1
SUNARI
Ketut Rida
Suryane sampun maserot minggek kauh menawi wenten sampun jam kalih, panese
ngentak - entak. Nanging nenten banget rumasa saantukan angine ngisirsir aris. Daun
nyambune ring natahe magoyalan nglibir tempuh angin. Taler wit angsane ring sanggah sleag
Ring amben matene men sunari itep majaitan, sawireh rainane benjang nemonin
anggarkasih Tambir, patirtan ring pura padadian ipune. Sambilang ipun ngambil jejaitan sane
“Luh Sunari... Sunari! Yeh, kija lakuna” Men Sunari malih nembenin sakadi
Luh Sunari sedek mapupur miwah masuah ring kamarnyane madabdaban pacang luas.
“Ngudiang ento, tulungin meme ngalih bunga, apang dadi canange tandin malu. Mani
I Ketut tunden, tiang tusing nyidaang. Sing nawang ujian suba paek lakar mlajah
“I Ketut tusing jumah, kija kaden lakuna. Kene repot, tusing dadi suud rainan buin ka
umah timpale?”
Men Sunari nenten nglanturang malih sawireh ipun nenten tatas uning pula - palin
anak masekolah. Napi malih pianakipun puniki gumanti sedeng sayang pisan. Samalih
2
kadururin pianaknyane patpat kantun wantah kekalih, sane pinih kelih ring sane maketut,
mawinan maweweh - weweh tresnane. Luh Sunari mangkin sampun kelas tiga SMA,
Tan dumade Ketut Jagra rauh laju ngojog ka kamarnyane, raris medal malih makta
layangan.
Ketut Jagra tan masaur saantukan ipun sampun rauh ring rurunge malaib makta
“Ne mara ya, ngelah panak tusing andelang ngudiang. Pragat melali teken
Asune ring natahe kutil - kutil, nguis - nguis elog - elog liang piusan, ngojog ka
pamesune mapag gustinnyane rauh. Made Buda wiadin Pan Sunari rauh. Durung negak ipun
sampun mapajar ring kurenannyane, “Mani payu neduh ka Gua Lawah, tunian sekaa umane
paum. Ulede liu pesan diuma, mehmehan bawange tusing bakat puponin”.
“Payu! Sajabaning keto patut masih dulurin di niskala”. Pan Sunari negak ring kursi
tiinge sambilangipun mailih antuk capil. “pragatang mani bantene sabanen dauh telu”
I Ketut pesu mlaibang layangan. I Jegeg nu mapayas dikamar, ngorahang lakar mlajah
ka umah timpalne”, Men Sunari nudingang kamar pianakne, pajaripun kisi - kisi ring
kurenannyane.
Pan Sunari anggut - anggut”, “ujiane suba paek, depang suba yen ia nyak seleg
melajah”.
3
Men Sunari neneten nyaurin, tumuli raris macebur makta tempeh pacang ngrereh
“ Yeh I Wayan, mai malu baduur negak, yan!” Pan Sunari nyapa tamiune rauh.
Sadurung ipun negak Luh Sunari sampun makebles sakeng kamar nengteng buku.
“Pa, tiang lakar mlajah kumah timpale” Luh Sunari mapiorah ring reramanipun.
“Tiang mapamit, Pa!” Wayan Duria nulurin saha manggutan. Pan Sunari taler nimbal
antuk anggutan. Sang kalih raris medal. Tan asue suaran motornyane nrutdut malih matilar
sakeng irika. Pan Sunari ngucek tumperan tumuli kantungan ring natahe.
Ketut Jagra ngajengit nolih bapanipun, “Tiang labuh di kangkunge, pundukanne belig
pesan”.
“Yening malayangan eda anake ka likad - likade. Pamula - mulaan liu diumane, buina
sungga liu makacakan sedeng tangarin. Katungkul nengeng beten tuara bakat ajinang. Dokter
Pitutur reramane nenten seleg kapiragi, santukan I Ketut laju ka kamar magentos
panganggo.
Men Sunari rauh sakeng sanggah makta sekar atempeh tanmari ngremon, “ Kene suba
padidian maplagpligan nyemak gae. Ngelah panak pragat serat - seret malali tekening
ngitungang mapayas”.
“Eda ja ngoel nyemak gae! Apa buin lakar ngae banten”. Sapunika kurenannyane
mapainget.
4
“Tiang sing ja ngoel, ento pianak beline I jegeg tusing andelang ngudiang. Tusing
“Sing tawang nyai imang ujian? Depang suba malu yan ia anteng mlajah”.
“Bas kene incege, sing dadi kirigang bantas awai kanggoang jumah malu mlajah
acepok, suud rainan buin jumunin”, Men Sunari masaut sambilangipun itep magarapan ring
ambene.
“Dadi beli ketoang nyai, sing tunian panake ajak ngraos, eda ia baanga pesu”.
“Suba orain tiang tusing runguange. Buina pagedinne setata ngajak anak muani -
“Da malu nangarin keto, sawireh keto cara janine. Yen keto pet tuara baang iraga tua
tusing ngelah tongos, daliha tusing bisa nanutin jaman. Ento pisagane masih patuh buka keto”
“Tangarin tiang, mlajahe anggone tandalan, mangdene magedi uli jumah melali
“Tuah ja patut nyai sangsaya, sakewala buka ne mara liwat timpal - timpalne luh
muani mai mlajah sawatara ajaka lima. Kenehang beli cerik cerike saling tekain. Apa buin
cara jani ujianne suba paek gati tusing kanti buin dasa dina”.
muncuk tarune, kanten warnanne masroet - sroet kuning paksine sami ngungsi genah
masinutan soang-soang. I paksi jelatik mabriuk magulungan makeber ngiderin wit bunute
ageng. Marempiah kembang satmake pencar ageng sane wau katangkebag, pakenyahnyah
keni sunaran surya pacang surup. Taler i paksi cepokan sami ngungsi genah medem marerod
- rerod sakadi ambubu ampehang anginb aris matinggah tan mari suarannyane rame caat -
ceet. Wit tarune katon sakadi wit kapas sane sedeng mawoh mekar.
5
Paratanine budal sakeng carik, paratani tasike budal saking segara marerod sareng
pianak somahyane. Sane Luh sarat nyuun tasik, kadulurin kurenanipun negen keranjang
yadian tebu.
Dagang - dagange sampun magelaran nyantos sang rauh sakeng pakaryan soang -
soang. Gumanti wantah satunggil sore ring Banjar Batur Kusumba rame pisan sakadi pasar
alit genah ida danene numbas ajeng - ajengan, jangan yadian ulam. Seos ring punika para
anom - anome mangguran, malalila cita anggen nyaruang lesune makarya saraina,
matemuring kekantenan tur megeguyon saling gulgul, maka cihna rumaket masikian.
Luh Sunari inceg nindes ring ambene, serat - seret. Meme bapanipun tan purun
ngulgul, sami repot magarapan. Memenipun mapunpun ring paon, bapannyane nyangih arit
ring natahe. Radione taler terus masuara, ngawinang sang makarya tan merasa lesu.
Ketut Jagra rauh sakeng melali, manggihin embokipun nindes raris ngambil baju
“Da ngulgul. Mbok imang latihan drama”. Neh, iba – iba plajahin. Suba kelih nu
ngranjing ka kamar.
“Beh, Mbok dadua dogen, sing kasep sing” I Ketut Jagra ngidih olas.
“Buin pidan Mbok nunden iang tusing nyak apa”, I Ketut ngremon tur ngambil
Asune ngongkong, raris rauh Wayan Duria kasarengin antuk Suwerni lan Gede
Gombloh. Pan Sunari sak - sek ngulah asune nyarag. Tamiune kakenken mangda munggahan.
“Negak malu yan ajak makejang! Kenken lakar kija kali jani?”
6
“Tiang ngrereh I Luh, jaga ajak sareng “latihan” ring sekolahan”, Suwerni masaur
makenyem manis.
“Negak malu ajak makejang, jantos abosbos tiang nu maseh”, Luh Sunari mapajar
“Sami tamiune munggah tur malinggih ring kursine, saha ngebit - ngebitang majalah
Tan asue Luh Sunari sampun usan, tumuli medal semitane manis nyunyur, ngawinang
macepol rasa kayun sang ngantenang. Sandang pisan ipun kapilih dados candrawati. Kulite
gading lumlum, pengadege lanjar tur rambutnyane demdem samah, kadulurin antuk pliate
ngetus kayun. Tabuh getar, munyine rempuh nutdut manah. Pantes Wayan Duria sareng Gede
Gombloh mekek angkihan ngantenang kaayuan Luh Sunarine, kabilbil limane gradap -
gridip.
Luh sunari makejit nyledet timpalnyane, “Jalan!” pajarne alon manis. Tan pasaur
“Pa, Me, tiang “latihan”, pajarne mapiorah ring meme bapannyane kesarengin antuk
pianaknyane sakadi sekar maware sedeng kembang kaiderin antuk i tamulilingan lan i kakupu
“Sing taen seleg jumah ngelah pianak”, Men Sunari ngrenggeng “jag pragat serat -
“Men, ngudiang bakal tunden nyai”, Pan Sunari masaur. “yadiapin tusing ngudiang -
ngudiang, apang danan tuara inget tekenin gaginan jumah apa buin madewek luh, peragat
“Anak imang “perpisahan” sing ya inceg masuk sai – sai”, I Ketut Jagra ngamiletin.
7
“Meme tusing ja nombaang anak muruk, dong pegedian mbok ceninge nyalah unduk,
yen lingsir megedi setata peteng mare teka, ambul encen makelon anake muruk”. Pan Sunari
nenten nyaurin pajar kurenanipun santukan ring manah ipun matutang pepineh punika. Ipun
raris ngambil pabuan tumuli nampin I Ktut nglingus makaon. Men Sunari nglanturang
Sawetara jam kutus wengi Luh Sunari rauh kaanter antuk Wayan Duria.
“Sampunang ja Me. Tiang ajebos kemaon. Tiang mapamit”. Wayan Duria raris
Sasampune magentos panganggo Luh Sunari ngojog ka “kamar makan”. Usan madaar
“Tegarang matiang malu radione” Pan sunari mapajar ring kurenannyane, tumuli
ngucek tumperan sane kaselepit tur kaentungang, Men Sunari mademang radio. Luh Sunari
Pan Sunari dekes - dekes nlektekang pianakne raris mapajar, “Luh, nguda dadi mara
teka kali jani? Kija dogen pegedin ceninge uling tuni? Yan bantas muruk drama patute suba
teka”. Pan Sunari nguratiang semu semitan pianake. Men Sunari sareng nguratiang tan
mapajar punapa - punapi, Kewanten janten angkihane kapekek tur kamedalang alon - alon.
“Kenken dadi mendep. Tusing acepok pindo cening matingkah buka kene”,
“Ti... tiang kadong melali kumah Mariati, ajak tiang suwerni, Gombloh, muah Duria”.
“Yen dadi baan, pakapahin gigis malali kanti buka peteng, apa buin awak luh ngajak
anak muani. Dong ja bapa sangsaya yadin tuara maang, tusing. Sawireh i raga nongos di
desa, len teken di kota. Yen i raga didesa saluir paritingkahe patut titenin, krana sakancan
ambeke tusing dadi pasahang tekening sila sesana di desa. Len teken di kota anak tusing pati
8
rungu teken anak len. Kadirasa ajak maarep - marepan umah bisa tusing kena, bilih - bilih
dadi aumah tuara tawang”. Pan Sunari maangsegan, nyrere. Luh Sunari nguntul tan purun
“Da malu bapa daliha kolot tepengan ene. Sawireh cenik maawak luh, kija - kija
setata ngajak timpal muani, apa buin peteng, nyak katuju ditongose suung padaduanan. Meng
dampingin ebe, keto sesenggake ngujarang. Apang danan buka maplalian apine, suba
“Tiang nak tusing..... Luh Sunari durung puput mapajar kagandeng antuk bapannyane.
“Enden malu bapa selaga! Bapa tusing nombaang cening kema mai yadian ngalih
pasuitrayan, anak ento mula patut. Sakewala pangidih bapane apang cening bisa
majejangkan, bisa nginger. Bapa malah lega yen suba nyak akeketo”.
“Saja keto pituturne i bapa ning”, Men Sunari milet mapi seken Pan Sunari
nglanturang malih, “ane sanget baatang bapa kewala cening nyak anteng mlajah, lamakane
mani puane sida ngalih pangupa jiwa kapitui cening maawak luh, patuh baan bapa ngenehang
yadian nresnain teken panak muani. Bapa tusing ngelah apan - apan ane lakar patamaan
tekenang cening ajak dadua. Kewala kabisan lakar anggon bapa mekelin cening ajak adine.
Yen cening nyak seleg bakal tohin bapa sakasida keto masih pengaptin memen ceninge”.
“Saja ning, Meme nak keto masih uleng aptin memene”, Men Sunari mapajar alus
banban.
“Buat lakar ngalih idup”, Bapannya malih ngawiwitin, “Bapa tusing mamilih ene
ento, ento elah cening, cening ngelah galahe. Nyen ja bapa tusing makelet, sakewala yen suba
masana, suba patut cening nglaksanaang grahasta. Jani patut mlajah malu. Buat malali apang
bisa masih ngraringa”. Pan Sunari nenten mapajar malih, ngambil pabuan tumuli nampin.
9
Luh Sunari tan masaur punapa - punapi, nanging yeh peningalane anggen nyautin.
Alon - alon ipun bangun, tengas - tenges ngojog ka kamar laut ngancing jlanan.
Wengine sayan sepi, suaran balange doh lamat - lamat, nupdupang Ketut Jagra
10
II
Panggurane ring sor wit bingine ring Banjar Pande setata rame pisan. Ritatkala
ongkeb gumanti wantah ring sor bingine manut pisab genah ngenah ngetis. Akeh ida danene
ngantos sirep kalaning ngetis, nyleleg ring batune lengser sane mjajar irika. Sane oneng
Ri antuk asapunika dagang ajeng - ajengan sakadi: prenjak, sanganan, sajeng miwah
jatah sane seos - seosan mapupul irika kantos marupa sakadi “pasar sengol” alit
pakantenanne. Napi malih ring warung dagang wedange sane setata rame, sawireh
dagangnyane Ni Nyoman Patrini kalintang poyah, barih tur nyunyur manis pascad nganemin
tamiu sane matumbasan. Nenten naenin salit tampi yening kaguyonin. Punika satmaka jalran
truna - trunane oneng matumbasan yadin mangguran ring warung, mawastu suarane krantang
- krinting tan papegatan. Ni Nyoman Patrini inceg nyeduh wedang, teh yadin ngempug bir
miwah limun.
Sakeng kauh wayan Duria rauh negakin Yamaha, tumuli mararian ring ajeng warung
punika. Ipun raris ngranjing, kapanggih Gede Gombloh sampun mageguyon irika.
“Sedeng luunga ya paturu iseng. Nah dong Wayan lakar naar apa?” Gombloh
matanjenan.
“Apa dogen dadi, dagange kanggoang!” I Wayan nundik tur nyrere Ni Nyoman
Patrini.
“Eda anake Wayan nundik - nundik, nyanan yen tawange sing salah tampi ia .....’,
11
“Nyen salah tampi, Nyoman ?” Wayan Duria raris ngimpek paene Ni Nyoman Patrini.
“Aduh, aduuuuuh, dadi Wayan gemes gati, nyen orahang, tiang tebongne apang
tawanga”.
“Saja!” Wayan Duria sumaur tan mari makenyem mapapas liat sareng Ni nyoman. Ni
“Susu taluh ja susu taluh, kaden iang suba ngorahang, dagang kanggoang”, Wayan
“Eda anake mabatis bebek, Yan !” Ni Nyoman sebet pisan tur ngaryanang Wayan
Wayan Duria raris nanjenin sane seosan irika. Sami manggutan ring Wayan Duria.
“Mbloh, nah dong apa buin daar, jag pragat ngorta dogen”, Wayan Duria mapajar
“Enden dong malu, adeng - adeng, apang mekeloan maan nganggur dini”, Gombloh
nyaurin.
“Mbloh, kija rencanane bakal nglanturang masuk?” Wayan Duria nakenang indik jaga
Gede Gombloh.
“Yen tuah maan di IKIP Singaraja, sawireh gelare kincit pesan. Men Wayan dija?”
Universitas Gajah Mada ring Yogyakarta. Ketut Krasta sane nenten mapajar sakeng tuni,
ngamiletin sareng ngembungin, “Sajaan jani masuk dogen suba keweh, apa buin ngalih gae”.
12
“Ento cirinne masyarakate suba sayan ngerti teken gunanne masekolah. Pamerintahe
suba liu ngwangun sekolahan enu dogen kuangan tongos”, Made Wirata sareng milet ngorta.
“Ngalih gegaen buin ketilan”, Krasta mapajar malih, “Upamanne ada coloh ngangkat
“Kenkenang apang tusing buka keto sawireh masarakat i ragane liunan ane dot dadi
“Apake Wayan tusing demen dadi pegawe negeri?” Gombloh majinjin ring
kantennyane.
“Tusing, iang tusing demen dadi pegawe negeri”, I Wayan sumaur teges pisan.
“Sedeng melaha cara Wayan ngelah “modal” pantes masih tusing demen dadi
pegawe, sawireh utsahane I Bapa Wayan ane patut nyaluk. Kewala ane len - lenan ane tuara
mapopok, sinah masih liu ane dot dadi pegawe”, panimbal Made Wirata.
“Buka tujonin bapan tiange ngelah usaha madagang celeng, Beli Made nanging yan
prada tuara ngelah utsaha buka keto, tiang masih sing demen dadi pegawe”, Wayan Duria
nerangang. Ipun malih nglanturang, “Dadi pegawe tusing ngelah kabebasan, risasat negul
dewek, musti apang tinut teken “peraturan” kene “peraturan” keto. Kija kitane, apa
laksanayang tusing gantas, setata rumasa kesantulan. Buina yen buat pikolih masih tusing
amon apa. Yen upamian tiang, buka pantokane di soane. Yen aad pasihe saja bengil
pangenahne, nanging yen pasihe mebet ilid tuara ngenah apan - apan. Kenehang tiang
keadaan gumine jani pepesan buka pasihe mebet, ane cenik - cenik tur endep - endep ilid,
“Yen keto tutur Wayane”, Ketut Krasta nyelag,” Luungan nganutin “Wiraswasta”
13
“Nika yen coloh tiang, anake lenan kangge raganne”, I Wayan mapiteges. Nolih Gede
Gombloh eda nyen salah tampi mara iang nutur keto, sawireh Gombloh lakar masuk di IKIP,
“Len wayan, len iang”, saur Gede Gombloh, “Sawireh iang makita ngabdiang dewek
marep negarane majalaran dadi guru, bilih - bilih masih yan kasidan”.
“Ngraosang indik ngabdi makejang ko ngabdi adane, yaning suba pada mapikenoh
manut tetujon pawangunan gumine, yadin malarapan dadi pegawe, petani, prajurit kapitui
mawiraswasta “buka tuturne I wayan busan”, Made Wirata mapajar dabdab, satmaka
nguntengang daging pabligbag gegonjakane i wau. Sane miragi yadian sane sareng
cihna magentos babaosan. Wayan Duria nyledet Gede Gombloh, “Mbloh mani lakar kija?”
“Jalan mabedilan, busan iang suba meli mimis. Suara ajak Artana ngorahang bareng
“Men I Luh sing ia ngelih kalahin Wayan luas joh?” Ni Nyoman Patrini masemu
ewer.
“Ah, ada dogen raosang Nyoman. Tusing ada keto. Urusan anak luh buin pidan
itungang, jani masekolah malu”, Wayan Duria sumaur tur nyeluk kantong, raris nyerahang
jinah limangtalian”.
14
“Ne anggon ajak makejang”.
“Depin yan, depin ene beli suba ngaba”, Made Wirata sareng Ketut Krasta mapajar
sinarengan.
“Ene pipis wayane enu masisa liu”, Nyoman Partini ngedeng laci ngwilangin jinah
“Ah, depin suba, mani bakal idihang buin”, Wayan Duria mapajar turing matinggal
Ring sor bingine rame pisan, mabongbong yadin makedekan. Dagang prenjake kaider
Jagate galang ngluntang, sunaran suryane tan wenten nyantulin sawetara dauh tiga
wayan Duria mamargi kaanter antuk meme bapannyane rauh ring Denpasar. Sore punika
Wayan Jimbar, sudagar bawi ring Banjar Pande kalangkung tresnane ring pianak,
napi malih Wayan Duria marupa pianak tunggal. Punika mawinan yening anak jinah Wayan
Duria nenten naenin kawes, sawireh setata kaulurin antuk reramanipun. Doning asapunika,
kenginan sering ambeknyane kadi ngudegin, ngungkulin sami-sami truna yadian anom-
anome ring pagubugan. Wayan Duria nenten naen nyak andapan, napi malih majih-jinahan.
Kewanten yening ipun sampun ajum, jenten sampun ipun tan ngwilang jinah tan ngwilang
tuyuh. Sane mangkin ipun nglanturang masekolah ring yogya, duaning kamanah antukipun
yen sampun doh masekolah, punika nyihnayang, yadiastun iriki ring bali sekolahanne sane
Reramanipun tan purun tungkas, ri antuk ajrih ring pianake jaga ngambul. Samaliha
wantah Wayan Duria marupa pagantungan manah, pacantelan deweke ri wekas rauh mreteka
15
sikiane rikalaning sampun lampus. Taler arta branane sane kakaryanin sami pacang
kasukserahang ring ipun. Ipun taler sane ngawinang patikepung ngrereh karya, lamakane
pianake tan banget mamangguh pakewuh. Punika sami sangkaning tresna asihe ring sentana.
III
Ujiane sampun lintang, turing sampun kaumumang sisia SMAne sane dados akelas
sareng Luh Sunari lulus. “perpisahan” taler sampun kalaksanayang. Ne mangkin sami pada
ngungsi uleng aptine soang - soang. Sane pacang nglanturang masekolah, epot makarya surat
- surat sane kaperluang anggen ngelamar sekolahan. Sane tan mresidayang masuk malih, taler
tan kirang gupuhe ngrereh sulur mangda polih genah jagi makarya. Wenten sane caluh polih
Luh Sunari sampun tigang raina pules kemaon ring kamar. Ipun setata nyenep turing
uyun, muannyane kembang lemlem. Satunggil katunas kamedalang mallih, broag - broeg
ngutah - utah. Ketut Jagra epot ngrerehang embokipun asem - asem, mangdene nenten terus
ngutah - utah.
Tangeh ring kawentenan pianake asapunika, Pan Sunari mataken ring kurenanipun,
“Memenne, kenken dadi buka keto I Luh? Apa mirib gelemanga. Tingkahe cara anak ngidam,
“Tiang masi keto, ngudiang ia ngidam anak tra ngelah somah”, Men Sunari nyaurin
“Tusing karesep baan cara janine, luh muani biasa magubugan dadi besik. Yen tong
baang, i dewek orahanga kolot, yen lumbarin kakene dadinne. Keweh dadi tua jag sarwa
“Buka raose busan, i dewek tua jag sing ngelah beneh”. Pan sunari ngambil pabuan
tumuli nampin. Sesampune makecuh raris ipun malih mapajar, “Kene ja baan madaya nah.
16
Paling melah ajak panake mapreksa malu ka dokter, apang danan nyai ngajak icang salah
sengguh”.
“Kema dong dabdabang mumpung nu selid, icag bakal nelokin yeh malu kauma”. Pan
Men sunari raris ngeranjing ka kamar pianakne, kapanggih Luh Sunari malingkuh
masaput gintil.
“Ning, bangun ning, jalan mapreksa ka dokter, kodag baan kakene mekelo gati”. Men
“Ah tiang sing maperiksa, tusing nyidayang bangun”, Luh Sunari masaur kali
malingkuh.
“Sangkan lawanin, meme bareng kema ngatehang cening, mungpung tonden sanja”.
“Luh Sunari gridip - gridip bangun masrindungan mamargi ka “Kamar mandi”. Men
Sunari maseh ka meten. Tan asue Luh Sunari taler sampun usan maseh nganggon penganggo,
sebengnyane kecud pisan, paliate nrudu sawat lemet rasa tan nyidayang mamargi. Men
Sunari nututin pianakipun alon - alon mamaryan ring margine ageng nyantos motor. Luh
Sunari setata kecah - kecuh nandang seneb. Digelis rauh motor sakeng kangin sane
katumpangin rauh ring Klungkung. Ring motore Luh Sunari masantodan turing makakeb ring
pabinan memennyane.
Pasiene sampun akueh nyantos ring ajeng kamar preksa dokter Subawa,. Wenten sane
dekes - dekes tan papegatan, wenten sane nylemeh nyleleg ring kulawagannyane, wenten
Kirang langkung ajam tengah nyantos raris Luh Sunari polih giliran. Ipun ngranjing
17
Dokter Subawa nlektekang tur nguratiang pisan semitan Luh Sunari. Basangipune
kapecik - pecikin, kaenteg - entegin antuk “stetoskup”. Tan lempas taler tangkah yadin
“Basang tiange klies - klies kemaon turing nyeneb, tendas tiange uyun, bayun tiange
macelos gempor pisan”, Luh Sunari nerangang sakitipun. Dokter Subawa anggut - anggut
mirengang, tumuli dane ngambil tamba kaserahang ring Men Sunari raris kasisian. Men
Sunari ngwilangin jinah. Pak dokter malih ngandika, “Ragane memena ring anake sungkan”.
“Okan memene tan kenapi, ragane ngidam, manike sampun nadi. Becikang miara
Men Sunari tan nyidayang masaur, macelos kadi bancut rasan banyunnyane, dekdek
lidek, nyag kadi gedahe pantigang. Muanipun pramangkin kecud kuning, kabilbil, lali
Dokter subawa kagiat nyingak indika, dane kitak - kituk klecat - klecet. Ring kayun
dane ngrimik, “Padalem, mirib pianake abot ulian tra ngelah kurenan tuara tawang”. Durung
Rauh jumah Luh Sunari terus ngojog ka pasarean. Men Sunari ring amben metene
“Kenken, apa kone saketne i cening?” Pan Sunari mataken. Men Sunari bengong kadi
“Nguda dadi bengong, Kenken pianake maan ubad?” Pitakene kawiwitin malih.
“Aa, apa ya artinne anake ngadut manik?” Men Sunari mapajar kantun bengong tan
panolih.
18
“Aduh dadi kekene tepuk lacure, apa yan ngundukang”, Pan Sunari madeepan manteg
paa.
“Nyai suba maan matakon? Nyen kone ajaka “, Pan Sunari nglanturang pitakene.
“Tonden, Beli jani nakonin! Kenken raos tiange pidan, bas lumbar pianake kene suba
Dong eda anake icang selsela! Nyai sing patut nyambat sara pianak?” Pan Sunari
nimbal.
Tiang sing ja nyelsel beli, cutetne iraga tuara engeh bas sanget ngugu pianak, yapitui
“Adah, ene jenenge madan tuduh ugug”. Pan Sunari daat - duut, raris bangun tur
ngojog kamar pianakne, muannyane barak biing nandang pedih kimud tur jengah mecampuh
dados asiki.
“Sunari! Dadi buka baan nyai melaksana nyelek - nyelek matan bapane? Tegarang
tuturang tekan bapa! Nyen jatinne ajak nyai? Atempung Bapa tusing madaya, nyai bakal
matingkah akekene. Tusing pesan manut goba ceninge bikas Nyaine”, Pan Sunari giet - giet
Luh Sunari nenten mapajar, ipun makakeb ngeling slegut - slegut meluk galeng
guling.
“Bah, dadi ling anggona nyautin munyine!! Dingeh munyi Bapane apa tusing, jlema?”
Pan Sunari mapajar bangras sahasa ngambis lengen pianakipun mangda bangun. Nanging
“Bah enu masi sebak anggona nyautin munyi, kasibak tendasne”, Pan Sunari iging -
“Beli eda jag wirosa, buka keto, adeng - adeng anake malu takonin pianake, apa buin
19
“Nyai bakal nindihin panak Nyaine?”
“Tiang sing ja nindihin, pamekas sulure malu apanga beneh. Tegarang tegtegang malu
bayun, tusing sida bakalan mragatang gae yan suba madasar brangti”, Men Sunari nganduh -
Balange masuara rame risasat sareng nambakin Pan Sunari mangda eling ring sikian.
Pan Sunari raris negak maangsegan, nyedot angkihan tur kamedalang alon - alon.
“Dadi nyai buka kene nyen jatinne ajak Nyai? Tegarang orahin bapa apang beneh
baan mapineh” Pan Sunari mapajar sada enduk. Luh Sunari kantun slegut - slegut ngeling
“Gede pesan nyai maang Bapa gae. Gigis leke tampegang jani. Kenken bakal
penyambat pisagane. Buine kija iliang muane. Lasia bapa tusing ngelah panak nyai. Yen
amon ene baan nyai ngawe kemelahan Pan Sunari teges pisan.
“Orahin anake i Bapa Ning apang melah baana ngitungin”, memenipun sareng
mapajar alon.
Luh Sunari bangun alon - alon, negak nguntul tan purun maliat ring reramanipun
makakalih. Sesampune ngusap yeh peningalan, sambilang ngurik kuku ipun mapajar alon,
“Wayan Duria”.
“Wayan Duria? Aduh, sing madaya aketo banine tekan i dewek! Jani kal alih bapa
apanga ia nyuang nyai, apang “tanggung jawabanga” laksananne. Yen sing keto kapitui bakal
ngecorang getih Bapa sing surud”. Pan sunari mapajar bangras, makebles kasisian ngrepak
ngambil caluk.
20
Men Sunari ngetut, Beli enden ja malu jag bringas keto. Melahan mategtegan malu,
apang danan ngedenang ucape, pinehin malu kenken patutne melaksana. Beli kaden dadi
klian, pepes mituturin timpal. Tepengan jani paling melah alon - alon tegtegang papinehe”.
Pan Sunari bengong, ring manah matutang kurenanipun raris ipun kaambene negak
masadah ring tampule nyiksik dewek mapineh - pineh. Men Sunari mawali ka kamar nakenin
pianakipun.
“Ngudiang dadi nyai las nyerahang dewek yen suba tusing bakal anggona somah?”
“Raosne ngorahang lakar nyak nyuang, sakewala sesubanne tiang mandeg orahin
tiang ia, tusing angkenina. Orahanga tiang ngajak I Artana yadin Gede Gombloh”, Luh
“Sangkan nyai daliha ngajak ane lenan?” Men Sunari seken pisan pitakene nyujutang.
“Sawireh tiang taen malali ngajak artana yadin Gombloh, nangingke tusing taen
“Ooooh...!” Men Sunari kituk - kituk kapiwlasan. “Kanti tiang mapata gerah geruh
Wayan Duria tuara ngugu. Pamragat tundena ngulungang, tur prabiyane ia ane mayah”. Luh
Sunari bengong pelainyane sawat. Men sunari nenten mapajar punapa - punapi nyantos
“Meme”, Luh Sunari nyrere memenipun. “Sawireh belingan tiange ene madasar baan
tresna asih, bakal piaran tiang, kapitui nepukin jele yadin sangsara lakar lampahin tiang,
21
“Jani pengidih tiange teken meme, baang malu tiang madunungan dini. Manian yan
suba embas, tiang nyadia lakar magedi uli dini, apang bedikan meme yadin i bapa nandang
lek, kaucap ulian tiang. Tiang kapok, dumadak meme tusing kanti pindo kaucap sangkaning
tiang”, Luh Sunari mapajar yeh peningalane patrambias kadi sabehe deres.
“Yen ibapa tan nyidayang ningalin tiang jumah, melahan apang raganne mragatang
tiang”. Luh Sunari makakeb ring pabinan memeninyane saha ngeling sigsigan.
Men Sunari merasa bek tangkahnyanne belbelan, kolonganne rasa sampetan, tumuli
kaurut - urut sirah pianake, yeh peningalane pacretcet ngetel ring sirah Luh Sunarine.
Bulane tanggal pig lima sunarannyane kantun memer ngintip sakeng slagan bapane,
Pan Sunari mamanah pacang ngrereh Wayan Jimbar ring Banjar Pande, ngrauhang
indik laksanan pianaknyane Wayan Duria marep ring Luh Sunari tan manut ring rencana
kurenanipun, santukan manut pangangken pianaknyane, janten tan wenten pikenoh ipun. Ri
kala punika Men Sunari nyritayang pajar pianakene sami ring Pan Sunari.
“Yen saja buka aketo, nunden ngulungan ento dogen suba nyiriang ia ngaukin ngelah
pegaene. Jag gampang baana ngomong, lagutne ngelah pipis liu. Pantes ia magedi joh,
sawireh nglidin beberekanne dini. Yadin keto enu lantang galahe anggon mapitungan ngajak
I Duria. Bas sanget baane ngewek - ewek, bas gede dosanne tusing sida baan murnayang”.
“Kenkenang, pianake masih bas mudah ngaba awak”, Men Sunari sakadi nyelsel
sikian.
“Sajabaning tobong baongne mirib ya purna kenehe”, Pan Sunari griet - griet.
“Yen matiang Beli pianake pragat ja mati, nanging tuara bakal rered, buina ngedenang
tepuk jeleke, I Ketut kenken dadinne ri wekas”, Men Sunari mapajar alon.
22
“Buina cara baos anake wikan, jeleke tusing dadi kelidin melahe tuara dadi jujuhang,
jelek ulian pianak melah masih baan panak. Yapi kenkenang mula awak gelah, yadin getep
batise kebot ane kenawan tra dadi tindakang. Mula sangkaning pangendan Widhi”.
Pan Sunari nulengek ngenengneng iga - iga, ring manaih ipun angob ring dalem
pepineh somahnyane, sayaga natak pakewuh yadin kasinangkonan sane kakardinin antuk i
Men Sunari raris nglanturang malih, “Mirib saenune idup tusing ja satuuk bakal
nepukin jelek, sinah masih taen lakar nepukin melah lega, lega kalawan sebet mula
masanding”.
Pan Sunari masalin sebengnyane, miragiang pajar Men Sunari punika. Ipun eling ring
kawentenane kadong sampun lintang tan dados waliang malih. Tan sida antuk ngrereh
rainane dibi.
“Nah, yen keto pepineh nyaine, jani kanggo nyai suba ditu icang tusing bisa buin
ngraos. Benehang pianake apang danan ia naud - naud awak”, Pan Sunari mapajar enduk.
Clepuke kauk - kauk sawat pisan satmaka mapikeling reh jagate sampun lintang
wengi.
“Haaaahhh!” Pan Sunari mangkihan saksat nglepas seksek manahe mangda maluaran.
Kadi lumrahe ring padesaan, ala ayu wenang sambat. Tan sida antuk nekepin andus.
Indik Luh Sunari taler asapunika, utaminipun ring banjar Batur rame ida danene maosang
Luh Sunari. Ring dagang wedange yadian ring warung - warung, taler ring pangguran
mabiabiuran sami. Wenten sane nyemsemang, tan kirang taler sane medalem, sotaning sareng
makueh.
Duaning asapunika kenginan Luh Sunari tan purun ka margine, paput makrenden
jumah kemaon, ri antuk kimud manahe tan sipi. Pan Sunari sane satunggil sore masesanjan
23
Kasuen - suen baose yadian pangucap punika taler ical, kadi damuhe semeng sirna
Rasa kimud sane katandang sakakidik sayan punah. Brangtinipun ring pianak sampun
mawali dados tresna asih. Angen ipun manggihin Luh Sunari jekakah - jekukuh nguntul tan
Manut pituduh pak dokter, Men Sunari sering pisan ngenken Luh Sunari mangda
maperiksa ring BKIA, nanging pianaknyane arang pisan nganutin, saantukan ipun setata
rumasa kimud. Rasa - rasa ring margi sami anak nyemsemang deweknyane, wenten anak
mabunbun kapitaen sampun ngrembugang sikianipun. Punika makawinan Luh Sunari setata
jumah, epot ngambil pakaryan sakaluire sane kakaryanin antuk memenipun sasida - sidayan.
Rainane magentos wengi, wengine magentos raina katimbal antuk wuku lan sasih,
puput reke ulannyane, Luh Sunari nenten pesu sakeng kamar sakadi lumrahnya. Men Sunari
tangeh ring kawentenan pianake asapunika raris ipun ngranjing ring kamar, kapanggih pianak
ipun durung bangun. Sadurunge katakenin Luh Sunari ngirinin mapajar, “ Me basang tiange
“Abot tumben mara mabad - mabadin tekeh meme. Suud malu cebar – cebur, buin
akesep apang alihanga bidan teken I Bapa”, Men Sunari dabdab kapiwelasan, tur ngurut -
urut pianaknyane.
Pan Sunari gupuh madabdaban, encol mamargi ngrereh bidan ring BKIA. Tan asue
sampun rauh, nyritayang bidane kantun repot, malih abosbos pacang rauh.
Sawetara dauh tiga bidan Sri Rahayu rauh. Luh Sunari kaaksi, raris dane ngandika,
“Men iluh wau mabad - mabadin, parnan tiang paling gelis nyanan nyoreang wau minab
embas. Mangkin jaga suntik tiang dumun, nyoreang tiang malih mriki”.
“Enggih sara ledang ibu kemaon, tiang nunas mangda tumus suecan ibune”, Men
24
Luh Sunari raris kasuntik. I pun ngajengit naanang sakit.
“Mangkin masare dogen malu Luh, Nyanan tiang buin mriki”, Ibu Sri Rahayu
ngandika alus.
Bidan Sri Rahayu raris makaon kairing antuk Men Sunari rauh ring pamesune. Pan
Angine sumilir aris mawinan panese tan banget rumasa, nanging Luh Sunari kiad -
kiud merah - meruh naanang sakit, tur busan - busan ngurut - ngurut basang.
Kirang langkung jam tiga sore Ibu Sri Rahayu rauh. Men Sunari encol nyagjag, taler
Ibu Sri ngraris ngranjing ka kamar genah Luh Sunari nyakit. Luh Sunari matolihan
paliat kuyu nenten nyidayang mapajar kantun kiad - kiud aduh - aduh.
Ibu Sri tumuli ngusud - ngusud basang Luh Sunari buntut ipun kaleserang.
“Me, pinih becik ajak luh ka BKIA, drika mangda raganne ngembasang rare, sawireh
rarene niki mabading”. Ibu Sri makisi - kisi, mangda tan kapiragi antuk sang sakit.
Pan Sunari sane nyantos ring sisian, miragi asapunika di gelis mapamit jagi ngrereh
dokar.
“Kema enggalang nabdabang dokare suba teka, dandan i cening pesu Pan Sunari
ngrojo ka kamar katututin antuk Men Sunari. Luh Sunari kadepang sareng kalih jage
25
kaunggahang ring dokare, nyujug ka BKIA. Ibu Sri ngriniin nglinggihin sepeda motor.
Angine makebiur ngusap - usap luh Sunari nyleleg ring memenipun, ngidem tan mari
Wengi punika luh Sunari terus ngeling aduh - aduh nandang sakit tan sipi. Jantos
raina taler durung embas. Memenipun pageh nyantos irika ngundap nguyuk ring sisian. Raina
nika taler dereng prasida embas. Kirang langkung jam pitu wengi, wau embas kewanten tan
molih santukan rarene sampun tan kantun maurip. Luh Sunari lepeh tan eling ring sikian.
“Me, indayang ngranjing, niki rarene lanang, nanging lacur sampun ngalahin”.
Men Sunari tangkejut, madeepan manteg paa, “Aduh Dewa Ratu dados padem cucun
tiange”.
“Sampunang sanget sabetange Me, niki cueca Ida Sang Hyang Parama Kawi, I Luh
Men Sunari kantun bengong kamemegan, yeh peningalane nrebes nembah ring
pipinipun.
Ibu Sri rahayu ngandika malih, “Me, ajak rarene budal, preteka kadi patute, I luh
Men Sunari manggutan tan nyidayang mapajar. Pan Sunari rauh kituk - kituk, “Ch-ch-
ch” Raris rarene katunas, baktanipun budal tumuli kapreteka tur kapendem manut indike
Sawetara pitung raina suennyane Luh sunari sampun dados budal. Muannyane
kembang lemlem, pamargine enduk pisan. Ibu Sri Rahayu sering rauh nyuntik, ngicen pil
minakadi vitamin. Sayan lami sayan becik, pamuput mawali seger oger kadi jati mula.
Dasar anak jegeg, wiakti maweweh mangkin kajegegane, awake lemuh megeloran,
sebeng danglep nanging tan malih getar sakadi daweg kantun dados murid. Semitane sampun
26
Sotaning dados jadma maurip, yaning tan madrebe pakaryan rumasa meweh, setata
eling ringin indike sane sampun lintang sane ngawinang bilahpara manahe tan papegatan.
Duaning asapunika sedek raina anu Luh Sunari matutur - tuturan sareng memenipun,
“Me keweh tiang nongos kene sesai tuara ngelah gegunan, pragat nyakan teken pules.
Ngrenda tiang suba med, sakit bangkiange negak dogen sai - sai”.
“Yen tuah Meme tusing keberatan tiang lakar mlajah madagang sambilang
“Medagang apa? Ngadep ebe cara Nyoman Kerti, keto ?” memenipun majinjin.
“Tusing! Tiang lakar ngadep barang kesenian yadin kerajinan matanjan kapin turise”.
“Meme sing perlu ngitungang pokok, sawireh tiang ngelah timpal Mariati adanne, uli
Celuk. Ia ngelah toko kesenian. Raganne bakal idihin tiang tulung, silihin barang, tingkahe
maparo bati”.
“Yen saja keto meme tuara sanget nambakin cening, mirib ja bapan cening masi
setuju”.
Luh Sunari egar semitane, “Yen suba meme setuju, mani tiang lakar luas ka Celuk”.
“Lenan teken gegaen keto sing ada demenin cening?” memenipun kadi nyugjugin.
Tiang dot sambilang nglapahang basa Inggris, apang tusing nirgawe paplajahane di
SMA”.
“Ooooh, tegarang! Luung keto”, Men Sunari anggut - anggut, Luh Sunari masemu
egar, amnying ring meme sirna rasa sebet manahe kedas kadi luune sampatang.
27
Motor turise majajar - jajar mararyan ring Kerta Gosa, para turise munggah tedun
rame pisan nonton gambar wayange sane wenten ring Bale Pangungangan Kerta Gosane,
Yadin ngranjing ring Bale Kembang Taman Giline sane matunggalan genah. Akueh sane
klecak - klecek ngambil potrekan paninggalan Raja Klungkung punika. Para gaide tudang -
Tan kirang sane sareng ngamenin irika inggih punika dagang “acung” nanjayang
sakatihing barang keseninan yadin kerajinan. Wenten : togog, capil, lontar rauh jejaitan antuk
lontar, miwah sane lian - lianan. Sinalih tunggil dagang “acung” punika tan lian ring Luh
Sunari sareng irika. Mlegendah paritingkahnyane, wenten sane terus nguber turis, kepras -
kepris matanja antuk basa inggris antos nyantulin turise mamargi, makawinan kedengkik
Nanging Luh Sunari nenten matingkah asapunika, ipun gumanti nyantos mangda
polih galah becik, ri tatkala para turise usan malila cita tingkahnyane setata nutdut kayun
sang kaaturin, santukan tan naen lempas ring semitane mresmes masemu guyu. Punika
mawinan akeh adolannyane durus, samaliha tan akidik turise sane motrekipun, menawi
kadutdut antuk kaayuannyane. Wenten taler sane usil nundik pipinipun Luh Sunari setata
sareng dagange seosan mararyan matedoh matimpuh ayu ngwilangin jinah adolane, tur
Duk punika ipun kadesek antuk dagang “acung” lanang sarwi mapajar alon, “Beh
Luh, jani ja buka anake mupu, liu barangne payu” Luh Sunari matolihan, “Yeh Beli Ketut,
“Apa lacuran, maan madagang tuah abidang”, sapunika saur Ketut Mardana.
“Luh, tulungin ja Beli adepang bareng bedik, apang payu masi bareng meli nasi”.
28
“Eda ja ewer Beli”. Luh Sunari nyrere Katut Mardana.
“Ewer? Atepung Beli tusing ngelah keneh buka keto. Ene anak saja - sajaan”.
“Pantesne kaden beli ngurukang tiang, sawireh beli suba liunan ngelah “pengalaman”
“Sadiane tusing dadi ketoang”, Ketut Mardana nundik bangkiang Luh Sunari.
“Iiiikk, Eda beli tiang tusing bani”. Luh sunari tangkejut. Angine ngasirsir aris tis
“Kene ja baan maitungan, nanging luh setuju”. Ketut Mardana nguratiang Luh Sunari.
“Jalan maparo bati. Ene tabing beline adep, yen payu batinne dum bareng”.
“Beh dueg beli Ketut, baang beli aji suba mabatinin, nyanan tiang apa bakat gotol”.
“Sing keto Luh! Luh masi nawang ajine. Sawireh beli nyemak jumah di Kamasan,
sinah suba mudahan imbangang teken di toko kesenian”. Ketut Mardana raris ngeberang
“Upama tabinge ane, aji limang tali rupiah, yen di toko sebedika aji kutus tali. Apake
“Buka suecanin Widhi rasa keneh beline yen Luh nyak bareng - bareng ajak Beli”.
“Bareng - bareng madagang tusing ane lenan, Beli”, Luh Sunari sebet nyaurin sarwi
makenyem.
Macepol rasa ulun atin Ketut Mardana mapapas liat tur nampi kenyem Luh Sunarine
Rerembugane putus rauh irika santukan wenten turis mararian wau rauh sakeng
Padangbai. Sang kalih gegeson madabdaban, kasarengin antuk dagange sane lianan saling
langkungin.
29
Satunggil wenten turis tedun ring Padangbai, janten simpang ring Pura Guwa Lawah,
sinalih tunggil sad kahyangan sane magenah ring Kabupaten Klungkung sisih kangin. Pura
Guwa Lawah, riantuk sajeroning pura wenten guwa mageng sane kagenahin antuk lelawah
euan keh nyane, punika ngeranayang purane marupa sakadi “Unik”, sane ngawinang para
Duaning asapunika dagang - dagang kerajinane taler mapupul ring jabayan nyandak
Tan lepas Luh Sunari sareng Ketut Mardana milet nyandak ring Gua Lawah kirang
langkung jam 09.00 para turise sampun mararadan nglintang ke kabupaten Gianyar wiadin
Badung.
Luh Sunari sareng Ketut Mardana ngetang barang nyanne sane durus tur ngepah bati
“Luh!” Ketut Mardana ngawitin sausan mapawilangan tan mari nguratiang Luh
“Kenken, ada pelih itungane?” Luh Sunari nolih paliate macepuk sareng kalih. Luh
Sunari makipekan marep ka segara nonton jukung marerod rerod kadi brarakan.
“Itungane suba benah”. Ketut Mardana kalbilbil raris mecikang genah barange sane
sampun becik.
“Yen tusing ada Luh tusing sida baan beli ngadep tabinge buka ane endap pajare”.
“Apang ada raosang beli, kangine orahang beli kauh sara Beli suba ditu”. I Luh tanpa
30
“Beli mirib Beli tuara pati rungu”
“Tiang maan maca disurat kabare “padagang acunge” bakal “tertibanga” baan
“Ento bakat sanget runguang. I raga ngalih dedaaran madasar baan tuyuh tur matut -
matut. Da jejeh satundene malaksana ane tan patut” Ketut Mardana tabuhe getar.
“Yadiapin keto patut masih pinehin, apang danan I raga kabaos mawe runtik di
“Jani kene abete”, Ketut Mardana mamijilang papineh, “I raga apang bisa ngararinga,
eda tamiune nyung - nyunga, ubere kemu mai ane ngeranayang lantud mamargi, liked
macecingak, yening tamiune suba suud malila cita ditu mara tanjain barang, dasarin baan
munyi tur tata susilane melah kenehang beli tusing ada kenkena. Yen prada tuara nyak belina.
Eda sebet, ento cirine turise tusing makite. Eda nyung - nyunga sawireh tingkahe buka aketo
mula tusing patut. Bina pamerintahe sinah, ngayunin anake cara I dewek. Yan ne pet jag
larang ,sinah suba alap aneh ane gede - gede dogen ya payu, sing ya cara nyebit tinge amis
kacerikan”. I Ketut maangsegan nyrere Luh Sunari sane anggut - anggut kemaon. Raris
kalanturang malih, “ane patut tertibang” sing ya ane melikadin, ane matingkah cara anak
mamaksa, kanti tamiune lantur tur buka gulgul ane makawinan keasrian gumi Baline buka
aduk sera aji keteng. Buina ngudyang ento bakat rambang saenun irage maan galah
biasaang dogen. Ane perlu besikang pepinehe apang gilik paturu “Pedagang acung”, eda
lempas teken tata cara ane patut, sinah ja kayunine antuk Sang Ngawe wenang”.
matolihan tur kituk - kituk dagangane makaon saking irika ngungsi anake rame mabunbun.
31
“Luh, uratiang beli Luh seleg pesan ningalin pasih, buka anake ada angen luh di
“Anggon nyaruang leliat Beli, makunar - kunaran rasane nepukin motore rame
ngangin kauh. Tiang demen ngatonang pasihe pelung tan patepis sak - sak macampuh ngajak
langite mabuange baan jukung liu mabrarakan, masulam baan ambubune magempol -
“Saje akeketo Luh, yen ento ane uratiang Luh, makeber rasa bayune nyag dadi abesik
matunggalan di Buana Agung. Nanging ane paak uratiang, ombake tusing siep - siep
magrudugan magulungan kesisi, tusing suud - suud ngusap - usap biase alus, satmaka anak
truna kalawan dane ayu risedek tresna asih kalulutan”, sapunika Ketut Mardana nimbal tan
“Luh jalan je ane paek uratiang, nguda ane sawat rambang”. I Ketut nenten nyidayang
masinutan.
“Beli, tusing karesep baan tiang munyin Beline”. Luh Sunari matolihan. Paliate
“Kene Luh, mumpung Luh ajak Beli mabesikan paitungan ngadep barang kesenian,
apa kalegan tur bagian idup Beline yan prada pepinehe buka kene sida tumus kayang
kawekas”. Bongol Iluhe. I Ketut gelek - gelek nyantos tetampen Luh Sunarine.
Sambilang krapat - kripit ngulung tabing, Ketut Mardana ngalanturang, “Bungah tani
nganggo, betek tan paneda rasan keneh Beline yen luh sida nampi pepineh beline ane
32
Siep. Luh Sunari nguntul, Ketut Mardana nlektekang Luh Sunari tan panolih kadi
togog.
“Nah aketo, tegarang pinehin apang melah, pangaptin Beline rahayu dumadak
mamangguh karahajengan”.
Kupu - kupune malinder sareng kalih ngiderin sekar katang - katange sane tumbeh
“Nguda dadi mendep Luh, mirib liwat baan beli nutur? Eda anake salah tampi, Beli
mule tuara bisa mapepeson”, I Ketut dapdap pisan kadi nyepjepin capung.
Luh Sunari mecikang tegak nyane, paliate doh kapucak gunung nusane, sarwi mapajar
alon banban, “Beli Ketut tusing sida baan tiang nampi raos Beline, keweh tiang bakal masaut
sawireh tuara marawat baan tiang ane tuturang Beli. Sajatine tiang nyak bareng - bareng
madagang ajak Beli sangkaning pada mabuat tuas, nyidayang meli nasi pada matekor, pada
raden tresna masuitra. Lebihan tekening ento eda malu Beli salah sengguh tonden papineh
baan tiang”.
Gempor rasa bayun Ketut Mardana mirage pajar Luh Sunari asapunika.
“Luh nguda dadi…”. Dereng puput I Ketut sampun katimbal, “Yeh Beli ento ada
tamiu, jalan dabdabang!” Luh Sunari ngencolang bangun gegeson nyagjagin tamiune wau
rauh,tur katutug antuk Ketut Mardana numuli ngeberang dagangan sareng kalih.
***
Ketut Mardana saraina rerad - rerod madolan sareng Luh Sunari. Luh Sunari kalintang
celing, pascad nimbal raos maduluran semu samita nyunyur manis, makawinan I Ketut
Mardana sayan buduh paling manahipun. Anak seos janten sampun pacang marna Ketut
Mardana sareng Luh Sunari sampun anut, lasia pacang matemuang cita idepe matunggalan.
Punika duaning Luh Sunari paritingkahnyane kanten tan naenin marupa tan anut marep ring
Ketut Mardana.
33
Nanging kawiaktianipun Ketut Mardana setata rumasa biahpara, runtag mulisan
manahe riantuk sane kaajap durung prasida nyanggemin, bilih - bilih durung marawat matra .
Kadi bedake semerin, asapunika kabaos. Ketut Madrana manggihin toya, toya sane ning tur
tis sakewanten doh dalem genahipun, mawastu bedakipun tan sida ical antukan timbane
matali cantun, tan sida rauh ring toyane. Yadiastun asapunika Ketut Mardana tan maren
nincapang utsahannyane.
***
Ring sor wit warune ngrempayak rame panggurane ngetis. Para bendegane sampun
rauh saking segara, nganggur maduluran makta pencar kasangketang ring carang warune
kaulat tanmari ngorta sareng timpal - timpalnyane. Dagang prenjak kalih dagang, sanganan
epot ngadolin anake matumbasan, napi malih panes nyentak sakadi mangkin.
Tan dumadi wenten motor mararyan, anak truna tedun makta tas ring koper alit, raris
ngojog anake mabunbun irika. Maduluran ngeedang raga tamiune mataken, “Nawegang Pak,
tiang mapitaken!”
“Punika napi nampek sakeng irika, dangin umahe punika delod margi”, tur
“Inggih rarisang!”
Tamiu punika raris mamargi nyujug genahe sane katujuhang. Sandang becika pisan
34
Tamiune ngeed ngaturang pangenjali, sane kawangsulin taler antuk pangenjali.
Sasampune malinggih sang rauh raris nguningang raga, “Titiang sakeng Fakultas
“A.A.Gede Raka”. Bapak Perbekel nimbal ,tumuli sareng kalih malinggih malih.
Made Ambara raris ngaturang “surat tugas” ring Bapak Perbekel. Bapak Perbekel
anggut - anggut tur ngandika, “Ragane sane jaga ngamarginin KKN iriki? Tiang taler sampun
polih surat sakeng Pak Camat, kewenten durung jantenanga sapasira . Mangkin sampun ya
janten”.
Bapak Perbekel ngandika ring juru tulise , “Yan, sawireh raganne uli Fakultas
Wayan Patra raris mamargi. Bapak Perbekel mabaos - baosan kairing antuk Made
Ambara.
“Sandang becik pisan. Titiang nyadia mangda bapak naenin tedun ring pondok
titiange”
Sedeng itep mabaos - baosan, saget rauh Pan Sunari kasarengin antuk Wayan Patra.
35
“Negak malu kal ada itungan bedik”. Bapak Perbekel ngandika ring Pan Sunari .
Sasampun Pan Sunari negak. Bapak Perbekel malih nglanturang, “Ene Made Ambara ,
mahasiswa lakar ngamarginin KKN dini. Sawireh ragane “Jurusan Pertanian” dadine Pan
Sunari bakal serahin ditu”. Ngaksi Made Ambara tur nudingang Pan Sunari,
Made Ambara manggutan marep ring Pan Sunari, Pan Sunari taler ngwaliang antuk
anggutan.
“Tiang taler asapunika, mangda bapak ledang tiang gumanti ngrewedian bapak sareng
“Antuk punika sampunang sampun bangetanga, ngiring sami drueang”, Pan Sunari
malih nimbal.
“Sawireh keto, kema ajak ragane mulih, apang maan mangsegan malu abedik”. Bapak
“Ngiring!” Pan Sunari tumuli ngambil koper Made Ambara nanging tan kasuken
antuk I Made.
“Banggiang Pak, tiang makta”. Made Ambara raris ngambil kopernyane, mamargi
sareng Pan Sunari. Rauh jumah, Pan Sunari ngenken tamiune mangda malinggih dumun ring
kamar tamiune.
“Tut, ne pejang malu koperne Pak Made di kamar”, Pan Sunari majarin Ketut Jagra.
Pianak nyane nyagjag, ngambil koper raris kagenahang ring kamare tanggu kaler.
Tan asue Luh Sunari ngranjing makta teh maduluran lambon makukus. Sasampune
kagenahang raris matur, “Rarisang, Pak!” Luh Sunari makiles makaon sakeng irika.
36
“Enggih tiang nunas”, I Made manggutan sada alon.
During wenten atengah jam Luh Sunari malih rauh, mapajar ring reramanipun, “Pa,
“Tiang sampun usan wau numbas ring Klungkung”, Made Ambara mapajar sadereng
katanjenin.
Makasieng rasannya Made Ambara, kadi daut manahnyane ngantenang Luh Sunari
“Ngiring!” Pan Sunari masaur raris bangun, nyujug ka “Kamar makan” kasarengin
antuk I Made.
Luh Sunari sebet ngayahin. Sajeroning madaar Made Ambara busan asune nyongkok
nulengek layahne selap - selep, paliatnyane ngincang kaurut buntut olih Luh Sunari.
***
Menawi wenten kalih sasih Made Ambara magenah ring kusamba. Marep ring
pakurenan Pan Sunari, sampun kadi kulawarga pratingkahe, nenten malih masrekenan
bebaosan. Luh Sunari yadin Ketut Jagra nenten malih ma-pak Made, sampun caluh pajare
beli Made. Asapunika taler Made Ambara marep ring kulawarga Pan Sunari.
Ring banjar yadiastun ring pagubugan pakraman, utawi truna - truni sampun caluh tan
gelis ngeniang sane kaapti, inggih punika kawentenan masarakate ring Desa Kusamba,
dudonannyane. Asapunika taler kabecikan - kabecikan sane wenten sane sandang tincapang.
37
Cutetne ala ayu tata susila pakramane, adat kalawan dinase sane marupa kamargiang ring
desa pakraman.
Sajabaning sane patut margiang manut awig yadian geguat sane wenten, Made
Ambara taler tan lempas makinkinang “kagiatab olah raga”, marep ring para trunane sakadi :
poli, bulu tangkis, catur miwah sane lian - lianan. Punika mawinan Made Ambara gelis luluh
Bapak Perbekel taler setata nyuken galah mangda Made Ambara sareng midabdabin
truna – truni, PKK, mangda nyuken piteket - piteket, lamakane prasida kapanggih manut
Sedek raina banu nyoreang PKK Desa Kusumba ngwentenang paruman maosang
indik kagiatan sane patut kamargiang anggen nincapang “Kesejahteraan” kulawarga soang -
soang.
Bapak Perbekel ngandika, “ Ida dane sareng sami ngiring mangkin pirengang piteket -
piteket sane jaga karauhang antuk Bapa Made Ambara, mangda sumeken antuk miragiang”.
Wus ngaturang panganjali kalih suksma. Made Amara raris matur, “Sadurung titiang
nglantur matur, pinih riin titiang nunas pengampunan yening jih - tanjok utawi kirang
langkung antuk titiang. Manut “10 program pokok PKK ne” sane sampun katur, tititang taler
mapiseken akidik pisan, sane jaga segelisnyane ring pakarangan paumahan soang - soang,
Ida dane patut setata mabersih - bersih sajeroning pakarangan kandang bawine
becikang mangda tan wanten malih bawi malumbar samaliha kakukuse mangda kaanggen
kadi patute, sampunang makoratang ring segenah - genah. Kebersihan puniki satmaka
bantang ngulati seger rahayu ring kauripan. Taler indik ajeng - ajengan, paturon miwah sane
seosan.
38
Sane pinaka unteng atur titiange mangkin, idnik matetanduran nandurin pakarangan
druene sane mawasta “karang sari, karang kitri lumbung idup miwkah apotik hidup”. Punika
sami dahat mapikenoh manut kaperluan saraina. Seos ring punika taler mangda asri
pakantenane, sane ngawinang ida danene ledang pakayunane yening wenten ring purian
yadian sajeroning pakarangan, mawastu nenten marasa waneh tur anggen murnayang kayune
kasungsutan……”.
Akueh malih piteket - piteket sane kaaturang, tetanduran napi sane jaga tandur,
paritingkahe nandur tur nyuken rabuk muah salanturipun. Made Ambara jaga nyarengin
Sausan parum Made ambara budal kasarengin antuk Luh Sunari sane dados anggota
PKK.
“Pameksan yen sampun uratiang, mirib. masyarakat desa, perlu tuntun terus sawireh
kabisane tan ja patuh, pada len tetampane. Nyak beli made ka umah - umahan maang pituduh,
sinah ja pada jengah masarakate, apa buin mula beli Made ane patut takonina”.
Siep, tan wenten nembenin malih. Nanging semitone anggen marerasan. Suryane
kauh sampun marawat barak gading, ciri jaga gelis surup. Sangkadi marerod mamargi ring
rurunge.
39
“Orahang tiang ambul - ambulne. Miribang tiang ia ada keneh kapinang beli. Yan
Beli cocok lung pesan, nyak cara samara kalawan ratih”. Luh Sunari kadi nyugjugin.
“Arah ngelah dogen Luh bacakan ngewenin Beli”. Made Ambara nyigit lengen Luh
Sunari.
Luh Sunari tengkejut makelid ka samping. Lengene makosoh dekdek lembut rasanne,
“Sing kena baan beli Made, sing saget languane di Kusamba matemu teken
“Beh yen nyak keto, ento mula aptiang Beli. Nanging languane ane ajap beli, ene!”
Luh Sunari pramangkin barak biing muannyane, tumuli alon - alon nglebang
“Ngudiang tiang miluang Beli? Ten dadi keto”. Luh Sunari makelid, tur nyledet I
Made.
Asune kutil - kutil tan elog - elog mapang sang kalih rauh. Pan Sunari sedek nunas
canang negak masila tiding ring amben metene. Made Ambara ngojog ka ambene sareng
negak irika.
“Ning, enggalin meseh, meme ba suud malebengan, nyandang suba dabdabang”, Men
Sunari mapajar. Tan Pasaur Luh sunari ngojog ka kamar. Ketut Jagra sampun usan ngenyit
saur.
“Pa tiang sampun suud masagi, ajak beli Made Madaar malu!”
“Enggih, Pa!” Made Ambara raris bangun, “Tut, lan bareng Tut, Meme mriki dong
sareng!”
40
Sareng tiga raris madaar, kaayahin antuk Luh Sunari. Usan madaar nglantur
marerembugan sareng pan Sunari ring ambene mligbagang indik tetanduran ring carik.
“De mara liangan keneh Bapane, sawireh jani krama subake nyak ninutin mamula
padi bibit unggul, paican pamerintahe. pidan keweh Bapa nerangang. Sasukat Made bareng
milu ka carik, ngimbain tingkahe ngawe bulih, ngrabukin luire mara kasidan”.
“Sapunapiang, para petani durung ngerti patut imbain, suken penerangan sane becik.
Pateh sakadi lingkungane sane mangkin. Sane patut ka “Lestariang”, wiadin karajegang
seharusnyane”.
“Enggih, anake ngabas alas yuktinipun sangkaning tan uning ring pikenoh alaas,
“Ento sangkan perlu penerangan, Bapa ke sayan suba ngerti cara” penghijauan”
Upaminne tatujonne melah pisan. Karahayuan prastisentanane ri wekas uli jani mula patut
“Ada buin ane tusing nyak lung rasaang Bapa. Entop anake ngumbah motor di tukade
di dulu, jag sakita karepne ngutang lengis, mawanan tukade sabilang sanja malanyat bek misi
“Yakti Pa, punika patut taler kauratiang antuk sang ngawewenang santukan marupa
nguratiang mangda lingkungan druene setata becik duaning punnika serasa ngamangguhang
“Anak ajak liu, langah ane nyak ngitungin anak len, buina liu ane I Ketut ngajengit
miragi pitutur rramanipun durung tatas uning, tatujon pajar reraman ipun.
41
Antuk liang manahnyane I ketut raris gegeson mamrgi, aptinnyane mangda gelis
“Iang majalan malu ajak timpal - timpale, nyanan Beli Made ajak”, I Ketut mapajar
nuli mamargi. Tusing tangeh tekening laksananne ngawe pakewuh anak len”.
Tan marasa sue matutur - tuturan, Luh Sunari sampun usan matamped - tamped. Raris
nabdabang dagangannyane sane jaga kaadol benjang, santukan benjang semeng pacang
wenten turis tedun ring padangbai. Putehe gerut - gerut, maka cihna sampun wenten kalih
VI
Ring jaba pura Segarane sampun usan kakaryanin taring miwah warung. Purnama
kalima sampun tampek. Purnama kalima puja walian ida betara segara, sapisan marupa
panngusaban ring segara. Saluir pakaryan ring segara kararyanang ring raina punik, sane
ngamasa rauhnyane. Para yadian para petani tasik sami mararyan makarya nyadia ngaturang
Truna - trunine sami maledang - ledangan kayun salamin Ida Batara kantun nyejer.
Luh Sunari sampun usan nanding banten sane jaga aturang ka pura, maka jalaran
Ketut Jagra bulak - balik mecikang kancut, tan sida becik manut idepnyane, sawireh
“Kenken dadi tusing pragat - pragat mapayas, Tut?” Bapan ipun mataken.
“Tulungin sep Pa, tusing dadi baan tiang!” I Ketut ngidih tulung.
Pan Sunari nampekin pianaknyane, tumuli mecikang tur ngajah I ketut makamben.
42
“Nah jani nyak demen rasa bayune, Tut? Ngancan kelih, makamben, maudeng yadian
nyaput patut plajahin, sawireh tuara dadi engsapang. Buina ene dadi ciri ane nyihnayang
Tan asue luh Sunari taler sampun wenten ring margi sareng Made Ambara. Anut
pisan pakantene, bagus kalawan jegeg satmaka Layon Sari sareng Jayaprana.
“Embok Luh, dueg embok nanding banten sari pesan ton tiang; bunga, jaja muang
raka - rakane. Apa buin ane nyuun masi ngwewehin kaasriane. Kenken Beli Made, nyak
Made Ambara pramangkin barak biing muannyane, kenyem - kenyem tumuli masaur,
“Yapi luung, sinah ada ane paling luunga”, Nyoman Warti masesimbing.
“Ane paling luunga, banten nyomanne rasaang embok, sawireh lakarne makejang
sarwa begeh, sedeng ngulangubnin kayun ida dane sane nyingak”, Luh Sunari sebet nimbal.
Sangkaning sami pada liang mamargi tur mageguyon, nenten marasa saget sampun
rauh ring sampun rame pisan sami mapangangge sarwa becik. Sami wikan ngadungan
mapayas, nganutin turah mangkine. Tetabuhan gong kalih kidung wargasarine ngwewehin
karameane, tan pendah pamendak widiardara - widiadarine mangda tedun masolah anglila
cita.
Suaran gentane umung satmaka wahanan uleng kayun ida danene ngujug ka Sunia
Parama Kawi, kadi kukuse mumbul ka akasa umor ring tan ana, nunas karahajengan
tan seos tatujonnyane wantah pacang nunas lungsuran Betara, Jro Mangku kasarengin para
43
Ring jabayan para prajurune nabdabang genah jagi ngwentenang ilen - ilen wengi
punika. Ilen - ilen san epacang katur, manut sasenengan ida danenne sami, inggih punika Arja
bon Bali.
***
Bulane wau dauh kalih, ngintip anom - anome pacang nonton sakeng seleg - seleg
papahe, mabunbun - bunbun ring sor tarune, yadian maderek malinggih ring sisin margine.
Wenten sane mageguyon, magegonjak nyaruang arip, wenten taler sane makisi - kisi
pakalihan. Alit - alite magrudugan saling kepung, sami pada girang. Dagang - dagange encol
“Luh jalan ditu ba delod malu ngisis, dini opek pesan”, Made Ambara mapajar ring
timpalnyane.
Sang kapajarin nenten sumaur, ipun wantah manggutan, mamargi samping Made
Ambarane. Sarauh ring pasisi selagan jukunge maderek akeh taler truna - trunine sampun
wenten irika. Made Ambara ngrereh genah singid, genah malinggih. Kunang - kunange
pakenyitnyit ngiderin wit pandane ngrembun, balange masuara ramia ring sornyane. Ombake
kaples - kaples tan papegatan nyapuhang bias, klelam - klelam keni tejan Sang Hyang Ratih.
Doh selat segara ring Nusa Penida kanten saur marerod - rerod ring pasisi. Menawi anak
sedeng nyundih ngrereh grita. Ring madianing gunung genine ngarab - arab nyihnayang
“ Beli Made,kunang - kunange tan kena baan metekin rasa ngudepang cayanne
“ Ento sangkan ada sesonggan : kunang –kunang anarung sasi. Mula i kunang -
kunang tuara nyidayang nandingin sunaran bulane, yadiapin keto ia masih tusing med - med
44
Made Ambara ngambil liman Luh Sunari tur kagemel jrijinnyane. Luh Sunari
“Yadian buke kene galang bualne, nanging keneh Beline tonden masih nyak galang,
“Lima bulan suba Beli dini di Kusamba, lima bulan beli ngidih nasi kapining Luh,
lima bulan masi Beli ngajap - ajap tresnan luhe, nganti jani masih tusing sida embas. Nguda
dadi luh enu dogen ngaden Beli tuara seken? Buin abulan Beli bakal malipetan ka Denpasar.
Jani buin Beli sangkaning tuhu ngidih teken luh ane ajap Beli sai - sai. Buka pasihe petenge
jani yadin katon degdeg uli sisi, jatinne lancutne setata ocak luh, aketo pesan dewek Beline
sadina - dina tusing taen neh, setata ngenehang Luh. Yen andeyang Beli luh satmaka mundut
tirta Sanjiwani, dong ketisin jua i Bapa, mangdene sida gridip - gridip idup nepukin galang,
Sepi Luh Sunari kantun sawat paliate gumantung ring bintange. Made Ambara
nglanturang, “Upamiang Beli cara i katak emplegan, grepe - grepe mongkod punyan biu,
yapitui ia serad - serod, enu masih negarang ngangsehang menek, sawireh kadaut baan dotne
masayuban di bongkol plosore tis. Nah dong enjuhin ia krarase lamakane ada tuuta ngungsi
Luh Sunari nguntul, limane ngosek - ngosek bias, yeh paningalane nrebes, raris
mapajar, “Beli Made, buka ane suba pepes tuturang tiang kapin Beli, tresnan Beli Madene
bas baat baan tiang nampi ane buka keto, sawireh ane suci tan patut tekening leteh. Tiang
anak suba leteh, suba marupa “barang rongsokan”, tuara nyandang buatin. Jalan manyama i
rage apang melah, eda buin ngitungang keto. Nu liu ada anak luh ane jegeg tur lewih ane
patut masanding ngajak Beli. Apang eda kajorog malu, palanne maselselan kayange ka
wekas”.
45
Belah rasa tangkah Made Ambara miragi, tumuli mapajar malih.
“ Aduh, nguda jeg keto dogen adi, ento makejang sube pinehin Beli, Beli mula bani
natak satekana, yapitui ngemasin lampus yen suba adi nyanggemin pangidih Beline. Dini di
“Beli eda masumpah, eda majanji, ila - ila pesan,tusing ada anak negakin munyi “Luh
Sunari namplak lengen Made Ambara. Paliate macepuk, Made Ambara tan nyidayang
nglanturang pajarnyane, kemaon ngrudug sajeroning ati, alon - alon Luh Sunari raris kagelut
“Tusing nyidayang Beli pasah teken adi Luh”,Made Ambara pajarne ngejer,limane
“Beli Made apang danan buka naar kopine sayan katagihan . Puruh sirahe yan tra
maan kopi. Beli, tegtegang pepinehe pagehang ragane, lampah lakun Beline ri wekas enu elah
galang apadang . Tusing ja akatih bungane miik , enu liu ane lenan”
tajeg. Gambelan arjane sampun nabuh ngwangsitin para panonton sane kantun mabrarakan.
“Beli jalan mabalih suba makire”,Luh Sunari raris bangun. Made Ambara sareng
bangun ,semune enduk nrawang sawat pisan. Tan wenten angin nyarengin sang kalih
***
Tutug sengkere sampun rauh. Made Ambara sampun nem sasih ring Kusamba . Akueh polih”
pengalaman “ ring masarakat sane patut galih-galihin anggen pratiwimba tetiladan ring
kauripan .Makueh tan pangeweruh sane sida kamargiang angen nincapang karahajengan
masarakat ring pedesaan. Tan kirang sane kantun janggel , patut kantun kauratiang pikayunin,
46
santukan kirang piratinipun ,yadian sangkaning durung prasida katampi antuk manah tambet.
Ala-ayu dangan sengkil maurip. “Penggalaman” satmaka guru wiakti tan singsal tegesnyane
“Perpisahan” kawentenang marep ring para manggala yadin para prajuru desa
Kusamba,sapunika taler marep ring para truna-trunine. Sampun ngajap karahajengan marep
ring sang pacang matinggal , tan seos tak pangjape mantuk ring sane kakaonin.
Tan lali kaserahang paweweh sakeng suka-duka truna-trunine, Made Ambara taler
ngaturang “Album Kenangan” ring Bapak Perbekel make ciri pecak ring Kusamba wenten
Made Ambara tan lali mapamit ring pakurenan Pan Sunari.Sausan madaar kantun ring
“Bapa, Meme, Luh,yadian Ketut ,sampun nem sasih tiang drika ngidih daar
ngrewedin Bapa sareng sami. Seos ring punika akeh taler tiang polih pangeweruh sakeng
Bapa,inggih punika sane sampun margiang Bapa ,utaminipun indik ring carik : indik krama
subak ,suka-duka matetanduran ,yadian ngupaayu ring sawah . Punika sami makueh
pikenohipun anggen tiang sarana nincapang peplajahan tiange salanturipun .Dumadak Ida
Samaliha banget suksma aturang tiang ring Bapa sareng sami santukan Bapa sampun
nangkening tiang kadi okan Bapa maduluran tresnan Bapane tan simpi. Pangajap tiang
salanturipun taler mangda asapunika” Made Ambara nguratiang sami sane wenten irika. Luh
Pan Sunari madekesan sarwa mapajar “Made tiang tan liu ngraos tekening Made
,dumadak kasidan pangaptin madene ri wekas terus tumus mamangguh karahajengan manut
uleng citan Madene . Pangidih tiang kapining Made, apang Made kari inget tekening jumah
47
driki,rumasatang masih umahe driki umah Made. Da Made sanget nglega sebetang yen prade
ada laksanan adin-adin Madene ane tan patut , kapitui tiang “ Pan Sunari mangsegan.
nimbal.
lempas teken beneh kalawan pelih ,lega kalawan sebet jele yadin melah”.
Suara nglier,nglibir ampehang angin ,bulane lengkong arit kecud semitane masusupan
Semeng ri sedek Made Ambara menpen penganggo , Luh Sunari ngranjing makta
“Beli tiang tusing nyidayang mekelin Beli ,ne anggon gapgapan adine kauh jaja duang
“Dumadak Beli enggal nyidayang matemu matunggalan ngajak adi “ Made Ambara
Digelis Made Ambara sampun wenten ring sisin margine nyantos motor ,kaanter
“Sajaan Beli Made?kayang masan bene mriki ,jalan buin ngopok languan “,Ketut
Jagra nyaurin.
Nenten kantos limolas menit sampun wenten motor rauh, Made Ambara raris
masalaman sareng Ketut Jagra,kaping kalih Luh Sunari Tekek limannyane ngiusi liman Luh
48
“Gelisin , Pak!”kernete mapajar sausan menpen barang.
Made Ambara kagiat gelis ngranjing .Saking motore ulap-ulap kewales antuk Luh
Motore maseret matingal sakeng Kusamba , Made Ambara bengong ngidem ,nanging
VII
Tigang masa Wayan Duria sampun kuliah ,nanging kantun tingkat kalih santukan
ipun nenten seleg malajah .Geginanya puput ngulurin manah,sering tan ngamiletin kuliah
durus malali sareng timpal timpalipun ,kadulurin tan naenin kasatan sangu .Rurung-rurung
Gembira Lokane ,Taman Sari rauh ka Parang Tritis sampun lapah antukipun.Dasar
Sakathing sawitra istri sane nyantep ring manah wantah asiki,Maria Sri Lestari
marupa kadi marep-marep anut ring Wayan Duria ,kadulurin sareng kuliah ring Fakultas
Ekonomi.
Nanging wenten sane marupa sengka ngeninin Agama.Maria Sri Lestari nganut
agama Katolik ,Wayan Duria Hindu Dharma .Punika satmaka kabang pamelat mawinan sang
kalih rungka pacang nyepukang idep matunggalan alaki rabi .Maria Sri Lestari kalangkung
kukuh ring pamargi Agamanipun. Wayan Duria tan purun ninggal agama ,sawireh ipun tan
Sane banget nyakitin manah Wayan Duria ,santukan wau punika Maria Sri Lestari
kaadungang antuk reramanipun sereng Fx.Sugiono sampun puput upacara “tukar cincin”.
majarang polih libur sue tur jaga “riset” sajeroning libur punika
49
Sasuen Wayan Duria jumah,jag puput malali indeng-indeng makta bedil .Gede
Gombloh sane sampun dados bendega ,juragan jukung ngaler-kelod Kusamba-Mentigi ,setata
Sedek raina anu Wayan Duria kasarengin antuk Gede Gombloh malancaran makta
bedil .Rauh ring jabayan pura Gua Lawahe ipun mararyan numbas bir ring dagang wedange
.Sedeng becika rame pisan duk punika ,reh wenten turis ntedun ring Padangbai .Wayan Duria
kagiat manggihin dagang tabing istri nglarang dagangan dauh penyengker purane.
Wayan Duria nundik Gede Gombloh ,”Nyen ento madagang dadi cara Luh Sunari?’
“Aa,ia suba Luh Sunari sing kena baan Wayan?”I Gede nerangang.
“Mahasiswa Fakultas Pertanian ,asalne uli Ubud.Buat nyamengin kalawan tuara iang
Irika raris Gede Gombloh nyatuayang saindik-saindik Luh Sunarine sane uningipun
.Wayan Duria anggat-anggut kemaon tan mari nyrere nguratiang Luh Sunari sakeng doh.
“Kayangne maan galah bakal ajak nutur ,jani kene kelet tur repot gati. Jalan
nganginang lan uling tuni tusing ada kedis tepuk”Wayan Duria ngajakin Gede Gombloh.
Usan maturan raris mamargi sareng kalih negakin sepeda motor .Dereng doh mamargi
“Tegarang mareren malu yan,apa ento glibir-glibir di punyan intarane.Mirib ada kedis
ditu”
50
Wayan Duria mamargi alon-alon maritiaksayang carane intarane ngrembulan.Tan
iwang irika wenten kukur ke-kalih sedek masiksikan. Menawi yening wenten anak wikan
ring suaran paksi janten kapireng kukure makekalih sedek marumrum-rumruman ,yadian
Nanging seos sane kamanah antuk Wayan Duria .Tangkah kukure ngeleh pisan yan
kabetitis ,mawinan ipun purun jag ngembulang rasanya .Tan panjang malih ipun
“Tar”, mimise mesat, i kukur ngrepek macepol asiki ring beten ngrembun,sane
sikian nambung ngaler kauhang .Wayan Duria digelas nyagjag,pacang ngambil buruknyane
Durung keni bangken kukure ipun kagiat tangkejut ,dening ring beten punika
wenten ula mageng nyeleg,rupannyane krura pisan kulitne rengreng ,matanipun nyemprot
pramangkin tan taen ring bedilnyane leb. Ipun kantung gegeng krejeng-krejeng rauh ring
“Kenapa Yan,ada apa? Dadi Wayan kecud kuning cara anak jejeh pesan?Dije
Sue Wayan Duria negtegang manah ,wau daos masaur “ Ada lelipi ada lelipi
nuptumang manah.
Gede Gombloh nenten mataken malih ,raris ipun ngrereh bedile sane kakecagang
antuk I Wayan .Bedile kakeniang samping bete ngrembun,nanging ipun tan purun ngosekang
51
Nguda sanget makesiab Yan,tegtegang bayune tusing kenken.Dadi jag maklieb
“Jalan mulih ,Gede jani diarep ,jelek pesan bayune !” tumuli ngambil bedil sakeng
Gede Gombloh raris ngidupang mesin ,sang kalih maseret malih ring margine matulak
***
Rauh jumah Wayan Duria ngojog ka apsarean .Bayune kadi macelos , bulun kalonge
Ngantos sore ipun durung bangun sakeng pasarean ,raris kadundun antuk memenipun
“Tiang sing kayeh ,awake gerah dingin”,saur Wayan Duria enduk pisan saking
kamar.
“Gerah dingin? Mirib ulian bas sanget kupuk angin .Kerokin dogen ilang”.
“Saputin awake ,nyanan nyak pesu peluh tis awak ceninge”.Men Duria ngurut-urut
sirah pianak ipun sausane ngerok antuk jinah bolong madaging kelapa.
Surup surya Wayan Jimbar yadin pan Duria rauh.Usan magentos panganggo raris
“Ento ia ja masare ngorahang awakne gerah dingin .Mara suba kerok tiang”.
“Men,suba masuntik ?”
52
“Tonden ,suba orahang mara suud kerokin”
“Kema alih Pak Sadra tunden nyuntik I Wayan ,orahang awakne kebus”
“Sepeda motore aba apang enggalan!”Pan Duria mapajar kantun ring pategakan.
Tan lami nyantos Pak Sadra mantri ring poliklinik sampun rauh nengteng tas genah
tamba
“Pak rarisang malinggih dumun ,tiang ngerepotin Bapak.Niki pianak tiange gerah
“Wau Pak,rauh sakeng malali jag gerah dingin”, Men Duria nerangang.
Pak Mantri raris ngukur panes Wayan Duria ,tumuli ngocok tamba jaga kasuntikang.
Usan masuntik Men Duria kawehin pil malih tur kanikain tingkahe nyuken.Wus punika Pak
Kirang langkung tengah wengi Wayan Duria babang ngatejang bangun tur nyerit
,”Aduh Meme ,tulung mati tiang jani ,aduh-aduh uuuh!” Sirahe katakep , peluhnyane pakritis
ring gidatne.
53
“Apane sakit?” Men Duria mataken semitane jejeh.Pan Duria telar sareng wenten
“Tiang ngipi sander kedis gede,sirah tiange pacoka ,sakitne tusing pelut baan
naanang”.
Pan Duria ngabagin pianakipun,”Bah kene kebus awak ceninge , pantes depdepan.
“Tiang tusing nyidayang ,sirahe alah buka empug saketne : aduh,aduuuuh!” Wayan
Sambilang ngidem Wayan Duria nyatuaang paritingkahe mabedilan duk rainane tuni,
indike medil paksi, manggihin ula,kagiat tur jejeh pisan rauh budal.
“Aduh Me,rasa diarep tiange jani lelipine ento malawat-lawat,krura pesan nyejeh-
“Yen keto melahan tunasang luputan buin mani!”Men Duria mapajar ring
kurenanipun
“Dadi ,luung masih keto ,mani semengan gaenang banten”,saut kurenane cutet sareng
Benjangne semeng Men Duria epot makarya banten. Kasarengin antuk pisanganipun
raris pedek ka pura Gua Lawah nunas luputan .Manut pituduh dane Jro Mangku ,
kapangandikayang mangda ngulapin ring genahe medil paksi punika . Sesampune sami patut
,tirta panaware katunas .Rauh jumah tumuli katiwakang ring sang sakit.
Wengi punika sampun sayan mararadan sakit sirah Wayan Duria,nanging panes
awaknyane kantun sanget . Kantos limang raina panesipun sampun tan kantun
54
Gede Gombloh saraina wenten irika , nunggoning Wayan Duria cihna raket citane
masuitryen.
“Kenken jani Yan ,nyak melahang rasan bayune?”I Gede mataken,tan mari mecik-
“Uling jani iang bakal suud mabedilan ,kapok suba. Jatinne yen keneh-kenehang ,jele
anake ngamati-mati buka tingkahe mara ento ,mara jani iang ngrasa”.
“Maan ,bedile lakar anggon gene?” Gede Gombloh nyugjugin manah Wayan Duria.
“Pidan keweh ngugu pituture inucap ,sakewala jani uli niskala tekan panglemeke,tuara bani
buin maboyan”
Ngaton I Gede asapunika Wayan Duria mapajar malih , “Keweh saja nampi
manglemek anak len,sajawaning mentik uli kenehe padidi. Sebenehne ptutur anak kaden
“Eda Gede tuara ngugu ,anak mula sangkaning ulian entik keneh iange”, I Wayan
sumeken pisan.
“Kaden suba kaloktah mabedilane adanina “Olah raga” antuk ida danene?” I Gde
nimbal.
55
Patut mula buka keto. Ene ke irage crobo tuara ngetang ri wekas, jag legane ajanian
akat ulurin .Mara jani ngrasa pelih laksanane suba liwat” I Wayan medekesan.
“Tegarang uratiang ,dija Gede nepukin kedis curik ,punaan yadian kukur briak-briuk
buka i maluan ,cara dugas i raga nu cenik .Ngedas lemah tusing nyak ramen kedise cara ne
suba”.
“Saja pesan buka raos Wayane,langah pesan kedise jani,ane satmaka pangrerenggan
“Aa ,sawireh legane maluan ,momone bakat ulurin ,engsap kapining ane lenan.
Kasalan suba ngleganin keneh, ento suba anggon beneh” I Wayan nambehin.
lakune sane pacang kalaksanayang benjang pungkur. Nyantep pisan sareng kalih matutur-
tuturan kaseleg antuk memenipun ngenken I Wayan mangda nglawanin madaar sareng Gede
Gombloh.
“Jalan lawanin malu madaar Yan,apang enggalan beneh bayune!” I Gede sareng
nulurin.
***
VIII
Menawi wenten desa raina Wayan Duria sakit. Mangkin sampun sayan becik ,sampun
dados mangguran malih ring dagang wedange yadin sareng ngetis ring sor bingine.
Sedek raina anu,nyoreang ,sausan madaar Pan Duria mapajar ring pianaknyane ,
“Yan, jani cening sube beneh tepukin Bapa sebeng ceninge. Kenken bayune nyak suba luung
rasane?
56
Wayan Duria manggutan, “Nyak pa, tiang suba marasa seger beneh jati mula”
“Nah bagia Bapa , yen suba nyak buka keto” Pianake kaura tiang. Wayan Duria
“Ning jatinne ada ane buat bakal raosang Bapa kapining cening” Pan Duria
nyantos,nginger pianake.
“Kene!” Pan Duria kadi mapineh-pineh,paliate tan pasah saken pianaknyane. “Makelo
suba Bapa nguratiang cening ,yen tusing pelih baan Bapa marna mirib cening buka anake
“Jani cening suba kelih tepukin Bapa,suba nyandang bisa mapineh-minehin deweke ri
wekas”.
“Nah jani yen cening tusing seleg buin melajah ,paling melah jalan mlajahin maage,
suud melali glendar-glendir dogen. Bapa kene suba ngancan tua ,tusing nyidayang buin luas
joh sai-sai kema-mai meli celeng. Cening masih suba nawang yening Bapa pepes luas,jag
Pan Duria nglanturang, “Yen i raga bas ngandelang buruh dogen dagangane sakodo-
kodo bakat ngulah majalan, untungne tuara bakat ambul apa. Jani patut tur nyandang suba
cening mlajah nindakin geginan,tusing deweke marasa mamung idup dini digumine”
“Tiang tonden taen luas meli celeng ,sing ya patientul pajalane? Wayan nimbal.
“Sangkan anake mlajah,acepok pindo sinah bisa kaceluag ,tuah ngenken ,makelo-kelo
sinah tepuk colohne ,apa buin cening suba ngelah kabisan abedik . Rasaang bapa tusing
sanget sengkil”
57
Suling nganyih-anyih ring radione nulurin siaran pedesaan.
Pan Duria nglanturang malih, “Ane sanget aptiang Bapa kapining cening ,sawireh
cening suba kelih tur suba pantes tepukin Bapa , nyandang suba cening ngelah timpal ane
Nyandang suba cening suud glawar-gliwir di margane sai-sai, patuh suba ada
ngayahin. Nyandang suba cening seleg megae ,anggon pagisiang ri wekas”. Pan Duria
mangsegan tur dekes-dekes.Wus punika raris kasambung malih sarwi nyledet pianake.
dakin limane pedidi . Kasugianne ane tinggalang Bapa,tuara ada artine yen cening tusing bisa
miara ngwerdiang . Ede cening ngaden daginge ane gelahang jani cukup anggon kayang tua,
yen tuara dulurin baan utsahane sujati bakal nyambungin .Apa buin yan maduluran dogdog
,pangonyange tan pajangkan . Nah, keto pesan cutet tutur Bapane,mani puan kalahin bapa
Wayan Duria bengong miragiang tur minehin pitutur reraman ipun . Memenipun
sareng nulurin , “Saje keto cening, cening mula anggon Meme paglantingan ri wekas,sawireh
“Sajaba keto”,bapanya malih nimbal , “Eda pesan marasa lebih tekening anak len ,
eda nuga yadian bancur teken anak lacur nyumbungang deweke nyidayang, sawireh idupe
ene bisa nungkalik. Plapanin awake nabuh,krana liu pesan ane enu patut tunasang teken
anake lenan. Bagiane mula sangkaning ada anak len ane sueca yadin tresna teken I dewek”
Wayan Duria tan pasaur ,nanging semitanipun nyihnayang ,ipun gumanti nguratiang
Jagate degdeg pisan tan wenten angin ngasirsir. Wengine sampun sayan gesit.
***
58
Tik ,tik-tik,-tik suaran mesin tike ring rong kantor “Fa. Usaha Nadine” Wayan Duria
I Meong encol pamarginnye ngojog Wayan Duria . Wayan Duria matolihan, “Kenken
“Usam polih wantah limang karung ring oot tigang karung . Sampun baktan
“Pak Wayan , puniki wenten surat sakeng Mentigi , bawine benjang jaga tedunanga
Ingetang orahin buruhe mani apang terus angkuta ka kandang . Cai ngantyang ditu.
Alih malu pipise mai anggon ongkos jukung teken buruh” Pan Duria mapisekan.
“Ning , nyanan urusang motore tur orahin kledere apang pada sayaga ,apang eda bas
Sapunika saraina pakaryan Wayan nyarengin reramanipun .Pan Duria liang pisan
manahnyane ri antuk pianaknyane nenten tungkas ring ipun. Marawat – rawat rasa
utsahannyane kadi sampun mituasin .Galang rasa manahe mapag rainane benjang.
***
IX
Kirang langkung jam dasa ring Kerta Gosa kantun sepi . Durung wenten turis sane
rauh malancaran . Saking Kerta Gosa tinglis pisan kanten karamean kota klungkung. Motor ,
dokar kalih para janane mamasar pasliwer ring margine. Angine aris ngulangunin kayun sang
macecingak saking irika maweweh-weweh ngulangune nyingak gambar wayang bima suarga
59
Luh Sunari mlengok bengong namping dagangan kantun magulung, ri antuk tan
wenten toris sane rauh. Paliate sawat ngaton anake marerod-rerod kadi semut ngajang teda .
Dening asapunika , ipun sakadi tengkejut samatra daweg wenten anak mapajar, : Luh,
Katolih suara punika. Tan mitaen Wayan Duria saget sampun negak sareng irika.
Luh Sunari mapi-mapi nenten mirage, ipun malengos mamanah pacang makaon
sakeng irika. Nanging Wayan Duria ngambel dagangannyane, kadulurin antuk pajar makisi-
kisi , “Luh ,sing dingeh Luh munyinniange ? negak ja malu Luh, sedeng melaha masih tusing
ada tamiu !”
“Lebang , yang bakal tuun! “ Luh Sunari cutet pajare madu luran muane merenget
barak biing .
“Bakal ada takonang bedik Luh, indayang negak malu!” Wayan Duria ngandap pisan.
“Iang tusing ja ngurus, nanging matakon sangkaning rahayu”, Wayan Duria plapan
Luh Sunari ngambil dagangannyanne raris magibras makaon, nyujug genah timpal-
timpalipun mabunbun.
gambar wayang. Tan sue ipun irika raris makiles makaon ri antuk wenten tamiu rauh. Gaide
Yadiastun Wayan Duria nenten prasida mapajar ring Luh Sunari, duaning kalintang
60
Sawireh tan sida macunduk pakalihan pacang matutur-tuturan Wayan Duria raris
nganggen surat kagenahang ring tas padangangan Luh Sunari. Luh Sunari kimud manahe
“luh niki titipan, yen ten pelih mirib indik patempah togog”
“ Luh sunari nenten nyaurin, surat punika raris age kaslepitang selagan buku
catetannyane.
Rauh jumah sadereng magentos panganggo ring kamar surat punika raris kabaca:
Luh, celih pesan Luh bakal ajak iang nutur padaduanan. Sawireh keto surate ene
anggon iang sarana , mangdane prasida masih iang matemu nutur kapining Luh. Dumadak
Luh nyak mamaca surat iang ene, yapitui suud keto bakal besbes Luh.
Luh Sunari.
Pantes mule Luh patikelid tekening tiang, sawireh iang mula tusing patut buin paek
teken Luh. I Duria mula patut kelidin , sawireh amben laksanane tusing bina teken paripolah
burun. Agung dosane tan winilang. Pepineh Luhe buka keto mule patut pesan, cihna Luh
inget tur ngelah aji dini digumine. Sepa gumine yen ada surya endag uli kauh , punyan biu ne
Tekan iange jani,joh tekening keneh ngulurin indria yadin mokak keto masih tusing madasar
sangkaning ngendong ngadu brana. Tusing ja len sangkaning susrusa nirmala, bakal nebus
dosane suba ane kalangkung nistan ne . lamakane panandang sakit jengah Luhe tan sinipi
tekaning keulawarga ento, sida ilang. Ucape ane tampedang Luh apang tusing nu neket
Sajaba keto maduluran keneh suci nirmala I nista ngajap-ajap kapiolasan Luhe , waluyane I
tabia dekep ngerepe ngalih tungguhan mangdane ia maan angin, maan sunaran surya,
61
mawastu nyidayang idup mawuh kadi patute. Nah , tulung bang ia ngidih tungguhan apang
Aketo pesan Luh. Sawireh iang ane nibanin Luh jelek ne suba , jani iang ngidih galah makal
menahin kapelihane Gade ento. Jalan ingkupang papineh tur laksanane, mangdane mawesane
kasida tepuk sadia rahayune di lemah. Dumadak laksanane ane suba liwat, sida katebus
dimani puane .
Luh, tolih jani padang liglig kameranan setata ngajap kritisan ujan , ane marupa tresnan Luhe,
Iang I Lara
Duria.
Luh Sunari bulak-balik mamaca surat punika, tan marasa yeh paningalane nrebes
melusin pipine makakalih, eling ring pawentenane sampun lintang. Sebet, gedeg, jengah, tur
lek macampuh dados asiki. Pangangken tur pangajap Wayan Duria pacang nebus kaiwangan
ipun manawi patut polih galah. Boyeke patut kamanahin rahinane benjang, mangda tan
patigrape nuka anyud? Tur patut kaajap sentanane sane pacang anggen pagelantingan dados
Luh Sunari bingbang. Eling malih ring pariindike daweg kantun masuk, kalulutan
sareng Wayan Duria , mawastu ipun abot tur madrebe pianak tan sida kaangkenin. Lek
jengah rauh ring kulawargane sami, ring pisaga bebanjaran. Gedeg tur brangtine tan sipi
marep ring Wayan Duria. Raris rauh Ketut Martana sane nyadya pacang nyalud kakaonan
ipun. Nanging ipun lek, sawireh sampun nenten genten malih. Kimud dados ucap-ucap, ontel-
Asapunika taler marep ring Made Ambar. Tan purun dados sesenggak sane ngawinang Made
Ambara pacang kaucap ring kauripan nyane malantaran sangkaning dewek ipun sane sampun
marupa barang laad. Ajerih ipun mirage ucape maosang, “Made Ambara ngelah somah jadma
62
nakal, yadin sundel”. Yadiastun Made Ambara majarap ucape kadi punika boya jaga
Luh Sunari terus bingbang, asing solahang rasa iwang, samirasa tan manut. Napi
malih Made Ambara ring rauh ka Kusamba , satunggil polih galah , sawireh sampun kaatep
“Ning, nguda makelo di kamar. Sakit ?” Men Sunari mataken saking sisian.
Luh Sunari nenten masaut , bincuh ngampil barang tur nyidang surat Wayan Duriane .
Suryane sampun ngerorokang makinkin pacang umuruk. Paksine pada mawali ngrereh
pademan ipun soang-soang. Luh Sunari kasisian negak ring kursine, bengong paliate
***
Ring ajeng candi bentarae ring taman gili, klungkung, ring sor wit cemarane
ngerembun Luh Sunari milpil-pilpilang dagangan. Ipun magelaran nyantos tamiune pacang
rauh malila cita , menawi wenten oneng numbas tabing , togog yadin songket.
“Kenken Luh, nu masih salah tampi” tan dumada anak lanang mapajar kadi makisi-
kisi.
“Luh!” kawiwitin malih, “kenehang iang tusing ada jalan len ane lakar anggon iang
nebus kapelihane ane suba liwat. Tegarang telek-telekang mapineh, ipidan iang ajak Luh
mlaksana sangkaning tunas papineh kajorog ulian indriane ngeliput tuara nawang beneh
pelih” . Wayan Duria mangsegan tur madekesan nyerere nguratiang Luh Sunari.
63
“Arah, eda ja buin ingetang iang , mumpung iang jelek depang suba lakar bekelang
iang mati. Paling melah lenan laku, eda buin mapitungan ngajak iang”.
“Sangkaning iang inget-inget, kapining Luh. Inget teken pelihene liwat, iang buin
mapitungan ngajak luh, apang maan galah bakal menahin kapelihane, nyepukang uleng idepe
tempuh angin aris, satmaka cirri tungtung idep sang kalih taler molah sleag-sleog.
“Luh!” Wayan Duria malih mapajar dabdab, “Suba gilik pepineh iange marep
tekening luh, eda buin luh sumangsaya. Munyin iange buka jani bakal dulurin iang baan
laksana ane pasaja. Yen prade luh nu bakuh kukuh tekening pamutus pepineh luhe, ing tusing
bani wirosa bakal maksa luh, sawireh ento mula kapatutan luh”. Wayan Duria macekohan
raris nglanturang,
“Ada buin piorah teken luh, iang bakal malali kumah Luh nyadia matemu teken
raganne I bapa, misadia bakal ngidih pelih bakal unduke suba liwat.
“Paling melah eda Wayan Kema, apang danan nundunin macan aturu, sinah repot
bakal kapangguh. Ane liwat depang suba , eda buin ingetang?” Luh Sunari sakadi jejeh
mapainget.
“Eda jejeh Luh, Iang tuara bakal ngwangunang kali. Yen suba keto galang rasa keneh
iange. Tusing ada dosa buin ane nglantingin tindakane di kauripan yadin ri wekas di subane
lampus”.
Wayan Duria bangun, nolih Luh Sunari, paliate macepuk. Luh sunari kabilbil nguntul
pramangkin.
Alon-alon Wayan Duria makaon sakeng irika. Luh sunari nyrere nguratiang tan
64
Ketut Jagra sampun usan ngengit dammar. Luh sunari madabdab ring “kamar
makan”. Sesampune tragia raris nganken rerama kalih adinipun mangda madaar, tur kaayahin
ngantos puput . wus punika Pan Sunari ngojog ring ambenne tumuli nampin.
Men sunari ngambil boreh tur morehin buntut kurenanipun sunari nylegleg ring
Tan dumade asune mgongkong nyarag ka pamesune, cihna wenten anak rauh.
“Yeh, I wayan kaden nyen. Kenken tumben ?” Men sunari nyapa tamiune wau rauh.
Sada ngeed tamiune munggah. Sesampune negak ring kursine Men Sunari malih
mataken,
Tiang wantah malali, seos ring punika mangda polih matemu ring bapa”, tamiune
ngasab pajarne.
“Apa kone aliha mai, jalma tusing ngelah lek”, Pan Sunari ngrenggeng raris macebur
sada mrenget.
Sakeng paon Luh Sunari ngantenang tamiune sane rauh, pramangkin jag ngrugtug
ulunatinnyane.
Pan Sunari manggutan, muanne pramangkin barak kadi anak brangkas Wayan Duria
Reneng tan wenten same mapajar, Men Sunari sareng ngranjing ngrereh genah ring
65
“Tumben Wayan mai, apa ada buat lakar tekedang Wayan, lautang Pan Sunari
“Sayawakti kadi baos Bapane, sane mangkin tiang wantah murunang sikian mangda polih
matemu ring Bapa, sandang becik taler sareng meme”. Wayan Duria nguntul mapineh-pineh.
“Men I pidan apa ane takutin Wayan, dini mula tusing ada cicing galak ane sedeeng
jejehin”.
Kebus rasa kuping Wayan Duria mirage pajar Pan Sunari kadi punika. Nanging ipun
“Sapuniki Bapa yadin Meme , sane jerihin tiang boye ja asu kadi baos Bapane wau,
“Ngudiang Wayan marasa pelih,apa ane taen laksanayang?” Pan Sunari sakadi tanruh.
“Wayan Duria kemengin , bengong nguratiang Pan Sunari ,tumuli nguratiang gambar
wayang sane magantung ring temboke,Sang Kresna ri sedek ngicen pawarah Sang Arjuna
Luh Sunari nyilib matedoh ring sisian ,miragiang bebaose sajeroning kamar tamiu .
“Bapa yen upamiang tan kadi nunas nangkane ,tiang demen ring nangkane nanging
tan purun ring getahnyane . Patutipun tan asapunika” , Wayan Duria mapajar dabdab alon
“Bapa yadin meme , mawinanke tiang rauh sakadi mangkin, tan wenten seos
tatujonipun wantah pacang ngeleserang sane bengkok , nabasin sane bedug punika ,lamakane
prasida leser tur rata, mawastu becik sane pacang kapangguh” Wayan Duria gelek-gelek, kadi
66
Nenten wenten masaur. Pan Sunari mecuk alis mapineh-pineh . Wayan Duria
“Tetujon tiange meriki gumanti wantah nunas kaiwangan ring Bapa sareng Meme ,
santukan ageng iwang tiange marep ring Bapa sareng sami, utamanipun marep ring Iluh”.
Pan Sunari nyureng I Wayan , raris mapajar, “ Men, Wayan tuara pagaine nguda dadi
“Yaktine sapuniki, mangkin tiang ngelegar prana mapiorah ring Meme sareng Bapa,
Iluh jatinipun tiang sane becat ajak jelek melah, nanging santukan tiang dados jadma alit duk
punika samaliha durunguning ring sikian, kadropon madasar antuk momo angkara, mawinan
tiang tan purun ngangkenin.Ajerih pacang kawelang antuk rerama, riantuk kantun jaga
masekolah. Punika makawinan tiang jag makon tan mapiorah , tan purun nandang palaning
ulah” .
Pan Sunari anggut-anggut, ring manah sayan purna santukan kapineh, areng wenten
anak purun. Ngangkenin kaiwangan sakadi Wayan Duria. Paliate sawat nrawat .Men Sunari
“Bikas tiange punika risasat nampiasin Bapa antuk bacin, janten sampun Bapa salit
tampi, tur brangti ring tiang. Punika wantah patut pisan . Sukat tan jadoh .Sira kewanten
“Sane mangkin tiang nyadia nunas iwang, dumadak Bapa ledang ngampurayang
kaiwangan tiang punika . Wayan Duria mangsegan , nyantos panimbal. Nanging sami meneg.
“Salanturipun tiang nunas ring Bapa sareng sami, icen tiang galah nebus dosan tiang
67
Pan Sunari nyeledet kurenan ipun tumuli masaut,
I Wayan madekesan tur ngeedang sikian, “ Yan wantah Bapa sareng Meme ledang,
mumpung tiang sareng iluh polih malaksana kaon, makwinan iluh nandang sangsara , pulung
manah tiang pacang nunas iluh. Mangda tiang polih nyiriang tresna asihe sujati kaping kali
bakti ring Bapa Sareng Meme , maka jalaran tiang polih natak becik miwah kaone sareng-
sareng. Dumadak sangkaning punika tiang prasida nebus kaiwangan , ngicalang uap yadin
pariselsele sane kaon, sane sampun ngibanin Bapa, Meme sareng sami”.
Pan Sunari saling tolih sareng kurenan ipun, bengong makekalih kadi kamemegan
“Bapa yadin Meme, mangkin galah manah tiange, sampun maluaran seksek manah
tiange. Dumadak Bapa ngreengaang atur tiang puniki , nenten malih sumangsaya walang
kabangang”.
Pan Sunari semitone sayan becik, sampun ical brangtine. Sada alon raris mapajar,
“Yan aketo raos Wayane, bang masi Bapa galah mapineh-pineh. Bapa tuara bani
ngembasang, tamekas ia adin Wayane. Pangidih Bapane, kenken disisi apang aketo nganteg
atengah , eda buin nglaksanaang ane tan patut”. Luh Sunari mekesyeng ulun atin nyane
mirage baose kadi punika. Tan rumasa yeh peningalane nrebes melusin pipi, kolongane rasa
Paksi putehe gerit-gerut . Sesampune sue bengong mapineh Pan Sunari majaran
pianak nyane,
Luh Sunari kageson ngusap yeh paningalane , gempor rasa buntute, raris ngeranjing
68
“kenken Cening yen buka keto tatujon I Wayan mai ?” Pan Sunari nakenin pianake.
“Sara Bapa ngajak meme”, Luh Sunari cutet pisan tan mari ngusap – usap yeh
peningalane nrebes.
“menawi tan sue bapan tiange pacang rauh puniki ring Bapa ngidih iluh manut kadi
tata susila adate sami patut, numadak bapa mangda tan kagiat”.
Luh Sunari slegut-slegut ngeling sig-sigan makakeb ring pabinan memenipun tan mari
kaurut-urut kapasihin. Ciri tresna asihe ring pianak. Pan sunari bengong nganengneng jendela
kacane sawat paliatnyane rasa betel rauh ring lengite pelung, ring bintang-bintange makenyit-
ngantenang pari polah meme sareng pianake, tresna asih tan sinipi, ngluarang sungkawan
“Meme, nguda kakene tepukin tiang idupe”, Luh Sunari gerong-gerong ngulisah ring
pabinan memennyane.
“Suud nyelsel awak ning, mula sangkaning Ida Sang Hyang Parama Kawi ane
nitahang, cening ajak Meme ane lampahin. Jalan pagehang deweke, natakin idupe bakal
teka”.
Luh Sunari kausap-usap antuk jeriji sane embahin tresna asih tan sinipi.
69