejbleg ³eeceO³esner efJeÐeeL³ee¥®es µegukeÀ ne GlHeVee®ee ceeie& efoJemeWefoJeme keÀceer nesleevee efomelees.
lemes®e G®®e efMe#eCeemeeþer ³eeHes#ee peemle efveOeeR®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Meemevee®³ee efMe#eCeeJejerue
SketÀCe Ke®ee&HewkeÀer 3/4 Ke®e& ne G®®e efMe#eCeemeeþer JeeHejuee peelees. l³eeyejesyej DeMeemekeÀer³e m$eesle
l³eeceO³es efJeÐeeLeea µegukeÀ DeeefCe mJe³ebmesJeer mebmLeeb®es ³eesieoeve osKeerue keÀceer nesleevee efomeles.

ogmeN³ee yeepetuee Demes efometve ³esles keÀer, G®®e efMe#eCee®³ee J³eJemLes®eer iejpe Jesieeves Jee{levee
efomele Deens. ³eeJeªve Demes ue#eele ³esles keÀer, meeJe&peefvekeÀ DeLe&mebkeÀuHe G®®e efMe#eCeemeeþer Hegjsmee
efveOeer osJet MekeÀle veener. G®®e efMe#eCee®³ee DeLe&mebkeÀuHeeceO³es ceeieerue one Je<ee&Heemetve DeveskeÀ
OeesjCeebceO³es le[pees[ efkeÀbJee mecee³eespeve kesÀuesues efometve ³esles. cnCetve ³esCeeN³ee oMekeÀeceO³es DemebK³e
He³ee&³eebyeeyele Òe³eesie keÀªve HeenCes DeeJeM³ekeÀ Deens. pemes efJeÐeeLeea HeÀer, efJeÐeeLeea keÀpe& DeeefCe
KeepeieerkeÀjCe. l³ee®eyejesyej G®®e efMe#eCee®eer ceeieCeer efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. p³ee leguevesves
efJeÐeeL³ee¥®eer G®®e efMe#eCe osCeeN³ee mebmLeeb®eer Jee{ nesleevee efomele veener. pejer Yeejleeleerue veeWoCeer®es
ÒeceeCe Del³eble keÀceer Demeues lejer meeJe&peefvekeÀ DeLe&mebkeÀuHe Hegjsmee efveOeer GHeueyOe keÀªve osT MekeÀle
veener. efveOeermeeþer Hegjsmes He³ee&³e GHeueyOe Demeues lejer G®®e efMe#eCe IesCeeN³eebceO³es meceevelee ÒemLeeefHele
keÀjlee ³esCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meceevelee DeeefCe meeceeefpekeÀ v³ee³e ns ceeO³eefcekeÀ mlejeJejerue ³esCeeN³ee yeng
ceeO³eefcekeÀ mlejebJejerue efJeÐeeL³ee¥cegUs ueJekeÀj ÒemLeeefHele nesCes mebYeJele veener.

leLeeefHe, ³ee efþkeÀeCeer G®®e efMe#eCee®³ee Jee{uesu³ee MegukeÀemeboYee&le nesCeeN³ee HeefjCeecee®es Hetve&
Heefj#eCe nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

4.2 le=leer³emlejeJej efMe#eCee®³ee cetu³ee®es Òeel³eef#ekeÀ / Òee³eeefiekeÀ Ghee³e

(Practical Solution to the Pricing of Education at
Tertiary level)

1) DevegosMevee®³ee cetu³eeceO³es Òeefle SkeÀkeÀ Jee{ (Òeefle efJeÐeeLeea)

(Increasing Unit (per student) Costs of Instruction)
mebHetCe& peieeleerue G®®e efMe#eCeeuee Yes[meeJeCeejer cetueYetle mecem³ee DeeefLe&keÀ mecem³ee Demetve
l³ee®eer megªJeele ner pej efJeÐeeefHeþebveer l³eeb®eer Jeeef<e&keÀ HeÀer Jee{efJeu³eeves GodYeJeCeeN³ee mebkeÀìebHeemetve
 45
nesles. HeÀerceOeerue Jee{ ner vewmeefie&keÀ Demetve efoJemeWefoJeme keÀce&®eejer Jeie&®³ee Jesleveele Jee{ nesle Deens.
keÀce&®eejer Jesleveele nesCeeN³ee Jee{er®es ÒeceeCe ns pej meeceev³e DeLe&J³eJemLesMeer mebyebefOele Demeues efkebÀJee pej
l³eeefþkeÀeCeer Kej®eb DeLe&J³eJemLesle Jee{ nesle Demesue, cnCepes ceneieeF&®ee oj Jee{uee lej l³ee®ee
HeefjCeece DeLe&J³eJemLesle neslees DeeefCe ner meb%ee Òeefle SkeÀkeÀ cetu³eeceO³es Jee{ keÀjles. p³eeceO³es keÀce&®eejer
YeÊee DeeefCe GlHeeove #ecelee eEkeÀJee GlHeeovee#ecelee jesOe ³ee ieesþjer ³esleele. Jee{uesuee ne leeCe keÀceer
keÀjC³eemeeþer efJeÐeeHeerþebvee Òeefle efJeÐeeLeea µegukeÀeceO³es Jee{ keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Keeueerue
IeìkeÀebJej cegK³ele: cenmegue DeJeuebyetve Demelees.

De) leb$e%eeve (Technology):

Keepeieer #es$eeleerue ceeue-GlHeeokeÀ keÀejKeev³eebceO³es leb$e%eevee®³ee JeeHejecegUs ceveg<³eyeUeJej

nesCeeje Ke®e& keÀceer neslees. Hejbleg efJejesOeeYeeme cnCepes G®®e efMe#eCeeceO³es leb$e%eevee®ee JeeHej Keef®e&keÀ
þjlees. pejer GlHeeovee®eer eEkeÀcele peemle þjefJeueer lejer DeefOekeÀ cenmegue DeeJeM³ekeÀ Deens.

ye) efmLej yeoue (Constant Change):

G®®e efMe#eCeeceO³es ÒeeO³eeHekeÀ DeeefCe keÀce&®eeN³eebkeÀ[tve pegves keÀe³e&¬eÀce ueJekeÀj megìle veenerle
l³eeHes#ee DeefOekeÀ peueoieleerves veJeerve keÀe³e&¬eÀce ³esleele.

keÀ) mebMeesOeve (Research):

G®®e efMe#eCeeleerue cetu³e ns peueoieleerves Jee{les efJeMes<ele: YeeweflekeÀ Je pewJe-JewÐeefkeÀ³e

Meem$eeleerue ceneie leb$e%eevee®ee JeeHej. ³ee leb$e%eevee®ee JeeHej keÀjC³eemeeþer G®®e Òeefle®es efJeÐeeLeea Je
ÒeeO³eeHekeÀ pej Demeleerue lej nesCeeje Ke®e& ne keÀceer Demelees, cnCetve keÀener efJeÐeeHeerþebceO³es G®®e
yegef×ceÊes®³ee efJeÐeeL³ee¥®eer efveJe[ keÀªve l³eebvee®e ÒeJesMe efouee peelees. G®®e efMe#eCee®ee DeLe&HegjJeþe ne
keÀceer Demelees, l³eecegUs l³eevegmeej Òeefle SkeÀkeÀeJej nesCeeje Ke®e& YeeieefJeC³eemeboYee&le o[HeCe ³esles.

2) Jee{Ceejer efJeÐeeLeea veeWoCeer / ÒeJesMe (Increasing Enrolements):

Jee{Ceejer efJeÐeeLeea veeWoCeer efkebÀJee ÒeJesMe ns efJeÐeeHeerþeHes#ee jeä^er³e J³eJemLesJej peemle
HeefjCeece keÀjles. ³ee Jee{er®ee Òeefle efJeÐeeLeea cetu³e Jee{erMeer mebyebOe Demetve l³ee®ee DeeefLe&keÀ HeefjCeece
neslees. ³ee HeefjCeeceeuee ÒeecegK³eeves leerve ieesäer keÀejCeerYetle Deensle p³ee Òel³eskeÀ osMeeceO³es Dee{Uleele.
Heefnueer ieesä cnCepes 18 les 24 Je<e& Je³eesieìeleerue ³egJekeÀeb®es ceneefJeÐeeue³e Je efJeÐeeHeerþebceOeerue Jee{les
ÒeceeCe, ogmejs cnCepes G®®e menYeeiee®es ÒeceeCe veeWoCeerJej HeefjCeece keÀjles. ns Jee{les De) ceeO³eefcekeÀ
mlejeJejerue veeWoCeer/efJeÐeeLeea mebK³esceOeerue Jee{ ye) jespeieeje®³ee mebOeerceOeerue yeoue DeeefCe ®eebieu³ee
jespeieejemebyebOeer Jee{uesueer mHeOee&, keÀ) meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ ieefleMeeruelee DeeefCe v³ee³eeceOeerue
Jee{ DeeefCe eflemejs cnCepes SketÀCe ueeskeÀmebK³esHewkeÀer HeejbHeeefjkeÀ¢äîee ceeieemeuesues, Jebef®ele IeìkeÀ
efJeMes<ele: Sme.meer./Sme.ìer., efm$e³ee, ûeeceerCe Yeeieeleerue efJeÐeeLeea, DeuHemebK³eekeÀ DeeefCe Mew#eefCekeÀ
¢äîee ceeieeme ieì ³eeb®³ee yeeyeleerle G®®e efMe#eCeeleerue efJeÐeeL³ee¥®ee menYeeie Jee{eJee cnCetve
Meemevee®eer Demeuesueer OeesjCes efveefce&leer DeeefCe MesJeì®ee IeìkeÀ cnCepes G®®e efMe#eCee®es Jee{les cetu³e keÀer
pes efJeÐeeL³ee&keÀ[tve ÒeJesMe Iesleevee Je Debeflece HeoJeer Òeoeve keÀjsHe³e¥le efmJekeÀejues peeles. HeoJeerveblej®es
efMe#eCemeg×e ceneie Peeuesues efometve ³esles. ³ee®es GÊece GoenjCe I³ee³e®es Peeues lej Sce.yeer.S. eEkeÀJee
 46
J³eeJemeeef³ekeÀ HeoJ³egÊej efMe#eCe ³ee®eer ceeieCeer meO³ee Jee{le Deens. l³ee®eyejesyej meO³ee efMe#ekeÀer
J³eJemee³eeuee meg×e efJeMes<e cenÊJe ÒeeHle Peeuesues efometve ³esles.

3) %eeve DeeOeeefjle J³eJemLesle Jee{ (The increasingly knowledge

based Economy):

meJe&®e osMeebleerue G®®e efMe#eCee®³ee efJeÊeHegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeeje eflemeje cenÊJee®ee

IeìkeÀ cnCepes %eeve DeeOeeefjle J³eJemLee. ³ee J³eJemLes®ee mebyebOe G®®e leb$e%eeve, DeejeKe[s, DeLe&,
J³eJemLeeHeve ³eeb®³eeMeer Deens. %eeve DeeOeeefjle J³eJemLes®ee G®®e efMe#eCeeJej DeeefLe&keÀ HeefjCeece efometve
³eslees, keÀer p³eeÜejs veJeerve cenÊJee®eer Je G®®e opee&®eer Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce efveefce&leer keÀjeJeer ueeieles.
l³eeceO³es meceeefJeä efJeÐeeLeea Je ÒeeO³eeHekeÀ ³eeb®³eecegUs Òeefle efJeÐeeLeea cetu³e Jee{les. %eeve DeeOeeefjle
J³eJemLee p³eeuee Jew³eefkeÌlekeÀ¢äîee efMe#eCee®eer iejpe Deens l³eeuee Je osMeeuee iegCeJeÊeeHetCe& efMe#eCe
GHeueyOe keÀªve osCes, keÀce&®eejer iejpee keWÀêer DeeefCe meJe&meceeJesMekeÀ DeMeer Deens. ³ee GHe¬eÀceecegUs
Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer DeefOekeÀ cenmeguee®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles DeeefCe les GHeueyOe ve Peeu³eeme l³eeceO³es
DeveemLee efvecee&Ce nesles Hejbleg l³ee®eJesUer Meemeveeuee Je efJeÐeeLeea DeeefCe HeeuekeÀebvee efMe#eCeeyeeyele
iegbleJeCetkeÀ Jee{efJeC³ee®es metef®ele ner keÀjles. efJeÐeeL³ee¥vee keÀpe& megefJeOee GHeueyOe nesCes ner mebOeer megª
Peeueer pesCes keÀªve efJeÐeeL³ee¥vee ®eebieueer veeskeÀjer efceUsue Je lees keÀpe& HejleHesÀ[ermeeþer me#ece nesF&ue.

4) G®®e efMe#eCeeleerue keÀþesjlee / Goeefmevelee

(Higher Educational Austerity):

³ee cegÎîee®ee leelkeÀeU HeefjCeece ne G®®e efMe#eCee®³ee DeeefLe&keÀlesJej Peeuesuee efometve ³eslees.
³eecegUs G®®e efMe#eCee®eer je<ì^er³e J³eJemLee, efJeÐeeHeerþ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe osCeeN³ee
mebmLeebceOeerue GoeefmevelesceO³es Jee{ Peeuesueer efometve ³esles. peJeUpeJeU DeMee ÒekeÀej®eer Goeefmevelee
JeweféekeÀ peeCeJeles. l³ee®ee HeefjCeece Keeueerue JewefMeäîeebvegmeej efomelees.

De) G®®e efMe#eCee®³ee mebmLee DeeefCe efJeÐeeHeerþs ³eeb®eer Goeefmevelee ieoer&®³ee Jeie&Keesu³ee,
Jee{uesueer Jeiee&leerue ieoea, DeeUMeer Je DemeceeOeeveer keÀce&®eejer, keÀeueyee¿e Je Hegjsmeer vemesuesueer ûebLeeue³es,
Fbìjvesì®ee DeYeeJe, mebMeesOeveemeeþer Heeefþbyee Je keÀeueeJeOeer keÀceer osCes lemes®e DeO³eeHeve, DeO³e³eve
DeeefCe mebMeesOevee®eer iegCeJeÊee ie=efnle OejCes ³eeletve ÒekeÀì nesle Demeles.

ye) G®®e efMe#eCee®³ee je<ì^er³e J³eJemLesceO³esner keÀener yeeyeleerle Goeefmevelee efometve ³esles.
ceeO³eefcekeÀmlejeletve yeensj He[CeeN³ee meJe& cegueebvee ÒeJesMe osCes efkebÀJee l³eebvee DeHesef#ele Heg{erue
efMe#eCeemeeþer®eer mebOeer GHeueyOe keÀªve osCes. lemes®e Deefle yegef×ceeve Je G®®e opee&®³ee ÒeeO³eeHekeÀ
Jeiee&uee Hegjsmee mesJee ve HegjefJeCes DeeefCe peeieeflekeÀ %eeve J³eJemLesyejesyej mHeOee& keÀjC³ee®eer #ecelee keÀceer
Demeles.

keÀ) efJeÐeeL³ee¥®³ee yeeyeleerle ner jenC³ee®³ee peeies®³ee Yee[îeele Peeuesu³ee Jee{ercegUs yengmebK³e
efJeÐeeL³ee¥vee HetCe& JesU eEkeÀJee DeOe&JesU keÀece keÀjeJes ueeieles Je l³eeyejesyej efMe#eCe I³eeJes ueeieles. keÀener
peCe lej ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeeveblej eflemeN³ee mlejeJej ÒeJesMe ve Ieslee efMe#eCe DeOe&Jeì mees[leele.
efMe#eCeeleerue Goemeervelee ner mebHetCe& peieeleerue efJekeÀmeveMeerue osMeele efometve ³esles.
 47
G®®e efMe#eCeeleerue Goeefmevelesyeeyele OeesjCeelcekeÀ Ghee³e
(Policy Solution to higher Educational Austerity)

cegu³ee-meboYee&le Ghee³e (Cost side Solution):

efJeÐeeHeerþ Je jeä^er³e J³eJemLeebJejerue Jee{l³ee GÊejoeef³elJee®eer ceeieCeer DeeefCe DeeefLe&keÀ o[HeCe

³eemeeþer Ghee³e cnCetve efMe#eCee®es cetu³e DeeefCe cenmegue ³ee oesvner yeepegbvee ÒeeOeev³e osle Deensle.
cetu³eeyeeyele Ghee³e cnCetve Jeiee¥®ee DeekeÀej Jee{efJeCes DeeefCe DeO³eeHeve DeefOeYeej, Devegj#eCeekeÀ[s
ogue&#e, HetCe& JesU ÒeeO³eeHekeÀebHes#ee DeOe&JesU ÒeeO³eeHekeÀ vesceCes DeeefCe keÀceer cenÊJee®es DeY³eeme¬eÀce
JeieUtve ìekeÀCes ³ee®ee meceeJesMe neslees. ns Ghee³e Kejlej keÀþerCe DeeefCe Mew#eefCekeÀ¢äîee mecem³ee
efvecee&Ce keÀjCeejs Deensle. efJeMes<ele: ÒeeO³eeHekeÀ DeeefCe l³eeb®³ee jepekeÀer³e mebIeìvee p³ee vesnceer
veeieefjkeÀebkeÀ[tve keÀceer ÒeceeCeele cenmetue efceUlees DeMee ieesäer®³ee efJejesOeele Demeleele eEkeÀJee ceev³e
keÀje³euee le³eej vemeleele. pejer l³eebveer cetueYetle DeLe&J³eJemLes®³ee legìJe[îee®³ee lelJee®ee efmJekeÀej
kesÀuesuee Demeuee lejer l³eeb®eer Mew#eefCekeÀ peyeeyeoejer Je Meemeve DeLeJee kegÀueiegª ³eeyeeyele KetHe
JesieJesieUer efveoxMekesÀ Deensle. ³eeJej meesHee Ghee³e cnCepes veeWoCeer Òeef¬eÀ³esJej Yej osCes eEkeÀJee G®®e
efMe#eCee®³ee mebmLee p³eeceO³es mebMeesOeve ceneefJeÐeeue³es DeeefCe leebef$ekeÀ mebmLee ³ee oesvneR®ee meceeJesMe
neslees. DeMee mebmLeebceO³es keÀceer cetu³e IesCeeN³ee mebmLeeb®eer ÒeJesMe ce³ee&oe keÀceer DemeCes ³ee Ghee³eeves G®®e
menYeeie DeeefCe GHe³eesie ³ee O³es³eeJej HeefjCeece kesÀuesuee Deens.

G®®e efMe#eCeeceO³es cetu³e-meboYee&le Ghee³e keÀjleevee Mew#eefCekeÀ iegCeJeÊee, #ecelee, meeceeefpekeÀ

meceevelee DeeefCe efJeÐeeLeea iejpeeb®eer peyeeyeoejer, keÀce&®eejer DeeefCe meceepe ³ee meJee¥®ee SkeÀef$ele efJe®eej
nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. efJeÐeeHeerþ Je efJeÐeeHeerþeMeer mebueive ceneefJeÐeeue³eeceO³es keÀce&®eejer efve³egkeÌleer
keÀjleevee Meevee®³ee J³eJemLeeHeveeceeHe&Àle eEkeÀJee veeiejer mesJee ³eespeveeb®³ee efve³eceevegmeej ve keÀjlee
l³eeceO³es DeHetCe&lee efometve ³esles. ner DeHetCe&lee yeN³ee®eoe efMe#eCeeJej nesCeeje Ke®e& Jee®eefJeC³eemeeþer kesÀueer
peeles. keÀejCe GodYeJeCeejs DeeefLe&keÀ mebkeÀì Je l³eeHeemetve megìkeÀe keÀªve IesC³eemeeþer Meemeve
mebmLesceeHe&Àle efveie&efcele kesÀuesues efve³ece, kebÀ$eeìerkeÀjCe DeeefCe jepekeÀer³e efJeJes®eve l³eeceO³es ÒeecegK³eeves
keÀce&®eejer Jeiee&®eer mesJee Keb[erle keÀjCes, DeOe&JesU eEkeÀJee leelHegjl³ee keÀeueeJeOeermeeþer keÀce&®eeN³eeb®eer
efve³egkeÌleer, mesJesleerue kebÀ$eeìerkeÀjCe, SkeÀe Je<ee&®ee efveOeer ogmeN³ee Je<ee&meeþer JeeHejCes, DeLe&mekeÀuHeele
yeoue keÀjCes DeMee mecem³ee efvecee&Ce keÀªve ceeie& keÀe{C³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.

³eeJeªve DeMeer iejpe Jeeìles keÀer, J³eJemLeeHekeÀer³e mJee³eÊeÊee DeeefCe ueJeef®ekeÀlee ³eeyeeyele
Keepeieer mebmLeeMeer mebyebOe ÒemLeeefHele keÀªve, G®®e J³eJemLeeHekeÀer³e mJee³eleÊee DeeefCe keÀe³ee|veleerceO³es
ueJeef®ekeÀlee ³eeuee ÒeeOeev³e efoues Heeefnpes, Demee efJe®eej kesÀuee Demelee ne veJeerve SkeÀef$ele vee
meeJe&peefvekeÀ J³eJemLeeHevee®ee ¢äerkeÀesve efvecee&Ce nesF&ue DeeefCe efJeÐeeHeerþeleerue efve<HeÊeer p³eeceO³es
mebMeesOeve, efMe#eCe ³eeb®ee meceeJesMe Demesue DeeefCe lees ueeskeÀebvee eEkeÀJee keÀjoel³eebvee IesJetve le³eej keÀjlee
³esF&ue.
 48
cenmetue HegjJeþe DeeefCe cetu³e-Yeeieeroejer (Revenue Supplementation and
Cost Sharing):

cenmetue HegjJeþe cetu³e keÀHeeleermeeþer He³ee&³e Deens DeeefCe DeeefLe&keÀlesyeeyele keÀesCel³ee ieesäeRvee
ÒeeOeev³e osCes DeeJeM³ekeÀ Deens ³eeefJe<e³eer ceeefnleer meeoj keÀjles.

ne Heg{erue mJeªHeele Ieslee ³esJet MekeÀlees.

De) keÀce&®eejer DeeefCe mebmLeebleie&le GÐeesieMeeruelee

ye) efJeÐeeHeerþ mesJee J³eeJemeeef³ekeÀebmeeþer Yee[sleÊJeeJej GHeueyOe keÀªve osCes.
keÀ) mebMeesOeve MeesOeeb®eer J³eeJemeeef³ekeÀ ¢äerves ceekexÀefìbie
[) efveOeer GYee keÀjCes, ceepeer efJeÐeeLeea mebIe eEkeÀJee Flej oeveMetj J³eefkeÌlebkeÀ[tve

leLeeefHe, meJee&le Meeéele DeeefCe me#ece DeMeer ieesä peeCetve IesCes cnCepes cetu³e-Yeeieeroejer
nes³e. ‘cetu³e-Yeeieeroejer’ ³ee Meyoe®ee DeLe& Demee keÀer, Meemevee®ee eEkeÀJee keÀjoel³eeb®ee G®®e
efMe#eCee®³ee DeeefLe&keÀ o[HeCee®ee efkeÀceeve/keÀceerle keÀceer Yeej ne HeeuekeÀebJej eEkeÀJee efJeÐeeL³ee¥Jej
meesHeJeCes. ‘cetu³e-Yeeieeroejer’ cnCepes G®®e efMe#eCee®es cetu³e ns Meemeve / keÀjoeles, HeeuekeÀ / efJeÐeeLeea
DeeefCe efHeÀue@ve Le´e@efHemì ³eeb®³eeceO³es efJeYeeieCes. l³ee®eyejesyej OeesjCeeceO³es osKeerue ³eeyeeyele Demes vecego
kesÀuesues efometve ³esles keÀer G®®e efMe#eCee®ee Yeej ne FlejebkeÀ[tve efceUJeeJee Je Meemeve Flej Yeej Iesles.
‘cetu³e-Yeeieeroejer’ ner peemleerle peemle ‘ìîegMeve HeÀer’ / ‘efMe#eCe µegukeÀ’ DeeefCe ‘GHeYeeskeÌlee keÀj’
³eeb®³eeMeer mebyebefOele Demeles. efJeMes<ele: Meemeve eEkeÀJee Mew#eefCekeÀ mebmLee ³eebvee Jeie& DeeefCe yees[& ³eeb®ee
HegjJeþe kesÀuee peelees.

leLeeefHe, Deelee OeesjCe yeoueles³e keÀer p³eeceO³es G®®e cetu³e-Yeeieeroejer DeveskeÀ ceeiee&Üejs
keÀjlee ³esT MekeÀles.

jepekeÀer³e DeeefCe DeeoMe&Jeeoer meboYe& (Political and Ideological Content):

G®®e efMe#eCee®³ee cetu³eeb®es ÒeJeen ³eebJej meb³egkeÌle IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe Deens.

De) jeä^-efJeefMeä meboYe&

ye) peeieeflekeÀ jepekeÀejCe
keÀ) peieeleerue efJe®eejOeeje/DeeoMe&Jeeo DeeefCe
[) Jee{leer Goemeervelee, peieeleerue meJe& osMeebceO³es efometve ³esles.

Jejerue meJe& IeìkeÀ efve³eesefpele OeesjCeelcekeÀ Ghee³eebJej ÒeYeeJe Hee[leele. jepekeÀer³e ¢äîee
Meemeveeves Mew#eefCekeÀ mebmLesleerue yee¿eefve<HeÊeer, (p³eeceO³es efJeÐeeHeerþs DeeefCe ceneefJeÐeeue³es),
mebmeeOeveeb®eer efJeYeeieCeer, MegukeÀ efveef½eleer DeeefCe keÀce&®eejer Jesleve ns osCes DeHesef#ele Demeles. Hejbleg ogmeN³ee
yeepetves efJe®eej kesÀuee Demelee meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue jespeieej DeeefCe meeJe&peefvekeÀ #es$e ³eeceO³es keÀceer
peeCeJeles. jepekeÀer³e ¢äerkeÀesveevegmeej Meemeve l³eeceO³es jepekeÀejCeer DeeefCe veeiejer mesJekeÀ ns mJekeWÀêer
 49
nesleevee efomeleele Je l³ee®ee HeefjCeece l³ee®³ee keÀe³e&ceeveeJej nesleevee efomelees. cnCetve Keepeieer lelJeeJej
mebmLee GY³ee keÀjCes Je ueeskeÀebvee l³eeb®ee JeeHej keÀjeJe³eeme osCes. l³eeletve efceUCeeje keÀj Je Jee{les
DeeefLe&keÀ o[HeCe keÀceer nesF&ue Je MeemeveeJej He[Ceeje Yeej keÀceer nesF&ue.

met#ce mlejeJejerue efMe#eCee®es cetu³e (Micro level Pricing of Education):

met#ce mlejeJej efMe#eCee®³ee cetu³eeyeeyele Keeueerue yeeyeer efJe®eejele IesJet MekeÀlee.

• ceesþîee mebmLesves efJeÐeeL³ee¥®eer veeWoCeer keÀjCes. p³eeJesUer ceneefJeÐeeue³e megª nesles, l³eeJesUer
#ecelesvegmeej HetJe& efJeÐeeLeea mebK³ee YejCes eEkeÀJee ÒeJesMe HetCe& keÀjCes. efJeÐeeLeea veeWoCeer nesC³eemeeþer
meceepeeleerue iejpee DeeOeeefjle efJeMues<eCeeb®ee DeY³eeme keÀjeJee. ³ee nslet meeO³elesmeeþer
DeeHeu³eemeejK³ee®e Flej mebmLeebceOeerue efJeÐeeLeea veeWoCeer, l³eeb®es DeeefLe&keÀ J³eJenej Je Flej
J³eJemLeeHeefkeÀ³e yeeyeer, meceepee®es Hejer#eCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
l³ee®eyejesyej efJeÐeeLeea Je HeeuekeÀeb®eer DeefYeª®eer peeCetve IesC³eemeeþer l³eeb®³eemeesyele meYes®es
Dee³eespeve keÀjeJes. mebmLeebmeeþer keÀceer efJeÐeeLeea mebK³escegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee De[®eCeer
mees[efJeC³eeHes#ee peemleerle peemle veener Hejbleg DeHesef#ele efJeÐeeLeea veeWoCeer keÀjCes ns meshes Je
mees³eermkeÀj þª MekeÀles. ÒeLece Je<eea nesCeejer veeWoCeer keÀjCes DeJeIe[ Demeues lejer Heg{erue oesvner
Je<eea veeWoCeer®ee $eeme keÀceer neslees. cnCetve mebmLesves ÒeLece Je<eea efJeÐeeLeea veeWoCeeruee ÒeeOeev³e osCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
• Jeiee¥vegmeej DeeefCe Flej DevegosMeve keÀe³e&¬eÀceevegmeej efJeÐeeLeea-efMe#ekeÀ iegCeesÊej efve½eerleer Je
Deoueeyeoueer
• DevegosMeve keÀe³ex¬eÀce DeeefCe Flej GHe¬eÀceebmeeþer ûebLeeue³e DeeefCe Òe³eesieMeeUe megefJeOeeDeeefCe ¬eÀer[e
DeeefCe Deejesi³e meeOeves, meebmke=ÀleerkeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®eer iejpe, GHenejie=n, oUCeJeUCe, mebieCekeÀ
DeeefCe ce=ogÒeCeeueer, mecegHeosMekeÀ Fl³eeoer GHeueyOe keÀªve osCes.
• DeefOekeÀ cnCegve p³ee m$eesleebkeÀ[tve cenmetue ÒeeHle nesT MekeÀlees DeMee m$eesleeb®ee efJe®eej keÀªve
þsJeCes.

legce®eer Òeieleer leHeemee

1) met#ce mlejeJej cetu³e efveef½eleer keÀMeer kesÀueer peeles?

2) efMe#eCee®³ee cetu³eeyeeyele Òeel³eef#ekeÀ eEkeÀJee Òee³eesefiekeÀ Ghee³e keÀesCeles?
 50

4.3 Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀe®³ee mecem³ee (Problem of capitation

Fees)

YeejleeceO³es ceeieerue keÀener Je<ee&ceO³es efMe#eCe#es$eele Keepeieer efMe#eCemebmLee®ee Go³e ceesþîee

ÒeceeCeele nesle Deens. l³eeceeies DeveskeÀ keÀejCes Deensle. l³eeHewkeÀer efMe#eCee®es J³eJemeeef³ekeÀjCe keÀjCes ns
efometve ³esles. one Je<ee&ceO³es Yeejleele G®®e efMe#eCeeceO³es KeepeieerkeÀjCe DeveskeÀ keÀejCeebmeeþer efJeefJeOe
ÒekeÀejele nesleevee efometve ³esle Deens. cegK³e cnCepes MeemekeÀer³e G®®e efMe#eCee®³ee mebmLeeceO³es osKeerue
veJeerve mJe-efJeÊeer³e DeY³eeme¬eÀcee®³ee mJeªHeele KeepeieerkeÀjCe efomegve ³esles. ogmejs cnCepes MeemekeÀer³e
Devegoeefvele mebmLeeb®es ªHeeblej Keepeieer-efJevee Devegoeefvele eEkeÀJee mJe-efJeÊeer³e ceneefJeÐeeue³eebvee
efJemlejemeeþer cegYee osCes lemes®e efJevee-ceev³elesefMeJee³e meg×e ceneefJeÐeeue³es megª keÀjC³ee®eer HejJeeveieer
osC³eele ³esT ueeieueer Je l³eebvee J³eJemeeef³ekeÀ Keepeieer G®®e efMe#eCe mebmLee Demes mebyeesOeC³eele ³esT
ueeieues Deens.

KeepeieerkeÀjCee®³ee Jee{l³ee ÒeYeeJeecegUs keÀener Je<ee&Heemetve Keepeieer J³eJemeeef³ekeÀ

ceneefJeÐeeue³eeb®eer mebK³ee ceesþîee ÒeceeCeele Jee{uesueer efometve ³esles. ner peueo Jee{ G®®e efMe#eCe osCeeN³ee
mebmLeeb®eer mebK³eelcekeÀ Jee{ keÀjles ³eeefJe<e³eer MebkeÀe veener Hejbleg iegCeJeÊes®³ee ¢äerkeÀesveeletve
Meemevee®eener efJeveeDevegoeefvele ceneefJeÐeeue³eeJej DeHesef#ele SJe{s efve³eb$eCe veener.

DeveskeÀ Keepeieer ceneefJeÐeeue³es pejer efJeÐeeL³ee¥®³ee ÒeJesMee JesUer Hee$elee Hejer#ee, cegueeKeleer F.
³eemeejK³ee opee&lcekeÀ ieesäeR®es Dee³eespeve keÀjle Demeueer lejer efJeÐeeL³ee¥vee ÒeJesMe osleevee cee$e
DeefleefjkeÌle ‘HeÀer’ DeekeÀeªve ÒeJesMe efouee peelees. efMe#eCe MegukeÀ meefceleerves cebpegj kesÀuesu³ee Òeefle
efJeÐeeLeea MegukeÀeHes#ee DeefleefjkeÌle HeÀer IesJetve ÒeJesMe osleevee Dee{Uleele. iegCeJeÊee ³eeoerle Demetvener keÀener
efJeÐeeLeea ÒeJesMeeHeemetve Jebef®ele jenleele lej p³eeb®eer DeefleefjkeÌle HeÀer YejC³ee®eer kegÀJele Deens DeeefCe pejer
les efJeÐeeLeea ÒeJesMee®es efvekeÀ<e HetCe& keÀª MekeÀle veener l³eebvee meg×e ÒeJesMe efceUt MekeÀlees.
KeepeieerkeÀjCeecegUs efMe#eCee®es J³eeJemeeef³ekeÀerkeÀjCe nesC³ee®ee OeeskeÀe mebYeJelees. pejer mHeOex®es
JeeleeJejCe efvecee&Ce Peeuesues Demeues lejer keÀener ceneefJeÐeeue³eebveer efMe#eCee®³ee iegCeJeÊesle Jee{
keÀjC³eeHes#ee DeefOekeÀ DeeefLe&keÀ veHeÀe keÀmee nesF&ue ³eekeÀ[s ue#e keWÀefêle kesÀuesues efometve ³esles.

Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀe Òeleer menceleer Je efJejesOeer le¬eÀejer

(Argument for and against the capitation fee):

ceneefJeÐeeue³es DeeefCe efJeÐeeHeerþe®eer Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀ DeekeÀejC³ee®eer He×leer ner efJeefJeOe
mlejeJej ®e®eeaueer peeles. ‘iegCeJeÊes®ee JeOe eEkeÀJee veeMe’ DeMee Meyoele l³ee®ee G®®eej kesÀuee peelees.
ceesefnveer pewve efJeª× keÀvee&ìkeÀ jep³e mejkeÀej ³eeb®³ee kesÀmeyeeyele meJeex®®e v³ee³eeue³eeves efouesuee
efvekeÀeue cnCepes Òeefle efJeÐeeLeea DeefleefjkeÌle MegukeÀ DeekeÀejCeer cnCepes mJeleb$e, pegueceer DeÒeceeefCekeÀ
DeeefCe lemes®e Yeejleer³e jep³eIeìvesleerue 14 J³ee keÀueceeleerue cegueYetle DeefOekeÀeje®³ee meceeveles®³ee
nkeÌkeÀe®eer Hee³eceuueer Deens. cnCetve 2010®³ee leeb$eerkeÀ Mew#eefCekeÀ mebmLee, JewÐekeÀer³e mebmLee DeeefCe
efJeÐeeHeerþebceOeerue De³eesi³e He×leeRvee ÒeefleyebOe efJeÐeeLeea MegukeÀ IesCes ne ®eewkeÀMeer ³eesi³e iegvne þjlees. Hejbleg
ogmeN³ee yeepeguee Keepeieer mebmLeebveer ³eeJej Dee#esHe IesJetve Iesleuesueer DeefleefjkeÌle HeÀer ne efJekeÀeme efveOeer
cnCetve Iesleuee peelees DeeefCe Hegvne lees mebmLesJej®e iegbleJegve mebmLes®³ee iegCeJeÊee efJekeÀemeemeeþer l³ee®e
 51
JeeHej kesÀuee peelees Demes meebietve mJele:®es j#eCe kesÀues, lemes®e p³ee J³ekeÌleer Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀeyeeyele
mencele Deensle l³eeb®eer DeMeer le¬eÀej Deens keÀer DeveskeÀ jep³eeleerue Keepeieer efJevee Devegoeveerle
DeefYe³eebef$ekeÀer ceneefJeÐeeue³eebvee Òeefle Je<eea SkeÀe efJeÐeeL³ee&uee ©He³es 30,000/- SJe{s MegukeÀ cebpegj
kesÀuesues Deens. Hejbleg keÀeer ceesþîee Menjebleerue HetJe& ÒeeLeefcekeÀ MeeUemeg×e ³eeHes#ee DeefOekeÀ MegukeÀ
DeekeÀejleele. cnCetve Deecneuee Demes Jeeìles keÀer, DeMeer HeefjefmLeleer Demeleevee Dee½e³e&keÀejkeÀ ceeieCeer
nesles keÀer, Keepeieer mebmLeebveermegodOee G®®e Òeleer®es leebef$ekeÀ efMe#eCe efJeÐeeL³ee¥vee Jejerue MegukeÀeceO³es
HegjefJeCes.

cnCetve ceb$eeue³eeves keÀener DeefYe³eebef$ekeÀer DeeefCe JewÐekeÀer³e mebmLee DeeefCe efJeÐeeHeerþebMeer

mebyebefOele ceneefJeÐeeue³eeleerue De³eesi³e He×leeRvee MeesOetve keÀe{u³ee l³eeceO³es ÒeecegK³eeves Òeefle efJeÐeeLeea
DeefleefjkeÌle MegukeÀ DeekeÀejCes DeeefCe [esvesMeve®eer ceeieCeer, Yejuesu³ee jkeÌkeÀces®eer HeeJeleer ve osCes,
J³eeJemeeef³ekeÀ DeY³eeme¬eÀceebvee ÒeJesMe osleevee®eer keÀe³e&He×leer DeHeejoMe&keÀ Je MebkeÀe efvecee&Ce keÀjCeejer
DemeCes, keÀyegue kesÀuesu³ee mesJee megefJeOee HetCe& ve keÀjCes, efvecve-Òeleer®³ee efMe#eCe mesJee HegjefJeCes,
ÒemeejceeO³eceeleerue ®egkeÀer®³ee peeefnjeleer, Keesìîee peeefnjeleer oeKeJetve efJeÐeeL³ee¥vee DeekeÀef<e&le keÀjCes,
DeHee$e eEkeÀJee DeÒeefMeef#ele efMe#ekeÀ, iegCeHe$ekesÀ Je Flej keÀeieoHe$es jeKetve þsJeCes ³eemeJe& De³eesi³e
He×leer®ee meceeJesMe neslees.

leebef$ekeÀ Mew#eefCekeÀ mebmLee, JewÐeefkeÀ³e Mew#eefCekeÀ mebmLee DeeefCe efJeÐeeHeerþeleerue De³eesi³e

He×leeRvee ÒeefleyebOe keÀe³eoe-2010 (The Prohibition of Unfair Pratice in
Technical Education institutions, Medical Educational
Institution & University Bill, 2010)

keÀe³eÐee®³ee cemegÐeeleerue þUkeÀ ieesäer :

efJeÐeeL³ee¥®³ee DeefYeª®eer®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer leebef$ekeÀ, JewÐeefkeÀ³e Mew#eefCekeÀ mebmLee

DeeefCe efJeÐeeHeerþebleerue De³eesi³e He×leeRvee ÒeefleyebOe keÀjCes.

• De³eesi³e He×leer eEkeÀJee ®etkeÀer®³ee ÒeLeebceO³es DeefleefjkeÌle Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀ YejCes eEkeÀJee ceeieCeer
keÀjCes. efJeefMeä iegCeJeÊee ³eeoerefMeJee³e efJeÐeeL³ee¥vee ÒeJesMe osCes.mebmLeskeÀ[tve DeekeÀeju³ee peeCeeN³ee
MegukeÀe®eer HeeJeleer ve osCes, efJeÐeeL³ee¥vee ®egkeÀer®³ee He×leerves ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee peeefnjeleer
ÒekeÀeefMele keÀjCes DeeefCe MegukeÀ YejsHe³e¥le efJeÐeeL³ee¥®eer iegCeHe$ekesÀ jeKetve þsJeCes.
• ³ee ÒeefleyebOe keÀe³eÐee®³ee cemegÐeeceO³es Òel³eskeÀ mebmLesves efkeÀceeve 60 efoJemeebHetJeea DeeHeu³ee
ceneefJeÐeeue³ee®eer ceeefnleer HegefmlekeÀe ÒekeÀeefMele keÀjCes, DeeefCe ÒeJesMeÒeef¬eÀ³es®ee DenJeeue J³eJeefmLele
jef#ele keÀªve þsJeCes DeefveJee³e& kesÀues Deens. ceeefnleer HegmleerkesÀceO³es ÒeJesMe MegukeÀeefJe<e³eer ceeefnleer,
Hee$eles®es efvekeÀ<e, ÒeJesMeÒeef¬eÀ³ee DeeefCe keÀce&®eeN³eebefJe<e³eer ceeefnleer Goe. efMe#ekeÀ Je Flej.
• ÒeefleyebOe keÀe³eÐeeÜejs DeefleefjkeÌle Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀ DeekeÀejCes, ceeefnleerHegmleerkesÀle efouesu³ee
efvekeÀ<eevegmeej ÒeJesMeÒeef¬eÀ³ee ve keÀjCes, ®egkeÀer®³ee peeefnjeleer ÒekeÀeefMele keÀjCes Fl³eeoer meejK³ee
ke=ÀleeRvee iegvne mecepetve l³eeJej ³eesi³e lees ob[ DeekeÀejuee peeF&ue.
 52
cegK³e cegÎs DeeefCe efJeMues<eCe

• Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀ DeekeÀejCeer®³ee cegÐeebyeeyele lep%eebceO³es celeefYeVelee efometve ³esles. keÀeneR®³ee
celes DeefleefjkeÌle Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀeyeeyele meceevelee ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer ÒeefleyebOe DeeJeM³ekeÀ
Deens. lej Flejeb®³ee celes Mew#eefCekeÀ mebmLeeb®eer Jee{ kesÀu³eeves l³ee®ee HeefjCeece Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀ
DeeHeesDeeHe keÀceer nesF&ue. lemes®e cegueYetle efJe<e³e cnCepes efJeÐeeLeea #eceles®ee legìJe[e DeeefCe
efMe#eCee®eer iegCeJeÊee keÀceer ³ee®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ.
• meoO³e efve³eceevegmeej Òeefle efJeÐeeLeea DeefleefjkeÌle MegukeÀe®eer ceeieCeer ner yeskeÀe³eosMeerj yeeye Deens.
lejermeg×e MegukeÀ IesCes Leebyeuesues veener. pej ÒeefleyebOe keÀe³eÐeeceO³es Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀ
DeekeÀjCeeryeeyele efve³eceele Demeuesueer efMeefLeuelee otj keÀjle veenerle leesHe³e¥le ner He×leer keÀMeer
LeebyeJeeJeer ns mHeä nesle veener.
• meoj ÒeefleyebOe keÀe³eÐee®ee cemegoîeeceO³es Demes mHeä keÀjlees keÀer, ³eeleerue lejlegoeR®ee Mew#eefCekeÀ
mebmLee mLeeHeve keÀªve l³eeb®es ÒeMeemeve HeenC³ee®ee DeuHemebK³eebkeÀeb®³ee DeefOekeÀejeuee yeeOee
DeeCeCeeje veener. leLeeefHe, DeuHemebK³eebkeÀ mebmLeebvee keÀesCel³ee lejlegoer ueeieg nesle veener eEkeÀJee
l³eebvee keÀesCel³ee lejlegoeRHeemetve meJeuele osC³eele Deeueer Deens ns mHeä nesle veener.
• ÒeefleyebOe keÀe³eÐee®³ee cemegÐeeceO³es DeMeer efMeHeÀejme keÀjC³eele Deeueer Deens keÀer, pej SKeeÐee
mebmLesves DeefleefjkeÌle Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀ DeekeÀejues efkebÀJee iewjmecepe HemejJeCeeN³ee ®egkeÀer®³ee
peeefnjeleer ÒekeÀeefMele keÀjCes DeMee mJeªHee®ee iegvne kesÀuee lej keÀceerle keÀceer 3 Je<ee¥®eer yeboer DeeefCe
50 ueeKe ªHe³eebHe³e¥le ob[ DeekeÀejuee peeJee. Hejbleg ner jkeÌkeÀce Flej iegvnîeeb®³ee cnCepes
DeVemegj#ee DeeefCe opee& keÀe³eoe-2006, Devegmetef®ele peceeleer DeeefCe Flej HeejbHeeefjkeÀ [eWiejer
Jemleer keÀe³eoe 2006, ³ee keÀe³eÐeeb®ee Yebie keÀjC³eeHes#ee DeefOekeÀ Deens.

legce®eer Òeieleer leHeemee

1) DeefleefjkeÌle Òeefle efJeÐeeLeea MegukeÀ cnCepes keÀe³e?

2) Meemeve keÀMeeÒekeÀejs ³ee mecem³esuee Òeeflemeeo osles?
 53

5
efµe#eCee®es efJeÊeHegjJeþe

IeìkeÀ j®evee :
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 ÒemleeJevee
5.2 efµe#eCee®es DeLe&µeem$e
5.2.1 efJeÊeHegjJeþe – DeLe& Je mJe©He
5.3 efµe#eCeemeeþer®es efJeefJeOe efJeÊem$eesle
5.4 efJeefJeOe DeboepeHe$ekeÀeleerue mecevJe³e Je efve³eb$eCe
5.5 meejebµe
5.6 mejeJeemeeþer DeefOekeÀ Òeµve
5.7 Jee®eveemeeþer meboYe&

5.0 GefÎ<ìîes

³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej legcneuee –

• efJeÊe HegjJeþe ³ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& Je mJe©He mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
• efµe#eCeemeeþer®es efJeefJeOe efJeÊem$eesle mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
• G®®e efµe#eCeemeeþer®³ee efJeefJeOe osCei³ee Je Devegoeve ³eespeveeb®eer leÊJes Je ÒeIeele / jerle mHe<ì
keÀjlee ³esleerue.
• efµe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJej efJeÊeJ³eJenejeleerue µeemevee®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.

5.1 ÒemleeJevee

keÀesCel³eener J³eJenejele l³eeceO³es Keepeieer J³eJenej Demeleerue, meeJe&peefvekeÀ Demeleerue DeLeJee

je<ì^er³e mlejeJejerue keÀesCel³eener J³eJenejele `efJeÊe' (Hewmee) Del³eble cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles
keÀejCe J³eJenejele efJeÊeeuee Devev³emeeOeejCe Demes cenÊJe Demeles. efJeÊeJ³eJenej Je ceeveJeer Òeieleer ³ee
SkeÀe®e veeC³ee®ee oesve yeepet Demeleele ³ee®e met$eevetmeej µew#eefCekeÀ #es$eelener efJeÊeeuee ÒeeOeev³ee®es
cenÊJe efoues peeles. efµe#eCee®³ee meJe& mlejeJej efJeÊeeuee cenÊJe Deens. meJe&®e mlejeJej ³eesi³e
efJeÊeHegjJeþe Peeuee lej ³ee meJe&®e mlejeJej Òeieleer®eer oejs efveefµ®ele®e Kegueer nesleerue. efµe#eCe
 54
J³eJemLesuee pej efJeÊeHegjJeþe Leebyeuee DeLeJee keÀceer Peeuee lej mebHetCe& J³eJemLesJej l³ee®ee HeefjCeece
nesF&ue ³eemeeþer efµe#eCe Je efJeÊe ³ee oesvnerner iees<ìer efJe®eejele IesCes Del³eble DeeJeµ³ekeÀ Deens.

5.2 efµe#eCee®es DeLe&µeeem$e :

DeLe& :
DeLe&µeem$eeleerue leÊJes, mebkeÀuHevee Je efve³eceeb®es efµe#eCeÒeef¬eÀ³esleerue GHe³eespeve cnCepes®e
efµe#eCee®es DeLe&µeem$e nes³e.

efµe#eCee®es DeLe&µeem$e ³ee mebkeÀuHevesceO³es µeeues³e J³eJemLes®³ee meboYee&le ceeveJeer Jele&ve,

(ceeveJeer efveCe&³e), ke=Àleer DeeefCe Òeefleef¬eÀ³ee F. ®ee meceeJesµe neslees.

ceeµe&ue Je pee@ve mìgDeì& ceerue ³eebveer efµe#eCe Je efJekeÀeme ³ee mebkeÀuHevee efµe#eCeeleerue
meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCegkeÀer®³ee meboYee&le mHe<ì kesÀu³ee Je meve 1950 ojc³eeve DeLe&µeem$e%eebveer DeeHeues
ue#e efµe#eCe Je DeeefLe&keÀ Jee{ Je efµe#eCee®es efJeÊe J³eJemLeeHeve ³eeJej keWÀêerle kesÀues.

J³eeK³ee :

i) “Economics of education is a branch of economics which

uses economics tools to solve educational problems and
tackle educational issues.”
ii) Economics of education is the study of how educational
managers make choices concerning the use of the scarce
educational resources and this is what economist do in the
education system.

³ee meJe& J³eeK³eebJe©ve Demes ue#eele ³esles keÀer, efJeÊeJ³eJenej cnCepes J³eJemee³eeuee ueeieCeeje
efveOeer pecee keÀjCes, l³ee®ee ³eesi³e JeeHej keÀjCes Je efJeÊe J³eJenejeb®es ³eesi³e Òeµeemeve Je J³eJemLeeHeve
keÀjCes nes³e. Hewmee GYee keÀjCes Je l³ee®ee ³eesi³e JeeHej keÀjCes ³ee oesvner keÀe³ee¥®ee efJeÊeJ³eJenejele
meceeJesµe 1950 veblej Peeuesuee Dee{Ulees. ³eeveblej®e efJeÊeJ³eJeneje®³ee mew×ebeflekeÀ Je efJeµues<eCeelcekeÀ
DeY³eemeeme meg©Jeele Peeueer. J³eJemee³e efJeÊe J³eJenejele jesKe Hewµee®ee J³eJenej, DeboepeHe$ekeÀer³e
efve³eb$eCe, meene³³ee®es efve³eb$eCe ³eemeejK³ee yeeyeeRkeÀ[s ue#e osC³eeme meg©Jeele Peeueer.
HeejbHeefjkeÀ efJeÊe J³eJeneje®³ee keÀe³ee&le efveOeer GYee keÀjC³ee®³ee Òeµveeuee cenÊJe nesles HeCe
l³ee®³ee He³ee&Hle JeeHejeuee cenÊJe veJnles. HeejbHeefjkeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve efJeÊeer³e keÀe³e& HeÀej®e ce³ee&efole Je
mebkegÀef®ele mJe©Hee®es nesles. vesnceer ve GÓJeCeeN³ee ÒeemebefiekeÀ Òeµveeb®ee efJe®eej l³eele ÒeecegK³eeves kesÀuee
peele Demes.
Hejbleg DeeOegefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve efJeÊe J³eJeneje®ee efJe®eej meg© Peeu³eeJej efJeÊe keÀe³ee&®es
mJe©He J³eeHekeÀ Peeues, l³eele efJeÊeHegjJeþe DeeefCe l³ee®ee ³eesi³e GHe³eesie ³ee oesvneRvee cenÊJe osC³eele
Deeues. efJeÊe GYeejCeerSsJepeer efJeÊee®³ee keÀe³e&#ece Je HeefjCeecekeÀejkeÀ GHe³eesieeuee, ÒeemebefiekeÀ ÒeµveeSsJepeer
owvebefove Òeµveebvee DeefOekeÀ cenÊJe efoues peeT ueeiesue; l³eeb®³eeJej DeefOekeÀ Yej efouee peeT ueeieuee.
 55
DeeOegefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesveevegmeej efJeÊe J³eJemLeeHeveele SketÀCe J³eJemLeeHevee®ee DeefJeYeep³e Yeeie Deens DeeefCe
efJeÊe keÀe³ee&le oesve ÒekeÀej®eer keÀe³ex meceeefJe<ì Deensle. DeeefLe&keÀ ³eespevee keÀjCes, efveOeer GYee keÀjCes,
mLeeJej ceeueceÊes®eer j®evee þjJeCes, GlHeVee®es J³eJemLeeHeve keÀjCes Je efve³eb$eCe þsJeCes ³ee meJe& efJeÊeer³e
keÀe³ee¥vee `DeeJeleea keÀe³ex' (Recurring Functions) cnCeleele. J³eJemee³ee®eer meg©Jeele
(mLeeHevee), Hegvej®e&vee, SkeÀef$ekeÀjCe, Jeiewjs Òemebieer GÓJeCeejs efJeÊeer³e keÀe³e& ns vesnceer ve ³esCeejs Demes
keÀe³e& Demeles. Deµee keÀe³ee&uee `DeveeJeÊeea keÀe³e&' (Non-Recurring Fucntion) Demes
cnCeleele.

Jejerue efJeJes®eveeJe©ve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, mebmLesµeer mebyebefOele `efJeÊe' ner mebkeÀuHevee
J³eeHekeÀ Deens. efJeÊee®eer J³eeHleer Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.

• mebmLee GYeer keÀjC³eemeeþer ueeieCeejer peceerve, Fceejle Jeiewjs YeeweflekeÀ yeeyeer Je keÀce&®eejer Jeie&
ns cetueYetle IeìkeÀ efJeÊeeefµeJee³e GHeueyOe nesT µekeÀCeej veenerle.
• mebmLes®es J³eJenej meelel³eeves ®eeuet jeneJesle ³eemeeþer owvebefove osKeYeeue, He³e&Jes#eCe,
efve³eb$eCe, keÀce&®eeN³eeb®es Jesleve Deµee DeveskeÀ yeeyeeRmeeþer Ke®e& keÀjeJee ueeielees. ns Ke®e&
YeeieC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Je Hegjsmee efJeÊeHegjJeþe keÀjeJee ueeielees.
• mebmLesuee mLew³e& Je opee& ÒeeHle nesC³eemeeþer p³ee ³eespevee DeeKeu³ee peeleele l³eeb®eer DeeefCe
efJemleej ³eespeveeb®eer Hetle&lee nesC³eemeeþer efJeÊee®eer iejpe Demeles.
• Ke®e& ce³ee&efole þsJetve Hewµee®eer ye®ele keÀµeer keÀjlee ³esF&ue ns þjJeeJes ueeieles.

efJeÊe ns meJe& ÒekeÀej®³ee HeefjefmLeleerle Je meJe& ÒekeÀej®³ee mebmLeebceO³es cenÊJee®es Demeles.

mebmLesleerue Òel³eskeÀ keÀe³ee&®eer SkeÀ efJeÊeer³e yeepet Demeles Je efle®³eekeÀ[s ³eesi³e ÒekeÀejs ue#e osCes DeeJeµ³ekeÀ
Demeles.

efJeÊe J³eJemLeeHeve (Finance Management) :

peesmesHeÀ ye´@[ues ³eeb®³ee celes efJeÊeer³e / efJeÊeJ³eJemLeeHeve ns J³eJemee³e J³eJemLeeHevee®es SkeÀ #es$e
Deens. l³ee®ee mebyebOe Yeeb[Jeuee®ee ³eesi³e JeeHej Je Yeeb[Jeuee®³ee m$eesleeb®eer keÀeUpeerHetJe&keÀ efveJe[
³eeb®³eeµeer Deens. GefÎ<ìs meeO³e keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves ner keÀe³ex keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. efJeÊe
J³eJemLeeHeve keÀe³ee&®es J³eJemLeeHekeÀer³e keÀe³ex keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. efJeÊe J³eJemLeeHeve keÀe³ee&®es
J³eJemLeeHekeÀer³e keÀe³ex Je owvebefove keÀe³ex Demes oesve ÒecegKe Yeeie He[leele.
1) J³eJemLeeHekeÀer³e keÀe³ex :

De) efJeÊeefJe<e³ekeÀ Deboepe : efJeÊeer³e iejpee efveefµ®ele keÀjCes, efJeÊeHegjJeþîee®³ee ceeiee¥®eer

ceeefnleer efceUefJeCes Je efJeÊe GYeejCeermebyebOeer Deboepe keÀjCes – Deboepe efpelekesÀ De®etkeÀ Je vescekesÀ lesJe{s®e
efveCe&³ener De®etkeÀ þjleele.
ye) efJeÊeGYeejCeer Je iegbleJeCetkeÀer®es efveCe&³e : mebmLesmeeþer ueeieCeejs efJeÊe keÀesCel³ee ceeiee&ves
GYes keÀje³e®es, l³eemeeþer keÀesCel³ee meeOeveeb®ee GHe³eesie keÀje³e®ee, l³ee®eer iegbleJeCetkeÀ keÀµeer keÀje³e®eer
³ee efJe<e³eer®es efveCe&³e IesCes ne efJeÊe J³eJemLeeHevee®ee cenÊJee®ee Yeeie Deens.
 56
keÀ) ceeueceÊes®es mebIeìve : mebmLes®eer keÀe³ex ®eeuet keÀjC³eemeeþer keÀener cetueYetle meeOevemeeceûeer
ueeieles. Fceejle, HeÀefve&®ej, µew#eefCekeÀ meeOeves, Òe³eesieµeeUebceOeerue GHekeÀjCes Je ³eb$es, ûebLeeue³eeleerue
HegmlekesÀ lemes®e mebmLesleerue ³eb$es (ìeFHeje³eìj, mee³ekeÌueesmìeFefuebie ceµeerue, Pesje@keÌme ceµeerve Jeiewjs)
³ee meJee¥®es mebIeìve efJeÊe J³eJemLeeHeve keÀjles.

[) jeskeÀ[ J³eJemLeeHeve : owvebefove keÀe³ex J³eJeefmLele Je JesUsJej Heej Hee[C³eemeeþer jeskeÀ[

jkeÌkeÀce Hegjsµee ÒeceeCeele JesUsJej GHeueyOe keÀ©ve osC³ee®eer peyeeyeoejer efJeÊe J³eJemLeeHeveeJej Demeles.
HegmlekesÀ, mìsµevejer, Òe³eesieµeeUsleerue GHekeÀjCes Jeiewjs ceeue p³eeb®³eekeÀ[tve Iesleuee peelees l³eebvee
efyeuee®eer jkeÌkeÀce JesUsJej Deoe kesÀueer peeles efkebÀJee veener ³eeJej mebmLes®eer Hele DeJeuebyetve Demeles.

F&) GÊHeVee®es J³eJemLeeHeve : mebmLes®³ee efJeÊeefJe<e³ekeÀ iejpee JesUsJej YeeieJelee ³eeJ³eele ³ee
¢<ìerves pecee Ke®e& ³eeb®ee ³eesi³e cesU lej IeeueeJee ueeielees®e HeCe efµe}ÁkeÀ jkeÌkeÀce (GlHeVe) keÀesþs
iegbleJeeJeer cnCepes DeefOekeÀ ueebYeeµe ÒeeHle nesF&ue. l³ee jkeÀcesletve efJemleej ³eespevesmeeþer efkeÀleer jkeÌkeÀce
JeeHeje³e®eer, YeefJe<³eeleerue ³eespeveebmeeþer efkeÀleer Je keÀµeer lejleto keÀje³e®eer ³eeefJe<e³eer®es cenÊJee®es efveCe&³e
efJeÊe J³eJemLeeHeveeuee I³eeJes ueeieleele.

HeÀ) efJeÊeHegjJeþîee®³ee veJeerve ceeiee&efJe<e³eer efveCe&³e : mebmLes®³ee efJemleejemeeþer veJ³eeves

efJeÊeGYeejCeer DeeJeµ³ekeÀ þjles. l³ee JesUsme efJeÊeHegjþîee®³ee ©{ ceeiee&ceO³es keÀener yeoue keÀjeJes
ueeieleele; Deµee HeefjefmLeleerle cegoleyebo þsJeerJej keÀpe& keÀe{Ces, efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve efJekeÀeme efveOeer peceJeCes,
oeveµetj J³ekeÌleeRkeÀ[tve osCei³ee efceUJeCes DeeefCe efJeefµe<ì ³eespeveebmeeþer efJeÊeHegjJeþe keÀ© µekeÀCeeN³ee
mebmLeebµeer / ceb[Ueµeer (efJeÐeeHeerþ Devegoeve ceb[U, ceneveiejHeeefuekeÀe Jeiewjs) JeeìeIeeìer keÀjCes Deµee
keÀener vesnceer®³ee ceeiee&Hes#ee JesieUîee ceeiee¥®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees.
ie) efJeÊeer³e keÀe³ee&®es cetu³eceeHeve : mebmLesleerue efJeÊe HegjJeþe, efJeÊe GYeejCeer Je efJeÊe efJeefve³eesie
³eemebyebOeer®³ee keÀeceefiejer®ee JesUesJesUer Dee{eJee IesCes, Hejer#eCe keÀjCes Je $egìer Dee{Uu³eeme l³ee
megOeejCeemeeþer ceeie&oµe&keÀ met®evee osCes, veJeerve leb$ee®ee DeJeuebye keÀ©ve efJeÊeer³e veeWoer®es keÀece
keÀjC³eeyeÎue Òeefµe#eCe Dee³eesefpele keÀjCes ner efJeÊe J³eJemLeeHevee®eer peyeeyeoejer Demeles.
n) Jeefj<þ J³eJemLeeHeveeme me}Áe : mebmLesefJe<e³eer OeesjCes þjJeleevee lemes®e efJemleej
³eespeveebmeejKes cenÊJee®es oerIe&keÀeueerve efveCe&³e Iesleevee efJeÊe J³eJemLeeHevee®ee me}Áe Del³eble ceesuee®ee
þjlees.
2) owvebefove keÀe³ex : ÒeemebefiekeÀ efkebÀJee vewefceefÊekeÀ mJe©Hee®³ee keÀeceebyejesyej®e efJeÊe
J³eJemLeeHeveeuee owvebefove mJe©Hee®eer keÀecesner keÀjeJeer ueeieleele. mebmLes®³ee keÀeceeleerue meelel³e Je
keÀe³e&#ecelee l³ee®e keÀe³ee¥Jej DeJeuebyetve Demeles.
De) veeWoer þsJeCes : DeeefLe&keÀ efµemle yeeUieC³eemeeþer efJeÊeer³e J³eJeneje®³ee efve³eefcele veeWoer þsJeCes
Del³eeJeµ³ekeÀ Demeles, l³eecegUs GlHeVe Je Ke®e& (DeeJekeÀ-peeJekeÀ) ³eeb®eer ceeefnleer DeeJeµ³ekeÀ lesJne
menpeer GHeueyOe nesles.
ye) efJeÊeer³e cemegos : GlHeVe Je Ke®e& ³eeyeeyele®es leHeµeerue HetJe&efveefµ®ele cemegÐeele efJeefnle
vecegv³eele efueefnCes ns keÀece mebyebefOele efJeYeeieeves keÀjCes cenÊJee®es Demeles.
 57
keÀ) osKejsKe : yeBkesÀleerue jkeÀces®eer Je jeskeÀ[ jkeÀces®eer DeeJekeÀ-peeJekeÀ ³eebJej osKejsKe Je
efve³eb$eCe jeKeC³ee®eer peyeeyeoejer efJeÊe J³eJemLeeHevee®eer Demeles.
[) efJeÊe iegbleJeCegkeÀeryeeyele : mebmLesves kesÀuesu³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee efJeÊe iegbleJeCetkeÀeryeeyele ³eesi³e
ÒekeÀejs veeWoer þsJeC³ee®eer Je l³eeb®es peleve keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer efJeÊe J³eJemLeeHevee®eer Demeles.
F&) Jeefj<þ J³eJemLeeHeveeme ceeefnleer HegjefJeCes : efJeÊeefJe<e³ekeÀ meÐe:efmLeleer Je owvebefove
Ie[ecees[er, De[®eCeer ³eeefJe<e³eer®eer ceeefnleer DenJeeue©Heeves Jeefj<þ J³eJemLeeHeveeme JeejbJeej HegjJeC³ee®es
keÀe³e&ner efJeÊe J³eJemLeeHeveeme keÀjeJes ueeieles.

efJeÊeer³e efve³eespeve :
DeeOegefvekeÀ efJeÊeer³e keÀe³ee&le efJeÊeer³e efve³eespeveeuee cenÊJee®es mLeeve Deens. efJeÊeer³e efve³eespeve
DeuHe cegoleer®es, ceO³ece cegoleer®es Je oerIe& cegoleer®es Demet µekeÀles. Jee@keÀj Je yee@ve ³eeb®³ee celes, efJeÊeer³e
efve³eespeve ns ÒeecegK³eeves efJeÊekeÀe³ee&µeer efveieef[le Demeles. ³eele mebmLes®eer efJeÊeer³e GefÎ<ìs þjefJeCes,
efJeÊeer³e OeesjCes Je keÀe³e&He×leer þjefJeCes ³ee keÀe³ee¥®ee DebleYee&Je neslees.
Flej keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee efve³eespeveeÒeceeCes efJeÊeer³e efve³eespeveele osKeerue Heg{erue Hee³eN³eeb®ee
meceeJesµe neslees.
GefÎ<ì þjefJeCes, DeeefLe&keÀ OeesjCes þjefJeCes, DeeefLe&keÀ keÀe³e&He×leer þjefJeCes, cetu³eceeHeve keÀjCes.
5.2.1 efJeÊeHegjJeþe DeLe& Je mJe©He :
efJeÊe (finance) ³ee µeyoe®ee Fbûepeer µeyokeÀesµeeleerue DeLe& Demee Deens. meeJe&peefvekeÀ
Hewµee®es Òeµeemeve efkebÀJee J³eJemLeeHeve keÀjC³ee®eer keÀuee, Hewµee®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjCes efveOeer GYee keÀjCes,
Je l³ee®ee efJeefve³eesie keÀjCes. (Money affairs, the art of managing or
administering, the public money, the management or use of fund; to
raise or provide fund).

Dee@meyee@ve& Deej. meer. ³eeb®³eeceles, efJeÊekeÀe³e& cnCepes J³eJemee³eeuee ueeieCeeje efveOeer

peceefJeC³ee®eer l³ee®ee JeeHej keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee nes³e.

5.3 efµe#eCeemeeþer®es efJeefJeOe efJeÊe m$eesle (Resources of Finance for

education):

efµe#eCee®³ee efJeefJeOe efJeÊe m$eesleeceO³es Heg{erue yeeyeeR®ee meceeJesµe neslees.

1) Keepeieer m$eesle
2) meeJe&peefvekeÀ m$eesle
3) efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve efceUCeejs µegukeÀ
4) osCeieer
efµe#eCeemeeþer®ee efJeefJeOe efJeÊe m$eesleeceO³es keÀener Keepeieer, meeJe&peefvekeÀ m$eesleeb®ee meceeJesµe
neslees. ³eeceO³es efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve DeekeÀejueer peeCeejer HeÀer Je osCeieer F. ®ee ner meceeJesµe neslees.
 58
1) Keepeieer m$eesle
2) meeJe&peefvekeÀ m$eesle
G®®e efµe#eCeeuee meeJe&peefvekeÀ #es$eeletve GÊespeve efceUCes Del³eble DeeJeµ³ekeÀ Demeles. keÀejCe
³eeletve®e µew#eefCekeÀ Je meeceeefpekeÀ O³es³eebceO³es meceleesue meeOeuee peeJet µekeÀlees. efkebÀyentvee meÐee®³ee
%eeveeefOeef<þle meceepeele leie Oe©ve jenC³eemeeþer meceepeeleerue Keepeieer m$eesleeb®eer ceole nesCes Del³eble
iejpes®es Deens. ³eemeeþer efJeÊe m$eesle ns melele yeoueCeejs Demeues Heeefnpesle.
G®®e efµe#eCeemeeþer cegK³elee µeemeveekeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeele efJeÊe HegjJeþe neslees.
3) HeÀer :
HeÀer ner efJeÐeeL³ee&keÀ[tve DeekeÀejueer peeles. G®®e efµe#eCeemeeþer efceUCeeN³ee efJeÊe m$eesleebceO³es
efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve efJeefJeOe DeY³eeme¬eÀceemeeþer DeekeÀejues peeCeejs µegukeÀ ³ee®ee meceeJesµe neslees.
efoJemeWefoJeme G®®e efµe#eCe IesCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee mebK³esle ner Yej He[le Deens. l³eecegUs G®®e
efµe#eCee®³ee iejpeener Jee{u³ee Deensle. ³eeceO³es Demes ÒekeÀ<ee&ves peeCeJeles keÀer G®®e efµe#eCeemeeþer
meeJe&peefvekeÀ yepesì ceOetvener Hegjsmes efJeÊe mene³³e efceUle veener.
II) Endowments and grants :
efµe#eCeefJe<e³ekeÀ DeeefLe&keÀ peyeeyeoejerleerue menYeeie Je efJelejCe (Sharing and
Distribution of Financial Responsibility) :
ÒeemleeefJekeÀ :
efµe#eCeeJejerue efJeÊe J³eJenejeyeeyele®eer peyeeyeoejer meJe&®e mebyebefOeleeJej Demeles. keÀejCe
efµe#eCee®ee mebyebOe Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Je Òel³eskeÀ meeceeefpekeÀ mebmLeebµeer Demelees, lesJne meJee¥ieerCe efµe#eCeeJej
nesCeeN³ee Ke®ee&®ee Yeej G®eueCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. ³ee yeeyeleerle Keeueerue keÀe³e&Jeeefnv³eebJej efJeµes<e
peyeeyeoejer Demeles.
keÀe³e&Jeeefnv³ee :
1) keWÀêer³e mejkeÀej
2) jep³e mejkeÀejs
3) menkeÀejer mebmLee
4) efJeefJeOe meceepeieì
5) HeeuekeÀ Jeie&

efJeÊe HegjJeþîee®es J³eJemLeeHeve, DeboepeHe$ekeÀ Je efveOeer®eer efJeYeeieCeer (Budgeting and

Allocation of Funds) :

Òel³eskeÀ Ke®ee&®³ee yeeyeeruee mejkeÀejkeÀ[tve SkeÀ keÀes[ vebyej efouee peelees. efµe#eCeeJejerue
Ke®ee&®ee keÀes[ vebyej Deens 077. ÒecegKe Ke®ee&®³ee yeeyeeR®eer Heg{s GHeIeìkeÀeble efJeYeeieCeer kesÀueer peeles.
efµe#eCeeyeeyele Heg{erue GHeIeìkeÀ efveefµ®ele keÀjC³eele Deeues Deensle.

1) ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCe
2) ceeO³eefcekeÀ efµe#eCe
 59
3) efJeµes<e efµe#eCe
4) efJeÐeeHeerþ HetJe& efµe#eCe
5) efJeÐeeHeerþer³e Je G®®e efµe#eCe
6) leebef$ekeÀ efµe#eCe
7) meJe&meeceev³e efµe#eCe

Òel³eskeÀ ÒecegKe GHeIeìkeÀe®³ee yeeyeeR®eer DeeCeKeer efJeYeeieCeer kesÀueer peeles. GoenjCeeLe&,

ceeO³eefcekeÀ efµe#eCee®³ee efJeYeeieCeerle Heg{erue yeeyeer ³esleele.

1) efµekeÀefJeC³ee®es µegukeÀ Je Flej µegukeÀ

2) Heeþîe HegmlekeÀe®³ee efJe¬eÀerHeemetve®es GlHeVe
3) Flej ÒeeHleer

efµe#eCe#es$eeleerue efnµesye leHeemeCeer *Auditing in Education) :

1) efnµesye leHeemeCeer®es oesve ÒekeÀej Demeleele.

1) Debleie&le efnµesye leHeemeCeer
2) keÀe³eÐeeves yebOevekeÀejkeÀ leHeemeCeer (Statutory Audit)
2) Òel³eskeÀ mebmLesle jeskeÀ[ HegmlekeÀ þsJeCes yebOevekeÀejkeÀ Demeles.
3) ke@Àµe yegkeÀele HeieejHe$ekesÀ, HeieejeJ³eefleefjkeÌle Dev³e efJeÊeJ³eJenej Je efpeceKeevee Demes leerve
efJeYeeie Demeleele.
4) Òel³eskeÀ DeeefLe&keÀ J³eJenej uesKeer mJe©Heele keÀjC³ee®es yebOeve Demeles Je l³eeme HeeJeleer ÐeeJeer
ueeieles. Òel³eskeÀ HeeJeleerle Heg{erue jkeÀeves Demeleele.
1) leejerKe
2) J³eJeneje®ee leHeµeerue
3) uespej HeÀesefueDees
4) jesKe jkeÌkeÀce
5) yeBkeÀ Je efle®eer µeeKee
5) efkeÀjkeÀesU ke@Àµe yegkeÀ (Petty Cash Book) : ³eele Heg{erue jkeÀeves Demeleele.
1) jesKe jkeÌkeÀce pecee
2) HeeJeleer ¬eÀceebkeÀ (Voucher No.)
3) efouesueer SketÀCe jkeÌkeÀce
4) µeer<e&keÀ (Head)
 60
6) Ke®ee&®eer veeWo Heg{erue µeer<e&keÀeKeeueer (Head) keÀjeJeer ueeieles.
1) Heieej Devegoeve
2) Heieej Je ceeveOeve
3) ÒeeHleer keÀj
4) Sue. Dee³e. meer
5) J³eJemee³e keÀj
6) ÒeJesµe Je ceneefJeÐeeue³e µegukeÀ

5.4 efJeÊeer³e DeboepeHe$ekeÀeleerue mecevJe³e Je efve³eb$eCe (Co-ordinating

and Controlling – Budgeting) :

ÒeemleeefJekeÀ :
efµe#eCeeleerue efJeÊeer³e Deboepe keÀjCes ner yeeye keÀþerCe Deens. J³eJemee³e – GÐeesie #es$eeleerue
efJeÊeer³e Deboepe keÀjCes l³ee ceeveeves meesHeer yeeye Demeles. efµe#eCe #es$eeleerue efJeÊeJ³eJemLesme DeveskeÀeb®ee
neleYeej ueeiele Demelees. keWÀê mejkeÀej, jep³e mejkeÀej, mebmLee, mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLee, HeeuekeÀ,
efJeÐeeLeea Fl³eeoer. ³ee meJee¥le mecevJe³e jeKeCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles.

efJeÊe J³eJemLeeHeve :
peesmesHeÀ ye´@[ue ³eeb®³eeceles efJeÊeJ³eJemLeeHeve ns J³eJemee³e J³eJemLeeHevee®es SkeÀ #es$e Deens.
l³ee®ee mebyebOe Yeeb[Jeuee®ee ³eesi³e JeeHej Je Yeeb[Jeuee®³ee m$eesleeb®eer keÀeUpeerHetJe&keÀ efveJe[ ³ee IeìkeÀebµeer
Demelees. µew#eefCekeÀ GefÎ<ìîes meeO³e keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves ner keÀe³ex keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles.
efJeÊeJ³eJemLeeHeve keÀe³ee&®es oesve efJeYeeieele Jeefie&keÀjCe kesÀues peeles.
1) J³eJemLeeHekeÀer³e keÀe³ex
2) owvebefove keÀe³ex

De) efJeÊeefJe<e³ekeÀ Deboepe :

³eeceO³es µew#eefCekeÀ mebK³es®³ee efJeÊeer³e iejpee keÀesCel³ee ns efveefµ®ele kesÀues peeles. lemes®e
efJeÊeHegjJeþe®³ee ceeiee¥®eer ceeefnleer efceUJetve efJeÊe GYeejCeer mebyebOeer Deboepe kesÀues peeleele.
ye) efJeÊe GYeejCeer Je iegbleJeCetkeÀer®es efveCe&³e :
mebmLesmeeþer ueeieCeejs efJeÊe keÀesCel³ee ceeiee&ves GYes keÀjeJes. keÀesCel³ee meeOeveeb®ee GHe³eesie
keÀjeJee Je iegbleJeCetkeÀ keÀµeer keÀjeJeer ³eeefJe<e³eer®es efveCe&³e Iesleues peeleele.

efJeÊeHegjJeþe :
p³ee µew#eefCekeÀ mebmLeebvee keÀener ÒeceeCeele DeeefLe&keÀ Devegoeve efceUles Deµee mebmLeeb®³ee
efJeÊeHegjJeþîeemebyebOeer efJe®eej keÀjleevee efµe#eCee®³ee ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ F.
mlejeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeiesue. G®®e efµe#eCee®ee efJe®eej keÀjlee Demes efometve ³esles keÀer,
ceneefJeÐeeue³eerve keÀce&®eeN³eeb®ee SketÀCe Jeeef<e&keÀ Jesleveeletve l³ee ceneefJeÐeeue³eeleerue efJeÐeeL³ee¥®es µew#eefCekeÀ
 61
µegukeÀ Jepee peelee Gjuesueer jkeÌkeÀce jep³e µeemeveekeÀ[tve ceneefJeÐeeue³eeuee efceUles cnCepes keÀce&®eejer
Jesleveeuee 100… Devegoeve efceUles. keÀce&®eejer Jeslevee®³ee keÀener ìkeÌkesÀ JeslevesÊej Devegoeve µeemeveleHexÀ
(DevegoeveHee$e) ceneefJeÐeeue³eerve ojJe<eea efceUles. meO³ee efJe%eeve µeeKes®³ee ceneefJeÐeeue³eebvee 18…
meJe& (efJe%eeve, keÀuee, JeeefCep³e) efJeÐeeµeeKee Demeuesu³ee ceneefJeÐeeue³eebvee 15… Je efµe#eCe
ceneefJeÐeeue³eebvee 12… JeslevesÊej Devegoeve efceUles.

efJeÐeeHeerþeb®ee efJe®eej keÀjlee efJeÐeeHeerþ mlejeJej efJeÐeeL³ee¥®es µew#eefCekeÀ µegukeÀ Jepee ve

keÀjlee jep³e µeemeveekeÀ[tve 100… Jesleve Devegoeve efceUles. Hejbleg ³esLes efJeÐeeHeerþebvee
ceneefJeÐeeue³eebmeejKes JeslevesÊej Devegoeve efceUle veener.

GlHeVee®es Flej m$eesle cnCepes :

efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve efceUCeejs 1) Hee$elee µegukeÀ 2) Heefj#ee µegukeÀ F. lemes®e efJeÐeeHeerþeµeer
mebueive Demeuesu³ee ceneefJeÐeeue³eekeÀ[tve meg©Jeeleeruee DeefOekeÀ Je veblej keÀener efJeefµe<ì jkeÌkeÀce Jeeef<e&keÀ
mebueivelee µegukeÀ cnCetve efJeÐeeHeerþevee efceUles. ³eeefµeJee³e keÀener efJekeÀeme ³eespeveebmeeþer efJeÐeeHeerþ
Devegoeve ceb[UekeÀ[tve Devegoeve efceUles.
meve 1991 ®³ee meg©Jeeleeruee peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee SkeÀ Yeeie cnCetve DeeefLe&keÀ reform
He@kesÀpe®eer Iees<eCee kesÀueer iesueer. ³eeceO³es efµe#eCe #es$eemeeþer meeJe&peefvekeÀ yepesìceOetve ³eeceO³es Keeme
keÀ©ve YejerJe DeeefLe&keÀ lejlego keÀjC³eele Deeueer.

G®®e efµe#eCeemeeþer®ee efJe®eej keÀjC³eele Deeuee. ÒeeLeefcekeÀ Je ceeO³eefcekeÀ efµe#eCee®eer

µew#eefCekeÀ Hee$elee efìkeÀefJeC³eeceO³es G®®e efµe#eCe cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. ceeO³eefcekeÀ
efµe#eCeemeeþer Del³eble keÀceer ÒeceeCeele (peJeUHeeme 5…) Ke®ee&®ee Jeeìe keWÀêekeÀ[tve efceUlees.
ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCe ne meJe& osµee®ee cetueYetle DeefOekeÀej Deens. lej G®®e efµe#eCeeletve osµee®³ee
DeeefLe&keÀ Je leb$e%eeveeefJe<e³ekeÀ Òeieleer mecepeles. Jee{l³ee ueeskeÀmebK³escegUs G®®e efµe#eCeemeeþer
efceUCeeN³ee Ke®ee&®³ee lejlegoerletve G®®e efµe#eCee®³ee keÀesCel³ee®e iejpee YeeieefJeu³ee peele veenerle.
efJeÐeeHeerþ Devegoeve Dee³eesie (University Grant Commission- UGC) :
G®®e efµe#eCee®ee opee& Gb®eeJeC³ee®³ee nsletves efJeefJeOe efJeÐeeHeerþeb®eer mLeeHevee, Òeµeemeve DeeefCe
efJeÊeJ³eJemLee ³eeJej DebkegÀµe þsJeC³eemeeþer, l³eebvee ³eesi³e les ceeie&oµe&ve HegjefJeC³eemeeþer efJeÐeeHeerþ
Devegoeve Dee³eesiee®eer mLeeHevee keÀjeJeer, Deµeer efµeHeÀejme G®®e efµe#eCeemeeþer vesceuesu³ee jeOeeke=À<Ceve
Dee³eesieeves kesÀueer nesleer. l³eevegmeej 1953 ceO³es keWÀê mejkeÀejves ³ee efµeHeÀejµeer®eer Òel³e#e
DebceueyepeeJeCeer cnCetve UGC ®eer mLeeHevee kesÀueer DeeefCe 1956 ceO³es efleuee mJee³eÊeles®ee
(Autonomous) opee& Òeoeve keÀjC³eele Deeuee. UGC ner je<ì^er³e mlejeJejerue mJee³eÊe mebmLee
DeeefCe Dee³eesie Demetve G®®e efµe#eCee®³ee meboYee&le (efµe#ekeÀ efµe#eCeemen) efJeefJeOe keÀe³ex keÀjles.

UGC ®eer YetefcekeÀe Je ÒecegKe keÀe³ex (Role of UGC and its Main Functions) :

i) efJeÐeeHeerþeb®³ee DeeefLe&keÀ iejpeeb®eer Hetleea keÀjCes.

ii) efJeÐeeHeerþeves neleer Iesleuesueer efJeefJeOe keÀe³ex, l³eeb®eer osKejsKe DeeefCe efJekeÀeme ³eemeeþer Devegoeve
cebpetj keÀ©ve JeeìHe keÀjCes.
 62
iii) efJeefJeOe ³eespevee le³eej keÀ©ve l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer, veJeerve efJeÐeeHeerþeb®eer efveefce&leer DeeefCe
efJeÐeeHeerþe®es keÀe³e& ³eemeboYee&le ceeie&oµe&ve mesJee HegjefJeCes.
iv) efJeÐeeHeerþe®³ee DevegoeveeJ³eefleefjkeÌle keÀener efJeµes<e keÀe³ee&meeþer l³eebvee Devegoeve cebpegjermeeþer
jep³e Je keWÀê mejkeÀejuee me}Áe osCes.
v) veJeerve efJeÐeeHeerþeb®³ee efJemleej keÀjC³eemeboYee&le ceeie&oµe&ve HegjefJeCes.
vi) efJeÐeeHeerþer³e efµe#eCeemeboYee&le Yeejle osµeeyejesyej®e Flej osµeebceO³es ®eeueCeeN³ee G®®e
efµe#eCee®eer ceeefnleer efceUefJeCes DeeefCe veJeesHe¬eÀce / veeJeerv³eHetCe& ceeefnleer efJeÐeeHeerþebvee keÀ©ve
osCes, pesCeskeÀ©ve Yeejleeuee efJekeÀefmele je<ì^eb®³ee jebiesle vesTve yemeefJeC³eeme ceole nesT
µekesÀue.
vii) DeO³eeHevee®ee opee&, cetu³eceeHeve He×leer ³eemeboYee&le efve³ece Je DeìeR®eer ceeefnleer DeeefCe
DeeefLe&keÀ ceole efJeÐeeHeerþebvee keÀjCes.
viii) Jejerue keÀe³ee&J³eefleefjkeÌle G®®e efµe#eCee®ee efJekeÀeme keÀ©ve opee&lcekeÀ efµe#eCe osC³eemeboYee&le
JesUesJesUer DeeJeµ³ekeÀ l³ee Ghee³e³eespevee keÀjCes DeeefCe l³eeb®³ee DebceueyepeeJeCeer meboYee&le
efJeÐeeHeerþebvee efveoxµe osCes.

Deµeer ÒecegKe keÀe³ex keÀjC³eeyejesyej®e efµe#ekeÀ efµe#eCee®ee efJekeÀeme keÀ©ve opee&lcekeÀ efµe#ekeÀ
efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer UGC ves DeeHeu³ee DeefOeHel³eeKeeueer SkeÀe He@veue®eer mLeeHevee kesÀuesueer Deens.
UGC ®³ee ceeie&oµe&veeKeeueer ns He@veue efµe#ekeÀ efµe#eCee®³ee meboYee&le keÀe³e& keÀjerle Demeu³eecegUs ner
keÀe³ex UGC ®e keÀjerle Demeles. meoj He@veue Keeueerue keÀe³ex keÀjles.

i) efJeÐeeHeerþ, efJeÐeeHeerþeleerue efµe#eCeµeem$e efJeYeeie DeeefCe efµe#eCeµeem$e ceneefJeÐeeue³es ³eeleerue

DeO³eeHeve Je mebµeesOevee®ee opee& Gb®eeJeC³eemeeþer ceeie&oµe&keÀ met®evee keÀjCes.
ii) Yeejleer³e meceepe Je osµee®³ee µew#eefCekeÀ iejpee ue#eele IesTve µew#eefCekeÀ efJekeÀeme Je
mebµeesOeveeuee Òeeslmeenve osCes.
iii) efJeÐeeHeerþeleerue efµe#eCeµeem$e efJeYeeieeves ÒeeLeefcekeÀ DeeefCe ceeO³eefcekeÀ efµe#eCeemeboYee&le efJeefJeOe
keÀe³e&¬eÀce neleer IesTve efµe#eCee®ee opee& megOeejC³eeme ceole keÀjCes. ³eemeeþer YeeweflekeÀ megefJeOee
Je ceeveJeer yeU HegjefJeCes. efµe#eCeµeem$e efJeYeeie Keeueerue keÀe³e&¬eÀce neleer IesT µekesÀue.

De) Òe%eeJeeve DeO³e³eveeL³ee¥®ee µeesOe Je l³eeb®³ee Òe%es®ee efJekeÀeme / mebJeOe&ve.

ye) efµe#eCee®³ee veJeerve leb$eemeboYee&le efµe#ekeÀeb®es GodyeesOeve.
keÀ) ueeskeÀmebK³ee DeeefCe He³ee&JejCe efµe#eCe
[) J³eJemLeeHekeÀer³e Òeefµe#eCe F.
iv) efµe#ekeÀ efµe#eCee®es DeO³eeHeve DeeefCe mebµeesOeve neleer IesC³eeme DeO³eeHekeÀebvee Òeeslmeenve osCes.
³eemeeþer ®e®ee&me$es, keÀe³e&µeeUe, GvneUer Jeie& DeeefCe Heefj<eoeb®es Dee³eespeve keÀjCes.
v) Deµee ÒekeÀej®es ®e®ee&me$es, keÀe³e&µeeUe, Heefj<eoe Dee³eesefpele keÀjC³eemeeþer efJeÐeeHeerþ DeeefCe
efµe#eCeµeem$e ceneefJeÐeeue³eebvee DeeefLe&keÀ ceole HegjefJeCes.
vi) ³eesi³e J³ekeÌleeRvee je<ì^er³e HesÀueesefµeHe DeeefCe je<ì^er³e mebueivelee Òeoeve keÀjCes.
 63
vii) me#ece DeO³eeHekeÀeb®es je<ì^er³e mlejeJej J³eeK³eeve Dee³eesefpele keÀ©ve l³eebvee DeeJeµ³ekeÀ les
ceeveOeve osCes.
viii) HejosµeeceO³es Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue ®e®ee&me$e, Heefj<eoebceO³es menYeeieer nesC³eemeeþer
efkebÀJee J³eeK³eeve osC³eemeþer peeCeeN³ee efµe#eCe #es$eeleerue J³ekeÌleeRvee ÒeJeemeKe®e& cebpetj keÀjCes.
ix) µew#eefCekeÀ veJeesHe¬eÀce, efJeÐeeHeerþmlejer³e HegmlekeÀeb®es uesKeve DeeefCe Flej Devegosµeve meeefnl³e
le³eej keÀjC³eemeeþer efµe#ekeÀebvee Òeeslmeenve Je Devegoeve osCes.
x) µew#eefCekeÀ mebµeesOeveeuee ®eeuevee osTve efµe#eCee®³ee #es$ee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer µew#eefCekeÀ
mebµeesOeve neleer IesC³eemeeþer DeO³eeHekeÀebvee Òeeslmeenve osCes, l³eebvee mebµeesOevekeÀe³ee&meeþer
DeeJeµ³ekeÀ DemeCeejs Devegoeve Òeoeve keÀjCes.
xi) DeO³eeHekeÀeb®es efveJeememLeeve, DeO³eeHekeÀebmeeþer Jemeefleie=n, DeO³e³eveeL³ee¥meeþer Jemeefleie=n,
DeO³eeHevekeÀe³ee&meeþer Fceejleer DeeefCe mebµeesOeveemeeþer DeeJeµ³ekeÀ leer meeOevemeeceûeer
IesC³eemeeþer efJeÐeeHeerþs DeeefCe ceneefJeÐeeue³eebvee Devegoeve osCes.

Demes efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀe³e& keÀ©ve UGC efµe#eCe #es$eele DeeHeues cenlJeHetCe& ³eesieoeve osle
Deens.
efµe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJej efJeÊe HegjJeþîeeceOeerue µeemevee®eer YetefcekeÀe :
Yeejleele G®®e efµe#eCeemeeþer efJeÊeHegjJeþîee®es Keeueerue ÒecegKe m$eesle Deensle.
1) µeemeve
2) HeÀer
3) Flej
4) GÐeesie
5) ÒekeÀeµeve
G®®e efµe#eCe ner µeemevee®eer peyeeyeoejer Demetve jep³e µeemeveeves G®®e efµe#eCeeJejerue Ke®e&
keÀjeJee pesCeskeÀ©ve G®®e efµe#eCeele megOeejCee nesF&ue. jep³e µeemeveeves je<ì^er³e ceeveJe mebmeeOeve Je
efJekeÀeme efveOeer efvecee&Ce kesÀuee lejerner efJeÊe HegjJeþe nesT µekeÀlees. jep³e µeemeveeves efJekeÀefmele
GÐeespekeÀebceeHe&Àle keÀener Òeefµe#eCe mebmLee GYeeju³ee lej efveefµ®ele®e DeeJeµ³ekeÀ GÐeesieeb®es ³eesi³e les
Òeefµe#eCe meJee¥vee GHeueyOe nesT µekesÀue ³eeceO³es µeemeveeceeHe&Àle ³eesi³e lees mecevJe³e jeKeuee peeJet
µekeÀlees.
³eeefµeJee³e ÒeeLeefcekeÀ mlejeJej pees mLeieve Je ieUleer®eer mecem³ee Deens leer keÀceer keÀjC³eemeeþer
µeemeveeves Ghee³e³eespevee keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens Je ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ mlejeJej cegueeR®es ÒeceeCe
Jee{efJeC³eemeeþer meO³ee p³ee ³eespevee Deensle l³eeefµeJee³e DeeCeKeer Flej meJeueleer GHeueyOe kesÀu³ee
Heeefnpesle. efJeÐeeHeerþ mlejeJej efJeÐeeLeea keÀu³eeCe efveOeer, efJeÐeeJesleve F. meeþer jep³e µeemeveeves keÀener
efveOeer efJeÐeeHeerþebvee GHeueyOe keÀ©ve efouee Heeefnpes.

5.5 meejebµe
DeeOegefvekeÀ efJeÊeer³e keÀe³ee&le efJeÊeer³e efve³eespeveeuee cenÊJee®es mLeeve Deens. efJeÊeer³e efve³eespeve
ns efµe#eCee®³ee meJe&®e cnCepes ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ Je G®®e efµe#eCee®³ee meboYee&le keÀjeJes ueeieles.
 64
ÒeeLeefcekeÀ efµe#eCe ne meJee¥®ee®e cetueYetle DeefOekeÀej Deens. G®®e efµe#eCee®³ee mene³³eeves ³ee meJe&®e
mlejeJej mecevJe³e meeOetve µew#eefCekeÀ Òeieleer nesCes DeefYeÒesle Demeles. G®®e efµe#eCeemeeþer efJeÊeHegjJeþe
keÀjCeeN³ee efJeefJeOe m$eesleebceO³es efJeÐeeHeerþ Devegoeve Dee³eesiee®eer, je<ì^er³e µew#eefCekeÀ efve³eespeve DeeefCe
Òeµeemeve mebmLee (NIEPA) ®eer YetefcekeÀe DeefOekeÀ cenÊJee®eer Deens. efoJemeWefoJeme G®®e efµe#eCe
IesCeeN³ee efJeÐeeLeea mebK³esle Òe®eb[ ÒeceeCeele Jee{ nesle Demeuesueer efometve ³esles. l³ee ÒeceeCeele G®®e
efµe#eCeemeeþer efceUCeejs DeLe& mene³³e keÀceer ÒeceeCeele GHeueyOe nesles. pej G®®e efµe#eCee®eer iegCeJeÊee Je
opee& efìkeÀJetve þsJee³e®ee Demesue lej l³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ lees DeeefLe&keÀ efveOeer Je efJeÊeHegjJeþe GHeueyOe
nesCes iejpes®es Deens ³eemeeþer jep³e Je keWÀê µeemeveevesner ³eeceO³es DeLe&mene³³e GHeueyOe keÀ©ve efoues
Heeefnpes. DevegoeveeceO³es efµe#eCee®³ee JesieJesieUîee Debieebmeeþer Goe. mebµeesOeve ne cenÊJee®ee Yeeie
Demeu³eeves mebµeesOeveemeeþert efµe#ekeÀebvee, mebµeesOekeÀebvee DeeefLe&keÀ Devegoeve GHeueyOe keÀ©ve efoues Heeefnpes.

5.6 mejeJeemeeþer DeefOekeÀ Òeµve

1) efµe#eCee®es DeLe&µeem$e ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2) efJeÊeHegjJeþe ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
3) G®®e efµe#eCeemeeþer Devegoeve osCeeN³ee efJeefJeOe mebmLeeb®eer keÀe³ex mHe<ì keÀje.
4) G®®e efµe#eCee®³ee iegCeJeÊee efJekeÀemeemeeþer µeemevee®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.

5.7 Jee®eveemeeþer meboYe&

1) yeer. yeer. Heb[erle, [e@. veefueveer Heeìerue, [e@. uelee ceesjs, efµe#ekeÀ efµe#eCe, efHebHeUeHetjs
ÒekeÀeµeve, 2009
2) [e@. DejefJebo ogveeKes, [e@. nsceuelee Heejmeveerme, Òeiele µew#eefCekeÀ J³eJemLeeHeve ÒekeÀeµeve Je
efJeÊe J³eJenej, efvel³evetleve ÒekeÀeµeve, HegCes, 2009
3) Financial Planning and Management, edit Premkumar and
Ghosh.
4) The Handbook and Management Techniques (3rd Edition
2003), Kogan Page India Pvt. Ltd., New Delhi.
 65

6
Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesleerue efMe#eCee®³ee efveOeer®es JeeìHe
IeìkeÀ j®evee :

6.1 GefÎ<ìss
6.2 ÒemleeJevee
6.3 DeeMe³e ÒemlegleerkeÀjCe
6.3.1 Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®eer mebkeÀuHevee
6.3.2 Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesleerue (I-IX) efµe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJejerue efveOeer®es
JeemleefJekeÀ Je DeHesef#ele JeeìHe
6.3.3 efJeefJeOe Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesleerue efMe#eCeebceOeerue ÒeeOeev³e
6.3.4 Mew#eefCekeÀ Ke®e& DeeefCe jeä^er³e DeLe&J³eJemLee
6.3.5 Yeejleeleerue jeä^er³e Je jep³emlejeJejerue meeJe&peefvekeÀ efMe#eCee®ee Ke®e&
6.3.6 efve³eespevee®es ÒekeÀej keWÀê, jep³e DeeefCe mebmLee
6.4 meejebMe
6.5 HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo
6.6 DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer met®evee
6.7 vecegvee ÒeMve

6.1 GefÎäs :

• legcneuee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®eer mebkeÀuHevee meebielee ³esF&ue.

• Yeejleeleerue Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesleerue efMe#eCeeJejerue J³e³e Je Ke®ee&®eer leguevee keÀjlee ³esF&ue.
• jeä^er³e Je jep³e mlejeJejerue efveOeer®eer lejlego meebielee ³esF&ue.
• efve³eespevee®es ÒekeÀej meebielee ³esleerue.

6.2 ÒemleeJevee :

Yeejleeme mJeeleb$³e efceUeu³eeveblej osMee®³ee efJekeÀemeekeÀjerlee efve³eespeve keÀjeJes ueeieues.

l³eemeeþer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveeb®eer Iees<eCee keÀjC³eele Deeueer. osMeeleerue Òel³eskeÀ yeeyeeRJej Ke®e& keÀªve
 66
l³ee®ee efJekeÀeme keÀjCes ns GefÎä Heg{s þsJeC³eele Deeuesle. osMee®³ee efJekeÀemeele efMe#eCe cenÊJee®eer
YetefcekeÀe Heej Hee[les. l³eecegUs efMe#eCeeJejerue Ke®e& keÀjCes DeHesef#ele Deens. efMe#eCeeJejerue efveOeer®³ee
lejlegoerefJe<e³eer ceeefnleer Òemlegle ÒekeÀjCeele Heent ³ee.

6.3 DeeMe³e ÒemlegleerkeÀjCe :

Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®eer mebkeÀuHevee, efMe#eCeeJejerue J³e³e, Ke®e& Je efve³eespevee®es ÒekeÀej

³eeefJe<e³eer®ee DeeMe³e Heg{erue ÒeceeCes osC³eele ³esle Deens.

6.3.1 Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®eer mebkeÀuHevee

Yeejle mejkeÀj®³ee DeefOeefve³eceevegmeej cee®e& 1950 ceO³es efve³eespeve Dee³eesie mLeeHev³eele

Deeuee. Hebef[le peJeenjueeue vesnª ns Heefnu³ee efve³eespeve Dee³eesiee®es Heefnues DeO³e#e nesles. osMee®ee
meJee¥efieCe efJekeÀeme keÀjCes ne GÎsMe Heg{s þsTve efve³eespeveye× keÀe³e&¬eÀce DeeKeC³ee®es þjefJeC³eele Deeues.
Òel³eskeÀ Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle osMeeleerue Òel³eskeÀ yeeyeeR®³ee efJekeÀemee®ee GÎsMe, efJekeÀemee®ee ìHHee, Hewmee,
ÒeMeemeve Je mebmeeOeves DeMee DeveskeÀ yeeyeeR®ee meefJemlej DeejeKe[e ceeb[C³eele Deeuee Deens. meceepee®³ee
mesJeebmeeþer meJee¥vee mebOeer efvecee&Ce keÀjCes, GlHeeove Jee{efJeCes DeeefCe osMeeleerue ceveg<³eyeUe®³ee
Glke=Àÿles®ee efJekeÀemeemen l³eeb®³ee jenefCeceevee®ee opee& peueo Jee{efJeCes, osMeeleerue meJe& ceveg<³eyeUe®es
cetu³eceeHeve keÀjCes ns mejkeÀej®es GefÎä Deens.

efve³eespeve Dee³eesie Hee®e Je<ee&meeþer efve³eespevee®ee DeejeKe[e le³eej keÀjlees. l³eecegUs l³eebme
Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee Demes mebyeesOeues peeles. Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveeSsJepeer keÀener keÀejCeemleJe Jeeef<e&keÀ
³eespevee jeyeefJeuesu³ee Deensle. Heefnueer Heb®eJeeef<e&keÀ 1551 uee DeefmlelJeele Deeueer Demetve meO³ee
DekeÀjeJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee jeyeefJeC³eele ³esle Deens. meve 1966-67, meve 1967-68, meve
1968-69, meve 1990-91 DeeefCe meve 1991-92 ³ee keÀeueeJeOeerle Jeeef<e&keÀ ³eespevee jeyeefJeu³ee
nesl³ee. Yeejle-HeekeÀ ³eg×, ªHe³ee®es IemejCe Je mebmeeOeveeleerue Ieì ³eecegUs Jeeef<e&keÀ ³eespevee jeyeefJeu³ee
Deensle.

ke=À<eer, GÐeesie, efMe#eCe, HeMeg Je ogiOe HegjJeþe, ceemesceejer, meeceeefpekeÀ efJekeÀeme, yengGÎsMeer³e
ÒekeÀuHe, efmeb®eve Je DeVeefve³eb$eCe, jmles, jsuJes, Heesmì, penepe yeebOeCeer, otjmeb®eej, Deejesi³e, JeenlegkeÀ,
ceeieemeuesu³eebmeeþer keÀu³eeCekeÀejer ³eespevee, cepeotj Je keÀu³eeCe, HegveJe&meve Fl³eeoer efJekeÀeme keÀecee®ee
Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®³ee efve³eespeveele meceeJesMe Deens. 1950 veblej DekeÀje Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveeb®ee
keÀeueeJeOeer Heg{erue keÀesäkeÀeJej oMe&efJeC³eele Deeuee Deens.
 67

keÀesäkeÀ ¬eÀceebkeÀ 1 – Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesefvene³e keÀeueeJeOeer

¬eÀ. ³eespevee keÀeueeJeOeer

1 Heefnueer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 1951 les 1956
2 ogmejer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 1956 les 1961
3 eflemejer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 1961 les 1966
4 ®eewLeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 1969 les 1974
5 Hee®eJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 1974 les 1979
6 meneJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 1980 les 1985
7 meeleJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 1985 les 1990
8 DeeþJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 1992 les 1997
9 veJeJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 1997 les 2002
10 oneJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 2002 les 2007
11 DekeÀjeJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee 2007 les 2012

Òel³eskeÀ Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es efMe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJej Je ³eespeveebmeeþer DeeefLe&keÀ

lejlego kesÀueer Deens. ³ee lejlegoerefJe<e³eer meefJemlej ceeefnleer Heg{s Heent ³ee.

6.3.2 Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesleerue (I-IX) efMe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJejerue efveOeer®es

JeemleefJekeÀ Je DeHesef#ele JeeìHe

Òel³eskeÀ Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle efMe#eCeeJej J³e³e efveef½ele kesÀuee Deens Je l³eevegmeej Ke®e&
keÀjC³eele Deeuee Deens. ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ, G®®e efMe#eCe Je leb$e efMe#eCe ³ee efMe#eCeemen Flej ³ee
yeeyeeRle efMe#ekeÀ-ÒeefMe#eCe, KesU Je ¬eÀer[e, Yee<ee efJekeÀeme, HegmlekeÀ efJekeÀeme, Òeew{ efMe#eCe, meebmke=ÀeflekeÀ
efMe#eCe, ÒeMeemeve ³ee efJekeÀeme IeìkeÀe®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee Deens. efMe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJej
efveOeer®eer lejlego Heg{erue keÀesäkeÀ ¬eÀceebkeÀ 2 Jej oMe&efJeC³eele Deeueer Deens.
 68

keÀesäkeÀ ¬eÀceebkeÀ 2 – Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesleerue efMe#eCeemeeþer J³e³e/Ke®e& (©He³es keÀesìer ceO³es)

efMe#eCe Heefnueer ogmejer eflemejer ®eewLeer Hee®eJeer meneJeer meeleJeer DeeþJeer veJeJeer oneJeer
ÒekeÀej
ÒeeLeefcekeÀ 93 89 209 235 410 906 2191 4006 16397 28750
efMe#eCe
ceeO³eefcekeÀ 22 51 88 118 250 398 1236 1535 2603 4325
efMe#eCe
efJeÐeeHeerþer³e 15 57 82 184 292 486 541 1056 2520 4177
efMe#eCe
leb$e efMe#eCe 23 48 * 125 156 277 472 2786 2374 4700
Flej 16 81 39 161 177 458 731 9497 430 7485
SketÀCe 169 307 418 823 1108 2525 5171 18880 24324 49437

(*ner ceeefnleer GHeueyOe Peeueer veener)

Òel³eskeÀ Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es efMe#eCeeleerue meJe&®e mlejemeeþer Ke®ee&®eer lejleto kesÀu³ee®es

efometve ³esles. ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeeJej peemle J³e³e efouesuee Deens. l³ee KeeueesKeeue ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe Je
leb$e efMe#eCeeuee J³e³e efouesuee Deens. efJeÐeeHeerþer³e efMe#eCeeJejerue J³eJe Jee{efJeuesuee Deens. Òeew{
efMe#eCeemen Flej efMe#eCeeleerue yeeyeeRkeÀ[s DeuHe ÒeceeCeele J³e³e osC³eele Deeuee Deens.

6.3.3 efJeefJeOe Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesleerue efMe#eCeebceOeerue ÒeeOeev³e

efve³eespeve Dee³eesieeves meJe& Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es efMe#eCeeJej ue#e keWÀefêle kesÀuesues Deens.
meceepe efJekeÀemeemeeþer efMe#eCe cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Heeef[le Demeles. yeeuekeÀe®ee cetueYetle efJekeÀeme ne
l³ee®³ee peerJeveeleerue cenÊJee®ee ìHHee Demelees. ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe mekeÌleer®es Je ceesHeÀle keÀjC³eele Deeues
Deens. l³eecegUs meJe& Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeeuee meJees&®®e ÒeeOeev³e efouesues Deens. efJeefJeOe
Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ, G®®eefMe#eCe, leb$eefMe#eCe, meceepeefMe#eCe, efMe#ekeÀ-
ÒeefMe#eCe, Òeew{ efMe#eCe, Yee<ee efJekeÀeme, ÒeMeemeve, efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ ³eespevee, efJeMes<e efMe#eCe, keÀuee Je
mebmke=Àleer, KesU Je ef¬eÀ[e, efMeuHeke=Àleer Je HegmlekeÀ efJekeÀeme ³ee ÒekeÀej®³ee efMe#eCeeJej Yej efouee Deens.
meJe&®e Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeemen ceeO³eefcekeÀ, G®®e efMe#eCe Je leb$eefMe#eCe ³ee
mlejeJej meJe&®e ³eespevesceO³es Ke®e& keÀjC³eele Deeuee Deens. Heefnu³ee Heb®eJeeef<eke&À ³eespevesle cegueeR®es efMe#eCe
DeeefCe Mew#eefCekeÀ mebMeesOeve Je ÒeefMe#eCe ³eeb®ee efJe®eej kesÀuee Deens. ogmeN³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es
cegueYetle efMe#eCeekeÀ[s ÒeeOeev³e efoues iesues. eflemeN³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle ceveg<³eyeU iegCeJeÊeeefJekeÀeme,
yengGÎsefMe³e MeeUe DeeefCe efMe<³eJe=Êeeruee ue#e efoues. ®eewL³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle G®®e efMe#eCeemen
efJe%eeve efMe#eCe, keÀuee Je mebmke=Àefle, efMe#ekeÀ-ÒeefMe#eCe Je ³egJekeÀ mesJee ³eekeÀ[s ÒeeOeev³e jeefnues. Hee®eJ³ee
Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es efJeMes<e efMe#eCeekeÀ[s ue#e efoues iesues. meneJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es yeeue
mebieesHeve, Òeew{ efMe#eCe, ke=À<eer efMe#eCe Je ³egJekeÀ keÀu³eeCe ¿ee efMe#eCee®ee efJe®eej keÀjC³eele Deeuee.
meeleJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es Yee<ee efJekeÀeme, cegkeÌle efJeÐeeHeerþs Je cegkeÌle efJeÐeeue³es ³eemen KeUt-
HeÀUe ceesnerce, ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®ee megOeej, Hejer#ee megOeej, veJeeso³e efJeÐeeue³ee®eer mLeeHevee, jeä^er³e
 69
mesJee ³eespevee, vesnª ³egJekeÀ keWÀê, SvemeerF&Deejìer/SmemeerF&Deejìer, Mew#eefCekeÀ leb$e%eeve ³eeb®eener
GuuesKe keÀjC³eele Deeuee Deens. DeeþJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®es JeweféekeÀerkeÀjCe
Je 15-35 Je³eesieìeleerue efvej#ejles®es ÒeceeCe HetCe& keÀjCes. veJeJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle Yee<eeefJekeÀeme,
efMe<³eJe=Êeer Je HegmlekeÀ efJekeÀeme, efve³eespeve Je ÒeMeemeve ³ee efMe#eCeekeÀ[s ue#e efoues Deens. oneJ³ee
Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es yeeuekeÀe®³ee meJee¥efieCe efJekeÀemeekeÀefjlee meJe& efMe#ee DeefYe³eeve DeeefCe ceO³eevn
Yeespeve ³eekeÀ[s efJeMes<e ue#e JesOeues Deens.

6.3.4 Mew#eefCekeÀ Ke®e& DeeefCe jeä^er³e DeLe&J³eJemLee

je<ì^er³e DeLe&J³eJemLee ner cegkeÌle DeLe&J³eJemLee Deens. jeä^er³e DeLe&J³emLee oj[esF& GlHeVeeMeer
mebyebefOele Deens. efJeefJeOe keÀjeblegve ÒeeHle nesCeeN³ee GlHeVeeJej jeä^er³e DeLe&J³eJemLee DeJeuebyetve Deens.
l³eecegUs GHeueyOe GlHeVee®ee efveOeer efMe#eCeemen Flej efJekeÀemekeÀeceeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
efMe#eCeeJejerue Ke®e& meceepeefJekeÀemeemeeþer nesle Demelees. ceveg<³eyeUe®³ee efJekeÀemeemeeþer Ke®e& keÀjC³ee®eer
lejlego keÀjCes iejpespes Deens. meJe&®e Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle efMe#eCeeJej Ke®e& kesÀuesuee Deens. Òel³eskeÀ
Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es SketÀCe Ke®ee&®³ee leerve les Deeþ ìkeÌke̳eeojc³eeve Ke®e& kesÀuesuee Deens.
efMe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejebHewkeÀer ÒeeLeefcekeÀ mlejeJej meJee&le peemle Ke®e& keÀjC³eele Deeuee Deens. ner yeeye
³eesi³e Deens keÀejCe ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe mekeÌleer®es Je ceesHeÀle kesÀuesues Deens. keWÀêmejkeÀejmen jep³e
mejkeÀej Je KeepeieermebmLeener efMe#eCeeJej Ke®e& keÀjerle Demeleele. efMe#ekeÀe®es Je veeskeÀjoejeb®es Heieej,
Mew#eefCekeÀ meeOevemeecegûeerJej nesCeeje Ke®e&, YeeweflekeÀ megefJeOee®ee efJekeÀeme ³eeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e&
nesle Demelees. ³ee Ke®ee&J³eeflejerkeÌle HeeuekeÀner Mew#eefCekeÀ MegukeÀ, Òe³eesieMeeUe efJekeÀeme, ûebLeeue³e
efJekeÀeme, KesU Je ef¬eÀ[e ³eeJej Ke®e& keÀjerle Demeleele.

Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesefvene³e efMe#eCeeleerue ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ Je G®®eefMe#eCe ³ee

mlejefvene³e keÀjC³eele Deeuesuee Ke®e& keÀesäkeÀ ¬eÀceebkeÀ-3 ceO³es oMe&efJeuesuee Deens.

keÀes<ìkeÀ ¬eÀceebkeÀ – 3 – Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveeefvene³e efµe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejebJej Peeuesuee Ke®e&

¬eÀ. Heb®eJeeef<e&keÀ ÒeeLeefcekeÀ ceeO³eefcekeÀ G®®e efMe#eCe SketÀCe Ke®e&
³eespevee ( %) (%) ( %)
1 Heefnueer 85(56) 20(13) 14(9) 153
2 ogmejer 95(35) 51(19) 48(18) 273
3 eflemejer 201(34) 103(18) 87(15) 589
4 ®eewLeer 239(30) 140(18) 195(25) 786
5 Hee®eJeer 317(35) 156 (17) 205(22) 912
6 meneJeer 803(30) 736(25) 530æ(18) 2043
7 meeleJeer 2849(34) 1829(22) 1201(14) 8500
8 DeeþJeer 4007(47) 1538(18) 1056(12) 8521
9 veJeJeer 16364(66) 2604(11) 2500(12) 24908
10 oneJeer 28750(66) 4325(10) 4176(09) 43825
(kebÀmeeleerue mebK³ee ìkeÌkesÀJeejer oMe&efJeles)
 70
Jejerue keÀesäkeÀeJeªve Demes efomeles keÀer, ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeeJejerue Ke®ee&®es ÒeceeCe peemle
Deens, Òel³eskeÀ Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle efMe#eCeeJejerue Ke®ee&le Jee{ kesÀuesueer Deens. ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeeJej
leerme les menemeä ìkeÌke̳eebojc³eeve Ke®e& kesÀuee Deens. ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeeJejmeg×e one les Heb®eJeerme
ìkeÌke̳eebojc³eeve Ke®e& kesÀuee Deens. G®®e efMe#eCeeJej veT les Heb®eJeerme ìkeÌke̳eebojc³eeve Ke®e& kesÀuee
Deens.

Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesefvene³e efMe#eCeeJejerue Ke®e& Heg{s keÀesäkeÀ ¬eÀceebkeÀ – 4 ceO³es oefMe&efJeuesuee

Deens.

keÀesäkeÀ ¬eÀceebkeÀ – 4 : Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveeefvene³e efMe#eCeeJej Peeuesuee Ke®e&

(Ke®e& ìkeÌkesÀJeejerle Je keÀesìerle)
Heb®eJeeef<e&keÀ Heefnueer ogmejer eflemejer ®eewLeer Hee®eJeer meneJeer meeleJeer DeeþJeer veJeJeer oneJeer
³eespevee
efMe#eCeeJejerue 7.86 5.83 6.87 5.04 3.27 2.59 3.55 4.34 2.83 7.68
Ke®e&

Heefnu³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es SketÀCe Ke®ee&HewkeÀer efMe#eCeeJej 7.86 ìkeÌkesÀ Ke®e& keÀjC³eele
Deeuee. Heg{erue Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es keÀceer-keÀceer nesle peeJetve meneJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es
2.59 ìkeÌke̳eebHe³e¥le Keeueer Deeuee. meeleJ³ee Je DeeþJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es 4.34 ìkeÌke̳eebHe³e¥le
Jee{ Peeueer DeeefCe Hejle veJeJ³ee ³eespevesle Hegvne 2.83 FlekeÀe keÀceer Ke®e& keÀjC³eele Deeuee. oneJ³ee
³eespevesle cee$e YejIees<e Jee{ keÀªve 7.83 ìkeÌkesÀ Ke®e& keÀjC³eele Deeuee.

efJeefJeOe Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveebceO³es meJe& efMe#ee DeefYe³eeve, KeUt HeÀUe ceesefnce, ceO³eevn
Yeespeve, mee#ejlee efceMeve ³eeJej efJeMes<e Ke®e& Peeuee Deens. efMe#eCee®es meJe&®e mlej, Òeew{ efMe#eCe,
efMe#ekeÀ-efMe#eCe, meceepeefMe#eCe, leb$e Je J³eJemeeef³ekeÀ efMe#eCe, KesU Je ef¬eÀ[e, HegmlekeÀ efJekeÀeme, Yee<ee
efJekeÀeme, ÒeMeemeve Je Jew³eefkeÌlekeÀ efJekeÀemeeJej Ke®e& keÀjC³eele Deeuee Deens.

6.3.5 Yeejleeleerue jeä^er³e Je jep³e mlejeJejerue meeJe&peefvekeÀ efMe#eCee®ee Ke®e&

Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesefvene³e jeä^er³e Je jep³eebmeeþer mJeleb$eefjl³ee efMe#eCeemeeþer lejleto

kesÀuesueer Deens. jeä^er³e lejletoerHes#ee jep³e mlejeJej Ke®ee&meeþer lejleto peemle ÒeceeCeele efometve ³esles.
veJeJeer Je oneJeer Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es jep³emlejeJejerue Ke®ee&®es ÒeceeCe keÀceer Deens Demes efometve ³esles.
Òel³eskeÀ jep³eebleerue efMe#eCeemeeþer Ke®ee&®ee efveOeer efouee peelees. jep³e mejkeÀej l³eevegmeej efveOeer®es
JeeìHe keÀjerle Demelees. Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveeefvene³e jeä^er³e Je jep³e efMe#eCeeJejerue Ke®ee&®ee YeejebMe
keÀesäkeÀ ¬eÀceebkeÀ-5 ceO³es oMe&efJeuesuee Deens.
 71
keÀesäkeÀ-5 : Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeveeefvene³e jeä^er³e Je jep³eefMe#eCeeJejerue Ke®ee&®ee Jeeìe
(Ke®e& ìkeÌkesÀJeejerle)

¬eÀ. Heb®eJeeef<e&keÀ jeä^er³e (%) jep³e (%) SketÀCe Ke®e&

³eespevee (Ke®e& keÀesìer ceO³es)
1 Heefnueer 25 75 100(153)
2 ogmejer 25 75 100(273)
3 eflemejer 26 74 100(589)
4 ®eewLeer 33 67 100(823)
5 Hee®eJeer 30 70 100(930)
6 meneJeer 30 70 100(2954)
7 meeleJeer 37 63 100(6383)
8 DeeþJeer 39 61 100(19600)
9 veJeJeer 57 43 100(20381)
10 oneJeer 73.6 26.4 100(43825)

Heb®eJeeef<e&keÀ efvene³e jep³e efMe#eCeeJej Ke®e& keÀjC³eele Deeuesu³ee efveOeer®es JeeìHe peemle efomele
Demeues lejer veJeJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesle keÀceer Peeu³ee®es efomeles.

6.3.6 efve³eespevee®es ÒekeÀej : keWÀê, jep³e DeeefCe mebmLee :

keWÀê mejkeÀej, jep³e mejkeÀej Je mebmLee efMe#eCeeJej Ke®e& keÀjerle Demeleele. Òel³eskeÀ
Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es jep³e mejkeÀej®ee efMe#eCeeJejerue Ke®ee&®ee Jeeìe peemle Deens. mebmLee cnCepes
MeeUe Je ceneefJeÐeeue³es ³eeb®ee meceeJesMe Deens. efJeÐeeL³ee¥®³ee efJekeÀemeemebyebOeer lemes®e efMe#ekeÀeb®³ee
ÒeefMe#eCeemeeþer mebmLesuee jep³e Je keWÀê mejkeÀejkeÀ[tve Devegoeve efceUle Demeles. ³eeefMeJee³e efMe#ekeÀeb®es
lemes®e keÀce&®eeN³eeb®es Jesleve, JeslevesÊej efveOeer, Fceejle efJekeÀeme efveOeer, Meeues³e GHe¬eÀceebmeeþer Ke®e&,
Òe³eesieMeeUe, ûebLeeue³e, pewJeMeem$eer³e yeieer®ee efJekeÀeme DeeefCe ³eb$emeecegûeermeeþer keWÀê lemes®e jep³e
mejkeÀejkeÀ[tve Devegoeve efceUle Demeleele. MeeUe efkebÀJee ceneefJeÐeeue³eeuee efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve MegukeÀe®³ee
ªHeele efveOeer ÒeeHle nesle Demelees. ³ee MegukeÀe®ee efnMesye mejkeÀejuee ÐeeJee ueeielees. Meemeve Je
meceepekeÀu³eeCe efJeYeeieekeÀ[tve efMe<³eJe=ÊeerJej Ke®e& kesÀuee peele Demelees.

MeeUs®³ee efJekeÀemeemeeþer mebmLes®ee efnmmee Je Meemevee®ee efnmmee ³ee ªHeeves jkeÌkeÀce GHeueyOe
nesle Demeles. Òel³eskeÀ mebmLesuee l³ee®es DeboepeHe$ekeÀ le³eej keÀjeJes ueeieleele. ÒeeHle nesCeeje efveOeer
(Goe. osCeieer, MegukeÀ DeeefCe Devegoevee®³ee ªHeele) MeeUe/ceneefJeÐeeue³ee®³ee efJekeÀemeemeeþer Ke®e&
keÀjeJee ueeielees. l³eecegUs DeboepeHe$ekeÀ le³eej keÀjlesJesUer DeuHe cegoleer®es efve³eespeve Je oerIe& cegoleer®es
 72
efve³eespeve kesÀues peeleele. DeuHe cegoleer®³ee efve³eespeveeceO³es owvebefove iejpee Je keÀe³ee&ue³eerve Ke®e&
DeHesef#ele Demeles. lej oerIe& cegoleer®³ee efve³eespeveeceO³es Fceejle, Òe³eesieMeeUe, HeÀefve&®ej, KesUeb®es cewoeve
Je meeefnl³e, ¢keÀÞeeJ³es GHekeÀjCes ³eeJejerue Ke®ee&®ee meceeJesMe Demelees.

keWÀê mejkeÀej Je jep³e mejkeÀejkeÀ[tve efceUCeeje efveOeer l³eebveer þjJetve efouesu³ee ³eespeveebJej
efkebÀJee keÀe³e&¬eÀceeJej®e Ke®e& keÀjeJee ueeielees. JeslevesÊej Devegoeveele keÀHeele keÀªve Fceejle efJekeÀeme
efveOeer HeÀej®e keÀceer efceUlees eEkeÀJee keÀOeer efceUle veener. leb$eefMe#eCe Je mebMeesOeveeuee ®eeuevee efou³eecegUs
G®®e efMe#eCeeJejerue Devegoeve Jee{ keÀjC³eele Deeueer Deens. meceepeefMe#eCeemeeþer keWÀêmejkeÀejves Òel³eskeÀ
Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es HegjsMee Jeeìe þsJeuee Deens.

6.4 meejebMe :

efMe#eCeemeeþer Òel³eskeÀ Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es efveOeer®eer J³eJemLee kesÀueer Deens. l³eecegUs

mJeeleb$³eesÊej keÀeUele efMe#eCee®ee efJekeÀeme HeÀej®e Peeuee Deens. meO³ee mee#ejles®es ÒeceeCe Jee{le iesuesues
efometve ³esles. ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ Je G®®e efMe#eCeemen Òeew{ efMe#eCe Je efJeMes<e efMe#eCeekeÀ[sner ue#e
efoues Deens. yeeuekeÀe®ee meJee¥efieCe efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eemeeþer meJe& efMe#ee DeefYe³eeve, cegueer®es efMe#eCe Je
ceO³eevn Yeespeve ³eemeejK³ee ³eespeveebcegUs YeJeer veeieefjkeÀ Ie[efJelee ³esCes Meke̳e nesle Deens. Heb®eJeeef<e&keÀ
³eespevesceOeerue efMe#eCeeJejerue Ke®e& kesÀu³eeves Heefnu³ee les oneJ³ee ³eespevesHe³e¥le osMeeuee ³eesi³e efoMee
efceUeueer Deens. meceepee®ee efJekeÀeme ne efMe#eCeeletve Ie[le Demelees.

6.5 HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo :

Economy-DeLe&J³eJemLee
Expenditure-Ke®e&
Five Year Plan-Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevee
Outlay-J³e³e

6.6 DeefOekeÀ Jee®eveemeeþer :

Agarwal J.C. & Agarwal S. P. (1992) Educational Planning in India

with a slant to educational financing and administration (New Delhi)
Concept Publishing Company.
Five Year Plans in India
http://planning commission.nic.in
http://en.wikipedia.org/wiki/edication_in-india
yeesjerkeÀj, DeMeeskeÀ (1983) Yeejleer³e efve³eespeve, (veeieHetj) efHebHeUeHetjs De@C[ kebÀHeveer HeefyueMeme&,
efÜleer³e DeeJe=Êeer
 73

6.7 vecegvee ÒeMve :

1) Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespeves®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

2) Heb®eJeeef<e&&keÀ ³eespevesefvene³e efMe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJejerue J³e³e Je Ke®e& mHeä keÀje.
3) Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesefvene³e je<ì^er³e Je jep³e mlejeJejerue efMe#eCee®ee Jeeìe efuene.
4) efve³eespevee®es ÒekeÀej mHeä keÀje.
 74

7
ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme

IeìkeÀe®eer j®evee ë
7.1 GefÎ<ìs
7.2 He´mleeJevee
7.3 ceeveJeer mebmeOeeve J³eJemLeeHeve (HRM) Je ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme (HRD) n³eeleerue
mebyebOe
7.4 ceeveJeer mebmeOeeve efJekeÀemee®³ee HeOoleer
7.5 ceeveJeer mebmeOeeve efJekeÀemee®eer iejpe
7.6 ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemeele efMe#eCee®es cenÊJe
7.7 ceeveJeer MekeÌleer efve³eespeve mebkeÀuHevee
7.8 ceeveJeMekeÌleer®³ee efve³eespevee®³ee Hee³eN³ee
7.9 (Flej mebmeeOeveeb®³ee meboYee&le) ceeveJeer mebmeeOeeves®³ee iejpes®es cenÊJe
7.10 ceeveJeMekeÌleer®³ee efve³eespevee®eer iejpe
7.11 Flej mebmeeOevee®³ee mJejÀHee®³ee meboYee&le ceeveJeer Yeeb[Jeue
7.12 DeO³eeHekeÀ lejlegoer®³ee DeLe&µeem$ee®ee nslet
7.13 efMe#ekeÀeb®³ee ceeieCeer DeeefCe HegjJeþ³ee®³ee mebkeÀuHevee
7.14 ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe®³ee Deboepeeleerue De[LeUs
7.15 OeesjCes®es GHe³eesefielee

7.1 GefÎ<ìs

n³ee IeìkeÀele ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee, HeOoleer, iejpe, DeeefCe cenÊJe
n³eeb®ee efJe®eej Peeuesuee Deens. n³ee IeìkeÀe®³ee DeKesjerme legcner Keeueerue iees<ìer keÀ© MekeÀeue -
• ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®³ee mebkeÀuHeves®es JeCe&ve keÀjCes.
• ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®eer iejpe mHe<ì keÀjCes.
• ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®³ee HeefjCeeceeb®eer ®e®ee& keÀjCes.
• efMe#eCeeletve ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®³ee cenÊJee®es JeCe&ve keÀjCes.
• peveMekeÌleer efve³eespevee®³ee mebkeÀuHeves®es JeCe&ve keÀjCes.
 75

• peveMekeÌleer efve³eespevee®³ee iejpes®eer ®e®ee& keÀjCes.

• Flej mebmeeOevee®³ee meboYee&le ceeveJeer mebmeeOevee®³ee iejpes®eer ®e®ee& keÀjCes.
• DeO³eeHekeÀ HegjJeCeer®eer DeLe&Meem$eer³e iejpe mHe<ì keÀjCes.
• DeO³eeHekeÀ efMe#eCeeleerue ceeieCeer Je HegjJeþe n³eeb®³eeMeer efveieef[le efJeefJeOe IeìkeÀ meebieCes.
• DeO³eeHekeÀ efMe#eCeeleerue ceeefnleer DeeefCe HegjJeþ³ee®³ee Deboepeeleerue De[LeU³eeb®³ee
meboYee&leerue OeesjCeeb®³ee HejerCeeceeb®es JeCe&ve keÀjCes.

7.2 He´mleeJevee

³eesi³eefjl³ee le³eej DeeefCe He´sefjle keÀce&®eejerieì ne mebIeìves®³ee cetu³eJeOe&ve He´efke´À³esuee

DeeOeejYetle Demeuesu³ee leerve cenÊJee®³ee De¢M³e yeeyeeRHewkeÀer meJee&le cenÊJee®eer yeeye Deens. Heerìj [^keÀj
n³eeb®³ee cnCeC³eevegmeej,“ efJemeeJ³ee MelekeÀeleerue kebÀHev³ee®eer meJee&le ceesuee®eer yeeye cnCepes l³eeb®eer
GlHeeovee®eer meeceie´er nesleer. 21 J³ee MelekeÀeleerue mebmLeeb®eer meJee&le cenÊJee®eer yeeye cnCepes l³eeb®es %eeve
keÀce&®eejer (Knowledge Workers) DeeefCe l³eeb®eer GlHeeove #ecelee Demesue. ([^keÀj, 1999)
keÀce&®eeN³eeb®ee efJekeÀeme Je He´efMe#eCe n³eeJej mebmLesves Ke®e& kesÀuesu³ee HewMee®³ee lejletoeryeÎue meeefnl³eele
yejs®e efueefnuesues Deens. keÀce&®eejer efJekeÀeme DeeefCe ÒeefMe#eCe ns ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®³ee ceesþ³ee
mebkeÀuHeves®es Yeeie Deensle. He´efMe#eCe ns mebIeìvesle DeO³e³eve He´efke´À³ee megjÀ keÀjC³ee®ee Je jeyeefJeC³ee®ee
SkeÀ Meke̳e Demee HeCe meJee&le peemle He´YeeJeer vemeuesuee Demee SkeÀ ceeie& Deens. He´efMe#eCe Je efJekeÀemeekeÀ[s
SkeÀ HeoJeer efceUefJeC³ee®es meeOeve cnCetve ve Henelee `pevceYej ®eeueCeejer ke=Àleer' cnCetve Heeefnues peeles.
l³ee®ee HeefjCeece cnCetve, He´efMe#ekeÀ keÀe³e keÀjleele, n³eeHes#ee DeO³e³eveeLeea keÀe³e (efMekeÀleele)
efceUefJeleele, n³eeJej ue#e keWÀefêle Peeuesues Deens. He´efMe#eCe Je efJekeÀeme n³ee®ee cegK³e iegCeefJeMes<e cnCepes
`melele efMe#eCeejer mebmLee' efJekeÀefmele keÀjCes. efle®³ee ®egkeÀe DeeefCe ³eMee®ee Dee{eJee IesCes DeeefCe ³eesi³e
ke=Àleer efmJekeÀejCes ne Deens. keÀce&®eejer ieìe®es ueeskeÀmeebefKekeÀ iegCeefJeMes<e (demographics) ³eesi³e
iegCeOece& DeeefCe megmeppe keÀce&®eejer efceUefJeC³eeme ³esCeeN³ee De[®eCeer, He´sefjle DeeefCe megefve³eesefpele
keÀce&®eejer ieì ns ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®³ee ®e®ex®es cegK³e IeìkeÀ Deensle.

7.3 ceeveJeer mebmeeOeeve J³eJemLeeHeve (HRM) Je ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme

(HRD) n³eeleerue mebyebOe

ceeveJeer mebmeeOeve J³eJemLeeHeve (HRM) ceO³es cegK³elJeskeÀjÀve keÀMee He´keÀej®³ee

keÀce&®eeN³eeb®eer iejpe Deens. l³eemeeþer mJeleb$e kebÀ$eeìoejeb®ee GHe³eesie keÀje³e®ee keÀer keÀce&®eeN³eeb®eer
vesceCetkeÀ keÀje³e®eer, meg³eesi³e J³ekeÌleeR®eer vesceCetkeÀ Je He´efMe#eCe, les keÀece keÀjCeejs Deensle. n³ee®eer Kee$eer
keÀ©ve IesCes. l³eeb®³ee keÀe³ee&mebyebefOele yeeyeer neleeUCes DeeefCe keÀce&®eejer DeeefCe J³eJemLeeHevee®es He´Ieele
efJeefJeOe keÀe³eo³eebHe´ceeCes Deensle ns HeneCes n³ee®ee meceeJesMe neslees. n³eele keÀce&®eeN³eeb®es HeÀe³eos (YeÊes)
DeeefCe Heieej keÀce&®eeN³eeb®³ee veeWoer DeeefCe l³eeb®³ee yeÎue®eer OeesjCes F. ke=ÀleeR®ee ner meceeJesMe neslees.
Deejesi³e DeeefCe DeVe DeeHeodkeÀeueerve mesJee, keÀceer HewMeele GHeueyOe Iejs, ³egJekeÀ efJekeÀeme,
mJe³ebmesJekeÀebvee mebOeer, oUCeJeUCe, Gpee& mebJeOe&ve DeeefCe meceepee®ee efJekeÀeme, DeMee cenÊJee®³ee mesJee
HegjJetve DeeefCe mebmeeOeveeb®ee efJekeÀeme keÀ©ve ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme meceepee®³ee DeeefCe ueeskeÀeb®³ee
iejpee YeeieefJeC³ee®es keÀe³e& keÀjerle Demeles.
 76
keÀce&®eeN³eebvee l³eeb®eer Jew³eefkeÌlekeÀ DeeefCe mebIeìveelcekeÀ keÀewMeu³es, %eeve DeeefCe #ecelee
Je=efOobiele keÀjC³eemeeþer ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme DeejeKe[e HegjefJelees. ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee
Debleie&le keÀce&®eejer He´efMe#eCe, keÀce&®eejer J³eJemee³e efJekeÀeme, ke=Àleer –J³eJemLeeHeve DeeefCe efJekeÀeme,
efMekeÀefJeCes, meuues osCes, GÊejeefOekeÀejer efve³eespeve, cegK³e keÀce&®eeN³ee®eer efveJe[, efMekeÀJeC³eemeeþer ceole
DeeefCe mebIeìves®ee efJekeÀeme n³eeb®ee DebleYee&Je neslees.
ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®³ee meJe& yeeyeer G®®e He´leer®ee keÀce&®eejer Jeie& efJekeÀefmele
keÀjC³eeJej keWÀefêle Demeleele, pesCes keÀ©ve mebIeìvee Je Jew³eefkeÌlekeÀ keÀce&®eejer ie´enkeÀeuee ³eesi³e mesJee
osTve, DeeHeueer keÀe³ee&®eer GefÎ<ìs meeOet MekeÀleerue. ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme DeMee meJe& cegK³e ke=ÀleeR®ee
meceeJesMe neslees p³eecegUs, J³ekeÌleer®es, ieìe®es DeeefCe Deveg<ebieeves mebIeìves®es keÀe³e& megOeejles.
ceeveJeer mebmeeOeve ner DeMeer meb%ee Deens keÀer l³eele, efkeÀl³eskeÀ mebIeìvee HetJee&Heej HeOoleer®es
keÀce&®eejer He´Meemeve, keÀe³e& J³eJemLeeHeve, keÀce&®eejer mebyebOe DeeefCe mebmeeOeve J³eJemLeeHeve n³eeb®eer meebie[
Ieeueleele. DeewÐeesefiekeÀ / mebIeìveelcekeÀ ceevemeMeem$eeleerue mebkeÀuHevee®ee ³esLes GHe³eesie kesÀuee peelees.
ceeveJeer mebmeeOevee®ee meboYee&vegmeej keÀceerle keÀceer oesve mHe<ìerkeÀjCes Deensle. cegU®ee JeeHeje®ee mebyebOe
jepeveereflekeÀ DeLe&Meem$e DeeefCe DeLe&Meem$e n³eeMeer Deens lej HeejbHeeefjkeÀ efjl³ee l³eeuee ÞeefcekeÀ-
GlHeeovee®³ee ®eej (DeeJeM³ekeÀ) IeìkeÀebHewkeÀer SkeÀ Demes ceeveues peeles. efveiece efkebÀJee J³eJemee³eeleerue
peemle JeeHejeleerue Meyo cnCepes keÀe³ee&ue³eeleerue J³ekeÌleer DeeefCe keÀe³ee&ue³eeleerue ceeCemes efveJe[Ces,
l³eebvee keÀe{tve ìekeÀCes, He´efMe#eCe DeeefCe Flej keÀeefce&keÀ yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjCes. n³ee uesKeele n³ee
oesvener J³eeK³eeb®ee DebleYee&Je Deens.

7.4 ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®³ee ¢ef<ìkeÀesve ë

ceeveJe efJekeÀeme DeeefCe cee.meb.efJe. mHeOee&lcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve : ceeveJeer efJekeÀemee®ee mebyebOe

meceepeele J³ekeÌleer®³ee DeJ³ekeÌle #eceleebMeer Demelees, pesLes jepekeÀer³e Je DeLe&Meem$eer³e He´efke´À³ee HeejoMeea Je
efveCe&³e IesC³eele menYeeie osCeeN³ee Demeleele. peeieeflekeÀ yeBkeÀ ieìe®es DeO³e#e pescmed JeesuHesÀvemeved n³eebveer
Demes þemetve cnìues Deens keÀer, ’osMeebmeeþer ne efvejesHe mHe<ì Deens“ legce®³ee ueeskeÀebvee efMekeÀJee,
l³eeb®³ee Deejesi³ee®eer ³eesi³e keÀeUpeer I³ee l³eebvee yeesueles keÀje DeeefCe v³ee³e o³ee ........ DeeefCe les
He´efleefke´À³ee osleerue (peeieeflekeÀ yeBkeÀ, 1998) cnCepes®e, peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve ceeveJeer
efJekeÀeme ne meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e Yeeb[Jeueeleerue iegbleJeCetkeÀerJej DeJeuebyetve Demelees DeeefCe l³ee®eer
meebie[ Hee³eeYetle IeìkeÀebMeer DeeefCe meyeue Je meg³eesi³e DeeefLe&keÀ Je DeLe&efJe<e³eer OeesjCeebMeer Ieeleueer keÀer
J³ekeÌleer Je meceepe l³eeb®³ee #ecelee J³ekeÌle keÀ© MekeÀleele. peemle mHe<ì HeCes, efJekeÀeme
cnCepes,.....J³ekeÌleeruee Demeuesueer mJeeleb$³es Jee{efJeC³ee®eer He´efke´À³ee ner mJeeleb$³es efJekeÀemeemeeþer cetueYetle
DeeefCe cegK³e Demeleele. n³eebvee DeeefLe&keÀ J³eJemLesleerue menYeeie, jepekeÀer³e JekeÌleJ³ee®es mJeeleb$³e,
efMe#eCe Je Deejesi³e megefJeOeemekeÀì meeceeefpekeÀ mebOeer, FlejebMeer JeeieC³ee®³ee mJeeleb$³eeleerue
HeejoMe&keÀlee, meeceeefpekeÀ megj#ee mebmLeebveer efouesueer megj#ee ........ He´eceeefCekeÀ mejkeÀej, cegkeÌle keÀe³eos
J³eJemLee DeeefCe HeejoMe&keÀ efve³eb$eCe He´Ceeueer, ........ HeefjCeecekeÀejkeÀ DeeefCe HeejoMeea keÀe³eos –
He´Ceeueer, nkeÌkeÀeb®es (lemes®e) YeeweflekeÀ Hee³eeYetle IeìkeÀeb®es ........Tpee&, jmles, JeenletkeÀ, oUCeJeUCe
F.®es mebj#eCe (mesve DeeefCe JeguHesÀvemedved 1999) cnCepes®e ceeveJeer efJekeÀemee®es GefÎ<ì, ns DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme DeeJeM³ekeÀ Demeuee lejerner kesÀJeU meebHeefÊekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve veener. (mesve He´eefCe efmìiedefueìdmed
1999) ceeveJeer efJekeÀemee®eer GefÎ<ìs ner keÀceerle keÀceer HeeleUerJej Deejesi³e, meceepekeÀu³eeCe DeeefCe
 77

efMe#eCe – pes veeieefjkeÀebmeeþer meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e #es$eele HetCe&HeCes menYeeieer
nesC³eeme DeeJeM³ekeÀ Deensle, l³ebe®³eeMeer mebyebefOele Deensle.(peeieeflekeÀ yeBkeÀ 1999) ns meJe& meeOee³e®es
Demesue lej meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e OeesjCes n³ee GefÎ<ìebMeer mebueive nJeerle.cnCepes®e ceeveJeer
efJekeÀmee®eer DeeoMe& He´efleceeves ner yengefceleer³e. Demetve l³ee®eer He´l³eskeÀ efceleer mesve DeeefCe JeguHesÀvemeve
(1999) n³eeb®³ee DeejeKe[³eeMeer mebuebive nJeerle.

ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme KetHe JesUe l³ee®eer megjJeeleer®eer Je {esyeU J³eeK³ee – meceepeeleerue
meJe& J³ekeÌleeR®es %eeve keÀewMeu³es Je #ecelee Jee{efJeC³ee®eer He´efke´À³ee – ner®e keÀe³ece þsJeueer peeles
DeLe&Meem$ee®³ee Yee<else, Demes meebiet MekeÀlees keÀer (ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme) cnCepes ceeveJeer
Yeeb[Jeuee®es SkeÀef$ekeÀjCe, l³ee®eer DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer HeefjCeecekeÀejkeÀ iegbleJeCetkeÀ nes³e. jepekeÀer³e
meboYee&le, ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme ueeskeÀebvee jepekeÀer³e He´efke´À³esle, Keeme keÀ©ve veeieefjkeÀebvee
ueeskeÀMeener He´efke´À³esle peyeeyeoej Yeeie IesC³eemeeþer le³eej keÀjlees. meeceeefpekeÀ Je meebmkeÀ=eflekeÀ
¢ef<ìkeÀesveeletve ceeveJeer mebmeeOeveeb®³ee efJekeÀemeecegUs ueeskeÀebvee peemle HeefjHetCe& peerJeve peieC³eeme ceole
nesles. (neyeeameve DeeefCe cee³ej&me 1964 [erefmeuJee 1997 ceO³es efouesues)
HeejbHeeefjkeÀ keÀuHevesHe´ceeCes ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme yengefceleer³e Deens DeeefCe l³eele J³ekeÌleer®³ee
iejpee Je nkeÌkeÀeb®ee HetCe& meb®e Deens. n³ee meboYee&le ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme meceeveeleerue #ecelee Je
DeefOekeÀej n³eeJej Yej oslees. ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme meboYe&, Hee³eeYetle Je cetueYetle ceeveJeer nkeÌkeÀebMeer
pees[uesuee Deens cnCepes®e efJekeÀeme keWÀefê³e efJeMues<eCeele, ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme ne ceeveJeer
efJekeÀemee®³ee He´efke´À³eeb®³ee ceesþ³ee meb®ee®ee GHemeb®e Deens. n³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme
ne ’meceepeeleerue J³ekeÌleeR®es %eeve, keÀewMeu³es Je #ecelee Jee{efJeC³ee®eer He´efke´À³ee Deens,’ ns iejpes®es
Demeues, lejer efJekeÀemee®³ee efJemle=le Gefo<ìe®³ee ¢<ìerves Hegjsmes veener.
ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®eer DeeefLe&keÀ ¢ef<ìkeÀesve ë
DeeOegefvekeÀ ³egieele n³ee, ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®³ee DeeefLe&keÀ ¢ef<ìkeÀesve KetHe ceesþe
Fefleneme DeeefCe G®®e opee&®eer Jew®eeefjkeÀ HeeleUer ueeYeuesueer Deens. De@[ce efmceLe n³eebveer Demes oMe&efJeues
keÀer J³ekeÌleer®³ee #ecelee n³ee l³ee®³ee efMe#eCeemeeþer GHeueyOe mebOeerJej DeJeuebyetve Deens. 1950 ®³ee
oMekeÀele efJekeÀeme keWÀêer ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme HeOoleerves veJeerve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee J³eeHeues,
(efn<e&cedve1981 uesJeerme 1965, efcej[jue 1968) lemes®e lesJneHeemetve ceeveJeer Yeeb[JeueeJejerue
DeLe&Meem$e%eeb®es efJe®eej Je efueKeeCe Jee{ues (Goe. veesyeue Heeefjleesef<ekeÀ efJepesles Decel³e&mesve) mesve
meejK³ee efJe®eejJebleebveer, p³ebeveer J³ekeÌleer®³ee Hee³eeYetle #ecelee Je DeefOekeÀej n³eebJej efJeMues<eCeemeeþer Yej
efouee l³eeJej efJekeÀemee®³ee efoMee keWÀefêle nesleele. mesve (1992) n³eeb®³ee celeevegmeej J³ekeÌleer®³ee
`Hee³eeYetle #ecelee' Je `DeefOekeÀej' efJemle=le keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleeruee efJekeÀefmele keÀje, pesCes keÀ©ve
meceepee®ee Je DeeefLe&keÀ Ie[er®ee efJekeÀeme nesF&ue. cnCepes®e, ogmeN³ee Meyoele meebiee³e®es lej, ceeveJeer
mebmeeOeve efJekeÀemee®ee ¢ef<ìkeÀesve ne efJekeÀemee®³ee Flej cenÊJee®³ee IeìkeÀeb®ee GHemeb®e Deens DeeefCe
J³ekeÌleer®es DeefOekeÀej Je #ecelee Jee{efJeC³ee®³ee ceesþ³ee GefÎ<ìeJej DeeOeeefjle Deens. J³eeJemeeef³ekeÀ Je=Ooer
Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee mebkegÀef®ele ¢ef<ìkeÀesveeHes#ee ne o=ef<ìkeÀesve JesieUe Deens. Dee³ed. Sced. ShedÀ DeeefCe
peeieeflekeÀ yeBkesÀmeejK³ee Deeblejje<ì^er³e mebmLeebveer 1990 He³e¥le n³eeuee He´eOeev³e efoues. n³ee®³ee
Debleie&le cegkeÌle yeepeejHesþe DeeefCe J³eeHeeje®es J³eeHeefkeÀkeÀjCe ns DeeefLe&keÀ Je=Ooer Je efJekeÀemeemeeþer
meg®eefJeues iesues. n³eele efJekeÀemee®es ceevekeÀ GDP Demes menpeHeCes þjefJeues. HeCe Demes peeCeJetve Deeues
keÀer Demes kesÀues lej ceeveJeer efJekeÀeme ne owJeeJej mees[tve o³eeJee ueeiesue. Demesner oeKeJetve osC³eele Deeues
 78
keÀer GDP efJelejCee®³ee cegγeeJej keÀenerner ceeefnleer osle veener, keÀesCeeuee efkeÀleer HeÀe³eoe efceUeuee,
keÀesCeeuee efvejesieer jenC³ee®eer #ecelee He´eHle Peeueer, F. yeÎue ceeefnleer osle veener.

7.5 ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®eer iejpe ë

ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme efMe#eCe, He´efMe#eCe DeeefCe Dee³eg<³eYej DeO³e³evee®³ee OeesjCeecegUs

De) Dee³eg<³eYej DeO³e³eve Je keÀeceOeboe keÀjC³ee®eer #ecelee ns meg³eesi³e GÐeesie efvecee&Ce
keÀjC³eemeeþer DeeefCe efvejblej DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer®³ee OeesjCeeb®ee
Yeeie.
ye) DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ GefÎ<ìebvee meceeve cenÊJe osTve JewefµJekeÀjCee®³ee meboYee&le DeKeb[
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, %eeveeJej DeeOeeefjle Je keÀewMeu³eebJej DeeOeeefjle lemes®e #eceleeb®ee efJekeÀeme,
³eesi³e keÀecee®eer Jee{, veeskeÀjer efìkeÀefJeCes, meeceeefpekeÀ efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ DeeblejYeeJe DeeefCe
iejeryeer nìeJe, n³eebvee He´eslmeenve efceUeues.
keÀ) veJeerve GHeke´Àce, mHeOee&lcekeÀlee, GlHeeovelee, DeeefLe&keÀ Je=Ooer, ®eebieu³ee veeskeÀN³eeb®eer efveefce&leer
DeeefCe ueeskeÀeb®eer veeskeÀjer keÀjC³ee®eer Hee$elee, n³eeJej Yej – veJeerve GHeke´Àce veeskeÀjer®³ee
veJeerve mebOeer efvecee&Ce keÀjles DeeefCe l³eemeeþer efMe#eCee®³ee veJ³ee ¢<ìerkeÀesvee®eer Je
He´efMe#eCee®eer, veJeer keÀewMeu³eebmeeþer DeeJeM³ekeÀlee.
[) DeveewHe®eeefjkeÀ DeeefLe&keÀ J³eJemLes®es cegK³e DeeefLe&keÀ peerJeveele ©Heeblej keÀjC³eemeeþer®es
DeeJneve veJeerve ®eebieu³ee veeskeÀN³ee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer®eer OeesjCes Je keÀe³e&ke´Àce, efMe#eCe Je
He´efMe#eCee®³ee mebOeer lemes®e DeeOeer efceUefJeuesues %eeve Je keÀewMeu³eeb®ee DeewHe®eeefjkeÀ DeeefLe&keÀ
J³eJemLesle JeeHej keÀjC³eemeeþer keÀce&®eeN³eebvee ceole.
F) meeJe&peefvekeÀ Je Keepeieer iegbleJeCetkeÀerJej Yej osCes – ceeefnleer Je leb$e%eevee®ee efMe#eCe Je
He´efMe#eCeeleerue Hee³eeYetle iejpeebmeeþer, lemes®e efMe#ekeÀebvee Je He´efMe#ekeÀebvee He´efMe#eCe
osC³eemeeþer mLeeefvekeÀ, je<ì^er³e, Je Deeblejje<ì^er³e Deeblejpeeuee®ee GHe³eesie.
HeÀ) efMe#eCe He´efMe#eCeeleerue menYeeieeleerue leHeÀeJele keÀceer keÀjCes.

7.6 ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemeele efMe#eCee®es cenÊJe ë

meJe&®e #es$eeleerue ceesþ³ee He´ceeCeeleerue mebHeeoCetkeÀerle efMe#eCee®eer cenÊJee®eer YetefcekeÀe Deens.

GefÎ<ìHetCe& efMe#eCe J³ekeÌleeruee peerJeveeleerue HeefjefmLeleer efMekeÀe³euee Je mecepee³euee ceole keÀjles. lemes®e
le©Ce efHe{er®³ee ceveele DeelceefJeMJeeme efvecee&Ce keÀjC³eeme ceole keÀjles. DeeefCe leeefke&ÀkeÀ, cetu³eeefOeef<þle
je<ì^efveefce&leeruee ceole keÀjles ( cee³ejdmed DeeefCe neyeermeved 1965, efcebieeì DeeefCe meve 1986) meJee&le
®eebieu³ee mebmeeOeveele, ceeveJeer mebmeeOeve Deens. DeMee DeeOeejeJej mejkeÀej ceesþ³eeHe´ceeCeele ceeveJeer
mebmeeOeve efJekeÀemeemeeþer Hewmee Ke®e& keÀjerle Deens. peeieeflekeÀ yeBkesÀvesner (2000) peeieeflekeÀ
DeLe&J³eJemLesle ceeies He[t ve³es cnCetve je<ì^ebmeeþer leebef$ekeÀ Je G®®e efMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee ceev³e
kesÀuesueer Deens. G®®e efMe#eCe ns J³ekeÌleeR®es GlHevve HeÀej®e ³eesi³e He´ceeCeele Jee{Jeles. n³ee efJe®eejeJej
efìkeÀe keÀ©ve, G®®e efMe#eCe J³ekeÌleer®es Dee³eg<³e Je Deveg<ebieeves ceesþ³ee meceepee®eer megOeejCee keÀjles (
 79
peeieeflekeÀ yeBkeÀ, 2000ë37) efMe#eCe ner Dee³eg<³eYej ®eeueCeejer He´efke´À³ee Deens. pes p³eeuee DeeefLe&keÀ Je
meeceeefpekeÀ peerJeveemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeles DeMee efMe#eCee®ee Lees[emee®e #eCe efJeÐeeL³ee&uee MeeUe Je
ceneefJeÐeeue³eele efceUles. cnCetve®e Dee³eg<³eele ³eMee®es efMeKej ieeþC³eemeeþer efJeMes<e keÀewMeu³es efJekeÀefmele
keÀjC³eemeeþer DeefOekeÀ efMe#eCe DeeJeM³ekeÀ Deens, cnCetve®e efMe#eCe ne efmLej Je efvejblej keÀe³e&ke´Àce
Demeuee Heeefnpes (cesmeme& DeeefCe neefye&vemedve 1965 yee®egme 1992, jsvee 2005 keÀ)
ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme JesieU³ee He´keÀejeves mecepetve Iesleuee peeT MekeÀlees. ë ceeveJeer
mebmeeOeve efJekeÀeme ner SkeÀ efJemle=le mebkeÀuHevee Deens meceepeeleerue p³eele meJe& ueeskeÀeb®³ee %eevee®ee
keÀewMeu³eeb®ee, #eceleeb®ee efJekeÀeme meceeefJe<ì Deens (lmesiee[& 1999 ë 216) DeeefLe&keÀ meboYee&le
ceeveJeer Yeeb[Jeue, jepekeÀer³e meboYee&le ueeskeÀeb®ee ueeskeÀMeener He´efke´À³esle menYeeie DeeefCe meeceeefpekeÀ Je
meebmke=ÀeflekeÀ meboYee&le ueeskeÀebvee peemle HeefjHetCe& peerJeve peieC³eeme ceole keÀjCes. (lmesieeF&, 1999)
ceeveJeer Yeeb[Jeue GHeHeÊeer ves cegK³elJes keÀ©ve ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme ®eer mebkeÀuHevee DeeefLe&keÀ
meboYee&le ceeveJeer Yeeb[Jeue IeìkeÀeHetJeea®e ce³ee&efole þsJeueer Deensle.
je<ì^er³e ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®³ee meboYee&le G®®e efMe#eCee®eer YetefcekeÀe Lee@cemeve DeeefCe
HeÀe@iesue (1976) n³eebveer efouesu³ee HeOoleerHe´ceeCes, efJekeÀmeveMeerue je<ì^eleerue efMe#eCee®³ee
efJekeÀemeemeeþer Demeueer Heeefnpes, p³eele G®®e efMe#eCe ns je<ì^e®³ee meceepee®³ee DeeefCe meJe& ueeskeÀeb®³ee
efpeJeveeMeer mebyebefOele Demeues Heeefnpes - keÀener ³eesi³ee G®®eYet mebmLeebMeer mebyebefOele Demet ve³es.
efJeÐeeHeerþe®eer YetefcekeÀe ner cegK³elJes keÀ©ve `efJekeÀmeveMeerue efJeÐeeHeerþe®eer Demeueer Heeefnpes, p³eele
meceepeeleerue He´Mveeb®ee efJe®eej kesÀuee peeF&ue. (keÀesueceve, 1994ë 334) Demes efJeÐeeHeerþ,
`efJekeÀemee®eer OeesjCes ner je<ì^e®³ee OeesjCeeMeer efveie[erle Deensle' n³ee®eer keÀeUpeer Iesles, ( keÀesuekeÀve ë
1994 ë 343) ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme meceepeeleerue efJeefJeOe HeeleUerJej DeewHe®eeefjkeÀ Je
DeveewHe®eeefjkeÀ He´efMe#eCe keÀe³e&ke´Àce nesCes, ns DeeJeM³ekeÀ Deens.
legce®eer Òeieleer leHeemee-

He´.1 ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme cnCepes keÀe³e? ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®³ee efJeefJeOe HeOoleeR®eer
®e®ee& keÀje.
He´.2 ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme ne DeMee J³ekeÌleer®³ee efJekeÀemeemeeþer Deens pesCes keÀ©ve meceepe Je
DeLe&J³eJemLesle megOeejCee nesF&ue ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀemee®³ee meboYee&le n³ee®eer ®e®ee& keÀje.
He´.3 ceeveJeer mebmeeOevee®³ee efJekeÀemeele efMe#eCee®³ee cenÊJee®eer ®e®ee& keÀje.
 80

7.7 `ceeveJeMekeÌleer efve³eespeve' mebkeÀuHevee ë

ceeveJeMekeÌleer efve³eespeveeuee ceeveJeer mebmeeOeve efve³eepesve Demesner cnìues peeles, p³eele ³eesi³e
He´keÀej®³ee Je ³eesi³e mebmLesle J³ekeÌleervee ³eesi³e JesUer, ³eesi³e peeieer, ³eesi³e keÀece keÀjC³eeme osTve
p³eeletve mebIeìves®eer GefÎ<ìs meeO³e keÀjC³ee®ee meceeJesMe neslees. DeewÐeesieerkeÀjCeele n³ee®eer cenÊJee®eer
YetefcekeÀe Deens. n³eemeeþer He´Ceeueer GHeeiecee®ee GHe³eesie keÀ©ve efJeefMe<ì Hee³eN³ee DeJeuebyeu³ee Heeefnpesle
l³ee Hee³eN³ee cnCepes.
1. GHeueyOe ceeveJeMekeÌleer®ee MeesOe
2. YeefJe<³eele DeeJeM³ekeÀ ceeveJeMekeÌleeryeÎue YeeefkeÀle
3. ³eesi³e J³eJemee³e keÀe³e&ke´Àceeb®eer DeeKeCeer
4. He´efMe#eCe keÀe³e&ke´Àceeb®eer DeeKeCeer

7.8 `ceeveJeMekeÌleer®³ee efve³eespevee®³ee' Hee³eN³ee ë

1. GHeueyOe ceeveJeMekeÌleer®ee MeesOe.

YeefJe<³eeleerue ceeveJeMekeÌleeryeÎue þjefJeC³eeHetJeea GHeueyOe ceeveJeMekeÌleer®ee MeesOe DeeJeM³ekeÀ Deens.
n³eele Keeueerue iees<ìer meceeefJe<ì Deensle –
• mebIeìves®ee He´keÀej
• efJeYeeie
• efJeYeeieeb®eer mebK³ee
• n³ee efJeYeeieeleerue keÀce&®eeN³eeb®eer mebK³ee.
ns kesÀu³eeveblej J³eJemLeeHekeÀ YeefJe<³eeyeÎue YeeefkeÀle keÀjlees.
2. YeefJe<³eeleerue ceeveJeMekeÌleeryeÎue YeeefkeÀle ë
YeefJe<³eeleerue ceeveJeMekeÌleerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ keÀUues keÀer ceie l³eemebyebOeer efve³eespeve
keÀjlee ³esles. ³eemeeþer Keeueerue leb$ee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees.

1. le%eeb®eer ceves ë DeveewHe®eeefjkeÀ efveCe&³e, DeewHe®eeefjkeÀ meJex<eCe, [sefuHeÀ leb$e.

2. keÀue efJeMues<eCe ë peveMekeÌleer iejpe, YetlekeÀeUeleerue keÀue, met®eer yeveJetve meebefKekeÀer efJeMues<eCe
(keWÀêer³e He´Je=Êeer®eer HeefjceeCes JeeHe©ve)
3. keÀe³e& Je leeCe efJeMues<eCe ë efJeefJeOe efJeYeeie MeeKee F. keÀecee®³ee yeesp³eeJej (leeCeeJej)
DeJeuebyetve.
4. keÀe³e& MekeÌleer efJeMues<eCe : GlHeeove Je JesUe®es efJeMues<eCe keÀjleevee DeeJeM³ekeÀ peveMekeÌleer
efceUefJeC³eemeeþer ³eesi³e ceesyeouee GHeueyOe kesÀuee Heeefnpes.
5. Flej HeOoleer mebieCekeÀe®³ee mene³³eeves efJeefJeOe ieefCeleer He´efleceeves n³eemeeþer JeeHejueer peeT
MekeÀleele.
 81
3. veeskeÀjermebyeOeer efJeefJeOe keÀe³e&ke´Àce efJekeÀefmele keÀjCes.
GHeueyOe ³eeoer®eer YeefJe<³eeleerue DeeJeM³ekeÀlesMeer leguevee kesÀueer keÀer efJeefJeOe keÀe³e&ke´Àce DeeKet Je
efJekeÀefmele kesÀues peeT MekeÀleele, p³eele keÀce&®eejer Yejleer, efveJe[er®³ee HeOoleer, efve³egkeÌleer F. efJe<e³eer
³eespevee DeeKelee ³esleele.
4. He´efMe#eCe keÀe³e&ke´Àceeb®eer DeeKeCeer ë
efkeÀleer ÒeceeCeele Jee{ keÀje³e®eer Deens, n³eeJej ns DeJeuebyetve jeefnue. keÀce&®eeN³eeb®eer leebef$ekeÀ
megOeejCee Je Flej keÀewMeu³es #ecelee Je %eeve n³eeb®³ee megOeejCes®³ee DeeJeM³ekeÀlesvegmeej He´efMe#eCe
keÀe³e&ke´Àce þjefJeues peeleele.

7.9 ceeveJeer mebmeeOevee®³ee iejpes®es cenÊJe ë

1. J³eJemLeeHevee®eer keÀe³ex ë J³eJemLeeHevee®eer cetueYetle keÀe³ex, efve³eespeve, mebIeìve, efoMee osCes Je

efve³eb$eCe ns ceeveJeer mebmeeOeveeJej DeJeuebyetve Deens. ceeveJeer mebmeeOevee®³ee ceoleerves®e ns Meke̳e
Demeu³eecegUs keÀce&®eeN³eeb®eer Yejleer ns J³eJemLeeHevee®³ee keÀe³ee&le cenÊJeHetCe& Deens.
2. HeefjCeece keÀejkeÀ GÐeesie ë J³ekeÌleeR®ee ³eesi³e GHe³eesie cenÊJeHetCe& Deens. DeewÐeesefiekeÀjCeele ns
cenÊJee®es Deens. ns keÀce&®eeejer efve³egkeÌleer®³ee mene³³eeves kesÀues peeT MekeÀles.
3. He´sjCee ë efve³egkeÌleer ceO³es HeÀkeÌle ³eesi³e J³ekeÌleer®eer efveJe[ ³eesi³e keÀe³ee&meeþer keÀjC³eeHegjlee®e Yeeie
vemetve l³eele He´sjCesmeeþer keÀe³e&ke´Àce – Goe. SKeeo³ee keÀe³e&ke´Àceele Yeeie IesC³eemeeþer DeefOekeÀ Hewmes
– cnCetve®e ne keÀe³e&ke´Àce efve³egkeÌleer®ee cenÊJee®ee Yeeie yevelees.
4. ®eebieues ceeveJeer mebyebOe ë pej ceeveJeer mebyebOe ®eebieues Demeues lej®e mebmLee efmLej jent MekeÀles.
l³eemeeþer HeefjCeecekeÀejkeÀ efve³eb$eCe, mHe<ì mebHe´s<eCe, HeefjCeecekeÀejkeÀ He³e&Jes#eCe DeeefCe ³eesi³e veslee,
n³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. efve³egkeÌleer®³ee keÀe³ee&ceO³es ®eebieu³ee ceeveJeer mebyebOeemeeþer He´efMe#eCe
efoues peeles.
5. GlHeeove #ecelee ë mebmeeOevee®³ee meg³eesi³e GHe³eesieecegUs GlHeeove Jee{les. JesU, Hewmee, He´³elve Je
MekeÌleer keÀceerle keÀceer HegÀkeÀì IeeueJeu³eeves®e GlHeeove Jee{les. efve³egkeÌleer DeeefCe l³ee®³ee mebueive
ke=Àleer ( He´l³eeYejCe, He´efMe#eCe DeeefCe efJekeÀeme, Heieej F.)

7.10 ceeveJeµekeÌleer®³ee efve³eespevee®eer iejpe

ceeveJeMekeÌleer efve³eespeve ne oesve ìHH³eeleerue keÀe³e&ke´Àce Deens. keÀejCe n³ee HeÀkeÌle meÐe
HeefjefmLeleer®es efJeMues<eCe kesÀues peele veener lej YeefJe<³eeleerue YeeefkeÀle ner kesÀues peeles. DeeefCe l³ee®eHe´ceeCes
keÀe³e&ke´Àce DeeKeues peeleele. ceeveJeMekeÌleer efve³eespevee®ee mebIeìvesuee KeeueerueHe´keÀejs HeÀe³eoe neslees.
1. $egìer Je DeeefOeke̳e ns MeesOetve ³eesi³e ke=Àleer keÀjlee ³esles.
2. efve³egkeÌleer®es keÀe³e&ke´Àce DeeKelee ³esleele.
3. keÀce&®eejer Ke®e& keÀceer keÀjlee ³eslees DeeefCe peemle efve³egkeÌleer ìeUlee ³esles.
4. GHeueyOe keÀewMeu³es / yegOoer MeesOetve, l³ee®eHe´ceeCes He´efMe#eCe keÀe³e&ke´Àce DeeKelee ³esleele.
 82
5. GÐeesieOebo³ee®eer Jee{ keÀjlee ³esles DeeefCe GHeueyOe ceeveJeer mebmeeOevee®ee ³eesi³e GHe³eesie keÀjlee
³eslees.
6. mebIeìvesuee ceeveJeer mebmeeOeves®es cenÊJe l³eeletve keÀUles DeeefCe l³eeletve mebIeìves®eer efmLejlee
Jee{les.

7.11 Flej mebmeeOeveeb®³ee mJe©Hee®³ee meboYee&le ceeveJeer Yeeb[Jeue ë

yengleskeÀ ueeskeÀebmeeþer Yeeb[Jeue cnCepes yeBkesÀleerue Keeleer, MesDeme& efMekeÀeiees ³esLes Heesueeoer HueBì
F. Demeles. ns meJe& Yeeb[Jeuee®es®e He´keÀej Deensle DeeefCe les keÀeueeblejeves HeÀe³eoe®e keÀ©ve osleele.
HeCe DeMee He´keÀej®es Yeeb[Jeuee®es He´keÀej ns®e HeÀkeÌle Yeeb[Jeue veener. MeeUe efMekeÀCes, mebieCekeÀ
He´efMe#eCe keÀe³e&ke´Àce, Deejesi³e efJe<e³ekeÀ Ke®e&, JekeÌleMeerjHeCee DeeefCe He´eceeefCekeÀHeCee n³eeJej J³eeK³eeve ner
megOoe Yeeb[Jeues®e Deensle. keÀejCe l³eecegUs GlHevve Jee{les. He´ke=Àleer megOeejles efkebÀJee J³ekeÌleeruee
Dee³eg<³eYejemeeþer ®eebieu³ee meJe³eer pe[leele. cnCetve®e DeLe&Meem$eele, efMe#eCe, He´efMe#eCe, Deejesi³e F.
Ke®e& ceeveJeer Yeeb[Jeueeleerue iegbleJeCetkeÀ mecepele. l³eebvee ceeveJeer Yeeb[Jeue cnìues peeles keÀejCe l³eeb®es
%eeve, keÀewMeu³es, Deejesi³e, cetu³es DeeefLe&keÀ efkebÀJee YeeweflekeÀ ceeueceÊee l³eeb®³eeHeemetve JesieUer keÀjlee
³esleele, leMeer keÀjlee ³esle veenerle.
efMe#eCe, He´efMe#eCe DeeefCe Deejesi³e ns ceeveJeer Yeeb[Jeueeleerue meJee&le ceesþer iegbleJeCetkeÀ Deens.
KetHeMee DeY³eemeeletve Demes efometve Deeuesues Deens efkeÀ DecesefjkesÀceO³es MeeUe Je ceneefJeÐeeue³eeleerue
efMe#eCeecegUs J³ekeÌleer®es GlHevve Jee{uesues Deens. DeO³e³eveemeeþer ueeieuesuee He´l³e#e Je DeHe´l³e#e Ke®e&
Jepee keÀjlee lemes®e peemle efMekeÀCeeN³ee J³ekeÌleeR®ee yegOo³eebkeÀ peemle Demelees. l³ebe®es HeeuekeÀ peemle
megefMeef#ele Je Þeerceble Demeleele ns ceeveues lejerner DeMee®e He´keÀeje®es HegjeJes. efJeefJeOe DeLe&Meem$eer³e He´Ceeueer
lemes®e mebmke=Àle DemeCeeN³ee MebYejentve DeefOekeÀ osMeeletve efceUeuesues Deensle. peemle megefMeef#ele ueeskeÀeb®es
GlHevve ns mejemejer Hes#ee peemle Demeles Je yengOee keÀceer He´iele osMeele HeÀe³eos ns peemle Demeleele.
DeefuekeÀ[®³ee oMekeÀebceO³es ceeveJeer Yeeb[Jeuee®³ee DeLe&Meem$eele veeì³eHetCe& yeoue,
ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCe IesCeeN³ee efm$e³eebceO³es efomelees. Goe. 1960 ®³ee oMekeÀeHetJeea DecesjerkeÀve
m$eer n³ee HegjÀ<eebHes#ee peemle He´ceeCeele Meeues³e efMe#eCe HeCe keÀceer He´ceeCeele ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCe
HetCe& keÀjerle nesl³ee.p³ee efm$e³ee ceneefJeÐeeue³eele efMekeÀu³ee, l³ee ieefCele, efJe%eeve, DeLe&Meem$e Je
keÀe³eoe, n³ee efJe<e³eebkeÀ[s JeUle veJnl³ee, lej DeO³eeHeve, nesce FkeÀe@vee@efcekeÌme, HejkeÀer³e Yee<ee DeeefCe
meeefnl³eekeÀ[s Dees{u³ee peele nesl³ee. legueveelcekeÀ ¢<ì³ee keÀceer m$eer, Heieejemeeþer ueiveeveblejner keÀece
keÀjerle jeefnu³ee DeeefCe l³ebeveer leeefkeÀ&keÀ¢<ì³ee ’Iejeleerue GlHeeoveeuee“ ceole nesF&ue DeMee He´keÀej®es
efMe#eCe Iesleues – n³eele MebkeÀe®e veener keÀer DeeHeueer meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ keÀewMeu³es megOeejC³eecegUs
ueivee®³ee yeepeejelener l³ebevee ceole Peeueer.
ns meJe& yeoueuesues Deens. iesu³ee 25 Je<ee&le efJeJeeefnle efm$e³eeb®³ee, Þece- menYeeieecegUs keÀce&®eejer
ieìebceO³es ceesþe yeoue Ie[tve Deeuesuee Deens. Heg<keÀUMee efm$e³ee, l³eeb®eer íesìer yeeUs Demeueer, lejerner
KetHe keÀceer keÀeU keÀeceeHeemetve otj jenleele. l³eecegUs l³eeb®eer veeskeÀjer®³ee yeepeejeleerue efkebÀcele Jee{ueer
Deens Je efm$e³ee HeejbHeeefjkeÀ ’efm$e³eeb®eer“ #es$es mees[tve efnµeesye uesKeve (accounting) keÀe³eoe,
cesef[keÀue FbefpeveerDeefjbie DeMee peemle Heieej osCeeN³ee #es$eebkeÀ[s JeUle Deensle. Deelee J³eJemLeeHeve-
#es$eele SkeÀ-le=leer³eebMe, keÀe³eo³ee®³ee #es$eele 45… Hes#ee peemle, DeeefCe cesef[keÀue #es$eele 50… Hes#ee
 83
peemle efm$e³ee Demeleele. nesce FkeÀe@vee@efcekeÌme ®es KetHemes efJeYeeie yebo Peeuesues Deensle efkebÀJee ’veJeerve nesce
FkeÀe@efveefcekeÌme“ ueive keÀje³e®es keÀer veener efkeÀleer cegues DemeeJeerle Iejiegleer mebmeeOeves efJeMes<eleë JesU keÀmee
efJeYeeiee³e®ee n³eeJej Yej osle Deensle.
DeLee&le®e, ceeveJeer Yeeb[Jeueeleerue iegbleJeCetkeÀer®ee, DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe ne SkeÀ®e ceeie& veener.
MeeUsyeensj efJeMes<eleë keÀecee®³ee efþkeÀeCeer keÀce&®eeN³eeb®es He´efMe#eCe nesles. ceneefJeÐeeue³eerve HeoJeer Oejebveener
keÀecee®³ee efþkeÀeCeer ³eesi³e þjC³eemeeþer le³eej nesC³eemeeþer DeewHe®eeefjkeÀ, Je DeveewHe®eeefjkeÀ He´efMe#eCe
keÀe³e&ke´Àceeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles mesJeebleie&le He´efMe#eCee®ee keÀeueeJeOeer, ef[Me Jee@efMebiemeejK³ee
keÀeceemeeþer SKeeo³ee leemee®ee Demet MekeÀlees lej Dee@ìes yuebì meejK³ee efþkeÀeCeer FbefpeefveDejeRie®³ee
keÀeceemeeþer efkeÀl³eskeÀ Je<ee¥®ee Demet MekeÀlees. Lees[³eeµee GHeueyOe ceeefnleerJe©ve Demes efometve ³esles keÀer
mesJeebleie&le He´efMe#eCeecegUs efceUeuesu³ee DevegYeJeecegUs efceUkeÀleerle ceesþer Jee{ nesles. ceeveJeer
Yebe[JeueemebyebefOele ®e®exle kegÀìbgyee®es %eeve, keÀewMeu³es, Deejesi³e, cetu³es DeeefCe HeOoleer ³eeb®ee HeefjCeece
efJe®eejele I³eeJee ueeielees. HeeuekeÀ, Mew#eefCekeÀ mebHeeoCetkeÀ, JewJeeefnkeÀ mLew³e&, Oetce´Heeve, JesUsle keÀeceeJej
peeCes Je Flej yeN³ee®e yeeyeeRceO³es cegueebJej He´YeeJe Hee[leele.
kegÀìbgyee®ee ne ceesþe He´YeeJee®ee mebyebOe GlHevve, efMe#eCe DeeefCe HeeuekeÀ Je cegues n³eeb®³ee
J³eJemee³eeyejesyej efometve ³eslees. cnCetve®e HeeuekeÀ Je cegues n³eeb®³ee efMe#eCee®³ee yeeyeleerle ceesþe ogJee
Dee{Uuee lejer l³eeb®³ee GlHevee®³ee yeeyeleerle yeUkeÀì mebbyebOe Dee{Ule veener, ns efJemce³epevekeÀ Deens.
Goe. pej, Je[erueb l³eeb®³ee efHe{er®³ee mejemejerHes#ee 20… peemle efceUkeÀle efceUJele Demeleerue, lej
cegueiee 8 -10…peemle keÀceeJelees. ne HejmHej mebyebOe Hee½eel³e ³egjesHeer³e HesMe, peHeeve, lewJeeve DeeefCe
Flej yeN³ee®e efþkeÀeCeer efometve ³eslees. meebefK³ekeÀer Meem$e%e Je DeLe&Meem$ee%e n³eeuee `ceO³eceeve®es
He´efleieceve' (Regression of means) Demes cnCeleele.
p³ee osMeebceO³es leb$e%eeve keÀmes JeeHeje³e®es ns keÀewMeu³e peeCeCeejs ueeskeÀ keÀceer Deensle. DeMee
efþkeÀeCeer leb$e%eevee®³ee He´ieleer®es cetu³e keÀceer Deens. `DeLe&Meem$eer³e Jee{' ner veJeerve %eeve Je ceeveJeer
Yeeb[Jeue n³eeb®³ee leeUcesUeJej DeJeuebyetve Demeles. cnCetve®³ee p³ee osMeebveer DeLe&Meem$eer³e Jee{ meeOeueer
Deens, DeMee efþkeÀeCeer leebef$ekeÀ %eeveeleerue He´ieleeruee efMe#eCe He´efMe#eCee®eer pees[ efouesueer Deens.
legce®eer Òeieleer leHeemee-
He´.1 ceeveJeMekeÌleer efve³eespeve cnCepes keÀe³e? l³ee®³ee iejpes®eer ®e®ee& keÀje.
He´.2 Mew#eefCekeÀ mebmLesleerue peveMekeÌleer efve³eespeve meesoenjCe mHe<ì keÀje.
He´.3 ’mebIeìvesle ceeveJeer Yeeb[Jeuee®es Hegve&ë He´efMe#eCee®eer iejpe KetHe cenÊJee®eer Deens,“ ceeveJeer
mebmeeOeve efJekeÀeme Je efMe#eCe n³ee meboYee&le n³ee®eer ®e®ee& keÀje.
 84

7.12 DeO³eeHekeÀ lejlegoer®³ee DeLe&µeem$ee®ee nslet ë

DeO³eeHekeÀeb®eer ceeieCeer Je HegjJeþe ner Jeeef<e&keÀ Demeueer lejer keÀeUeHe´ceeCes l³ee®ee DeeMe³e
yeouelees. keÀener keÀeUeHetJeea®e meeceev³e efMe#ekeÀeb®ee legìJe[e keÀceer Peeuee neslee Je l³ee SsJepeer efJe%eeve,
ieefCele Je keÀener efJeefMe<ì #es$es efMekeÀefJeCeeN³ee efMe#ekeÀeb®³ee HegjJeþ³eekeÀ[s peemle ue#e efoues iesues nesles.
HegjsMee HegjJeþ³ee®³ee ®e®exle Deelee efMe#ekeÀeb®³ee mebK³es He´ceeCes®e l³ebe®³ee iegCeJeÊeskeÀ[sner efoues peeles.
Deelee ns ue#eele Deeuesues Deens keÀer HeÀkeÌle efMe#ekeÀeb®eer mebmLee ner cegK³e De[®eCe veener. Heieeje®³ee
yeeyeleerle Lees[er ueJeef®ekeÀlee oeKeefJeueer lej Jeie& Yeje³euee efMe#ekeÀ efceUt MekeÀleele HeCe cenÊJeekeÀeb#eer
je<ì^er³e GefÎ<ìs meeO³e keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Mew#eefCekeÀ keÀe³e& keÀjCeejs efceUt MekeÀleele keÀe? ne
Keje He´Mve Deens.
n³ee meboYee&le, efMe#ekeÀeb®³ee HegjJeþ³eeyeÎue He´Mve ef®evn Deens Je YeefJe<³eeleerue ceeieCeer Je
HegjJeþ³ee®³ee yeeyeleerleerue OeesjCeebyeeyele efJe®eej DeeJeM³ekeÀ Deens. OeesjCe keÀlee&®³ee, MeeUsmeeþer®³ee
Yejleer®³ee meboYee&leerue DeHes#eebcegUs efMe#ekeÀeb®eer ceeieCeer Je HegjJeþe n³eeyeeyeleerle yeje®e efJe®eej Peeuee
Deens. n³ee meboYee&le ceeieCeer Je HegjJeþ³ee®es efJeMues<eCe keÀ©ve ceeefnleer®ee meeþe (data base)
yeveefJeuee Deens. l³eele efMe#ekeÀeb®eer mebK³ee HeeleUer lemes®e efMe#ekeÀ He´efMe#eCe mebmLeeb®es mJeeO³ee³e,
efMe#eCee®es Deeke=ÀleeryebOe, keÀe³e&ke´Àce efMe#ekeÀebvee veeskeÀN³ee osCeeN³ee mebmLee, n³eeJej Yeì efouee iesuee
Heeefnpes.

l³ee®³ee®e He´ceeCes n³ee ceeefnleerletve DeLe& ueeJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ efJeMues<eCeelcekeÀ meeOeve

yeveJeC³eekeÀ[s Je les JeeHejC³eekeÀ[s Je HeÀkeÌle DeekeÀ[s meebieC³eeHes#ee OeesjCes yeveefJeC³eeN³eebvee DeMeer
DeLe&HetCe& ceeefnleer osC³eekeÀ[s ue#e HegjefJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

7.13 efMe#ekeÀeb®³ee ceeieCeer Je HegjJeþ³ee®eer mebkeÀuHevee ë

efMe#ekeÀeb®eer ceeieCeer cnCepes MeemekeÀer³e, DeMeemekeÀer³e Je DeMeemekeÀer³e Devegoeefvele DeMee

efMe#ekeÀeb®³ee GHeueyOe peeiee Demes cnCelee ³esF&ue. cnCepes®e meJe& He´keÀej®³ee mebmLeeceOetve efkeÀleer
efMe#ekeÀebvee veeskeÀN³ee efou³ee peeleerue. veeskeÀjer osC³eemeeþer efkeÀleer peeiee GHeueyOe Deensle.
efJeefMe<ì Je<ee&leerue efMe#ekeÀeb®eer ceeieCeer, l³ee Je<ee&le Yejleer nesCeejs efJeÐeeLeea, DeY³eemeke´Àce Je
efMe#ekeÀ efJeÐeeLeea ³eeb®es He´ceeCe, veeskeÀjer Demeuesu³ee efMe#ekeÀeb®³ee peyeeyeoeN³ee Mew#eefCekeÀ mebmLeeb®eer Heieej
osC³ee®eer #ecelee DeeefCe efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ HeeleUerJejerue efMe#ekeÀebvee o³ee³e®³ee efkebÀceleer (Heieej) n³eeJej
DeJeuebyetve Demeles.
HeCe efMe#ekeÀeb®³ee ceeieCeer®es SketÀCe ieefCele keÀUC³eemeeþer efkebÀJee efMe#ekeÀeb®³ee ³eesi³e
HegjJeþ³eemeeþer OeesjCes yeveefJeleevee, SketÀCe HegjJeþ³ee®³ee DeekeÀ[³eeb®ee HeÀejmee GHe³eesie nesle veener.
l³eemeeþer efJeefJeOe efMe#ekeÀeb®³ee veeskeÀN³ee Je l³ebe®es YeewieesefuekeÀ efJelejCe ceeefnle DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
efJeefJeOe efMe#ekeÀeb®eer ceeieCeer ner efJe<e³eJej, HeeleUer (F³eÊes) He´ceeCes, Keeme He´efMeef#ele
efMe#ekeÀeb®eer iejpe Keeme efJeÐeeL³ee¥keÀjerlee efkebÀJee p³eebvee Fbie´peer Yee<ee J³eJeefmLele ³esle veener.
DeMeekeÀjlee, osMeeleerue efJeefJeOe YeeieebkeÀefjlee, MenjebkeÀjerlee GHeueyOe peeiee, DeMee He´keÀej®eer ceeefnleer
DeeJeM³ekeÀ Deens. n³ee Kesjerpe ceeieCeer ner efMe#ekeÀeb®es iegCeefJeMes<e, l³eeb®eer Mew#eefCekeÀ Hee$elee, JebMe F.®³ee
 85
meboYee&le DemeeJeer. ns Demes kesÀueer keÀer efMe#ekeÀeb®eer ceeieCeer Je HegjJeþe n³eeb®³ee HejmHej mebyebOee®eer leguevee
keÀjlee ³esles.
efMe#ekeÀeb®ee HegjJeþe ne He´l³eskeÀ Je<eea n³ee J³eJemee³eele efMejC³eeme GlmegkeÀ J³ekeÌleer efkeÀleer
Deensle nîeeJej þjefJeuee peelees. n³eele (De) Deelee efMekeÀefJeCeejs (ye) peeiesmeeþer Depe& keÀjCeejs Je
(keÀ) ³eesi³e peeiee GHeueyOe Demeu³eeme Depe& keÀjCeejs, n³eeb®ee meceeJesMe neslees.
n³ee®ee mebyebOe Flej J³eJemee³eele DemeCeeN³ee GHeueyOe peeiee, l³ebe®es Heieej Je keÀecee®eer
HeefjefmLeleer n³ee®³eeMeer Demelees.
ogowJeeves DeMeer ceeefnleer osCeejs m$eesle GHeueyOe veenerle. (efieueHeÀes[& DeeefCe ìsvesve yegce 1990)
efkeÀleer efMe#ekeÀeb®eer vesceCetkeÀ Peeueer, n³ee yeeyele®eer Kee$eeruee³ekeÀ ceeefnleer GHeueyOe Deens efkeÀleer efMe#ekeÀ
DeeOeer®³ee Je<ee&Je©ve Heg{s keÀece ®eeuet þsJeleele Je efkeÀleer veJeerve efMe#ekeÀ n³eele efMemleele Demes oesve ieì
yeveleele. Je ns oesvener ieì efceUtve SketÀCe efMe#ekeÀeb®eer mebK³ee þjles. SketÀCe efMe#ekeÀ efkeÀleer Deensle.
efkeÀleer®eer iejpe Deens. efkeÀleer HegjJeþe Peeuee Deens, l³eeb®es HegjJeþ³ee®es m$eesle keÀe³e Deensle ner ceeefnleer
cenÊJee®eer Deens. yengOee efMe#ekeÀeb®ee HegjJeþe ne GHeueyOe peeieebHes#ee peemle Demelees. cnCetve®e
efMe#ekeÀeb®eer ceeieCeer ner GHeueyOe Devegoeefvele peeieeb®³ee meboYee&le meebefieleueer peeles.
HegjJeþ³ee®es m$eesle ë
DeeOeer meebefieleu³ee He´ceeCes efMe#ekeÀ Jeie& oesve He´keÀej®ee Demelees –DeeOeer®³ee Je<ee&Je©ve Heg{s
DeO³e³eve ®eeuet þsJeCeeje Je veJeerve DeO³e³eve megjÀ keÀjCeeje.
DeO³e³eve keÀjle DemeCeeN³ee efMe#ekeÀebvee l³ee®e peeiesJej Heg{s keÀece keÀjC³ee®eer efkebÀJee ogmeN³ee
MeeUsle, ogmeN³ee efJe<e³eemeeþer Depe& keÀjC³ee®eer mebOeer Demeles, les JesieJesieUer DeO³e³evee®³ee peyeeyeoeN³ee
IesT MekeÀleele – l³ee®e MeeUsle efkebÀJee JesieU³ee MeeUsle – DeeefCe cnCetve DeO³e³eve keÀjCeejs efMe#ekeÀ ne
cegK³e m$eesle yevelees. efMe#ekeÀ mees[tve iesu³eecegUs efkebÀJee efMe#ekeÀeb®³ee peeiee Jee{u³eecegUs veJeerve
efMe#ekeÀeb®eer Yejleer keÀjeJeer ueeieles.(je@uesHeÀmeved 1992) DeMee veJeerve Yejleer nesCeeN³ee efMe#ekeÀeb®es
®eej m$eesle Demeleele.
De) HetJeea®es DevegYeJeer efMe#ekeÀ
ye) He´efMeef#ele HeCe DevegYeJe vemeCeejs efMe#ekeÀ (GMeerje J³eJemee³eele efMejCeejs efMe#ekeÀ)
keÀ) veJeerve He´efMeef#ele efMe#ekeÀ
[) ceneefJeÐeeue³eeleerue HeoJeerOej – DeHe´efMeef#ele Je DevegYeJe vemeuesues.
F) Keepeieer MeeUeble efMekeÀefJeCeejs Je Flej MeeUebceO³es mLeueeblej keÀjCeejs efMe#ekeÀ.
n³ee meJe& iegbleeiegleercegUs efMe#ekeÀ HegjJeþ³ee®³ee m$eesleeb®eer ³eesi³e ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
efMe#ekeÀeb®eer ceeieCeer Je HegjJeþe n³eeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
HegjJeþ³eeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ –
De) peemle HegjJeþ³eeuee peyeeyeoej IeìkeÀ –
1) HetJeea®es efMe#ekeÀ Hejle ³esCes.
2) efMe#ekeÀeb®es meo³e Heieej HetJeeaHes#ee ®eebieues DemeCes.
 86
3) Flej mebOeer®eer keÀcelejlee
4) efm$e³ee ueiveemeeþer mees[tve peeCes.
5) He´efMeef#ele efMe#ekeÀeb®eer GHeueyOelee
6) mLeueeblej
7) Deeblej mebmLeecebO³es SkeÀpetì menkeÀe³e& vemeCes.
8) DeO³ee³eveele peemle ueeskeÀeb®eer ceeieCeer
ye) peemle HegjJeþe keÀceer keÀjCeejs IeìkeÀ –
1) efMe#ekeÀeb®eer peemle keÀeUpeerHetJe&keÀ efveJe[
2) DeO³eeHekeÀ He´efMe#eCee®ee G®®e opee&
3) He´ceeefCele keÀjC³ee®ee G®®e opee&
4) ceeieCeer Jee{efJeCeejs J³eeJemeeef³ekeÀ IeìkeÀ
De) efMe#ekeÀeb®eer ceeieCeer keÀceer keÀjCeejs IeìkeÀ
1) pevce ojele Ieì
2) efJeÐeeLeea efMe#ekeÀe®es Jee{erJe He´ceeCe
De) Lees[s Jeie& keÀe{tve ìekeÀCes
ye) Jeiee&®eer Jee{erJe mebmLee
3) MeeUe mesJes®es mebkegÀ®eve efkebÀ[j ceeì&ve, HetJe& Meeuee, Keeme efJe<e³e, He´ew{ efMe#eCe, je$e
MeeUe, ìHeeueÜeje efMe#eCe.
4) efMe#ebkeÀe®eer Heg<keÀU Je<ee¥®eer mesJee
De) ueiveecegUs MeeUe mees[CeeN³ee m$eer efMe#ekeÀebceO³es Ieì
ye) Flej J³eJemeeb³eemeeþer mees[Ceejs keÀceer ueeskeÀ
ye) efMe#ekeÀeb®eer ceeieCeer Jee{efJeC³eeme peyeeyeoej IeìkeÀ
1) He´eLeefcekeÀ Je ceeO³eefcekeÀ HeeleUerJej meceeve mebOeer
2) MeeUs mesJeeb®es efJemle=leerkeÀjCe - efkebÀ[j ieeì&ve, Keeme efJe<e³e, He´ew{ efMe#eCe F.
3) J³eeJemeeef³ekeÀ Je=Ooermeeþer ®eebieu³ee mebOeer
4) DeeefLe&keÀ efmLeleerle meeceev³ele ë megOeejCee
5) DeO³eeHeve mees[CeeN³eeb®³ee mebK³esle yeoue
6) efMe#ekeÀeb®³ee Hee$eles®³ee Deìerle yeoue – Je³e, efuebie, He´efMe#eCe, DevegYeJe JewJeeefnkeÀ
opee& F.
7) Jew³eefkeÌlekeÀ Je jepekeÀer³e HetJe&ie´n otj nesCes.

7.14 ceeieCeer DeeefCe HegjJeþ³ee®³ee Deboepeeleerue De[LeUs ë

efMe#ekeÀ Jeiee&®es efJelejCe ns meeJe&peefvekeÀ Je Keepeieer MeeUebceO³es He´keÀej, opee& Je mLeUe®³ee

meboYee&le Peeuesues Demeles. ns efJelejCe Hee$elee, DevegYeJe, JebMe Je Flej yeeyeeR®³ee yeeyeleerle J³emle Demeles.
Goe. Menjeleerue ceeO³eefcekeÀ MeeUebceO³es GHeveieje®³ee leguevesle le©Ce DevegYeJe vemeuesues. efMe#ekeÀ
DeekeÀef<e&le nesleele. cnCetve efMe#ekeÀeb®³ee yeeyeleerleerue efJeefJeOe ®eueeb®eer ceeefnleer (Goe. l³eeb®eer Mew#eefCekeÀ
Hee$elee) DeeefCe l³eeb®eer efJeefJeOe efþkeÀeCe®eer iejpe ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. HeCe veJeerve
 87
Depe&oejebyeÎue ceeefnleer Demeu³ee efMeJee³e, efJeefJeOe MeeUebleerue HegjJeþe ³eesi³e nesle Deens keÀe Je
vemeu³eeme, l³eeuee peyeeyeoej IeìkeÀ keÀesCeles, ns keÀUCes DeeJeM³ekeÀ Deens. efJelejCee®ee He´Mve ne
cegK³elJes keÀ©ve MeeUs®es efþkeÀeCe, He´efMeef#ele efMe#ekeÀ -Heieej keÀe³e keÀjC³ee®³ee efþkeÀeCe®eer HeefjefmLeleer
Flej mebOeer, n³eeb®³eeMeer pees[uesuee Demelees.
Jee{leer ueeskeÀmebK³ee Je efJeÐeeL³ee¥®³ee mebK³esleerue yeoueecegUsner efMe#ekeÀeb®eer ceeieCeer yeoueles.

7.15 OeesjCes®es GHe³eesefielee ë

SJesve[sve (1952) n³eeves efMe#ekeÀeb®³ee ceeieCeermebyebOeer®es 15 IeìkeÀeb®es efJeMues<eCe.

’DeO³eeHekeÀ efMe#eCee®es je<ì^er³e meJex#eCe“ ³esLes ceeb[ues ceeieCeer®ee Deboepe IesC³eemeeþer®es 16 IeìkeÀeb®es
met$e ceeb[ues iesues. n³eele J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#ekeÀeb®eer met®eer, DeO³eeHekeÀ DeO³e³eveemeeþer keÀe³e&ke´Àce le³eej
keÀjCes, ceeieCeer®ee Deboepe Je efve³eb$eCe? ®ee meceeJesMe neslee. HeCe yengleskeÀ je<ì^ekeÀ[s ner ceeefnleer
GHeueyOe veJnleer Je HegjJeþe efve³ebef$ele keÀjC³eemeeþer keÀener Keeme kesÀuesues veJnles mebIeìves®³ee
mebmeeOeveeb®ee n³eemeeþer GHe³eesie keÀjeJee, Demes meg®eefJeues iesues. Fefue³eì (1945) n³eebveer DeO³eeHekeÀ
- He´efMe#eCe mebmLee®ee Je jep³e mlejer³e efJeYeeieeb®ee mecevJe³e meeOeC³ee®es meg®eefJeues. ìeTvemeW[
(1950) n³eebveer je<ì^er³e HeeleUerJej®es menkeÀe³e& meg®eefJeues. l³eemeeþer l³eebveer YeefJe<³eeleerue iejpe
He´efMe#eCee®ee keÀeueeJeOeer keÀe³ecemJe©Heer He´eceCeHe$e ve osCes DeeefCe Mew#eefCekeÀ He´Jeeneb®ee meKeesue DeY³eeme
meg®eefJeuee. efkeÀl³eskeÀ uesKekeÀebveer efJeÐeeL³ee&®eer keÀeUpeerHetJe&keÀ Je þjeefJekeÀ efveJe[ meg®eefJeueer. Heejmeve
(1945) n³eeb®eer He´ceeCeer keÀjCee®ee opee& Gb®eefJeC³eeyeÎue meg®eefJeues. Fefue³eì n³ee efMe#eCe
J³eJemee³ee®ee opee& megOeejC³eemeeþer veT iees<ìer meg®eefJeu³ee ë
1) jep³emlejer³e Mew#eefCekeÀ efve³eespeve ceb[Ue®eer efveefce&leer,
2) jep³e mlejer³e ceb[Ue®es mebIeìve,
3) ceeieCeer®es melele meJex#eCe
4) jep³emlejer³e ceb[Ueuee efJeefMe<ì keÀeueeJeOeermeeþer®e He´ceeefCele keÀjCes.
5) ceboer®³ee keÀeUele efMe#ekeÀ le³eej keÀjC³eele, Ieì.
6) mebmLeebleerue mHeOee¥®ee DeY³eeme
7) veJeerve efMe#ekeÀ HeneCeeN³eeb®eer leHeemeCeer
8) He´ceeCeer keÀjeCee®ee opee& Gb®eeJeCes
9) je<ì^e®es meeceeefpekeÀ IeìkeÀ Dee³eespeve efmJekeÀejCes.
l³eebveer ’me@ye@efìkeÀue mì@iej Hue@ve“ efmJekeÀejC³eeyeÎue efveJesove nesles. n³eele 6Je<ex efkebÀJee
peemle keÀeU keÀece kesÀuesu³ee efMe#ekeÀebvee DeeOe&Je<ee&®eer DeOe&Heieejer jpee osC³eeyeÎue efMeHeÀejme Deens.
DeMee (efjkeÌle) peeieebJej DeMee efMe#ekeÀeb®³ee DeOe& HeieejeJej vesceCegkeÀekeÀjC³eeme HejJeeveieer Deens. Demes
efMe#ekeÀ ns veeskeÀjer ve keÀjCeejs efMe#ekeÀ Demeleerue. S. SHedÀ. ces³ej (1972) n³eebveer meebefieleues keÀer
jep³eleerue 10… efMe#eCe efJeYeeieele efMe#ekeÀ HegjJeþ³eeJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer keÀce&®eejer veenerle.
l³eebves ns oMe&Jetve efoues keÀer keÀesCel³eener ceeieCeer Je HegjJeþ³ee®³ee DeO³eeHekeÀ He´efMe#eCe keÀe³e&ke´Àceele keÀener
(De³eesi³e) efnlemebyeOeebvee leeW[ o³eeJes ueeieles.
YeejleemeejK³ee osMeele, efMe#ekeÀeb®³ee peeoe HegjJeþ³eecegUs Heieejele Ieì, peemle keÀe³e&keÀeue Je
®eebieu³ee efMe#ekeÀeb®eer J³eJemee³e mees[C³ee®eer Je=Êeer efometve ³esles. DeHe´efMeef#ele efkebÀJee keÀceer DevegYeJeer
efMe#ekeÀeb®³ee HegjJeþ³eecegUs He´efMeef#ele efMe#ekeÀeb®eer efmLeleer DeeefLe&keÀ¢<ì³ee efyekeÀì yeveles.
 88
keÀener uesKekeÀeb®³ee cnCeC³eevegmeej peemle HegjJeþ³eecegUs mebmLeebvee ®eebieu³ee efMe#ekeÀeb®eer vesceCetkeÀ
keÀjlee ³esles. keÀener meceepeMeem$eele Demesner meebieleele keÀer DeO³eeHeve He´efMe#eCeecegUs, l³eeb®es HeeuekeÀlJee®es
He´efMe#eCe nesles, ner peces®eer yeepet Deens. n³eecegUs He´efMe#eCe HegÀkeÀì iesues, Demes cnCeC³ee®eer iejpe veener.
DeLee&le, p³ee J³ekeÌleeRveer FlekeÀe JesU, Þece Je Hewmes Ke®e& kesÀues, DeMeebvee veeskeÀjer efceUeueer veener, lej
DeMeer efJeOeeves j˨ele veenerle.
yengOee jep³e mlejer³e efJeYeeieebveer He´ceeCeerkeÀjCee®ee opee& Jee{JeeJee, efMe#ekeÀeb®eer vesceCetkeÀ
jep³eYej menkeÀe³e& leÊJeeJej keÀjeJeer, Deeblejjep³eer³e menkeÀe³e& vesceCetkeÀerceO³es DemeeJes, YeeJeer
efMe#ekeÀeb®es ³eesi³e ceeieoMe&ve Kes[³eeleerue Je He´eLeefcekeÀ HeeleUerJej efMe#eCeemeeþer keÀjeJes - F. meg®evee
kesÀu³ee peeleele. HeCe jep³e Je je<ì^ mlejer³e DeO³eeHekeÀ efMe#eCe mebmLeebveer n³eele ue#e IeeueC³ee®eer
iejpe Deens.
IeìkeÀe DeKesjerme mJeeO³ee³e ë
1. DeO³eeHekeÀ efMe#eCee®³ee yeeyeleerleerue ceeieCeer Je HegjJeþe mHe<ì keÀje.
2. YeejleeceO³es efMe#ekeÀebvee peeoe HegjJeþ³ee®eer keÀejCes MeesOee Je meesoenjCe mHe<ì keÀje.
3. ³eesi³e GoenjCeebmeefnle Yeejleele efMe#ekeÀeb®eer ceeieCeer Je HegjJeþ³ee meboYee&leerue De[®eCeer®eer
®e®ee& keÀje.
4. DeO³eeHekeÀ HegjJeþ³ee®³ee DeLe&Meem$eemebyebefOele efJeefJeOe OeesjCeeb®³ee HeefjCeeceeb®eer ®e®ee& keÀje.
 89

8
efMe#eCe DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
(Education & Economics Developments)

IeìkeÀe®eer j®evee ë
8.0 GefÎ<ìs
8.1 He´mleeJevee
8.2 efJe<e³ee®ee efJekeÀeme
8.3 mebkeÀuHevee DeeefCe DeLe&
8.4 iejpe / efJe<e³ee®es cenÊJe
8.5 efµe#eCee®³ee DeLe&µeem$ee®eer J³eeHleer
8.5.1 mJe©He Je keÀe³ex
8.6 He´sjCesmeeþer Mew#eCeerkeÀ HeOoleer megOeejCesmeeþer met®evee DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ®eeuet þsJeCes
8.7 efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer lelJes
8.8 efMe#eCe DeeefCe DeLe&Meem$e n³eeceOeerue Deeblejef¬eÀ³ee
8.9 m$eesleeb®eer (meeOevemebHeleer®eer) ce³ee&oe DeeefCe m$eesleeb®eer peceJeepeceJe
8.9.1 m$eesle (meeOevemebHeÊeer)ce³ee&oe
8.10 efMe#eCe DeeefCe ie´eceerCe Je Menjer YeeieeceOeerue DeeLeeakeÀ efJekeÀeme
8.11 mJeeO³ee³e

8.0 GefÎ<ìs

ns IeìkeÀ Jee®eu³eeJej legcner Keeueerue keÀjÀ MekeÀeue

• efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer J³eeK³ee keÀjeue.
• efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer mebkeÀuHevee DeeefCe DeLe& ³eeb®eer ®e®ee& keÀjeue.
• efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®³ee efJekeÀemee®es DeeefCe iejpes®es meceLe&ve keÀjeue.
• efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer meÐee®eer lelJes DeeefCe l³eeb®³ee J³eeHleer®ee Kegueemee keÀjeue lemes®e
DeLe&Meem$e efMe#eCe ³eeb®³eeceOeerue meyebOee®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjeue.
• ie´eceerCe Je Menjer Yeeieeleerue efMe#eCe DeeefCe DeeLeeakeÀ efJekeÀemee®ee Kegueemee keÀjeue.
 90

8.1 He´mleeJevee

DeLe&Meem$ee®ee efJekeÀeme DeeefCe ueeskeÀMeener meeO³e keÀjC³eemeeþer DeLe&Meem$ee®eer cenlJee®eer

YetefcekeÀe Deens. efMekeÀJeC³ee®ee (DeO³eeHeve) J³eJemee³e ®ee efJekeÀeme DeueerkeÀ[s®e 1800 MelekeÀeHeemetve
Peeuesuee Deens. l³eeJesUer HeefM®ece ³egjesHeceO³es efMe#ekeÀ He´efMe#eCe MeeUe ueeskeÀefHe´³e nesl³ee. l³eeHetJeea
efMe#eCee®ee efve³eespeveekeÀ[s Je l³eemeeþer DeLe& (Finance) HegjefJeC³eemeeþer HeÀej®e keÀceer He´ceeCeele
ue#e efoues peele Demes.

efye´ìve ceOeerue 1985 veJeerve Fvemee³ekeÀueesHeeref[³ee ®³ee celes ’DeO³eeHeve ne peieeleerue

meJee&le ceesþe J³eJemee³e Deens. n³ee®es ceespeceeHe meYeemeoeb®³ee mebK³esceO³es nesles. pemepemee ceeveJeer
efJekeÀeme nesle iesuee, l³eeHe´ceeCes efMe#eCeele DeeefCe Mew#eCeerkeÀ HeOoleerle ue#eCeer³e yeoue nesle iesues.
meJeexke=À<ì DevegketÀue ceeveJeer m$eesleeb®ee JeeHej keÀjC³ee®eer iejpe Yeemet ueeieueer. lemes®e DeLe&Meem$ee®³ee
efMe#eCee®es efve³eespeve DeeefCe l³eemeeþer DeLe& (Finance) n³eekeÀ[s ogue&#e keÀ©ve ®eeueCeej veener.

peJeUpeJeU 50 Je<ee&HetJeea mebMeesOekeÀebveer n³ee veJeerve #es$eeceO³es mebMeesOeve keÀjC³eeme DeeJe[

oeKeefJeueer nesleer. n³ee DeLe&Meem$e%eeb®es Yeejleer³eeb®³ee He´ieleerceO³es ³eesieoevee®es mJeeiele keÀjC³eeceO³es
SkeÀcele nesles. Hejbleg yengmebK³e ³eesieoeve ns efMe#eCee®³ee efMemleerle He´eHle Peeues. Hejbleg les megKekeÀj
vemeu³ee®eer Je mebleeHepevekeÀ Demeu³ee®eer peeCeerJe Peeueer les megKekeÀj vemeu³ee®es cegK³e keÀejCe Heg{erue
He´ceeCes Deens.

1) YeejleeceO³es ceesþ³ee He´ceeCeeJej cetueleë efMe#eCee®eer peyeeyeoejer mejkeÀejJej Deens.

2) efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer Jee{ ner keÀe³e nJes DeeefCe keÀe³e nJes veener n³ee®ee HeÀjkeÀ
keÀjC³eeceO³es®e cegK³elJes Peeueer.
n³ee YeeJeves®ee Glmeen DeeefCe ogëKe oesvner ner Deieoer meceLe&veer³e Deens.

1963 ceO³es ìer. [yuet MeuìPe ne DeLe&Meem$ee®³ee efMe#eCee®ee Heefnuee mebMeesOekeÀ neslee.
l³eeves meb#eerHleves (Dee{eJee) Lees[ke̳eele meejebMe kesÀuee DeeefCe veblej meJe&ceev³e He´®eueerle ¢<ìerkeÀesve
efouee. l³eebveer efMe#eCe DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeb®ee efvekeÀì®ee mebyebOe Demeu³ee®es meebefieleues. l³ee®es
cele Je efJe®eej DeLe&Meem$e%eebvee Heìues. lesJneHeemetve efMe#eCee®³ee efJekeÀemeekeÀ[s peeie©keÀlesves Heenerues
iesues. n³eeceO³es ceesu³eJeeve DeMee Mew#eCeerkeÀ DeemLeeHeveeceO³es DeLe&Meem$ee®ee meceeJesMe kesÀuee iesuee. HetJeea
efMe#eCee®ee keÀue HeÀkeÌle meebmke=ÀeflekeÀ Je mebmke=ÀleerkeÀ[s PegkeÀuesuee neslee. n³ee veJeerve ¢<ìerkeÀesveecegUs
efMe#eCe ns DeLe&Meem$ee®³ee ieCeleer (ceespeceeHe) ®³ee HeueerkeÀ[s Deens keÀejCe l³eebvee efJeMJeeme neslee
efMe#eCe ns cetu³e Je HejleeJee n³eeb®³ee Hes#ee keÀerleerlejer DeOeerkeÀ He´ceeCeele Deens.

8.2 efJe<e³ee®ee efJekeÀeme (Subject Development)

De@[ce mceerLe ³eebvee DeLe&Meem$ee®es pevekeÀ ceeveues peeles. l³eeb®³ee celes J³ekeÌleerves
efMe#eCeeÜejs DeeHeu³ee iegCeJeÊesle Je keÀe³e&#ecelesle Ieeleuesueer Yej ne osMee®³ee SketÀCe Yeeb[Jeuee®ee SkeÀ
Yeeie Deens.
 91
De@[ce ves l³ee®³ee 1776 ®³ee He´meerOo Peeuesuee uesKe “An enquiry into the
nature & cause of wealth of nation”. n³ee uesKeeceO³es l³eebveer efMe#eCeeJej efJeMes<e Yej
efouesuee neslee. DeeleeHe³e¥le efMe#eCeMeem$eeceO³es DeLe&Meem$ee®es efMe#eCe Je iegbleJeCetkeÀ ns efJe<e³e ogue&ef#ele
kesÀues nesles.

DeLe&Meem$ee®³ee efMe#eCee®eer keÀuHevee peeieleerkeÀ mlejeJej yeouele Deens. Yeejle osMe ne

DeeLeeakeÀ og<ìîee He´iele veener Je Mew#eefCekeÀ og<ìîee meg×e He´iele veener DeeleeHe³e&le®³ee keÀeUeceO³es osMee®ee
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer peeiee ner efMe#eCee®³ee efJekeÀemeeletve Peeuesueer efometve Deeuesueer Deens.

’efMe#eCe ns keÀewMeu³ee®es (Skill) ®es ceesþs m$eesle Peeuesues Deens. lemes®e efMe#eCeecegUs
He´efMeef#ele iegCeJeÊee GHeueyOe Peeuesueer Deens.

KejesKej®e DeLe&Meem$ee®³ee YetceerkesÀle efMe#eCee®³ee efveCee&³ekeÀ Jeeìe Deens.

8.3 mebkeÀuHevee DeeefCe DeLe& (Concept & Meaning)

osMee®ee efJekeÀemee®³ee He´keÀer³es®eer efveefM®eleer Keeueerue ef$ekeÀesCe lelJeeÜejs nesles.

1) DeLe& (economy)
2) efMe#eCe megmebIeìerle jep³eJ³eJemLee
3) megmebIeìerle jep³eJ³eJemLee

efMe#eCe DeLe& (economy)

n³ee ef$ekeÀesCeer mebyebOee®³ee menYeeieeves meceepeeleerue He´ieleer®es Je efJekeÀemee®es yeouee®es efve³eespeve

keÀjlee ³esles.
DeLe& (economy), efMe#eCe, megmebIeìerle jep³eJ³eJemLee ner keÀesCel³eener osMee®es meJee&le
ceesþs MekeÌleer mLeeve Deens. ns SkeÀ He´YeeJeer meeOeve Deens. n³ee MekeÌleer mLeecegUs oesvnerner cnCepes
mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ yeoue nesT MekeÀleele ogmeN³ee yeepetme ueeskeÀebvee megefJeOee HegjefJeC³eemeeþer
n³ee ef$ekeÀesCeer³e m$eeslee®ee peemleerle peemle GHe³eesie kesÀuee Heeefnpes. n³ee®ee®e DeLe& ef$ekeÀesCee®³ee
He´l³eskeÀ yeepetves DeeHeu³ee Hejerves mJeleëMeer mekeÀejelcekeÀ He´³elve kesÀuee lej GJe&jerle oesve yeepetb®eer
DeeHeesDeeHe ³eesi³e efJekeÀeme (Jee{) nesF&ue.

®eewL³ee –Hee®eJ³ee Heb®eJeeef<e&keÀ ³eespevesceO³es Mew#eCeerkeÀ efve³eespeve, He´Meemeve DeeefCe cetu³eceeHeve

meceerleer Je l³ee meceerleer®es meuueeieej pes. Heer. veeF&keÀ Je Yeejle mejkeÀej efMe#eCe ceb$eeue³e ³eeb®³ee celes ë

(1) efMe#eCee®³ee efJeefJeOe #es$eeceO³es Yeejle mejkeÀej Je jep³e mejkeÀej ³eebveer HegjefJeuesu³ee efJeefJeOe
m$eesleeb®ee meJe& meceeJesMekeÀ ³eMemJeer le³eejer keÀ©ve l³eeb®eer Hegve&j®evee keÀjCes iejpes®es Deens.
(2) meÐee®³ee Mew#eCeerkeÀ HejerefmLeleerceO³es, efMe#eCee®eer GefÎ<ìs [esU³eemeceesj þsJetve, GefÎ<ìs
peeCetve IesTve efJeefJeOe keÀe³e&ke´Àcee®es Dee³eespeve kesÀues Heeefnpes.
 92
(3) ns keÀe³e&ke´Àce keÀoe®eerle efve³eespeerle Demeleerue lej keÀoe®eerle efve³eespeerle vemeleerue. Hejbleg n³ee
keÀe³e&ke´ÀceeceO³es (Finance) DeLe& meceeJesMe Demelees.
(4) keÀener efþkeÀeCeer DeeLeeakeÀerkeÀjCe ®eebieues keÀjC³eemeeþer, m$eesleeb®ee ®eebieuee JeeHej keÀjC³eemeeþer
DeLe& vemeles DeeefCe ®eebieues keÀe³e&ke´Àce osKeerue Ke®ee&meeþer jeyeJeues peele veenerle.
(5) YeefJe<³eele meeceeefpekeÀ efJekeÀeme Je DeeLeeakeÀ efJekeÀemeemeeþer meÐeefmLeleer Hes#ee peemle
keÀe³e&ke´Àcee®eer pees[Ceer Del³eeJeM³ekeÀ Deens.
(6) DeLe&Meem$ee®³ee DeueerkeÀ[erue mebMeesOeveeJe©ve efMe#eCeeleerue iegbleJeCetkeÀ je<ì^e®³ee nerlee®³ee
¢<ìerves Del³eeJeM³ekeÀ Deens.

m$eeslee®³ee DeeOeejeJej efJe®eej kesÀuee Demelee leerve He´Mve efvecee&Ce nesleele.

1) keÀesCel³ee He´keÀej®es efMe#eCe osMeeme HejJe[sue?
2) efkeÀleer He´ceeCeele efkebÀJee keÀesCeemeeþer?
3) GHeueyOe Demeuesu³ee efveOeer (Fund) Hemebleer keÀesCel³ee Deie´ke´Àceeves jenerue?

³eespevee þjefJeleevee Heg{erue oesvnerner ie=nerle OejCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

De) DeeLeeakeÀ (Financial) ce³ee&oe
ye) Mew#eCeerkeÀ ie=nerlekesÀ

cnCetve DeLe&Meem$ee®³ee efMe#eCee®ee DeY³eeme cnCepes Mew#eCeerkeÀ m$eesleeb®eer Mew#eCeerkeÀ mebmLee Je

GHeke´ÀceeceO³es efJeYeeieCeer (allocation) keÀjCes nes³e. lemes®e l³eeb®³eekeÀ[tve Jew³eefkeÌlekeÀ Je osMeemeeþer
HejleeJee efceUefJeCes nes³e.

8.4 iejpe / efJe<e³ee®es cenlJe ë

DeLe&Meem$eeceO³es DeeLeeakeÀ efve³eespeve, ³eesi³e m$eeslee®³ee GHe³eesie, DeeefCe cetueYetle efMe#eCe ne

He´l³eskeÀ Yeejleer³eeb®ee nkeÌkeÀ Deens. GHeueyOe m$eesleeceOetve ns keÀjCes Del³eeJeM³ekeÀ Deens.

Jele&ceeve keÀeUele keÀener efMe#eCele%e Je mebMeesOekeÀ ³eebveer 1963 meeueer DeLe&Meem$e%eebveer

J³ekeÌle kesÀuesu³ee ¢<ìerkeÀesveeMeer menceleer oMe&Jeuesueer Deens. leer cnCepes DeLe&Meem$ee®es efMe#eCe ner
keÀeUe®eer iejpe Deens. pejer keÀener mebMeesOekeÀebveer mebleeHe Je efJe©Oo YeeJevee J³ekeÌle kesÀuesueer Demesue lejer
osKeerue DeLe&Meem$ee®³ee efMe#eCee®eer iejpe HetCe&HeCes ne cegooe ogue&ef#ele kesÀuee peeT MekeÀle veener. Hejbleg
Yeejleeleerue yengmebK³e DeLe&le%e Je efMe#eCele%e ³eebvee Keeueerue keÀejCeemeeþer iejpe Je cenlJe Heìuesues
(mJeerkeÀejene³e&) Deens.

1) Jee{les cetu³e (efkebÀcele) (Rising Cost) :

DeueerkeÀ[®³ee keÀeUeceO³es je<ì^er³e GlHeveeHewkeÀer efMe#eCeeJej Ke®e& keÀjC³ee®es He´ceeCe Jee{ues
Deens.
 93
2) og³³ece keÀejKeeves (Secondary Industry) :
GlHeveeceO³es Jew³ekeÌleerkeÀ Þeercebleer ®es He´ceeCe Jee{ues Deens. Devve Je cetueYetle iejpee n³eeJej
GlHevee®eer ieUleer nesles. efMe#eCe, Deejesi³e n³ee mees³eer ceneie Peeu³eecegUs Ke®e& GlHeveeHewkeÀer
jkeÌkeÀce n³ee mesJeebJej Ke®eea He[les.

3) leeb$eerkeÀ ©HebelejCe (Technological Transformation) :

leeb$eerkeÀ ©HeeblejCeemeeþer peieeleerue GlHevee®eee ceesþe Yeeie ns veJeerve %eeve He´eHle
keÀjC³eemeeþer Ke®e& neslees.

4) Deejesi³e Je GlHeeokeÀlee (Health & Productivity) :

efJeefJeOe osMeeleerue keÀeceieejeb®eer keÀceer GlHeeokeÀlee ner l³ee osMeeleerue iejeryeerme keÀejCeerYetle
þjles. ns l³ee osMeeleerue keÀeceieejeme keÀMee He´keÀejs efMe#eCe efceUles n³eeJej DeJeuebyetve Deens.

5) keÀewMeu³ee®ee DeYeeJe (Shortage of Skills) :

keÀewMeu³ee®ee DeYeeJeecegUs DeeLeeakeÀ Jee{erceO³es keÀcelejlee peeCeJeles. HejerceeCekeÀ Mew#eCeerkeÀ
³eespevee ne He´efMeef#ele keÀewMeu³eJeeve keÀeceieejebvee ie=nerle Oe©ve yeveefJeuesu³ee Demeleele.
efve³eespeve vemeuesu³ee Mew#eCeerkeÀ HeOoleer HejerCeeceer yeskeÀejerkeÀ[s IesTve peeleele DeeefCe l³eeb®es
je<ì^er³e GlHevve Jee{erceOeerue ³eesieoeve Del³euHe Demeles efkebÀyengvee vemeles cnìues lejer ®eeuesue.
DeMee He´keÀejs He´efMeef#ele keÀewMeu³eJeeve ceveg<³e yeU ns DeLe&Meem$ee®³ee efMe#eCeeceO³es Þes<þ
þUkeÀ JewefMe<ì³e Deens.

6) m$eeslee®eer DeHegjer ceeieCeer (Demand of Scarce Resources) :

efJekeÀmeerle osMeeceO³es MekeÌleerMeeueer ceveg<³e yeU Demeu³eecegUs n³ee osMeeceO³es efMe#eCe mJemle
Deens. l³ee osMeele DeHegje m$eesle Demeu³eecegUs efMe#eCee®³ee ceeieC³ee ce³ee&oerle Demeleele.
efJekeÀmeveMeerue osMeeceO³es m$eesle keÀceer Demelees DeeefCe keÀOeer keÀOeer vewmeefie&keÀ m$eesle Demelees.
³eesi³e ceveg<³eyeUe®ee, He´efMeef#ele keÀewMeu³eJeeve ceveg<³eyeUe®ee meceeJesMe DemeCes ns ceesþs GefÎ<ì
DeLe&Meem$e efJe<e³ee®³ee efMe#eCee®³ee keÀe³e&ke´Àce efve³eespeve, DeLe& efve³eespeve (Financing)
keÀjleevee mecepetve IesCes iejpes®es Deens.

7) Demeeceev³e G®®e HewMee®³ee mJe©Heele efMe#eCee®es cetu³e (Extra Ordinary high

Monetary) :

efJekeÀmeve osMeeleerue efMe#eCe ceesþ³ee He´ceeCeele Heg{erue yeeyeer meeþer keÀcepeesj Demeles.
• ³eesi³e He´Meemevee®ee DeYeeJe
• efve³eespevee®ee DeYeeJe
• menkeÀe³ee&®ee DeYeeJe
iejerye osMeeleerue efMe#eCee®eer Hegve¥yeeOeCeer keÀjleevee ³esCeejer DeeCeKeer SkeÀ De[®eCe Deens leer
cnCepes l³ee osMeeleerue HewMee®³ee mJe©Heeleerue cetu³e ns KetHe®e Demeles. HejerCeecekeÀ keÀejkeÀ
osMee®³ee m$eesleeb®³ee peceJeepeceJeer meeþer Heg{erue cegÎs cenlJee®es Deensle.
 94
1) DeLe&Meem$ee®³ee efJekeÀemeemeeþer efve³eespeve keÀjCes.
2) ceeveJeer m$eesleeb®³ee efJekeÀemeeceO³es menkeÀe³ee&®eer YeeJevee DemeCes HeÀej cenlJee®es Deens.

Mew#eefCekeÀ efve³eespeveekeÀ[s ogue&#e keÀjCes cnCepes ë

De) keÀewMeu³eJeeve ceveg<³eyeUekeÀ[s ogue&#e keÀjCes.
ye) HejerCeecekeÀ m$eeslee®³ee GHe³eesieebkeÀ[s ogue&#e keÀjCes.
pee@ve JesPeer (Johan Vaizey) efveefj#eCe Heg{erueHe´ceeCes ë
’efMe#eCe ns ceesþ³ee He´ceeCeele mejkeÀejkeÀ[s efveOeer®eer ceeieCeer keÀjles. meeJe&peefvekeÀ efveOeerHewkeÀer 20…
efveOeer ne efJekeÀmeerle osMeeceO³es Ke®e& kesÀuee peelees. ne SkeÀ DeeLeeakeÀ keÀe³e&ke´Àcee®ee cenlJee®ee Yeeie Deens.
keÀejCe l³ee®es les cetu³e Deens. Hejbleg ns SkeÀ DeeLeeakeÀ Jee{ keÀjC³eeceO³es mekeÀejelcekeÀ ³eesieoeve Deens.

8.5 efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer ë

efMe#eCe DeeefCe DeLe&Meem$e n³ee oesvner meeceeefpekeÀ Meem$ee®³ee mecevJe³eeletve efMe#eCee®es

DeLe&Meem$e ner SkeÀ veJeerve %eeveMeeKee Go³eeme Deeuesueer Deens. ogmeN³ee Meyoele ner veJeerve %eeveMeeKee
DeeLeeakeÀ (GlHeeove) efvecee&Cee®³ee mebMeesOeveeletve efvecee&Ce Peeuesueer Deens.

Yeejleele efMe#eCe ®³ee DeLe&Meem$ee®ee efJe®eej Heg{erue He´ceeCes ë

1) 1935 ceO³es cegbyeF& efJeÐeeHeerþe®es DeLe&le%e He´e. yeer. Sce. keÀeUs ³eebveer He´eLeefcekeÀ efMe#eCee®es
DeLe&Meem$e ner meb%ee DeeCeueer. l³eeb®³eeceles efMe#eCeemeeþer kesÀuesuee ne Ke®e& vemetve
YeefJe<³eeleerue iegbleJeCetkeÀ Deens.

2) 1975 ceO³es ìerUkeÀ keÀe@uespe Dee@HeÀ Sp³etkesÀMeve ³ee mebmLesle M. Ed Heefj#esme yemeCeeN³ee
efMe#ekeÀebmeeþer Fbie´peerle 6 J³eeK³eeves Peeueer. ³eeleerue cetK³e met®evee
i) ne efJe<e³e HegmlekeÀ ©Heeves SkeÀef$ele JneJee.
ii) efJe<e³ee®es efvejÀHeCe cejeþerle JneJes.

3) 1978 Heemetve ’efMe#eCee®es DeLe&Meem$e“ ner veJeerve %eeveMeeKee ceneje<ì^eleerue

efJeÐeeHeerþeceO³es M. Ed ®³ee DeY³eemeke´Àceele meceeefJe<ì keÀjC³eele Deeueer.

4) ceeveJeer Yeeb[Jeue ceespeC³eeme efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer iejpe Deens. ns ceeveJeer Yeeb[Jeue

ceveg<³e yeUele ceespeues peeles. cnCetve Yeejle, mejkeÀejves efMe#eCe Keel³eeme ceveg<³eyeU Keeles Je
efMe#eCe ceb$eeue³eeme ceeveJe mebmeeOeve efJekeÀeme ceb$eeue³e Demes veeJe efoues.

efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer J³eeHleer efme×ebleeHes#ee (Theory) Hes#ee efJemle=le Deens. ìer.

[yu³et Meuìme yeskeÀj JesPeer. F. veer l³eeb®³ee mewIeebeflekeÀ Hee³ee Ieeleuee Jew³eefkeÌlekeÀ iejpee DeeefCe DeLe&
³eeb®³ee HejerHetleea meeþer DeveskeÀ He´³elve kesÀues iesues. l³eemeeþer efJeefJeOe mlejeJej efve³eespevee®es vecegves
(Models) le³eej kesÀues iesues. DeLe&Meem$ee®es Jee[ëce³e ceesþ³ee He´ceeCeele efJekeÀmeerle kesÀues Deelee
DeLe&Meem$ee®eer cenlJeHetCe& MeeKee efJekeÀmeerle nesT ueeieu³ee Deensle.
 95
Yeejleeleerue keÀener efJeÐeeHeerþeceO³es efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer mJeleb$e MeeKee megjÀ kesÀuesueer
Deens. cegbyeF& efJeÐeeHeerþ ns SkeÀ l³ee®es®e GoenjCe Deens.

meÐee®³ee keÀeUele efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®ee opee& ë –

HeOoleerceOeerue n³ee efJe<e³ee®es cetu³e DeeefCe n³ee®eer GHe³eesieerlee peeCetve IesCes iejpes®es Deens.
n³ee þerkeÀeCeer SKeeoe efJe<e³e efMekeÀJeleevee efkebÀJee l³ee®ee DeY³eeme keÀjleevee oesve iees<ìer (JeieeakeÀjCe)
mecepetve Iesleues Heenerpes.
1) efmeOoebleerkeÀ ie=nerlekeÀ (Theoretical Consideration) :
efJe<e³ee®eer (He´sÀce) j®evee cetueYetle Hee³eeYetle %eeveeves HejerHetCe& DemeeJeer pesCes keÀ©ve Flej
efJe<e³e osKeerue mecepetve IesC³eeme meesHes peeT MekeÀleele.
2) He´el³eef#ekeÀ ie=nerlekeÀ ë
n³ee efJe<e³eeceO³es He´el³eef#ekeÀe®es HeÀej cenlJe Deens n³ee mebJesovesletve Hegjsmee cenlJeHetCe& efveCe&³e
He´el³eef#ekeÀ mecem³ee mecepetve IesTve keÀjlee ³eslees.

efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$eemeeþer He´el³e#eerkeÀ meceeOeeve keÀejkeÀ Deens keÀe les Heent ³ee.
ceeMe&ue®³ee celes ceeveJee®eer keÀe³e&#ecelee Je iegCeJeÊlee Jee{eJeer cnCetve DeeHeCe pes Yeeb[Jeue
iegbleJelees les HeÀej ceesuee®es Deens. lemes®e ceeMe&ue®³ee celes meJe&meeOeejCe J³eeJemeeef³ekeÀ peerJeveele
ceeveJee®³ee ke=ÀleeR®eer DeY³eeme cnCepes DeLe&Meem$e nes³e. ceeveJeeme GlHevve keÀmes efceUles Je lees l³ee®ee
JeeHej keÀmee keÀjlees. lemes®e l³ee®³ee Jew³eefkeÌlekeÀ Je je<ì^er³e GlHeveeceO³es lees DeeHeueer iegbleJeCetkeÀ keÀMee
He´keÀejs keÀjlees.

efMe#eCee®es DeLe&Meem$e ner cetueYetle Hee³eeYetle iejpe Deens n³eeJej lees þece veener. lemes®e
DeLe&Meem$ee®³ee efmeOoebleeceOeerue Hee³eeYetle ieeWOeUe®³ee Kegueemee keÀjC³eemeeþer n³ee efJe<e³ee®es m$eesle
Iesleues peeleele ns lees veekeÀyetue keÀ© MekeÀle veener. DeLe&Meem$ee®ee efmeOoeble mees[efJeC³eemeeþer
efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$eeceOeerue lelJeeb®ee GHe³eesie neslees.

8.5.1 mJe©He Je keÀe³ex (Nature & Function) :

efJe<e³ee®eer iejpe / cenlJe

1) ie´eceerCe Yeeieeleerue cegueebvee ceesHeÀle Je mekeÌleer®es He´eLeefcekeÀ efMe#eCe kesÀuesues Deens. Hejbleg ie´eceerCe
Yeeieeleerue ueeskeÀ cegueebvee MeeUsle HeeþJele veener. mekeÌleer®es He´eLeefcekeÀ efMe#eCe DeHe³eMeer nesle
Deens keÀejCe ueeskeÀebkeÀ[tve l³eeme Hegjsmee ³eesi³e He´leermeeo Je menkeÀe³e& efceUle veener. n³ee®es
keÀejCe Flej GHeke´ÀceeHes#ee He´eLeefcekeÀ efMe#eCeeJej peemle Ke®e& kesÀuee peelees. ns ueeskeÀebvee
ceenerle Deens.
2) ie´eceerCe Yeeieeleerue iejerye MeslekeÀN³eeb®³ee cegueeb®es ieUleer®es He´ceeCe peemle Deens. He´eLeefcekeÀ
efMe#eCeeJej peemle Ke®e& kesÀuee peelees. lesJe{e HejleeJee efceUle veener.
3) efMe#eCee®es peemle mebOeer cetu³e nesC³ee®es keÀejCe cnCepes peeleer – peceeleer®³ee veeJeeKeeueer
efoueer peeCeejer metì (concession) nes³e. Goe ë ceeieemeJeieea³e peeleer –peceeleer meeþer
Meeues³e HeÀer ceO³es Je Flej$e metì.
 96
4) efJeefJeOe He´keÀej®³ee meJeueleer Je peceeleermeeþer efoues peeCeejs HeÀe³eÐeecegUs Mew#eefCekeÀ Ke®e& Jee{tve
l³eeceO³es meeceev³e iejerye Je Þeerceble efJeÐeeLeea DeMeer meceepeele ojer (leHeÀeJele) efvecee&Ce
Peeuesueer Deens. lemes®e iejerye Þeercebleer jepekeÀejCe efMe#eCe #es$eele Iegmeues Deens. jepekeÀer³e
JeMeerues yeepeerves efMe#eCeeJejerue Ke®e& efoJemes efoJeme Jee{le Deens. Mew#eCeerkeÀ meJeuele ner HeÀkeÌle
meceepeeleerue keÀener jeKeerJe Jeiee&meeþer efoueer peeles. Kegu³ee ieìeleerue efJeÐeeL³ee¥meeþer efoueer
peele veener. n³ee®e keÀejCeeves Meeues³e HeeleUerJej mejkeÀejer Mew#eefCekeÀ Ke®e& Jee{le Deens.
Meeues³e HeeleUerJej mejkeÀejer Ke®e& iejerye Þeerceble YesoYeeJe keÀ©ve meJeueleerves Jee{le Deens.
lemes®e jeKeerJe Je Keguee He´Jeie& n³eeceOeerue YesoYeeJeeves osKeerue Ke®e& Jee{le Deens. efMe#eCee®ee
Ke®e& Jee{u³eecegUs G®®e efMe#eCe HeÀkeÌle Þeerceble®e IesT MekeÀleele. lemes®e G®®e GlHevve
DemeCeejs G®®e efMe#eCe IesT MekeÀleele. iejerye Je keÀceer GlHevve ieìeleerue efJeÐeeLeea G®®e
efMe#eCe IesT MekeÀle veener keÀejCe les ceneie Je Ke®eeakeÀ Deens.
5) Menjer Yeeieeleerue efMe#eCee®ee Ke®e& ie´eceerCe Yeeieeleerue efMe#eCeeHes#ee peemle Deens l³eeme
osKeerue ns®e keÀejCe Deens.
6) DeeefLe&keÀ HeÀe³eÐeeJej peemle Ke®e& nesle Demeu³eecegUs GlHevve Je jespeieej (employment)
®eebieuee efceUlees. J³eeJemeeef³ekeÀ ceneefJeÐeeue³eeHe´ceeCes n³ee®e keÀejCeemeeþer efMe#eCe IesC³eemeeþer
efJeÐeeL³ee¥®eer ieoea Demeles.
7) meeceev³e MeeUsle He´JesMe Iesleu³eeme jespeieej Je GlHevve keÀceer efceUles. les®e pej leeb$eerkeÀ
(Technical) MeeUsle He´JesMe Iesleu³eeme DeekeÀ<e&keÀ jespeieej Je GlHevve efceUles.

8.6 He´sjCesmeeþer Mew#eCeerkeÀ HeOoleer megOeejCesmeeþer met®evee DeeefCe DeeefLe&keÀ

efJekeÀeme ®eeuet þsJeCesë

Keeueerue JesyemeeF&[me Mew#eCeerkeÀ HeOoleer ceO³es He´sjCee Je met®evee Je megOeejCesmeeþer DeeLeeakeÀ

Jee{erme ceole nesles.
http://www.aog.ed.ac.uk/_data/assests/pdf_file/ 0018/28323/Tilak
India_P BET_WPG final.pdf
http://www_icrier.org/pdf/wp_179.pdf

He´.1 DeeLeeakeÀ efJekeÀemeemeeþer Mew#eefCekeÀ HeOoleerceO³es megOeejCes meeþer DeeefCe He´sjCee Je met®eveemeeþer
DeeLeeakeÀ Jee{er meeþer legce®es ceeie& Je ¢<ìerkeÀesve keÀe³e Demeleerue. vee@uespe keÀceerMeve jerHeesì&
Jee®ee DeeefCe met®evee Ðee.
meboYe& ë- He´esHesÀmej pes. yeer. ìerUkeÀ

8.7 efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®eer lelJes (Principle of Economic of

Education)ë

DeueerkeÀ[®³ee keÀeUeceO³es efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®es efMe#eCe osC³eeyeeyele efJeMes<e Yej efouesuee

Deens. l³eemeeþer Keeueerue IeìkeÀ ie=nerle Oejues peeleele.
 97

efve³eespeve Je DeLe&Meem$e meeceeF&keÀ Demeu³ee®es efomeles – ns oesvner ner GoYeJeCeeN³ee

DeeJneveemeeþer He´leermeeo m$eesleeb®ee DeYeeJe DeeefCe He³ee&³eer Meke̳eleeb®ee JeeHej DeeefCe ce³ee&efole m$eeslee®ee
peemleerle peemle GHe³eesie Je JeeHej keÀjleele.

DeeLeeakeÀ efJekeÀemeemeeþer peieele meJe&$e efve³eespevee®eer cetueYetleHeCes DeeJeMeke̳elee Demeles.

meeceeefpekeÀ Je DeeLeeakeÀ efJekeÀemeemeeþer SkebÀojerle Mew#eefCekeÀ efve³eespeve ns SkeÀ efve³eespevee®ee cegK³e Yeeie
Deens.

Mew#eefCekeÀ GefÎ<ìs meeO³e keÀjC³eemeeþer cetueYetle HeCes l³eemeeþer efve³eespeve Je ³eespevee ³eemeeþer
DeLe& (finance) HegjefJeCes iejpes®es Deens. mejkeÀejmeeþer Flej mesJee He´ceeCes efMe#eCe ner SkeÀ DeeCeKeer
SkeÀ mesJee Deens. n³ee®es keÀejCe –pevcee®ee ve yeoueCeeje oj, ce=l³et®³ee He´ceeCeele Ieì DeeefCe 5 les 24
Je³eesieìeleerue yeeuekeÀeb®eer Jee{leer ueeskeÀmebK³ee DeeefCe efMe#eCee®eer Jee{leer ceeieCeer ns Deens.

8.8 efMe#eCe DeeefCe DeLe&Meem$e n³eeceO³es Deeblejefke´À³ee (Interaction

between Education & Economics)

DeeLeeakeÀ efJekeÀeme Je Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme mebkeÀuHeves®ee JeieeakeÀjCe keÀ©ve efMe#eCe Je

DeLe&Meem$eeceOeerue mebbyebOe ®eebieu³ee He´keÀejs mecepetve Iesleuee peelees.

efMe#eCe ner ceeveJeer Jee{ (Education asHuman Groth) :

meJe&meeOeejCeHeCes Demes Dee{Utve ³esles keÀer DeeLeeakeÀ ¢<ìîee efJekeÀmeerle osMeeceO³es He´iele efMe#eCe
efomeles. l³eebvee osMeele MebYej ìkeÌkesÀ mee#ejlee Dee{Utve ³esles. MeeUsle peeCeeN³ee Je³ee®eer cegues Jeiee&le
veeWoCeer keÀjleele. n³ee®³ee efJe©Oo HeefjefmLeleer DeeLeeakeÀ ¢<ìîee ceeieemeuesu³ee osMeeceO³es Dee{Utve
³esles. Hejbleg l³eebveer DeeM®e³e&keÀejkeÀ Mew#eCeerkeÀ He´ieleer®eer veeWoCeer kesÀuesues efomeles. Demes keÀener osMe cnCepes
®eerve, ÞeeruebkeÀe, c³eeveceej (ye´cnosMe) DeeefCe efHeÀueerHeeF&vme.

keÀener osMe DeeLeeakeÀ ¢<ìîee Heg{ejuesues Deensle Hejbleg Mew#eefCekeÀ o=<ìîee ceeieemeuesues Deensle.
n³ee®es GoenjCe cnCepes ieuHeÀ osMe (Dejsefye³eve osMe)
SkebÀojerle Go³eeme ³esCeejs DeeLeeakeÀ ¢<ìîee He´iele osMeeceO³es G®®e mlejeJej Mew#eCeerkeÀ He´ieleer
Peeuesueer efometve ³esles. DeeLeeakeÀ ¢<ìîee ceeieemeuesues osMe ns meeOeejCeHeCes. efMe#eCeele osKeerue ceeies
Demeleele. les efMe#eCeeme cenlJe osle veener DeeefCe efMe#eCeeme peemle He´ceeCeele efveOeer þsJelee veenerle.
GHeueyOe m$eesleeceOetve efkeÀceeve GHe³eesie keÀjleele.

efMe#eCener SkeÀ DeeLeeakeÀ iegbleJeCetkeÀ (Education as economic Investment) :

DeueerkeÀ[®³ee keÀeUeceO³es DeLe&Meem$e%eeb®eer mebK³ee Jee{le Deens. DeeefCe HetJe& J³eJemee³ee®eer lelJes
leer cnCepes ’ceeveJeer Yeeb[Jeue“ n³ee Yeeb[Jeuee®ee GHe³eesie meJe&$e nesle Deens. efMe#eCe ns kesÀJeU
meeceeefpekeÀ Meeblelee Je GHe³eesie efvecee&Ce DeeefCe mJeleëceO³es megOeejCee keÀjlees. Hejbleg mJeleë ceOetve mebHeÊeer
efvecee&Cee®eer He´ke´Àer³ee megOoe Deens.
 98
efMe#eCe ne SkeÀ je<ì^er³e efJekeÀeme ë

efMe#eCe ner SkeÀ je<ì^er³e iebgleJeCetkeÀ ner veJeerve DeLe&Meem$eer³e mebkeÀuHevee Deens. ³ee veJ³ee
mebkeÀuHevesves efMe#eCele%e Je DeLe& le%eeb®es ue#e JesOetve Iesleuesues Deens. efMe#eCe DeeefCe DeLe&Meem$e
HejmHejeJeuebyeer DemeeJesle ne efJe®eej He´keÀì nesT ueeieuee Deens. efJekeÀmeerle osMeeceO³es efMe#eCeecegUs
Yeeb[Jeueer GlHevveeceO³es Jee{ Peeuesueer Deens. Yeeb[Jeueer GlHevvee®ee Jee{C³ee®ee oj ne l³ee osMeeleerue
MeeUebceOeerue Mew#eCeerkeÀ HeOoleer mekeÀejelcekeÀ yeoue keÀjC³eeMeer efveie[erle Deens. G®®e GlHevve He´eHle
keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ cetu³e Je l³eeb®eer efkebÀcele keÀMee He´keÀejs efve³eespeve keÀjCeej ns ner
cenlJee®es Deens. Flej meJe& IeìkeÀ meceeve Deensle.
Goeë-
1) osMeeleerue þerkeÀeCe
2) vewme&efiekeÀ meeOeve mebHelleer
3) ceeveJeefveefce&le meeOeve mebHelleer F.

cenlJee®es keÀejCe cnCepes efMe#eCee®eer ®eebieu³ee He´keÀej®eer j®evee peieeleerue keÀesCel³eener osMeeleerue
GlHevve HeefjCeecekeÀejkeÀ MekeÌleerMeeueerHeCes Jee{t MekeÀles.

efMe#eCee®³ee DeLe&Meem$ee®es cetu³ee®eer iejpe ceewKeerkeÀ cenlJeeHes#ee He´el³e#eerkeÀ cenlJe DeefOekeÀ

He´ceeCeele Deens. efMe#eCele%e, DeLe&Meem$ee%e DeeefCe ieCeceev³e mebMeesOekeÀ n³ee meJee&®³ee SkeÀceleeves
DeLe&Meem$ee efMe#eCee efJe<e³eer ueeskeÀeceO³es peeie=leer efvecee&Ce keÀjCes iejpes®es Deens.

8.9 m$eeslebe®eer (meeOevemebHeleer®eer) ce³ee&oe DeeefCe m$eesleeb®eer peceJeepeceJe ë

GefÎ<ìs ë-
ne IeìkeÀ HetCe& Jee®eu³eeJej legcner keÀ© MekeÀeue.
• m$eesleeb®es (meeOevemebHeÊeer®es) mJe©He Je ce³ee&oe JeeleeJejCeeleerue He´keÀuHeeb®³ee meeOevemebHelleer®es
efve³eespeve n³eeceO³es meceeefJe<ì He´Jeen Je Hee³eN³eeb®es mHe<ìerkeÀjCe .
• m$eesle (meeOevemebHelleer) J³eJemLeeHevee®³ee HeÀe³eÐee®es mHe<ìerkeÀjCe

8.9.1 m$eesle (meeOevemebHelleer ) ce³ee&oe ë

m$eesle ce³ee&oe n³ee ³eesi³e (meeOeve meecegie´er®ee) m$eeslee®ee DeYeeJeeMeer mebyebOeerle Deens.
n³eecegUs ke´ÀceJeej meceeblej GHeke´Àce jeyeJeues peeleele. n³ee vesìJeke&À yeoueecegUs l³eeceOeerue mebyebOeecegUs
SkeÀceleeves He´keÀuHe Hetleea JesUsJej HetCe& nesC³eeme GMeerj neslees n³eeceO³es mebMe³e veener. Mew#eefCekeÀ HeOoleer
mebyebefOele m$eeslee®³ee ce³ee&oe®es DeeHeCe Hejer#eCe keÀ© MeketÀ.

Del³eble cenlJee®es m$eesle cnCepes ³eespeveekeÀlex DeeefCe mìskeÀ nesu[jme& ( Yeeie Yeeb[Jeue meYeemeo)
³eespevee Je l³eeb®es J³eJemLeeHeve ³eeb®eer efMe#eCe HeOoleer®³ee keÀe³e&He´Ceeueer ceO³es iejpe Deens. n³eecegUs
Heg{erue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
 99

(1) ueeskeÀ – He´MeemekeÀ

(2) He´e®ee³e& / cegK³e
(3) efMe#ekeÀ
(4) efJeÐeeLeea
(5) mene³³ekeÀ keÀce&®eejer
(6) Hee³eeYetle megefJeOee (Infrastructure)
(7) meenerl³e Je GHekeÀjCes
(8) He´³eesieMeeUe Je ie´bLeeue³e
(9) KesUe®es cewoeve
(10) keÀe³ee&lcekeÀ Yeeb[Jeue

DeLee&le®e keÀceer keÀeueeJeOeer®³ee He´keÀuHe mebHeeoveemeeþer, HegjsMee HeOoleer®eer keÀe³e&He´Ceeueer Je

GHeueyOe m$eeslee®ee JeeHej HegjsHegj kesÀuee Heeefnpes. ogmeN³ee yeepetme pej m$eesleeb®eer ce³ee&oe (He[ueer)
Demesue lej HejerCeece keÀejkeÀ keÀe³e&He´Ceeueer Mew#eCeerkeÀ HeOoleer ceO³es efveOee&jerle JesUsceO³es HetCe& keÀjC³eeme
De[LeUe Je leCeeJe efvecee&Ce neslees.

He´l³eskeÀ mlejeJej keÀeUpeerHetJe&keÀ efve³eespeve ns HeÀej iejpes®es Deens. SKeeo³eekeÀ[s ce³ee&oerle

mJe©Hee®es m$eesle Demeleerue lej l³eeme efouesu³ee m$eeslee®³ee iejpesmeeþer Jew®eeefjkeÀ ie=efnlekeÀ Demeues
Heenerpes. ³eespeves®³ee GHe³eesieerlesmeeþer l³ee ³eespevesceOeerue YesmeU iejpe Demesue lesJne keÀe{tve ìekeÀCes ns
He´el³eef#ekeÀ Deens.

³eespevee MegOo keÀjC³ee®³ee He´efke´À³es®es HejerCeece keÀejkeÀ J³eJemLeeHeve DeeefCe efveOee&efjle m$eesle
³eespevee ®eej mlejeJej nesles ë-
(1) m$eeslee®eer J³eeK³ee
(2) m$eeslee®eer efJeYeeieCeer (allocation)
(3) m$eeslee®eer mebceleer
(4) m$eeslee®eer mlej

Yeejleer³e Mew#eCeerkeÀ HeOoleer®³ee m$eesleeb®³ee ce³ee&oe Je l³eeb®eer meJeermlej ceenerleer Keeueerue Jesye
meeF&[Jej efouesueer Deens.
http://www.ugc.ac.in/financial support / intro1.html

http://www.dreducation.com/2009/12/2010-trends-indian-education-
sector.html

http://course.worldcampus.psu.edu/welcome/pmagnt/sampleconten
t/520lesson08/lesson 08 03.html
 100

8.10 efMe#eCe DeeefCe ie´eceerCe Je Menjer YeeieeceOeerue DeeLeeakeÀ efJekeÀeme

(Education & Economic Development in Rural & Urban
Areas) ë

meÐe efmLeleerle ie´eceerCe Je Menjer Yeeieeleerue DeeLeeakeÀ efJekeÀemeemeeþer DeeefCe efMe#eCeemeeþer Keeueerue
Jesye meeF&[ HeneJ³eele.

mJe³eb DeY³eeme (Self Study)

http://www.indiapolicyforum.org/node/21

http://deltafarmpress.com/rural-urban-education-gap-limiting-rural-
economics

8.11 IeìkeÀe®³ee MesJeìer mJeeO³ee³e ë

(1) DeLe&Meem$ee®³ee efMe#eCee®ee DeLe& mHe<ì keÀje?

(2) l³ee®eW mJejÀHe DeeefCe J³eeHleer keÀe³e Deens?
(3) meÐe HeefjefmLele DeLe&Meem$ee®³ee efMe#eCee®eer keÀe³e iejpe Deens?
(4) DeLe&Meem$ee®³ee efMe#eCee®ee keÀe³ee&®ee Kegueemee keÀje?
(5) DeLe&Meem$ee®³ee efMe#eCee®eer lelJes keÀe³e Deensle.
(6) DeLe&Meem$ee®³ee efMe#eCee®³ee lelJeeb®ee efMe#eCeeMeer Demeuesuee mebbyebOe efJe<eo keÀje.
(7) Menjer Yeeieeleerue efMe#eCe Je DeeLeeakeÀ efJekeÀeme ³eeJej DenJeeue le³eej keÀje?
(8) ie´eceerCe Yeeieeleerue DeeLeeakeÀ efJekeÀeme Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme mHe<ì keÀje?
 101

9
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele efMe#eCee®³ee ³eesieoevee®es ceeHeve
(Measuring the contribution of Education
to Economic Growth)

ÒekeÀjCe j®evee
9.0 GefÎäîes
9.1 ÒemleeJevee
9.2 DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele efMe#eCee®³ee ³eesieoevee®es ceeHeve
9.3 DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es ceeHeve keÀjCeejs GHeeiece
9.4 menmebyebOe GHeeiece
9.5 Mes<e IeìkeÀ GHeeiece
9.6 ceeveJeMekeÌleer GHeeiece
9.7 Jesleve efYeVelee GHeeiece
9.8 Ke®e& HeÀueefve<HeÊeer efJeMues<eCe GHeeiece
9.9 meejebMe
9.10 meboYe&ûebLe

9.0. GefÎ<ìîes (Objectives)

³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej legcneuee-

• efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeb®ee meyebOe meebielee ³esF&ue.
• DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele efMe#eCee®es ³eesieoeve DeY³eemeCeejs GHeeiece meebielee ³esleerue.
• menmebyebOe GHeeiece, Mes<eIeìkeÀ GHeeiece, ceeveJeMekeÌleer GHeeiece, Jesleve efYeVelee GHeeiece
• Ke®e& HeÀueefve<HeÊeer efJeMues<eCe GHeeiece mHeä keÀjlee ³esleerue.

9.1 ÒemleeJevee (Introduction)

efMe#eCe DeeefCe DeeefLe&keÀ Òeieleer ³eeb®ee HejmHej mebyebOe :

efMe#eCe cnCepes GHeosMe keÀjCes eEkeÀJee yeoue Ie[Jetve DeeCeCes, cnCepes®e efMe#eCeeletve
J³eefkeÌle®³ee GHepele iegCeebvee peeie=le keÀªve l³eeb®ee DeefJe<keÀej keÀjCes, efJekeÀeme keÀjCes nes³e. J³eefkeÌle®³ee
 102
iegCeJeÊesÊe Je keÀe³e&#eceslele Jee{ nesTve jeä^er³e GlHeVeele p³eecegUs Jee{ nesles l³eeme efMe#eCe cnCeleele.
lej efMe#eCeecegUs efvecee&Ce nesCeejs ceveg<³eyeU Je l³eeb®³eecegUs nesCeejs jeä^er³e GlHeeove ³ee®ee DeY³eeme
keÀjCeejs Meem$e cnCepes efMe#eCee®es DeLe&Meem$e nes³e.
ceeveJee®³ee Gl¬eÀebleer®³ee Feflenemeele SkeÀe ìHH³eeletve ogmeN³ee ìHH³eele Jeeì®eeue keÀjleebvee
efMe#eCeeves cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer Deens. efMe#eCee®es GefÎä [esȳeemeceesj þsJetve keÀesCel³eener
jeä^eves DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeme megªJeele kesÀueer lej lees ceO³es®e yebo He[le veener keÀejCe efMe#eCeeves
meeceeefpekeÀ efJekeÀeme nesTve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer Heeée&Yetceer le³eej nesles.
efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ Òeieleer ³eeb®ee HejmHej mebyebOe Demelees Demes DeveskeÀ DeLe&lep%eebveer cnìues
Deens. Òeefme× DeLe&Meem$e%e ‘ceeMe&ue’ ³eeb®³ee celes efMe#eCeeves jeä^er³e GlHeVe Jee{tve jeä^e®³ee mebHeÊeerle
Yej He[les. je<ì^e®³ee efJekeÀemeemeeþer keÀener efMeef#ele, kegÀMeue J³eefkeÌle®eer iejpe ueeieles DeMeer efJeefJeOe
#es$eele efMeketÀve le³eej Peeuesues ceveg<³eyeU ³eesi³e mebK³esle GHeueyOe vemesue lej jeä^ efJekeÀemeele
De[LeUe efvecee&Ce neslees. Òee. meer. SHeÀ. keÀeì&j l³eeb®³ee celes DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ne efMe#eCee®³ee
HeeleUerJej DeeJeuebyetve Demelees. mee#ejlee oj efpelekeÀe peemle eflelekeÀe DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee oj peemle
efometve ³eslees. mJeeleb$³eesÊej keÀeUele meg©Jeeleerme Yeejlee®ee mee#ejlee oj keÀceer neslee l³eecegUs DeeefLe&keÀ
efJekeÀemener keÀceer neslee Hejbleg 21 J³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleerme Yeejlee®ee mee#ejlee oj 78% nesTve
ceesþîee ÒeceeCeele leebef$ekeÀ, kegÀMeue ceveg<³eyeUe®eer mebK³ee Jee{ueer, veeefJev³e efmJekeÀejC³ee®eer ÒeJe=Êeer
Jee{ueer. ³eecegUs DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee DevegketÀue JeeleeJejCe le³eej Peeues. jefMe³eve Meem$e%e mì¦efceefueve
³eeb®³ee mebMeesOeveevegmeej DekegÀMeue keÀeceieejebvee pej meceeve keÀeueeJeOeer®eer GcesoJeejer efoueer lej
ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe Iesleuesuee GcesoJeej efvej#ej GcesoJeejeHes#ee De[er®eHeì DeefOekeÀ GlHeeove oslees. ns
kesÀJeU efMe#eCeecegUs®e Meke̳e nesles. efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeb®ee peJeU®ee mebyebOe DeeHeCeeme
Keeueerue cegÐeeb®³ee DeeOeejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.
1) efMe#eCeecegUs meceepeele leebef$ekeÀ Je kegÀMeue ceveg<³eyeUele Jee{ nesles. p³eecegUs meceepeele
DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®ee HegjmkeÀej nesTve, GlHeeokeÀlee Jee{tve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeme ®eeuevee
efceUles.
2) efMe#eCeecegUs %eeveelcekeÀ Yeeb[Jeue Je ceeveJeer Yeeb[Jeue ³ee oesIeebceO³es Jee{ nesles.
3) efMe#eCe Je ÒeefMe#eCeecegUs J³eefkeÌlele cegueYetle keÀewMeu³e, mee#ejlee Je DeefYeJe=Êeer ³eeb®ee efJekeÀeme
neslees Je ³ee®ee HeefjCeece GlHeeove Jee{erle He³ee&³eeves DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele neslees.
4) J³eefkeÌle®³ee jenCeerceevee®ee opee& efMe#eCeeJej DeJeuebyetve Demelees. jenCeerceeve ®eebieues Demesue
lej Deejesi³e ®eebieues jenles. ®eebieuee Deejesi³eecegUs J³eefkeÌle®³ee GlHeeove #ecelesleJee{ nesTve
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme neslees.
efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeb®ee Òel³e#e mebyebOe Deens Demes ceeveu³eecegUs mebHetCe& peieYejele
efMe#eCee®³ee mebOeer meJe&mlejeJej GHeueyOe keÀªve osC³eele ÒeeO³eev³e efoues peele Deens.
efMe#eCe SkeÀ GHeYeesie keÀer iegbleJeCetkeÀ :
Òee®eerve keÀeUeHeemetve Yeejleele efMe#eCe Je DeLe&J³eJemLee ³eeb®ee mebyebOe ÒemLeeefHele Peeuesuee
efometve ³eslees. jepes-jpeJee[s efMe#eCeemeeþer ieg©kegÀue, DeO³eeHekeÀ ³eebvee ceole keÀjerle Demele.
efMe#eCeekeÀ[s SkeÀ GHeYeesiee®eer Jemlet cnCetve Heeefnues peele Demes. efMe#eCeemeeþer Ke®e& DeeJeM³ekeÀ Demeuee
 103
lejer lees DeveglHeeokeÀ Deens DeMeer meceepeele OeejCee nesleer. ³eekeÀ[s iegbleJeCetkeÀ cnCetve Heeefnues peele
veJnles.
DeLe&Meem$e%e ‘De@[ce mceerLe’ ³eebveer DeeHeu³ee mebMeesOeveeÜejs efme× kesÀues keÀer, efMe#eCeeJej
kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ DeveglHeeokeÀ lej vemeles®e, GueìHe#eer GlHeeove Jee{ermeeþer leer DeeJeM³ekeÀ Demeles,
efMe#eCeeletve J³eefkeÌle®³ee yeg×er®ee Je keÀe³e&#eceles®ee pees efJekeÀeme neslees lees jeä^e®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeme
mene³³eYetle þjlees, Demee efJe®eej ceeb[u³eeveblej meceepe efMe#eCeekeÀ[s iegbleJeCetkeÀ cnCetve Heent ueeieuee.
cnCetve®e ‘De@[ce mceerLe’ ³eebveer jeä^efveefce&leer®³ee keÀe³ee&le efMe#eCeeme Deûe¬eÀce osC³ee®ee Deeûen Oejuee
neslee. Yeejleer³e DeLe&Meem$e%e ‘Òee. Jner.kesÀ. jeJe’ ³eeb®³ee celes efMe#eCeekeÀ[s GHeYeesie Jemlet ve Heenlee
jeä^er³e iegbleJeCetkeÀ cnCetve Heeefnues Heeefnpes. keÀesCel³eener osMee®eer DeeefLe&keÀ Òeieleer ner lees osMe DeeHeueer
efMe#eCeJ³eJemLee efkeÀleer HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes jeyeJelees ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. efMe#eCeJ³eJemLee pej
³eesi³e Demesue lej l³ee®eer HeefjCeerleer osMee®eer mebHeÊeer Jee{efJeC³eele nesles. pes jeä^ DeeHeu³ee je<ì^er³e
GlHeVeeleerue ceesþe efnmmee efMe#eCeeJej Ke®e& keÀjles les jeä^ DeeefLe&keÀ Òeieleerner DeefOekeÀ keÀjles. ³ee
Gueì efMe#eCeeJejerue Ke®ee&le keÀHeele keÀjCeejs jeä^ GlHeeovee®³ee Je efJekeÀemee®³ee ¢äerves ceeieeme
jenles. Òee. nejefyemeve Je cee³eme& ³eebveer efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemebbyebOeer efJemle=le ceeefnleer ieesUe
keÀªve efMe#eCe efveoxMeebkeÀ Je DeeefLe&keÀ efveoxMeebkeÀ ³eeb®³eeleerue HejmHej mebyebOe mHeä keÀjC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee. ³eeletve l³eebveer efJeoerle kesÀues keÀer efMe#eCe efveoxMekeÀ pej G®®e Demesue lej DeeefLe&keÀ Òeieleer®ee
efveoxMekeÀner Jej®³ee HeeleUerJej Demelees.

keÀesCel³eener osMee®ee efJekeÀeme ne l³ee osMeele GHeueyOe Demeuesu³ee iegCeªHeer Yeeb[JeueeJej

DeJeuebyetve Demelees Je ns iegCeªHeer Yeeb[Jeue efvecee&Ce keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer cegK³elJeskeÀªve efMe#eCe Heej
Hee[le Demeles. osMee®³ee leelkeÀeueerve iejpee keÀesCel³ee Deensle, keÀesCeleer keÀewMeu³es YeefJe<³eele ueeieleerue,
³ee®ee efJe®eej keÀªve pej HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes efMe#eCe ³eespevee DeeKeC³eele Deeueer lej jeä^e®³ee
Òeieleerme ®eeuevee efceUles.
Lees[ke̳eele efMe#eCeecegUs J³eefkeÌle®³ee keÀe³e&#ecelesle Jee{ nesles, GlHeeove #ecelesle Jee{ nesTve
jeä^eme Òel³e#e Je DeÒel³e#ejerl³ee HeÀe³eos nesleele. cnCetve jeä^efJekeÀemeemeeþer efMe#eCeekeÀ[s ogue&#e
keÀªve ®eeueCeej veener DeeefCe cnCetve®e ‘DeeÖesÀ[ ceeMe&ue’ ³eeb®³ee celeeÒeceeCes efMe#eCeeJej nesCeeje Ke®e&
ne Ke®e& vemetve je<ì^er³e iegbleJeCetkeÀ Deens ns ceev³e keÀjeJes ueeiesue.
legce®eer Òeieleer leHeemee-

1) ‘efMe#eCe DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme SkeÀceskeÀeJej DeJeuebyetve Deensle’ ns efJeOeeve meesoenjCe

mHeä keÀje.
2) ‘efMe#eCe SkeÀ jeä^er³e iegbleJeCetkeÀ Deens’ ³ee efJeOeevee®es meceLe&ve keÀje.
 104

9.2 DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele efMe#eCee®³ee ³eesieoevee®es ceeHeve :

keÀeceieejeb®³ee ÞeceMekeÌleer®eer iegCeJeÊee ner DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej HeefjCeece keÀjCeeje cenÊJee®ee

IeìkeÀ Deens. efMe#eCeecegUs keÀeceieejebvee veJeerve leb$e%eeve, keÀewMeu³e, veeefJev³elee ³eeb®eer DeesUKe nesles,
efJe®eejele ÒeieuYelee ³esles Je ³ee®ee HeefjCeece DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej neslees.
• DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele efMe#eCe Keeueerue ÒekeÀejs ³eesieoeve keÀjles :

1. efMe#eCeecegUs J³eefkeÌle®eer cetu³es, DeefYeJe=Êeer, DeefYeª®eer, keÀewMeu³es ³eeb®es efJekeÀmeve nesles. l³eecegUs
l³eeb®eer keÀe³e&#ecelee Jee{les DeeefCe veJeerve mebOeer, veJeerve ÒekeÀej, veJeerve leb$e%eeve ³eebvee meeceesjs
peeC³ee®eer, les mJeerkeÀejC³ee®eer Hee$elee efMe#eCe efvecee&Ce keÀjles.
2. MeemeveeleHexÀ DeeHeu³ee ÒeeLeefcekeÀ iejpee DeVe, Jem$e, efveJeeje, YeeieefJeC³eemeeþer keÀe³e&¬eÀce DeeKeues
peeleele, l³eebvee efMe#eCeeves HeeþeRyee efouee peelees.
3. Meemeve efJeefYeVe keÀu³eeCekeÀejer ³eespevee jeyeefJeles (Goe. kegÀìgbye keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀce, ueeskeÀmebK³ee
efve³eb$eCe, megefMeef#ele Demeu³eeves J³ekeÌleerme ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCee®eer iejpe Heìles Je lees DeMee
³eespeveebvee HeeþeRyee oslees.
4. efMe#eCe meelel³eeves J³eefkeÌleme ÒeefMe#eCe Je Òeiele %eevee®³ee megefJeOee HegjefJeles DeeefCe yeouel³ee
peeieeflekeÀ JeeleeJejCeeme meeceesjs peeC³eeme J³ekeÌleerme efme× keÀªve meceepee®³ee efJekeÀemeeme
efJeOee³ekeÀ YetefcekeÀe yepeeJele Demeles.

9.3 DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es ceeHeve keÀjCeejs GHeeiece :

efMe#eCe ner SkeÀ je<ì^er³e iegbleJeCetkeÀ cnCetve ceev³e kesÀues lej, efJeefYeVe ÒeMve meceesj efvecee&Ce
nesleele. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele efMe#eCee®es ³eesieoeve efkeÀleer? ³ee efMe#eCee®³ee ³eesieoevee®es ceeHeve keÀmes
keÀjeJes? GÐeesie efJeéeele DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es ceeHeve keÀjCes Del³eble meesHes Demeles leguevesves efMe#eCeele
HeÀueefve<HeÊeer®es ceeHeve keÀjCes keÀþerCe Demeles. jeä^e®³ee efJekeÀemeele efMe#eCeecegUs nesCeejer Jee{
ceespeC³eemeeþer Keeueerue GHeeieceeb®ee JeeHej kesÀuee peelees.

De) Ke®e& HeÀueefve<HeÊeer efJeMues<eCe GHeeiece

ye) menmebyebOe GHeeiece
keÀ) Mes<eIeìkeÀ GHeeiece
[) ceeveJe MekeÌleer GHeeiece
F) Jesleve efYeVelee GHeeiece

9.4 menmebyebOe GHeeiece (Correlation Approach)

menmebyebOe GHeeiecee®ee meceeJesMe mekeÀue je<ì^er³e GHleVe (GNP) Üeje ceespeuesueer DeeefLe&keÀ
Jee{er®eer HeeleUer DeeefCe efMe#eCeeleerue meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Peeuesueer Jee{ ³eeb®³eeleerue iegCeesÊejeMeer neslees.
efMe#eCe ner SkeÀ iegbleJeCetkeÀ Deens ns efMe#eCe efveoxMekeÀ Je DeeefLe&keÀ Òeieleer®es efveoxMekeÀ ³eeb®³ee HejmHej
 105
mebyebOeeletve efme× Peeues Deens. efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeb®³ee mekeÀejelcekeÀ mebyebOe Dee{Utve ³eslees.
p³ee je<ì^e®es GlHeVe keÀceer l³ee osMeele MeeUsle peeCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®es ÒeceeCe keÀceer Demeles, ³eeGueì pes
je<ì^ efMe#eCeeJej DeefOekeÀ iegbleJeCetkeÀ keÀjles les DeefOekeÀ Þeerceble nesles. ³eeJeªve Demes efme× nesles keÀer
efMe#eCeecegUs mebHeÊeerle Jee{ nesles. je<ì^e®³ee GlHeVeele Yej He[le Demesue lej Demes cnCelee ³esF&ue keÀer les
jeä^ efMe#eCeeJej DeefOekeÀ Ke®e& keÀjerle Demesue ³eeJeªve ne menmebyebOe ÒemLeeefHele neslees. efMe#eCe Je
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eele menmebyebOe Deens ns mHeä nesles.

efMe#eCe DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeb®ee mekeÀejelcekeÀ mebyebOe Demeuee lejer oesIeebceO³es
keÀe³e&keÀejCe (cause and effect) mebyebOe Deens Demes cnCet MekeÀle veener. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer
mee#ejles®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles, Hejbleg 100% mee#ejlee Peeueer lejer les je<ì^ HetCe&HeCes efJekeÀefmele
Peeues Demes cnCelee ³esCeej veener. mee#ejles®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demesue lej oj[esF& GlHeVe DeefOekeÀ
Demeles, keÀceer GlHeVe DemeCeeN³ee jeä^ele mee#ejlee ojmeg×e keÀceer Demelees. ‘yeesceve Je DeB[jmeve’
³eebveer 83 osMeeleerue mee#ejles®³ee ÒeceeCee®es He=LLekeÀjCe kesÀues. l³eeb®³ee mebMeesOeveele Dee{Utve Deeues keÀer
40% Hes#ee peemle mee#ejlee DemeCeeN³ee je<ì^ele oj[esF& GlHeVe mejemejer 300 [e@uejHes#ee peemle
nesles lej 80% peemle mee#ejlee Demeuesu³ee jeä^eb®es GlHeVe mejemejer 500 [e@uej®³ee peJeU nesles.
³eeJeªve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer mee#ejlee ne cegueYetle DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ Deens ns efme× nesles.

Yeejleeleerue efveJe[keÀ jep³eeb®ee efJe®eej keÀjlee mee#ejlee DeeefCe oj[esF& GlHeVe ³eeleerue
menmebyebOe iegCekeÀ 0.756 Deens Je lees mekeÀejelcekeÀ Je efJeéemeveer³e Deens. cenejeä^, iegpejele, Hebpeeye
³eemeejK³ee DeefOekeÀ mee#ejlee oj DemeCeeN³ee jep³eeb®es oj[esF& GlHeVe peemle Deens lej efyenej,
ceO³eÒeosMe jep³ee®es oj[esF& GlHeVe mee#ejles®ee oj keÀceer Demeu³eeves keÀceer Deens, Demes Demeues
lejermeg×e mee#ejlescegUs®e DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele Jee{ Peeueer Demesue Demes DeeHeCe cnCet MekeÀle veener. ³ee
oesve IeìkeÀeJ³eefleefjkeÌle eflemeje IeìkeÀ ³ee efþkeÀeCeer GHeefmLele Demet MekeÀlees. jsPeerve ³eebveer 1950-
60 ®³ee oMekeÀele 11 jeä^eb®eer ceeefnleer pecee kesÀueer. ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeele oeKeue Peeuesu³ee cegueeb®eer
(15 les 19 Je³eesieì) mebK³ee DeeefCe jeä^er³e oj[esF& GlHeVe ³eeb®³eele mekeÀejelcekeÀ mebyebOe Deens Demes
meebefieleues. efpelekesÀ DeefOekeÀ efJeÐeeLeea ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeele oeKeue nesleerue efleleke̳ee ÒeceeCeele jeä^er³e
GlHeVe Jee{sue. Hejbleg SKeeÐee osMeeme ueeiet Demeuesuee efvekeÀ<e ogmeN³ee osMeeme GHe³egkeÌle Demesue®e Demes
veener.

efMe#eCe DeeefCe ÒeefMe#eCeecegUs je<ì^er³e GlHeVeele Yej He[les. ³eecegUs efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeele menmebyebOe ÒemLeeefHele Peeuesuee efometve ³eslees. Hejbleg oesvner IeìkeÀele keÀener keÀe³e&keÀejCeYeeJe
(cause and effect relationship) Deens keÀe ns efme× nesle veener. SkeÀeÐee jeä^eves
efMe#eCeele 10% Jee{ kesÀueer lej l³eecegUs je<ì^er³e GlHeVeele efkeÀleer Yej He[sue ns meebielee ³esle veener.
lejermeg×e menmeyebOe GHeeiecee®³ee DeeOeejs OeesjCe þjefJeCeeN³eebvee efMe#eCe ³eespevee le³eej keÀjC³eemeeþer
efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ menmebyebOee®ee GHe³eesie neslees.
 106
legce®eer Òeieleer leHeemee-

3) menmebyebOe GHeeiecee®es JeCe&ve keÀje.

4) efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeb®³eele menmebyebOe Demeuee lejer l³eeb®³eele keÀe³e&keÀjCe mebyebOe veener
Demes keÀe cnìues peeles? meesoenjCe mHeä keÀje.

9.5 Mes<eIeìkeÀ GHeeiece (Residual Approach)

DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele keÀesCekeÀesCeles IeìkeÀ efkeÀleer ÒeceeCeele peyeeyeoej Deensle ³ee®es ceeHeve
keÀjC³eemeeþer Mes<e IeìkeÀ GHeeiecee®ee JeeHej kesÀuee peelees. efveefJeäer (Input) ®³ee leguevesle
HeÀueefve<HeÊeerle (out put) Peeuesueer Jee{ ceespeC³eemeeþer ³ee GHeeiecee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees.
keÀesCel³eener osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele nesCeejer Jee{ ceespeC³eemeeþer ÒeecegK³eeves
keÀeceieejeb®eer mebK³ee, Yeeb[Jeue ³eeb®ee DeeOeej Iesleuee peelees. HeÀueefve<HeÊeer®es ceeHeve keÀjleebvee Yeeb[Jeue
Je ÞeefcekeÀeb®ee efnmmee (Input) efJe®eejele Ieslee jeä^er³e GlHeVeele Peeuesueer Jee{ leguevesves peemle
Demesue lej ner Jee{ keÀMeecegUs Peeueer Demee ÒeMve efvecee&Ce neslees DeeefCe DeMee De%eele Demeuesuee ³ee
IeìkeÀeme Mes<eIeìkeÀ Demes cnCeleele. ³ee De%eele Demeuesuee IeìkeÀele leb$e%eeveele Peeuesuee efJekeÀeme,
efMe#eCe Je Deejesi³e megefJeOee, veJeerve %eevee®eer efveefce&leer ³eeb®ee meceeJesMe neslees DeeefCe cnCetve®e
HeÀueefve<HeÊeer®ee mebyebOe Mes<eIeìkeÀeMeer pees[uee peelees.
HeÀueefve<HeÊeer ner keÀeceieej, Yeeb[Jeue Je Mes<eIeìkeÀ ³eeb®ee SkeÀef$ele HeefjCeece Demeles.
Output = F (LKR) L – keÀeceieej
Output is a function of LKR = F (LKR) K – Yeeb[Jeue
R - Mes<eIeìkeÀ
Input Out Put
Yeeb[Jeue + ÞeceMekeÌleer HeÀueefve<HeÊeer (DeeefLe&keÀ efJekeÀeme)
12% + 50% 100%
³ee efþkeÀeCeer Yeeb[Jeue Je ÞeceMekeÌleer ³eeb®³ee leguevesle HeÀueefve<HeÊeer peJeUpeJeU 40%
DeefOekeÀ efometve ³esles. ner Jee{ p³ee De%eele IeìkeÀeves nesles l³eeme Mes<e IeìkeÀ cnìues Deens.
Input Out Put
Yeeb[Jeue + ÞeceMekeÌleer + Mes<eIeìkeÀ HeÀueefve<HeÊeer (DeeefLe&keÀ efJekeÀeme)

(efMeef#ele, kegÀMeue keÀeceieej, leb$eefJe%eeve efJekeÀeme)

 107
Mes<e IeìkeÀecegUs HeÀueefve<HeÊeerle Jee{ nesle Demeu³eeves ne GHeeiece DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
nesC³eemeeþer efMe#eCeele DeefOekeÀ iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjlees.

mJeeuees (1957) [sefvemeve (1962) ³eeb®³ee celes keÀeieceej MekeÌleerle Peeuesueer megOeejCee,
efMe#eCeele Peeuesueer Jee{, leb$e%eevee®eerue yeoue ns meJe& Mes<e IeìkeÀe®es cenÊJeHetCe& Yeeie Demeues lejer
efMeef#ele ceveg<³eyeU cnCepes®e efMe#eCe ne Mes<e IeìkeÀe®ee ue#eefCe³e Yeeie Deens. DeLe&J³eJemLesmeeþer
efMe#eCe ceeveJeer Yeeb[Jeuee®ee efJekeÀeme keÀjles Je ³ee efJekeÀefmele ÞeceMekeÌleercegUs keÀe³e&#ecelesle Jee{ nesTve
GlHeeokeÀlee Jee{les Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme neslees. ³eeJeªve Demes ue#eele ³esles keÀer Mes<eIeìkeÀ GHeeiece
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele efMe#eCe Je ÒeefMe#eCe ³eeb®eer YetefcekeÀe DeOeesjsefKele keÀjlees Je ceeveJeer Yeeb[Jeuee®ee
efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer efMe#eCeele iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer ceeie& ÒeMemle keÀjlees.
HeÀe³eos :
1) Mes<eIeìkeÀ GHeeieceecegUs efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeleerue mebyebOe mHeä neslees.
2) Mes<eIeìkeÀ GHeeiece efMe#eCeefJe<e³ekeÀ OeesjCe þjefJeC³eeme GHe³egkeÌle þjlees.
3) efMe#eCeeJej DeefOekeÀ Ke®e& keÀjC³eeme jeä^ebveer ÒeeOeev³e ÐeeJes ³eemeeþer Heeée&Yetceer le³eej keÀjlees.
ce³ee&oe :

1) Mes<eIeìkeÀe®es cenÊJe efJekeÀemee®³ee efJeefJeOe mlejeJej yeouele Demeles. Òeiele jeä^eble les
efJekeÀmeveMeerue jeä^ebHes#ee Del³eble keÀceer Deens.
2) meg©Jeeleer®³ee keÀeUele keÀener Yeeb[Jeueer IeìkeÀe®ee meceeJesMe Mes<e IeìkeÀele neslees. Goe. veJeerve
leb$e%eevee®³ee JeeHejemeeþer ³eb$emeeceûeer Kejsoer.
3) mebMeesOevee®es efve<keÀ<e& ns Je<ee&®³ee efveJe[erJej DeJeuebyetve Demeleele.
legce®eer Òeieleer leHeemee-

1) Mes<eIeìkeÀ GHeeiecee®es cetu³eceeHeve keÀje.

2) Mes<eIeìkeÀ GHeeieceevegmeej efMe#eCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele keÀMee ÒekeÀejs ³eesieoeve osles?
3) Mes<e IeìkeÀ GHeeiecee®es HeÀe³eos Je ce³ee&oe efuene.
 108

9.6 ceeveJeMekeÌleer GHeeiece (Monpower Forecasting Approach)

DeLe&J³eJemLes®³ee ¢äerves YeefJe<³eele keÀesCel³ee ÒekeÀej®³ee ceeveJeMekeÌleer®eer iejpe Deens ³ee®ee

Deboepe IesCes ns ceeveJeMekeÌleer GHeeiecee®es cegK³e GefÎä Deens. Keeueerue ÒeceeCes meJe&meeOeejCe ieì keÀªve
ceeveJeMekeÌleer mebyebOeer YeekeÀerle keÀjlee ³esles.

1) Heg{erue Je<ee&le Òel³eskeÀ J³eJemee³eemeeþer efkeÀleer J³eefkeÌle®eer iejpe DeLe&J³eJemLesme Deens.

2) Jele&ceeve efmLeleerle Òel³eskeÀ J³eJemee³eele efkeÀleer ceveg<³eyeU GHeueyOe Deens.
3) efJeefYeVe J³eJemee³eele SkeÀe Je<ee&le efveJe=Êeer, yeoueer efkebÀJee ce=l³etcegUs Òel³eskeÀ J³eJemee³eeleerue efkeÀleer
ceveg<³eyeU keÀceer nesCeej Deens.
4) leb$e%eeveele nesCeeje yeoue Je keÀeceieejebveer J³eJemee³eele yeoue kesÀu³eeves ceveg<³eyeUeJej keÀmee
HeefjCeece nesCeej Deens.
Jejerue ieesäeR®ee efJe®eejkeÀªve YeefJe<³eele DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee efJeefYeVe keÀewMeu³e ÒeeHle
ceveg<³eyeUe®ee Deboepe J³ekeÌle keÀjlee ³eslees. ³eevegmeej ceeveJeMekeÌleer GHeeiece efMe#eCe Je J³eJemee³e
³eeb®³eele mebyebOeÒemLeeefHele keÀªve, DeeHeCeeme Deeieeceer Je<ee&le keÀesCel³ee #es$eeleerue efkeÀleer ceveg<³eyeU
DeeJeM³ekeÀ Deens ³ee®es efve³eespeve keÀC³eeme mene³³eYetle þjlees.

ceeveJeMekeÌleer GHeeieceele efMe#eCee®³ee efvejefvejeȳee MeeKeebceOetve ÒeJesMeemeeþer ceeieCeer efkeÀleer

nesF&ue? Je leer ceeieCeer efkeÀleer ÒeceeCeele HetCe& keÀjlee ³esF&ue ³ee efJe<e³eer®ee Deboepe Demelees. kegÀMeue
ÞeceMekeÌleer efvecee&Ce keÀjCeejs efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeb®ee mecevJe³e meeOeC³ee®ee Hee³eeYetle nslet ³ee
GHeeieceele Demelees. ³eecegUs DeLe&J³eJemLes®eer iejpe ue#eele IesTve, ceeveJeMekeÌleer®ee efJekeÀeme
keÀjC³eemeeþer ³eespevee le³eej keÀjlee ³esleele.

Goe. SKeeÐee GÐeespekeÀeuee YeefJe<³eele keÀesCel³ee ÒekeÀej®es ceeveJemebmeeOeve ueeieCeej Deens,

GÐeesie OebÐeeletve efkeÀleer peeiee GHeueyOe nesleerue ³ee®ee efJe®eej kesÀu³eeveblej meoj GÐeesieeme ueeieCeejs
kegÀMeue ceveg<³eyeU efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer keÀesCelee DeY³eeme¬eÀce DeeJeM³ekeÀ Deens, keÀesCeleer keÀewMeu³es
DeY³eeme¬eÀceele meceeefJeä keÀjeJeer ³ee®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. osMeele Jele&ceeve ÞeceMekeÌleer efkeÀleer
Deens, meeOevemeeceûeer®eer GHeueyOelee efkeÀleerDeens, ³ee ÒekeÀej®eer ceeefnleer mebkeÀueerle kesÀu³eeJej ³eespevee
keÀe³ee&efvJele keÀjeJeer ueeieles.

cenÊJe:

1) ceeveJe MekeÌleer GHeeieceeÜejs efMe#eCee®³ee efvejefvejeȳee mlejeJej efkeÀleer ceveg<³eyeU meeceJelee ³esF&ue
³ee®ee Deboepe keÀjlee ³eslees.
2) YeefJe<³eeleerue iejpee ue#eele IesTve DeLe&J³eJemLesme DeeJeM³ekeÀ ceveg<³eyeU efJekeÀefmele keÀjC³eeme
ceeveMekeÌleer GHeeieceeÜejs ÒeeHle efve<keÀ<e& /ceeie&oMe&keÀ lelJes ³eeb®³ee DeeOeejs efveCe&³e Ieslee ³eslees.
3) efMe#eCeele kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ DeefOekeÀ Deens keÀer DeefleMe³e keÀceer Deens ³ee®es %eeve nesles.
 109
ce³ee&oe :

1) YeefJe<³ekeÀeUeleerue GÐeesieOebÐee®es mJeªHe yeouele Demeu³eeves ÒeefMeef#ele Jeie& GHeueyOe ÞeceMekeÌleer

³eeb®ee cesU Ieeuelee ³esle veener.
2) Deepe DeefleMe³e kegÀMeue DemeCeejs ceveg<³eyeU YeefJe<³eele leb$e%eeveeleerue yeoueeves GHe³egkeÌle Demesue®e
Demes veener.

³eeJeªve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer ceeveJeMekeÌleer GHeeiece ceeefnleer®³ee DeeOeejs YeefJe<³eeleerue
iejpeeb®es efJeMues<eCe keÀjve efMe#eCe J³eJemLes®es efve³eespeve Je J³eJemLeeHeve keÀjC³eeme GHe³egkeÌle nesF&ue.

legce®eer Òeieleer leHeemee-

1) ceeveJeMekeÌleer GHeeiecee®³ee DeeOeejs YeefJe<³eeleerue ceeveJeMekeÌleer iejpee®es efve³eespeve keÀjC³ee®es ceeie&
mHeä keÀje.
2) ceeveJeMekeÌleer GHeeiecee®es efMe#eCeJ³eJemLes®³ee efve³eespeveele cenÊJe mHeä keÀje.

9.7 Jesleve efYeVelee GHeeiece (Wage Differential Approach)

meJe& meceepeele efMe#eCeecegUs J³eefkeÌleme Jej®ee opee&, Òeefleÿe ³eeb®eer ÒeeHleer nesle Demeles.
efMe#eCeecegUs J³eefkeÌle®³ee GlHeVeele Jee{ nesles ns DeeHeCeeme menpe ue#eele ³esles. Hejbleg meejKeer®e #ecelee
Demeleebveemeg×e meJee&vee meceeve Jesleve efceUles®e Demes veener. meeceeefpekeÀ Je Mew#eefCekeÀ opee& ³ee
keÀejCeebJeªve Jesleve oj JesieUe Demelees, ûeeceerCe Yeeie Je Menjer Yeeie ³ee YeewieesefuekeÀ keÀejCeevesner
Jesleveoj JesieJesieUe Demelees. Jesleve efYeVeles®eer JesieJesieUer keÀejCes Demeues lejer efMe#eCe ns ³ee ceeie®es
meJee&le cenÊJee®es keÀejCe Deens.

Jesleve efYeVelee GHeeiece ne m$eer-Heg©<e, mebIeìerle-DemebIeìerle keÀeceieej efMeef#ele-efvej#ej

keÀce&®eejer ³eeb®³ee Jesleveeleerue HeÀjkeÀe®eer leguevee keÀjC³eemeeþer Je Jesleve efYeVeles®³ee keÀejCeeb®ee MeesOe
IesC³eemeeþer GHe³eesieele DeeCeuee peelees. Jesleve efYeVeles®eer JesieJesieUer keÀejCes Demeueer lejer SkeÀe®e
keÀe³ee&meeþer Demeuesuee Jeslevee®ee efYeVe oj ne cegK³elJeskeÀªve DemLeeHevee®es YeewieesefuekeÀ mLeeve, keÀecee®es
leeme, keÀeceieejeme ÒeeHle keÀewMeu³es, peesefKece, efuebie ³ee IeìkeÀeJej DeeOeeefjle Demelees.

SkeÀ ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ ûeeceerCe Yeeieele keÀece keÀjerle Demesue Je ogmeje ÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀ
cegbyeF&meejK³ee Menjele SkeÀe®e ÒekeÀej®es keÀece keÀjerle Demeuee lejer YeewieesefuekeÀ keÀejCeebcegUs oesIeebvee
efceUCeejs Jesleve JesieJesieUs Demeles. G®®e J³eJemLeeHekeÀer³e HeoebJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeRceO³es
 110
J³eJemLeeHevee®eer HegjsMeer keÀewMeu³es Demeleele. l³eecegUs keÀeceele peesefKece HelkeÀªve peemleerle peemle
GHleeove keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer l³eeb®³eeJej Demeles, l³eebvee efve³eesefpele JesUsHes#ee DeefOekeÀ JesU keÀece
keÀjeJes ueeieles. ieuesueÇ Jesleve efceUles. keÀeceele efpelekeÀe peemle OeeskeÀe lesJe{s Jesleve peemle Demeles
lemes®e keÀewMeu³eeyeeyelemeg×e cnCelee ³esles. Goe. ceesìej ®eeuekeÀe®³ee leguevesle JewceeefvekeÀeme
ÒeefMe#eCeeÜejs DeefOekeÀ keÀewMeu³es Deelcemeele keÀjeJeer ueeieleele Je peemle OeeskeÀe HelkeÀejeJee ueeielees.

osMeele G®®e#ecelee ÒeeHle, kegÀMeue keÀeceieejeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles, efJeefMeä keÀewMeu³es,

ÒeefMe#eCe, iegCeJeÊee DemeCeeN³ee J³ekeÌleerme jespeieej efouee peelees Hejbleg ³esLes meg×e Jesleveele efYeVelee
Dee{Utve ³esles. J³ekeÌleer keÀesCel³ee GÐeesieele keÀece keÀjles, jeä^er³e kebÀHeveer Deens keÀer yengjeä^er³e kebÀHeveer
Deens, ueIegGÐeesie Deens keÀer ceesþe GÐeesie mecetn Deens ³eeJejmeg×e JesleveefYeVelee Dee{Utve ³esles. jefMe³eve
Meem$e%e mìgefceefueve ³eebveer Fbpeerveer³ej J³ekeÌleer®ee DeY³eeme keÀªve l³eebvee efJeefYeVe DemLeeHeveele efYeVe
Jesleve efceUles ns efme× kesÀues Deens.

m$eer DeeefCe Heg©<e ³eebvee SkeÀe®e keÀeceemeeþer YeerVe Jesleve osC³ee®eer He×le ª{ Deens, keÀeUsieesjs
³eecegUs meg×e Yeso Demelees. Jesleve efYeVelee ner efJeefYeVe keÀejCeebveer Demeueer lejer leer meceepeele keÀe³ece
mJeªHeer DemleerlJeele jenCeej Deens. Jejerue ®e®exJeªve Demes efometve ³esles keÀer Jesleveeleerue HeÀjkeÀ
cegK³elJes keÀªve efMe#eCeecegUs nesle Demeuee lejer keÀecee®es leeme, YeewieesefuekeÀ mLeeve, keÀecee®eer peesefKece
³eeJej meg×e Jesleve efYeVelee Dee{Utve ³esles.

legce®eer Òeieleer leHeemee-

1) Jesleve efYeVelee þjefJeCeeN³ee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.
2) Jesleve efYeVelee GHeeieceele efMe#eCe Je ÒeefMe#eCe ³eeb®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.

9.8 Ke®e& HeÀueefve<HeÊeer efJeMues<eCe GHeeiece :

SKeeÐee ÒekeÀuHeeJej Peeuesuee Ke®e& Je l³eecegUs Peeuesueer HeÀueefve<HeÊeer (veHeÀe) ³eeb®es

He×leMeerjHeCes ieCeve keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes Ke®e& HeÀueefve<HeÊeer efJeMues<eCe GHeeiece nes³e.
SKeeos DemLeeHeve pesJne DeeOegefvekeÀ ³eb$e Kejsoer (iegbleJeCetkeÀ) keÀjC³ee®ee efJe®eej keÀjles,
l³eeJesUsme l³ee ³eb$eeÜeje DemLeeHeveeme efkeÀleer HeÀe³eoe nesF&ue, efkeÀleer GlHeeove keÀe{lee ³esF&ue ³ee®³ee
DeeOeejs efveCe&³e Iesleuee peelees. ³ee SsJepeer ogmeN³ee efþkeÀeCeer iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeHes#ee ³ee ³eb$e Kejsoerle
iegbleJeCetkeÀ kesÀu³eeme leguevesves efkeÀleer DeefOekeÀ HeÀe³eoe nesF&ue ³ee®ee meg×e efJe®eej kesÀuee peelees. keÀesCelesner
Keepeieer J³eJemLeeHeve iegbleJeCetkeÀerJej peemleerle peemle HejleeJee osCeeN³ee ieesäerJej®e Ke®e& keÀjerle
 111
Demeles. Hejbleg efMe#eCe#es$eele Demee efJe®eej keÀªve ®eeuele veener. efMe#eCe #es$ee®ee efJe®eej keÀjlee
efMe#eCeeJej kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀerÜejs nesCeeN³ee efJekeÀemee®es pej ceeHeve keÀjlee ³esle Demesue lej l³ee®ee
efceUCeeN³ee HejleeJ³eeMeer mebyebOe pees[uee peeT MekeÀlees, p³ee efMe#eCeeJej Ke®e& kesÀu³eeJej peemleerle
peemle HejleeJee efceUsue DeMee efMe#eCeeJej Meemeve peemleerle peemle iegbleJeCetkeÀ keÀª MekesÀue, Hejbleg
efMe#eCeeJej kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ ner meJe& meceepeemeeþer Demeles l³eecegUs Ke®ee&®ee HejleeJee efJe®eejele
Iesleebvee meeceeefpekeÀ ¢äerkeÀesveeletve meg×e efJe®eej keÀjeJee ueeielees. lemes®e efMe#eCeeJej kesÀuesu³ee Ke®ee&Jej
efceUCeeN³ee HejleeJ³ee®es ceeHeve ogjieeceer Demeles Je les efJeefYeVe Debieeveer keÀjeJes ueeieles.

efMe#eCee®³ee HeÀueefve<HeÊeer®es efJeMues<eCe keÀjerle Demeleebvee mejkeÀejves kesÀuesuee Ke®ee&meesyele®e

HeeuekeÀebveer cegueebvee MeeUsle vesCes-DeeCeCes; HegmlekesÀ,DeY³eeme IesCes ³eeJej efkeÀleerlejer JesU Je Hewmee Ke®e&
kesÀuesuee Demelees. ³ee®ee efJe®eej HeÀueefve<HeÊeer®es efJeMues<eCe keÀjleebvee kesÀuee veener lej iegbleJeCetkeÀerJej
efceUCeeje HejleeJee efkeÀleer efceUeuee ³ee®es meceeOeevekeÀejkeÀ GÊej DeeHeCeeme efceUle veener. efMe#eCee®³ee
HeÀueefve<HeÊeer®es ceespeceeHe keÀjleebvee HeÀkeÌle efkeÀleer HejleeJee efceUeJee ne SkeÀ®e efJe®eej vemelees. lej
l³eeHeueerkeÀ[s G®®eGoeÊe nslet Demeleele. cnCetve®e Keepeieer #es$eeleerue HeÀueefve<HeÊeer®es efJeMues<eCe
efMe#eCee®³ee HeÀueefve<HeÊeer®³ee leguevesle meesHes Demeles.

legce®eer Òeieleer leHeemee-

1) Ke®e& HeÀueefve<HeÊeer efJeMues<eCe efMe#eCee®³ee iegbleJeCetkeÀerJej keÀMee ÒekeÀejs HeefjCeece keÀjles. mHeä
keÀje.

9.9 meejebMe :

efMe#eCeeves J³ekeÌleer®ee efJekeÀeme nesTve je<ì^e®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme nesle Demelees, cnCetve®e
efMe#eCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeb®ee Ieveerÿ mebyebOe Demelees. efMe#eCeeves DeeefLe&keÀ efJekeÀeme nesle
Demeu³eeves, DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele efMe#eCee®³ee ³eesieoevee®es ceeHeve keÀjC³eemeeþer menmebyebOe GHeeiece,
Mes<eIeìkeÀ GHeeiece, ceeveJeMekeÌleer GHeeiece, JesleveefYeVelee GHeeiece ³eeb®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. Òel³eskeÀ
GHeeiece ne JesieUe Demeuee lejer Òel³eskeÀe®ee SkeÀceskeÀebMeer Lees[îeeHeÀej ÒeceeCeele mebyebefOele meg×e Deensle.
efve³eespeve keÀl³ee¥veer YeefJe<³eeleerue iejpee, GHeueyOe meeOevemebHebÊeer ³eeb®ee efJe®eej keÀªve efve³eespeve
keÀjC³eemeeþer JeeHej kesÀuee lej efMe#eCeemeeþer ³eesi³e iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme GHe³eesie nesF&ue.
 112

9.10 meboYe& ûebLe :

• Deefnjs, yeeWoe[x (1992) efMe#eCee®es DeLe&Meem$e vegleve ÒekeÀeMeve HegCes.

• keÀeW[sJeej, Keb[eos (2009), met#ce DeLe&Meem$e, ef®evce³e ÒekeÀeMeve Deewjbieeyeeo.
• leecnCekeÀj Þeer. oe. (1995) Mew#eefCekeÀ ÒeMeemeve Je efve³eespeve, vegleve ÒekeÀeMeve HegCes.
• YeeìJe[skeÀj cees. efJe. (1978) efMe#eCee®es DeLe&Meem$e cejeþer DeLe&Meem$e Heefj<eo, cegbyeF&.
• Goel S.C. (1975) Education and Economic growth in India,
Delhi, MacMillan.
• Rao V. K. R.V. (1996) Education and Human resource
development Allied Publishers Mumbai.

Websites:

www.ifs.org.uk/fs/articles/00179.pdf.
 113

10
GlHeeove#ecelee DeefeCe efMe#eCeeleerue DeHeJ³e³e
IeìkeÀ j®evee :
10.0 GefÎ<ìs
10.1 ÒemleeJevee
10.2 GlHeeove#ecelee DeeefCe efµe#eCee®eer mebkeÀuHevee
10.3 efMe#eCe He´Ceeueer®eer Debleie&le DeeefCe yeenîe keÀe³e&#ecelee
10.4 meb³egkeÌle GHeeiece, Òeef¬eÀ³ee GHeeiece, efve<HeÊeer GHeeiece
10.5 efµe#eCeeleerue DeHeJ³e³ee®ee DeLe&, J³eeK³ee DeeefCe cenÊJe
10.6 efµe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJejerue ieUleer®³ee ÒeceeCee®ee Deboepe
10.7 DeHeJ³e³ee®es ÒekeÀej, Hewmee, JesU, meeOeve mebmeeOeves, ceeveJeer Yeeb[Jeue DeeefCe efJe®eejmejCeer

10.0 GefÎ<ìs

³ee IeìkeÀe®ee DeY³eeme kesÀu³eeveblej legcneuee Keeueerue iees<ìer mecepet MekeÀleerue.

• efMe#eCeHe´Ceeueerleerue GlHeeove#eceles®ee DeLe&, cenÊJe, ®e®ee&, Je JeCe&ve.
• efMe#eCee®eer GlHeeove#ecelee Jee{efJeCeejs IeìkeÀ Je l³eeb®eer Debleie&le Je yeen³e keÀe³e&#eceles®eer
mHe<ìlee.
• efMe#eCe He´efke´À³es®ee meb³egkeÌle Je meceeJesMekeÀ GHeeiece DeeefCe efveefce&leer GHeeiecee®es JeCe&ve.
• efMe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJejerue ieUleer®³ee He´ceeCee®eer Deboepes mHe<ìlee.
• efMe#eCeeleerue DeHeJ³e³ee®³ee He´keÀejeb®es JeCe&ve
• ceeveJeer Yeeb[Jeuee®es cenÊJe DeeefCe efMe#eCeeleerue GlHeeokeÀlesmebyebOeer meJe&meeceev³e Jew®eeefjkeÀ
efJe<e³ebe®es efJeMues<eCe.

10.1 ÒemleeJevee

³ee IeìkeÀeceO³es GlHeeove#eceles®eer mebkeÀuHevee Je J³eeK³ee DeeefCe GlHeeove #eceleskeÀefjlee

efJeefJeOe DeO³e³eve GefÎ<ìeb®ee mebyebOe pees[C³eele Deeuesuee Deens. Debleie&cele Je yeefnie&ceve mebkeÀuHevesle
Debleie&le Je yeen³e keÀe³e&#eceles®eer meefJemlej ceeb[Ceer kesÀuesueer Deens. He´eLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ Je G®®e
mlejeJejerue efMe#eCeHe´efke´À³esle efMe#eCee®eer YetefcekeÀe Je cenÊJe þUkeÀHeCes ceeb[le Demeleevee efMe#eCeeb®³ee
 114
meb³egkeÌle GHeeiece OeesjCeeyeeyele®eer He´efke´À³ee Je efve<Heleer ner Mew#eefCekeÀ mebmLee®eer GlHeeove#ece He´efke´À³ee
O³eeveele IesTve ceeb[C³ee®eer Keyejoejer Iesleuesueer Deens.

He´mlegle DeY³eeme ne efMe#eCeeleerue cenÊJee®ee mecem³ee, efMe#eCeeleerue mLeieerleer DeeefCe

efMe#eCeeleerue GlHeeove#ecelesÜejs efMe#eCeeleerue DeHeJ³e³e keÀceer keÀjÀve efve<Heleerle Jee{ keÀjCes ³ee®³eeMeer
mebyebOeerle Deens. efMe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJejerue ieUleer®³ee He´ceeCee®ee Deboepe IesCes lemes®e HewMee®ee
DeHeJ³e³e, JesU Je meeOeve mebHeÊeer®³ee Nnemee®eer ®e®ee& meefJemlejHeCes keÀjCeej Deenesle. DeeoMe&Jeeoer
¢<ìerkeÀesveeletve Mew#eefCekeÀ mebmLeeb®ee iegCeelcekeÀ opee& Gb®eeJeC³eemeeþer efMe#eCe He´Ceeueer®eer GlHeeove#ecelee
Jee{efJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

10.2 GlHeeove#ecelee DeeefCe efMe#eCee®eer mbekeÀuHevee

DeLe&Meem$e%e Je efMe#eCelep%e ³ee oesnebs®³ee efJe®eejeletve®e efMe#eCe He´Ceeueer þjle Demeles.

DeLe&J³eJemLesleerue efveefce&leer®eer He´efke´À³ee DeeefCe DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe He´Ceeueer ³eeb®eer leguevee j®evee, efveCe&³e
He´efke´À³ee Je GefÎ<ìs ³eeb®³eebMeer kesÀueer peeles. ogmeN³ee Meyoele mebeieeJe³ee®es cnCepes DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe
He´Ceeueer ner DeewÐeesefiekeÀ He´Ceeueer He´ceeCes efkebÀJee SKeeo³ee keÀejKeeC³ee®³ee keÀe³ee&Meer leguevee keÀjlee leer
ke´ÀceyeodOe Demeles.

Goe. SkeÀe efþkeÀeCeentve He´eHle nesCeeN³ee keÀ®®³ee Jemlet®es ueeieesHeeþ ogmeN³ee efþkeÀeCeer HekeÌke̳ee Jemlegle
©Heeblej nesles. oesvner yeepet®ee efJe®eej keÀ©ve l³ee Jemleg®es cetu³e þjefJeues peeles. ³ee®eer leguevee
DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeMeer keÀjlee ³esT MekesÀue. keÀ®®³ee ceeuee®³ee ©Heele efJeÐeeLeea efMe#eCe He´efke´À³esle
He´JesMe keÀjleele veblej efMe#ekeÀ, HegmlekesÀ Je Mew#eefCekeÀ meeOeveebÜejs l³ebe®³eeJej (cetu³e) He´efke´À³ee nesles
DeeefCe He´l³eskeÀ mlejeJej l³eeb®³ee efve<HeÊeer®es He´eHleebkeÀeÜejs Je He´eceCeHe$eebÜejs cetu³ebekeÀve kesÀues peeles.

DeLe&Meem$eele GÊHeeove#eceles®³ee mebkeÀuHeves®eer DeesUKe ner keÀceerle keÀceer efkebÀceleerletve

peemleerle peemle GlHeeove #ecelee ( efveefce&leer) DeMeer kesÀueer peeles.

∗ keÀceerle keÀceer iegbleJeCetkeÀerletve peemleele peemle GlHeeove efceUefJeC³ee®eer He´efke´À³ee cnCepes

GlHeeove#ecelee nes³e.
∗ ³ee®e HeOoleerves keÀe³e&#eceles®ee efMe#eCeele GHe³eesie keÀjlee ³esT MekeÀlees. DeLe&Meem$e%e
l³eemeeþer Debleie&ceve Je yeefnie&cevee®es efJeMues<eCe Heg{erueHe´ceeCes keÀjleele.

Debleie&leve (Input) yeefnie&ceve (Out put)

Goe.
meeJe&peefvekeÀ efMe#eCe mebmLesleerue GlHeeove #ecelee ner GlHeeoerle keÀjC³eemeeþer keÀceerle keÀceer
efkebÀceleerle peemleerle peemle meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. l³eemeeþer GHeueyOe meeOevemebHeÊeer®ee
iejpeeble HesÀjyeoue keÀ©ve Ke®e& keÀjC³eele ³eslees.
 115
Mew#eefCekeÀ GlHeeove#ecelee ner Mew#eefCekeÀ efve<HeÊeer®es HeefjCeecekeÀejkeÀ Je keÀe³e&#ece GlHeeove
Deens. (jesues)
GÊHeeove #ecelee

Debleiece&ve yeefnie&ceve
(Input) (Out put)
(He´l³eskeÀ efJeÐeeL³ee&vegmeej Ke®e&) (GlHeeove Ke®e& efJeMues<eCee®³ee
GHe³egkeÌlelesvegmeej efJeÐeeL³ee&®es mebHeeove)

’GlHeeove #ecelee cnCepes MeeUs®³ee ©Heeves HegjefJeuesueer ®eebieueer ceeefnleer Je He´YeeJe Hee[Ceejs Flej
efJeefJeOe IeìkeÀ efve³ebef$ele þsJetve He´eHle Peeuesueer Mew#eefCekeÀ efve<Helleer nes³e.“

DeLe&Meem$eer³e efMe#eCee®ee He´meej keÀjlesJesUer Fme 1960 megceejeme pesJne DeeHeCe GlHeeove
#eceles efJe<e³eer yeesuele neslees lesJne MetuìPe (1963) ³eeb®ee Demee efJeMJeeme neslee keÀer, ueeskeÀ ns
GlHeeokeÀ Deensle Je ie´enkeÀ ns iegbleJeCetkeÀoej Deensle ns keÀe³e& les l³eeb®³ee #ecelesvegmeej keÀjerle Demeleele.
ceeveJeer Yeeb[Jeueeleerue meJee&le ceesþer iegbleJeCetkeÀ cnCepes MeeUe DeMee JesUer GlHeeokeÀlee Je efMe#eCe ³ee®ee
mebyebOe HeÀkeÌle ie=nerle Oejuee peelees. Demes Demeleevee Deepe DeeHeCe HegjsMee HegjeJ³eeÜejs Demes efmeOo keÀ©
MekeÀlees keÀer ceeveJeer Yeeb[Jeue keWÀêmLeeveer þsJetve peiee®eer DeLe&J³eJemLee yeouele Deens. peeieeflekeÀ Je
leb$e%eevee®³ee yeoueecegUs Je mebieCekeÀe®³ee mebyebOeerle Fbbìjvesì, F. ueefve¥ie, Jn®³eg&Deue keÌueeme©cemed
(DeYeemeer Jeie&) Je Flej leb$e efJe%eevee®³ee yeoueecegUs lemes®e DeeOegefvekeÀ Je G®®e leb$e%eeveecegUs ceeveJeer
Yeeb[Jeueele leelkeÀeU yeoue Peeuesues Deensle. DeefuekeÀ[erue DeY³eemeevegmeej, Jesu®e (1970) DeeefCe
MeguìPe (1975) ³eebveer Demes efmeOo kesÀues keÀer, leb$eefJe%eeve efkebÀJee l³eele nesCeejs yeoue DeeefCe
GlHeeove#ecelesle Jee{ Je DemeceleesueHeCee meeOeC³eemeeþer efMe#eCe ceole keÀjerle Deens. G®®e
efMe#eCeeyejesyej G®®e DeHeJ³e³e nesle Demelees. Hejblet G®®e efMe#eCecegUs DeewÐeesefiekeÀ keÀeceieejeb®eer
GlHeeove#ecelee Jee{uesueer Deens Demee keÀesCelee®e HegjeJee veener.

MeeUebceOetve yeesOeelcekeÀ %eevee®ee efJekeÀeme nesle Demelees. GlHeeove#ece keÀe³e& Je l³eemeeþer

DeeJeM³ekeÀ l³ee keÀewMeu³eeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer ns %eeve Del³eeJeM³ekeÀ Demeles. DeefOekeÀ efMe#eCe Je
DeefOekeÀ GlHeeove#ecelee ³eeb®ee leeeflJekeÀ efkebÀJee He´e³eesefiekeÀ HegjeJee veeneR Hejblet Demes ie=efnle Oejues peeles
keÀer efMe#eCeecegUs ®eebieueer efveCe&³e#ecelee DeeefCe G®®e GlHeeove #eceles®³ee iejpee HetCe& nesleele. pesLes
keÀeceieej Deensle lesLes ³ee®eer mel³elee efometve ³esles. efMe#ekeÀ nesC³eemeeþer efkebÀJee Flej keÀeceieejebvee
DeMeeHe´keÀej®³ee peyeeyeoeN³ee efou³ee peeleele keÀer les DevegosMeve j®evee keÀjÀ MekeÀleele Je JeejbJeej
meeOeveeb®ee DeLe& met®eerle keÀjleele. ³eemeeþer cenÊJee®³ee Hee³eN³ee Heg{erue He´ceeCes Deens.
∗ iejpeeb®es efJeMues<eCe
∗ O³es³es DeeefCe He´eOeev³e
∗ meeOeveeb®es efJeMues<eCe
 116
pesJne DeeHeCe DeO³e³eve GlHeeove#eceles®ee efJe®eej keÀjlees lesJne DeeHeCeeme ®eebieueer DeO³e³eve
efve<Heleer efceUC³ee®³ee ¢<ìerves Keeueerue GefÎ<ìs ue#eele þsJeCes iejpes®es Deens.
∗ G®®e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe DeeefCe meJee&meeþer He´efMe#eCe ³eemeeþer ³eesi³e He³ee&³ee®eer Kee$eer keÀ©ve
IesCes.
∗ jep³e Yej He´Jeeme, efMe#eCeeme He´JesMe, mebmLeeb®³ee ieefleMeeruelesme He´eOeev³e, leb$eefJe%eeveeme
He´JesMe ³eemeeþer efJeÐeeLeea DeO³e³eve keÀl³ee&®³ee ieefleMeeruelesle megOeejCee Je Jee{ keÀjCes.
efJeÐeeL³ee¥vee G®®emlejeJejerue %eeve Je keÀewMeu³e He´eHle keÀjC³eemeeþer ceole keÀ©ve l³eeb®eer
DeO³e³eve GlHeeove #ecelee Jee{erme ueeJeCes. Jejerue meJe& GefÎ<ìs ner HeÀej®e SkeÀeeflcekeÀ Deensle.

HegjJeþekeÀjC³ee³eesi³e DeO³e³eve ieefleMeeruelee DeeefCe

DeO³e³eve GlHeeove#ecelee

GlHeeove #ecelee, nslegHegmHej veeWoCeer HeoJeer mebHeeove DeeefCe

#ecelesvegmeej ceeieCeer, DeeefCe keÀewMeu³ee®eer keÀesCel³eener JesUer
³eesi³e mLeUeuee HeeþJeCe peueo He´ieleer nesC³ee®es Mew#eefCekeÀ mesJee
leb$e%eeve
legce®eer He´ieleer leHeemee
1. DeO³e³eve GlHeeove #ecelee GefÎ<ìeb®es mene DeesUerle JeCe&ve keÀje.

10.3 efMe#eCe He´Ceeueer®eer Debleie&le DeeefCe yeen³e keÀe³e&#ecelee

efMe#eCeeleerue keÀe³e&#eceles®eer mebkeÀuHevee cnCepess yeen³e Je Debleie&le keÀe³e&#eceles®es DeekeÀueve

nes³e.

Debleie&le keÀe³e&#ecelee ë ner mebkeÀuHevee Mew#eefCekeÀ Ke®ee&Meer mebyebOeerle Deens. Mew#eefCekeÀ Ke®ee&®ee
J³eJeefmLele JeeHej kesÀuee lej GefÎ<ìs ueies®e®e meeO³e nesleerue. HeoJeerOejeb®³ee efveefce&leerle ieUleer®es He´ceeCe,
DeHeJ³e³e DeeefCe Fceejle, ie´bLeeue³e Je He´³eesieMeeUs®ee ³eesi³e De³eesi³e JeeHej F. ®ee meceeJesMe neslees.
 117
yeefnie&le keÀe³e&#ecelee ë ner mebkeÀuHevee Mew#eefCekeÀ He´CeeueerMeer mebyebefOele Demetve SkebÀojerle meJe& Mew#eefCekeÀ
GefÎ<ìeb®eer peeCeerJe, ceeveJeer meeOeve keÀewMeu³eeb®ee efJekeÀeme DeeefCe GlHeeove #ecelee Je ceeveJeer meeOeve
keÀewMeu³ee®ee HegjJeþe F. ®ee meceeJesMe neslees.

ner SkeÀ Mew#eefCekeÀ meeOevee®³ee Debleie&ceve Je yeefnie&cevee®eer leguevee Deens. Debleie&le meecegie´er
meb®eele efMe#ekeÀ, mìsMevejer, Mew#eefCekeÀ meeOeves, Fceejle, HeÀefve&®ej F. iees<ìer DeMee He´keÀejs SkeÀef$ele
kesÀu³ee peeleele keÀer l³ee®ee HeefjCeece SkeÀe ®eebieu³ee efve<Helleerle neslees. efJeÐeeL³ee¥meeþer iegCeJeÊeeHetCe&
DeO³eeHeveemeebþer Mew#eefCekeÀ meeOeveeb®ee JeeHej ( Goe. mebieCekeÀ Je Flej DeeOegefvekeÀ meeOeves) kesÀuee
peelees l³eecegUs Jeie&DeO³eeHeve HeefjCeecekeÀejkeÀ nesles. DeeJeM³ekeÀ Mew#eefCekeÀ meeOeves efJeÐeeL³ee¥®³ee
DeO³e³eveeme GHe³egkeÌle þjleele. cnCetve He´l³eskeÀ mebmLesves SkeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ He´Ceeueer efJekeÀefmele kesÀueer
Heeefnpes l³eecegUs Debleie&le keÀe³e&#ecelee Jee{erme ueeiesue Je mebmLee ner SkeÀ Glke=À<ì vecegve cnCetve
DeekeÀejeme ³esF&ue. Debleie&le iegCeJeÊee efJeMJeeme He´Ceeueer (IQA) ceO³es efJeÐeeLeea + keÀce&®eejer+
J³eJemLeeHeve ns SkeÀceskeÀebMeer meceeOeeveer Demeleele. l³eeceO³es efMe#eCee®eer iegCeJeÊee megOeejC³ee®eer Je
efve³ebef$ele keÀjC³ee®eer ³eb$eCee Demeles. Dee³e. ke̳et. S. (Internal Quality Assurance)
cnCepes SketÀCe He´Ceeueer nes³e ³eeceO³es meeOeves, ®ee®eCeerÜejs He´eHle Peeuesueer ceeefnleer, DeO³eeHevee®eer
iegCeJeÊee, ³eesi³e opee&, efìkeÀeJetHeCee Je megOeejCee, efµe<³eJe=Êeer, mebMeesOeves DeeefCe meceepemesJee F. ®ee
meceeJesMe neslees. Debleie&le keÀe³e& #ecelee ner ³eesi³e meeOevee®³ee Üejs mebmLes®es cetu³eceeHeve keÀ©ve Je melele
osKejsKe þsJetve efve³eceerle þsJeueer Heeefnpes.

Debleie&le keÀe³e&#ecelesle Keeueerue iees<ìeR®ee meceeJesMe neslees.

®eebieues DeO³eeHeve
DeO³e³evekeÀl³ee¥®eer He´Ceeueer
Yee<ee

®eebieuee opee& megmep³e

meeOevemeeceie´ermen
cetu³eebkeÀve keÀ©ve
þjefJeuesues DeO³e³eve
keWÀê

®eebieueer J³eJemLeeHekeÀer³e
mbeyebOeerle DeY³eemeke´Àce mebmLee

∗ mebmLes®eer Debleie&le keÀe³e&#ecelee ner ie´bLeeue³e megefJeOee meeOevemeeceie´er DeeefCe DeO³e³eve

JeeleeJejCeeme ®esleeJeCeer osCeejer GHekeÀjCes ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. lemes®e
 118

∗ mebMeesOeve ceeefnleer®es meelel³e, iegCeJeÊeeHetCe&, keÀe³e&, ³eesi³e efoMesves efJekeÀeme, mLeeefvekeÀ ceeefnleer
ieesUe keÀ©ve DeLe& ueeJeC³ee®eer #ecelee F.
efve<HeÊeer mebHeeovee®es JeieeakeÀjCe ns ke=ÀleerHetCe& efve<Heleer Demes kesÀues peeles. ³ee®ee mesJesJej,
meceepeeJej, efMe#eCe He´efke´À³esJej Je J³eJemLeeHeve DeeefCe menkeÀejer keÀce&®eeN³eeb®ee efJekeÀeme DeeefCe
efve³ee&peve ³eeJej HeefjCeece neslees.

pej iegCeJeÊesyeeyele meJe& Debleie&le iees<ìeR®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀueer lej yeen³e keÀe³e&#eceleslener
megOeejCee nesles. iegCeJeÊes®³ee efve<HeÊeerle Hejer#es®ee efvekeÀeue, efkebÀJee Flej ceeHeve³eesi³e efve<HeÊeer®ee Je
iegCeJeÊes®ee meceeJesMe neslees.

legce®eer He´ieleer leHeemee

1) legce®³ee DeO³eeHeve –DeO³e³eve He´efke´À³esletve legcner Debleie&le DeeefCe yeen³e keÀe³e&#eceles®ee efJekeÀeme
keÀmee keÀjeue?

10.4 me³egbkeÌle GHeeiece, He´efke´À³ee GHeeiece, efve<HeÊeer GHeeiece

meJe&meeOeejCeHeCes Demes HeenC³eele ³esles keÀer DeeefLe&keÀ Jee{ermeeþer efMe#eCee®ee menYeeie DeeefCe
efJeefJeOe GHeeieceemen meeceeefpekeÀ efJekeÀmee®es cetu³eebkeÀve keÀjC³eemeeþer efve³eespekeÀ Je mebMeesOekeÀebkeÀ[tve
GHeeiece DeeefCe HeOoleer®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees. meb³egkeÌle GHeeieceele He´efke´À³ee Je efve<Heleer Üejs efMe#eCe
He´Ceeueerleerue DeO³eeHeve –DeO³e³evee®eer iegCeJeÊee Gb®eeJeC³eele ³esles.
meb³egkeÌle GHeeieceele meeceev³eleë oesve IeìkeÀ meceeefJe<ì Demeleele les cnCepes ` SketÀCe efkebÀcele
keÀceer keÀjCes DeeefCe efve<HeÊeerle peemleerle peemle Jee{ keÀjCes. ner HeOole DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ
#es$eele l³ee®eyejesyej J³eJemLeeHeve Je Mew#eefCekeÀ #es$eele ceesþ³ee He´ceeCeele JeeHejC³eele ³esles.
efMe#eCeHe´efke´À³esle DeO³e³eveeuee ®esleeJeCeer osTve ®eebieueer DeO³e³eve efve<HeÊeer He´eHle keÀjC³eele
³esles.
meb³egkeÌle GHeeiece (Dual Approach )
meb³egkeÌle GHeeieceele legueveelcekeÀ ¢<ì³ee oesve GHeeiece SkeÀ$e ³esleele. l³ee®es cenÊJe efMe#eCe
He´Ceeueerle DeefOekeÀ Demetve l³ee®eer He´efke´À³ee lemes®e efveefce&leer. SkeÀef$eleHeCes nesle Demeles. He´efke´À³ee Je efveefce&leer
SkeÀef$eleHeCes nesle Demeu³eecegUs peemleerle peemle efve<HeÊeer He´eHle nesles.
 119

He´efke´À³ee efveefce&leer

He´efke´À³ee cnCepes DeeefLe&keÀ GlHeeovee®eer ceeefnleer IesCes, DeLe&Meem$eceO³es He´efke´À³ee cnCepes

efve<HeÊeer keÀMeer He´eHle nesles les oMe&efJeCeeje ceeie& nes³e.

DeO³eeHeve-DeO³e³eve, mebMeesOeve efkebÀJee uesKeve DeO³eeHeveele He´efke´À³ee Je efveefce&leer ³ee GHeeieceeblee

keÀceer mLeeve Deens. Yee<ee j®evesJej efveefce&leer GHeeiecee®ee He´YeeJe He[lees lej He´efke´À³ee GHeeiecee®ee
J³eefkeÌleiele neJeYeeJe Je SkeÀef$ele He´YeeJe He[lees. DeMee He´keÀejs DeO³e³evekeÀlee& efMe#ekeÀeves efouesu³ee veesìmed
efuentve Ieslees. DevegkeÀjCe keÀjlees Je mebke´Àefcele keÀjlees. He´efke´À³ee Je efveefce&leer GHeeiecee®ee efMe#eCe
Meem$eeleerue ke=Àleer mebMeesOeveele GHe³eesie keÀ©ve mecem³es®es GÊej iegCeelcekeÀ DeeefCe mebK³eelcekeÀ
mJe©Heele He´eHle kesÀues peeles.

He´efke´À³ee GHeeiece (Process Approach)

DeO³e³eve keÀl³ee&®³ee mepe&veMeeruelesuee Je l³eeves efJece<eea ceeieeves kesÀuesu³ee mJe³ebmebMeesOeveeJej
He´efke´À³ee GHeeiecee®ee Yej Demelees. (Huee@Jej 1989) keÀe³e& HetCe& keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves melele®es veJeerve
MeesOe Je mJele뮳ee veJeerve keÀuHevee keWÀêmLeeveer Demeleele. DeO³e³evekeÀlee& uesKeve, yegefOocebLeve,
GpeUCeer F. keÀe³ee&le ceive Demelees l³ee®e JesUer efMe#ekeÀ Je efJeÐeeLeea ³eevee He´eflemeeoe®eer iejpe Demeles.

Goe. mebMeesOeve HesHej efueefnle Demeleevee, mebMeesOeve He´byeOeemeeþer mJeleë efJe<e³e efveJe[tve
efve³elekeÀeefuekeÀele uesKeve Je Heefj#eCe efueefnle Demeleevee DeO³e³evekeÀlee& mJeleë leeCe Iesle Demeles. ³ee
He´efke´À³esleerue IeìkeÀ SkeÀceskeÀebMeer Deeblejefke´À³ee keÀjerle Demeleele DeeefCe ner He´efke´À³ee Hegvne l³ebe®³ee
efþkeÀeCeer Ie[le Demeles. ceO³es ceO³es efmLej jentve DeO³e³evekeÀlee& efJece<eea ef®ebleve keÀjerle Demelees DeeefCe
JeejbJeej He´l³eeYejCe Iesle Demelees.

DeO³eeHeveMeem$ee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve He´efke´À³ee GHeeiece ®eebieu³ee He´keÀejs mJeerkeÀeju³ee iesuee

veener. ³eele keÀener meeceeefpekeÀ IeìkeÀ Je efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe ³ee yeeyeleerle oes<e Deensle. Demes Demeues
lejer mebMeesOevee®³ee keÀener GHeueyOe efve<keÀ<ee&vegmeej mebMeesOeve HesHej keÀmee efueneJee, Yee<ee keÀMeer DemeeJeer,
³esLes Yee<ee uesKevee®³ee HeOoleMeerj He´efke´À³esceO³es He´efke´À³ee GHeeiecee®ee DebleYee&Je neslees. Hejblet uesKekeÀe®es
meeceeefpekeÀ –meebmke=ÀeflekeÀ IeìkeÀ, Jeie&, efuebie Je l³ee®³ee uesKeve He´efke´À³esJej meebmke=ÀeflekeÀ Jeejm³ee®ee
nesCeeje HeefjCeece ³eekeÀ[s ogue&#e kesÀuesues Deens.

efveefce&leer GHeeiece (Product Approach)

efveefce&leer GHeeieceeceO³es mebMeesOeve HesHej efueefnC³eeme efMekeÀle Demeleevee efkebÀJee Yee<es®es uesKeve
keÀjerle Demeleevee efceÞe %eeve Je keÀewMeu³eeJej efve³eb$eCe þsJetve Jeeke̳eeleerue J³eekeÀjCe, Meyo, j®evee F.
Jej Yej osTve uesKeve kesÀues peeles. cetbu³eekeÀve keÀjleevee Jeeke̳ee®ee He´keÀej Je Jeeke̳eeleerue J³eekeÀjCe
MegOolesJej Yej efouee peelees. DeO³e³eveeL³ee¥keÀ[tve mebMeesOevee®es Je Yee<es®es efve³ece O³eeveele IesTve uesKeve
keÀjCes DeHesef#ele Demeles.
 120
Yee<esleerue iegbleeiegble ìeUtve De®egkeÀ uesKeve keÀjC³ee®eer meJe³e JneJeer ³ee ¢<ìerves efveefce&leer
GHeeiecee®es cenÊJe DeefOekeÀ Deens.
meb³egkeÌle GHeeieceeceO³es He´efke´À³ee Je efveefce&leer GHeeiece ³ee oesvner®es SkeÀef$ekeÀjCe nesCes DeHesef#ele
Demeles. He´efke´À³ee GHeeieceele efMe#eCee®eer O³es³es Je GefÎ<ìebvee DeefOekeÀ cenlJe Deens lej efveefce&leer
GHeeieceele ke=Àleer Je leelkeÀeU efve<Heleer DeHesef#ele Deens.
ke=Àleer mebMeesOeve keÀjerle Demeleevee Jejerue GHeeieceebvee Jeie& HeefjefmLeletve JeieUlee ³esle veener.
ceeefnleer mebkeÀueve keÀjC³eemeeþer meb³egkeÌle GHeeiecee®ee GHe³eesie nesT MekeÀlees.

ceeefnleer mebkeÀueve

iegCeelcekeÀ GHeeiece mebK³eelcekeÀ GHeeiece

cegueeKeleer efvejer#eCe meJes&#eCe, mebK³eeMeem$eer³e leb$ee®ee GHe³eesie.

Meeues³e He´Ceeueerle cegues efkeÀleer He´ceeCeele GHeefmLele jenleele ³eeJe©ve ieUleer®³ee He´ceeCee®eer
J³eeK³ee keÀjlee ³esles. ieUleer®es He´ceeCe keÀe{e³ee®³ee DeveskeÀ HeOoleer Deensle. ceveg<³eyeU efJekeÀeme
ceb$eeue³eeves ieUleer®es He´ceeCe keÀe{C³eemeeþer Heg{erue HeOoleer®ee JeeHej kesÀuee.
F.1ueer les 5Jeer ®³ee Jeiee&leerue SketÀCe ieUleer keÀe{C³eemeeþer 1 Jepee F. 5Jeer ®³ee Jeiee&le
He´JesMe Iesleuesues efJeÐeeLeea Yeeefieues ®eej Je<ee&HetJeea F.1 ueer®³ee Jeiee&le He´JesMe Iesleuesu³ee efJeÐeeL³ee¥®eer
mebK³ee.

⎡ ⎤
⎢ ⎥
⎣ ⎦

DISE ceeHe&Àle oesve Mew#eefCekeÀ Je<ee&leerue HegvejHejer#eeLeea Jeiee&vegmeej / efuebieevegmeej ceeefnleer

He´eHle Deeu³eeveblej l³ee®³ee DeeOeejs megOeeefjle lekeÌlee le³eej keÀ©ve l³ee®ee GHe³eesie efJeÐeeLeea ieUleer®³ee
He´ceeCee®eer mebK³ee þjefJeC³eemeeþer kesÀuee peelees.
DISE keÀ[tve He´eHle Peeuesueer ceeefnleer ner MeeUebvegmeej le³eej kesÀuesueer Demeles. oesve
Mew#eefCekeÀ Je<ee&meeþer p³ee MeeUe meeceeef³ekeÀ Deensle l³eeb®³eemeeþer ³ee ceeefnleer®ee JeeHej kesÀuee peelees.
veJeerve ceeefnleer le³eej keÀ©ve ³ee DeeOeejs ieUleer®es He´ceeCe keÀe{ues peeles. ³eeJe©ve Demes met®eefJeC³eele
³essles keÀer 2002 – 03 ceO³es ieUleer®es He´ceeCe 15… nesles les 2003 – 04 ceO³es 13… FlekesÀ keÀceer
Peeues Je Heg{s 2004 – 05 ceO³es 12… SJe{s keÀceer Peeues. ieUleer®³ee He´ceeCeele megOeejCee nesle
Demeueer lejer l³ee®ee GHe³eesie Heg{erue keÀeUele ieUleer®es He´ceeCe keÀceer nesC³eemeeþer DeefOekeÀ He´³elve
keÀjC³ee®eer iejpe Deens ³eemeeþer nesT MekeÀlees.
 121
legce®eer He´ieleer leHeemeeë
De) legce®³ee DeO³eeHeve – DeO³e³eve He´efke´À³esle legcner keÀesCel³ee He´keÀej®³ee GHeeiecee®eer DebceueyepeeJeCeer
keÀjeue?

10.5 efMe#eCeeleerue DeHeJ³e³ee®ee DeLe&, J³eeK³ee DeeefCe cenlJe

HegvejdHejer#eeLeea Je efJeÐeeLeea ieUleercegUs Mew#eefCekeÀ DeHeJ³e³e nesle Demelees Demes efMe#eCee®es

efve³eespekeÀ vesnceer cnCele Demeleele. DeMee He´keÀej®ee DeHeJ³e³e cnCepes DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeleerue
meeceeefpekeÀ ceeieC³ee HetJe& keÀjC³eeceOeerue SkeÀ ceesþer De[®eCe Deens. Mew#eefCekeÀ He´Ceeueer®³ee
HeefjCeecekeÀejkeÀ J³eJemLeeHeveemeeþer Mew#eefCekeÀ DeHeJ³e³e keÀceer keÀ©ve OeejCes®³ee He´ceeCeele megOeejCee
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eesi³e Ke®ee&letve (Input) He´Ceeueer®eer iegCeJeÊee DeeyeeefOele þsJeueer Heeefnpes.

∗ Mew#eefCekeÀ DeHeJ³e³e ner SkeÀ DeLe&Meem$eer³e meb%ee Deens. HegvejHejer#eeLeea Je ieUleerves Ke®e&
Peeuesu³ee Je<ee&leerue SketÀCe efJeÐeeLeea mebK³ee cnCepes®e Mew#eefCekeÀ DeHeJ³e³e nes³e.
∗ HetJeea®³ee Mew#eefCekeÀ Je<ee&leerue pes efJeÐeeLeea Heg{erue Mew#eefCekeÀ Je<ee&le SkeÀe®e F³eÊesle jenleele
l³ebevee HegvejHejer#eeLeea (Repeater) Demes cnìues peeles. lemes®e MeeUs®es Debeflece Je<e&
mebHeC³eeHetJeea pes MeeUe mees[tve peeleele l³eebvee ieUleer Demes cnCeleele efkebÀJee Mew#eefCekeÀ Je<e&
HetCe& nesC³eeHetJeea MeeUe mees[tve Flejm$e ogmejerkeÀ[s He´JesMe Iesleele l³eeuee ieUleer Demes
cnCeleele.
∗ pes efJeÐeeLeea HegvejHejer#eeLeea Demeleele l³eeb®³eemeeþer MeeUsle DeefOekeÀ JesU Ke®e& keÀ©ve
l³eeb®ee HeÀe³eoe keÀ©ve efouee peelees. lemes®e MeeUemees[C³eeHetJeea p³ee efJeÐeeL³ee¥vee MeeUs®ee
HeÀe³eoe neslees l³ee meboYee&le `DeHeJ³e³e' ne Meyo JeeHejuee Deens.
∗ SketÀCe DeHeJ³e³e †HegvejeJe=Êeer®ee He´efleefyebefyele SketÀCe DeekeÀej DeeefCe efMe#eCe He´Ceeueerleerue
ye{leer®³ee DeesIeeleerue ieUleer.
∗ HegvejHejer#eeLeer& ë meJe&meeOeejCe keÀeUeHes#ee DeefOekeÀ keÀeUemeeþer Jeiee&le jenCes l³eecegUs
He´JesMee®eer #ecelee keÀceer nesles.
∗ DeHeJ³e³e DeeefCe ieUleer®eer keÀejCes.-
ieUleer ner meb%ee Mew#eefCekeÀ J³eJemLesle JeejbJeej JeeHejueer peeles. pes mebyebefOele efJeÐeeLeea
DeY³eemeke´Àceeuee He´JesMe Iesleele Hejblet lees DeY³eemeke´Àce l³eeb®³eekeÀ[tve HetCe& nesle veener.
∗ megjÀJeele keÀjerle veenerle DeepeejerHeCee kegÀìgbyeekeÀ[tve Del³euHe ceole
keÀenerner keÀejCe oeKeefJele veenerle DeHe³eMe JesUs®eer keÀcelejlee.
 122
ODL He´Ceeueer ceO³es pes efJeÐeeLeea keÀe³ee&ue³eerve ceeIeej Iesleele / mJeeO³ee³e pecee keÀjleele
Hejblet Hejer#ee osle veenerle Je ³ee Gueì DeHetjs keÀewMeu³e yeewefOokeÀ De[®eCeer
He´MeemekeÀer³e keÀejCes.
meJe& DeHeJ³e³eeceO³es veekeÀHexHeCee®eer cetu³es He´efleefyebefyele nesleele efkebÀJee veeHeeme efJeÐeeLeea GHeueyOe
efMe#eCee®ee HeÀe³eoe Iesleele.
SketÀCe DevegketÀue Je<es&
†I-
SketÀCe He´l³e#e JeeHejuesueer Je<ex
Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue DeHeJ³e³e keÀe{C³eemeeþer ner HeOoleer JeeHejlee ³esle veener. je<ì^er³e
mlejeJejerue Mew#eefCekeÀ DeHeJ³e³ee®eer leguevee keÀjleevee SkeÀ ceesþer keÀeUpeer I³eeJeer ueeieles lesLeerue
Mew#eefCekeÀ He´Ceeueer, j®evee, ye{leer®eer OeesjCes, mebHeeovee®es efve³ece ³eeceO³es yejer®eMeer leHeÀeJele Demeles.
pesJne DeeHeCe ieUleer Je HegvejHejer#eeLeea efJe<e³eer yeesuelees lesJne efJeÐeeL³ee¥®eer DeHeJ³e³ee®eer SketÀCe Je<ex
efJe®eeele Iesleueer Heeefnpesle. HegvejdHeefj#eeLeea efJe<e³eer yeesuelees lesJne efJeÐeeL³ee¥®eer DeHeJ³e³ee®eer SketÀCe Je<ex
efJe®eejele Iesleueer Heeefnpesle. HegvejdHeefj#eeLeeaveer Je ieUleer ceOeerue SketÀCe efJeÐeeL³ee¥veer efkeÀleer Je<ex Ke®e&
kesÀueer l³ee®es ìkeÌkesÀJeejerle ©Heeblej kesÀues Heeefnpes.
efJeÐeeL³ee¥®eer ceveesJe=Êeer, HegvejeJe=Êeer Je ieUleer ³eeJej Keeueerue iees<ìeR®ee ceesþ³ee He´ceeCeele He´YeeJe He[lees.
∗ meeceeefpekeÀ -DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer / HeeMJe&Yetceer
∗ Mew#eefCekeÀ IeìkeÀ
∗ Iej keÀeceele DeO³e³eveeL³ee&uee DeefOekeÀ meeceeJetve IesCes.
∗ HeeuekeÀeb®ee efJejesOe, HeeuekeÀeb®ee Mew#eefCekeÀ opee&.
Mew#eefCekeÀ IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀjlee, efmLejlee efkebÀJee meceepee®eer DeeefLe&keÀ iejpe Je
Mew#eefCekeÀ HeOole ³eeb®³eele mebyebOe, vemeCes. ®egkeÀer®es He´JesMe OeesjCe iejerye mebmLesle YeeweflekeÀ megefJeOeeb®ee
DeYeeJe, mebmLesleerue JeeleeJejCe F. keÀejCeecegUs HegvejeJe=Êeer Je ieUleer nesle Demeles. HeeuekeÀe®es efveOeve,
DeO³e³evee®ee keÀcekegÀJele opee& ³ee IeìekeÀebcegUs megOoe efJeÐeeL³ee&®³ee ÞesCeerle HegvejeJe=Êeer Je ieUleer nesle
Demeles.
legce®eer He´ieleer leHeemee

1) ’He´eLeefcekeÀ mlejeJejerue ieUleer ns Heg{erue efMe#eCeeuee De[LeUe , Deens ³ee efJeOeeveeb®eer legce®³ee
DevegYeJeeletve ®e®ee& keÀje.
 123

10.6 efMe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJejerue ieUleer®³ee He´ceeCee®ee Deboepe

efMe#eCeeuee efceUCeejs HejleeJ³ee®es He´ceeCe Je ceeveJeer mebmeeoveeves mebHeeove kesÀuesu³ee efMe#eCee®eer

HeeleUer ³eele IeveelcekeÀ mebyebOe Deens. efJeefJeOe He´keÀej®³ee Je efJeefJeOe mlejeJejerue efMe#eCeeuee efceUCeeN³ee
meeceeefpekeÀ Je Keepeieer HejleeJ³ee®³ee He´ceeCeele pejer HeÀjkeÀ Demeuee lejer He´eLeefcekeÀ Je HetJe& He´eLeefcekeÀ
mlejeJejerue efMe#eCeeHes#ee meeceeefpekeÀ HejleeJ³ee®es He´ceeCe ns vesnceer Deboepes peemle®e Demeles. G®®e
mlejeJejerue efMe#eCeeHes#ee Keepeieer mJe©Heeleerue HeÀe³eos DeeefOekeÀ Demeleele. ³ee®ee®e DeeOeej IesTve
Meemeve meJe&$e ceesHeÀle efMe#eCee®es OeesjCe jeyeefJele Deens. Goe. Yeejleele 14 Je<ee&Keeueerue meJe&
yeeuekeÀebvee efMe#eCe ceesHeÀle osC³eele ³esles. G®®e mlejeJejerue efMe#eCeeHes#ee Keeue®³ee mlejeJejerue
efMe#eCeeuee DeefOekeÀ metì osC³eele Deeueer Deens. l³eecegUs efMe#eCeeuee efceUCeeN³ee HejleeJ³ee®³ee He´ceeCeele
meeceefpekeÀ Je Keepeieer ³eeceO³es HeÀjkeÀ Deens. ne HeÀjkeÀ HeÀkeÌle mlej DeeefCe efMe#eCee®ee He´keÀej ³eeceO³es®e
efometve ³esle veener lej lees efJeefJeOe He´ebleeceO³esner efometve ³eslees.
efMe#eCee®³ee efJeefJeOe mlejeJejerue ieUleer®³ee He´ceeCee®ee DeY³eeme keÀjCes Je l³ee®es efJeMues<eCe
keÀjCes ³ee meboYee&le DeveskeÀ mebMeesOeves Peeuesueer Deensle.
meeleejeceO³es yeeueJeiee&le He´JesMe Iesleuesu³ee yeeuekeÀebceO³es (Deboepes) 36.20… ieUleer Peeueer
lej DeeefLe&keÀ DeHeJ³e³e (Deboepes) 28… SsJe{e Peeuee.
ceneefJeÐeeue³eerve mlejeJej (keÀecele DeeefCe osMecegKe 1963), HeÀi³eg&meve keÀe@uespe HegCes, ³esLes
keÀuee MeeKesle 1000 efJeÐeeL³ee&er He´JesMe Iesleuee l³eeHewkeÀer 493 efJeÐeeL³ee&veer ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCe
HetCe& kesÀues. ³eeJe©ve Deboepes DeHeJ³e³e 28… Peeuee. iegpejeleceO³es Peeuesu³ee mebMeesOeveevegmeej keÀesþejer
Dee³eesieeves met®eefJeu³eevegmeej MeeUe Je ceneefJeÐeeue³eele peemleerle peemle efJeÐeeL³ee¥vee He´JesMe osC³eele
Deeuee. He´efleieceve efJeMues<eCeeJe©ve Demes efveoMe&veeme Deeues keÀer MeeUe Je ceneefJeÐeeue³eerve mlejeJej
ceesþ³ee He´ceeCeele DeHeJ³e³e Peeuee. ³eeceO³es cegueer DeeefCe DeeefLe&keÀ ceeieeme Je meeceeefpekeÀ ceeieemeJeieea³e
efJeÐeeL³ee¥®ee meceeJesMe neslee.
Meeues³e mlejeJejerue efMe#eCeele ieUleer®es He´ceeCe DeefOekeÀ Deens. ( Yeejleele F³eÊee 1 ueer les
7Jeer ®³ee Jeiee&leerue 1995- 96 ceOeerue cegueebceO³es ieUleer®es He´ceeCe 54.99… Je cegueeRceOeerue
ieUleer®es He´ceeCe 61.70…) nesles.

Yeejlee®³ee meboYee&le MeeUs®eer ieUleerë

MeeUeb®eer GHeueyOelee vemeu³eecegUs Yeejleele MeeUsyeensj jenCeeN³ee cegueeb®eer mebK³ee 10 – les
15… SJe{er Deens. peJeUHeeme efMe#eCee®eer mees³e Demetvener DeefOekeÀ ceesþ³ee He´ceeCeele yeeuekesÀ MeeUsle
Iesle veenerle keÀejCe cetueYetle iejpee YeeieefJeC³eemeeþer Iejele ®eeueCeeN³ee íesì³ee –ceesþ³ee J³eJemee³eele
ceole cnCetve ueneve cegueebvee keÀeceeuee ueeJeues peeles. yejer®eMeer cegues Hewmes efceUefJeC³eemeeþer Flejðe
veeskeÀjer keÀjerle Demeleele. ³eele ie´eceerCe Yeeieeleerue cegueeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ Deens. l³eecegUs Menjeleerue
cegueebHes#ee Kes[³eeleerue cegues efMe#eCe HetCe& keÀ© MekeÀle veenerle. l³eecegUs ieUleer®es He´ceeCe Jee{uesues efometve
³esles.
 124

1999 les 2004 – 05 ceOeerue He´eLeefcekeÀ DeeefCe G®®e He´eLeefcekeÀ mlejeJejerue ieUleer®es He´ceeCe.

mlej 1999 - 2000 – 2001 – 2002 - 2003- 2004 –

2000 2001 2002 2003 2004 2005
Jeie& 1les 4
cegues 38.7 39.7 38.4 35.9 33.7 31.37
cegueer 42.3 41.9 39.9 33.7 28.6 24.82
SketÀCe 4.30 40.7 39.0 34.9 31.5 28.49

Jeie& 1 les 7
cegues 52.0 50.3 52.9 52.3 51.8 50.10
cegueer 58.0 57.7 56.9 53.4 52.9 50.76
SketÀCe 54.5 53.7 54.6 52.8 52.3 50.39

ye{leer, HegvejeJe=Êeer DeeefCe ieUleer®es He´ceeCe 2002-03, 2003-04, DeeefCe 2004-05

2002 - 2003 2003 - 2004 2004 - 2005

efuebie ye{leer HegvejeJe=Êeer ieUleer ye{leer HegvejeJe=Êeer ieUleer ye{leer HegvejeJe=Êeer ieUleer

cegues 4 81 5 15 82 5 - 13 83
13

cegueer 4 80 5 15 82 5 - 13 83
13
SketÀCe 4 80 5 15 82 5 ö 13 84
12

DeY³eeme j®evee (Study Design)

efMe#eCee®³ee He´eLeefcekeÀ les G®®eHe´eLeefcekeÀ mlejeJejerue mebke´Àefcele He´ceeCeeJe©ve Demes oMe&efJeues
Deens keÀer, yengleskeÀ jep³eele ns He´ceeCe DeefOekeÀ Deens. He´eLeefcekeÀ efMe#eCee®ee efJemleej Peeu³eeveblej G®®e
He´eLeefcekeÀ mleje®ee efJemleej keÀjC³ee®eer ceeieCeer Jee{ueer lesJne l³ee®es mebke´Àefcele He´ceeCe meejKes®e nesles.
keÀener yeeyeleerle He´eLeefcekeÀ efMe#eCee®ee efJemleej Peeu³eeveblej mbeke´Àefcele He´ceeCe Jee{les. DeMee HeefjefmLeleerle
G®®e He´eLeefcekeÀ efMe#eCe HeOoleer®³ee efJemleejemeeþer ceeieCeer DeefOekeÀ Jee{les. peer jep³es Mew#eefCekeÀ
¢<ì³ee DeefOekeÀ He´iele Deensle efleLes He´eLeefcekeÀ mlej HetCe& kesÀu³ee®es He´ceeCe peJeU peJeU 100… Deens.
peer jep³es Mew#eefCekeÀ ¢<ì³ee keÀceer He´iele Deensle. efleLes He´eLeefcekeÀ mlej HetCe& kesÀuesues He´ceeCe 100… ®³ee
peJeUHeeme Deens Hejblet Deblejmebke´Àcevee®ee oj 100… ®³ee HeÀej®e peJeU Deens. Mew#eefCekeÀ¢<ì³ee
ceeieeme jep³eeleerue HetJe& -He´eLeefcekeÀ HetCe& keÀjC³ee®ee oj DeeefCe ³ee mlejeJejerue mebke´Àefcele oj ne peer
 125
jep³es Mew#eefCekeÀ ¢<ì³ee He´iele Deensle l³eeb®³eeHes#ee peemle Deens. cnCetve G®®e He´eLeefcekeÀ mlejeJejerue
efMe#eCee®ee efJemleej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

Debleie&ceve Je yeefnie&ceve He´ceeve ns He´Ceeueer®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee oMe&efJeles. G®®e He´eLeefcekeÀ

mlejeJejerue DeHeJ³e³e ne He´eLeefcekeÀ mlejeJejerue DeHeJ³e³eeHes#ee keÀceer Deens. ceeueeHegjce®es Debleie&ceve,
yeefnie&ceve He´ceeCe 1 ë 2.24 efyeueemeHetj®es 1 ë 1.41, Deewjbieeyeeo 1 ë 1.11 DeeefCe ceesjeoeyeeo
1 ë 1.20 Deens. ns Debleie&ceve yeefnie&ceve He´ceeCeeJe©ve Demes efomeles keÀer efyeueemeHetj JeieUlee G®®e
He´eLeefcekeÀ MeeUsleerue DeHeJ³e³e keÀceer Peeuee Deens. DeefOekeÀ DeHeJ³e³e ne HegvejeJe=Êeerle Peeuesuee Demetve lees
ieUleerHew#ee leerve Heìerves DeefOekeÀ Deens.

legce®eer He´ieleer leHeemee

1) ie´eceerCe Yeeieele efJeÐeeL³ee¥®eer ieUleer nesC³ee®es IeìkeÀ one DeesUerle mHe<ì keÀje.

10.7 DeHeJ³e³ee®es He´keÀej, Hewmee, JesU, meeOeve mebmeeOeves, ceeveJeer Yeeb[Jeue

DeeefCe efJe®eejmejCeer

Hewmee ns SkeÀ iegbleJeCetkeÀer®es oMe&keÀ Deens. efMeef#ele keÀeceeieej ns DeefMeef#ele efkebÀJee DekegÀMeue
efkebÀJee keÀceer Mew#eefCekeÀ Hee$elee Demeuesu³ee keÀeceieejebHes#ee DeefOekeÀ Hewmes efceUefJeleele cnCetve HewMee®ee
efMe#eCeeMeer DeefOekeÀ peJeU®ee mebyebOe Deens. GlHevve DeeefCe mebHeÊeer ³eeb®eer ueeskeÀebceO³es Demeceeve JeeìCeer
nesle Demeu³eecegUs efMe#eCe Hewmee ³eeleerue mebyebOe cenÊJee®ee Deens. HewMee®³ee ©Heele nesCeeN³ee DeHeJ³e³eeletve
keÀe³e&MekeÌleer efometve ³esles. Heg{erue GHe³egkeÌlelesmeeþer peesHe³e&le ceeveJeer efceUkeÀle Je MeejerefjkeÀ mebmeeOevee®ee
JeeHej keÀjerle veenerle leesHe³e¥le DeeefLe&keÀ mebmeeOeveeuee DeLe& vemelees. efMe#eCee®ee mlej ner SkeÀ Jew³eefkeÌlekeÀ
efceUkeÀle Deens. DeveskeÀ Je<ex ³eMemJeer efMe#eCe He´eHle kesÀu³eeveblej J³eeJemeeef³ekeÀ #es$eele keÀeceieej cnCetve
He´JesMe efceUlees. efMe#eCee®³ee JesieJesieU³ee HeeleUervegmeej keÀeceieejeb®es Heieej / efceUkeÀle þjle Demeles.

efMe#eCeHeeleUer Je keÀeceieejeb®eer keÀceeF& ³eemeboYee&le Keeueerue JewefMe<ì³es meceeefJe<ì keÀjlee

³esleerue. HewMee®³ee DeHeJ³e³eeletve De³eesi³e efve<Heleer He´eHle nesles.
∗ meJe& keÀeceieejeb®eer keÀceeF& meJe&meeOeejCe Demeles.
∗ Mew#eefCekeÀ mebHeeovee®eer G®®e HeeleUer
∗ p³ee keÀeceieejbe®es efMe#eCe G®®e mlejeJejerue Demeles l³ee®eer keÀceeF& keÀjC³ee®eer #ecelee ner
DeefOekeÀ peueo Demeles.
HewMee®ee DeHeJ³e³e ne efMe#eCee®³ee iegCeJeÊesJej®e veener lej DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJejner De[LeUe
DeeCelees.
 126
meeefnl³ee®ee DeHeJ³e³e
efMe#eCe He´CeeueerceO³es meeOeveebvee DeHeJ³e³e ne SkeÀ cenlJee®ee Hewuet Deens. meeOeve
mebmeeOevee®³ee DeHeJ³ee³eeletve, DeHeJ³e³eer DeceeveJeer meeOeves le³eej nesleele DeHeJ³e³eer meeOeve
mebmeeOeveeceO³es YeeweflekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ mebmeeOevee®ee meceeJesMe neslees.

DeceeveJeer mebmeeOevee®³ee DeHeJ³e³eeceO³es Fceejle, He´MeemekeÀer³e oeueve, J³eeK³eeve keÀ#e,

ie´bLeeue³e, mebieCekeÀ keÀ#e, Jemeleerie=n Fceejle, HegmlekesÀ, Mew#eefCekeÀ meeOeves, vecegves, leb$eJew%eeefvekeÀ
meeefnl³e, jsef[Dees, ìer. Jner, ìsHejskeÀe@[&j, DeesJnjns[ He´espeskeÌìj, efHeÀuce He´espeskeÌìj, mueeF&[
He´espeskeÌìj pej ns meeefnl³e JeejbJeej JeeHejues iesues veener. lej ceesþe DeHeJ³e³e neslees. ³eeefMeJee³e GHe³egkeÌle
þjCeejer GHeYeesi³e meeOeves, efJepe, efHeC³ee®es HeeCeer, Jele&ceeveHe$es, mìsMevejer, ceeefmekesÀ ³ebe®ee efMe#ekeÀ Je
efJeÐeeLeer& ³eeb®³eekeÀ[gve De³eesi³e JeeHej nesle Demesue lej ceesþe DeHeJ³e³e nesF&ue. cnCetve efMe#ekeÀ Je
efMe#ekesÀlej keÀce&®eeN³eebkeÀ[tve mebmLesleerue Jemletb®ee ³eesi³e JeeHej kesÀuee iesuee Heeefnpes keÀesCel³eener Jemlet®ee
DeHeJ³e³e nesGÀ osT ve³es.

ceeveJeer Yeeb[Jeue
ceeveJe He´eCeer DeeHeueer iegbleJeCetkeÀ efMe#eCe Je He´efMe#eCe IesC³eemeeþer DeeefCe Deejesi³e ®eebieues
jenC³eemeeþer keÀjerle Demelees. ceeveJeer Yeeb[Jeueeuee mebK³eelcekeÀ Je iegCeelcekeÀ yeepet Deensle. iegCeelcekeÀ
yeepetceO³es He´eHle kesÀuesueer efJeefJeOe keÀewMeu³es, DeÐe³eeyeeyele %eeve IesC³ee®eer #ecelee, ceeveJeer #ecelesJej
HejerCeece keÀjCeejs Flej IeìkeÀ keÀer p³eeÜejs lees DeefOekeÀ GlHeeokeÀ keÀe³e& keÀ© MekeÀlees. ³eeb®ee meceeJesMe
neslees.
mebK³eelcekeÀ yeepet cnCepes DeveskeÀ ueeskeÀ SKeeos keÀece keÀjerle DemeCes. pes ueeskeÀ SKeeo³ee
keÀe³ee&ceO³es menYeeieer nesleele les lesLes JesU Ke®e& keÀjleele l³eecegUs l³ee®ee l³eebvee HeÀe³eoe neslees. ceeveJeer
Yeeb[JeueeceO³es Keeueerue IeìkeÀ DebleYet&le Demeleele.

efMe#eCe Deejesi³e mesJee keÀecee®es He´efMe#eCe

DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe leebef$ekeÀ efMe#eCee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe

Jejerue Hewuetb®³ee DeeOeejs pej ceeveJeer Yeeb[Jeue ³eesi³e leNnsves GHe³eesieele DeeCeues veener lej,
efMe#eCe #es$eele l³ee®ee DeHeJ³e³e neslees. n³ee DeHeJ³e³ee®eer efkebÀcele DeefOekeÀ keÀceer nesle peeles. SketÀCe
ueeskeÀmebK³esceOetve meJe&®e J³ekeÌleerveer pej He´eLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ Je G®®e efMe#eCe HetCe& kesÀues lej G®®e
efMeef#ele ceeveJe mebmeeOevee®ee meeþe le³eej nesF&ue. l³ee®ee HeefjCeece Demee nesF&ue keÀer ceeveJeer
Yeeb[Jeuee®ee peemleerle peemle DeHeJ³e³e nesF&ue Je iegCeJeÊeeHetJe& efMe#eCeeuee De[LeUe efvecee&Ce nesF&ue.
efMe#eCeeleerue keÀce&®eejer, leebef$ekeÀ keÀce&®eejer Je J³eeJemeeef³ekeÀ keÀce&®eejer ³eeb®ee meceeJesMe neslees.

efJe®eejmejCeer ( Jeeoe®³ee Hee³eeYetle keÀuHevesefJe<e³eer)

efJe®eejmejCeer mebyebOe SKeeo³ee Jee{le peeCeeN³ee efJe<e³eeMeer Demelees, l³ee efJe<e³ee®es mJe©He,
J³eeHleer, efJe<e³e meeojerkeÀjCee®eer HeOoleer lees efJe<e³e efJe®eejele I³ee³e®ee keÀer keÀe{tve ìekeÀe³e®ee F.
yeeyeleerle efJe®eejmejCeer DeeJeM³ekeÀ Demeles.

³esLes He´Mve GHeefmLele neslees keÀer, Mew#eefCekeÀ ke=ÀleerceOetve nesCeeN³ee DeHeJ³e³eeuee IeìveelcekeÀ
DeeOeej keÀe³e Deens? l³eeuee cenÊJee®³ee ieìele kesÀJne mLeeve efceUsue?
 127
efJe®eejmejCeerceO³es J³eefkeÌleiele DeY³eemeke´Àce, menMeeues³e GHeke´Àce, Heeþ³eebMeemeyebOeer efJe®eej,
Mew#eefCekeÀ yeelec³ee F. ®es efJeMues<eCe kesÀues peeles. ns efJeMues<eCe cnCepes pes ie=efnle Oejues peeles Je pes
efMe#eCeeletve He´l³e#e efceUles ³eeleerue mel³e Demeles.

pej DeeJeM³ekeÀ efJe®eejmejCeer efMe#eCe HeOoleerceO³es DeeCeueer veener lej leb$eefJe%eeveeletve eEkeÀJee
efMe#eCeeletve yeensj He[Ceejs DeeJeM³ekeÀ %eeve He´eHle nesGÀ MekeÀCeej veener.

efJe®eejmejCeer®ee IeìkeÀ cnCetve DeHeJ³e³ee®ee efJe®eej kesÀuee lej Demes cnCelee ³esF&ue keÀer
DeHeJ³e³ee®ee kesÀJeU iegCeJeÊee Jee{efJeC³ee®ee GHe³eesie nesle veener, DeHeJ³e³e ner efJeÐeeLeer& mecetneMeer
mebyebOeerle me%ee Deens. DeO³eeHeve –DeO³e³eveeceO³es efMe#ekeÀeves DeMee He´keÀej®es IeìkeÀ mHe<ì keÀ©ve IesCes
iejpes®es Deens. DeMeeHe´keÀejs J³eJenejele efJe®eejmejCeer ne IeìkeÀ GHe³egkeÌle Deens veenerlej Mew#eefCekeÀ
Debleie&ceve / yeefnie&ceve ³eeyeeyeleerle Gleej efometve ³esF&ue.

legce®eer He´ieleer leHeemee

1) iegCeJeÊeeHetCe& efµe#eCeeuee De[LeUe DeeCeCeejs Flej ÒekeÀej®es DeHeJ³e³e keÀesCeles Deensle?

 128

11
efMe#eCe meceevelesleerue GHee³e³eespevee
IeìkeÀ j®evee :
11.0 GefÎäîes
11.1 ÒemleeJevee
11.2 efMe#eCe mebOeerleerue Demeceeveles®eer keÀejCes
11.3 meceeveles®ee DeLe& DeeefCe efJeefJeOe ìHH³eeleerue meceevelee
11.4 m$eer meceevelee
11.5 DekeÀe³e&#ece yeeuekeÀebmeeþer meceevelee
11.6 ‰fJeMes<e Òe³elve
11.7 cetu³e-veHeÀe efJelejCe : meceevelee ner efMe#eCeeleerue lejleto
11.8 ueeskeÀ efJeYeepeveevegmeej osC³eele ³esCeejer efMe#eCe meceevelee
11.9 #ecelesvegmeej osC³ee®ee efvekeÀ<e
11.10 uee@jsvPe Je¬eÀ
11.11 efieveer iegCekeÀ
11.12 efieveer efveoxMeebkeÀ ceespeceeHe
11.13 efveoxMeebkeÀeleerue Demeceevelee
11.14 efieveer iegCekeÀe®es Demeceeveles®es HeefjceeCe cnCetve HeÀe³eos
11.15 efieveer iegCekeÀe®es Demeceeveles®es HeefjceeCe cnCetve leesìs
11.16 ceeHeveeleerue ³esCeeN³ee De[®eCeer
11.17 Flej GHe³eesie

11.0 GefÎäs

³ee IeìkeÀevegmeej
• efMe#eCe mebOeerle efvecee&Ce nesCeejer Demeceevelee mecepetve IesCes
• efMe#eCe meceevelee DeLe& Je mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
• Mew#eefCekeÀ mebOeer®ee meceevelesleerue keÀener efJeMes<e Òe³elve mecepetve IesCes.
• mebOeer DeeefCe meeJe&peefvekeÀ Ke®e& ³eeleerue meceeveles®ee efvekeÀ<e mHe<ì keÀjCes.
 129

• efMe#eCeeleerue cetu³e veHeÀe ³eeceOeerue meceeJesMeerle cetu³eeb®es mecepetve IesCes.

• #ecelesvegmeej osC³ee®³ee efvekeÀ<eeceOeerue mecem³ee mecepetve IesCes.
• uee@jsvPe Je¬eÀ mHeä keÀjCes.
• efieveer iegCekeÀ mHeä keÀjCes.
• efieveer iegCekeÀ keÀe{Ces
• Demeceeveles®es HeefjceeCe cnCetve efieveer iegCekeÀe®es HeÀe³eos, leesìs DeeefCe mecem³ee mHeä keÀjCes.

11.1 ÒemleeJevee

efMe#eCeeletve meceevelee efceUles keÀe? Kejlej efMe#eCe ns Demes meeOeve Deens keÀer p³ee®³ee
ceeO³eceeletve DeeHeCe Demeecevelee keÀceer keÀª MekeÀlees. HeCe efMe#eCe ns efJeefJeOe mLejeJej GHeueyOe nesF&ue
l³eeJesUer®e ner Demeceevelee DeeHeCeeme otj keÀjlee ³esF&ue.

DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀemee®eer GefÎäîes meeO³e keÀjC³eemeeþer efMe#eCeeceO³es

efJeefMeä lejlego keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. efMe#eCe mebOeer DeHegN³ee efceUle Demeleerue eEkeÀJee pej efMe#eCe
DeHegjs Iesleues Demesue lej meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeefmLejlee efvecee&Ce nesT MekeÀles. HeCe pej ³eesi³e l³ee
ÒekeÀejs efMe#eCe Iesleues lej meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjlee ³esCes Meke̳e nesles. efMe#eCe
meefceleer DenJeeueevegmeej, efMe#eCe ns Demes meeOeve Deens keÀer p³eecegUs DeeHeCe MeebleHeCes meceepeeceO³es
HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCet MekeÀlees.

ceveesefJekeÀeme keÀjCeejs GoeÊe efMe#eCe ns Yeejleer³e mebefJeOeevee®³ee jepekeÀer³e Je DeeefLe&keÀ

IeìkeÀeb®ee Hee³ee Deens. Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves efMe#eCee®ee ueeYe IesCes ne keÀe³eÐeeves efouesuee DeefOekeÀej Deens.
(ceeMe&ue:38) meceeveeleerue ceeiemeJeieea³e peeleer-peceeleerleerue ueeskeÀebvee efMe#eCe mebOeer®ee ueeYe Ieslee
³eeJee Je l³eeb®es meceepeeleerue mLeeve Gb®eeJelee ³eeJes ³eemeeþer®eer efJeMes<e lejleto efMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve
DeeHeu³ee mebefJeOeeveele keÀjC³eele Deeueer Deens.

DeeefLe&keÀ efve³eespeveeceO³es jeä^er³e efJekeÀemee®es GefÎäîes meeO³e keÀjC³eemeeþer efMe#eCe ns meeOeve

JeeHejues peeles, keÀejCe DeLe&J³eJemLee, Menjer Yeeieeleerue keÀejKeeveoejer Je efMe#eCe ³eeb®ee peJeU®ee
mebyebOe Deens. jeä^er³e efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Jejerue meJe& IeìkeÀebceO³es efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes
Del³eble iejpes®es Deens Demes cele keÀener DeLe&Meem$e%eebveer ceeb[ues Deens.
[e@. ceeMe&ue ³eeb®³eeceles, efMe#eCe ner ceveg<³eeceO³es kesÀuesueer GÊece Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ Deens.
efMe#eCe Je J³eJemee³e ³ee oesvner IeìkeÀeb®ee HeÀej peJeU®ee SkeÀceskeÀebMeer mebyebOe Deens.
J³eJemee³eeceO³es nesCeejs yeoue ns kesÀJeU efMe#eCeecegUs nesT MekeÀleele. keÀejKeeveoejer #es$eeceO³es Ie[tve
Deeuesuee leebef$ekeÀ yeoue ne kesÀJeU efMe#eCeecegUs Meke̳e Deens. Lees[ke̳eele cnCepes meJe& ÒekeÀej®³ee
J³eJemee³eeceO³es efMe#eCe ns Del³eble iejpes®es Deens.
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej efMe#eCee®ee HeÀej ceesþe HeefjCeece neslees. DeLe&J³eJemLesuee SkeÀ ÒekeÀej®³ee
keÀewMeu³eHetCe& Þece HegjJeþîee®eer iejpe Deens. Demee keÀewMeu³eHetCe& ÞeceHegjJeþe kesÀJeU efMe#eCeecegUs nesT
MekeÀlees. ÞeefcekeÀebceO³es veeefJev³eHetCe& yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer leekeÀo kesÀJeU efMe#eCeeceO³es Deens.
 130
DeeefLe&keÀ Jee{ Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³ee mebkeÀuHevesceO³es efMe#eCe ns cenlJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeles.
efMe#eCeecegUs DeeefLe&keÀ efJekeÀeme peueo ieleerves meeO³e nesC³eeme ceole nesles.

11.2 efMe#eCe mebOeerleerue Demeceeveles®eer keÀejCes :

1) efMe#eCe mebOeerleerue Demeceevelee :

efJeefJeOe keÀejCes peyeeyeoej þjleele. efMe#eCe mebOeerle Demeceevelee efvecee&Ce nesC³eemeeþer.

Deepener keÀener efþkeÀeCeer ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ mebmLee GYeeju³ee iesuesu³ee veenerle.
l³eecegUs lesLeerue ueeskeÀebvee efMe#eCee®³ee meceeve mebOeer GHeueyOe Demeu³ee lejer keÀener DeeefLe&keÀ ¢äîee l³ee
ceeieeme Demeuesu³eebvee mebOeer®ee ueeYe Ieslee ³esCes Meke̳e nesle veener, keÀejCe yeensjieeJeer efMe#eCe
IesC³eemeeþer jenC³ee®eer mees³e keÀjCes iejpes®es Demeles, ³eesi³e les JeenlegkeÀ meeOeCes GHeueyOe nesCes iejpes®es
Demeles, HeefjCeecelee efMe#eCe mebOeerle Demeceevelee efvecee&Ce Peeuesueer efometve ³esles.

2) iejeryeer :

keÀener JesUsme efMe#eCe mebmLee peJeU®³ee efþkeÀeCeer GHeueyOe Peeuesu³ee Demeleele Hejbleg
iejeryeercegUs ³ee mebOeer®ee ueeYe Ieslee ³esle veener. p³eeb®³eekeÀ[s cegyeuekeÀ Hewmee Deens l³eebvee efMe#eCe mebOeer®ee
ueeYe Ieslee ³eslees. iejerye Iejeleerue cegueebvee efMe#eCeekeÀ[s DeekeÀ<eeale keÀªve IesC³eemeeþer efJeefJeOe ceeie&
JeeHejues peeleele. Goe. ceesHeÀle Jenîee JeeìHe, Mew#eefCekeÀ meeefnl³e, MeemekeÀer³e Deenej, F.

3) MeeUe Je keÀe@uespe ³eeb®³eeleerue HeÀjkeÀ :

MeeUe Je keÀe@uespe ³eeb®³eeleerue yeouelee opee& efMe#eCeeleerue mebOeerJej HeefjCeece keÀª MekeÀlees.
J³eJemeeef³ekeÀ efMe#eCeemeeþer opexoej MeeUe Je keÀe@uespeceOetve HeoJeer mebHeeove keÀjCes iejpes®es Demeles.
ûeeceerCe Yeeieele ³eesi³e l³ee ÒeceeCeele Mew#eefCekeÀ meeOeveeb®ee HegjJeþe nesT MekeÀle veener. l³eecegUs ûeeceerCe
Je Menjer Yeeieeleerue efMe#eCe mebOeerle Demeceevelee efometve ³esles.

4) Iej®³ee JeeleeJejCeeleerue HeÀjkeÀ :

ûeeceerCe Yeeieeleerue efJeÐeeLeea Je Menjer Yeeieeleerue PeesHe[HeìîeebceO³es jenCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee

Iejiegleer JeeleeJejCee®ee HeefjCeece efMe#eCeeJej Peeuesuee efometve ³eslees. DeefMeef#eleHeCee Je iejeryeer ³ee oesvner
keÀejCeebcegUs ³eesi³e l³ee mebOeer ³ee efJeÐeeL³ee¥vee GHeueyOe nesT MekeÀle veener. %eeve mebHeeoveemeeþer ³eesi³e
JeeleeJejCener Del³eble cenÊJee®es Deens, l³eecegUs ³eesi³e l³ee ÒekeÀejs Jee®eveeue³es GHeueyOe keÀªve ³ee
mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjlee ³esC³eemeejKes Deens.
5) meJe&meeOeejCe efMe#eCeeleerue Demeceevelee :

meJe&meeOeejCeHeCes cegueiee Je cegueieer ³ee ueQefiekeÀ Yesoe®ee HejerCeecener efMe#eCee®³ee mebOeerJej

Peeuesuee efometve ³eslees. cegueeveeb efMe#eCe menpe GHeueyOe nesles. lej cegueeRvee efMe#eCe mebOeer®ee ueeYe
IesC³eemeeþer yejs®e keÀä keÀjeJes ueeieleele. cnCetve Deepe®³ee keÀeUele cegueeRvee peemleerle peemle
efMe#eCee®ee ueeYe Ieslee ³eeJee ³eemeeþer efHeÀ meJeuele, mkeÀe@uejMeerHe efoueer peeles.
 131
6) G®®e Jeie& Je ceeieemeJeieea³e Jeie& ³eeb®³eeleerue Deblej :

G®®e Jeieea³e Je ceeieemeJeieea³e ³eeb®³eele menmee efMe#eCe efJekeÀemeele yejs®e Deblej He[uesues
efometve ³esles meeceeefpekeÀ %eeve ³ee mebkeÀuHeves Debleie&le meJee&veeb meceeve efMe#eCee®³ee mebOeer osTve ³ee
mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjlee ³esC³eemeejKes Deens.

7) ‘meceeve mebOeer’ ³ee GefÎä Hetle&lesmeeþer Òe³elveeb®eer keÀcelejlee :

meJee¥vee efMe#eCee®eer HetCe& mebOeer GHeueyOe keÀªve osCes keÀefþCe Deens. HeCe meJee¥vee meceeve mebOeer
GHeueyOe kneJeer ³eemeeþer ceveeHeemetve Òe³elve keÀjCes ns Del³eble iejpes®es Deens. l³eemeeþer meJee&le DeeOeer
keÀesCel³ee keÀejCeecegUs Demeceevelee efvecee&Ce nesles ns peeCetve IesCes Del³eble iejpes®es Deens Je veblej les otj
keÀjC³ee®es Òe³elve keÀjCes iejpes®es Deens.

11.3 efMe#eCe mebOeerleerue meceeveles®ee DeLe&/Mew#eefCekeÀ mebOeerleerue meceeveles®ee

DeLe& :

efMe#eCe mebOeerleerue meceevelee cnCepes, peer mebOeer SkeÀ$e megª nesles, SkeÀ$e HeÀe³eoe osles,
meejK³ee ceeiee&ves ®eeueles DeeefCe meceeve efJekeÀeme keÀjles.

NPE 1986 ³eeb®³eevegmeej efMe#eCeeleerue mebOeer®eer meceevelee cnCepes, meJee¥vee meceeve

Mew#eefCekeÀ mebOeer GHeueyOe ve keÀjCes, lej meceeve ³eMe mebHeeove keÀjCes nes³e.

meJe& Yeeieele meceeve Mew#eefCekeÀ meeOeveeb®eer efveefce&leer keÀªvener meceeve efMe#eCe mebOeer®eer efveefce&leer
keÀjlee ³esles. ³eecegUs meJe& mlejeJej ueeskeÀebvee efMe#eCee®ee ³eesi³e HeÀe³eoe Ieslee ³eslees.

efMe#eCe meJe&$e GHeueyOe nesC³eemeeþer JesieJesieȳee ÒekeÀejs Òe³elve keÀjCes iejpes®es Deens. Goe.
peJeU®³ee efþkeÀeCeer efJeÐeeL³ee¥meeþer MeeUs®eer efveefce&leer, Jemeenleer ie=neb®eer efveefce&leer, meJe& peeleer³e
efJeÐeeL³ee¥vee meceeve mebOeer, efJeÐeeL³ee¥®es ieUleer®es ÒeceeCe keÀceer keÀªve les Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjCes,
p³ee efJeÐeeL³ee¥vee Òel³e#e efMe#eCe Ieslee ³esCes Meke̳e veener l³eeb®³eemeeþer cegkeÌle efJeÐeeefHeþe®eer efkebÀJee
efMe#eCe keWÀêe®eer efveefce&leer keÀjCes. Kejlej ns HeÀkeÌle ceeie& meg®eefJeC³eele Deeues Deensle. meceeve mebOeer
JeeìHeemeeþer

iejeryeer ns SkeÀcesJe keÀejCe veener p³eecegUs efJeÐeeL³ee¥vee efMe#eCee®ee ueeYe Iesle ³esle veener, lej
meeceeefpekeÀ Je ceeveefmekeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece efJeÐeeL³ee¥Jej Peeuesuee efometve ³eslees. pej efMe#ekeÀebveer ³eesi³e
l³ee ceeiee&ves efMe#eCee®ee efJekeÀeme kesÀuee, lej meJee&veeb meceeve ³eMe efMe#eCe #es$eele efceUJelee ³esF&ue.

ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejerue efMe#eCe mebOeerleerue meceevelee :

ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe ns Òel³eskeÀ m$eer Je Heg©<e ³eeb®³eemeeþer iejpes®es Deens. l³eecegUs Yeejleer³e
mebefJeOeeveevegmeej keÀuece 45 vegmeej ‘‘14 Je<ee&Keeueerue meJee¥vee ceesHeÀle efMe#eCe osC³eele ³eeJes’’
 132
meJee¥vee efMe#eCee®eer meceeve mebOeer Ðee³e®eer Demesue lej l³eemeeþer ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe ns mekeÌleer®es Je ceesHeÀle
keÀjCes®e iejpes®es Deens.

14 Je<ee&Keeueerue cegueeb®ee JeeHej keÀeceieej cnCetve keÀjCes ns keÀe³eÐeeves iegvne cnìues peeles.
DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleercegUs DeMee yeeuecepegjerJej yebefo DeeCeCes keÀefþCe peeles. peJeUHeeme 80
ìkeÌkesÀ mejkeÀejceev³e MeeUebceOetve ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe meJe& osMeele efoues peele Deens.

meeOeve meeceûeer®ee DeHegje HegjJeþe Je keÀceer ÒeceeCeeleerue jepekeÀer³e yeU ³eecegUs YeeweflekeÀ
Mew#eefCekeÀ meeOeveeb®ee legìJe[e Yeemele Deens. 2001 keÀe³eÐeeDebleie&le ceesHeÀle Je mekeÌleer®³ee efMe#eCe
ceesefncesle 6 les 14 Je<ee&Keeueerue efJeÐeeL³ee¥vee ceesHeÀle efMe#eCe efoues peele Deens.

1994 meeueer leeuegkeÀe ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe keÀe³e&¬eÀce megª keÀjC³eele Deeuee ³ee keÀe³e&¬eÀcee®ee
cegK³e GÎsMe meJe&$e ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®ee Òemeej keÀjCes ne neslee. ³ee keÀe³e&¬eÀceeuee 85 ìkeÌkesÀ ceole ner
keWÀê mejkeÀejkeÀ[tve Je 15 ìkeÌkesÀ ceole ner jep³e mejkeÀejkeÀ[tve kesÀueer peeles. ³ee keÀe³e&¬eÀceebleie&le
16000 veJeerve MeeUeb®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer Demetve l³eele He³ee&³eer 84000 He³ee&³eer MeeUeb®ee
meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee Deens. p³ee®³ee Debleie&le 3.5 efceefueDeve cegueebvee UNICE F Je
Deeblejjeä^er³e keÀe³e&¬eÀceebleie&le ceole kesÀueer peeles. ³ee ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe ³eespeCes Debleie&le mLetue Yejleer
ÒeceeCe 93.95 ìkeÌkesÀ ceeieerue leerve Je<ee&le jep³eele efometve Deeues Deens. ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeele cegueeR®eer
Yejleer ne meg×e ³ee ³eespeves®ee®e SkeÀ Yeeie Deens. ‘‘meJe& efMe#ee DeefYe³eele’’ ³ee ceesnerces Debleie&le meJee¥vee
efMe#eCee®ee meceeve ueeYe Ieslee ³esCes Meke̳e Deens.

efÜleer³e mlejeJejerue efMe#eCe mebOeerleerue meceevelee :

‘‘efMe#eCee®eer meceeve mebOeer’’ efn peeieeflekeÀ ceeieCeer Deens. ner ceeieCeer oesve IeìkeÀecegUs
efvecee&Ce Peeueer Deens.

1) keÀuece 26(1) vegmeej ‘‘efMe#eCe nkeÌkeÀ’’ ne SkeÀ ‘‘ceeveJeer nkeÌkeÀ’’ Deens.

2) ueeskeÀeb®eer efMe#eCee®eer ceeieCeer ner meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ efMe#eCee®³ee yeoueecegUs Jee{uesueer
Deens.

ve@Meveue Hee@ueermeer Dee@HeÀ Sp³egkesÀMe 1986 (NPE) Üejs He³ee&JejCe peeie=leer Meem$e DeeefCe
leb$e%eeve lemes®e efÜleer³e mlejeceO³es Meeues³e efJeYeeieele ³eesie meeOeves®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee Deens.
ceeO³eefcekeÀ mlejeceO³es 14-18 Je³eesieìeleerue peJeUpeJeU 88.5 efceefueDeve cegueeb®eer peveieCevee
keÀjC³eele Deeueer Deens. 2001-2002 ®³ee DenJeeueevegmeej peJeU-peJeU 31 efceefueDeve cegues DeMeer
Deensle efkeÀ peer Òel³e#e MeeUsle GHeefmLele jenle veenerle. ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe ÒeCeeueer®es JewefMe<ìîes
cnCepes ogue&Ye IeìkeÀeveebner ³ee®ee ueeYe Ieslee ³esCes Meke̳e nesles. ogmejs JewefMeäîes cnCepes keÀewMeu³eevegmeej
J³eJemee³e efveJe[er®eer Hee$elee efJeÐeeL³ee¥ceO³es efvecee&Ce nesles. ‘‘ceeO³eefcekeÀ efMe#ee DeefYe³eevee’’ Debleie&le
meJee¥vee efMe#eCee®³ee mebOeer GHeueyOe keÀªve efou³ee peele Deens.

1974 ceO³es yeewef×keÀ¢äîee DeefJekeÀefmele DemeCeeN³ee cegueebvee efJeMes<e keÀe³e&¬eÀcee®eer lejlego

keÀjC³eele Deeueer. ÒeLecele: leer ÒeeLeefcekeÀ mlejeJej keÀjC³eele Deeueer Je veblej ceeO³eefcekeÀ mlejeJej
 133
l³ee®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee. Lemes®e 1965 meeueer mejkeÀejves keWÀefê³e efJeÐeeue³e ÒekeÀuHee®eer
mLeeHevee kesÀueer.

le=leer³e efkebÀJee efJeÐeeHeerþer³e efMe#eCe :

DeeHeu³ee ceneefJeÐeeue³eerve ÒeCeeueerceO³es yeN³ee®e $egìer efometve ³esleele. peJeUHeeme oesve

le=leerDeebMe efJeÐeeHeerþeceO³es 90 ìkeÌkesÀ keÀe@uespe®ee opee& mejemejerHes#ee keÀceer Deens. 2007 meeueer
HebleÒeOeeve ceveceesnve efmebie ³eebveer osKeerue efJeÐeeefHeþer³e efMe#eCe ÒeCeeueerJej Yee<³e kesÀues nesles.

ceeiemeJeieea³e peeleer Je peceeleerleerue efJeÐeeL³ee¥®eer Mew#eefCekeÀ Òeieleer :

1981 ®³ee peveieCevesvegmeej ceeieemeJeieea³e peeleer Je peceeleerceO³es Demeuesuee mee#ejlee oj

ne 21.38 DeeefCe 16.35 ìkeÌkesÀ neslee lej Flej peeleer®ee mee#ejlee oj ne 41.20 ìkeÌkesÀ neslee.
ceeieemeJeieea³e peeleer peceeleerleerue m$eer³eeb®ee mee#ejlee oj 10.93 Je 8.04 ìkeÌkesÀ neslee lej Flej
efþkeÀeCeer lees 29.43 ìkeÌkesÀ neslee. ³ee yeouel³ee mee#ejlee oje®ee HeefjCeece cnCepes meeceeefpekeÀ Je
DeeefLe&keÀ yeepet keÀcekegÀJele Peeu³ee Deens.

ceeieemeJeieea³e peele peceeleerleerue efJeÐeeL³ee¥vee efMe#eCee®³ee meceeve mebOeer®eer GefÎäs :

1) Mew#eefCekeÀ ceeieemeuesHeCeecegUs ceeieemeJeieea³e peeleer Je peceeleer ³eeb®eer meceepeeceO³es efHeUJeCetkeÀ

nesles, l³eecegUs l³eebvee yeN³ee®e DeeefLe&keÀ mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. l³eecegUs ns otj
keÀjC³eemeeþer ³eesi³e leer Ghee³e ³eespevee jeyeefJeCes Del³eble iejpes®es Deens.
2) ceeieemeJeieea³e peeleer-peceeleer Je Flej peeleer ³eeb®³eeleerue Demeceevelee keÀceer keÀjCes.
3) ceeieemeJeieea³e peeleer-peceeleerleerue efJeÐeeL³ee¥®³ee Jele&CegkeÀerle yeoue Ie[Jetve DeeCeCes.
4) efMe#ekeÀebvee ³eesi³e l³ee ÒekeÀej®es ceeie&oMe&ve keÀjCes, pes ³ee efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀJeCeej Deensle.
5) ceeieemeJeieea³e peeleer-peceeleerleerue ueeskeÀ Je HeeuekeÀ ³eeb®³eeMeer mebJeeo meeOeCes Je l³eebvee cegueebvee
efMe#eCe osC³eemeeþer GÊespeerle keÀjCes.
6) ceeieemeJeieea³e peeleer-peceeleerleerue Demeevelee otj keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceeb®eer DeeKeCeer
keÀjCes.

11.4 m$eer efMe#eCe meceevelesmeeþer lejlego

efMe#eCe Demes meeOeve Deens p³eecegUs efm$e³eebceO³es HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCelee ³esCes Meke̳e nesles.
efMe#eCeecegUs efm$e³eeb®eer leekeÀo Jee{les.

m$eer mee#ejles®³ee ÒeceeCeele Jee{ JneJeer ³eemeeþer ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®³ee lejlegoer efvecee&Ce
keÀjC³eele Deeu³ee Deensle. m$eer³eebveer J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCee®ee ueeYe I³eeJee lemes®e leebef$ekeÀ efMe#eCe
I³eeJes ³eemeeþer efJeMes<e Òe³elve keÀjC³eele Deeues Deens.
 134

11.5 ogye&ue/ keÀcekegÀJele efJeÐeeL³ee¥meeþer efMe#eCe meceeveles®eer lejleto

ogye&uelee, keÀcekegÀJelee, efJekeÀueebie ³eemeejK³ee mebkeÀuHevee veenerle. ogye&uelee ner peerJeMeem$eer³e

Je MeejefjkeÀ keÀcekegÀJeles®ee J³ekeÌleer®ee Yeeie Deens. efn ogye&uelee efHeefþDebleie&le IeìkeÀecegUs efvecee&Ce nesT
MekeÀles. p³eecegUs J³ekeÌleerceO³es yeN³ee®e ceeveefmekeÀ mecem³eW®eer efveefce&leer nesles.

keÀcekegÀJeleHeCee ner YeeJevee J³ekeÌleerceO³es keÀeueeblejeves efvecee&Ce nesCeejer HeefjefmLeleer Deens. ³ee
HeefjefmLeleerle efJeÐeeL³ee¥ceO³es ÒeecegK³eeves vekeÀejelcekeÀ YeeJeves®eer efveefce&leer nesles. efJekeÀueebMe/DeHebie cnCepes
MeejefjkeÀ¢äîee efvecee&Ce Peeuesueer ogye&uelee Goe. DeebOeUsHeCee, yenerjsHeCee, keÀceer yeewef×keÀ efJekeÀeme
peJeUHeeme 10 mlejeb®³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe ³eeb®³eeceO³es kesÀuee peelees.

1) DeebOeUsHeCee, 2) keÀceer DeebOeUsHeCee 3) yenerjsHeCee 4) keÀceer SkeÀe³euee ³esCes 5) Mew#eefCekeÀ¢äîee

DeefmLej 6) DeHemceej 7) HeefjefmLeleer mecee³eespeveeleerue Demece&Lelee 8) MeejjerkeÀ¢äîee DeHebie
9) Yee<es³e keÀcekegÀJelee 10) veepegkeÀlee.

³ee yeewef×keÀ¢äîee keÀcekegÀJele efJeÐeeL³ee¥veemeg×e efMe#eCee®³ee meceevemebOeer GHeueyOe keÀªve

osCes iejpes®es Deens. pej ³ee cegueebvee efMe#eCee®³ee meceeve mebOeer GHeueyOe keÀªve efou³ee lej DeeHeu³ee
jeä^e®es O³ew³e HetCe& nesF&ue. l³ee ³ee efJeÐeeL³ee¥®eer megOeejCee Je efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes Del³eble iejpes®es
Deens. ³eemeeþer, HeeuekeÀ, efMe#eCe mebmLee, ÒeMeemeveeves SkeÀ$e ³esCes Del³eble iejpes®es Deens.

1986 ceO³es NPE vegmeej meJe& yeewef×keÀ¢äîee keÀcekegÀcegle efJeÐeeL³ee¥vee meceeve mebOeer
GHeueyOe keÀªve osCes iejpes®es Deens. NPE ®es GefÎä Deens DeMee efJeÐeeL³ee¥vee MeejjerkeÀ Je
ceeveefmekeÀ¢<ìîee HeefjHekeÌJe yeveefJeCes, l³eeb®³eele DeelceefJeéeemee®eer efveefce&leer keÀjCes Je l³eebvee FlejebmeejKes
Dee³eg<³e peieC³ee®ee ¢efäkeÀesCe efvecee&Ce keÀjCes. ³eemeeþer Heg{erue keÀener yeeyeer efJeMes<e ue#eele IesC³eele
Deeu³ee Deensle.

1) leeuegkeÀe HeeleUerJej mHesMeue MeeUe Je Jemeleerie=neb®eer efveefce&leer keÀjCes.

2) J³eJemee³eerkeÀ efMe#eCeemeeþer ³eesi³e ÒekeÀej®eer efJeMes<e le³eejer keÀjCes.
3) ³ee efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀJeCeeN³ee efMe#ekeÀebmeeþer ³eesi³e ÒeefMe#eCee®eer efveefce&leer keÀjCes.
4) cegu³eeb®ee Òel³e#e menYeeie Jee{efJeCes.

11.6 efMe#eCe meceevelee mebOeermeeþer efJeMes<e Òe³elve :

meJee¥vee meceeve efMe#eCe osC³eemeeþer efJeMes<e Òe³elve kesÀues peele Deensle. keÀesCel³eener J³ekeÌleerves
efMe#eCe IesC³ee®eer mebOeer mees[t ve³es meceepeele JesieJesieȳee efþkeÀeCeer ³ee mebOeer GHeueyOe keÀªve osC³eele
Deeu³ee Deensle. ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejleer meJee¥vee efMe#eCe IesC³eemeeþer ÒeJe=Êe kesÀues peele Deens. keÀener DeMee
ner Keepeieer MeeUe Deensle. efpeLes ueeskeÀ efMe#eCeemeeþer peeleele, HeCe efleLes efMe#eCe IesCeeN³eeb®eer mebK³ee
keÀceer Deens. mejkeÀejer MeeUemeg×e efMe#eCe osC³ee®es keÀece keÀjleele DeeefCe lesLetvener efMe#eCe Iesleues peeles.
keÀener JesUsme mejkeÀej mJele: ³ee MeeUe ®eeueJeles lej keÀener JesUsme ³ee®es DeefOekeÀej Keepeieer mebmLeebkeÀ[s
efoues peeleele.
 135
meJe&meeOeejCe efMe#eCe keWÀêeceO³es Demes®e cegu³e Deensle pes Þeerceble Iejeletve Deeuesues Deensle. ³ee
MeeUe Je l³eeb®³ee HeÀer ³ee ceO³ece Jeieea³e ueeskeÀebvee HejJe[CeeN³ee vemeleele. l³eecegues ceO³ece Jeieea³e ³eeJej
peemle Ke®e& keÀª MekeÀle veenerle, HeCe ³ee MeeUebceO³es JesieJesieȳee ÒekeÀej®³ee megefJeOee efvecee&Ce keÀjC³eele
Deeu³ee Deensle, p³eeb®ee ueeYe IesTve SkeÀ efMemleye× Je mebmkeÀejerle veeieefjkeÀeb®eer efveefce&leer nesF&ue.

ogmeN³ee yeepetuee jep³eebceO³es efJeefJeOe MeeUeb®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer Deens peer ueeskeÀebJej®e
DeJeuebyetve Deens. ³ee MeeUebceeHe&Àle iejeryeebvee efMe#eCee®es cenÊJe HeìJetve efoues peele Deens.

HeCe Yeejleer³e keÀener mebmkeÀej Demes Deensle pes jerleeRceO³es De[keÀuesues Deensle. l³eecegUs meJe&
Jeiee&leerue ueeskeÀebvee Heg{s DeeCelee ³esCes Meke̳e nesle veener. HeCe Deelee ne ÒeMve efvecee&Ce Peeuee Deens keÀer
efkeÀleer peCeebvee efMe#eCeemeeþer SkeÀ$e DeeCelee ³esF&ue Je l³ee®es keÀe³e HeefjCeece nesT MekeÀleele.

DeeHeCe vesnceer Yeejleer³e mebmkeÀejeefJe<e³eer yeesuele Demelees Yeejleer³e mebefJeOeeveevegmeej meJee¥vee

efMe#eCee®eer meceeve mebOeer Deens. Yeejleer³e mebefJeOeevegmeej meJee¥vee DeeHeues cele J³ekeÌle keÀjC³ee®es mJeeleb$³e
Deens, HeCe ³ee meieȳee mebmkeÀeje®eer iejeryeebvee Del³eble iejpe Deens, l³eemeeþer iejeryeebvee JesieJesieȳee
Mew#eefCekeÀ megefJeOee osCes Del³eble iejpes®es Deens.

meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ IeìkeÀe®ee HeefjCeece keÀener JesUsme efMe#eCe ÒeCeeueerJej Peeuesuee efometve
³eslees. keÀener JesUsme keÀeefn efMe#ekeÀ G®®e Jeiee&leerue Demeleele. MeeUsle ³esCeejs efJeÐeeLeea Jesieȳee
opee&leerue Demeleele. keÀener JesUsme efMe#ekeÀ l³eeb®³ee F®ísJejleer efJeMes<e ue#e keWÀefêle keÀjleele.

15 HesÀye´gJeejer 1984 ceO³es yebieueesj ceOeu³ee Fb[er³eve SkeÌmeÒesmeceO³es DeMeer yeeleceer nesleer keÀer
efµe#ekeÀeb®³ee meebieC³eeJe©ve F³eÊee 7 Jeer ®³ee efJeÐeeL³ee¥vee [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebJej DeeOeejerle
Demeuesu³ee IeìkeÀeb®eer HeeþîeHegmlekeÀeletve Heeves keÀe{ueer nesleer.

lemes®e keÀener efµe#ekeÀ Jebef®ele ieìeleerue efJeÐeeL³ee¥vee meg×e Jeiee&ceO³es ogue&ef#ele keÀjleevee
efomeleele, l³ee efJeÐeeL³ee¥ceO³es Kejlej efµe#ekeÀebveer l³eeb®eer #ecelee DeesUKetve, yeuemLeeves µeesOetve
l³eeb®³eeceO³es mJele:®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®eer #ecelee efJekeÀefmele keÀjCes DeHesef#ele.

³eeefµeJee³e SkeÀ #es$e cnCepes Jee®ekeÀebvegmeej Jebef®ele efkebÀJee ogue&ef#ele ieìeuee meg×e iegCeJeÊee
HetCe& efµe#eCee®eer mebOeer efceUe³euee nJeer. ns ceeveJeleeJeeoevegmeej nesCes DeHesef#ele Deens. pej ns IeìkeÀ
leHeemetve ueeYe IesJet µekeÀle veener lej l³eebvee Jew³eeqkeÌlekeÀ DeHe³eµe, meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀles®es JeemleJe Je
SkeÀerkeÀejCes Deµeer keÀejCes kesÀueer peele.

pej DeeHeCe efµe#eCee®eer YetefcekeÀe Heeefnueer lej les ¬eÀebleer Ie[Jetve DeeCet µekeÀles DeeefCe megjef#ele
ner þsJet µekeÀles. ceeked&Àme DeeefCe Sbpesue ³eeb®³ee 1848 ceOeerue jske̳eg Sp³egkesÀµeveceO³es ³ee®ee oeKeuee
efceUlees.
 136
mJeeO³ee³e-

Keeueerue ÒeMveeb®eer GÊejs 150 MeyoeHe³e¥le Ðee

1) Mew#eefCekeÀ mebOeer®eer meceevelee cnCepes keÀe³e? ceeO³eefcekeÀ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJejerue

efJeÐeeL³ee¥vee Mew#eefCekeÀ mebOeer®eer meceevelee keÀMeeÒekeÀejs osC³eele ³esF&ue?
2) Sme.meer. Je Sme.ìer. efJeÐeeL³ee¥meeþer Mew#eefCekeÀ mebOeer®³ee meceeveles®³ee GefÎäeb®eer ®e®ee& keÀje.
3) cegueeRvee Mew#eefCekeÀ mebOeer®eer meceevelee keÀMeeÒekeÀejs osC³eele ³esF&ue?
4) DekeÀe³e&#ece yeeuekesÀ keÀesCeleer? DekeÀe³e&#ece yeeuekeÀebvee Mew#eefCekeÀ mebOeer keÀMee ÒekeÀejs osC³eele
³esF&ue.

ye) cetu³e DeeOeeefjle efvekeÀ<e :

11.7 efMe#eCe meceeveles®eer lejlego :

yengleskeÀ meceepeeceO³es Heieej, Hewmee Je ceeveOeve ³eeb®es meceeve JeeìHe nesCes cenÊJee®es ceeveues
peeles. efMe#eCee®ee ³ee JeeìHeeJej vewmeefie&keÀ ÒeYeeJe He[lees ³ee®ee GHe³eesie Deepe®³ee keÀeUele meceeve
efMe#eCe keWÀêeceO³es neslees Je l³ee®ee HeefjCeece Flej efMe#eCe ÒekeÀuHeeJejleer Peeuesuee efometve ³eslees. efMe#eCe
ÒekeÀuHeele meceevelee ne SkeÀ cenÊJee®ee GÎsMe Deens HeCe Òel³eskeÀ efþkeÀeCeer meceeveles®ee ÒeMve efvecee&Ce
Peeuesuee efometve ³eslees. lees Keeueerue ÒeceeCes-

1) Deepe®³ee keÀeUele efMe#eCe ns HeÀe³eosMeerj vepejsletve yeefIeleues peeles. cegK³e ue#e keWÀêerle kesÀues
peeles. JesieJesieȳee ÒekeÀej®³ee efMe#eCe meJeueleeRJej ner meJeuele meceeveles®³ee ¢efäkeÀesveeletve
yeefIeleueer peeles. Goe. HeeuekeÀeb®ee meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ opee&, efuebie, peele, Oece& Demee
keÀesCeleener Yeso kesÀuee peele veener.

2) efMe#eCee®ee Keje DeLe& HeÀkeÌle megefMeef#ele ueeskeÀebvee mecepet MekeÀlees. p³eeJesUer J³ekeÌleer efMekesÀue
l³ee®eJesUer J³ekeÌleeruee efMe#eCee®ee Keje DeLe& mecepesue.

3) efMe#eCeeletve DeeHeCeeme yejs®e keÀener efceUle Demeles. ueeskeÀ efMe#eCeeÜejs pevepeeie=leer nesT
MekeÀles. efMe#eCe J³ekeÌleeruee Dee³eg<³eYej HegjJeCeejs Demeles.

Jejerue leervener ¢efäkeÀesveeletve efMe#eCe meceeveles®es efJeMues<eCe keÀjlee ³esCes Meke̳e nesles. efMe#eCe
efkeÀleerpeCe Iesleele? ³eeHes#ee efkeÀleer peCeebvee HeÀe³eoe neslees? ns cenÊJee®es Deens.

a) meceeve mebOeer efvekeÀ<e

ueeskeÀmebK³esleerue efJeefJeOe ieìeleerue efMe#eCe meceeveles®es ceeHeve JesieJesieȳee ÒekeÀejs kesÀues peeles ns
ceeHeve ÒeecegK³eeves efJeÐeeL³ee¥®ee meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ ¢efäkeÀesCeeletve kesÀues peeles.
 137
keÀesäkeÀ 11 a-1 efuebieevegmeej ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe efJeYeeieCeer

efJeÐeeL³ee¥®eer ueeskeÀmebK³ee ìkeÌkesÀJeejer (1) / (2) cegueeR®ee efveoxMeebkeÀ = 1

cegueer 40 50 0.8 1.0
cegue 60 50 1.2 1.5

Jejerue keÀesäkeÀevegmeej cegue Je cegueer ³eeb®es ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeeleerue ìkeÌkesÀJeejer oMe&efJeueer Deens.
efveoxMeebkeÀ jkeÀev³ee®es efvej#eCe kesÀu³eeme Demes efometve ³esles keÀer cegueeb®ee efveoxMeebkeÀ ne peemle Deens. 1.5
Deens. ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeele cegueeb®es menYeeie nesC³ee®es ÒeceeCe peemle Deens.

keÀesäkeÀ 11 a-2 ÒeeLeefcekeÀ les ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe (Region.)

ÒeosMe ÒeeLeefcekeÀ (%) ceeO³eefcekeÀ (%) ÒeceeCe mebyebefOele

(Region) efveoxMeebkeÀ
(1) (2) 2/1 GÊej = 1
GÊej 15 6 0.4 1
oef#eCe 25 30 1.2 3.0
HetJe& 40 50 1.25 3.1
Heef½ece 20 14 0.7 1.75
SketÀCe 100.0 100.0 1.0
keÀesäkeÀ 11 De 2 vegmeej osMeeleerue efJeefJeOe ÒeosMeevegmeej cegues Je cegueer ³eeb®eer ÒeeLeefcekeÀ Je
ceeO³eefcekeÀ efJeYeeieCeer kesÀueer Deens. ³ee keÀesäkeÀevegmeej Demes efometve ³esles keÀer GÊejskeÀ[s ÒeeLeefcekeÀ
efMe#eCe IesCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®eer mebK³ee keÀceer Deens Flej ÒeosMeeb®³ee leguevesves ne ÒeeosefMekeÀ Demeceesleesue
MeesOeCes keÀefþCe Deens.

11.8 ueeskeÀ efJeYeepeveevegmeej osC³eele ³esCeejer efMe#eCe meceevelee :

ueeskeÀebvee osC³eele ³esCeeN³ee meceeveles®es efJeYeepeve ns l³eebvee efceUCeeN³ee efMe#eCe HeeleUerJeªve

mecepeles. Òel³eskeÀ cegueebvee efceUCeejer meJeuele ner JesieJesieUer Demeles.
peesHe³e¥le ueeskeÀ efMe#eCe J³eJemLesle Deens leesHe³e¥le ueeskeÀ meeOeveeb®ee JeeHej efoIe&keÀeUHe³e¥le
keÀjlee ³esCes Meke̳e nesles. efoIe&keÀeUHe³e¥le meeOevemeeceûeer ieesUe keÀjlee ³esCes Meke̳e nesles, ueeskeÀebvee
osC³eele ³esCeeN³ee meceeveles®eer efJeYeeieCeer cnCepes Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee¥uee osC³eele ³esCeejer efMe#eCe HeeleUer
vemetve lej ³eesi³e leer efMe#eCe j®evee GYeejCes ne neslees.
keÀesäkeÀ 11 De-3 ®³ee efvejer#eCeevegmeej efMe#eCe IeìkeÀeJej nesCeeje Ke®e& Je veeWoCeerÒeceeCe ns
De, ye, keÀ ³ee osMeebkeÀjerlee Deens. Òel³eskeÀ osMeeleerue MeeUsleerue ueeskeÀmebK³ee ner meceeve Deens, l³eebvee
efceUCeeN³ee efMe#eCe ueeskeÀ DeLe&mebkeÀuHee vegmeej HeCe ns osMe JesieUs þjleele l³eeb®³ee Mew#eefCekeÀ
JewefMeäîeebcegUs
 138
keÀesäkeÀ 11 De-3
veeWoCeer j®evee Je leerve osMeeb®ee IeìkeÀ Ke®e&
veeWoCeer ÒeceeCe (%) ‘De’ osMe ‘ye’ osMe ‘keÀ’ osMe
ÒeeLeefcekeÀ 60 40 40
ceeO³eefcekeÀ 25 25 25
G®®e ceeO³eefcekeÀ 3 10 10
ueeskeÀ IeìkeÀ Ke®e&
ÒeeLeefcekeÀ 100 100 70
ceeO³eefcekeÀ 200 200 200
G®®e ceeO³eefcekeÀ 600 600 900

‘De’ Je ‘ye’ osMee®ee efJeÐeeL³ee¥®³ee efMe#eCeeJej nesCeeje Ke®e& meceeve Deens. ‘De’ osMee®ee efJeÐeeL³ee¥®³ee
efMe#eCeeJej nesCeeje Ke®e& meceeve Deens. ‘De’ osMee®eer ÒeeLeefcekeÀ veeWoCeer ‘ye’ osMeeHes#ee peemle Deens.
cnCetve osMee®ee ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeeJej nesCeeje Ke®e& peemle Deens.
Deelee ‘ye’ Je ‘keÀ’ osMeekeÀ[s JeUt, oesvner osMeeb®eer veeWoCeer ner ³eesi³e Deens. ‘ye’ Je ‘keÀ’
osMee®eer meeceûeer oMe&efJeles. ‘keÀ’ osMee®eer ueeskeÀ efMe#eCe ‘ye’ osMeeHes#ee keÀceer meceeve Deens.
efMe#eCe meeOeve meeceûeerleerue meceevelee ner oesve efMe#eCe j®eves®³ee JewefMeäîeeJej DeJeuebyetve
Deens. 1) efMe#eCee®ee opee&, 2) mebK³eelcekeÀ veeWoCeer ÒeceeCe meceeveles®³ee efJeMeeue ef®e$eeJej veeWoCeer®ee
HeefjCeece neslees.
keÀesäkeÀ 11 ye-4
ueeskeÀefJeYeepeveevegmeej nesCeeN³ee Ke®ee&®eer efJeYeeieCeer
peemle Mew#eefCekeÀ ¬eÀceebkeÀ efJeÐeeL³ee¥Jej®ee mejemejer Òel³eskeÀ SketÀCe meceûe Ke®e&
Ke®e& Ke®e& efJe. Ke®e&
MeeUs J³eefleefjkeÌle 40 0 0 0.0
ÒeeLeefcekeÀ 35 100 3,500 29.7
ceeO³eefcekeÀ 20 260 5,200 44.1
G®®e ceeO³eefcekeÀ 05 620 3,100 26.2
meJe& 100 - 11,800 100.0
Meeues³emlejeJej efceUeuesueer SketÀCe jkeÌkeÀce Heg{erue ÒekeÀejs keÀe{ueer peeles. Òel³eskeÀ ieìeleerue
Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves kesÀuesu³ee Ke®ee&®ee iegCeekeÀej, ³ee GoenjCeele 8 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ner 26.2
ìkeÌkesÀ Ke®e& ne efMe#eCeeJej keÀjles. 40 ìkeÌkesÀ MeeUs J³eefleefjkeÌle 0.75 ìkeÌkesÀ ÒeeLeefcekeÀmlejeJej Je
29.7 ìkeÌkesÀ.
keÀesäkeÀ 11 De-4 ne uee@jsvme Je¬eÀeÜejs DeeuesKeeJej efyebot ÒemLeeefHele keÀªve Je¬eÀ
keÀe{C³eele ³eslees. uee@jsvme Je¬eÀ®ee Òel³eskeÀ efyebot efMe#eCeeJej nesCeeje Ke®e& oMe&efJelees. Goe. ye efyebot 75
ìkeÌkesÀ (40+35) ueeskeÀmebK³ee Meeues³e HeeleUer oMe&efJeles Je l³eeb®ee Ke®e& 29.7 ìkeÌkesÀ (0+29.7)
efMe#eCeeJej neslees.
 139
ye) cetu³e ueeYe efvekeÀ<e :

keÀesCe DeeHeu³eeuee Kejs efMe#eCe osles?

ner veceto keÀjC³ee®eer yeeye Deens keÀer SKeeÐeeves Meeues³e efMe#eCe pejer HejkeÀer³e osMeele HetCe& Je
mLeeHel³eMeem$e Yeejleele HetCe& kesÀues lej l³ee®ee HeÀe³eoe Yeejleeuee®e neslees.
Flej efJekeÀmeveMeerue osMeeb®³ee leguevesle Yeejleele keÀceer mee#ejlee Deens, Demes pejer Demeues
lejer Yeejleeleerue [e@keÌìj, mLeeHel³eMeem$e%e, Meem$e%e ns peieYejele iesues Deens. ³ee®es Þes³e Yeejleer³e
Meeues³e j®evesuee peeles. HeCe iejeryeebmeeþer ner efMe#eCe ÒeCeeueer kegÀþslejer keÀceer He[les.
ceer mJele: yejs®e Je<e& Yeejleer³e Meeues³e ÒeCeeueerceO³es IeeueJeues Deens DeeefCe ceer Kee$eerves meebielees
keÀer ³esLes GÊece efMe#eCe efceUles. ceePeer 11 Je<e& ns veeieHegjceOeerue efÒeleer MeeUsle iesueer Deensle. ceuee
mLeeHeleMeem$e ner HeoJeer Iesleevee mkeÀe@uejMeerHe ner efceUeueer Deens.
mebieCekeÀ Meem$eeleerue ceemìj HeoJeer efceUJeC³eemeeþer keÀeveHetj ³esLes meJe&meeOeejCe Ke®e&
keÀjeJee ueeieuee. ceer ceeP³ee mebHetCe& Yeejleeleerue efMe#eCee®ee Ke®e& ceespeuee lej lees US$100 Hes#ee keÀceer
Deens.
iejerye ueeskeÀ keÀmes keÀe³e l³eeb®³ee cegueebvee ceesHeÀle efMe#eCe osT ekeÀle veenerle? ceer mJele:
ceO³ece Jeieea³e kegÀìgbyeeleuee lejer ceuee efMe#eCeemeeþer peemle Ke®e& keÀjeJee ueeieuee veener.
veeieHetj ns Yeejleeleerue ceO³ece DeekeÀeje®es Menj Deens. lesLes yeN³ee®e ®eebieu³ee MeeUe Deensle,
pej legcneuee ®eebieu³ee mebmLesle mLeeHel³eMeem$eeceO³es ÒeJesMe I³ee³e®ee Demesue lej l³eemeeþer legcneuee
mHeOexle GlejCes iejpes®es Deens. Yeejleelener GÊece efMe#eCe efceUles l³eemeeþer legcneuee Hegvne DecesefjkesÀle
peeC³ee®eer iejpe veener.
1970, 80 ®³ee keÀeUele yeensj®³ee osMeeletve ³esCeeN³ee [e@keÌìj, Meem$e%e Je FbefpeveerDeme&®es
ÒeceeCe yeoueles Deens. YeejleeceO³es yegef×ceÊes®eer keÀcelejlee veener. YeejleeceO³es 100 millions ntve
peemle ueeskeÀebkeÀ[s yegef×ceÊee Deens. ner ce³ee&efole meeOevemeeceûeer mebHesue p³eeJesUer ueeskeÀeb®³ee yegef×celes®ee
JeeHej kesÀuee peeF&ue.
Yeeb[Jeuee®es mLeueeblej pemes SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCes keÀjCes Keef®e&keÀ Demeles lemes®e
keÀewMeu³e ÒeeHle FbefpeveerDeme&uee DecesjerkeÀ[s mLeueeblejerle keÀjCes cnCepes l³eebvee efceUeuesues les SkeÀ efieHeÌì
Demeles, US$100,000 YeejleekeÀ[tve DecesefjkesÀuee.
pesJne Yeejleeleerue efMekeÀuesueer J³ekeÌleer Yeejlemees[tve peeles l³ee®ee meieȳee peemle leesìe
DeLe&J³eJemLesuee neslees. Òel³eskeÀ mlejeJej nesCeeje ne leesìe Demelees.

ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe cnCepes Mejerje®eer ÒeeLeefcekeÀ mJeªHeele Iesleuesu³ee keÀeUpeerÒeceeCes®e Deens.

ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®ee neskeÀejelcekeÀ HeefjCeece DeLe&J³eJemLesJej Peeuesuee efometve ³eslees.
Lees[ke̳eele cnCepes ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeeJej efJeMes<e ue#e osCes iejpes®es Deens.
 140
Goeme / Ye³eeve / mebK³eeMeem$e:
keÀuece (8) Yeejleer³e mebefJeOeeveevegmeej 41 ìkeÌkesÀ cegueebvee 5 opee& Yeejleele efceUt MekeÀuee
veener. ³ee®eer leguevee Flej osMeebyejesyej Heg{erueÒeceeCes.
ie@cyeerDee 20%
ceeueer 18%
meervesieue 15%
ìebPeeveer³ee 17%
yegjkeÀervee He@Àmees 25%
1999 UNDP m$eesle (ceeveJe efJekeÀeme efvekeÀeueevegmeej)
Goe. Fb[esvesefMe³ee 11% cegueebveer 5 ®ee opee& Heej kesÀuesuee veener. ce@efkeÌmekeÀesceO³es ner
DeekeÀ[sJeejer 14% Deens, lej ÞeeruebkesÀle leer 17% Deens.

Yeejlee®³ee 60 Je<ee&®³ee jepekeÀer³e mJeeleb$³eeveblej 175 osMeebceO³es Yeejlee®ee 126 Jee ¬eÀ.
ueeielees; ceeveJe efJekeÀeme efvekeÀeueevegmeej.

Yeejleeleerue Òeew{ mee#ejlee oj 61%, De@veieesuee, keÀeWiee, ³egbiee[e (67%) Keboe 65%
Je ceeueJeer 64% ³ee®ee DeLe& peJeUHeeme 60% ueeskeÀebvee ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCee®³ee meceeve mebOeer
GHeueyOe nesle veenerle. ®eerve 90% mee#ejlee oj efometve ³eslees.

Yeejleele ve jenCeeN³ee efkeÀl³eskeÀebveer Yeejleer³e efMe#eCeHe×leer®es keÀewlegkeÀ kesÀues Deens. meJe&®e

ieesäer®es [e@uej Je HewMeeceO³es ceeHeve keÀjCes ®egkeÀer®es Deens. YeejleeceO³es YejHetj ceeHeve meeceûeer Deens. HeCe
l³eekeÀ[s ogue&#e kesÀues peele Deens.

keÀesCe osle Deens ceeue/efMe#eCe? yejs®e iejerye efJeÐeeLeea Deensle pes keÀceer efMekeÀu³eecegUs l³eebvee
mebOeer®ee ueeYe Ieslee ³esle veener. ³eeJej Ghee³e keÀe³e? HetCe& efMe#eCe IesCes ner Ghee³e nesT MekeÀlees.
efJeÐeeL³ee¥ves keÀpe& IesTve efMe#eCe HetCe& kesÀues Heeefnpes. mejkeÀejvesner DeeefLe&keÀ mene³³e kesÀues Heeefnpes.

11.9 kegÀJeleervegmeej / #ecelesvegmeej osC³ee®e efvekeÀ<e :

mejkeÀejceev³e mebmLesletve yeN³ee®e ÒekeÀejs HeÀe³eoe nesT osC³ee®ee efvekeÀ<e MekeÀlees. HeCe ³ee
meJee&letve Kej®eb meceevelee efvecee&Ce nesT MekeÀles keÀe ne SkeÀ ceesþe ÒeMve Deens. mejkeÀej Je
Sve.peer.Dees.ceeHe&Àle yejs®e Òe³elve ns efMe#eCe osC³eemeeþer kesÀues peele Deens. efMe#eCee®ee GÊece ueeYe
IesTvener Depetve veeskeÀjerceO³es Deefveef½elelee efometve ³esles.

efMe#eCeeleerue KeepeieerkeÀjCeecegUs yeN³ee®e ÒeceeCeele ®eebieues HeÀe³eos Je leesìs Peeues Deensle. ueesve
ve efceUt MekeÀu³eecegUs YeejleeceO³es efMe#eCe Iesleevee yeN³ee®e mecem³ee GodYeJele Deens. Yeejleer³e
mebefJeOeeveele efMe#eCeemeejKes efJeMes<e lejlego keÀjCes iejpes®es Deens. HeCe Þeerceble Je iejerye ³eeb®³eeleerue ojer
efoJemeWefoJeme Jee{le®e Deens. ns keÀceer keÀjCes Del³eble iejpes®es Deens.
 141

legce®eer Òeieleer leHeemee-

1) keÀesCel³ee efJeefJeOe He×leeR®ee JeeHej efMe#eCe meceevelee ceespeC³eemeeþer kesÀuee peelees?
2) meceeve mebOeer efvekeÀ<e keÀMee He×leerves efuebie Yesoele De[keÀues Deens?
3) Yeejleer³e efMe#eCeele HeefyuekeÀ HebÀ[ keÀMee He×leerves efJeYeeieuee peelees?
4) legcner keÀesCelee Ghee³e meg®eJet MekeÀlee p³eecegUs HeefyuekeÀ HebÀ[me meceevelesves Jeeìuee peeF&ue.
5) efMe#eCeele meceevelee efvecee&Ce nesC³eemeeþer efJeefJeOe ceeie& meg®eJee.

11.10 uee@jsvPe Je¬eÀ :

ueeskeÀmebK³esleerue efJeefJeOe YeeieekeÀ[tve jeefä^³e GlHeVe keÀM³eeÒekeÀejs efceUles ns oeKeefJeC³emeeþer

uee@jsvme Je¬eÀe®ee JeeHej kesÀuee peelees. mebHeÊeer JeeìHee®es ns SkeÀ GÊece meeOeve Deens. ce³ee&efole meeOeve
meeceûeerle keÀesCeleener DeLeJee efJeefMeä osMe l³eeb®³ee iejpee HetCe& keÀjlees, les oeKeefJeC³eemeeþer ³ee Je¬eÀe®ee
JeeHej kesÀuee peelees. jeä^er³e GlHeVeeleerue yeoue JesieJesieȳee ÒekeÀejs oeKeefJeuee peelees. Goe. DeeuesKe,
®eeì&, Hejbleg ceeefnleer efJeMues<eCee®eer ner SkeÀ vegmeleer megjJeele Deens. DeeefLe&keÀ lelJe ÒeCeeueervegmeej
DeekeÀ[sJeejer Òeefme× keÀªve DeeHeCe DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer®ee DeY³eeme keÀjlee ³eslees.

DeLe&Meem$e%e uee@jsvPe Je¬eÀe®ee JeeHej mebHeÊeer JeeìHeeleerue yeoue ceespeC³eemeeþer keÀjleele.

1947 vegmeej GlHeVeeleerue JeeìHe Hegef{ueÒeceeCes neslees.

keÀess<ìkeÀ ¬eÀ. - 1
keÀceerle keÀceer 20% efceUkeÀle 50% jeefä^³e GlHeVeele
Heg{s 20% efceUkeÀle 17.0%
Heg{s 20% efceUkeÀle 23.1%
peemleerle peemle 20% efceUkeÀle 43.0%
 142
DeekeÀ[sJeejer 11.d.1

Jejerue DeekeÀ[sJeejervegmeej uee@jsvme Je¬eÀ Heg{erue ÒeceeCes

GlHeVee®eer efJeYeeieCeer oeKeefJeC³eemeeþer meceevelee js<ee keÀe{ueer Deens. pej GlHeVee®es meceeve
JeeìHe Peeues lej 20% ueeskeÀmebK³ee 20% jeä^er³e GlHeVe, 40% ueeskeÀmebK³ee 40% jeä^er³e
GlHeVe, uee@jsvPe Je¬eÀeÜejs GlHevee®eer meceevelee Je GlHeVee®es efJelejCe ³eeb®³eeleerue HeÀjkeÀ oMe&efJelee
³eslees. uee@jsvPe Je¬eÀeÜejs keÀceerle keÀceer 60% ueeskeÀmebK³esuee HeÀkeÌle 33.9% jeefä^³e GlHeVe efceUles
lej peemleerle peemle 40% ueeskeÀmebK³esuee 66.1% SketÀCe jeefä^³e GlHeVe efceUles ³ee®ee®e DeLe&
GlHeVee®es meceevejerl³ee nesle veener.

1947 Je 2005 ³eeb®³eeleerue leguevee kesÀu³eeme, uee@jsvPe Je¬eÀeÜejs keÀUles keÀer, Jew³eefkeÌlekeÀ
GlHeVe JeeìHeele keÀceer meceevelee Deens, ns Demes keÀe Deens? FlekesÀ peemle keÀe? Demes ÒeMve
G×YeJeleele, HeCe uee@jsvPe Je¬eÀeÜejs DeeHeu³eemeceesj KeN³ee HeefjefmLeleer®es oMe&ve nesles.
 143
DeekeÀ[sJeejer 11.d.2

1947 Je 2005 GlHeVe JeeìHee®eer leguevee

DeekeÀ[sJeejer 11.d.3

uee@jsvme Je¬eÀ, Yeejle

 144
DeekeÀ[sJeejer 11.d.4

uee@jsvPe Je¬eÀ Je efieefve iegCekeÀ De / (De+ye)

meO³ee®³ee/Deepe®³ee keÀeUele mLegue DeLe&Meem$eele uee@jsvPe Je¬eÀ mebK³esÜejs ceesþer

DeekeÀ[sJeejer oMe&efJele Deens. DecesefjkesÀ®es mLegue jeä^er³e GlHeeove peJeUHeeme $15+ Deens. (cnCepes
$15,000,000,000,000) SJe{îee ceesþîee DeekeÀ[sJeejer®es efJeYeepevekeÀªve efJeMues<eCe keÀjCes
keÀefþCe Deens. DeMeeJesUer efieveer iegCekeÀ JeeHejues peeles.

11.11 efieveer iegCekeÀ :

Fìeefue³eve mebK³eeMeem$e%e keÀesj@[es efieveer ³eebveer mebK³eeMeem$eer³e ceeHeveemeeþer efieveer

iegCekeÀe®ee MeesOe ueeJeuee.
efieveer iegCekeÀeÜejs efJeYeepeveeleerue efJe<ecelee ceespelee ³esCes Meke̳e nesles. Metv³ee®³ee cetu³eeÜejs
SketÀCe meceevelee oMe&efJeueer peeles. lej SkeÀ ³ee cetu³eeÜejs peemleerlepeemle Demeuesueer Demeceevelee
oMe&efJeueer peeles. efieveer iegCekeÀe®es ceeHeve 0 les 1 ³ee ceeHeeÜejs nesles. meJee&le peemle efieveer iegvekeÀ ³ee®ee
DeLe& meJee&le peemle efJeefYeVelee. DebMeer®³ee ojc³eeve Yeejlee®es efieveer iegCekeÀ 0.32 nesles, Je 2000
ceO³es les Jee{tve 0.36 Peeues. l³eecegUs Deelee Demeceeve JeeìHeemeeþer DemeCeeN³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme
keÀjCes iejpes®es Deens. efieveer iegCekeÀ ns ÒeecegK³eeves GlHeVe JeeìHeeleerue efJe<ecelee ceespeC³eemeeþer JeeHejues
peeles. mJeer[veceO³es efieveer iegCekeÀeÜejs ceeHeve kesÀuesueer GlHeVe HeeleUer peJeUHeeme 0.23 Deens lej
0.70 ve@efceyeerceO³es Deens.
J³eeK³ee :

efieveer iegCekeÀ ns ÒeecegK³eeves yeerpeieefCeleeÜejs oMe&efJeues peeles Je les uee@jsvPe Je¬eÀeJej DeeOeejuesues
Deens. De³e De#eeJejerue efyebot ueeskeÀmebK³esleerue MeskeÀ[e SketÀCe GlHeVe oMe&efJelees. 450 ®ee keÀesve
oMe&efJeCeejer js<ee GlHeVe JeeìHeeleerue meceevelee oMe&efJeles. efieveer iegCekeÀeÜejs GlHeVe JeeìHeeleerue meceevelee
Je uee@jsvme Je¬eÀ ³eeleerue HeÀjkeÀ oMe&efJeuee peelees.
 145
efieveer iegCekeÀe®eer HeeleUer 0 les 1 Heemetve ®eeuet nesles. keÀener JesUsme 100 ves iegCeues peeles Je
HeeleUer efveOee&efjle kesÀueer peeles 0 les 100 keÀceer efieveer iegjkeÀ lesJne oMe&efJeues peeles, meceeve efJeYeeieCeer
lej 0 efieveer iegCekeÀeÜejs oMe&efJeues peeles HetCe& Demeceevelee.

efieveer iegCekeÀeÜejs HetCe& mejemejer yeoue oMe&efJelee ³esCes Meke̳e nesles. mejemejer HeÀjkeÀ cnCepes
DeMeer mejemejer keÀer efpeLes oesve IeìkeÀ ¬eÀceeves efveJe[ues peeleele Je l³eeleerue HeÀjkeÀeuee efvejHes#e HeÀjkeÀ
mebyeesOeues peeles. meeHes#e mejemejer HeÀjkeÀ cnCepes Demee HeÀjkeÀ pees ³eesi³e ceeHeve oMe&efJelees.

11.12 efieveer efveoxMeebkeÀ ceespeceeHe :

efieveer efveoxMeebkeÀeÜejs, uee@jsvme Je¬eÀ ³ee Deeke=Àleerleerue efJeefMeä Yeeiee®ee yeoue oMe&efJeuee
peelees. pej efJeefMeÿ Yeeie ne HetCe& meceevelee js<es®³ee ceOeesceOe Demesue, veblej uee@jsvme Je¬eÀ ‘De’ Je
l³ee®³ee Deele uee@jsvPe Je¬eÀ ‘ye’ Demesue lej efieveer efveoxMeebkeÀ = De / (De + ye). cnCetve De + ye =
0.5, efieveer efveoxMeebkeÀ ie = De/(0.5) = 2De = 1.2ye, pej uee@jsvPe Je¬eÀ GlHeVee®es HeÀueve
oMe&efJele Demesue lej y = L(x) l³eecegUs ‘ye’ cetu³e ceespeC³eeme Meke̳e nesles.

efieveer iegCekeÀeÜejs efvejHes#e mejemejer yeoue oMe&efJeC³eemeeþer keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee efJeefMeä

mejemejer mebK³eeMeem$eer³e ÒeCeeueer®ee JeeHej kesÀuee peele veener.
keÀener JesUsme HetCe& uee@jsvme Je¬eÀ ve oslee HeÀkeÌle efJeefMeä ce³ee&os®es cetu³e efoues peeles.
DeMeeJesUsme efieveer iegCekeÀ GHe³egkeÌle þjlees. efJeefMeä ÒeCeeueer JeeHeªve jeefnuesues meJe& cetu³e efJe®eejele
Iesleues peeleele. pej (Xk, Yk) ns uee@jsvPe Je¬eÀeJejerue efyebot Deensle, Xk lej efveoxMeebkeÀ Jee{lees.
(Xk-1, Yxk)

efieveer iegCekeÀeÜejs ueeskeÀeb®³ee GlHeVee®eer mejemejer efJeYeeieCeer keÀªve l³ee®es ceespeceeHe kesÀues
peeles ³eeceO³es Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee efceUCeeN³ee GlHeVee®eer ceespeCeer kesÀueer peeles. efÒevmeìve efJekeÀeme
DeLe&Meem$e De@ieme [sìve (1997, 139) oMe&efJelees meeOes efieveer iegCekeÀ meg$e-

mecepee ns ueeskeÀmebK³es®es mejemejer GlHeVe Deens, P1 ne GlHeVe ¬eÀceebkeÀ P ³ee J³ekeÌleer®ee i,

p³eeles GlHeVe x, l³eecegUs Þeerceble J³ekeÌleeruee 1 ¬eÀceebkeÀ efouee peelees DeeefCe iejeryeebvee N ¬eÀceebkeÀ efouee
peelees. l³eecegUs HejerCeecekeÀejkeÀjerl³ee GlHeVee®es efJeYeepeve keÀjC³ee®es keÀece efieveer lelJeeÜejs kesÀues peeles.

11.13 meJe&meeOeejCe efveoxMeebkeÀ Demeceevelee :

efieveer iegCeekeÀlee Je Flej Demeceevelee oMe&efJeles efkeÀ Flej Yeeieele Demeecevelee efvecee&Ce Peeueer
Deens. HetCe& meceevelesceO³es kegÀþsner Demeecevelee efomele veener p³eeJesUer Demeceeveles®ee MeskeÀ[e yeoue y
ueeskeÀmebK³esleerue j ³ee IeìkeÀemeeþer 1®³ee meceeve Demelees Goe. p³eeJesUer Òel³eskeÀe®es GlHeVe xj
l³eeJesUer GlHeVe JeeìHeele meceevelee Demeles l³eecegUs Òel³eskeÀemeeþer xj = 1=1 ³ee He×leerves ceeHeve
kesÀues peeles. mejemejer efJe®eueve peemle Demesue lesJne Demeceeveles®es ÒeceeCe peemle Demeles.
 146
pesJne Pj ³ee IeìkeÀe®es cetu³e ueeskeÀmebK³es®³ee MesDeme& Je f(rj) ns efJe®euevee®es keÀueces Demesue
lesJne Òel³eskeÀ IeìkeÀ rj =1 Demelees Je lees meceevelee oMe&efJelees. ³ee®³ee Debleie&le DemeCeejer meJe&meeOeejCe
Demeceevelee ner Demeceevelesle nesCeeN³ee MeskeÀ[e yeoueeÜejs oefMe&Jeueer peeles.

efieveer iegCekeÀeÜejs GlHeVee®es efJeYeepeve :

HetCe& efJekeÀefmele ³egjesHe Je ke@Àve[e ³ee jeä^ebceO³es efieveer iegCekeÀ ne 24 Je 36 ®³ee ceOeesceOe
Deens. DecesjerkeÀe Je ce@efkeÌmekeÀes ³ee jeä^eceO³es lees 40 ®³ee Jejleer Deens. l³eecegUs ³ee jeä^ebceO³es meJee&le
peemle GlHeVeeleerue efJe<ecelee efometve ³esles. efieveer iegCekeÀe®³ee JeeHejeÜdejs mebK³eelcekeÀ ceeHevee®ee DeY³eeme
keÀjCes Meke̳e nesles, l³ee®eÒeceeCes He³ee&³eer Hee@ueermeer Je lelJe%eevee®ee DeY³eeme keÀjCes Meke̳e nesles. pesJne
jepekeÀer³e¢äîee ueneve Je ceesþe Demee Yeso kesÀuee peelees; lesJne ³ee efieveer iegCekeÀe®ee JeeHej keÀjCes
keÀþerCe peeles.

11.14 efieveer iegCekeÀeÜejs Demeceevelee ceeHeveeleerue HeÀe³eos :

1) efieveer iegCekeÀe®ee cenÊJee®ee HeÀe³eoe cnCepes ueeskeÀmebK³esleerue GlHeVe JeeìHeeleerue MeskeÀ[e

yeouee®es ceeHeve keÀjlee ³esCes Meke̳e nesles. l³eeJeªve osMee®es oj[esF& GlHeVe Je mLegue jeä^er³e
GlHeeove mecepeles.
2) ³ee iegCekeÀe®ee GHe³eesie ueeskeÀmebK³esleerue JesieJesieȳee #es$eeleerue GlHeVe efJeYeepevelee,
l³ee®eÒeceeCes osMeeleerue GlHeVe efJeYeepevelee keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees. Goe. ûeeceerCe
Yeeieeleerue efieveer iegCekeÀ ne Menjer YeeieeHes#ee yeN³ee®e osMeele JesieUe Demelees.

3) ³ee iegCekeÀeÜejs efJeefJeOe osMeeleerue GlHeVee®eer leguevee keÀjlee ³esCes Meke̳e nesles. mLetue jeä^er³e
GlHeeoveeÜejs mebHetCe& ueeskeÀmebK³ee oMe&efJeueer peele veener. HeCe efieveer iegCekeÀeÜejs iejerye Je
Þeerceble ³ee oesIeeb®³eener GlHeVeele pemee yeoue nesle peelees ³ee®es ceeHeve keÀjlee ³esCes Meke̳e
nesles. mLetue jeefä^³e GlHeeoveeyejesyej efieveer iegCekeÀele yeoue nesle Demesue cnCepes®e lees
Jee{le Demesue lej ³ee®ee DeLe& iejeryeer ner Jee{le ®eeuesueer Deens Demee neslees.

4) efieveer iegCekeÀeÜejs SKeeÐee osMee®es GlHeVee®es JeeìHe keÀMee He×leerves yeoueles les mecepeles,
l³eecegUs Demeceevelee Jee{le Deens keÀer keÀceer nesle Deens ³ee®ee Deboepe Ieslee ³esCes Meke̳e nesles.
efieveer iegCekeÀ ns Heg{erue ®eej lelJeeJej DeJeuebyetve Deens.
1) meceevelee keÀesCe peemle Je keÀesCe keÀceer keÀceJelees ne cegÎe meceeveles®³ee HeeleUerJeªve
yeefIeleuee peelees.
2) ceeHeve mJeeleb$³e õ efieveer iegCekeÀeÜejs DeLe&J³eJemLes®es Yeeie ue#eele ve Ieslee HeÀkeÌle
DeMee He×leerves ceespeceeHe kesÀues peeles keÀer p³eeÜejs mecepeles peemle Þeerceble mejemejer
Je iejerye osMe keÀesCelee Deens.
3) ueeskeÀmebK³ee mJeeleb$³e õ ueeskeÀmebK³ee efkeÀleer Deens ns cenÊJee®es vemeles.
4) lelJee®es mLeeveeblej õ pesJne GlHeVe ns Þeerceble J³ekeÌleeRkeÀ[tve iejerye J³ekeÌleerkeÀ[s
mLeueeblejerle nesles lesJne efJeYeepeveele meceevelee Demeuesueer efometve ³esles.
 147

11.15 efieveer iegCekeÀeÜejs Demeceevelee ceeHeveeleerue De[®eCeer :

1) efieveer iegCekeÀeÜejs HeÀkeÌle GlHeVe JeeìHeeleerue Demeceevelee ceespelee ³esles. mebOeerleerue Demeceevelee
ceespelee ³esle veener. Goe. keÀener osMeebceO³es JesieJesieUer meceepe Jeie& j®evee Demeles. l³eecegUs
ceespeceeHeeceO³es De[LeUs efvecee&Ce nesC³ee®eer Meke̳elee peemle Demeles.

2) pesJne oesve osMeebceOeuee efieveer iegCekeÀ meceeve Demelees. HeCe SkeÀ osMe Þeerceble Je SkeÀ iejerye lej
lees oesve Jesieȳee IeìkeÀeÜejs ceespeuee peelees. iejerye osMeeceO³es efieveer iegCekeÀ jneC³ee®³ee
opexÜejs þjJeuee DeLeJee ceespeuee peelees. ³eeGueì Þeerceble osMeebceO³es cenÊJeeb®³ee iejpee
J³eefleefjkeÌle keÀesCel³ee megKe meesFmkeÀj iejpeeb®ee GHeYeesie Iesleuee peele Deens ³eeJeªve
þjJeuee peelees.

3) ueeskeÀeb®³ee ieìevegmeej GlHeVee®es ceeHeve efieveer iegCekeÀeÜejs kesÀu³eeme HeÀkeÌle mejemejer ceeHeve
mecepet MekeÀles. efieveer mene³³ekeÀeÜejs Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee GlHeVee®es ceespeceeHe kesÀu³eeme lees
vesnceer 0 Demelees. DeeefLe&keÀ¢äîee efYeVelee DemeCeeN³ee osMeebceO³es meJee&le peemle GlHeVeeleerue
efYeVelee efometve ³esles. l³ee®es ceespeceeHe ns efJeefMeä Yeeieeleerue Kejsoer MekeÌleerJej DeJeuebyetve
Demeles.

4) keÀener JesUsme uee@jsvPe Je¬eÀeÜejs De®etkeÀ Demeceeveles®ee Deboepe Ieslee ³esCes Meke̳e nesle veener,
pesJne Þeerceble kegÀìgbyemebmLee iejerye kegÀìgbye mebmLesHes#ee peemle GlHeVee®ee JeeHej keÀjles l³eeJesUer
ogmeN³ee DeLee&ves cnCepes kegÀìgbyemebmLes®ee peemle-keÀceer ÒeceeCeele nesCeeje GlHeVee®ee JeeHej pees
Demeeceveles®ee efvekeÀeue oMe&efJelees.

5) keÀener JesUsme GlHeVe meceeve Demeles Je efieveer iegCekeÀeÜejs Jesieȳee ÒekeÀejs GlHeVee®es efJeYeepeve
kessÀues peeles. ³ee®es keÀejCe cnCepes uee@jsvPe Je¬eÀe®ee yeouelee DeekeÀej Goe. meceepeeleerue DeOee&
Yeeie Demee Deens keÀer efleLes Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVe veener lej ogmeN³ee Yeeieele meceeve GlHeVe
efometve ³esles.
6) ³eeÜejs HeÀkeÌle GlHeVee®es ceespeceeHe nesT MekeÀles. mebHeÊeer®es veener. meceepeele Òel³eskeÀeuee
efceUCeejs GlHeVe pejer Dee³eg<³eYejemeeþer meceeve Demeues lejer Òel³eskeÀ ìHH³eeleerue GHeYeesie
cee$e yeouelee Demelees. efieveer mene³³ekeÀeÜejs SkeÀ efJe®eueveeleerue efJelejCener ceespeues peeles.
Goe. SketÀCe mebHeÊeer.
7) efieveer mene³³ekeÀeceO³es iegbleJeCegkeÀ GlHeVener efceUJeues peeles. efieveer iegCekeÀ ne vesì GlHeVeeJej
yemeuesuee Deens. l³eecegUs l³ee®ee HeefjCeece mebHeÊeer efJeYeepeveeJej Peeuesuee efometve ³esle veener.
Goe. mJeer[veceOeerue GlHeVe JeeìHeeleerue efieveer mene³³ekeÀlee keÀceer efometve ³esles HeCe
mebHeÊeerceO³es peemle efieveer mene³³ekeÀlee efometve ³esles.

8) yeN³ee®e JesUsme efieveer iegCekeÀeÜejs ³eesi³e les ceeHevee®es meeOeve oMee|Jeues peele veener. l³eecegUs
ceespeceeHeeJej HeefjCeece Peeuesuee efometdve ³eslees.
 148
9) efieveer iegCekeÀeÜejs meceeveles®es ceespeceeHe keÀjleevee efJeMes<e keÀeUpeer IesCes iejpes®es Demeles,
GlHeVee®es efJelejCe ³eesi³e l³eeÒekeÀejs ceespeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Goe. oesve meceeve nuuee
osCeeN³ee osMeebceO³es JesieJesieȳee Debleie&le mLeueeblej Hee@ueermeer JeeHejueer peeles. l³eecegUs osMeeuee
keÀceer GlHeVe DemeCeeN³ee Yeeieeueener ie=nerle OejeJes ueeieles.
10) efieveer iegCekeÀeÜejs HeÀkeÌle SkeÀ efJeefMeä keÀeUeleerue meceevelee ceespeueer peeles. l³eecegUs Flej
keÀeUeleerue GlHeVeeleerue yeoueebkeÀ[s ogue&#e nesles. ueeskeÀmebK³esleerue leªCe Je Je=× J³ekeÌleer®es
ÒeceeCe meceepeele Jee{ues lej meceevelesceO³es yeoue nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.

11.16 meJe&meeOeejCe ceeHeveeleerue mecem³ee :

osMeeleerue GlHeVe efJeYeepeveele HeÀjkeÀ keÀjCes ns keÀþerCe Demeles. keÀejCe HeÀe³eoe osCeejer He×le
ner efYeVe Demeles. Goe. keÀener osMeeuee HeÀe³eoe ne HewMee®³ee mJeªHeele neslees lej keÀeneRvee DeVee®³ee
meJeueleerÜejs. keÀener DeLe&Meem$e%e Je mebMeesOekeÀ GlHeVe ³ee ¢efäkeÀesveeletve Iesleele. uee@jsvPe Je¬eÀceO³es,
l³eecegUs efieveer iegCekeÀele ³ee®ee meceeJesMe keÀjlee ³esle veener. DecesefjkesÀceO³es GlHeVe ns HeÀe³eoe
efceUC³ee®³ee DeeOeer ceespeues peeles, lej ÖeÀe@vmeceO³es HeÀe³eoe efceUu³eeveblej GlHeVe ceespeues peeles.
l³eecegUs DecesefjkeÀe Je ÖeÀevme ³eeb®³ee GlHeVeele yeje®e HeÀjkeÀ Demeuesuee efometve ³eslees. ogmejs Goe. –
mee@Jesì ³egefve³eveceO³es peemle ÒeceeCeele GlHeVeele efJe<ecelee efometve ³esles Demes 1970 ®³ee ceespeveerceO³es
efometve Deeues. lesLeerue efieveder iegCekeÀ Menjer Yeeieeleerue peemle cnCepes 0.3816 pees Deepe®³ee
keÀeUeleerue Flej Heeef½eceel³e osMeeb®³ee leguevesle peemle Deens. ³ee DeekeÀ[sJeejercegUs mee@Jesì ³egveer³eceO³es
jneCeeN³ee ueeskeÀebvee efceUCeeN³ee meJeueleeRJej HeefjCeece Peeuesuee efometve ³eslees. p³eeceO³es Heefnu³ee oesve
ceefnv³eele ueneve cegueeb®eer IesC³eele ³esCeejer keÀeUpeer, ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ, G®®e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe,
Deew<eOe meJeuele Je Jemeenleer meJeuele ³eeb®ee meceeJesMe neslees. GoenjCeeceO³es 1970 ceOeerue mee@Jesì
³egefve³eve Je Heeef½eceel³e osMeeleerue GlHeVeele HeÀjkeÀ kesÀuesuee efometve ³eslees.

• Flej meceepeelener ueeskeÀebkeÀ[s JesieȳeeªHeele GlHeVe Demeles, pes HewMee®³ee mJeªHeele vemeles. Goe.
Jemlet®³ee mJeªHeele kesÀuesueer osJeeCe-IesJeeCe. p³ee®es HewMee®³ee mJeªHeele ceeHeve keÀjCes keÀþerCe
Demeles lemes®e cetu³e þjefJeCesner keÀþerCe Demeles. ne cetu³ee®³ee mJeªHeele Demeuesuee GlHeVeeleerue
HeÀjkeÀ efieveer iegCekeÀeÜejs oeKeefJeCes keÀþerCe peeles.
• Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVe ceeHeve Je kegÀìgbyemebmLee GlHeVe ceeHeve ³eeb®³ee ceespeCeerle yeje®e HeÀjkeÀ Demeuesuee
efometve ³eslees. efJeefMeä ueeskeÀmebK³ee efveJe[u³eeefMeJee³e GlHeVeeleerue ceespeceeHe keÀjCes Je efJeYeepeve
keÀjCes Meke̳e nesle veener.
• Òel³eskeÀ mebK³eeMeem$eeceO³es He×leMeerj Je ¬eÀceMe: ®etkeÀe /oes<e meeceûeerle efometve ³esleele. efieveer
mene³³ekeÀe®ee DeLe& cnCepes meeceûeerleerue oes<e keÀceer keÀjCes. yeN³ee®e osMeebceO³es JesieJesieȳeeÒekeÀejs
ceeefnleer ieesUe kesÀueer peeles. l³eecegUs mebK³eeMeem$eer³e ceeefnleer®es efJeMues<eCe keÀjCes keÀþerCe peeles.

11.17 Flej GHe³eesie :

DeLe&Meem$eele efieveer iegCekeÀ ne Del³eble ueeskeÀefÒe³e Deens. keÀesCeleener efve³ece DeLeJee efme×eble
Òel³e³eeme DeeCeC³eemeeþer, keÀesCel³eener Meem$eele efJeYeepeveeJej Yej efouee peelees. Goe. peerJeMem$eele
efieveer iegCekeÀles®ee JeeHej pewJeefJeefJeOeles®es ceeHeve keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees.
 149

• Deejesi³e mJeemLeeceO³es efieveer iegCekeÀe®ee JeeHej Dee³eg<³eeleerue efJeefJeOe iegCeeb®³ee ceeHeCeemeeþer kesÀuee
peelees.
• efMe#eCe #es$eele efJeÐeeHeerþeleerue Demeceeveles®³ee ceespeceeHeemeeþer efieveer iegCekeÀe®ee JeeHej kesÀuee
peelees.
• mLeeHel³eMeem$eele efieveer iegCekeÀe®ee GHe³eesie efJeefJeOe IeìkeÀeb®es cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer neslees.
• mebK³eeMeem$eelener efieveer iegCekeÀe®ee GHe³eesie oesve IeìkeÀeleerue ceeHeveeleerue ceeHeveemeeþer kesÀuee
peelees.
• efieveer iegCekeÀe®ee JeeHej ueeskeÀMeener MekeÌleer®es ceespeceeHe keÀjC³eemeeþerner kesÀuee peelees.

uee@jsvPe Je¬eÀ Je efieveer iegCekeÀ ³eeb®es GoenjCes-

Keeueerue efouesu³ee keÀesäkeÀe®es efvejer#eCe keÀje. ³ee keÀesäkeÀeceO³es meJe&meeOeejCeHeCes ueeskeÀeb®ee
100 efJeÐeeL³ee¥Jej nesCeeje Mew#eefCekeÀ Ke®e& oeKeefJeuee Deens. pees Òel³eskeÀ Mew#eefCekeÀ ìHH³eele
JesieUe Demeuesuee efometve ³eslees.

keÀesäkeÀ 11d – 2 ueeskeÀebveer efMe#eCeeJejleer kesÀuesu³ee Ke®ee&®eer efJeYeeieCeer (©He³es)

meJee&le peemle efJeÐeeL³ee¥®eer ueeskeÀeb®ee Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee¥Jej nesCeeje meceûe mebef®ele

efMe#eCeeJej mebK³ee Ke®e& Ke®e&
nesCeeje meceûe
ìkeÌkesÀJeejer Ke®e&
MeeUs J³eleerefjkeÌle 40 0 0 0.0
ÒeeLeefcekeÀ 35 100 3,500 29.7
ceeO³eefcekeÀ 20 260 5,200 44.1
G®®e ceeO³eefcekeÀ 05 620 3,100 26.2
meJe& 100 - 11,800 100.0

Meeues³emlejeJej efceUeuesueer SketÀCe jkeÌkeÀce Heg{erue ÒekeÀejs Jee{ueer peeles. Òel³eskeÀ ieìeleerue
Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves kesÀuesu³ee Ke®ee&®ee iegCeekeÀej ³ee GoenjCeele 5 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ner 26.2 ìkeÌkesÀ
Ke®e& ne efMe#eCeeJej keÀjCes 40 ìkeÌkesÀ MeeUsJ³eefleefjkeÌle 0.75% ìkeÌkesÀ ÒeeLeefcekeÀmlejeJej 29.7%.
keÀesäkeÀ 11d – 3 ³ee keÀesäkeÀe®ee efvekeÀeue uee@jsvme Je¬eÀeÜejs (DeekeÀ[sJeejer 11 Je 6)
oeKeefJeuee Deens. ueeskeÀmebK³es®ee efMe#eCeevegmeej opee& þjJetve DeeuesKeeJej efyebot ÒemLeeefHele keÀªve Je¬eÀ
keÀe{C³eele ³eslees. uee@jsvme Je¬eÀe®ee Òel³eskeÀ efyebot ueeskeÀmebK³es®ee efMe#eCeeJej nesCeeje Ke®e& oMe&efJelees.
Goe. 1 efyebot 75 ìkeÌkesÀ (40 + 35) ueeskeÀmebK³ee Meeues³e HeeleUer oMe&efJeles Je l³eeb®ee Ke®e& 29.7
ìkeÌkesÀ (0 + 29.7) efMe#eCeeJej neslees.
 150
Fig.11.d.6. Lorenz curve and Gini coefficient:

mebK³eeMeem$ee®ee meejebMe oMe&efJelees uee@jsvPe Je¬eÀ ne uee@jsvPe Je¬eÀ area (OABCD) Je

ef$ekeÀesCe OED oMe&efJelees. efieveer iegCekeÀles®es ceeHe Deens. 0 les 1 ³eeb®es ceeHeCe Heg{erueÒeceeCes.
Area (OABCD) = area AGB + area BGFD + area CFED
= [(0.5x35x29.7)+10.5x(29.7+73.8)x(95-75)]
= +[0.5x(73.8+100x(100-95)]
= 1989.25

efieveer iegCekeÀlee = area OABCD / area OED

= (5000 – 1989.25) / 5000
= 0.60

efieveer iegCekeÀles®ee GHe³eesie oesve osMeeleerue HeÀjkeÀ oeKeefJeC³eemeeþer kesÀuee peelees. ¿ee
HeÀjkeÀe®es ceeHeve efuebie, Oece&, Menjer-ûeeceerCe HeefjefmLeleer meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ ieì F. Üejs kesÀues peeles.
pesJne eflevner ieìeleerue meeceûeer GHeueyOe nesles lesJne ceeHeve keÀjCes Meke̳e nesless.
efieveer iegCekeÀles®ee Yeejleer³e ©HejsKesJej HeefjCeece
pesJne ueeskeÀ Del³eble ceeskeÀȳee ceveeves keÀece keÀjleele, l³eeJesUer mJeeleb$³ee®ee HeefjCeece
DemeceevelesJej Peeuesuee efometve ³eslees. meceepeJeeoer osMeeb®ee cegK³e GÎsMe SketÀCe efve³eb$eCeeÜejs meceevelee
ÒemLeeefHele keÀjCes Demelees. HeCe ³ee efve³eb$eCeeceO³esmeg×e Demeceevelee efvecee&Ce Peeuesueer efometve ³esles.
keÀejCe keÀener ueeskeÀ efve³ece le³eej keÀjleele lej keÀener efve³eceeb®es Heeueve keÀjleele. l³eecegUs ³eenerceO³es
Demeceevelee efvecee&Ce Peeuesueer efometve ³esles.
 151
mJeeleb$³e Je meceevelee ³ee oesvner mebkeÀuHevee Jesieȳee Deensle, keÀener osMeeb®ee cegK³e GÎsMe
meJee¥vee meceeve mebOeer efvecee&Ce keÀªve osCes ne Demelees. l³eecegUs yengleskeÀ osMeele Demeceeveles®es ceeHeve
DeLe&Meem$e ns efceUeuesu³ee mebOeerÜejs ve keÀjlee efceUkeÀleerÜejs kesÀues peeles.
Keeueerue keÀesäkeÀeceO³es mene meceeve Je Demeceeve jep³eeb®ee nesCeeje Ke®e& efouee Deens.

efieveer iegCekeÀ cenÊJee®ee jep³eebkeÀjerlee Menjer ûeeceerCe

2004-2005
efyenej 0.17 0.31
Deemeece 0.17 0.3
PeejKeb[ 0.2 0.33
jepemLeeve 0.2 0.3
GÊej ÒeosMe 0.23 0.34
ceO³e ÒeosMe 0.24 0.37
iegpejele 0.24 0.32
Hebpeeye 0.26 0.32
leefceUvee[t 0.26 0.34
cenejeä^ 0.27 0.35
kesÀjU 0.29 0.35
njer³eeCee 0.31 0.35
mebHetCe& Yeejle 0.25 0.36
meeOeCes õ DeeefLe&keÀ DenJeeue 2010-11

Jejerue keÀesäkeÀevegmeej, meJe& Ke®e& meceevelee ner keÀceer Deens. efyenej DeeefCe Deemeece ³ee jep³ee®eer efieveer
iegCekeÀlee meceeve Deens. 0.17

vegkeÀles®e efyenej ne DeeefLe&keÀ Jeeef{®ee mee#eeroej þjuee Deens. 2009-2010 ®eer meeceûeer
efyenejceOeerue Jee{l³ee Ke®ee&®eer Demeceevelee oMe&efJeles. Kejlej ³ee jep³eebceO³es mebOeerceO³es yeN³ee®e
megOeejCee keÀjC³eele Deeu³ee Deensle l³eecegUs meceevelee efvecee&Ce nesC³eeme Òe³elve nesle Deens.

ûeeceerCe Yeeieele efometve ³esCeejer Demeceevelee peemle Deens. njer³eevee 0.31, kesÀjU
(0.25), iejerye jep³eeleerue Ke®e& meceevelee ner Yeejleele mejemejer 0.25 Je Þeerceble Yeeieele l³eeHes#ee
peemle Deens.

ûeeceerCe Yeeieeleerue yejs®e ueeskeÀ Menjer YeeieekeÀ[s mLeueeblej keÀjle Deens. ieeJeeleerue yejs®e
ueeskeÀ MenjekeÀ[s peele Deens. pejer eflekeÀ[erue Ke®e& peemle Demesue lejermegOoe. iejerye Je Menjer Yeeieele
pesJe{er ojer lesJe{s ueeskeÀeb®es mLeueebleje®es ÒeceeCe peemle ceeveues peeles. ³ee mLeueeblejecegUs ueeskeÀebvee
yeN³ee®e mebOeer GHeueyOe nesle Deensle.

kesÀjU ns ogmejs jep³e Deens, efkeÀ efpeLes ûeeceerCe Ke®e& Demeceevelee efometve ³esles. (0.29)
efyenej Je GÊej ÒeosMeceO³es cee$e ³ee Ke®ee&®es ÒeceeCe Del³eble JeeF&ì Deens.
 152
kesÀjU jep³ee®ee yeje®e efJekeÀeme Peeuee Deens. kesÀjU ns Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ ceespeceeHee®ee
SkeÀ GÊece efveoxMeebkeÀ Deens. yeN³ee®e mebOeer ³ee jep³eele GHeueyOe nesle Deensle. l³eecegUs efyenej, GÊej
ÒeosMe ³ee jep³ee®³ee leguevesle kesÀjUceO³es, mebOeer JeeìHeele meceevelee Demeuesueer efometve ³esles. efJeefJeOe
keÀewMeu³eHetCe& mebOeer ³ee jep³eele GHeueyOe Deensle.

Flej HeefjefmLeleer efmLej Demeleevee, GlHeVe keÀceer DemeC³eeHes#ee GlHeVeele meceevelee DemeCes®e
³eesi³e Deens. HeCe Flej HeefjefmLeleer efmLej vemeleerue lej vegmeleer mebOeer Jee{sue, HeCe Flej HeefjefmLeleer
efmLej vemeleerue lej vegmeleer mebOeer Jee{sue, HeCe Demeceevelee peemle ÒeceeCeele efvecee&Ce nesF&ue. ³ee
Demeceevelee ceeHeveemeeþer efieveer efveoxMeebkeÀ Del³eble cenÊJee®ee Deens.

mJeeO³ee³e-

1) uee@jsvme Je¬eÀ mHeä keÀje.

2) efieveer iegCeekeÀlee mHeä keÀje.
3) efieveer mene³ekeÀlee keÀMeer ceespeueer peeles? GoenjCe Ðee
4) efieveer iegCekeÀles®es HeÀe³eos meebiee?
5) efieveer iegCekeÀles®es leesìs meebiee?