Anda di halaman 1dari 53

Quimisha incabo ini yoia

Leyendas de los shipibo-conibo


asm 4 csobre los tres
Y. /JVJ
m incas
*
fi •\
m a &* V
J* i

V
m
.
i A

<
/
i
li
A
44i ,
9
f. S
r
:
>
*

t *
V
H
f
«
V
Y>
5

I
/
ry t
}
i\
s

i - K 2 r Ifar. wv . t <'

/

fSto-m §8
<
y
-/ v ) J 8 n h
}
/
/.

m
.-’
L
' .f . y
• l / K- r i A
*/

/ to M *
/
\

nm
»
J
V m
V
V ,7 f V. > A
:)
h
f t )
t r*K 91 ;
. to. f /
*
w
/
Ar u •r
f/y
$
m
.
• * «*

V .
- W I
:
? 1
K
ibt
'
a* Cesar Bardales Rodriguez I ‘

COMUNIDADES Y CULTURAS PERUANAS N° 12


Comunidades y Culturas Peruanas
N° 12

Segunda edición, 2008


Primera edición, 1979

Derechos reservados
© 2008 Instituto Lingüístico de Verano
Sinchi Roca 2630
Lince, Lima, Perú

Casilla 2492, Lima 100, Perú

www.sil.org/americas/peru
info_peru@sil.org
LinguaEarth: http://stores.lulu.com/LinguaEarth

ISSN 1022-1514
CONTENIDO
Presentaci6n 5
Pr6logo 8
Quimisha Incabo ini yoia 9
Los tres Incas
Yo&shico Inca 10
El Inca Miserable
Yoashico Incan jato jascara apaoni 14
El Inca Miserable que trataba mal
a la gente

Yo& shico Inca betan jahuen rayos ini 17


El Inca Miserable y su yerno
JascataSh manShanteo betan abobo jonini . . . 19
El origen de los toyuyos y los
manchacos
Inca baque raiincani betan jenen ehuani. ... 21
El entierro del hijo del Inca
y el diluvio

Santa Rosanco CheShe Inca ini 27


El Inca Negro de Santa Rosa
Com&riniain Shane Inca ini 34
El Inca P&jaro de Cumaria
Presentacidn
A

El Instituto Lingtilstico de Verano me ha solicitado


una presentaciSn para su serie ComunXdadzA y CuttuMLA
PzAuanaA * Qulsiera aprovechar la ocasion para expresar
algunas opiniones sobre puntos implicados por la lectura
de los volumenes dedicados a mitologia aguaruna reciente
mente aparecidos, precisando antes que esta rea selvStica
-
^
no pertenece a mi especialidad acadSmica en sentido
estricto; escribo las Ifneas siguientes basandome en mi
trabajo anterior sobre religion andina, y la experiencia
resultante de el.
A partir del ntimero II la serie Comu.nX.dadz/> y CuttuJuU
PzfiuanaA ,
editada por el Instituto Lingtiistico de Verano,
incluye la publicaci&n de textos — mitos, tradiciones
orales
edicidn
— de poblaciones amazfinicas, preparadas para su
bilingUe ya no solamente por lingiiistas o antro -
pdlogos, sino por hablantes nativos de las mismas lenguas
araazdnicas; el caso aguaruna iniciado en los dos volfimenes
hasta ahora aparecidos del nfimero XV de la serie, resulta
no s61o indicative sino ejemplar del paso dado: ya no se
trata solamente del caso acostumbrado de dar a CGnocer a
la comunidad cientifica los testimonies que el observador
(antropologo, lingtlista, historiador, misionero,
funcionario) pueda obtener y juzga oportuno divulgar de
lo que ha visto, estudiado y entendido de la scciedad que
analiza; se trata ahora del testimonio del nativo morador
en proceso de aculturaci6n, del aguaruna en este caso,
quien presenta su version de las tradiciones orales de su
pueblo, participa en su traduccion y en su version bilingiie
editada ahora. El informante ha cambiado de nivel y ya no
se limita a contar, ahora elabora, traduce, es decir,
interprets.
Narrador de su propia tradicion, el hombre en proceso
de aculturacidn oscila entre la fidelidad al testimonio y
la modificacidn impuesta a este por efecto de la
aculturacifin * Lo que quiero decir aqui es que lo hace
bifronte. De un lado refleja la version original, pero su
propio grado (nivel) de aculturacion lo lleva, de otro
lado, a tamizar, a escoger, a asimilar en lugar de explicar .
La nueva version se convierte de este modo en un testimonio
del aguaruna aculturado. No debemos entonces confundir el
*

mito con la version castellana: son distintos siempre *


No s6 si esto pueda explicarse mejor si recordamos a los
croniatas andinos del siglo XVI y comienzos del XVII:
Felipe Guaro&n Poma de Ayala y Juan de Santa Cruz Pachacuti;
en ambos podemos apreciar el nivel y el valor que otorgaron
entonces a la aculturacidn en que estaban inmersos,
escribiendo para espanoles, no escaparon a la hispanizacion
(europeizacidn) de mucho de su propia tradici6n cultural ?
s61o para una muestra: para hacer ,* inteligibles,, las
'

funciones del poder las tradujeron, del mismo modo que


cristianizaron a sus dioses. Santa Cruz Pachacuti dedicd
las primeras pSginas de su crdnica a deroostrar insistente
mente su catolicismo al mismo tiempo que (al igual que
-
Guamcin Poma) lo extendio hasta los momentos iniciales de
la presencia', espahola en los Andes, haciendo a sus ante-
cesores los primeros bautizados, GuamSn Poma lleg6 a hacer
suya la invasidn espahola, senalando que HuSscar donfi el
Tawantinsuyu al rey espahol, de esta manera se declar6
abanderado de la supresifin del trauma de la invasifin, que
es el origen de un segundo traumatisroo derivado de la
aculturacidn * Todo ello hace pensar en otra situacidn a
que rios conduce una traducci6n como la que nos ocupa, la
posibilidad de estudiar las distinciones, en t rminos de
^
variables, a que nos puede llevar el traductor aculturado ?
y ello recuerda lo importante que es en una recopilacidn de
mitos el poder indicar si se tiene otras variantes
textuales y cufil fue el criterio y alcance de la seleccidn
efectuada *
Traducir los mitos y las tradiciones orales lleva
ciertamente a problemas que no fueron ajenos a los
cronistas (pero que no se terminan de entender atln) y que
se refieren a la confusidn que se produce en la traduccidn
misma entre la funcidn y el personaje que la ejecuta, por
ejemplo. Los mitos, las tradiciones orales, no tienden
a dar definiciones abstractas, sino ejeraplarizaciones
concretas y personales: ello me haria preguntar por qu£
se prefiere indicar casos gen6ricos (canlbales) y no
personales y concretos (Iwa, el gigante que come gente),
Es cierto que con esto la narracidn no pierde en la
traduccidn su sentido gen rico o ejemplar, pero si su
^
especificidad testimonial, Tal vez la versidn aculturada
presenta la desventaje de aplicar cate.go /LZzacX.one.4 vzAbattA
ajenas al texto original; asl, la fdrmula que caracteriza
y personifica a lu?a no es; sdlo un "epiteto de ornato" sino
la categorizacifin verbal del personaje, mientras que
"canlbal", en tanto es una categorla abAtAacta , desvirttia
el caracter concAtto de la forma aguaruna. Ello lleva
tambi£n al lector a la necesidad de tener mayor informacifin
sobre el traductor y sobre la versidn que dste le pro-
porciona; porque en todo caso serla interesante comparar
las versiones de estudiosos especialistas, que intentan
vislumbrar las categorlas que el mito transmite,. y la que
proporciona el traductor nativo. Elio puede llevar a un
anSlisis apasionante.
Johannes Wilbert, al publicar Texto* W <VULO , llamaba
la atencidn sobre la necesidad de mSs recopilaciones de
cuentos (mitos, tradiciones orales) de las poblaciones
sudamericanas. En el caso peruano la ausencia era casi
total. En los Gltimos anos, al iniciarse la serie
ComunZdadzA ij CultuAcu ? £ Kuan<u\ (en 1973, el primer
volumen incluyd propuestas sobre educacidn bilingtie, el
segundo, textos folkldricos de los Bora) se abrid un
camino importante, alimentado despuds con mSs recientes
recopilaciones dentro y fuera de la misma serie, y
continuando con esta nueva fdrmula de convertir al
informante en traductor y protagonista de la edicidn. La
tarea por cumplir es todavia muy grande, y ella no se
limitard a la recopilacidn y la traduccidn, no debe
limitarse a ello, sino obtener un progresivo afinamiento
de los criterios que la presiden.
La selva y sus habitantes no han sido siempre
personajes de la historia peruana ? es menester recordarlo
cada vez que la sociedad nacional requiere expansidn,
porque dsta no serd nunca aceptable mientras no sea
general la aceptacidn de la tradicidn cultural propia de
cada grupo dtnico. Es loable por ello que la serie
Comun£ dadz & y Culttutcu P & siuancu quiera ofrecer una
mecdnica de conservacidn escrita de la tradicidn . Al
incluir no sdlo las palabras sino las categorlas propias
de dsta, lograrS hacer realidad su esperanza. Ese es su
aporte.
Franklin Pease G * Y.
PrSlogo
Este libro contiene una coleccidn de leyendas
antiguas sobre el origen de los grupos shetebo,
shipibo y conibo, y sobre los respectivos Incas
que los reglan. Estos cuentos han pasado de una
generacidn a otra en forma oral y el autor los
escribid a fin de preservarlos para sus paisanos.
Esperamos que esta edici6n bilingtie sea de
utilidad para folkloristas y antrop61ogos tanto
como para el lector / de habla shipibo.
Cdsar Bardales Rodriguez, fundador y curaca
de la comunidad conibo de Otocuro, rlo Ucayali,
dio forma escrita a las leyendas y su hijo
Agustln Bardales Nunta , hizo las ilustraciones.
Lucille Eakin del Instituto Lingiilstico de Verano
asesord la compilacidn del libro.
QUIMISHA INCABO INf YOIA

Moatian ronqui nato paronqui Incabo japaoni -


que. Ja requena Yoashico Inca ronqui japaonique,
Tsoayain. Ja Incan ronqui Shetebo jonibo iquina
ipaonique. Jainoash huetsa ica iqui, Santa
Rosanco; ja Cheshe Inca. Jan ronqui shipibo

joniboqui iquina ipaonique. Jatian huetsa icli


iqui Shane Inca. Jan ronqui conibo jonibobiribi

iquina icatiai. Jabiribi ronqui Comariniain


/

jac tiai. Jatx Incares ronqui jacatiai nato


^
paron; quimisha Incares; moa huetsa Incabo ycuna.
10

*3

YOASHICO INCA -
Ja requena Incan jane ronqui ipaonique,
'

Yoashico Inca. Ja ronqui ipaonique iconbires


yoashi. Jahu£qui yocScana ronqui ipaonique
iconbiressiqui jatoqui yoashii. Jascara iquen
ronqui apaocanique "Yoashico Inca ", aquin.

Ja Yoashico Incan ronqui jato iquina ipaoni -


que Shetebo jonibo. Ja Inca ronqui ipaonique
huain teetai joni; jatfbi jahuequi ban&ya: nato
Shequi, atsa, paranta, Shahui, cari, poa, cancan ;
jatfbi jahuequi banai joni. Jascarabiribi ronqui
ipaonique jahuen tee. JainoaShqui ipaonique,
jatfbi yobin banayaribi: nato caimito, narangha,
Shenan, bimpish, rima, rimon, tapfriba, Shahuen -
meyari, isonShoma, tansharina; ja jahuequibo
banai ronqui ipaonique.
JainShonribiqui jatfbi yoinnabo inaya Inca
ronqui ic&tiai: nato huaca, cab&yo, caraniro,
chibo, cochi, ochfti, atapa, nonon, corocoro ; ja
jahuequibo inaya ronqui icdtiai, ja Yoashico Inca.
Jatianqui jatfbi jahu quiati jahu£quiboqui ica -
^
tiai jaibabicho. Jatian ronqui apaocanique,
11

/ AM *
' \ Awn'1|i »s

jahuen Shetebo jonibaonqui jahuequiati yocaquin.


Ja jahuequiati yoc £na ronqui ipaonique, jatoqui -
qui iconbiressi yoashii. Huetsatianqui meni - -
quinbi jato ichatamashoco menii ; ichaShon jahue
quiati senenma, IcaShbi ronqui ipaonique nato
paranta, atsabo jato menia iShton quey6yamai;
basiboqui picSticanai.
liti ronqui icana iqui, jahuequiati yoc£
yocabichoi moa jatsani. JascataShqui yoyo icana
iqui: -Rama nonbiribi bananoShon atsa taSho
yocati riqui -iqui icana iqui . -
Jasc£3 hon yoci.
cana iqui; atsa taSho, paranta taco, poa, Sheque,
cancan, jaaboqui yocacana iqui. Yocacanaqui jato
menia iqui, atsa tagho raras aShon; ja sho§ hoti
yama. Paranta tacoqui yocacana jato menia iqui
boShteanan. Jatian Shequibiribi jato menia iqui,
tobanhanan. JainShon poaribi caShquepaqueghon
jato menia iqui. Iconbiressiqui jatoqui yoashia
iqui. Jatian moa jonibo yoyo icana iqui: -Ja -
conma riqui non Inca, yoashi riqui; rama reteti
riqui —iqui icana iqui. JascataShqui jatibiain
yoyo iqui senencana iqui .
Ja yoyo iqui senenshon,
n
moa tsinquigho retecana iqui, ja Yoashico Inca.

Ja retecanquetian, jatxbi yoina noyai jahu4 -


quibo be£ iqui; jascara nincatagh; jahuen jimin,
12

tahuin, tacan, poco; jabaon queeni becana iqui ;


jatibi yoinabo.

Requempari joli iqui jori ; ja pec £o joa iqui,


Shane betan Shahuan. Joghon, ja quimisha yoinanin
potea iqui, ja Inca mahua racata. JascSashon ,
jorin jahuen tahui tsecaa iqui. TsecaShon mocoa
iqui, jatoqui yoashiquin. Jatian Shanen oinna
iqui, ja jorin tocona. Mocoquetian canhuanShon ,
Shanen jori tantash aca iqui. Ja tantash aca
jorin michoquetian, caShon biaSh jatiobi yora
rasquita iqui, ja tahuin. Jatian Shane rasqui
taitian jori ishocoa iqui, ja tahuin rasquiti; -
iqulbi ja maShc yonressa iqui, moa Shanen queyoa
^
iquetian. JainoaSh shahuan joribaa iqui; joaSh
jahuen jiminbiribi jatiobi rasqulshocoa iqui.
Jatian moa senencanquetianqui nahuashian joa
iqui; joaSh yoyo itoshia iqui: -Chini baquebaon,
13

nahuashian aanompari nahuashianbanon -iqui ica


iqui. JascataSh ja Incan Shenin siquita iqui.
Jainoash poincosco joribaa iqui; joash yoyo
ishocoa iqui: -Chini baquebaon poincosco aanom -
pari, nahuan poin cosquibanon -iqui ica iqui ;
jascataanan ica iqui.
Ja chinitainbi Shete joshocoa iqui. Joash
yoyo ishocoa iqui: -Chini baquebaon Shete aanom -
pari, Shete ibiinon, -icaShqui ic3 iqui , jahuen
huianresqui rasquiti. JascataShqui ja Shete
baneta iqui. JascataSh ja jonibo janbiscana
iqui. JascarainShon jaton Inca ochoacana iqui.
Moa Yo shico Inca retecana pec&oqui baneta iqui,
^
jahuen ahuin, jahuen baque ainbo betan jahuen
baque benbo, jainoaSh jaton ina ainbo; jatibicho -
resqui banecana iqui.

Shetebo joni
14

YOXSHICO INCAN JATO JASCARA APAONI


Iconbires jaconma ronqui ipaonique YoSshico
Inca, jatibi jato jaconma jaconmai jaa. Jahueri
*yobin acanaitian jaton baquebo yoinaai ronqui
ipaonique. Yobin acanaancana jato shinoai.
Shenan, caimito, bimpish, jabo , baquebaon acaitian
ronqui jato ac&tia nescSaquin: -ShinoyaShonbi
huasanra nocon Shenan betan caimito queyoai
-ipaon
aquin ronqui jato sai apaonique. Jascha ronqui
ique, baqueboqui huasabaini boi raShqui
raShqui ibaini, moa huasaaSh . Jasc£aShon ronqui
jaton baqueboqui ja Yoashico Incanqui jato yoina
acampaonique, jaconma shinanya iShon.

k ^ Nvi

f \
y ))
Jato betan iquetianqui ac&ticanai jahuen
jonibaonqui atsa yoc&quin: -Min atsa acasira noa
-
joque, papS aquinqui yoc&paocanique.

Jatian jato yoicatitai: -


Atancanhuen ,
baqueb6; icha riqui atsa aquin. Jatian boShon
-
oincanaqui, atsa banStiibi bona icha. Jatibi
tecamis jahuSquibo ; atsa aticoma.
15

Jatian boribacana iqui; boShon paranta


^
yoc ribicana iqui:
papii, nonra atsa
-
Parantaninra noa queenai
ayamaque, bona ichayora iquetian
-aquin acana iqui.

-
maton ayamaque aquin jato aci iqui
-
Jatian jato yoia iqui: Jacon iquenbira
.Jatian jato
-
yoia iqui: Bitancanhuen paranta baquebo, icha
riqui huainco paranta aquinqui jato aci iqui.
-
Jascha boShon oincanaqui ica iqui , paranta
peitiibi bina icha, pani panitinressa. Jatian
huetsa nia binaoma oinShon joninqui reraa iqui.
CaaSh po2h6quetian , cahuanShon teShtecasaitian
joni binan queyoa iqui. Queyoa paranta biticoma
icS iqui. Jascara iquetianqui jaquiribi boriba
cana iqui.
-
bichoressa noa queenai pap& - -
BoShon cancan yocSribicana iqui: Cancan -
aquin acana iqui.

Jatian jato yoia iqui:


-
-
Bitancanhuen baque
bo , icha riqui cancan aquin jato acS iqui. Jato
-
jasclia bocana iqui , cancan bii. BoShon oincana
qui ica iqui , cancantiibi shano teyacaabo, jatibi
-
mesco ronobo; cancan biticoma. Jatian jonibo
boribacana iqui, jahuebioma jaton ghobon. Jatibi
^
jahuequi yoc canabi meniamaquin jato jascaaresca
titai ; quiquinbires yoashi iShon.
-
Jatianribi ronqui ipaonique jonibo ctiiioma.
Jahuequi reteShon ronqui ac&ticanai , barin racan
Shonres piquin. Jatian ronqui ja Incabichoresqui
-
chiia ipaonique. Ja chiicancaya ronqui iconbi
ressiqui queencaticanai , jatibi jahuequi huaaghon
-
picasi. JascliaShonqui jaquiribi yocacanique ;
jabiqui jato meniamapaonique. Jato meniamaa
jonibaon shinana iqui: -
Jahuequesc5a§honmein non
yoicana iqui:
--
chii bitiqui iShon. Jasc&aShon bescon quenaShon
Incaibaquea noa chii biShontan -
-
huen besconma aquin acana iqui. Jascliacanaqui ,
16

bescon caa iqui, jahuen iboiba. CaShon jis&qui


ic& iqui, jahuen ibo yama; moa jahuen huainco caa.
Jatian canhuanShon besconman chii nateShShaa iqui.
Ja nat6Shquenbiqui jahuen ibo joa iqui. Joaitian
oinnaSh jay& noyacaina iqui. Noyacainaitian
bicasquin, jahuen ibon chibampatanboabi, jay&
noyacainquin potabaina iqui. Jatian ronqui besco
man Bhetaqui nencju4 ic&tiai. Jatian ja chiican --
qui, jahuen Sheta nenqu4 iquenbi queyonaana iqui,
menoquin. Moa jahuen Sheta queyotainbiqui, coman
tanon ja chii racana iqui. JascataShqui, ja coman
tano queteta iqui. QuetetaShqui, menotaSh maan -
quetianqui jatibi jonin bi& iqui. Jatian jatibi
joni moa chila icS iqui.

Ja chiican menoa quey6ni icaghghonquiqui


bescoman Sheta nenquemashoco, Shem nooni icaSh
^

[
I
17

V /5 /

'
r
r.r
aa
<

YOASHICO INCA BETAN JAHUEN RAYOS INI


Ja Yo& ghico Inca ronqui rayossha ipaonique.
Ja jahuen rayos ronqui, apaonique jaconmaquinbo.
Huetsa netenqui ac& iqui, jahuen rayosqui huai
menoti raanquin: Huai inenotanhuen rayose.
-
Menoquin naponshamanShon peotanhuen -aquinqui aca
iqui , jahuen rayos. JascSa caa iqui, jahuen
rayos. Caquin , bo£ iqui rabli Shopan. Ja caai ~
tianribi oinaShqui, ja Yo&shico Inca caa iqui,
jahuen rayos pecliobi. CaShonqui, ja Yoashico
Incanqui, ja huai topoqui chiican menoaquetana
iqui ; jahuen rayos chii chitemanoShon. JascSai
oinaghqui, jahuen rayos jabata iqui. CaaSh joneta
iqui. Jabati caquin rab£ ghopanbi huai napo
potabaina iqui. Ja Shopanqui menoti ica iqui,
"chen t6h" iqui .Jascatai nincataShqui icci iqui,
ja Yoashico fncaqui: -Jis£, jahuen pocobo toshi -
.
que iqui JainoaShqui huetsa ghopan iribaa iqui,
-
" chen toh" iqui . -
Jascataitianqui Inca yoyo ir £
baa iqui: -Jis4, jahuen mapo ique iqui -ic£
iqui; jahuen rayossa ibirai ica § h. *
18

Jascatai nincataShqui, jahuen rayos moa caa


iqui japari Shobon nocoti. Ja caa pecaoqui, ja
Inca chini nocota iqui. CaShon jahuen rayos
yocata iqui: - iMoaqui min ac& huai menoquin,
rayos6? -aquin ac5 iqui.
Jatian yoia iqui: -Enra moa aque -aquinqui
acli iqui.
Jatian ja Yo&shico Inca yoyo ica iqui:
-JahuequescataShqui joa -iqui ic& iqui, jahuen
rayos yoii.

Jasc £aShon ronqui, ja Yo&shico Incanqui


jahuen rayos menoqueannique; paranShon raanShon.
19

JASCATA§H MAN§HANTEO BETAN ABOBO JONINI


Jascara jaconma shinanya iShon ronqui ac&
iqui , jahuen rayosqui jaquiribi aShanti raanquin:
-Non jay£ghon tee anompari aShantanhuen, rayos£.
Nocon sontclrobora en mia raanShonai, jatoyaShon
-
! aquinqui acS iqui jahuen
min aShanShon yapa bit
rayos. JainShon jato yoiribia iqui: -Bocanhuen
ea chini cab non; empari piaabanon jay& cati
-sontlirobo. ^
aquinqui acli iqui, jahuen rayos betan jahuen

Jascda bocana iqui. Boghonqui acana iqui,


aShanquin. Jatian Yocishico Incaqui chini caa
.
iqui , jato benaboi Caquin nincataqui ic3 iqui,
-
jahuen rayosqui aShani: San Pedro, San Pedro ,
-
San Pedro iiti. Joshin payon teoya, jahuen

--
sontHrobo napo nenitaSh.f Jatian jato ointaanan
qui , ja Yocishico Inca chiticaina iqui. Chiti
cainghon, jahuen piabo naman potaa chori irita
iqui.

^-
JainShonqui jato sai ac iqui: -iAboyaShon
bira manShanteon yapa queyoai! aquinqui jato
-
sai ac5 iqui. Jato jasc&aqui, jatianbi ja sonta
robo ihuanaghbi, abobaini boi, niii ionbaina
-
iqui. Jatian jahuen rayosbiribiqui ica iqui,
manShanteo baneti. JascataShqui ic& iqui, ca
queantan, caqueantanaShqui noyacaini; jato napo
-
nenita ihuanaShbi. Jato jascaabainiqui , ja
YoSshico Incaqui raoa jahuen Shobon caa iqui.
Jatianqui jahuen baque Shontacoqui (ja man
Shanteoaton ahuin) ic& iqui , jema napoqui racci -
racati. Jain racaShonqui, ja shontaconin oina
iqui , abobo mayatai napo manShanteo mayli mayatai.
Jatian ja baque ainbaonqui onana iqui . OnanShon,
jahuen papa yocata iqui: -
£Minca nocon bene
-
jahuequescaaribaatain papli? aquinqui acli iqui.
20
Jasc £abi, jahuen papan jahuebi yoiamaa iqui.
Jatian ainbaon moa onana iqui. Jascara onanagh
qui, iconbiressiqui ja ghontaco huinia iqui,
-
.
jahuen benen moa potaa
Jasc&aShon ronqui YoSshico Incanqui, jahuen
rayos aShanti raanghon manghanteoanique. Jatian
jahuen sontliroboqui aboaa iqui. Jascatagh ini
ronquiqui nato maghanteo betan abobo.
21

INCA BAQUE MIINCANI BETAN JENEN EHUANI

Moa Yo shico Inca reteagh iiti chonca


^
baritia pecao huetsa joni caa iqui aghani. Ca
ghon jonin aghanabi paenyamaa iqui. Jatian moa -
iamaitian jaquiribi jocL iqui, jahuen ghobon.
lihuanagh jaquiribi caribaaiiqui, ja aghanhuana
oinni. Caghon oinnaqui ica iqui maghcoshoco joni ,
'

montaria anitamashocotoninqui, ja aghana paenai


tian tsaca tsacabei joi. Jatian jonin yocata
-
iqui: -^
aci. iqui.
-
Tsonqui mia yoia ja aghan biti? aquin

Jascaa, ja baquen yoia iqui: - Nocon papanra


raanque aquin aca iqui , ja baquen. Jatian
ea -
jonin iconhayamaquin cahuaanan yatanghon raano
meran niaa iqui , ja baque. Jatian jahuen montaria
manish meran niaa iqui. Jahuen piabo jainribi
acanaana iqui. Jascciabaini jaquiribi joni caa
iqui , jahuen ghobon. (Ja baque ica iqui , huetsa
'

Incan baque; Yocishico Incanama.)


Ja caa pec£o, huetsa joni joa iqui, ja
aghana oinni. Caghon nincataqui ic& iqui ja
baque huini huinii ; maghcoshoco baque quescaqui ,
"ean , ean, ean" iiti. Jain nighonqui jonin
nincataqui ica iqui mano meranoagh. Jatian jonin
cahuanghon ja mano chichoquea tsecaa iqui , ja
baque. Ja baque icS. iqui , Inca baque.
22
Jatian ja baquen joni yoia iqui: -Ramara
nocon papan jato casticanai. NenoaSh quiinisha
nete senenquetianra oi quiquin quesht6 paquetai;
jatianra jenen ehua beai. Ja beaitianra yamecan
ehuaribiai. Jascatai oinnaSh nane nenqu shaman
^
itan bimia oinnaSh jain neenonShihue, min baque,
min ahuin jat £ ; jain mato quishpinnon -aquin ja
joni acS iqui. Jasc&abaini moa caa iqui, jahuen
papaiba. Caquin, joni piti menibaina iqui.
Jatian moa joni caa iqui, jahuen ghobonco.
Moa quimisha nete senenquetianqui oi queghto
paqueta iqui ; rabe chonca nete , rab £ chonca
yameribi, oi maana iqui .Jatian jonin jato yoia
iqui: -Ramara jenen ehuai ; moara oi queghto
paqueque -aquin jato aca iqui. Jato jasc&abi,
joni janson yoincana iqui . Janson yoinShon ani
Sheati acana iqui. Ja gheatiaagh paeni iicanai
tian jenen ehua bea iqui . -
Ja beaitianribi yame
can ehuaa iqui. Jascataitian ja jonibiribi -
jahuen baque, jahuen ahuin jati nane nenquesha
mantonin neeta iqui. -
Jascataghqui ja masha iqui torotabo, moa
jenen jato queyoa nena banecana iqui. Ja
paennagh maitaibo, nepashtaquinique. Ja nanen
neeta quimisha jonibiribiqui jainbi icana iqui,
.
jene tsosinai caman Jatianqui moa yameribi ic
iqui. Iitiqui ja quimisha jonibi picassa iqui. ^
Picasquin nane joshin bxghon cococana iqui.
Jaquiribi nane bimi biribaa iqui, ja jonin.
Bighon cococana iqui. Jatian gheacasa
iqui, ja
quimisha jonibi. Jatian yam meranbi nane joshin
meequinqui, chomoshocotonin gheati yatana iqui.
Jatian ja gheacana iqui. Jatian picasquin nane
meeribia iqui ; meequinqui, piti cahuabo, yonan,
cobin jaaboqui jonin yatana iqui. Jatian ja
picana iqui. Ja jahu quibo ronqui ic& iqui
^
Incanbi jato aghonabo. Iicaaghqui moa oi nesea
iqui. Jatian yameribi moa oghnetani ica iqui.
23

Jainghonqui jonin nane bimi biS iqui . Bighonqui


naman potaa iqui. Potaaqui, manon tash irita
iqui, raoa jene tsosina ica§ h. Jatianrib i moa
nete ghabata iqui.
Jatian moa nete ghab£quetian jonin jahuen
ahuin betan jahuen baque yoia iqui: -Moa paqu £ -
non bocanhuen -aquin jato acS iqui.
Jatian jahuen baque ica iqui. Cahu& papS iti
shinani: Cahue papa, cahue papa, cahu£, cahue,
-
ishton paqu yamaa iqui
^ . -
cahue; cahui cahue cahu6 iquibiqui, ja baque
Jascatagh ja baque moa
maecahuata iqui. Jatian -
moa jato rabebicho ba
neta iqui. Jainghon , moa japari paqueghon jonin
iqui , paqu non ighon.
jahuen ahuin quenaa
Jatianqui ja ainbo ica iqui ^tooyaribi. Jascara
icaghqui paqueticom a iquetian , mestii jainbi
senbotaghq ui ja ainbo jainbi nacaghnique. Jasca -
tagh in £ ronqui iqui ja nacash, ainbo tooya ini.
Jatian jonibichoshoco baneta iqui.

£ -
a 0J
24

Jatian joni paquetash caa iqui, jatibiain


jato benai. Jatibiain benaquinbi jato merayamaa
iqui . Moa jenen jato queyoa mashibichores ica
iqui. Huestlora ni£ bi yama , moa jenen queyoa
icaSh. Jascaaghon jonibo jenen jato queyoa iqui.
Jatian joniqui jatibiain cahuan cahuana
iqui, jato benai ; jabi nin huestlora jonitanibi
nocoyamaa iqui. Jascataghqui moa jaquiribi jorl -
baa iqui. Joghon oinnaqui icci iqui , chomo maSh
coshoco bocho gheati yacati. Jaaqui , bighon -
joninqui gheaa iqui. Ja abaini jaquiribi carlbaa
iqui , jato benaribii. Caghonbi jato nocoyamari
bia iqui. Jatian jorlbaa iqui, jainribi. JoShon -
oinnaqui ic£ iqui jainribi gheati yacati. Jatian
ja jonin ghearibia iqui.

-
Jasecighon shinana iqui ;
- Ramara en sotanai
iqui ic£ iqui. Jascaaghon jonin mai chinia
iqui; ja meran sontameeti. Ja mai chiniagh
chich6 sotameeta iqui , ja joni. Jain sotameeghon
nincataqui ic£ iqui , reboquiri toron iibeirani
bel. Jatian jonin pic6ghon oinnaqui ic& iqui
rab6 ainbo; huetsa reyacaa, huetsa chiacaa.
JoaShqui taghnSbecona iqui.
Moa taghn ghonqui , ja chiacaatonin, reyacaa

. -
yoia iqui:
ac5 iqui
^ -
Miimpari mapeghon ointanhuen aquin
Jascha, ja rehuina ainbo caa iqui,
mapeti. Ja mapetai oinagh jaquiribi joni quini
meran jiquiribia iqui. Jatian moa map4que*tian
oinnagh pic6ribia iqui.

Pic6ghon jonin ja ainbo yatana iqui. Ja


yatana yoia iqui:
Incan baque , ja
- Ea yatanyamahue
min biti jahuen
,
papan
oacaya
raana.
riqui
Eara jaton inures iqui aquin ainbaon ac$. iqui.
- .
JascSabi, jonin jeneyamaa iqui Jenenon iMhon,
bonaboya. ninbobo tecamaabiqui jonin jeneyamaa
25

.
iqui JainShon coitatas tecamaabiqui jeneyamaa -
ribia iqui.
Jeneyamaitian oinShon, ja Incan baquenqui
ainbo yoia iqui:
bique.
-
Moara mionbiribi queenquin mia
-aquin ac iqui, jahuen
Eara moa
papan in . Jasc
& &
caai
ataanan ^
moa caa iqui. Jacaya
biti iquenbi
§
jonin biamaa
jahuen papaiba
-
iconbiressi notsicai
caribaa iqui. Ja
na h Incan baque
caa pecaoqui rabe yantanqui joni jab& oShaa iqui.
JascataSh iiti, ainbo moa toota iqui.
Jatian ja toota quimisha nete senenquetianqui moa
baquen cheShaa iqui. Ja cheShaa ainbaon jahuen
bene yoia iqui: -Ea baquenbanon, onopari cantan
huen ; eapari oinyamahue -aquin acli iqui, jahuen
-
bene. Jatian jahuen bene caa iqui. Ja caa pecSo
ainbo baquena iqui, benbo baqueshoco. Ja baque -
qui ishton ania iqui. Moa aniquetian, jaquiribi
ja ainbo toota iqui. Jatian moa quimisha nete
senenribiquetian, moa baquen chegharibia iqui.
Jascaa, ainbaon jahuen bene yoiribia iqui: -Ea
baquenbanon onopari catanhuen -aquin acS, jahuen
bene Ccia iqui. Ja caa pecao baquena ic £ iqui,
ainbo baqueshoco. Ja baque basimaribi ania iqui.
Ja moa aniquetian, jaquiribi ainbo tooribia iqui.
Moa quimisha nete senenquetian, jahuen bene yoi
ribia iqui: -Caribatanhuen onopari , ea baquen-
-
banon -aquin aca iqui. Jatian jahuen bene cari -
baa iqui.

Caquinbi ja jonin shinana iqui: -Jahueques


cataShmein baquenai , ramara en joneshon oinnai
-
-iqui ic £ iqui. JascSaShon, ja jonin joneShon
oinna iqui, jahuen ahuin baquenai. Ja baquenai
oinnaqui, picotaShbi ja baque mahuata iqui.
Jatian benaaquetanquin, ja ainbaon jahuen bene
meraa iqui ; jon Shon oinnai.
^
26
MeraShon notsinhananbi yoia iqui: -Jahuea -
tinca min jon£8hon ea oinnai. Ramara min baque
baon baquebo, min chini baquebo, jaseci jasecibii
-
janonghiqui, mahul mahuati; min yoitima copi
—aquin ac5 iqui, jahuen bene. JascarainoaShqui
mahuSti picota iqui. Ramacamanbi baque picotaSh
itan noa jonibo mahu&ti jaque; jascarainoaSh.
JascataSbqui, ja in «i ainbomeaSh, Shetebo jonibo
caita iqui.
27

in

SANTA ROSANCO CHESHE INCA INI


Moatian ronqui Santa Rosancoqui CheShe Inca
ipaonique. Ja Inca ronqui ipaonique, huisotani -
shoco joni. Jascara iquetian ronqui apaocanique
"CheShe Inca", aquin. Ja Incan ronqui iquina
ipaonique, shipibo jonibo. Ja ronqui ipaonique,
jatibi jahu qui ati onan, nato ghoboati onan ;
^
jascaaShon huita nichintibo onan. Jasc&ashon
mapotiaghon, ghobo mapotibo onan. Ja jahuequibo
onan ronqui ipaonique, ja Cheshe Inca. Jaribi
ronqui ipaonique can6tiati onan, piaati onan,
yamiShetaati onan, huishcontiati onan, tsatsita -
Shoati onan , nontiati onan, huintiati onan.
Jaribi ronqui ipaonique yomerati onan; jat £ bi
jahu £qui reteai, nato Shahue, cabori, sapen,
huame, jabo yomerai ronqui ipaonique. Jascarabi -
ribi ronqui ipaonique jahuen tee. Jascara jahue -
quibo ronqui jato onarunapaonique, jahuen shipibo
jonibo; ja quescaribi, chin £ baquebo jahu4qui ati
onan inon ighon; jat £bi jahuequibo jato onanma-
paonique. Ja CheShe Incan ronqui icha shipibo
jonibo iquina ipaonique.
28
Moatianribi ronqui jonibo ipaocanique,
gheati paeati onanmabo. Jascara iquenbi ronqui
ja Incan jato anique gheati paeati yonoquin:
-Non pocobintishaman gheanon, gheatiacanhuen
-aquinqui jato acS iqui, jahuen jonibo. Jatian
accinique gheatiaquin, jaton Incan yonoa.
Moa aghon Inca yoicanique: -Moara non aque
gheataquin, papS -aquinquin ac&nique.

Jatian jato yoia iqui: -Paeacanhuen non


gheanon -aquin jato ac& iqui. Jatian onanyama
cana iqui, jasclaghon gheati paeati. Jatian -
onanyamacanquetian, Incan jato agheanique; jas
-
Cciaquin aghon paeati. Jatian acannique paeaquin .
Moa gheati paeaghon yoicana iqui: -Moara
ique gheati paei, pap& -aquin acana iqui. Jatian
jatibiain Incan jato chania iqui. Jato chaniquin
ronqui anique tamp6ra timaquin: " tintin, tintin ,
tintin, tintin, tintin" , aquin jato chaniquin.
Jatian bari ipaqueaitian jonibo becana iqui,
tiiati aabeirani ; ja Incan gheati gheai bei. Ja
beaghqui icannique masha iqui, behuai, metsli
rnetsashamanni; ja Incan gheati rabiananbi behuai.
Ja gheati gheaquin senenhaghonqui jato tanti -
quiinnique, quimisha nete. Ja quimisha nete
tantiaghqui , jonibo picasnique. Picasquin jaton
Inca piti yoc cana iqui: -Pap&, noara picasai
^
-aquin acana iqui.
Jatian jato yoia iqui: -Icha riqui piti,
baquebo. Neno ea icS pecaora ian iqui, jainra
piti icha iqui -aquin jato ac £ iqui.- Jain
yomeratancanhuen maton pinon. Jainra nocon
nonti iqui, nocon pia iqui, nocon tsatsitagho
iqui, nocon yamigheta iqui -aquin jato ac£ iqui.

Jatian jonibaon shinana iqui: -Bononbocan


huen yomerai -iqui icana iqui. Jascatagh, ja -
29

jonibo bocana iqui. BoShon oincana ic£ iqui


jat £ bi piti jahu4quibo, nato huame, ghahue,
cab6ri, sapen, amaquiri. Jatibi jahu£quiqui,
jene beghnanma jishtibires ic £ iqui; jain joneti
yama icaSh. Jatian jonibaon retea iqui, rabe
jahu£quires, ghahue betan cab6rires; aquinbiqui
quiquinbires icha acana iqui retequin, ononma
iquetian.
Jatian boghon yoicana iqui, jaton Inca:
-Moara non aque, papa, yomeraquin -aquin acana
iqui.
Jatian jato yoia iqui: -Acanhuen mapemaquin
maton pinon -aquin jato aca iqui. Jatian jato
yoia, moa acana iqui mapemaquin peoquin. Rebon -
coniapari mapemacana iqui. Moa ichaaquin map4ma -
ghonbi ishton qu4yoyamacana iqui; nontin ichabires
icci iqui.
Jatian jonibo yoyo ica iqui: -Jahuequesca
tica non mapemaabi quey6yamai -iqui icana iqui.
-
Jatian huestiora joni caa iqui Inca queshani.
Caghon, yoia iqui: -Moara non aque, papa, mape
maquin -aquin jonin ac£ iqui.
-
Jatian Incan yoia iqui: -Cahu4 baque, en
oinni cablinon -iqui ica iqui. Jatian jo4 iqui ,
Inca,- Joghon oinna ic£ iqui, oatio tor6bires
mapemacana; jabi nontin ichabirespari ic £ iqui.
Jatian jato Incan yoia iqui: -Ichaira maton
acci riqui
ac4 iqui.
ghahue retequin, baqueb <5 -aquin jato

Jatian Inca yocacana iqui: -dNonca jahue


quescaatiqui, papa? -aquin acana iqui . -
30
Jatian jato yoia iqui: -Botanon ranbecan -
huen -aquin jato ac £ iqui. Jato jasecia, jatibi
Shahue ranbecana iqui. Moa ranbecanquetian
joShon, mai paraSh iShona, jatibi Shahue jaquiribi
boa iqui jenenco.

Jatian jato yoia iqui: -Ja quimisha Shahue -


res nontin ica map4macanhuen, ja yoaaShon maton
pinon -aquin jato aca iqui. Jatian boShon oin
cana icli iqui, quimisha Shahueresqui nontin -
natipia; ja icha ihuanaShbi yama. Jatian acana
iqui map £ maquin queyoShon, choshaShon yoaaShon
piquin, ja quimisha Shahuebi.
Ja pici peclio, bariapan senen tanticana iqui.
Ja tanticanquetian Incan jato yoia iqui: -Botan -
canhuen maton Shobon; moara non aque Sheaquin
-aquin jato acS iqui. Jainshon jato yoiribia
iqui: -Ramara ea neno yamanonShiqui. Moara ea
cati iqui, nocon mai onantiainco ; nato paro
reboqui. Jasc&aquin jato yoiquin senenhaa moa
bocana iqui, jaton Shoboncobo. Ja bocana pec&o ,
jahuen jonibobicho banecana iqui.
Iiti moa basichaa baritia huinota pec&o,
Incan jahuen jonibo yoia iqui: -Moara ea catiqui
nocon mai onantiainco. Jayci canoShon en Sheanon,
Sheatiacanhuen -aqui jato ac £ iqui. Jato jasc&a,
jonibaon aconbiresquin masa shinani oniscana
iqui. Ja oniscanaitian oinShon jato yoia iqui:
-Masel shinanyamacanhuen, jar que rao en mato jan
^ ^
iquincatitai quesc ribii jan mato iti -aquin jato
ac& iqui. Jatian masa shinanquin jeneShon Shea
tiacana iqui. Moa Sheatiacana pichica nete -
senenquetian, Incan jato yoia iqui: -Eapari
manacanhuen; Sheayaraaparicanhuen. Empari rao
bibeitanon, Macanarinconia; jan mato nashimati.
Pichica netera ea jaquiribi joicaai -aquin jato
.
acci iqui Jato jasciabani Inca caa iqui, rao
bi £.
31

Ja caa pecdo, Sheati Sheacana iqui. Ja


Sheati SheaaSh paenShon, jaton titashoco bachin -
quin retecana iqui.
Moa pichica nete senenguetian, Inca jok
.
iqui JoShon jato notsina iqui: -Enra mato
.
yoiibaque: " Sheayamaparicanhuen", aquin Jaabi
maton Sheaa iqui. SheaaSh paenShon , maton
titashocobi bachinquin maton reteque -aquin jato
aca iqui. JainShon jato yoia iqui: -Jascdati
riqui jahuequi reteShon, rama picanhuen -aquin
jato Incan aca iqui.
Jato jascda, jonibo yoyo icd iqui: - Moara
non Incan noa yoique, pinon acanhuen -Iqui icana
iqui. JascdaShon , jaShcapaqueS hon picana iqui ,
jaton titashocobi. Requempari, jahuen taca
Shoianan picana iqui.
Ja aquin senenhacanquetian, Incan jato yoia
iqui: -Ramara maton chini baquebaon, " joni
piai ", aquin mato aanon, Pachitian botancanhuen.
Jatiribibo Ahueitianin botancanhuen -aquin jato
acd iqui. Jatian bocana iqui, Pachitian. Jati -
ribibo Ahueitianin bocana iqui.
Ja bocana pecdo, jatiribibo ja paenamabores
jato raon nashiraaa iqui. Jato nashimaquin senen
haShon, jato yoiribia iqui: -Rama matobiribi, ja
-
chini baquebaon, "jishtimabo” , aquin mato , aanon,
Macanari pec £o botancanhuen -aquin jato aca
iqui.- Jatiribibo Comancayan botancanhuen -aquin
jato acli iqui. Jato jasc&a, bocanquetian Inca
c £ a iqui, paro reboqui. Caquin, jaton baque bod
iqui.
Ja boaitian quimisha jonin chibana iqui:
-iShonbaquera
Non Incan boai, chibdnon bocanhuen
chibancana iqui. Chibani boaSh, oShacana
-
iqui Macanari mashin. JainoaSh boash, oShacana
32

iqui Requen Sinaya mashin . Jainoagh boagh o § ha -


ribicana iqui, Chegheyain. Jainoagh boribacana
iqui; boagh oSharibicana iqui, Comariniain. Jaabi
Inca chibanquinbi nocoyamacana iqui. Jainoagh
boagh bari ipaqueaitian taghn&cana iqui; ghahuen
mapeta icha iquetian oinnaSh; ghahue ranbecasi.
Jain oShaghon ghahue ranbecana iqui, quimisha.
Jainoagh nete ghab&quetian boribacana iqui.
Boquin oincana icci iqui, quimisha ghahue peota
naman, jain Incan potabaina.

Jatian jonibo yoyo ica iqui: — Moara non


Inca ochomaai; chib non bocanhuen -iqui icana
^
iqui. Jascatagh boagh nococana iqui, jene
maanainco. Jain ic& iqui bochiquiagh jene maanai ,
nontin caticoma ; ani macaman chitea. Jainres
jonibo baneta iqui. Ja banequin oincana ica
iqui, queghli nonti repia, jan Inca caa ; ramabi
mano jamcipatanboia ceia. Jatian jonibo yoyo ica
iqui: -Bocanhuen , ramabira non Inca caque;
chibeinon bocanhuen -iqui icana iqui. Jascatagh
bocana iqui ; boagh noc6cana iqui, ani manaman.
Jain icei iqui manan queyi , tsonbi mapetima;
jascaratonbi Inca c5a ic& iqui, ja ani mananbi
map baini. Jainqui jonibo baneta iqui, manan
^
queya icagh map4ticoma iquetian. Banetagh beagh
noc6cana iqui, jain ghahue ranbeibacanainco. Jain
33

oShaShon masa shinanacana iqui. Ja mas shinani


^
oShacasquimai mashin tipiagh Incaqui behuacanni -
que. Nescati ronqui icannique behuai:
Inca can! bainbi, boi bononbocanhuen,
non caibobo, Shahuan caibobo;
non caibobo , ghahuan caibobo.
Inca chiblmon cahu £ , iicainShonbi
non chibanyamani, Inca chibanyamani ;
non chibanyamani, Inca chibanyamani.
ghahuan cori manaman, noa chiteaquequen,
non chibanyamani, Inca chibanyamani;
non chibanyamani , Inca chibanyamani.
Jascaa ronquiacannique Inca chibanquinbi
nocoyamaaSh ; mashin tsamataSh, jaqui behuai.
Jain oShashini beaSh noc6cana iqui Santa Rosanco.
Noc6Shon oincanabi ica iqui , tsoabi yama; jonibo
jain icatiaibicho. Incan shobobobi yama ic&
iqui. JainoaSh ianman boribacana iqui. CaShon
oincana, huestiora yapabi yama ica iqui.
JascataSh ja quimisha joni, huestiora
ainboyabicho jain jacana iqui. JainoaSh moa icha
baritia pecHo, shipibo jonibo moa cairibicana
iqui ; ja quimisha joninconiaSh. Jatiressiqui
nato joi, jascataSh Inca cani.
34

rf)
<

COMARINIAIN SHANE INCA INI


Moatian ronqui, Com&riniainqui Shane Inca
ipaonique. Ja Incan ronqui jato iquina ipaoni -
que, conibo jonibo. JainShon ronqui jato tee -
quiinpaonique raesco teecanbo, jainoagh mesco
jahuequi atibaonribi* Ja Shane Inca ronqui
ipaonique, jatibi jahuequi onan; nato quentxati
map6, chomoati map6, quenchaati map6, onan.
JainShon nato maogh, manshinti, itanhuana jabo
onanribi ronqui ic&tiai , ja Shane Inca. Jain-
ghonribiqui onana ica iqui, jascaaghon chopa
manon huisoati. Jainghonribi onana iqui yomogho,
jan chomo rasheati, quempo rasheati. Jascara
mapfibo biquin ronqui, och6 jato iopaonique ,
jahuen conibo jonibo. Quiquinbires ocho onanribi
ronqui ipaonique, ja Shane Inca; jatibiain onan.
Jatian jahuen ahuininbiribi ronqui, jabe
ainboboqui jato agheacatiai jatibi jahuequinin,

1
35

nato quentiati, chomoati , quencheiati, quempoati.


Jainghon quentianoghon map6ya raei mescoti, jain
ghon maoghen sicati, jainghon renqueti queneati;
-
jainghon jasc&aghon oiti .Jabo ronqui aghea -
paonique. Jainghonqui jato aghearibaa iqui nato
toroati, toroaca mabanti , toroaca timati; aghon
quen4atibo. Ja ronqui ipaonique, ja Inca ainboan
teebiribi.
Jatian ja Incaribiqui ipaonique oro onan ;
joniqueseciaquinqui oro choraoacatiai , jahuequi
yoina quescaaquinbo. Ja oro bighon ronqui jascara
jahu£quibo apaonique ja Incan. Icashbi jahuen
conibo jonibo jato onanmaya maa iqui. Jato ati
ronqui icci iqui, jatibi jahuequi onanmayonghom
pari. Icaghbi, nato paron ochoquea jonibo beti
-
iquetianqui, jabati caquin jato onanmayamaa iqui.
Jascati ronqui iqui ja conibo jonibo oro onanma ;
jascara copi.
Jascliaghon ronqui jahuen
conibo jonibo ja Incan jato
-
potabainique. Ja Inca ron
qui canique , j a ComSrinia
pecaobi. Ja caquin jato
potabaina, jahuen jonibo -
T .
bicho baneta iqui. Jasca -
rainoagh, conibo jonibobi -
ribi caita iqui, nato paro
meaghbi.
-
36

LOS TRES INCAS


Antiguamente habitaban tres Incas en el rTo
Ucayali : , el primero , se llamaba Inca Miserable
y vlvta en Tsoaya ( Bajo Ucayali ) entre los she -
tebo; el segundo, se llamaba Inca Negro y vivla
en Santa Rosa ( rlo arriba ) entre los shipibo; y
el tercero, Inca PSjaro, vivTa entre los conibo,
en Cumarfa ( Alto Ucayali ) . Solamente aquellos
tres incas vivfan en este rTo. No habfa o t r o s .
EL INCA MISERABLE
Dicen que el primer Inca se llamaba Inca
Miserable. El era verdaderamente miserable. Era
muy miserable con c u a l q u i e r cosa que le pedTa la
gente . Por eso ellos lo Mamaban Inca Miserable.

E s t e Inca r e g i a a los s h e t e b o. Era a g r i


c u l t o r y cultivaba plantas comestibles como maTz ,
-
yuca , pIStanos , cana de azucar , camotes , sacha-
papas y pinas . Sembraba toda clase de cosas
comestibles . Este era su trabajo. Tambien sem -
braba toda clase de f r u t a s como caimito, naranja ,
g u a b a , g u a y a b a , l i m a , I i m6 n , t a p e r i b a , a n o n a ,
zapote y tangerina . AdemSs criaba animales como
vacas , caballos , ovejas , chivos , chanchos , perros ,
g a i l i n a s , p a t o s y pavos . Entonces t o d a s l a s co-
sas comestibles las tenia solamente el
shetebo tenlan que pedlrselas a 41 . Cuando le
. Los
pedlan algo, 41 les mezquinaba . A veces les daba
algo , pero muy poco y no alcanzaba para todos
Sin embargo , los pIStanos y la yuca que les daba
.
no se acababan pronto ; muchos dlas comlan de lo
que 41 les daba .

Despues de vivir pidiendo cosas por mucho


tiempo, la gente se cans6 de pedir , y estando
cansadps , dijeron entre ellos: Ahora vamos a
pedir al Inca algunos talios de yuca para que los —
37

sembremos nosotros . Entonces pidieron tallos de


yuca y de pldtanos sachapapa , mafz y pifia
, . Pero
aunque le pidieron el In , c a s
le di o t a l l o s d e
yuca raspados para que no brotaran
e r o n se lo s e n t r
.
e g
Los tallos
o , pero
de pIStano que pidi
a n t e s l o s c o r t d. L e s d i o m a T z to s t a d o y sacha-
papa partida por la m i t a d p a r a q u e n o p udieran
brotar . Muy miserable e r a e -
l I n c a c o n los she-
tebo . Luego se d
muy malo y miserable nuestro
i j e r o n e l u n o
I n
a
c a
l
.
o t r
V
o
a
:
m o
—s a
Es

matarlo .
Enviaron mensajes por todas partes y
despuds se reunieron y mataron al Inca .
Al escuchar sobre la muerte del Inca, vinie-
ron animales volatiles de toda clase para recibir
l a sangre, la h i e l , e l hfgado , los i n t e s t i n o s y
otras partes del Inca . Vino primero e ! jor i
( p e q u e n o p a j a r o d e c o l o r a z u l ) . D e s p u e s , ITego
u n p a j a r i t o q u e s e l l a m a S h a n e .y l u e g o u n g u a c a -
m a y o. L o s t r e s d e s t r i p a r o n e i c a d a v e r d e l I n c a .
Luego, e l j o r i s a c o l a h i e l ( b i l i s ) y a l s a c a r l a ,
se la trago, enganando a los otros . Pero el
Shane que habfa visto que la tragaba se fue a
quitdrsela dandole un lapo y la b i l i s del Inca
sal i d de su pico. En ese momento e l Shane agarro
la b i l i s y se bano con eI Ia ( hasta quedar de
color muy a z u l ) . A l ver esto , e l j o r i tambidn
quiso banarse pero ya no habja mucha b i l i s y por
eso quedo de c o l o r muy c l a r o .
Luego e l guacamayo
vino tambidn y se band con la sangre del Inca.
Despuds que se habTan banado los tres , vino el
c h i m a n g o ( t i p o d e g a v i l a n ) y d i j o: — Para que
l a generacidn venidera me Marne chimango , voy a
convertirme en chimango. ( Siendo otro ser se
convirtio) . Entonces se pintd con la grasa del
Inca .
Despuds v i n o t a m b i d n o t r o s e r y d i j o:
— P a r a q u e l a g e n e r a c i d n v e n i d e r a mg M a r n e
38

g a l l i n a z o, v o y a p i n t a r m e e l mentfin c o n e l e x c r e -
mento del hombre bianco . Y asT lo hizo .
E l u l t i m o e n l l e g a r h a b l o t a m b i d n:
que l a s generaciones venideras me llamen renahui —
Para
( especie de gallinazo ) , voy a convertirme en
renahui .Al decir esto, se c o n v l r t i o . Con e l
mal olor de la manteca froto / su cuerpo y quedd
convertido en renahui . Asf estos seres se dis -
persaron y se alejaron de su Inca .
Despuds de la muerte del Inca Miserable,
q u e d a r o n s u e s p o s a, su h i j a , s u h i j o y s u s i e r v a .
Solamente estos quedaron .
E L I N C A M I S E R A B L E QUE T R A T A B A M A L A L A G E N T E

El Inca Miserable era muy malo y maltrataba


a todos .
Cada vez que los nifios cogTan los f r u-
tos de su plantTo, los convertTa en animales
Cuando cogTan f r u t a s dulces como guabas, caimitos
.
y guayabas los amanezaba y los convertTa en monos
por medio de su palabra .
Los convertidos se
iban haciendo mucha b u l l a, a v i v i r a l monte
Como era muy malo , e l I n c a los convertTa de esa
.
forma .
A veces la gente le pedTa yuca al Inca
d i c i e n d o: Papa, venimos a p e d i r t e y u c a s
— .
Entonces dl les contestaba:
tos, a cogerlas .
Hay muchas
Vayan h i j i
.
Cuando i b a n,
— -
veTan que en cada planta habTa muchas isulas y
otros insectos ponzonosos y no podTan sacarlas.

Entonces regresaban sin nada y decTan al


I n c a: —
Papd, q u e r e m o s p l a t a n o s , n o hemos s a c a d o
las yucas porque hay muchas isulas .
39
Y £ 1 les decfa:

pIStanos , hijos .

EstS bien que ustedes no
hayan sacado ( yucas ) . Ahora , vayan a conseguir
Hay muchos en el platanal .
Cuando fueron vieron que en cada planta
habfa un panal de avispas .
Entonces pasaron a
otra plantacidn que no tenfa avispas y tumbaron
una planta .
Pero al coger el racimo, las avispas
picaron al hombre y no pudo continuar Asf re- .
gresaron sin nada .

papS .
Otra vez pidieron al Inca:
— Queremos pina ,

E l I n c a d i j o:
Hay muchas pinas . —
Vayan a cogerlas , hijos .
Y se fueron a coger pero
vieron que en cada planta habTa jergones y otras
clases de culebras y no pudieron coger las pinas .
Otra vez regresaron a sus casas sin nada . Cada
vez que pedfan algo al Inca , no les concedla ,
porque e r a muy miserable.
Tambien en aquellos tiempos la gente no
tenia fuego . Cuando mataban animales , ponTan la
carne al sol ( para que se secara ) y la comfan .
Dicen que solamente el Inca tenfa el fuego
gente ansiaba mucho tener candela . Querfan comer
. La

la comida cocida .
Pidieron fuego al Inca , pero
§1 no les dio . Al no r e c i b i r e l f u e g o , l o s horn-
bres pensaron :

£ C6m o v a m o s a c o n s e g u i r n u e s t r o
necfa al Inca ) y le dijeron:
el fuego del Inca
ido a su chacra .
. —
p r o p i o f u e g o ? Llamaron a un l o r i t o ( q u e p e r t e-
Vete y traenos
El lorito obedecid y fue
donde su amo que no e s t a b a presente porque habfa
Entonces el l o r i t o levanto un
t i z d n y s e to puso en e l pico . En ese momento
el Inca volvid . Cuando iba a volar , el Inca
quiso atraparlo, pero el lorito escapd de sus
manos . Dicen que en aquellos tiempos el pico
40
del lorito era largo ; pero el fuego le quemo el
pico dejlndoselo corto .
Cuando el pico ya estaba
por acabarse , el lorito puso el tizon en un arbol
seco .
Luego el arbol comenzS a arder. Cayeron
tizones y todos los hombres recibieron fuego.
AsT fue como todos tuvieron candela y e l pico
del lorito se qued6 cortito porque el fuego lo
habla consumido.
EL INCA MISERABLE Y SU YERNO
El Inca Miserable tenia un yerno a quien
t r a t a b a muy ma I . Un d l a , a q u e l I n c a mandd a s u
yerno a quemar el rozo que habta hecho para la
c h a c r a , d i c i e n d o:

Yerno , anda a quemar la
chacra y debes comenzar en el centro. Entonces
se fue el yerno, llevando consigo dos calabazas.
Mientras tanto el Inca se fue siguiSndolo, sin
que el yerno se diera cuenta . Cuando el yerno
se encontrd en el centro de la chacra , el Inca
comenzfi a quemarla por todo el contorno , con el
fin de quemar a su yerno. Pero el yerno supo lo
que estaba haciendo su suegro y huyo dejando las
dos calabazas en el centro de la chacra y se
escondiS en el bosque .
De r e p e n t e , una de l a s
calabazas al quemarse se reventS con un ruido
fuerte.
El yerno oyo al Inca decir: iCarambal
Se le reventaron las tripas. Luego revento la
otra calabaza haciendo el mismo ruido. El Inca

exclamd: —
iCaramba ' Se le revento la cabeza .
El yerno habla escuchado todo.

Entonces el yerno se fue rapidamente a la


casa . Despues , I lego su suegro y le pregunto:
£ Ya quemaste l a c h a c r a , yerno?

Y e l yerrio l e c o n t e s t o:
— ST , ya queme
t o d o.
41

Entonces el Inca dijo entre s f : — iCfimo se


habrS escapado mi yerno?
Dicen que asT e l Inca casi quemo a su yerno ,
engafiandoIo .

EL ORIGEN DE LOS TOYUYOS Y LOS MANCHACOS

En aquellos tiempos e l Inca Miserable era


muy malo . Un d l a mandd a su yerno y a sus sol -
dados para pescar con barbasco diciendo: — iYer-
n o .' A n d a a p e s c a r p a r a q u e c o m a m o s m i e n t r a s
estamos trabajando . Voy a enviar a mis solados
para que te ayuden a conseguir peces . Luego

v o l v i d a d e c i r l e s: Vayan ustedes primero , yo
e
ir e n s e g u i d a . T o d a v T a quiero hacer flechas
para IIevar .

Entonces , se fueron el yerno y los soldados


y echaron el barbasco al agua . Luego , el Inca
Miserable se fue a buscarlos y oyd los gritos
que daba su yerno que estaba en el agua . pescando ,
en medio de los soldados . — San Pedro , San
Pedro — gritaba el yerno . El yerno llevaba en
su cuello un panuelo Colorado .
A l v e r a l o s Pescador es , e l I n c a d i o u n p a s o
a t r S s , a r r o j d s u s f l e c h a s a l s u e l o y g r i t o:
— IEI toyuyo acompahado por los manchacos esta
acabando los peces ! En ese momento los soldados
se convirtieron en manchacos ( especie de ave ) y
volaron . Y el yerno que estaba en medio de los
soldados se convirtifi en toyuyo ( especie de ave )
pero casi no pudo volar . Con mucho esfuerzo
comenzfi a volar .
Entonces el Inca Miserable volvid a su casa .
La h i j a del Inca , esposa del yerno que se habTa
convertido en toyuyo , estaba echada en el patio
descansando . Desde a IIT vio que entre las nubes
42
volaba una bandada de manchacos con un toyuyo en
p a d r e:

medio de e l l o s , Al verlos , eI I a pregunto a su
Papd , iqud h i c i s t e a mi esposo? Pero
su padre no dijo nada .
La mujer ya sabTa que e l
toyuyo era su esposo y lloraba amargamente porque
dl la habTa dejado .
Dicen que de esa manera el Inca Miserable ,
habiendo mandado a su yerno a pescar con barbasco ,
l o c o n v i r t i d en toyuyo y a s u s soldados en man -
chacos . Ese fue el origen de las aves toyuyo y
manchaco .

EL ENTIERRO DEL HI JO DEL INCA Y EL DILUVIO


Despuds de la muerte del Inca Miserable ,
unos cuarenta anos despuds , un hombre se fue a
una laguna para pescar con barbasco , pero a pesar
de que arrojd el barbasco al agua , no se marearon
los peces .
Al ver e s t o , regresd a su casa .
Despuds de un rato , regresd nuevamente a ver el
lugar donde habla arrojado el veneno .
Al b a j a r
a la laguna , vio que un muchacho venfa en una
canoa picando los peces que ya estaban maredndose.

al muchacho:

Entonces el hombre , medio airado , preguntd
iQutdn te ordend que picaras los
peces que yo he envenenado?
El muchacho le contestd:
— Fue una orden de
mi padre que me envid . Entonces e l hombre s e
enojo y no lo quiso permitir . Agarrd al muchacho
y lo metid al barro . Puso su canoTta y sus f l e-
c h a s en e l bosque y r e g r e s d a s u c a s a . ( El mu -
chacho era hijo de otro Inca , no del Inca Mise-
rable. ) Despues , vino otro hombre para ver s i
estaban mareandose los peces o no . Al b a j a r a
la cocha oyd un l l a n t o que parecla como e l de
un nifio , pero no pudo encontrar el s l t i o donde
lloraba . Se pard para escuchar y , de repente ,
43
supo cuaI era e l lugar . Se dio cuenta que estaba
debajo del barro y se conmovid y saco al muchacho ,
que era hijo de un Inca .

El muchacho d l j o al hombre: — Ahora mi


padre va a castigar a la gente . De aquf a tres
dtas caerd una fuerte IluVia y el agua crecera
enormemente para destruirlos . Luego , tambidn
habrS oscuridad . Viendo esto , debes buscar un
Srbol de huito que tenga muchos frutos y que sea
muy a l t o , para que tG y tu f a m i l i a puedan salvar-
se . El muchacho despidio al hombre , pero antes
de irse le dio algunos peces . Luego el hombre
tambidn se fue a su casa .
Despues de tres dtas comenzo a caer una
f u e r t e l l u v i a q u e d u r d v e i n t e d t a s y v e i n t e no-
ches . El hombre d i j o a la gente : - - Ahora vendrS
una enorme creciente porque ya ha caTdo la lluvia .
Pero no creyeron al hombre y se burlaron de @ 1
diciendo que estaba enganandoIes . Prepararon
masato fuerte y comenzaron a emborracharse hasta
que se produjeron discusiones y peleas . Mientras
estaban en plena fiesta , el agua tapo la t i e r r a
y tambidn se oscurecid. Al ver esto e l hombre ,
su esposa y su h i j o se subieron a un drbol de
huito . Desde a I I T vefan a la gente que se diver-
tTa sin darse cuenta de lo que estaba sucediendo .
Algunos hicieron la marcha tfpica y los que la
hicieron se convirtieron en n e j i l l a s ( especie de
palmera ) con la creclda del agua . Y los que dis -
cut ieron se convirtieron en tuquituquis ( especie
de ave ) . Mientras sucedfa todo esto , las tres
personas permanecieron arriba esperando que se
secara la t i e r r a . Pero ya estaba tan oscuro que
no podfan ver nada , ni aun de cerca .

Luego los tres tuvieron hambre y no habTa


nada que comer ni tomar . Pero felizmente el
huito tenia frutos . Despues tuvieron sed , y el
44
hombre bused frutos maduros .
En la oscuridad
toco una tinajita ( que no habla estado antes en
e l Srbol ) que contenla una bebida . La bebieron
y otra vez tuvieron hambre y el hombre bused
nuevamente en plena oscuridad los frutos maduros.
Al buscar , toco e s t a vez ahumados , p a t a r a s h c a s ,
pescado cocido y otras cosas ( que no habTa habido
antes en el Srbol ) . Entonces , ellos comieron .
Todo eso era lo que el Inca les provela .
Despuds de un largo tiempo ceso la lluvia ,
pero el agua estaba tan crecida , que casi alcanzo
a los t r e s que estaban en el Srbol . La oscuridad
comenzo a aclararse poco a poco .
Luego el hombre
consiguid un fruto de huito y lo arrojo abajo ,
para medir la profundidad del agua El f r u t o
cayo en barro y entonces el hombre se dio cuenta
.
de que el agua estaba secSndose . Despues de
largo tiempo desaparecid la oscuridad y se hizo
de dla , y el hombre vio que la t i e r r a estaba
seca.

— Luego el hombre dijo a su esposa y a su hijo:


Descendants .
La t i e r r a ya esta seca .
El hijo contestd:
muchacho no bajd . —
VSmonos , papS
S e g u f a r e p i t i e n d o:
papS , vSmonos papa , vSmonos papa
hasta que se convirtio en un huancahui ( especie — Vamonos
y no ceso
.

Pero el

de ave ) y salio volando.

.
E n t o n c e s l o s p a d r e s, s e q u e d a r o n s o l o s
Luego el hombre bajd a la t i e r r a y llamd a su
.
esposa para que el la tambidn bajara . Pero el la
estaba prenada .Querla bajar del Srbol , pero
tenia miedo. Se sentla nerviosa y se abrazo del
Srbol con brazos y piernas hasta que se convirtio
en un nido de comejdn . Y a s! s e o r i g i n d ' e l
c o m e j d n . E l h o m b r' e s e q u e d o c o m p I e t a m e n t e s o l o
y triste, sin famiI la .
45

Luego se fue en busca de alguien pero no


h a l l o a n a d i e, p o r q u e e l a g u a h a b T a d e s t r u i d o a
la gente . Vio solamente playas por todas partes,
ni siquiera Srboles ni casas . Todo habTa sido
comp Ietamente asolado por e l agua .El hombre se
f u e d e u n s i t i o a o t r o e n b u s c a d e g e n t e, p e r o
no encontrd a nadie .Todo estaba en silencio.
Al volver at lugar donde habTa bajado del Srbol ,
vio que a l l T habTa una t i n a j i t a que contenTa
bebida . B e b i d y v o l v i d a b u s c a r a l a g e n t e.
Pero o t r a vez no pudo encontrar nada n i a nadie.
Regresd otra vez al mismo lugar de donde habTa
salido . N u e v a m e n t e h a l l <5 l a t i n a j i t a M e n a d e
.
bebida y volvid a tomarla
gresaba al drbol , encontra b a
Y cada vez que re
la t i n a j i t a que
-
c o n t e n Ta l a beb i d a .

Despues , e l hombre se puso a pensar:


voy a esconderme pa r a descubri r q u i e n trae
— e s
Ahora
ta
bebida .
Comenzd a cavar l a t i e r r a p a r a h a c e r
un hoyo para esconderse . Al terminar, entrd al
hoyo para observar d e a I IT s i algo sucedTa .
Mientras estaba a d e n t r o , oyo el ruido que hacTa
una canoa q u e venTa d e
o b
rTo arriba
s e r v a r . V
.
i o
El hombre
a dos mujeres
sal io del hueco p a r a
que venTan b a j a n d o . U n a e s t a b a e n l a proa y la
otra en la popa de la c a n o a j a m b a s r e m .
aban
Vinieron a atracar e n l a d i r e c c i o n d e d onde £ 1
estaba .
La mujer que estaba en la popa d i j o a la
otra: —
Baja tu ( de la canoa ) primero para ver
s i estS a l l T e l hombre . .
Entonces la mujer bajo
de la canoa y se fue a ver Al v e r e s t o, e l
hombre entrd nuevamente al hoyo Luego sal id
otra vez y vio que la mujer ya estaba cerquita
. .
En ese momento e l hombre agarrd a la mujer
y e l l a l e d i j o: —
No t e atrevas a agarrarme,
p u e s l a o t r a q u e e s t S e n l a c a n o a h^ a v e n i d o
46
envfada por su padre el Inca , para que la recibas
como tu esposa . Yo no soy nada mSs que su s i e r v a .
Pero con todo , e l hombre no la s o l t o. Al ver que
no la soltaba , la mujer hizo que algunos insectos
plcaran al hombre . Alacranes , i s u l a s y t i n g o t e-
r o s p l c a r o n a l h o m b r e , p e r o d l n o/ l a d e j d . j
Al ver que aun asT e l hombre no la s o l t a b a ,
l a h l j a d e l I n c a l e d i j o:
r e c l b l r t e a t i . Ahora me voy —.
El solamente desea
Salid y volvid
muy enojada a su padre porque dl la habTa envlado
a un hombre que no la recibid .
Entonces el hombre durmld dos noches con la
sierva . Y despuds de un tiempo e l l a quedd en -
cinta . Cuando cumplio t r e s dTas de embarazo ,


s i n t i d d o l o r e s d e p a r t o y d i j o a s u e s p o s o:
Vby a dar a luz ; r e t f r a t e de aqut para que no
me veas . Y e l hombre s e f u e. Entonces la mujer
dio a luz un varoncito . Muy p r o n t o e l n i n o
crecld miIagrosamente ( hasta s e r adulto ) . Des-
pues , la mujer quedd encinta otra vez. Cuando
p a r t o y d i j o a s u e s p o s o:
Retfrate de aquf
dio a luz una mujercita
. —
cumplid tres dfas de embarazo, sintid dolores de
Voy a d a r a luz
Y dl se fue. Despuds la mujer
.
.
Y e l l a c r e c i o muy rapi -
damente hasta ser adulta . Cuando la mujercita
ya estaba grande, otra vez la mujer quedd prefiada .


T r e s d T a s d e s p u d s l e d i j o n u e v a m e n t e a s u e s p o s o:
Retfrate otra vez de aquf ; voy a dar a luz .
Entonces dl se fue otra vez .
Despuds de i r s e , e l hombre penso:
dard a luz? Ahora voy a esconderme para ver.
Asf que el hombre se escondio y vio como su
iCdmo

esposa daba a luz. Pero despuds de haber visto
el parto, el nifio se murid .
La mujer ( sabiendo
que alguien habTa estado observando ) bused por
todas partes hasta que hallo a su esposo que
habTa estado mirando escondido .
47
E n t o n c e s e I I a l o r i n d y l e d i j o:
tu me has v i s t o . Ahora por t u culpa t u s descen -
dientes vivirSn asT , muriendo. ( Tendran el cas

Es porque
-
tigo de la muerte. ) Esto sera por tu desobedien-
cia .Asf se origind la muerte . Por esta razdn
todos morlmos , aun los ninos recien nacidos y los
que no han nacido . De e s a manera , de la s i e r v a ,
aumentaron los shetebo.
E L I N C A N E G R O DE S A N T A R O S A
Antiguamente el Inca Negro vivTa en Santa
Rosa .
Dicen que el Inca era un poco negro ( zambo )
y por eso lo llamaban Inca Negro .
VivTa entre el
grupo shipibo. SabTa hacer todas las cosas rela -
cionadas con la construction de casas . SabTa
hacer la cumba ( techo de paja ) .
Estas cosas
sabTa el Inca Negro . Tambien sabTa hacer flechas
( flechas especiales para cazar taricayas y chara-
pas ) , arcos , lanzas , canoas y remos . Dicen que
tambien era experto en la pesca ; mataba toda
clase de animales como la charapa , la taricaya ,
la vacamarina y el paiche .
Esta era su ocupacidn .
Todo esto ensenaba a los shipibo , para que fueran
como dl . Dicen que regTa a muchos shipibo .
Dicen que en los tiempos antiguos la gente
no sabTa preparar masato fermentado , pero el Inca
les ordend prepararlo:
que la tomemos fermentada
I a beb i da .
—.
Preparen la bebida para
Entonces prepararon

— Cuando ya estaba preparada , dijeron al Inca:


Ya hemos p r e p a r a d o l a b e b i d a , papa .
Y el les contesto:

Preparenla bien fuerte.
Pero no sabTan cdmo hacerla fermentar
Inca les ensend y la hicieron fermentar
Luego el .
.
48

dljeron:

Cuando la bebida ya estaba fermentada ,
PapS , ya hemos hecho fermentar el
masato. Entonces e l Inca invitS a gente de todas
p a r t e s golpeando e l bombo "t i n t i n , t i n t i n , t i n t i n ,
tlntin " Al a t a r d e c e r vlnieron los Invltados
tocando sus bocinas , para tomar el masato
l l e g a r hfcleron marchas t f p i c a s y cantaron muy
Al.
bonito; cantaron para eloglar el masato del Inca .
DespuSs de haber tornado todo el masato , descan -
-
saron tres dfas y despuSs , tuvleron hambre , Pi
d i e r o n c o m i d a a l I n c a d l c i e n d o:
hambre. —
PapS , tenemos

El l e s c o n t e s t f i: —
Hay muchos peces , hijos .
DetrSs de mi casa hay una laguna . AII 5 hay


muchos peces .
Bflsquenlos para que coman AMS .
estSn mi canoa , mis f l e c h a s y mis lanzas .
E n t o n c e s l a g e n t e p e n s S:
y se fueron . Vieron toda clase de animales ,
como paiche , charapa , taricaya , vacamarina y
.

Vamos a mitayai

gamitana Todos eran visibles en el agua crista -


lina .La gente mats solamente dos de las especies
que vefan , charapas y taricayas , pero mataron en
abundancia ; eran muy mansas .
Al r e g r e s a r a donde e s t a b a su Inca l e d i j e-
ron: — Ya hemos pescado , papa .

E n t o n c e s S I l e s d i j o:
aquf para que coman . —
Traigan los animales
Comenzaron a subirlos de
la canoa , pero a pesar de que muchos estaban
acarreando, aun habta bastante en la canoa y no
terminaron .
E n t o n c e s l a g e n t e d i j o:
aunque seguimos acarreando, no terminamos? —
iCSmo es que
49

,
I n c a d i c l e n d o:

Asf que , uno de ellos se fue a avisar al
PapS , ya hemos terminado de
subir las charapas y taricayas.
Y e l I n c a r e s p o n d i 6:
ird a verlos . Se fue a verlos y vio lo que ha
bTan acarreado ; vio tambidn que habfa muchas en

Ya h i j o , en s e g u ida
-
la canoa .
E l I n c a l e s d i j o:
. — Ustedes han matado

——
muchas charapas

Y le preguntaron: iQud haremos , papS?

Contestd el Inca: Vayan otra vez al agua


y voltdenlas . Y asT hicieron .
Voitearon todas
las charapas ( porque estaban echadas boca arriba
en el suelo ) . Cuando lo hicieron , el Inca piso
fuerte la tierra y todas las charapas corrieron
h a c i a e l agua . Entonces e l Inca d i j o:
t r e s charapas de la canoa para comer. Yendo ,
vieron que de las muchas que habTa habido en la
Traigan

canoa , quedaban solamente tres Subieron las .
charapas y las mataron , luego las cocinaron y
comieron .
Luego descansaron y despuds el Inca los
d e s p i d i o: —
Vayan a sus casas ; ya hemos tornado .
Ahora no vivird aquf en este lugar Me voy a
la tierra que he escogido, que esta rTo arriba.
.
La gente s e fue , cada uno a su casa . Solamente
se quedd la gente del Inca .
s u g e n t e:

Paso mucho t i e m p o . Un dTa , e l I n c a d i j o a
Tengo que ir a la tierra dscogida ,
p e r o a n t e s d e q u e me v a y a , p r e p S r e n m e u n a b e b i d a
.
para mi despedlda
tristes .
Entonces todos se pusieron
A l v e r e s t o , e l I n c a l e s d i j o:
tengan pena , hay un remedio ( una planta ) para su —No
50
consuelo .
Con esa planta pueden bafiarse como les
he indicado .
Entonces se calmaron y preparon la
bebida .
b e b l d a , e l I n c a l e s d i j o:
la bebida hasta que yo regrese —
Clnco dfas despues que habTan preparado la
Esperenme , no tomen
.
a conseguir la planta con la que ustedes van a
Ird a Macanari
bafiarse . En c i n c o d f a s voy a r e g r e s a r . Al d e c i r
esto se fue a traer la planta .
Despuds de que habTa salido el Inca , la
gente comenzd a tomar la bebida hasta emborra
charse .
Luego , a causa de la embriaguez , mataron
-
a su abuelita jalSndole el cabello .
Despues de cinco dTas volvid el Inca y les
r i n d d i c i e n d o: —
Yo l e s d i j e a u s t e d e s que no
tomaran hasta que yo regresara , pero han tornado y
por la borrachera han matado a su abuelita ja-
Idndole el cabello. Todo lo que se mata es para
comer ; ahora coman lo que han matado .
Entonces l a g e n t e d i j o:
porque el Inca nos dijo asT . Y comenzaron a —
Vamos a comerla
partir a su abuelita y se la comieron . Primera-
mente le sacaron el hfgado; lo asaron y lo comie-
ron .
C u a n d o t e r m i n a r o n , e l I n c a l e s d i j o:
que la generacidn venidera les Marne a ustedes
"come g e n t e" , vayan a v i v i r por e l rTo P a c h i t e a
—Para
.
Y otros vayan al rTo AguaytTa . Entonces algunos
se fueron ? l rfo Pachitea y otros al r l o Aguay
tTa . ( Nota : se dice que dste es el origen de
-
los cashibo. )
Despuds de que s e fueron , e l Inca bafid a
los ue no se habTan emborrachado con la planta
q
que habTa traTdo .
L u e g o l e s d i j o:

Para que la
51

generacldn venidera les I lame a ustedes " los


i n v i s i b l e s" , vayan a v i v i r por e i rTo Macanari .
Los otros vayan a Cumancay . Cuando todos se
habTan ido el Inca tambiSn s e fue a la tierra
escogida , rlo arriba llevando a algunos de los
,
hijos de su gente .
o t r o:

Luego tres hombres se dijeron el uno al
Vamos a s e g u i r a l I n c a p o r q u e e$ t S l l e
vando a nuestros hijos . Y empezaron a seguirlo
Pasaron una noche en la p I aya Macanari , la noche
-
.
siguiente en la playa Requen Sinaya y despues
en Chesheya . Continuaron el viaje y durmieron
una noche en Cumarla .
Pero no podTan alcanzar
al Inca .
Siguieron viajando. Al a t a r d e c e r , en una
play vieron huellas de charapas y atracaron
a
para a g a r r a r l a s . En la noche agarraron t r e s
charapas y continuaron el ' viaje en la mananita .
Yendo , vieron t r e s charapas debajo de un tambito .
Era el tambito donde el Inca habTa pasado la
noche.
Entonces los hombres dijeron: Ya estamos
aproxim ndonos a n u e s t r o Inca ; sigamos no mSs
^
sin rendirnos. Continuando, llegaron a una „

caTda de agua .
El agua c a l a desde un c e r r o muy
a l t o y la canoa no podfa subir ; ademSs , una roca
grande les impedla el paso .
Entonces , de. allf
los hombres regresaron .
A su regreso, encontra -
ron en la oriI I a los rastros recientes de la
canoa del Inca .

— Animados nuevamente , los hombres dijeron:


Acaba de irse nuestro Inca , Sigamos , pues .
Se fueron otra vez y llegaron a un cerro grande.
Era un cerro tan inmenso y a l t o que nadie podia
s e g u i r ; pero l a hue! l a d e l Inca c o n t i n u a b a su-
biendo el cerro .D e a l l! l o s h o m b r e s r e g r e s a r o n
52
(ya rendidos ) porque ese cerro alto les impidid
subir . Luego llegaron al lugar donde habfan
agarrado charapas . A 1 IT pasaron tristes la noche.
No pudieron dormir porque tenTan pena por su
Inca . Se echaron en la playa y comenzaron a
cantar l a siguiente cancldn:

En e l mismo camino del Inca , seguimos ,


mis paisanos , paisanos guacamayos ,
mis paisanos , paisanos guacamayos .
Aunque dijimos : "Seguiremos al Inca " ,
no alcanzamos , no alcanzamos al Inca ,
no alcanzamos , no alcanzamos al Inca .

Por la inmensidad del cerro que nos impedTa ,


no alcanzamos , no alcanzamos al Inca ,
no alcanzamos , no alcanzamos al Inca .

Dicen que expresaron estas palabras porque


no alcanzaron al Inca . Luego siguieron el viaje
hasta llegar a Santa Rosa . Pero a l llegar no
v i e r o n a -n a d i e , s o l a m e n t e l o s r a s t r o s . Tampoco
estaba l a casa del Inca . Luego fueron a l a lagu-
na , pero no vieron ni siquiera un pez .

AI 11 se quedaron los t r e s hombres y una mu-


jer . Muchos a nos despuds los shipibo se habTan
multiplicado de esas cuatro personas . Eso es
todo . AsT se fue e l Inca .
EL INCA PAJARO DE CUMARIA
Antiguamente e l Inca PSjaro vivTa en CumarTa
y dirigTa al grupo conibo. Aquel Inca enseno a
s u g e n t e d i f e r e n t e s l a b o r e s y c 6 mo h a c e r v a r i a s
cosas . SabTa el arte de la cerSmica y conocta
las d i f e r e n t e s a r c i l l a s y gredas como l a greda
para hacer tinajas , ollas y mocahuas , y las ar-
c i l l a s blancas y a m a r i l l a s . Ademas sabTa como
53

tenir las telas y hacer disenos. Sabla hacer di -


senos en la cerSmica. El Inca y su gente se iban
a lugares muy lejanos para conseguir los mate
riales. El Inca Pajaro conocfa todos los lugares.
-
La esposa del Inca enseno a las mujeres a
hacer ollas , tinajas , platos y mocahuas. Tambidn
les ensend a mezclar la greda con ceniza de apa -
charama (nombre de un arbol ) para amasarla des
puds. Ademds les enserld a pintar con arcilla ,
-
a alisar las cerSmicas , a ponerles disefios y
hornearla s. Luego les enseno a hilar , a preparar
e hllo para tejer , a tejer y a hacer los dise
|
nos. E l l a era experta en todas las actividade s
-
artistica s.
El Inca tambien conocTa el oro , del cual
hacfa Imagenes de hombres y animales. Pero no
ensend este arte a su gente , los conlbo , porque
sabfa que los extranjeros vendrfan a esta comarca.
El Inca huyo sin ensenar este arte , y la gente
no supo hacer nada con el oro.
El Inca se fue atrSs del caserTo CumarTa
dejando solos a los conibo. Despuds se m u l t i p l i
caron los conibo en este rio.
-

Anda mungkin juga menyukai