INTEGRAL TAK TERTENTU

Pengertian Integral Tak Tertentu

Jika f (x) ditentukan maka setiap fungsi F(x) sedemikian hingga FI (x) = f(x) disebut Intergral
Tak Tertentu (ITT) dari f(x) . Intergral tak tertentu dari suatu fungsi yang ditentukan adalah
tidak tunggal ; misalnya : x3 , x3-2 ,x3 + 1 adalah intergral tak tertentu dari

f(x) = 3x2 karena

Semua Integral tak tertentu dari f(x) = 3x2 adalah termasuk dalam x3 + C , dimana C
konstanta sebarang yang disebut konstanta integrasi . Jelaslah bahwa jika f(x) suatu integral
tak tertentu dari f(x) maka juga F(x) + C merupakan integral tak tertentu dari f(x) dan ditulis
secara umum sbb. :

Lambang ∫ dibaca “ Integral f(x) dx “ yang menyatakan bahwa integral tak tertentu
dari f(x) dicari.

Fungsi f(x) disini disebut integrand. Dari uraian diatas maka dapat diperoleh bahwa :

{∫ }

Sifat – Sifat Integral Tak Tertentu

1. ∫ ∫ dimana k konstanta

{∫ }
Bukti : Untuk sisi kiri

{ ∫ } {∫ }
Untuk sisi kanan

Tampak bahwa hasilnya sama dan terbukti sifat tsb.

2. ∫{ } ∫ ∫

Page 1 of 19
 Bukti :

[∫ { } ]
Untuk sisi kiri .......................................... (1)

[∫ ∫ ] ∫ ∫
Untuk sisi kanan =

= f(x) g(x) ........................... (2)

Tampak bahwa (1) = (2) dan terbukti sifat tsb.

Beberapa Rumus Dasar ITT.

1. ∫
2. ∫
3. ∫ | |
4. ∫
5. ∫
6. ∫
7. ∫
8. ∫ | |
9. ∫ | |
10. ∫ | |
11. ∫ | |
12. ∫
13. ∫
14. ∫
15. ∫
16. ∫ | |
17. ∫ | |
18. ∫
19. ∫
20. ∫ √
21. ∫ √
22. ∫
23. ∫
24. ∫ | √ |
√

25. ∫ | √ |
√

Page 2 of 19
 26. ∫ √ dx = √

27. ∫ √ dx = √

Contoh-contoh :

1. ∫

2. ∫ √ dx = ∫

3. ∫ ∫
4. ∫ ∫ ∫

Mis. : y = 2x + 3

5. ∫ ∫ Ln t + C = Ln (x + 1) + C
Mis : t = x + 1

6. ∫ ∫
= Ln ( x2 = 3x + 1 ) + C
Mis : y = x2-3x + 1

7. ∫ ∫ ∫
= Ln (x2 + 1 ) + C
Mis. : t = x2 + 1
dt = 2x dx  x dx = dt
8. ∫ ∫ | |
9. ∫ ∫ ∫
= Ln | sec x | + C
10. ∫ ∫ ∫
= eax + C
Mis. : y = ax

Page 3 of 19
 dy = a dx  dx = dy
11. ∫ ∫ ∫
=
Mis. : y = x2
dy = 2x dx  x dx = dy

12. ∫ ∫ ∫
= cos y + C
= cos 6x + C
Mis : y = 6x
dy = 6 dx  dx = dy
13. ∫ ∫ ∫
= - sin t + C
= - sin (1 – x ) + C
Mis : t = 1 – x
dt = - dx  dx = - dt
14. ∫ √ ∫ ∫
√ ( ) √

= ∫
√

Mis : y = = arc sin y + C

dy = dx  dx = ady = arc sin + C
15. ∫ ∫ ∫

= ∫
Mis : y = = arc tg y + C
dx = ady = arc tg + C

Integrasi Parsial.

Jika u = f (x) dan v = g (x) adalah fungsi-fungsi yang diferensiabel / terdeferensialkan , maka :

∫ ∫ Rumus Integrasi Parsial

Rumus ini sangat berguna terutama jika integrand terdiri dari fungsi-fungsi transcendent
Misalnya :
Page 4 of 19
Ln x , arc sin x , arc tg x , atau hasil ganda seperti : xex , ex sin x cos x , x2Ln x .

Cara memakai rumus ini sbb. :

a. dv dipilih sehingga v mudah dicari

b. ∫ du harus menjadi lebih mudah dari pada ∫ .

Contoh :

1. I = ∫ Mis : u = x ; dv = ex dx
du = dx ; dv = ∫ dx
x
v=e
x
I=∫ =x e -∫ = xe – ex + C
x

2. I = ∫ Mis : u = sin x ; dv = ex dx
du= cosx dx ; dv = ∫
v = ex
∫ = (sin x ) ex - ∫
∫ = ex sin x – (ex cos x + ∫
2∫ = ex ( sin x – cos x )
∫ = ½ ex ( sin x – cos x ) + C

Penerapan D-1 pada ITT

D= operator derivatif

= D-1 = ∫ operator integral

= 1 + D + D2 + ........................................... ; = 1 – D + D2 - ............................

D sin ax = a cos ax ; D 2 sin ax = -a2 sin ax

D cos ax = -a sin ax ; D2 cos ax = -a2 cos ax

(D2 – b2) sin ax = (-a2 – b2) sin ax

(D2 – b2) cos ax = (-a2- b2 ) cos ax Sehingga :

Page 5 of 19
Rumus :

Bukti :

D(eax U) = aeax U + eax DU

D(eax U) = eax ( D+a ) U Mis : ( D + a ) U = V 

D{ } = eax V U= V

Contoh :

1. ∫
=

=
=

2. ∫
=

= ( )
= { }
=

Rumus :

( )

Page 6 of 19
Bukti :

D(x U) = x DU + U Mis : DU = V  U = V

D (x. = x V +

x. =

= ( )

Contoh :

1. ∫
( )
2. ∫ ( )
=( )
=( ) ( )
=
=

Rumus :

Bukti :

Jika y = UV dimana U = f(x) dan v = g(x) maka turunan tingkat n ,

y(n) = Dn (UV) dirumuskan oleh Leibnits sbb. :

Dn(UV) = UDnV + n DUDn-1V + n (n – 1) D2UDn-2V + n (n – 1) (n – 2) D3UDn-3V + ........

Dengan memasang n = -1 , maka :

Page 7 of 19
Contoh :

1. ∫
= ex ( x4 – 4x3 + 12x2 – 24 x + 24 ) + C
2. ∫
=
=

Perhatikan bahwa penyelesaian integral bentuk-bentuk :

∫ ∫ ∫ ;

∫ ∫ ∫ dimana

Pn (x) polinominal derajat n dalam x : amat mudah diselesaikan dengan rumus-rumus

Ini.

RUMUS – RUMUS REDUKSI

1. ∫ ∫
( n pos. Bulat ) ≥ 2
2. ∫ ∫
3. ∫ ∫
4. ∫ ∫
5. ∫ ∫
6. ∫ ∫
7. ∫ ∫ ;(n≠1)

Contoh :

1. ∫ ∫

Page 8 of 19
INTEGRASI FUNGSI PECAH RASIONAL :

∫ , dimana derajat pembilang < derajat penyebut.

Ada beberapa kasus berhubungan dengan penyebut :

1. Jika N(x) = (ax + b ) ( cx + d )

Contoh : I = ∫ ∫
Penyelesaian :

Untuk x = -5  23 – 2(-5) = B(-11)  B = -3

Untuk x = ½  23 – 2( ) = A A=4
I=∫ ∫ ∫
= 2 Ln | 2x – 1 | - 3 Ln |x+5| + C
2. Jika N(x) = (ax + b)2 (cx + d)

Contoh : I = ∫ ∫
Penyelesaian :

Untuk x = -1  -3 + 1 = B  B = -2
Untuk x = 0  1=A+BA=3

∫ ∫ | |

3. Jika N(x) = (ax2 + bx + c ) (px + q) dengan D = (b2 - 4ac) < 0

Contoh : I = ∫
Penyelesaian :

Ketemu : A = -1 ; B = 1 ; C = 0

Page 9 of 19
 ∫ ∫ | | | |+C

Subtitusi Penting

Integral : R = fungsi Rasional dalam ......... Dengan subtitusi :

1. ∫ ∫ t = ax + b
2. ∫ √ ∫ t= √
3. ∫ √ ∫ x= a sin t
4. ∫ √ ∫ x = a tg t
5. ∫ √ ∫ x = a sec t
6. ∫ ∫ t=
7. ∫ ∫ t = ln x
8. ∫ ∫ t = arc sin

9. ∫ ∫ t = tg
10. ∫ ∫
∫ √ √
t = tg x
11. ∫ ∫ t = tgx

Integrasi Fungsi Trigonometri

Ingat-ingat beberapa rumus berikut :

1. sin2x + cos2x = 1
2. sin 2x = 2sin x cos x
3. cos 2x = cos2x – sin 2x
4. sin2x = ( 1- cos 2x )
5. cos2x = (1 + cos 2x)
6. sin(-x) = - sin x ; cos (-x) = cos x
7. sin x cos x = { sin ( }
8. cos x cos x = { cos ( }
9. sin x sin x = { cos (

(1) Bentuk : ∫ ∫ ∫ .

Page 10 of 19
Contoh - contoh :

1. ∫ ∫

2. ∫ ∫

3. ∫ ∫

4. ∫ ∫
5. ∫ ∫
6. ∫ ∫

(2). Bentuk : ∫ ; R = Fungsi rasional

Substitusi : tg = t  = arc tg t ,  x = 2 arc tg t

Maka :

∫ ∫ ( )

Contoh :

1. ∫ ∫ ∫ || | |

Page 11 of 19
 2. ∫ ∫ ∫ ( ) ( )

(3). Bentuk : ∫ ∫

Disini integrand merupakan fungsi genap terhadap sin x dan cos x maka :

Substitusi : tg x = t  x = arc tg t  dx =

sin x = √

cos x = √

Contoh :

I=∫ ∫
( )
√ √ √

=∫ ∫( ) | | | |

(4). Bentuk : ∫

Substitusi : tg x = t  x = arc tg t , dx =

Contoh :

I=∫ ∫ ∫

X (1 – t)(1+t2)

1+t = A(1+t2) + (Bt + C)(1 – t)

Page 12 of 19
 1+t = (A + C ) + (B – C ) + (A – B ) t2

}  A = 1 , B = 1 , C= 0

I=∫ ∫( )

= - Ln |1 – t | + Ln | 1 + t2| + C = - Ln |√ |+C

= - Ln | | + C = - Ln | (1-tg x) cos x | + C

= - Ln | cos x – sin x | + C

=====================

Integrasi dengan substitusi trigonometri

No Integral : Substitusi : Hasil:

1. x = a sin t arc sin

∫
√

2.
∫√ ( √ )

3. x = atg t
∫

4. | √ |
∫
√

5.
∫√ ( √ | √ |)

6. x = a sect | √ |
∫
√

7.
∫√ √ | √ |
Page 13 of 19
Untuk No.1 , 2 : x = a sint  sint

dx = a cost dt

Untuk No. 3,4,5 : x = a tg t  tgt =

dx = a sec2t dt

x2+ a2=a2 sec2t ; √

Untuk No. 6,7 : x = a sect ; dx = asect tgt dt

sec t = ;√

Page 14 of 19
Integrasi fungsi – fungsi irrasional tertentu

1. Bentuk : ∫ [ ] dx , dimana R fungsi rasional dan p , q, r , s

adalah bilangan – bilangan bulat. Substitusinya :

Dimana n adalah K.P.T = (kelipatan persekutuan terkecil) dari q dan s.
2. Bentuk : ∫√ , dimana Pn (x) adalah polynominal (suku banyak)
berderajat n dalam x .
Penyelesaian sebagai berikut :

∫ √ ∫
√ √

Dimana Pn-1 (x) adalah polynomial berderajat (n – 1 )dan A adalah suatu konstanta .
Koefisien – koefisien dari Pn-1(x) dan konstanta A dicari dari identitas :
dengan turunan pertama ruas (sisi) kanan .
√

3. Bentuk : ∫ √

Subsitusinya : = t
4. Bentuk : ∫
√

Substitusinya : √ dan x2 dinyatakan dalam t.

5. Bentuk : ∫ .
Dimana m , n dan p adalah bilangan-bilangan rasional . Integral ini dapat diselesaikan
ialah :
A. Jika p bilangan bulat .  Substitusinya : xn = t . dst,
B. Jika bilangan bulat .  Substitusinya : a + bxn = ts , dimana s penyebut dari
pecahan p.
C. Jika + p bilangan bulat.  Substitusinya : ax-n + b = ts

6. Bentuk : ∫ √ ) dx Dapatkan diselesaikan dengan :

A. Substitusinya : √
B. Substitusinya : √
C. Substitusinya : √
Atau
Page 15 of 19
= x √ + t , jika a > 0
= xt + √ , jika c > 0
=(x–p)t
= ( x – q ) t , jika :
 ax2 + bc + c = a (x – p) ( x – q ) dimana p dan q akar-akarnya real

Contoh :

√
1. Selesaikan : ∫
√

Penyelesaian : Substitusi x = t4 (dimana 4 adalah K.P.T. pangkat-pangkat akar ).

x = t4  dx = 4 t3 dt.

√
∫ = ∫ ∫
√

= | |

= √ | √

2. Selesaikan : ∫ √

Penyelesaian : = t2  x =  dx =

∫√ ∫ ∫

= ∫ | |
=√ |√ √ |

3. Selesaikan : ∫
√ √
Penyelesaian : substitusi x = t6  dx = 6 t5 dt

∫ ∫ ∫
√ √

∫
= 2t3 – 3t2 + 6t – 6 Ln |t + 1| + c
= 2√ √ √ |√ |

Page 16 of 19
 4. Selesaikan : ∫ √
Penyelesaian : substitusi 3x – 7 = t4  3 dx = 4t3 dt
∫√ ∫ ∫
√

5. Selesaikan : ∫ √
Penyelesaian : substitusi 1 – x = t2  x = 1 – t2
dx = - 2t dt

√
∫ ∫ ∫ | | | |
√ √

6. Selesaikan : ∫ √
Penyelesaian : substitusi x2 + x + 2 = (t – x )2 maka :
x= √

∫ ∫ ∫
√
√
√ | |
√
√ √
√ |√ |
√

7. Selesaikan : ∫ √
Penyelesaian : 5 – 4x – x2 = (5 + x)(1 – x)
Substitusi (5 + x ) = (1 – x ) t2 

∫ ∫
√

∫
√

Page 17 of 19
 8. Selesaikan : ∫ √
dx
Penyelesaian :

∫ √ ∫√
√

Kedua ruas diturunkan ke x terdapat :

∫ √
√ √

Kemudian kedua ruas dikalikan dengan √ terdapat

3 2 2 2
6x – 22x + 21x – 7 = ( 2 ax + b )(x – 4x + 3 ) + (ax + bx + c )(x – 2 ) + A
Setelah dihitung dari identitas ini maka ketemu a = 2 , b = -1 , c = 3 dan A =2

Sehingga :

∫ √ ∫
√ √

√ ∫
√
√ | √ |

9. Selesaikan : ∫ √
:

Penyelesaian : Substitusi : √ √

| √
2
x = -

√
∫ ∫ ∫ ( )
√
√
∫ | | | |
√

Page 18 of 19
 10. Selesaikan : ∫
√
Penyelesaian : substitusi x + 1 =  dx =

∫ √
∫ ∫√
√

∫ ( ) ( )
√ √ √

√ √
11. Selesaikan : ∫ √
Penyelesaian : Ingat bentuk ∫
⁄ ⁄ ⁄
∫ disini m =½ , n = ¼ , p =
⁄
⁄
= 2 (bulat)
Substitusi : 1 + x¼ = t3. ( 3 penyebut dari p )  x = (t3 – 1)4
dx = 12t2(t3- 1)3 dt

Sehingga : ∫ ∫
Dimana t = ( 1 + x¼ ⁄

Page 19 of 19