Bab 4 Turunan Mhs
Bab 4 Turunan Mhs
Bab 4 Turunan Mhs
Turunan 35
(a)
(b)
Gambar 1. garis
singgung
f ( x1 ) - f(x)
m1
garis l1 yang mempunyai kemiringan: x1 - x
l1
A l
y=f(x)
Δy
α
B
Δx
x
0 x
x1 h
Gambar 2. Kemiringan
garis
f(x )
f(x) Kemirngan garis l1 = m1 = tg α =
1
Δy/Δx
Kemiringan garis l = m
Bab 4.. Turunan 37
f ( x1 ) - f(x)
m1
x1 - x
y f ( x1 ) - f(x)
lim m1 lim lim
x x1 x x1 x x x1 x1 x
dalam bentuk:
Persaman ini adalah kemiringan garis l1 jika x mendekati
x1. Jika kita perhatikan Gambar 2 maka kita dapat melihat bahwa
kemiringan garis l1 jika x mendekati x1 adalah mendekati
kemiringan garis l. Dalam bentuk limit dapat ditulis :
f ( x1 ) - f(x)
lim m1 lim m
x x1 x x1 x1 x
f ( x1 ) - f(x)
m lim
Jadi:
x x1 x1 x
............................................................................... (4.1)
f ( x h) - f(x)
m lim
Karena x1 – x = h, maka h0 h …………………………
(4.2)
f ( x x) - f(x) dy
m lim
Jika dimisalkan h = x, maka x 0 x dx
......................... (4.3)
Tiga persamaan adalah kemiringan garis l pada titik (x, f(x))
Contoh 4.1:
Diketahui f(x) = 3x2 + 5. Tentukan kemiringan dan persamaan
garis singgung yang melalui titik (1,2)
Penyelesaian :
dy f ( x x ) - f(x) 3( x x) 2 5 - (3x 2 5)
m lim lim
dx x 0 x x 0 x
Bab 4.. Turunan 38
3( x 2 2 x x (x) 2 ) 5 3 x 2 5 3 x 2 6 x x 3(x) 2 3 x 2
lim lim
x 0 x x 0 x
6 x x 3( x) 2 (6 x 3x)x
lim lim lim (6 x 3x) 6 x
x 0 x x 0 x x 0
B. Turunan
Turunan adalah hasil dari proses differensiasi suatu fungsi.
Differensiasi dapat dimisalkan sebagai suatu mesin yang
memproses masukan f(x) menjadi turunan f(x) atau f 1(x).
Selanjutnya turunan didefinisikan sebagai kemiringan garis
yang menyinggung kurva f(x) di titik (x, f(x)). Berdasarkan
persamaan 4.1 dan Gambar 2 maka definisi turunan dapat ditulis
dalam bentuk :
dy f ( x1 ) f ( x) f ( x x) f ( x )
f 1 ( x) lim lim
dx x x1 x1 x x 0 x , jika nilai limitnya ada
...(4.4)
f(x) = 2x2 + 5x – 7
f(x+x) = 2(x+x)2 + 5(x+x) – 7 = 2x2 + 4xx +2(x)2 + 5x +
5x – 7
f(x+x) – f(x) = 4xx + 2(x)2 + 5x
f ( x x) f ( x) 4 xx 2(x) 2 5x
f ' ( x) lim lim lim 4 x 2x 5 4 x 5
x0 x x 0 x x 0
Jadi : f ' ( x) 4 x 5
f ' (c) 4c 5
f ' (3) 4(3) 5 17
f ( x x) f ( x)
lim ( f ( x x) f ( x)) lim . lim x
x 0 x 0 x x 0 = f ' (x) . 0 = 0
lim ( f ( x x ) f ( x)) 0
x 0
dy
y f ( x) x n f ' ( x ) nx n 1
dx
Contoh: f(x) = 3x2 + 5
= 3x2 + 5x0 maka f ’(x) = 3.2x2-1 + 5.0x0-1 = 6x + 0 =
6x
C. Sifat – sifat turunan
1. Turunan bilangan konstan
Jika c suatu bilangan konstan dan y didefinisikan sebagai :
dy
f ' ( x) 0
y = f(x) = c maka dx
Contoh 4.3
Tentukan turunan pertama dari f(x) = 5x7
dy
f ' ( x) (5)(7) x 71 35 x 6
Penyelesaian : dx
3. Aturan penjumlahan
Jika f dan g adalah dua buah fungsi dan h adalah fungsi yang
didefinisikan sebagai :
dy
f ' ( x) g ' ( x)
y = h(x) = f(x) + g(x) maka dx
Contoh 4.4 :
dy
Diketahui y = 5x + 2x . Tenrtukan dx
6 -3
4. Aturan perkalian
Jika f dan g adalah dua buah fungsi dan h adalah fungsi
yang didefinisikan sebagai : y = h(x) = f(x).g(x) maka
dy
f ' ( x) g ( x) f ( x) g ' ( x)
dx
Y UV Y 1 U 1V UV 1
Contoh 4.5 :
dy
Diketahui y = (3x5 + 2x-2)(7x+3) Tentukan dx
Penyelesaian : f(x) = 3x5 + 2x-2 g(x) = 7x+3
f 1(x) = 15x4 – 4x-3 g 1(x) = 7
dy
dx = (15x4 – 4x-3 )(7x+3) + (3x5 + 2x-2 )(7) = 126x5 + 45x4 -
14x-2 – 12x-3
5. Aturan pembagian
Jika f dan g adalah dua buah fungsi dan h adalah fungsi yang
didefinisikan sebagai :
f ( x) dy f ' ( x) g ( x) f ( x) g ' ( x)
y = h(x) = g ( x) maka
dx g ( x ) 2
U U 1V UV 1
Y Y1
V V2
Contoh 4.6:
2 x 4 3x 2
Tentukan turunan dari h(x) = 4x3
Penyelesaian:
f ' ( x ).g ( x) f ( x ).g ' ( x) (8 x 3 6 x)(4 x 3 ) ( 2 x 4 3 x 2 )(12 x 2 )
h' ( x )
[ g ( x)]2 (4 x 3 ) 2
32 x 6 24 x 4 24 x 6 36 x 4 12 x 6 60 x 4 3 x 2 15
6
= 16 x 16 x 6 = 4x 2
6. Turunan fungsi komposisi
Bab 4.. Turunan 42
dy dy du
Jika y = f(u) dan u = g(x) maka dx du dx
Persamaan ini disebut aturan rantai
Aturan Perluasan
Jika y = f(u) dan u = g(x) dapat ditulis menjadi y = f [g(x)]
y = f [g(x)] maka y1= f 1[g(x)].g 1(x)
RUMUS PERLUASAN
dy
y f ( x) x n f ' ( x ) nx n 1
Jika dx
dy
y f ( x ) n f ( x) . f 1 ( x)
n n 1
Maka dx
dy
Contoh 4.7 : Tentukan dx jika y = (4x3 + 5x2 – x + 4)3
Penyelesaian: Misal u = 4x3 + 5x2 – x + 4 y = u3
du dy
12 x 2 10 x 1 3u 2
dx du
dy dy du
3u 2 (12 x 2 10 x 1) 3(4 x 3 5 x 2 x 4) 2 (12 x 2 10 x 1)
dx du dx
Atau dengan cara Komposisi (perluasan)
y = (4x3 + 5x2 – x + 4)3 y1 = 3(4x3 + 5x2 – x + 4)2 (12x2 + 10x –
1)
Latihan 4.1
Tentukan turunan dari fungsi-fungsi berikut:
*1. f(x) = 5x2 – 3x + 17
2
2). f ( x) 4 3 5 x 2
x 7. g(t) = (at2+bt+c)2(3at–7)5
2x
9
(at 2 bt ) 2
(3). f ( x) 7 x4 f (t )
5 8. (ct d ) 3
3
7
(4). f ( x )
- 2x 3
(t 3) 2
g (t )
4x 9. t 5
5 4x
(5). f ( x) - 3x x7
4x 5
b aw 2
(6).g ( w)
wc
(1). y 8 5 x 3
4
x2
( 2). y 8 5 x 3 2
(3). y 8 5 x 3
4x
* (5). y ( x 4) 8 4 x3 (6). y (7
6x2 9
dy du
cos u
Jika y = sin u dan u = f(x) maka dx dx atau
dy
[cos f (x)].f ' (x)
dx
dy
y sin f ( x) [cos f (x)].f 1 (x)
dx
dy
f ' (x) sin x
2. Jika y = f(x) = cos x maka dx
dy du
sin u
Jika y = cos u dan u = f(x) maka dx dx atau
dy
[ sin f(x)].f ' (x)
dx
dy
y cos f ( x ) [ sin f (x)].f 1 (x)
dx
dy
Contoh 4.8: Jika y = sin(-2x), tentukan dx
Penyelesaian:
Misal u = - 2x y = sin u
du dy
2 cos u
dx du
dy dy du
(cos u )(2) 2 cos( 2 x) atau
dx du dx
y sin( 2 x) y1 cos( 2 x).(2) 2 cos( 2 x)
x dy
cos
Contoh 4.9 : Jika y = 2 tentukan dx
Penyelesaian :
x
Misal u = 2 y = cos u
du dy
1/ 2 sin u
dx du
dy dy du 1 x 1 1 x
( sin u )( ) - sin sin
dx du dx 2 2 2 2 2
dy
Contoh 4.10. Jika y = sin 2x cos 3x, tentukan dx
Penyelesaian :
Misal u = sin 2x v = cos 3x
du dv
2 cos 2 x 3 sin 3x
dx dx
dy du dv
.v u ( 2 cos 2 x )(cos 3 x) (sin 2 x)(3 sin 3 x )
dx dx dx
Bab 4.. Turunan 45
dy
f ' ( x) sec 2 x
3. Jika y = f(x) = tan x maka dx
dy du
(sec 2 u)
3.a. Jika y = tan u dan u = f(x) maka dx dx
dy
y tgf ( x) [sec2 f (x)].f ' (x)
dx
Contoh 4.12
dy
Jika y = 5 tan 3x, tentukan dx
Penyelesaian :
Misal u = 3x y = 5 tan u
du dy
3 5 sec 2 u
dx du
dy dy du
(5 sec 2 u )(3) 15 sec 2 u 15 sec 2 3 x
dx du dx
dy
y 5tg 3 x 5[sec 2 3x].(3) 15 sec 2 3x
dx
Bab 4.. Turunan 46
dy
f ' ( x) cos ec 2 x
4. Jika y = f(x) = cot x maka dx
dy du
( cos ec 2 u)
4.a. Jika y = cot u dan u = f(x) maka dx dx
dy
y cot gf ( x) [ cos ec 2 f (x)].f ' (x)
dx
Contoh 4.13 :
1 1 dy
cot x
Jika y = 2 3 , tentukan dx
Penyelesaian :
1 1
x cot u
Misal u = 3 y= 2
du 1 dy 1
csc 2 u
dx 3 du 2
dy dy du 1 1 1 1 1
( csc 2 u )( ) csc 2 u csc 2 x
dx du dx 2 3 6 6 3
dy
f ' ( x) sec x tan x
5. Jika y = f(x) = sec x maka dx
dy du
(sec u tan u)
5.a. Jika y = sec u maka dx dx
dy
f ' ( x) csc x cot x
6. Jika y = f(x) = csc x maka dx
dy du
( csc u cot u)
6.a. Jika y = csc u maka dx dx
Contoh 15 :
1 dy
csc( x)
Jika y = 3 , tentukan dx
1
csc u
Penyelesaian: Misal u = -x y= 3
du dy 1
1 csc u cotu
dx du 3
dy dy du 1 1 1
( csc u cotu)( 1) csc u cotu csc( x) cot( - x)
dx du dx 3 3 3
RANGKUMAN
Bab 4.. Turunan 47
3. y = tg x y ' sec x
2
y = tg f(x)
y ' [sec 2 f(x)].f ' ( x)
LATIHAN 4.2.
Tentukan turunan pertama dari fungsi-fungsi berikut !
7
x
sin( ) (6). f ( x) cos ec 4 x
1. f(x) = 2 3 3
x 1
) ( sin 2t cos t
2. f(x) = cos 2 3 7. g(t) = 2
sin( aw )
3. f(x) = tg x 3
8. h(w) = cos( bw)
at 2 sin 2t
4. h(x) = cot3x 9. g(t) = cos(b t )
Bab 4.. Turunan 48
x cos2t
sec 5 ( ) sin t
5. h(x) = 2 3 10. g(t) = sin 3t
LATIHAN 4.2.a
Tentukan Turunan Fungsi Trigonometri berikut:
(1). y sin(8 5 x) (2). y sin(8 5 x)3 (3). y sin 7 (8 5 x)3
4
8 5x sin 7 (8 5 x)
* (4). y tg ( 2
4
) * (5). y sec( x 4 x ) 7
(6). y 3
x 7 cos(5 x 1)
( x 4 3x 2 )5 1
(1). y u , dengan u x 5x 7
3 2
(2). y 3 (3). y ( x )5
x 1 x
3x 4 7 2x 1 3
( 4). y (4 x 2 3) 4 ( x 7 5 x )3 (5). y (6). y ( )
x 3x 1
Bab 4.. Turunan 49
Bukti :
dx dy 1
cos y
y = arcsinx x = sin y dy dx cos y
sin y = x
cos y = 1 x2
1 x
dy 1
dx 1 x 2 (terbukti)
y
1 x 2
dy 1
f ' ( x)
Jika y = f(x) = arcsin x maka dx 1 x2
dy 1 du
dx 1 u 2 dx
2. Jika y = arcsin u dan u = f(x) maka
dy 1
y arcsin f ( x ) f 1 ( x)
dx 1 f ( x) 2
Contoh 4.16 :
3 1 dy
arcsin( x)
Jika y = 8 3 , tentukan dx
Penyelesaian :
1 3
x arcsin u
Misal u = 3 y= 8
Bab 4.. Turunan 50
du 1 dy 3 1
dx 3 du 8 1 u 2
dy dy du 3 1 1 3 1 1 1
3 8 3
dx du dx 8 1 u 2 1 1 2
1 ( x) 2 8 1 x
3 9
dy 3 1 1 1 1
dx 8 1 3 8 1
1 ( x) 2 1 x2
Atau 3 9
dy 1
f ' ( x)
dx 1 x 2
3. Jika y = f(x) = arccos x maka
dy 1 du
dx 1 u 2 dx
4. Jika y = arccos u dan u = f(x) maka
dy 1
y arccos f ( x ) f 1 ( x)
dx 1 f ( x)2
Contoh 4.17 :
dy
Jika y = 3 arccos 2x , tentukan dx
Penyelesaian :
Misal u = 2x y = 3 arccos u
du dy 1
2 3
dx du 1 u2
dy dy du 1 6
3 (2)
dx du dx 1 u2 1 4x 2
dy 1 6
y 3 arccos(2 x ) 3 ( 2)
dx 1 (2 x) 2 1 (2 x) 2
dy 1
f' (x)
5. Jika y = f(x) = arctan x maka dx 1 x2
dy 1 du
6. Jika y = arctan u dan u = f(x) maka dx 1 u2 dx
dy 1
y arctgf ( x) f 1 ( x)
dx 1 f ( x) 2
Contoh 4.18 :
3 1 dy
arctan x
Jika y = 5 3 , tentukan dx
Bab 4.. Turunan 51
1 3
x arctan u
Penyelesaian : Misal u = 3 y= 5
du 1 dy 3 1
dx 3 du 5 1 u2
dy dy du 3 1 1 1
2
dx du dx 5 1 u 3 1
5(1 x 2 )
9
3 1 3 1 1 1 1
y arctg x y1
2 2
5 3 5 1 3 51 x
1 x
3 9
dy 1
f' (x)
7. Jika y = f(x) = arccot x maka dx 1 x2
dy 1 du
8. Jika y = arccot u dan u = f(x) maka dx 1 u2 dx
dy
Contoh 4.19 : Jika y = 2 arccot 3x, tentukan dx
Penyelesaian : Misal u = 3x y = 2 arccot u
du dy 1
3 2
dx du 1 u2
dy dy du 1 6
2 2
(3)
dx du dx 1u 1 9x2
dy 1
f ' (x)
dx x x2 1
9. Jika y = f(x) = arcsec x maka
dy 1 du
dx u u2 1 dx
10. Jika y = arcsec u dan u = f(x) maka
dy
x) (
Contoh 4.20 : Jika y = arcsec 2 , tentukan dx
x
Penyelesaian : Misal u = 2 y = arcsec u
du dy 1
1
du u u2 1
dx
Bab 4.. Turunan 52
dy dy du 1 1
(1)
dx du dx u u2 1
( x) ( x)2 1
2 2
dy 1
f ' (x)
dx x x2 1
11. Jika y = f(x) = arccosec x maka
12. Jika y = arccosec u dan u = f(x) maka
dy 1 du
dx u u 1 dx
2
dy
(x )
Contoh 4.21 : Jika y = arccosec 2 , tentukan dx
x
Penyelesaian : Misal u = 2 y = arccsc u
du dy 1
1
du u u2 1
dx
dy dy du 1 1
(1)
dx du dx u u2 1
(x ) (x )2 1
2 2
1). y ( x ) arcs in x
2). y ( x ) arcco s x
3). y ( x ) a rct g x y
4). y ( x ) a rcct g x
5). y ( x ) a rc s ec x
LATIHAN 4.3.
Carilah turunan pertama dari soal-soal berikut !
cos 2x
y
(1). y = arcsin (-x) (2). y = -3 arccos 4x 2
(3). arccos x
(4). y = x2 arctan x
x
y arctg
(5). y arcsin x *(6). 1 x2 (7). y arc sec( x cos 2 x )
*(9). y arc sec (2 x )
3 5 7
(8). y arccos9 x 1 x 2
dy du
eu
maka dx dx
Contoh 4.22 :
dy
a bx
Jika y = 2e , tentukan dx
du
Penyelesaian: Misal : u = a – bx dx = -b
dy
( 2e a bx )(b) 2be a bx
dx
LATIHAN 4.4.
Carilah turunan dari soal-soal berikut:
7
(1). y e 2 x (2). y 3e 5 sin x
* (3). y arcsin e 2 x
x
5 e2x 1 x 2
* (4). y x e 2 1 x 2
(5). y (6). y cos9 e
cos 2 x
G. Turunan fungsi logaritma
dy 1
f ' ( x)
1. Jika y = f(x) = ln x maka dx x
dy 1 du
maka dx u dx
1
y1 ( x ) f 1 ( x)
f ( x)
dy 1 1 1
2. Jika y = log x maka dx ln 10 x x ln 10
1
y1 ( x ) f 1 (x)
Rumus perluasan: y = log f(x) maka f ( x) ln 10
Contoh 4.23 :
1 dy
x
Jika y = e2x ln 3 tentukan dx
1
V ln( x )
Penyelesaian : Misal : u = e 2x 3
Bab 4.. Turunan 55
dv 1 1 1
.
du dx 1 3 x
2e 2 x x
dx 3
dy du dv 1 1 1 1
.v u. 2e 2 x ln x e 2 x ( ) e 2 x 2 ln x
dx dx dx 3 x 3 x
dy 1
f' (x)
3. Jika y = f(x) = alog x maka dx (ln a) x
dy 1 du
4. Jika y = alog u dan u = f(x) maka dx (ln a)u dx
Rumus perluasan: y = a
log f(x) maka
1
y ' ( x) f ' (x)
ln a f ( x)
Contoh 4.24 :
dy
Jika y = log(3-5x) tentukan dx
7
du
5
Penyelesaian : Misal : u = 3 – 5x dx
dy 1 du 5
dx (ln a) u dx (ln 7)(3 5 x)
dy 1 5
(5)
Atau dx (3 - 5x)(ln 7) (3 5 x) ln 7
LATIHAN 4.5.
Bab 4.. Turunan 56
( 4). y x 2 ln( x 2 1)
(5). y ln 7 sin 4 x 2
Ru mu s
RANGKUMAN TURUNAN FUNGSI EKSPONENSIAL DAN
dasar
1). y ( x ) e x
y ' ( x) e
2).
3).
LOGARITMA
y (
y (
x )
x )
ln
a x
x
y '
y '
( x )
( x )
4). y ( x ) l og x y ' ( x )
5) . y ( x ) a
lo g x y ' ( x
LATIHAN 4.6
3x2
(1). y = xe 3x
(2). y = 2e 3x (3). y = x3 ln2x (4). y =
x2 ln 3x
e 4x
1
x
x(ln 4x ex ) 2 ln 3x e3
(5). y = e2x (6). y = 5 6x (7). y = ln 4x (8).
3 5log(1 x)
y= e3 2x
x3ea bx x ln 5x ex
3
(9). y = log 4x
(10). y = ex ln x
LATIHAN 4.7.
Bab 4.. Turunan 57
(1). y ln(7 4 x )
6
(2). y ln e (3). y ln (sin e )
5 sin x 7 x
x
y x 2 ln 1 x 2
1 x 2 (5). y ln( x arcsin x ) *(6). y tg (e
3 4 9
*(4). ln x 5 )
Kisi-kisi UTS
1. Persamaan & Pertidaksamaan
2. Fungsi: Domain, range, komposisi, dll.
3. Limit & Kontinuitas
4.
Turunan : rumus, trigonometri, siklometri, eksponensial &
logaritma
Contoh H.1:
1
x 3 27 1 1
1). lim 2 (2). lim x sin (3). lim(1 x) x
(4). lim(1 ) x
x3 x 9 x x x0 x x
Penyelesaian Contoh H.1:
x 3 27 27 27 0
1). lim
x 3 x 2 9 99 0
2
L 'H 3x 3x 9
lim lim
x 3 2 x x 3 2 2
1
( 2). lim x sin .0
x x
1 1 2
sin cos .( x )
0
x lim
L ' H
x 1
lim
lim cos cos 0 1
x 1 0 x ( x ) 2 x x
x
Bab 4.. Turunan 58
1
(3).lim(1 x) 1 x
x 0
1 1
1
y (1 x) ln y ln(1 x)
x x
ln(1 x)
x
1 1 1 ln(1 x ) 0
ln(1 x ) lim ln(1 x ) lim
ye x
lim(1 x) e x x
x 0
e x 0 x
e 0
x 0
1
.1
L'H lim x1
e x 0 1
e1 e
y f ( x)
g ( x)
e g ( x ) ln f ( x )
1
ln(1 )
lim x 0
1 x 1 0
1 x lim x . ln(1 ) .0
(4). lim (1 ) e x x
e x
x x
1
.( x 2 )
1 1
(1 ) lim
L 'H lim x x 1
(1 )
( x 2 )
e e e
x
x
Latihan H.1:
x2 x 2 sin x 2 x2 x ln( x )
# (1).lim # (2).lim 2 * (3).lim 2 * (4).lim 2
x2 2 x x0 sin x x 3 x 1 x
tan x
2
ex 1 x2 1 2 x cos x 2
(5). lim 2 # (6). lim x * (7). lim x cos (8).lim
x0 x x e 1 x x0 2 sin x cos x
x0
LATIHAN H.2:
Tentukan nilai limit fungsi berikut ini:
x3 2 x 2 2 x 1 4 x 2 sin x cos x
(1). lim (2). lim (3). lim
x 1 1 x2 x 0 x x 0 x2
3
sin 2 x
(4). lim x 2 x x 2 x (5).lim 2 * (6).lim(1 2 x) 5 x
x x 0 x tgx x 0
1
5 ln x 1
* (7).lim(e 5 x)
2x x
* (8). lim x 2 (1 cos ) * (9). lim
x 0 x x x
x x
Bab 4.. Turunan 59
7 x
2x 5 sin 7 x
(7). y arctg 3
(8). y 3 x (9). y (tgx) 1 x 2
cos x
5
x
(10). y 5 sec (2 3 x )
7 5
(11). y log
9
2
1 x
dn y
y (n) f ( n ) ( x)
dx n
Contoh 37:
Tentukan turunan pertama sampai dengan turunan ke-4 dari:
(1). y = x3 (2). y = sin x (3). y = (x2-4)3
Tentukan turunan pertama sampai dengan turunan ke-n dari:
(4). y = ex (5). y = e2x (6). y = ln x(7). y = ln (3x)
Penyelesaian:
Bab 4.. Turunan 60
dx dx dx dx
dy
3). f ' ( x) 3( x 2 4) 2 (2 x) 6 x( x 2 4) 2
dx
d2y
f ' ' ( x) 6( x 2 4) 2 6 x(2)( x 2 4)(2 x) 6( x 2 4) 2 24 x 2 ( x 2 4)
dx 2
d3y
3
f ' ' ' ( x) 6( 2)( x 2 4)(2 x) 48x( x 2 4) 24 x 2 (2 x) 120x 3 288x
dx
d4y
f(4)(x) 360x2 288
4
dx
LATIHAN I.1:
Tentukan turunan kedua dari fungsi-fungsi:
(1). f(x) = 2x e-x (2). f(x) = ln(a-bx) (3). f(x) =
x
2
x 1
x2 4
2
(4). f(x) = 1 x (5). f(x) = sin2(a-bx) (6). f(x) =
cos2 (mx+n)
Tentukan turunan ke n dari fungsi:
2
# (7). y 5e ( 2 3 x ) (8). y (9). y sin x
(1 x)
(10). y cos(1 2 x ) * (11). y ln(1 3 x)
d
g ( x) g ' ( x)
dx
2. Jika pada F(x,y) = 0 mengandung suku h(y), maka :
d dy
h( y ) h' ( y )
dx dx
3. Jika pada F(x,y) = 0 mengandung suku u(x) dan v(y),
maka :
d
u ( x).v( y ) u ' ( x).v( y ) u ( x).v' ( y ) dy
dx dx
dy
Contoh 40: Tentukan dx dari : x2 – 3xy +y2 = 4
Penyelesaian : x2 – 3xy +y2 = 4 x2 – 3xy +y2 – 4 = 0
dy dy
2x – 3(1.y + x.1. dx )+ 2y dx - 0 = 0
dy dy
2x – 3y - 3x dx + 2y dx = 0
dy dy 3 y 2 x
( 2y – 3x ) dx = 3y - 2x dx 2 y 3 x
Contoh 41 :
dy
Tentukan dx dari : x2y + xy2 = 6 pada titik (1,2)
Penyelesaian : x2y + xy2 = 6 x2y + xy2 - 6 = 0
dy dy
2xy + x dx
2
+ y 2
+ 2xy dx =
0 ........................................................ (1)
dy dy (2 xy y 2 )
(x2 + 2xy) dx = -(2xy + y2) dx ( x 2 2 xy )
dy 8
dx x1 5
y 2
d2y
Turunan keduanya: dx 2 dari turunan pertama diturunkan
langsung atau dari langkah sebelumnya diturunkan, kemudian
dimasukkan hasil turunan pertamanya
Bab 4.. Turunan 62
dy dy dy
2(1. y x ) 2 y ( x 2 2 xy) .[(2 xy y 2 )](2 x 2(1. y x )
dy (2 xy y ) 2
d y 2
dx dx dx
2
dx ( x 2 xy)
2
dx ( x 2 xy)
2 2
dy dy
Atau dari persamaan (1): 2xy + x dx 2
+ y 2
+ 2xy dx = 0
diturunkan langsung
dy dy d2y dy dy dy d2y
21. y x 2x x2 2 y 2 1. y x 2 xy 0
dx dx dx 2 dx dx dx dx 2
d2y 2 dy dy dy dy dy
( x 2 xy ) 21. y x 2x 2y 21. y x
dx 2 dx dx dx dx dx
2 2
dy dy dy dy dy dy dy dy
2 y 2x 2x 2y 2y 2 x 2 y 4x 4y 2 x
d2y dx dx dx dx dx dx dx dx
dx 2 ( x 2 xy )
2
( x 2 xy )
2
dy ( 2 xy y 2 ) d2y
kemudian masukkan nilai diperoleh nilai
dx ( x 2 2 xy ) dx 2
Catatan
Mencari turunan bentuk fungsi Implisit:
a). Jika bisa dibawa ke bentuk eksplisit: y – yx - 5= 0 y(1-x)=5
y = 5/(1-x)
b). Langsung dipandang bentuk implisit dengan semua
dipandang sebagai variabel
Soal-soal
dy
1. Tentukan dx dari :
(a). x + y = sinxy (c) xy = cos (x+y)
(b). y = exy #*(d) y = ln(xy)
2
dy d y
2
2. Tentukan nilai dx dan dx pada titik (1,0) dari :
#(a). 3xy2 + ex+y = e *(b). x2 + y2 + xy = 1 (c). x2 –
xy2 + 3y2 = 13
dy
dy dt
dx dx
dt
Langkah penyelesaian: jika bisa dibawa ke fungsi eksplisit, jika
tidak bisa langsung dipandang sebagai bentuk parameter
Contoh:
x 3 t dy dt
dy
2t
2 2t
y t 4
dx dx 1 dy
maka dt dengan t = 3 – x jadi dx = -2(3-
x)
Atau dibawa ke eksplisit: x = 3 – t t = 3 – x, sehingga y = (3-x) 2
–4
dy
Diperoleh dx = -2(3-x)
d dy
d 2 y dt dx 2
2
dx 2 dx 1 dy
Turunan keduanya: dt atau langsung dari dx
d2y
2
2
maka dx
dy d2y
dan 2
Latihan K.1. Tentukan dx dx dari fungsi parameter
berikut :
t2 1
x
t 1
x e2t
1 t2
y ln(5t 7) y
#*2. *4. t
Bab 4.. Turunan 64
dy g ( x) 1 1
y f ( x) f ( x )
g ( x)
g ( x ) ln f ( x ) g ( x ) f 1 ( x)
dx f ( x)
Contoh: Tentukan Turunan pertama fungsi berikut:
(1). y x 2 x ( 2). y 5 x sin 3 x (3). y ( 2 4 x) arctgx
# ( 4). y (sin x) 2 x * (5). y 5(tgx) sin 3 x #*(6). y (sec x) ln 2 x
Penyelesaian:
1
(1). y x 2 x y ' x 2 x [(2) ln x 2 x. .1] x 2 x [2 ln x 2]
x
1
( 2). y 5 x sin 3 x y ' 5.x sin 3 x [3 cos 3 x. ln x sin 3 x. .1]
x
1
(1). y x 2 x y ' x 2 x [( 2) ln x 2 x. .1] x 2 x [ 2 ln x 2]
x
1
(2). y 5 x sin 3 x
y ' 5.x sin 3 x
[3 cos 3 x. ln x sin 3 x. .1]
x
(3). y (2 4 x ) arctgx y '
(4). y (sin x ) 2 x y '
(5). y 5(tgx) sin 3 x y '
(6). y (sec x ) ln 2 x y '
Bab 4.. Turunan 65
(2).lim
x0
4 x 2
x
(4). lim
x
x2 x x2 x (5). lim
sin 2 x
x 0 x 2tgx
1
5 ln x 1
(7).lim(e 2 x 5 x) x
(8). lim x 2 (1 cos ) (9). lim
x0 x x x
x x
dy
Tentukan dx dari fungsi:
e x e x e x e x
sinh x dan cosh x
2 2
dy
f' (x)
1. Jika y = f(x) = sinhx maka dx coshx
dy du
2. Jika y = sinh u dan u = f(x) maka dx cosh u dx
1 dy
x
Contoh 25 : Jika y = 3 sinh 5 , tentukan dx
1
x
Penyelesaian : Misal : u = 5 y = 3 sinh u
du 1 dy
3 cosh u
dx 5 du
dy dy du 1 3 1
(3 cosh u)( ) cosh x
dx du dx 5 5 3
Bab 4.. Turunan 66
dy
f' (x)
3. Jika y = f(x) = coshx maka dx sinhx
dy du
4. Jika y = cosh u dan u = f(x) maka dx sinh u dx
dy
Contoh 26 : Jika y = cosh (1-2x), tentukan dx
Penyelesaian : Misal : u = 1-2x y = sinh u
du dy
2 cosh u
dx du
dy dy du
(cosh u)(-2) 2 cosh(1 2x)
dx du dx
dy
f' (x)
5. Jika y = f(x) = tanhx maka dx sech2 x
dy du
6. Jika y = tanh u dan u = f(x) maka dx sech2 u dx
dy
Contoh 27 : Jika y = tanh (a+bx), tentukan dx
Penyelesaian : Misal : u = a+bx y = tanh u
du dy 2
b sec h u
dx du
dy dy du
(sec h 2 u)(b) b sec h 2 (a bx)
dx du dx
dy
f ' ( x)
8. Jika y = f(x) = cothx maka dx -csch2 x
dy du
9. Jika y = coth u dan u = f(x) maka dx - csch u dx
2
dy
Contoh 28 : Jika y = coth (a+bt), tentukan dt
Penyelesaian : Misal : u = a+bt y = coth u
du dy
b csc h 2 u
dt du
dy dy du
( csc h 2 u)(b) b csc h 2 (a bt)
dt du dt
Bab 4.. Turunan 67
dy
f ' ( x)
10. Jika y = f(x) = sech x maka dx -csch2 x
dy
11. Jika y = sech u dan u = f(x) maka dx - tanh u sech u .
du
dx
1 1 dy
x) (
Contoh 29 : Jika y = 2sech 3 5 , tentukan dx
1 1
x
Penyelesaian : Misal : u = 3 5 y = 2 sech u
du 1 dy
tanh u sec hu
dx 5 du
dy dy du 1 2 1 1 1 1
( 2 tanh u sec hu)(- ) tanh ( x) sec h( x)
dx du dx 5 5 3 5 3 5
dy
f ' ( x)
12. Jika y = f(x) = csch x maka dx -csch x coth x
dy
13. Jika y = csch u dan u = f(x) maka dx - coth u
du
csch u dx
1 1 dy
( x)
Contoh 30: Jika y = -3 csch 5 2 , tentukan dx
1 1
x
Penyelesaian : Misal : u = 5 2 y = -3 csch
u
du 1 dy
3 coth u csc hu
dx 2 du
dy dy du 1 3 1 1 1 1
(3 coth u csc hu)( ) coth ( x) sec h( x)
dx du dx 2 2 5 2 5 2
Soal-soal
Tentukan turunan pertama dari fungsi-fungsi berikut !
ax 2 bx c
1. y = sinh(2-3x) 6. y = coth(1 2 x)
Bab 4.. Turunan 68
e ax
2. y = cosh(a2x – b) 7. y = sec h 2 x
sec h3 x
3. y = x2 sinh5x 8. y = ln(4 5 x)
1 3
x csch(x -1)
4. y = emx cosh2x 9. y = 5
5. y = ln(2-x) tanh3x 10. y =
1
x
e3 csc h(a-bx)
dy 1 du
dx
2. Jika y = sinh-1 u dan u = f(x) maka dx u2 1
1 dy
x
Contoh 31 : Jika y = -3sinh 2 , tentukan dt-1
1
x
Penyelesaian : Misal : u = 2 y = -3 sinh-1u
du 1 dy 1
du 2
dx 2 u 1
dy dy du 1 1 1
( )( )
dt du dt 2 1 2
u2 1 2 x 1
4
dy 1
f' (x) 2
3. Jika y = f(x) = cosh-1x maka dx x 1 , x>1
dy 1 du
2 dx
4. Jika y = cosh-1 u dan u = f(x) maka dx u 1 ,u
>1
3 dy
x
Contoh 32 : Jika y = cosh 4 , tentukan dx
-1
3
x
Penyelesaian : Misal : u = 4 y = cosh-1u
Bab 4.. Turunan 69
du 3 dy 1
du
dx 4 u2 1
dy dy du 1 3 3
( )( )
dt du dt 4 9 2
u2 1 4 x 1
16
dy 1
f' (x)
5. Jika y = f(x) = tanh-1x maka dx 1 x2 , x 1
dy 1 du
6. Jika y = tanh-1 u dan u = f(x) maka dx 1 u2 dx , u 1
dy
Contoh 33 : Jika y = tanh-1(2x-1), tentukan dx
Penyelesaian : Misal : u = 2x - 1 y = tanh-1u
du dy 1
2
dx du 1 u2
dy dy du 1 2
( )(2)
2
dx du dx 1u 1 (2x 1)2
dy 1
f' (x)
7. Jika y = f(x) = coth-1x maka dx 1 x2 , x 1
dy 1 du
8. Jika y = coth-1 u dan u = f(x) maka dx 1 u2 dx ,
u 1
dy
Contoh 34 : Jika y = 3 coth (2-3x), tentukan dx
-1
dy dy du 3 9
( )(3)
2
dx du dx 1u 1 (2 3x)2
dy 1
f' (x)
9. Jika y = f(x) = sech-1x maka dx x 1 x2 ,
0 x 1
Bab 4.. Turunan 70
dy 1 du
dx
10. Jika y = sech-1 u dan u = f(x) maka dx u 1 u2 ,
0u1
dy
Contoh 35 : Jika y = -2 sech (1-x), tentukan dx
-1
dy dy du 2 2
( )(1)
dx du dx
u 1 u2 (1 x) 1 (1 x)2
1
dy
f' (x)
dx x 1 x2
11. Jika y = f(x) = csch-1x maka
1 du
dy
dx
dx u 1 u2
12. Jika y = csch-1 u dan u = f(x) maka
dy
Contoh 36 : Jika y = csch (sinx), tentukan dx
-1
dy dy du 1 cos x
( )(cos x)
dx du dx 2
u 1u sin x 1 sin2 x
Soal-soal
Tentukan turunan pertama dari fungsi-fungsi :
1. y = sinh-1(cosx) 4. y = x2 coth-1x
2. y = cosh-1(sin2x) 5. y = sech-1(x sinx)
3. y = tanh-1(3x+) 6. y = e-2x csch-1(1-2x)
N. Differensial
Pada pembahasan mengenai masalah turunan kita telah
menggunakan lambang dy/dx sebagai suatu kesatuan dan
Bab 4.. Turunan 71
dy
f(x +
x) y
l1
f(x) x =
dx
f(x)
l
x
0 x
x+x
Gambar
4.5
y
y x
didapat : x
Penyelesaian :
f(x) = x2 - 2x – 3
f’(x) = 2x – 2
Sehingga : dy = (2x-2) dx = 2(x-1) dx
Contoh 39 :
Volume sebuah silinder adalah V = r2h. Jika jari-jari silinder
tersebut membesar 1% dari jari-jari asal, tentukan perubahan
volumenya.
Penyelesaian :
f(r) = r2h
f’(r) = 2rh
dV = f’(r) dr = 2rh (0,01r) = 0,02 r2h
Jadi perubahan volume silinder adalah sebesar 0,02 r2h
Soal-soal
Kerjakan kedua soal berikut dengan metode differensial !
1.
Sebuah bola mempunyai jari-jari 15 cm. Akibat
meningkatnya temperatur maka jari-jari bola tersebut
meningkat menjadi 15,02 cm. Berapakah perubahan
volume bola tersebut ?
2. Sebuah kolam renang berisi penuh dengan air. Ukuran
kolam renang tsb adalah sebagai berikut : panjang = 50
m, lebar = 20 meter dan kedalaman = 3 meter. Akibat
adanya penguapan kedalaman air berkurang menjadi 2,98
m. Berapakah volume air yang menguap ?
Catatan:
4 3
Vbola r
1). 3 dg dr = 15,02 – 15 = 0,02
2). Vkolam=p.l.t, dengan dt = 3 - 2,98 = 0,02
Bab 4.. Turunan 73
dV = f 1(t) dt