SUBSTITUSI YANG

MERASIONALKAN
Rini satiti

Minggu 6 dan 7
RUMUS DASAR INTEGRAL

1
1. ‫׬‬ 𝑥𝑛 𝑑𝑥 = 𝑥 𝑛+1 + 𝐶, 𝑛 ≠ −1
𝑛+1

𝑑𝑥 1
2. ‫𝑥𝑎 ׬‬+𝑏 = 𝑎 ln 𝑎𝑥 + 𝑏 + 𝐶

1 𝑎𝑥
3. ‫׬‬ 𝑒 𝑎𝑥 𝑑𝑥 = 𝑒 +𝐶
𝑎

1
4. ‫ ׬‬sin 𝑏𝑥 𝑑𝑥 = −𝑏
cos 𝑏𝑥 +𝐶

1
5. ‫ ׬‬cos 𝑏𝑥 𝑑𝑥 = 𝑏
sin 𝑏𝑥 +𝐶
RUMUS DASAR INTEGRAL
1
6. ‫׬‬ sec 2 𝑏𝑥 𝑑𝑥 = tan 𝑏𝑥 +𝐶
𝑏

1
7. ‫ ׬‬csc 2 𝑏𝑥 𝑑𝑥 = − cot 𝑏𝑥 + 𝐶
𝑏

1
8. ‫ ׬‬sec 𝑏𝑥 tan 𝑏𝑥 𝑑𝑥 = sec 𝑏𝑥 + 𝐶
𝑏

1
9. ‫ ׬‬csc 𝑏𝑥 cot 𝑏𝑥 𝑑𝑥 = − csc 𝑏𝑥 + 𝐶
𝑏

1
10. ‫ ׬‬tan 𝑏𝑥 𝑑𝑥 = ln sec 𝑏𝑥 + 𝐶
𝑏
RUMUS DASAR INTEGRAL

1
11. ‫ ׬‬cot 𝑏𝑥 𝑑𝑥 = ln sin 𝑏𝑥 + 𝐶
𝑏

1
12. ‫ ׬‬sec 𝑏𝑥 𝑑𝑥 = ln sec 𝑏𝑥 + tan 𝑏𝑥 + 𝐶
𝑏

1
13. ‫ ׬‬csc 𝑏𝑥 𝑑𝑥 = ln csc 𝑏𝑥 − cot 𝑏𝑥 + 𝐶
𝑏

1 1 −1 𝑥
14. ‫ ׬‬2 2 𝑑𝑥 = tan +𝐶
𝑥 +𝑎 𝑎 𝑎
SUBSTITUSI YANG MERASIONALKAN

Bentuk akar dalam integran seringkali

menimbulkan kesulitan, untuk memecahkan
integral tersebut dengan “Substitusi yang
merasionalkan”
Integran integran yang memuat:
𝑛
1. 𝑎𝑥 + 𝑏
2. 𝑎2 − 𝑥 2
3. 𝑎2 + 𝑥 2
4. 𝑥 2 − 𝑎2
Untuk mempermudah pembelajaran maka
ditabelkan sebagai berikut:
Contoh:
x 2  2x 1 x2
1.  7 x2x  1 dx
3

2.  
2
dx 3. dx
x 1 x

x dx
4.  dx dx 6. 
4 x 2 5. x x 9
2 x 2
9 
3

dx x2  4
7. x 2
x 2 16
8.  3
dx
x
Contoh 1 :
𝑛
Integran yang mengandung 𝑎𝑥 + 𝑏

න 7𝑥 2𝑥 + 1 3Τ2 𝑑𝑥 = ....

Penyelesaian:
Substitusi: 𝑈 = 2𝑥 + 1 1Τ2

𝑈 2 = 2𝑥 + 1 → 2𝑥 = 𝑈 2 − 1
𝑈 2 −1
𝑥= ֜ 𝑑𝑥 = 𝑈 𝑑𝑈
2
Integralnya menjadi:
𝑈 2−1
න 7𝑥 2𝑥 + 1 3Τ2 𝑑𝑥 = න 7 𝑈 3 𝑈 𝑑𝑈
2
Lanjutan Penyelesaian:

7
= න 𝑈 6 − 𝑈 4 𝑑𝑈
2

7 1 7 1 5
= 𝑈 − 𝑈 +𝐶
2 7 5
7 5 1 2 1
= 𝑈 𝑈 − +𝐶
2 7 5
7 5 5𝑈 2 − 7
= 𝑈 +𝐶
2 35
7 5ൗ 5 2𝑥 + 1 − 7
= 2𝑥 + 1 2 +𝐶
2 35
Lanjutan Penyelesaian:

7 5ൗ 10𝑥 + 5 − 7
= 2𝑥 + 1 2 +𝐶
2 35
7 5ൗ 10𝑥 − 2
= 2𝑥 + 1 2 +𝐶
2 35
1 5ൗ
= 2𝑥 + 1 2 5𝑥 − 1 + 𝐶
5
Contoh 2 :
𝑛
Integran yang mengandung 𝑎𝑥 + 𝑏
𝑥 2 + 2𝑥
න 𝑑𝑥 = . . . .
𝑥+1
Penyelesaian:
Substitusi: 𝑈 = 𝑥 + 1
𝑈 2 = 𝑥 + 1 → 𝑥 = 𝑈 2 − 1 ֜𝑑𝑥 = 2𝑈 𝑑𝑈
Integralnya menjadi:
𝑥 2 + 2𝑥 𝑈2 − 1 2
+ 2 𝑈2 − 1
න 𝑑𝑥 = න 2𝑈 𝑑𝑈
𝑥+1 𝑈
Lanjutan Penyelesaian:

= 2 න 𝑈 4 − 2𝑈 2 + 1 + 2𝑈 2 − 2 𝑑𝑈

= 2 න 𝑈 4 − 1 𝑑𝑈

1 5
=2 𝑈 −𝑈 +𝐶
5
1 4
= 2𝑈 𝑈 −1 +𝐶
5

1Τ2
𝑥+1 2−5
=2 𝑥+1 +𝐶
5
2
= 𝑥 + 1 𝑥 2 + 2𝑥 − 4 + 𝐶
5
Contoh 3:
Integran yang mengandung 𝑎2 − 𝑥 2

1 − 𝑥2
න 𝑑𝑥 = . . . .
𝑥

Penyelesaian:
Substitusi: 𝑥 = sin 𝑡 → 𝑑𝑥 = cos 𝑡 𝑑𝑡
1 − 𝑥 2 = cos 𝑡 𝑙𝑖ℎ𝑎𝑡 𝑑𝑖 𝑡𝑎𝑏𝑒𝑙 → 𝑝𝑒𝑟𝑜𝑙𝑒ℎ𝑎𝑛

1 − 𝑥2 cos 𝑡
න 𝑑𝑥 = න cos 𝑡 𝑑𝑡
𝑥 sin 𝑡
Lanjutan Penyelesaian:
𝑐𝑜𝑠 2 𝑡
= ‫ ׬‬sin 𝑡 𝑑𝑡
1−𝑠𝑖𝑛2 𝑡
= ‫ ׬‬sin 𝑡 𝑑𝑡

= න csc 𝑡 − sin 𝑡 𝑑𝑡

= ln csc 𝑡 − cot 𝑡 + cos 𝑡 + 𝑐

1 1 − 𝑥2 1 − 𝑥2
= ln − + +𝐶
𝑥 𝑥 1
1 − 1 − 𝑥2
= ln + 1 − 𝑥2 + 𝐶
𝑥
Contoh 4:
Integran yang mengandung 𝑎2 − 𝑥 2
𝑥
න 𝑑𝑥 = . . . .
4 − 𝑥2

Penyelesaian:
Substitusi: 𝑥 = 2 sin 𝑡 → 𝑑𝑥 = 2 cos 𝑡 𝑑𝑡
4 − 𝑥 2 = 2 cos 𝑡 ( 𝑙𝑖ℎ𝑎𝑡 𝑑𝑖 𝑡𝑎𝑏𝑒𝑙 → 𝑝𝑒𝑟𝑜𝑙𝑒ℎ𝑎𝑛 )

𝑥 2 sin 𝑡
න 𝑑𝑥 = න 2 cos 𝑡 𝑑𝑡
4 − 𝑥2 2 cos 𝑡

= න 2 sin 𝑡 𝑑𝑡

= −2 cos 𝑡 + 𝐶
4−𝑥 2
= −2 +𝐶
2

= − 4 − 𝑥2 + 𝐶
Contoh 5 :
Integran yang mengandung 𝑎2 + 𝑥 2

𝑑𝑥
න = ....
𝑥 9+ 𝑥2

Penyelesaian:

Substitusi: 𝑥 = 3 tan 𝑡 → 𝑑𝑥 = 3 𝑠𝑒𝑐 2 𝑡 𝑑𝑡

9 + 𝑥 2 = 3 sec 𝑡 ( 𝑙𝑖ℎ𝑎𝑡 𝑑𝑖 𝑡𝑎𝑏𝑒𝑙 → 𝑝𝑒𝑟𝑜𝑙𝑒ℎ𝑎𝑛 )

𝑑𝑥 3 𝑠𝑒𝑐 2 𝑡 𝑑𝑡
න = න
𝑥 9+𝑥 2 3 tan 𝑡 × 3 sec 𝑡
Lanjutan Penyelesaian:

1 cos 𝑡 1
= න × 𝑑𝑡
3 sin 𝑡 cos 𝑡

1
= න csc 𝑡 𝑑𝑡
3

1
= ln csc 𝑡 − cot 𝑡 + 𝐶
3
1 9 + 𝑥2 3
= ln − +𝐶
3 𝑥 𝑥
1 9 + 𝑥2 − 3
= ln +𝐶
3 𝑥
Contoh 6:
Integran yang mengandung 𝑎2 + 𝑥 2
𝑑𝑥
න = ....
9+ 𝑥2 3
Penyelesaian:
Substitusi: 𝑥 = 3 tan 𝑡 → 𝑑𝑥 = 3 𝑠𝑒𝑐 2 𝑡 𝑑𝑡
9 + 𝑥 2 = 3 sec 𝑡 𝑙𝑖ℎ𝑎𝑡 𝑑𝑖 𝑡𝑎𝑏𝑒𝑙 → 𝑝𝑒𝑟𝑜𝑙𝑒ℎ𝑎𝑛
3
3
9+ 𝑥2 3 = 9+ 𝑥2 = 3 sec 𝑡 = 27 𝑠𝑒𝑐 3 𝑡

𝑑𝑥 3 𝑠𝑒𝑐 2 𝑡 𝑑𝑡
න 𝑑𝑥 = න
9 + 𝑥2 3 27 𝑠𝑒𝑐 3 𝑡
Lanjutan Penyelesaian:

1
= න cos 𝑡 𝑑𝑡
9

1
= sin 𝑡 + 𝐶
9
1 𝑥
= × +𝐶
9 9+ 𝑥 2

𝑥
= +𝐶
9 9 + 𝑥2
Contoh 7:
Integran yang mengandung 𝑥 2 − 𝑎2
𝑑𝑥
න =. . . .
𝑥2 𝑥2 − 16
Penyelesaian :

Substitusi: 𝑥 = 4 sec 𝑡 → 𝑑𝑥 = 4 sec 𝑡 tan 𝑡 𝑑𝑡

𝑥 2 − 16 = 4 tan 𝑡 ( 𝑙𝑖ℎ𝑎𝑡 𝑡𝑎𝑏𝑒𝑙 → 𝑃𝑒𝑟𝑜𝑙𝑒ℎ𝑎𝑛 )
𝑑𝑥 4 sec 𝑡 tan 𝑡 𝑑𝑡
න = න
𝑥2 2
𝑥 − 16 4 sec 𝑡 2 4 tan 𝑡
Lanjutan Penyelesaian:

1
= න cos 𝑡 𝑑𝑡
16

1
= sin 𝑡 + 𝐶
16
1 𝑥 2 − 16
= × +𝐶
16 𝑥
𝑥 2 − 16
= +𝐶
16𝑥
Contoh 8:
Integran yang mengandung 𝑥 2 − 𝑎2

𝑥2 − 4
න 3
𝑑𝑥 = . . . .
𝑥

Penyelesaian:
Substitusi: 𝑥 = 2 sec 𝑡 → 𝑑𝑥 = 2 sec 𝑡 tan 𝑡 𝑑𝑡
𝑥 2 − 4 = 2 tan 𝑡 ( 𝑙𝑖ℎ𝑎𝑡 𝑡𝑎𝑏𝑒𝑙 → 𝑃𝑒𝑟𝑜𝑙𝑒ℎ𝑎𝑛 )

𝑥2 − 4 2 tan 𝑡
න 3
𝑑𝑥 = න 3
2 sec 𝑡 tan 𝑡 𝑑𝑡
𝑥 2 sec 𝑡
Lanjutan Penyelesaian:
1 𝑡𝑎𝑛2 𝑡
= න 𝑑𝑡
2 𝑠𝑒𝑐 2 𝑡

2
1 sin 𝑡 2
= න cos 𝑡 𝑑𝑡
2 cos 𝑡

1
= න sin 𝑡 2 𝑑𝑡
2

1 1
= න 1 − cos 2𝑡 𝑑𝑡
2 2

1 1
= 𝑡 − sin 2𝑡 + 𝐶
4 2
1 1
= 𝑡 − 2 sin 𝑡 cos 𝑡 + 𝐶
4 2

1 𝑥 𝑥2 − 4 2
= 𝑎𝑟𝑐 sec − +𝐶
4 2 𝑥 𝑥
1 𝑥 𝑥2 − 4
= 𝑎𝑟𝑐 sec − +𝐶
4 2 2𝑥 2
Soal latihan:
Hitung integral berikut:
2𝑥+1
6. ‫׬‬ 𝑑𝑥
9 + 𝑥2
1. ‫ 𝑥 𝑥 ׬‬+ 3 𝑑𝑥

3 𝑥3
2. ‫ 𝑥 𝑥 ׬‬+ 4 𝑑𝑥 7. ‫׬‬ 𝑑𝑥
4 + 𝑥 2 3Τ2

3. ‫ ׬‬7𝑥 𝑥 + 2 2Τ3 𝑑𝑥 2𝑥−1

8. ‫׬‬ 𝑑𝑥
𝑥 2 +4𝑥+5

𝑥2
4. ‫׬‬ 𝑑𝑥 9. ‫ ׬‬5 − 4𝑥 − 𝑥 2 𝑑𝑥
9−𝑥 2

𝑥2
5. ‫׬‬ 𝑑𝑥 2𝑥−1
9−𝑥 2 5Τ2 10. ‫ ׬‬2 𝑑𝑥
𝑥 −6𝑥+18