Anda di halaman 1dari 69

SUNARI

1
SUNARI

Ketut Rida

Suryane sampun maserot minggek kauh menawi wenten sampun jam kalih, panese

ngentak - entak. Nanging nenten banget rumasa saantukan angine ngisirsir aris. Daun

nyambune ring natahe magoyalan nglibir tempuh angin. Taler wit angsane ring sanggah sleag

- sleog satmaka - nanjayang sekarnyane sane nedeng kembang.

Ring amben matene men sunari itep majaitan, sawireh rainane benjang nemonin

anggarkasih Tambir, patirtan ring pura padadian ipune. Sambilang ipun ngambil jejaitan sane

sampun puput, raris pianakne kakaukin, “Luh, Luuuuh!”

Tan wenten sane nyaurin.

“Luh Sunari... Sunari! Yeh, kija lakuna” Men Sunari malih nembenin sakadi

ngrenggeng ring padewekanipun.

“Tiang!” saut pianake cutet sakeng kamar.

Luh Sunari sedek mapupur miwah masuah ring kamarnyane madabdaban pacang luas.

“Ngudiang ento, tulungin meme ngalih bunga, apang dadi canange tandin malu. Mani

bakalan repot pesan”.

I Ketut tunden, tiang tusing nyidaang. Sing nawang ujian suba paek lakar mlajah

kumah timpale”, pasaut pianake saking kamar.

“I Ketut tusing jumah, kija kaden lakuna. Kene repot, tusing dadi suud rainan buin ka

umah timpale?”

“Bah meme, sajaan tusing nawang anak lakar mauji”

Men Sunari nenten nglanturang malih sawireh ipun nenten tatas uning pula - palin

anak masekolah. Napi malih pianakipun puniki gumanti sedeng sayang pisan. Samalih

2
kadururin pianaknyane patpat kantun wantah kekalih, sane pinih kelih ring sane maketut,

mawinan maweweh - weweh tresnane. Luh Sunari mangkin sampun kelas tiga SMA,

adinipun Ketut Jagra wau kelas lima SD.

Tan dumade Ketut Jagra rauh laju ngojog ka kamarnyane, raris medal malih makta

layangan.

“Tut tulungun malu meme ngalih bunga!”.

Ketut Jagra tan masaur saantukan ipun sampun rauh ring rurunge malaib makta

layangan saring timpal - timpalnyane.

“Ne mara ya, ngelah panak tusing andelang ngudiang. Pragat melali teken

melayangan”, Men Sunari ngremon tan wenten nulungin.

Asune ring natahe kutil - kutil, nguis - nguis elog - elog liang piusan, ngojog ka

pamesune mapag gustinnyane rauh. Made Buda wiadin Pan Sunari rauh. Durung negak ipun

sampun mapajar ring kurenannyane, “Mani payu neduh ka Gua Lawah, tunian sekaa umane

paum. Ulede liu pesan diuma, mehmehan bawange tusing bakat puponin”.

“Men buung anake nyemprot?”

“Payu! Sajabaning keto patut masih dulurin di niskala”. Pan Sunari negak ring kursi

tiinge sambilangipun mailih antuk capil. “pragatang mani bantene sabanen dauh telu”

“Kenkenang, kene megae padidian, sasida - sasidayan baan tiang”.

“Cerik – cerike kija ?”

I Ketut pesu mlaibang layangan. I Jegeg nu mapayas dikamar, ngorahang lakar mlajah

ka umah timpalne”, Men Sunari nudingang kamar pianakne, pajaripun kisi - kisi ring

kurenannyane.

Pan Sunari anggut - anggut”, “ujiane suba paek, depang suba yen ia nyak seleg

melajah”.

3
Men Sunari neneten nyaurin, tumuli raris macebur makta tempeh pacang ngrereh

sekar. Pan Sunari raris nutuhin lanjaran.

Dretdet-det-det-det-det....., motor yamaha RX-100 mararyan diwangan. Asune

ngongkong, tumuli kaulahang antuk Pan Sunari.

“ Yeh I Wayan, mai malu baduur negak, yan!” Pan Sunari nyapa tamiune rauh.

Sane kesapa ngeed manggutan, “Enggih Pa!”

Sadurung ipun negak Luh Sunari sampun makebles sakeng kamar nengteng buku.

“Pa, tiang lakar mlajah kumah timpale” Luh Sunari mapiorah ring reramanipun.

“Tiang mapamit, Pa!” Wayan Duria nulurin saha manggutan. Pan Sunari taler nimbal

antuk anggutan. Sang kalih raris medal. Tan asue suaran motornyane nrutdut malih matilar

sakeng irika. Pan Sunari ngucek tumperan tumuli kantungan ring natahe.

Ketut Jagra rauh makta layangan uek, panganggonipun belus lepeg.

“ Nguda dadi belus buka ukud, Tut?”

Ketut Jagra ngajengit nolih bapanipun, “Tiang labuh di kangkunge, pundukanne belig

pesan”.

“Yening malayangan eda anake ka likad - likade. Pamula - mulaan liu diumane, buina

sungga liu makacakan sedeng tangarin. Katungkul nengeng beten tuara bakat ajinang. Dokter

nongos - nongos bakat abaang pipis”.

Pitutur reramane nenten seleg kapiragi, santukan I Ketut laju ka kamar magentos

panganggo.

Men Sunari rauh sakeng sanggah makta sekar atempeh tanmari ngremon, “ Kene suba

padidian maplagpligan nyemak gae. Ngelah panak pragat serat - seret malali tekening

ngitungang mapayas”.

“Eda ja ngoel nyemak gae! Apa buin lakar ngae banten”. Sapunika kurenannyane

mapainget.

4
“Tiang sing ja ngoel, ento pianak beline I jegeg tusing andelang ngudiang. Tusing

nawang rainan kene, pragat melali kitanne”.

“Sing tawang nyai imang ujian? Depang suba malu yan ia anteng mlajah”.

“Bas kene incege, sing dadi kirigang bantas awai kanggoang jumah malu mlajah

acepok, suud rainan buin jumunin”, Men Sunari masaut sambilangipun itep magarapan ring

ambene.

“Dadi beli ketoang nyai, sing tunian panake ajak ngraos, eda ia baanga pesu”.

“Suba orain tiang tusing runguange. Buina pagedinne setata ngajak anak muani -

muani dogen. Kapah ngajak timpal - timpalne peturu luh”.

“Da malu nangarin keto, sawireh keto cara janine. Yen keto pet tuara baang iraga tua

tusing ngelah tongos, daliha tusing bisa nanutin jaman. Ento pisagane masih patuh buka keto”

“Tangarin tiang, mlajahe anggone tandalan, mangdene magedi uli jumah melali

ngajak timpal - timpalne”.

“Tuah ja patut nyai sangsaya, sakewala buka ne mara liwat timpal - timpalne luh

muani mai mlajah sawatara ajaka lima. Kenehang beli cerik cerike saling tekain. Apa buin

cara jani ujianne suba paek gati tusing kanti buin dasa dina”.

Men Sunari nenten masaur malih, santukan ipun itep matanding.

Suryane maseret makire surup. Sunarnyane masawang gading nempuh muncuk -

muncuk tarune, kanten warnanne masroet - sroet kuning paksine sami ngungsi genah

masinutan soang-soang. I paksi jelatik mabriuk magulungan makeber ngiderin wit bunute

ageng. Marempiah kembang satmake pencar ageng sane wau katangkebag, pakenyahnyah

keni sunaran surya pacang surup. Taler i paksi cepokan sami ngungsi genah medem marerod

- rerod sakadi ambubu ampehang anginb aris matinggah tan mari suarannyane rame caat -

ceet. Wit tarune katon sakadi wit kapas sane sedeng mawoh mekar.

5
Paratanine budal sakeng carik, paratani tasike budal saking segara marerod sareng

pianak somahyane. Sane Luh sarat nyuun tasik, kadulurin kurenanipun negen keranjang

yadian tebu.

Dagang - dagange sampun magelaran nyantos sang rauh sakeng pakaryan soang -

soang. Gumanti wantah satunggil sore ring Banjar Batur Kusumba rame pisan sakadi pasar

alit genah ida danene numbas ajeng - ajengan, jangan yadian ulam. Seos ring punika para

anom - anome mangguran, malalila cita anggen nyaruang lesune makarya saraina,

matemuring kekantenan tur megeguyon saling gulgul, maka cihna rumaket masikian.

Luh Sunari inceg nindes ring ambene, serat - seret. Meme bapanipun tan purun

ngulgul, sami repot magarapan. Memenipun mapunpun ring paon, bapannyane nyangih arit

ring natahe. Radione taler terus masuara, ngawinang sang makarya tan merasa lesu.

Ketut Jagra rauh sakeng melali, manggihin embokipun nindes raris ngambil baju

sareng celana tumuli ngojog ka ambene.

“Mbok, tindesang dadua, Mbok!”

“Da ngulgul. Mbok imang latihan drama”. Neh, iba – iba plajahin. Suba kelih nu

matindesang”, tumuli panindesane kagenahang. Raris ipun gegeson makta panganggo

ngranjing ka kamar.

“Beh, Mbok dadua dogen, sing kasep sing” I Ketut Jagra ngidih olas.

“Orahin repot, Mbok lakar luas jani”.

“Buin pidan Mbok nunden iang tusing nyak apa”, I Ketut ngremon tur ngambil

panindesan, tumuli nindes padewekan.

Asune ngongkong, raris rauh Wayan Duria kasarengin antuk Suwerni lan Gede

Gombloh. Pan Sunari sak - sek ngulah asune nyarag. Tamiune kakenken mangda munggahan.

Men Sunari sareng nulurin,

“Negak malu yan ajak makejang! Kenken lakar kija kali jani?”

6
“Tiang ngrereh I Luh, jaga ajak sareng “latihan” ring sekolahan”, Suwerni masaur

makenyem manis.

“Negak malu ajak makejang, jantos abosbos tiang nu maseh”, Luh Sunari mapajar

sakeng tengahing kamar.

“Sami tamiune munggah tur malinggih ring kursine, saha ngebit - ngebitang majalah

yadin album sane wenten irika.

Tan asue Luh Sunari sampun usan, tumuli medal semitane manis nyunyur, ngawinang

macepol rasa kayun sang ngantenang. Sandang pisan ipun kapilih dados candrawati. Kulite

gading lumlum, pengadege lanjar tur rambutnyane demdem samah, kadulurin antuk pliate

ngetus kayun. Tabuh getar, munyine rempuh nutdut manah. Pantes Wayan Duria sareng Gede

Gombloh mekek angkihan ngantenang kaayuan Luh Sunarine, kabilbil limane gradap -

gridip.

Luh sunari makejit nyledet timpalnyane, “Jalan!” pajarne alon manis. Tan pasaur

makatiga tamiune matangi nyarengin Luh Sunari mamargi.

“Pa, Me, tiang “latihan”, pajarne mapiorah ring meme bapannyane kesarengin antuk

anggutan tur ngeed sareng tiga.

Meme bapanipun bengong nlektekang pianake mamargi. Egar manahe ngantenang

pianaknyane sakadi sekar maware sedeng kembang kaiderin antuk i tamulilingan lan i kakupu

saling langkungin. I Ketut Jagra nyrere mbok sareng timpalnyane makaon.

“Sing taen seleg jumah ngelah pianak”, Men Sunari ngrenggeng “jag pragat serat -

seret kema - mai dogen”.

“Men, ngudiang bakal tunden nyai”, Pan Sunari masaur. “yadiapin tusing ngudiang -

ngudiang, apang danan tuara inget tekenin gaginan jumah apa buin madewek luh, peragat

selar – seler cara anak truna”.

“Anak imang “perpisahan” sing ya inceg masuk sai – sai”, I Ketut Jagra ngamiletin.

7
“Meme tusing ja nombaang anak muruk, dong pegedian mbok ceninge nyalah unduk,

yen lingsir megedi setata peteng mare teka, ambul encen makelon anake muruk”. Pan Sunari

nenten nyaurin pajar kurenanipun santukan ring manah ipun matutang pepineh punika. Ipun

raris ngambil pabuan tumuli nampin I Ktut nglingus makaon. Men Sunari nglanturang

mapunpun ring paon.

Sawetara jam kutus wengi Luh Sunari rauh kaanter antuk Wayan Duria.

“Sampunang ja Me. Tiang ajebos kemaon. Tiang mapamit”. Wayan Duria raris

makaon. Men Sunari manggutan.

Sasampune magentos panganggo Luh Sunari ngojog ka “kamar makan”. Usan madaar

laut ipun sareng negak samping memennyane.

“Tegarang matiang malu radione” Pan sunari mapajar ring kurenannyane, tumuli

ngucek tumperan sane kaselepit tur kaentungang, Men Sunari mademang radio. Luh Sunari

tangeh ring semun reramanipun, pramangkin nguntul sambilang ngurik kuku.

Pan Sunari dekes - dekes nlektekang pianakne raris mapajar, “Luh, nguda dadi mara

teka kali jani? Kija dogen pegedin ceninge uling tuni? Yan bantas muruk drama patute suba

teka”. Pan Sunari nguratiang semu semitan pianake. Men Sunari sareng nguratiang tan

mapajar punapa - punapi, Kewanten janten angkihane kapekek tur kamedalang alon - alon.

Luh Sunari nguntul tan pasaur kamemegan

“Kenken dadi mendep. Tusing acepok pindo cening matingkah buka kene”,

bapanipun mapajar malih.

“Ti... tiang kadong melali kumah Mariati, ajak tiang suwerni, Gombloh, muah Duria”.

“Yen dadi baan, pakapahin gigis malali kanti buka peteng, apa buin awak luh ngajak

anak muani. Dong ja bapa sangsaya yadin tuara maang, tusing. Sawireh i raga nongos di

desa, len teken di kota. Yen i raga didesa saluir paritingkahe patut titenin, krana sakancan

ambeke tusing dadi pasahang tekening sila sesana di desa. Len teken di kota anak tusing pati

8
rungu teken anak len. Kadirasa ajak maarep - marepan umah bisa tusing kena, bilih - bilih

dadi aumah tuara tawang”. Pan Sunari maangsegan, nyrere. Luh Sunari nguntul tan purun

maliat ring reramanipun.

“Da malu bapa daliha kolot tepengan ene. Sawireh cenik maawak luh, kija - kija

setata ngajak timpal muani, apa buin peteng, nyak katuju ditongose suung padaduanan. Meng

dampingin ebe, keto sesenggake ngujarang. Apang danan buka maplalian apine, suba

kembung mara maselselan”.

“Tiang nak tusing..... Luh Sunari durung puput mapajar kagandeng antuk bapannyane.

“Enden malu bapa selaga! Bapa tusing nombaang cening kema mai yadian ngalih

pasuitrayan, anak ento mula patut. Sakewala pangidih bapane apang cening bisa

majejangkan, bisa nginger. Bapa malah lega yen suba nyak akeketo”.

“Saja keto pituturne i bapa ning”, Men Sunari milet mapi seken Pan Sunari

nglanturang malih, “ane sanget baatang bapa kewala cening nyak anteng mlajah, lamakane

mani puane sida ngalih pangupa jiwa kapitui cening maawak luh, patuh baan bapa ngenehang

yadian nresnain teken panak muani. Bapa tusing ngelah apan - apan ane lakar patamaan

tekenang cening ajak dadua. Kewala kabisan lakar anggon bapa mekelin cening ajak adine.

Yen cening nyak seleg bakal tohin bapa sakasida keto masih pengaptin memen ceninge”.

Raris nyrere kurenane sane bengong sareng miragiang pitutur punika.

“Saja ning, Meme nak keto masih uleng aptin memene”, Men Sunari mapajar alus

banban.

Luh Sunari kantun nguntul ngusap - ngusap yeh peningalan.

“Buat lakar ngalih idup”, Bapannya malih ngawiwitin, “Bapa tusing mamilih ene

ento, ento elah cening, cening ngelah galahe. Nyen ja bapa tusing makelet, sakewala yen suba

masana, suba patut cening nglaksanaang grahasta. Jani patut mlajah malu. Buat malali apang

bisa masih ngraringa”. Pan Sunari nenten mapajar malih, ngambil pabuan tumuli nampin.

9
Luh Sunari tan masaur punapa - punapi, nanging yeh peningalane anggen nyautin.

Alon - alon ipun bangun, tengas - tenges ngojog ka kamar laut ngancing jlanan.

Wengine sayan sepi, suaran balange doh lamat - lamat, nupdupang Ketut Jagra

sampun sue geris - geris.

10
II

Panggurane ring sor wit bingine ring Banjar Pande setata rame pisan. Ritatkala

ongkeb gumanti wantah ring sor bingine manut pisab genah ngenah ngetis. Akeh ida danene

ngantos sirep kalaning ngetis, nyleleg ring batune lengser sane mjajar irika. Sane oneng

makekurungan, taler genahe punika kaanggen genah mongbong ayam gegelikannyane.

Ri antuk asapunika dagang ajeng - ajengan sakadi: prenjak, sanganan, sajeng miwah

jatah sane seos - seosan mapupul irika kantos marupa sakadi “pasar sengol” alit

pakantenanne. Napi malih ring warung dagang wedange sane setata rame, sawireh

dagangnyane Ni Nyoman Patrini kalintang poyah, barih tur nyunyur manis pascad nganemin

tamiu sane matumbasan. Nenten naenin salit tampi yening kaguyonin. Punika satmaka jalran

truna - trunane oneng matumbasan yadin mangguran ring warung, mawastu suarane krantang

- krinting tan papegatan. Ni Nyoman Patrini inceg nyeduh wedang, teh yadin ngempug bir

miwah limun.

Sakeng kauh wayan Duria rauh negakin Yamaha, tumuli mararian ring ajeng warung

punika. Ipun raris ngranjing, kapanggih Gede Gombloh sampun mageguyon irika.

“Beh Gombloh saget suba dini”. I Wayan kadi kagiat.

“ Kadong iseng, tusing ngelah gae” Gombloh nyaurin.

“ Men I Wayan uli dija ?” Gombloh mawali mataken.

“ Iseng uli ngalih angin”.

“Sedeng luunga ya paturu iseng. Nah dong Wayan lakar naar apa?” Gombloh

matanjenan.

“Apa dogen dadi, dagange kanggoang!” I Wayan nundik tur nyrere Ni Nyoman

Patrini.

“Eda anake Wayan nundik - nundik, nyanan yen tawange sing salah tampi ia .....’,

pajarnyane tan kalanturang.

11
“Nyen salah tampi, Nyoman ?” Wayan Duria raris ngimpek paene Ni Nyoman Patrini.

“Aduh, aduuuuuh, dadi Wayan gemes gati, nyen orahang, tiang tebongne apang

tawanga”.

“Kema ja orahang, iang sing kengken!”

“Saja?” Ni Nyoman nlektekang Wayan Duria.

“Saja!” Wayan Duria sumaur tan mari makenyem mapapas liat sareng Ni nyoman. Ni

Nyoman Patrini nglingus sada kabibil.

“Wayan apa lakar gaenang tiang, susu taluh?”

“Susu taluh ja susu taluh, kaden iang suba ngorahang, dagang kanggoang”, Wayan

Duria kenyem - kenyem.

“Eda anake mabatis bebek, Yan !” Ni Nyoman sebet pisan tur ngaryanang Wayan

Duria susu madaging adeng.

Wayan Duria raris nanjenin sane seosan irika. Sami manggutan ring Wayan Duria.

“Mbloh, nah dong apa buin daar, jag pragat ngorta dogen”, Wayan Duria mapajar

sambilang ipun ngambil sanganan.

“Enden dong malu, adeng - adeng, apang mekeloan maan nganggur dini”, Gombloh

nyaurin.

“Mbloh, kija rencanane bakal nglanturang masuk?” Wayan Duria nakenang indik jaga

Gede Gombloh.

“Yen tuah maan di IKIP Singaraja, sawireh gelare kincit pesan. Men Wayan dija?”

Gede Gombloh mawali mateken ring I Wayan.

“Yening trimana rencanane di “Ekonomi Gama”, sane mapiteges Fakultas Ekonomi

Universitas Gajah Mada ring Yogyakarta. Ketut Krasta sane nenten mapajar sakeng tuni,

ngamiletin sareng ngembungin, “Sajaan jani masuk dogen suba keweh, apa buin ngalih gae”.

12
“Ento cirinne masyarakate suba sayan ngerti teken gunanne masekolah. Pamerintahe

suba liu ngwangun sekolahan enu dogen kuangan tongos”, Made Wirata sareng milet ngorta.

“Ngalih gegaen buin ketilan”, Krasta mapajar malih, “Upamanne ada coloh ngangkat

pegawe adasa, ane nglamar satak seket”.

“Kenkenang apang tusing buka keto sawireh masarakat i ragane liunan ane dot dadi

pegawe negeri”, Wayan Duria nolih Ketut Krasta.

“Apake Wayan tusing demen dadi pegawe negeri?” Gombloh majinjin ring

kantennyane.

“Tusing, iang tusing demen dadi pegawe negeri”, I Wayan sumaur teges pisan.

“Sedeng melaha cara Wayan ngelah “modal” pantes masih tusing demen dadi

pegawe, sawireh utsahane I Bapa Wayan ane patut nyaluk. Kewala ane len - lenan ane tuara

mapopok, sinah masih liu ane dot dadi pegawe”, panimbal Made Wirata.

“Buka tujonin bapan tiange ngelah usaha madagang celeng, Beli Made nanging yan

prada tuara ngelah utsaha buka keto, tiang masih sing demen dadi pegawe”, Wayan Duria

nerangang. Ipun malih nglanturang, “Dadi pegawe tusing ngelah kabebasan, risasat negul

dewek, musti apang tinut teken “peraturan” kene “peraturan” keto. Kija kitane, apa

laksanayang tusing gantas, setata rumasa kesantulan. Buina yen buat pikolih masih tusing

amon apa. Yen upamian tiang, buka pantokane di soane. Yen aad pasihe saja bengil

pangenahne, nanging yen pasihe mebet ilid tuara ngenah apan - apan. Kenehang tiang

keadaan gumine jani pepesan buka pasihe mebet, ane cenik - cenik tur endep - endep ilid,

nyilem beten yehe”. Wayan Duria mapajar ngarepin Made Wirata.

“Yen keto tutur Wayane”, Ketut Krasta nyelag,” Luungan nganutin “Wiraswasta”

cara raose jani”.

13
“Nika yen coloh tiang, anake lenan kangge raganne”, I Wayan mapiteges. Nolih Gede

Gombloh eda nyen salah tampi mara iang nutur keto, sawireh Gombloh lakar masuk di IKIP,

ane dadi pegawe negeri”.

“Len wayan, len iang”, saur Gede Gombloh, “Sawireh iang makita ngabdiang dewek

marep negarane majalaran dadi guru, bilih - bilih masih yan kasidan”.

“Ngraosang indik ngabdi makejang ko ngabdi adane, yaning suba pada mapikenoh

manut tetujon pawangunan gumine, yadin malarapan dadi pegawe, petani, prajurit kapitui

mawiraswasta “buka tuturne I wayan busan”, Made Wirata mapajar dabdab, satmaka

nguntengang daging pabligbag gegonjakane i wau. Sane miragi yadian sane sareng

mawirasan sami anggut - anggut amtutang pajar Made Wirata.

Angine makebyur ngranjing kawarung, sakadi kayonan ring pawayangan maka -

cihna magentos babaosan. Wayan Duria nyledet Gede Gombloh, “Mbloh mani lakar kija?”

“Tusing kija - kija”, Gede Gombloh kituk - kituk.

“Jalan mabedilan, busan iang suba meli mimis. Suara ajak Artana ngorahang bareng

milu anggon “perpisahan”.

“Kewala lebihin ngaba bekel”, Gombloh masemu egar.

“Baan ento beres, eda sumangsaya!”

Wayan Duria nyledet nyoman Partini sane bengong miragiang kemaon.

“Buin pidan Wayan lakar mejalan luas ?” Nyoman Patrini mataken.

“Sawetara buin duang minggu yen sing kapialang”.

“Men I Luh sing ia ngelih kalahin Wayan luas joh?” Ni Nyoman Patrini masemu

ewer.

“Ah, ada dogen raosang Nyoman. Tusing ada keto. Urusan anak luh buin pidan

itungang, jani masekolah malu”, Wayan Duria sumaur tur nyeluk kantong, raris nyerahang

jinah limangtalian”.

14
“Ne anggon ajak makejang”.

“Depin yan, depin ene beli suba ngaba”, Made Wirata sareng Ketut Krasta mapajar

sinarengan.

“Tumben ja beli”, I Wayan nolih sang kalih.

“Ene pipis wayane enu masisa liu”, Nyoman Partini ngedeng laci ngwilangin jinah

pacang ngwaliang malih.

“Ah, depin suba, mani bakal idihang buin”, Wayan Duria mapajar turing matinggal

sakeng kaserengin antuk Gombloh.

“Suksma yan!” Made Wirata lan Ketut Krasta sinarengan.

Ring sor bingine rame pisan, mabongbong yadin makedekan. Dagang prenjake kaider

antuk alit - alite numbas prenjak.

Jagate galang ngluntang, sunaran suryane tan wenten nyantulin sawetara dauh tiga

wayan Duria mamargi kaanter antuk meme bapannyane rauh ring Denpasar. Sore punika

Wayan Duria jaga nglanturang pamargi nyujug ka yogyakarta.

Wayan Jimbar, sudagar bawi ring Banjar Pande kalangkung tresnane ring pianak,

napi malih Wayan Duria marupa pianak tunggal. Punika mawinan yening anak jinah Wayan

Duria nenten naenin kawes, sawireh setata kaulurin antuk reramanipun. Doning asapunika,

kenginan sering ambeknyane kadi ngudegin, ngungkulin sami-sami truna yadian anom-

anome ring pagubugan. Wayan Duria nenten naen nyak andapan, napi malih majih-jinahan.

Kewanten yening ipun sampun ajum, jenten sampun ipun tan ngwilang jinah tan ngwilang

tuyuh. Sane mangkin ipun nglanturang masekolah ring yogya, duaning kamanah antukipun

yen sampun doh masekolah, punika nyihnayang, yadiastun iriki ring bali sekolahanne sane

pateh taler sampun wenten.

Reramanipun tan purun tungkas, ri antuk ajrih ring pianake jaga ngambul. Samaliha

wantah Wayan Duria marupa pagantungan manah, pacantelan deweke ri wekas rauh mreteka

15
sikiane rikalaning sampun lampus. Taler arta branane sane kakaryanin sami pacang

kasukserahang ring ipun. Ipun taler sane ngawinang patikepung ngrereh karya, lamakane

pianake tan banget mamangguh pakewuh. Punika sami sangkaning tresna asihe ring sentana.

III

Ujiane sampun lintang, turing sampun kaumumang sisia SMAne sane dados akelas

sareng Luh Sunari lulus. “perpisahan” taler sampun kalaksanayang. Ne mangkin sami pada

ngungsi uleng aptine soang - soang. Sane pacang nglanturang masekolah, epot makarya surat

- surat sane kaperluang anggen ngelamar sekolahan. Sane tan mresidayang masuk malih, taler

tan kirang gupuhe ngrereh sulur mangda polih genah jagi makarya. Wenten sane caluh polih

galah nanging akeh pisan ane mamangguh sengka yadin rungka.

Luh Sunari sampun tigang raina pules kemaon ring kamar. Ipun setata nyenep turing

uyun, muannyane kembang lemlem. Satunggil katunas kamedalang mallih, broag - broeg

ngutah - utah. Ketut Jagra epot ngrerehang embokipun asem - asem, mangdene nenten terus

ngutah - utah.

Tangeh ring kawentenan pianake asapunika, Pan Sunari mataken ring kurenanipun,

“Memenne, kenken dadi buka keto I Luh? Apa mirib gelemanga. Tingkahe cara anak ngidam,

tusing kapineh baan icang nampenin”.

“Tiang masi keto, ngudiang ia ngidam anak tra ngelah somah”, Men Sunari nyaurin

paliate nrawang ngawang - awang.

“Tusing karesep baan cara janine, luh muani biasa magubugan dadi besik. Yen tong

baang, i dewek orahanga kolot, yen lumbarin kakene dadinne. Keweh dadi tua jag sarwa

pelih”, Pan Sunari kadi nyelsel sikian.

“Kenken, kaden tiang suba ngorahin beli pidan?”.

“Buka raose busan, i dewek tua jag sing ngelah beneh”. Pan sunari ngambil pabuan

tumuli nampin. Sesampune makecuh raris ipun malih mapajar, “Kene ja baan madaya nah.

16
Paling melah ajak panake mapreksa malu ka dokter, apang danan nyai ngajak icang salah

sengguh”.

“Beli dogen kanggona, tiang tusing bisa makeneh buin”.

“Kema dong dabdabang mumpung nu selid, icag bakal nelokin yeh malu kauma”. Pan

Sunari raris bangun, ngambil caluk sareng tambah,laut mamargi ka carik.

Men sunari raris ngeranjing ka kamar pianakne, kapanggih Luh Sunari malingkuh

masaput gintil.

“Ning, bangun ning, jalan mapreksa ka dokter, kodag baan kakene mekelo gati”. Men

sunari nundun pianakne.

“Ah tiang sing maperiksa, tusing nyidayang bangun”, Luh Sunari masaur kali

malingkuh.

“Sangkan lawanin, meme bareng kema ngatehang cening, mungpung tonden sanja”.

“Luh Sunari gridip - gridip bangun masrindungan mamargi ka “Kamar mandi”. Men

Sunari maseh ka meten. Tan asue Luh Sunari taler sampun usan maseh nganggon penganggo,

sebengnyane kecud pisan, paliate nrudu sawat lemet rasa tan nyidayang mamargi. Men

Sunari nututin pianakipun alon - alon mamaryan ring margine ageng nyantos motor. Luh

Sunari setata kecah - kecuh nandang seneb. Digelis rauh motor sakeng kangin sane

katumpangin rauh ring Klungkung. Ring motore Luh Sunari masantodan turing makakeb ring

pabinan memennyane.

Pasiene sampun akueh nyantos ring ajeng kamar preksa dokter Subawa,. Wenten sane

dekes - dekes tan papegatan, wenten sane nylemeh nyleleg ring kulawagannyane, wenten

taler sane matutur - tuturan sareng pasiene seosan.

Kirang langkung ajam tengah nyantos raris Luh Sunari polih giliran. Ipun ngranjing

kasarengin antuk Men Sunari.

17
Dokter Subawa nlektekang tur nguratiang pisan semitan Luh Sunari. Basangipune

kapecik - pecikin, kaenteg - entegin antuk “stetoskup”. Tan lempas taler tangkah yadin

tundunnyane. Bapak dokter raris mateken, ”Napine sane merasa sakit?”

“Basang tiange klies - klies kemaon turing nyeneb, tendas tiange uyun, bayun tiange

macelos gempor pisan”, Luh Sunari nerangang sakitipun. Dokter Subawa anggut - anggut

mirengang, tumuli dane ngambil tamba kaserahang ring Men Sunari raris kasisian. Men

Sunari ngwilangin jinah. Pak dokter malih ngandika, “Ragane memena ring anake sungkan”.

“Enggih Pak Dokter!” Men Sunari manggutan.

“Okan memene tan kenapi, ragane ngidam, manike sampun nadi. Becikang miara

sering - sering preksaang ring bidane nggih!”

Men Sunari tan nyidayang masaur, macelos kadi bancut rasan banyunnyane, dekdek

lidek, nyag kadi gedahe pantigang. Muanipun pramangkin kecud kuning, kabilbil, lali

mapamit laut mlengos kasisian.

Dokter subawa kagiat nyingak indika, dane kitak - kituk klecat - klecet. Ring kayun

dane ngrimik, “Padalem, mirib pianake abot ulian tra ngelah kurenan tuara tawang”. Durung

ical kememegane pasiene seosan sampun ngranjing.

Rauh jumah Luh Sunari terus ngojog ka pasarean. Men Sunari ring amben metene

negak mapangsegan, malengok bengong matoro - toro.

Tan asue Pan sunari rauh, sareng negak ring ambene.

“Kenken, apa kone saketne i cening?” Pan Sunari mataken. Men Sunari bengong kadi

nenten miragi pajar kurenanipun.

“Nguda dadi bengong, Kenken pianake maan ubad?” Pitakene kawiwitin malih.

“Arah lacure buka lintihang, Sunari suba ngaduut manik”.

“Aa, apa ya artinne anake ngadut manik?” Men Sunari mapajar kantun bengong tan

panolih.

18
“Aduh dadi kekene tepuk lacure, apa yan ngundukang”, Pan Sunari madeepan manteg

paa.

“Nyai suba maan matakon? Nyen kone ajaka “, Pan Sunari nglanturang pitakene.

“Tonden, Beli jani nakonin! Kenken raos tiange pidan, bas lumbar pianake kene suba

dadinne”, Men Sunari maselselan.

Dong eda anake icang selsela! Nyai sing patut nyambat sara pianak?” Pan Sunari

nimbal.

Tiang sing ja nyelsel beli, cutetne iraga tuara engeh bas sanget ngugu pianak, yapitui

kene gelahang jani”.

“Adah, ene jenenge madan tuduh ugug”. Pan Sunari daat - duut, raris bangun tur

ngojog kamar pianakne, muannyane barak biing nandang pedih kimud tur jengah mecampuh

dados asiki.

“Sunari! Dadi buka baan nyai melaksana nyelek - nyelek matan bapane? Tegarang

tuturang tekan bapa! Nyen jatinne ajak nyai? Atempung Bapa tusing madaya, nyai bakal

matingkah akekene. Tusing pesan manut goba ceninge bikas Nyaine”, Pan Sunari giet - giet

antuk brangtine tan sinipi.

Luh Sunari nenten mapajar, ipun makakeb ngeling slegut - slegut meluk galeng

guling.

“Bah, dadi ling anggona nyautin munyine!! Dingeh munyi Bapane apa tusing, jlema?”

Pan Sunari mapajar bangras sahasa ngambis lengen pianakipun mangda bangun. Nanging

Luh Sunari sayan mangetang lingnyane.

“Bah enu masi sebak anggona nyautin munyi, kasibak tendasne”, Pan Sunari iging -

iging jagi nyagur pianakne.

“Beli eda jag wirosa, buka keto, adeng - adeng anake malu takonin pianake, apa buin

ia sedeng gelem”, Men Sunari nambakin kurenanipun.

19
“Nyai bakal nindihin panak Nyaine?”

“Tiang sing ja nindihin, pamekas sulure malu apanga beneh. Tegarang tegtegang malu

bayun, tusing sida bakalan mragatang gae yan suba madasar brangti”, Men Sunari nganduh -

anduh Pan Sunari mangda nenten kalaju wirosa ring pianak.

Balange masuara rame risasat sareng nambakin Pan Sunari mangda eling ring sikian.

Pan Sunari raris negak maangsegan, nyedot angkihan tur kamedalang alon - alon.

Men Sunari sareng negak tan pangucap.

“Dadi nyai buka kene nyen jatinne ajak Nyai? Tegarang orahin bapa apang beneh

baan mapineh” Pan Sunari mapajar sada enduk. Luh Sunari kantun slegut - slegut ngeling

nenten nyidayang masaur.

“Gede pesan nyai maang Bapa gae. Gigis leke tampegang jani. Kenken bakal

penyambat pisagane. Buine kija iliang muane. Lasia bapa tusing ngelah panak nyai. Yen

amon ene baan nyai ngawe kemelahan Pan Sunari teges pisan.

“Orahin anake i Bapa Ning apang melah baana ngitungin”, memenipun sareng

mapajar alon.

“Tegarang negak malu, da jag ngeling kene!”

Luh Sunari bangun alon - alon, negak nguntul tan purun maliat ring reramanipun

makakalih. Sesampune ngusap yeh peningalan, sambilang ngurik kuku ipun mapajar alon,

“Wayan Duria”.

“Wayan Duria? Aduh, sing madaya aketo banine tekan i dewek! Jani kal alih bapa

apanga ia nyuang nyai, apang “tanggung jawabanga” laksananne. Yen sing keto kapitui bakal

ngecorang getih Bapa sing surud”. Pan sunari mapajar bangras, makebles kasisian ngrepak

ngambil caluk.

20
Men Sunari ngetut, Beli enden ja malu jag bringas keto. Melahan mategtegan malu,

apang danan ngedenang ucape, pinehin malu kenken patutne melaksana. Beli kaden dadi

klian, pepes mituturin timpal. Tepengan jani paling melah alon - alon tegtegang papinehe”.

Pan Sunari bengong, ring manah matutang kurenanipun raris ipun kaambene negak

masadah ring tampule nyiksik dewek mapineh - pineh. Men Sunari mawali ka kamar nakenin

pianakipun.

“Maan kenken, nyak Wayan Duria nyuang nyai?”

Luh Sunari malih ngeling tur kituk - kituk.

“Ngudiang dadi nyai las nyerahang dewek yen suba tusing bakal anggona somah?”

memenipun mataken malih.

“Raosne ngorahang lakar nyak nyuang, sakewala sesubanne tiang mandeg orahin

tiang ia, tusing angkenina. Orahanga tiang ngajak I Artana yadin Gede Gombloh”, Luh

Sunari andet - andet sig - sigan.

“Jatinne saja taen ngajak Artana yadin Gombloh?”

“Tusing, tiang tuah ngajak Wayan Duria dogen”.

“Sangkan nyai daliha ngajak ane lenan?” Men Sunari seken pisan pitakene nyujutang.

“Sawireh tiang taen malali ngajak artana yadin Gombloh, nangingke tusing taen

majele - melah”, Luh Sunari nerangang ring memenipun.

“Ooooh...!” Men Sunari kituk - kituk kapiwlasan. “Kanti tiang mapata gerah geruh

Wayan Duria tuara ngugu. Pamragat tundena ngulungang, tur prabiyane ia ane mayah”. Luh

Sunari bengong pelainyane sawat. Men sunari nenten mapajar punapa - punapi nyantos

pianakipun mangda puput nerangang indiknyane.

“Meme”, Luh Sunari nyrere memenipun. “Sawireh belingan tiange ene madasar baan

tresna asih, bakal piaran tiang, kapitui nepukin jele yadin sangsara lakar lampahin tiang,

sapalan suba jele”. Luh Sunari mangsegan tur kantun nguntul.

21
“Jani pengidih tiange teken meme, baang malu tiang madunungan dini. Manian yan

suba embas, tiang nyadia lakar magedi uli dini, apang bedikan meme yadin i bapa nandang

lek, kaucap ulian tiang. Tiang kapok, dumadak meme tusing kanti pindo kaucap sangkaning

tiang”, Luh Sunari mapajar yeh peningalane patrambias kadi sabehe deres.

“Yen ibapa tan nyidayang ningalin tiang jumah, melahan apang raganne mragatang

tiang”. Luh Sunari makakeb ring pabinan memeninyane saha ngeling sigsigan.

Men Sunari merasa bek tangkahnyanne belbelan, kolonganne rasa sampetan, tumuli

kaurut - urut sirah pianake, yeh peningalane pacretcet ngetel ring sirah Luh Sunarine.

Bulane tanggal pig lima sunarannyane kantun memer ngintip sakeng slagan bapane,

sakadi sareng sedih ngantenang kawantenan kulawarga Pan Sunari.

Pan Sunari mamanah pacang ngrereh Wayan Jimbar ring Banjar Pande, ngrauhang

indik laksanan pianaknyane Wayan Duria marep ring Luh Sunari tan manut ring rencana

kurenanipun, santukan manut pangangken pianaknyane, janten tan wenten pikenoh ipun. Ri

kala punika Men Sunari nyritayang pajar pianakene sami ring Pan Sunari.

“Yen saja buka aketo, nunden ngulungan ento dogen suba nyiriang ia ngaukin ngelah

pegaene. Jag gampang baana ngomong, lagutne ngelah pipis liu. Pantes ia magedi joh,

sawireh nglidin beberekanne dini. Yadin keto enu lantang galahe anggon mapitungan ngajak

I Duria. Bas sanget baane ngewek - ewek, bas gede dosanne tusing sida baan murnayang”.

Pan Sunari neen tangkah nangkek brangti.

“Kenkenang, pianake masih bas mudah ngaba awak”, Men Sunari sakadi nyelsel

sikian.

“Sajabaning tobong baongne mirib ya purna kenehe”, Pan Sunari griet - griet.

“Yen matiang Beli pianake pragat ja mati, nanging tuara bakal rered, buina ngedenang

tepuk jeleke, I Ketut kenken dadinne ri wekas”, Men Sunari mapajar alon.

Pan Sunari nenten masaur, tumuli kalanturang malih.

22
“Buina cara baos anake wikan, jeleke tusing dadi kelidin melahe tuara dadi jujuhang,

jelek ulian pianak melah masih baan panak. Yapi kenkenang mula awak gelah, yadin getep

batise kebot ane kenawan tra dadi tindakang. Mula sangkaning pangendan Widhi”.

Pan Sunari nulengek ngenengneng iga - iga, ring manaih ipun angob ring dalem

pepineh somahnyane, sayaga natak pakewuh yadin kasinangkonan sane kakardinin antuk i

pianak. Raris ipun madekesan, sakewanten nenten mapajar punapa - punapi.

Men Sunari raris nglanturang malih, “Mirib saenune idup tusing ja satuuk bakal

nepukin jelek, sinah masih taen lakar nepukin melah lega, lega kalawan sebet mula

masanding”.

Pan Sunari masalin sebengnyane, miragiang pajar Men Sunari punika. Ipun eling ring

kawentenane kadong sampun lintang tan dados waliang malih. Tan sida antuk ngrereh

rainane dibi.

“Nah, yen keto pepineh nyaine, jani kanggo nyai suba ditu icang tusing bisa buin

ngraos. Benehang pianake apang danan ia naud - naud awak”, Pan Sunari mapajar enduk.

Clepuke kauk - kauk sawat pisan satmaka mapikeling reh jagate sampun lintang

wengi.

“Haaaahhh!” Pan Sunari mangkihan saksat nglepas seksek manahe mangda maluaran.

Kadi lumrahe ring padesaan, ala ayu wenang sambat. Tan sida antuk nekepin andus.

Indik Luh Sunari taler asapunika, utaminipun ring banjar Batur rame ida danene maosang

Luh Sunari. Ring dagang wedange yadian ring warung - warung, taler ring pangguran

mabiabiuran sami. Wenten sane nyemsemang, tan kirang taler sane medalem, sotaning sareng

makueh.

Duaning asapunika kenginan Luh Sunari tan purun ka margine, paput makrenden

jumah kemaon, ri antuk kimud manahe tan sipi. Pan Sunari sane satunggil sore masesanjan

ring banjar, mangkin arang pisan ipun sareng.

23
Kasuen - suen baose yadian pangucap punika taler ical, kadi damuhe semeng sirna

olih panes tejan suryane.

Rasa kimud sane katandang sakakidik sayan punah. Brangtinipun ring pianak sampun

mawali dados tresna asih. Angen ipun manggihin Luh Sunari jekakah - jekukuh nguntul tan

purun lumiat, ical getarnyane tan mali sakadi sampun - sampun.

Manut pituduh pak dokter, Men Sunari sering pisan ngenken Luh Sunari mangda

maperiksa ring BKIA, nanging pianaknyane arang pisan nganutin, saantukan ipun setata

rumasa kimud. Rasa - rasa ring margi sami anak nyemsemang deweknyane, wenten anak

mabunbun kapitaen sampun ngrembugang sikianipun. Punika makawinan Luh Sunari setata

jumah, epot ngambil pakaryan sakaluire sane kakaryanin antuk memenipun sasida - sidayan.

Rainane magentos wengi, wengine magentos raina katimbal antuk wuku lan sasih,

puput reke ulannyane, Luh Sunari nenten pesu sakeng kamar sakadi lumrahnya. Men Sunari

tangeh ring kawentenan pianake asapunika raris ipun ngranjing ring kamar, kapanggih pianak

ipun durung bangun. Sadurunge katakenin Luh Sunari ngirinin mapajar, “ Me basang tiange

sakit, klias - klies teka ilang”.

“Abot tumben mara mabad - mabadin tekeh meme. Suud malu cebar – cebur, buin

akesep apang alihanga bidan teken I Bapa”, Men Sunari dabdab kapiwelasan, tur ngurut -

urut pianaknyane.

Pan Sunari gupuh madabdaban, encol mamargi ngrereh bidan ring BKIA. Tan asue

sampun rauh, nyritayang bidane kantun repot, malih abosbos pacang rauh.

Sawetara dauh tiga bidan Sri Rahayu rauh. Luh Sunari kaaksi, raris dane ngandika,

“Men iluh wau mabad - mabadin, parnan tiang paling gelis nyanan nyoreang wau minab

embas. Mangkin jaga suntik tiang dumun, nyoreang tiang malih mriki”.

“Enggih sara ledang ibu kemaon, tiang nunas mangda tumus suecan ibune”, Men

Sunari matur plapan pisan.

24
Luh Sunari raris kasuntik. I pun ngajengit naanang sakit.

“Ibu tolong suecanin tiang!” Luh Sunari ngangsehang matur.

“Mangkin masare dogen malu Luh, Nyanan tiang buin mriki”, Ibu Sri Rahayu

ngandika alus.

Luh Sunari manggutan.

Bidan Sri Rahayu raris makaon kairing antuk Men Sunari rauh ring pamesune. Pan

Sunari majujuk sada ngeed ring natahe.

Angine sumilir aris mawinan panese tan banget rumasa, nanging Luh Sunari kiad -

kiud merah - meruh naanang sakit, tur busan - busan ngurut - ngurut basang.

Kirang langkung jam tiga sore Ibu Sri Rahayu rauh. Men Sunari encol nyagjag, taler

Pan Sunari macebur sada gegeson,

“Rarisang malinggih dumun, Bu” atur ipun dabdab.

“Enggih Pak. Sapunapi I Luh?”

“Kantun daah - duuh sakeng tuni”, Men Sunari ngriniin.

Ibu Sri ngraris ngranjing ka kamar genah Luh Sunari nyakit. Luh Sunari matolihan

paliat kuyu nenten nyidayang mapajar kantun kiad - kiud aduh - aduh.

Ibu Sri tumuli ngusud - ngusud basang Luh Sunari buntut ipun kaleserang.

Sesampune puput mreksa dane ngwangsitin Men Sunari kadandan kasisian.

“Me, pinih becik ajak luh ka BKIA, drika mangda raganne ngembasang rare, sawireh

rarene niki mabading”. Ibu Sri makisi - kisi, mangda tan kapiragi antuk sang sakit.

Pan Sunari sane nyantos ring sisian, miragi asapunika di gelis mapamit jagi ngrereh

dokar.

Nenten sue dokar sampun rauh.

“Kema enggalang nabdabang dokare suba teka, dandan i cening pesu Pan Sunari

ngrojo ka kamar katututin antuk Men Sunari. Luh Sunari kadepang sareng kalih jage

25
kaunggahang ring dokare, nyujug ka BKIA. Ibu Sri ngriniin nglinggihin sepeda motor.

Angine makebiur ngusap - usap luh Sunari nyleleg ring memenipun, ngidem tan mari

kajengat - kajengit ngamel basangnyane.

Wengi punika luh Sunari terus ngeling aduh - aduh nandang sakit tan sipi. Jantos

raina taler durung embas. Memenipun pageh nyantos irika ngundap nguyuk ring sisian. Raina

nika taler dereng prasida embas. Kirang langkung jam pitu wengi, wau embas kewanten tan

molih santukan rarene sampun tan kantun maurip. Luh Sunari lepeh tan eling ring sikian.

“Me, indayang ngranjing, niki rarene lanang, nanging lacur sampun ngalahin”.

Men Sunari tangkejut, madeepan manteg paa, “Aduh Dewa Ratu dados padem cucun

tiange”.

“Sampunang sanget sabetange Me, niki cueca Ida Sang Hyang Parama Kawi, I Luh

rahayu raganne”, Ibu Sri dabdab alon.

Men Sunari kantun bengong kamemegan, yeh peningalane nrebes nembah ring

pipinipun.

Ibu Sri rahayu ngandika malih, “Me, ajak rarene budal, preteka kadi patute, I luh

banggayang driki gumentos becik dumun”.

Men Sunari manggutan tan nyidayang mapajar. Pan Sunari rauh kituk - kituk, “Ch-ch-

ch” Raris rarene katunas, baktanipun budal tumuli kapreteka tur kapendem manut indike

sane patut mamargi.

Sawetara pitung raina suennyane Luh sunari sampun dados budal. Muannyane

kembang lemlem, pamargine enduk pisan. Ibu Sri Rahayu sering rauh nyuntik, ngicen pil

minakadi vitamin. Sayan lami sayan becik, pamuput mawali seger oger kadi jati mula.

Dasar anak jegeg, wiakti maweweh mangkin kajegegane, awake lemuh megeloran,

sebeng danglep nanging tan malih getar sakadi daweg kantun dados murid. Semitane sampun

kadi anak bajang pekas tan malih crakcak - crokcok.

26
Sotaning dados jadma maurip, yaning tan madrebe pakaryan rumasa meweh, setata

eling ringin indike sane sampun lintang sane ngawinang bilahpara manahe tan papegatan.

Duaning asapunika sedek raina anu Luh Sunari matutur - tuturan sareng memenipun,

“Me keweh tiang nongos kene sesai tuara ngelah gegunan, pragat nyakan teken pules.

Ngrenda tiang suba med, sakit bangkiange negak dogen sai - sai”.

“Men, kenken bakalan itungan ceninge?” memenne mataken.

“Yen tuah Meme tusing keberatan tiang lakar mlajah madagang sambilang

masliahan”, sapunika pangidih Luh Sunari ring reramanipun.

“Medagang apa? Ngadep ebe cara Nyoman Kerti, keto ?” memenipun majinjin.

“Tusing! Tiang lakar ngadep barang kesenian yadin kerajinan matanjan kapin turise”.

“Yen keto sing liu ya nagih pokok?”

“Meme sing perlu ngitungang pokok, sawireh tiang ngelah timpal Mariati adanne, uli

Celuk. Ia ngelah toko kesenian. Raganne bakal idihin tiang tulung, silihin barang, tingkahe

maparo bati”.

“Men, sing nyen uluk - uluke, maalina malu maang aji ?”

“Eda sangsaya Me, sawireh ia timpal tiang melah pisan”.

“Yen saja keto meme tuara sanget nambakin cening, mirib ja bapan cening masi

setuju”.

Luh Sunari egar semitane, “Yen suba meme setuju, mani tiang lakar luas ka Celuk”.

“Lenan teken gegaen keto sing ada demenin cening?” memenipun kadi nyugjugin.

Tiang dot sambilang nglapahang basa Inggris, apang tusing nirgawe paplajahane di

SMA”.

“Ooooh, tegarang! Luung keto”, Men Sunari anggut - anggut, Luh Sunari masemu

egar, amnying ring meme sirna rasa sebet manahe kedas kadi luune sampatang.

27
Motor turise majajar - jajar mararyan ring Kerta Gosa, para turise munggah tedun

rame pisan nonton gambar wayange sane wenten ring Bale Pangungangan Kerta Gosane,

Yadin ngranjing ring Bale Kembang Taman Giline sane matunggalan genah. Akueh sane

klecak - klecek ngambil potrekan paninggalan Raja Klungkung punika. Para gaide tudang -

tuding nerangang sakancan sane wenten irika.

Tan kirang sane sareng ngamenin irika inggih punika dagang “acung” nanjayang

sakatihing barang keseninan yadin kerajinan. Wenten : togog, capil, lontar rauh jejaitan antuk

lontar, miwah sane lian - lianan. Sinalih tunggil dagang “acung” punika tan lian ring Luh

Sunari sareng irika. Mlegendah paritingkahnyane, wenten sane terus nguber turis, kepras -

kepris matanja antuk basa inggris antos nyantulin turise mamargi, makawinan kedengkik

antuk gaide sane nganter.

Nanging Luh Sunari nenten matingkah asapunika, ipun gumanti nyantos mangda

polih galah becik, ri tatkala para turise usan malila cita tingkahnyane setata nutdut kayun

sang kaaturin, santukan tan naen lempas ring semitane mresmes masemu guyu. Punika

mawinan akeh adolannyane durus, samaliha tan akidik turise sane motrekipun, menawi

kadutdut antuk kaayuannyane. Wenten taler sane usil nundik pipinipun Luh Sunari setata

mekenying manis nampenin paripolah tamiune kadi punika.

Ri sampune mararadan, turise sami pada nglanturang pamarginnyane, Luh Sunari

sareng dagange seosan mararyan matedoh matimpuh ayu ngwilangin jinah adolane, tur

ngetang barangnyane sane kantun.

Duk punika ipun kadesek antuk dagang “acung” lanang sarwi mapajar alon, “Beh

Luh, jani ja buka anake mupu, liu barangne payu” Luh Sunari matolihan, “Yeh Beli Ketut,

kenken liu payu?”

“Apa lacuran, maan madagang tuah abidang”, sapunika saur Ketut Mardana.

“Luh, tulungin ja Beli adepang bareng bedik, apang payu masi bareng meli nasi”.

28
“Eda ja ewer Beli”. Luh Sunari nyrere Katut Mardana.

“Ewer? Atepung Beli tusing ngelah keneh buka keto. Ene anak saja - sajaan”.

“Pantesne kaden beli ngurukang tiang, sawireh beli suba liunan ngelah “pengalaman”

tepengan ene”, Luh Sunari masemu guyu.

“Sadiane tusing dadi ketoang”, Ketut Mardana nundik bangkiang Luh Sunari.

“Iiiikk, Eda beli tiang tusing bani”. Luh sunari tangkejut. Angine ngasirsir aris tis

mulus ngilihin sang kalih marembugan.

“Kene ja baan maitungan, nanging luh setuju”. Ketut Mardana nguratiang Luh Sunari.

“Kenken ja Beli?” Luh Sunari mataken.

“Jalan maparo bati. Ene tabing beline adep, yen payu batinne dum bareng”.

“Beh dueg beli Ketut, baang beli aji suba mabatinin, nyanan tiang apa bakat gotol”.

“Sing keto Luh! Luh masi nawang ajine. Sawireh beli nyemak jumah di Kamasan,

sinah suba mudahan imbangang teken di toko kesenian”. Ketut Mardana raris ngeberang

tabing sane baktanipun.

“Upama tabinge ane, aji limang tali rupiah, yen di toko sebedika aji kutus tali. Apake

ento beli matinin?”

“Yen keto lakar tegarang tiang, nanging beli bareng nah!”

“Buka suecanin Widhi rasa keneh beline yen Luh nyak bareng - bareng ajak Beli”.

“Bareng - bareng madagang tusing ane lenan, Beli”, Luh Sunari sebet nyaurin sarwi

makenyem.

Macepol rasa ulun atin Ketut Mardana mapapas liat tur nampi kenyem Luh Sunarine

Rerembugane putus rauh irika santukan wenten turis mararian wau rauh sakeng

Padangbai. Sang kalih gegeson madabdaban, kasarengin antuk dagange sane lianan saling

langkungin.

29
Satunggil wenten turis tedun ring Padangbai, janten simpang ring Pura Guwa Lawah,

sinalih tunggil sad kahyangan sane magenah ring Kabupaten Klungkung sisih kangin. Pura

Guwa Lawah, riantuk sajeroning pura wenten guwa mageng sane kagenahin antuk lelawah

euan keh nyane, punika ngeranayang purane marupa sakadi “Unik”, sane ngawinang para

turise tan ngelepasin simpang mari tatasang kawentenane sajeroning Pura.

Duaning asapunika dagang - dagang kerajinane taler mapupul ring jabayan nyandak

tamiune rauh melancaran ring Bali.

Tan lepas Luh Sunari sareng Ketut Mardana milet nyandak ring Gua Lawah kirang

langkung jam 09.00 para turise sampun mararadan nglintang ke kabupaten Gianyar wiadin

Badung.

Luh Sunari sareng Ketut Mardana ngetang barang nyanne sane durus tur ngepah bati

manut subene sane katinutin.

“Luh!” Ketut Mardana ngawitin sausan mapawilangan tan mari nguratiang Luh

Sunari sane bengong marep ka segara.

“Kenken, ada pelih itungane?” Luh Sunari nolih paliate macepuk sareng kalih. Luh

Sunari makipekan marep ka segara nonton jukung marerod rerod kadi brarakan.

“Itungane suba benah”. Ketut Mardana kalbilbil raris mecikang genah barange sane

sampun becik.

“Yen tusing ada Luh tusing sida baan beli ngadep tabinge buka ane endap pajare”.

“Kenehang beli sanget ja masi ulian dagange”.

“Apang ada raosang beli, kangine orahang beli kauh sara Beli suba ditu”. I Luh tanpa

nolih nganengneng segara.

“Bah, munyin beline anak ambul sajane”

Angine makesiur aris nyilihin sangkalih, ngranayang sayan lengut sangkalih

masayuban ring bale bengonge.

30
“Beli mirib Beli tuara pati rungu”

“Ban apane Luh?” I Ketut Sada jujur tur nangsekang.

“Tiang maan maca disurat kabare “padagang acunge” bakal “tertibanga” baan

pamerintahe sawireh kabaos nglikadin tur nunain keasrian gumi Baline”.

“Ento bakat sanget runguang. I raga ngalih dedaaran madasar baan tuyuh tur matut -

matut. Da jejeh satundene malaksana ane tan patut” Ketut Mardana tabuhe getar.

“Yadiapin keto patut masih pinehin, apang danan I raga kabaos mawe runtik di

gumine, Luh Sunari mapajar kadi sumangsaya.

“Jani kene abete”, Ketut Mardana mamijilang papineh, “I raga apang bisa ngararinga,

eda tamiune nyung - nyunga, ubere kemu mai ane ngeranayang lantud mamargi, liked

macecingak, yening tamiune suba suud malila cita ditu mara tanjain barang, dasarin baan

munyi tur tata susilane melah kenehang beli tusing ada kenkena. Yen prada tuara nyak belina.

Eda sebet, ento cirine turise tusing makite. Eda nyung - nyunga sawireh tingkahe buka aketo

mula tusing patut. Bina pamerintahe sinah, ngayunin anake cara I dewek. Yan ne pet jag

larang ,sinah suba alap aneh ane gede - gede dogen ya payu, sing ya cara nyebit tinge amis

kacerikan”. I Ketut maangsegan nyrere Luh Sunari sane anggut - anggut kemaon. Raris

kalanturang malih, “ane patut tertibang” sing ya ane melikadin, ane matingkah cara anak

mamaksa, kanti tamiune lantur tur buka gulgul ane makawinan keasrian gumi Baline buka

aduk sera aji keteng. Buina ngudyang ento bakat rambang saenun irage maan galah

biasaang dogen. Ane perlu besikang pepinehe apang gilik paturu “Pedagang acung”, eda

lempas teken tata cara ane patut, sinah ja kayunine antuk Sang Ngawe wenang”.

Siep. Soang - soang mapineh manut dewek ipun.

“Kacang, es, roti!” dagang amike nanjayang dagangannyane. Ketut Mardana

matolihan tur kituk - kituk dagangane makaon saking irika ngungsi anake rame mabunbun.

31
“Luh, uratiang beli Luh seleg pesan ningalin pasih, buka anake ada angen luh di

tengah pasihe”, I Ketut ngamimitin.

“Anggon nyaruang leliat Beli, makunar - kunaran rasane nepukin motore rame

ngangin kauh. Tiang demen ngatonang pasihe pelung tan patepis sak - sak macampuh ngajak

langite mabuange baan jukung liu mabrarakan, masulam baan ambubune magempol -

gempolan”, Luh Suanri masaur paliate sawat.

“Saje akeketo Luh, yen ento ane uratiang Luh, makeber rasa bayune nyag dadi abesik

matunggalan di Buana Agung. Nanging ane paak uratiang, ombake tusing siep - siep

magrudugan magulungan kesisi, tusing suud - suud ngusap - usap biase alus, satmaka anak

truna kalawan dane ayu risedek tresna asih kalulutan”, sapunika Ketut Mardana nimbal tan

mari nyrere Sunari. Luh Sunari kantun bengong tan pasaur.

“Luh jalan je ane paek uratiang, nguda ane sawat rambang”. I Ketut nenten nyidayang

ngelanturang, santukan ke kolongane belbelan, angsure tadah nrugtag.

Angine makesiur ngusap - usap sangkalih, mawastu sayan ulangun manahe

masinutan.

“Beli, tusing karesep baan tiang munyin Beline”. Luh Sunari matolihan. Paliate

macepuk, kabilbil sareng kalih.

“Kene Luh, mumpung Luh ajak Beli mabesikan paitungan ngadep barang kesenian,

apa kalegan tur bagian idup Beline yan prada pepinehe buka kene sida tumus kayang

kawekas”. Bongol Iluhe. I Ketut gelek - gelek nyantos tetampen Luh Sunarine.

Luh Sunari bengong kadi kaslengagan.

Sambilang krapat - kripit ngulung tabing, Ketut Mardana ngalanturang, “Bungah tani

nganggo, betek tan paneda rasan keneh Beline yen luh sida nampi pepineh beline ane

mabantang baan cita nirmala”.

32
Siep. Luh Sunari nguntul, Ketut Mardana nlektekang Luh Sunari tan panolih kadi

togog.

“Nah aketo, tegarang pinehin apang melah, pangaptin Beline rahayu dumadak

mamangguh karahajengan”.

Kupu - kupune malinder sareng kalih ngiderin sekar katang - katange sane tumbeh

ngerepe ring sor blatunge ipak.

“Nguda dadi mendep Luh, mirib liwat baan beli nutur? Eda anake salah tampi, Beli

mule tuara bisa mapepeson”, I Ketut dapdap pisan kadi nyepjepin capung.

Luh Sunari mecikang tegak nyane, paliate doh kapucak gunung nusane, sarwi mapajar

alon banban, “Beli Ketut tusing sida baan tiang nampi raos Beline, keweh tiang bakal masaut

sawireh tuara marawat baan tiang ane tuturang Beli. Sajatine tiang nyak bareng - bareng

madagang ajak Beli sangkaning pada mabuat tuas, nyidayang meli nasi pada matekor, pada

raden tresna masuitra. Lebihan tekening ento eda malu Beli salah sengguh tonden papineh

baan tiang”.

Gempor rasa bayun Ketut Mardana mirage pajar Luh Sunari asapunika.

“Luh nguda dadi…”. Dereng puput I Ketut sampun katimbal, “Yeh Beli ento ada

tamiu, jalan dabdabang!” Luh Sunari ngencolang bangun gegeson nyagjagin tamiune wau

rauh,tur katutug antuk Ketut Mardana numuli ngeberang dagangan sareng kalih.

***

Ketut Mardana saraina rerad - rerod madolan sareng Luh Sunari. Luh Sunari kalintang

celing, pascad nimbal raos maduluran semu samita nyunyur manis, makawinan I Ketut

Mardana sayan buduh paling manahipun. Anak seos janten sampun pacang marna Ketut

Mardana sareng Luh Sunari sampun anut, lasia pacang matemuang cita idepe matunggalan.

Punika duaning Luh Sunari paritingkahnyane kanten tan naenin marupa tan anut marep ring

Ketut Mardana.

33
Nanging kawiaktianipun Ketut Mardana setata rumasa biahpara, runtag mulisan

manahe riantuk sane kaajap durung prasida nyanggemin, bilih - bilih durung marawat matra .

Kadi bedake semerin, asapunika kabaos. Ketut Madrana manggihin toya, toya sane ning tur

tis sakewanten doh dalem genahipun, mawastu bedakipun tan sida ical antukan timbane

matali cantun, tan sida rauh ring toyane. Yadiastun asapunika Ketut Mardana tan maren

nincapang utsahannyane.

“Yeh ngetel makelo - kelo nyidayang molongin batu”, sapunika manahipun.

***

Ring sor wit warune ngrempayak rame panggurane ngetis. Para bendegane sampun

rauh saking segara, nganggur maduluran makta pencar kasangketang ring carang warune

kaulat tanmari ngorta sareng timpal - timpalnyane. Dagang prenjak kalih dagang, sanganan

epot ngadolin anake matumbasan, napi malih panes nyentak sakadi mangkin.

Tan dumadi wenten motor mararyan, anak truna tedun makta tas ring koper alit, raris

ngojog anake mabunbun irika. Maduluran ngeedang raga tamiune mataken, “Nawegang Pak,

tiang mapitaken!”

Sane katakenin mararyan makarya, nolih tamiune tur masaur.

“Inggih antuk napi?”

“Sane encen Kantor Parbekele iriki?”

“Punika napi nampek sakeng irika, dangin umahe punika delod margi”, tur

mitujuhang kangin, kacingak antuk tamiune.

“Suksma pang banget Pak, tiang mapamit”, tamiune plapan pisan.

“Inggih rarisang!”

Tamiu punika raris mamargi nyujug genahe sane katujuhang. Sandang becika pisan

Bapak Perbekel wenten ring kantor.

34
Tamiune ngeed ngaturang pangenjali, sane kawangsulin taler antuk pangenjali.

“Ngraris malinggih” Bapak perbekel ngenken tamiune mangda malinggih.

Sasampune malinggih sang rauh raris nguningang raga, “Titiang sakeng Fakultas

Pertanian, Universitas Udayana “Denpasar”. Bapak Perbekel matangi tur nyerahanag

tangane. Sang kalih raris masalaman.

“Made Ambara”, atur tamiune cutet.

“A.A.Gede Raka”. Bapak Perbekel nimbal ,tumuli sareng kalih malinggih malih.

Made Ambara raris ngaturang “surat tugas” ring Bapak Perbekel. Bapak Perbekel

anggut - anggut tur ngandika, “Ragane sane jaga ngamarginin KKN iriki? Tiang taler sampun

polih surat sakeng Pak Camat, kewenten durung jantenanga sapasira . Mangkin sampun ya

janten”.

“Inggih titiang sampun”, atur Made Ambara ngekes.

Bapak Perbekel ngandika ring juru tulise , “Yan, sawireh raganne uli Fakultas

Pertanian, tegarang alih Pekasehe akesep ditu bakal dunungang ragane”.

“Sira , Pan Sunari?” Wayan Patra mapisekan.

“Aa, nyen buin lenan teken ia”.

Wayan Patra raris mamargi. Bapak Perbekel mabaos - baosan kairing antuk Made

Ambara.

“Ooh, niki Made saking Ubud kanten?”

“Inggih patut Pak”. Made Ambara cutet matur.

“Yen pidan tiang mrika, bakal singgahin tiang Made”.

“Sandang becik pisan. Titiang nyadia mangda bapak naenin tedun ring pondok

titiange”

Sedeng itep mabaos - baosan, saget rauh Pan Sunari kasarengin antuk Wayan Patra.

35
“Negak malu kal ada itungan bedik”. Bapak Perbekel ngandika ring Pan Sunari .

Sasampun Pan Sunari negak. Bapak Perbekel malih nglanturang, “Ene Made Ambara ,

mahasiswa lakar ngamarginin KKN dini. Sawireh ragane “Jurusan Pertanian” dadine Pan

Sunari bakal serahin ditu”. Ngaksi Made Ambara tur nudingang Pan Sunari,

“Niki Pan Sunari dados Pakaseh ring Subak Dauh Desa”.

Made Ambara manggutan marep ring Pan Sunari, Pan Sunari taler ngwaliang antuk

anggutan.

“Inggih, danginipun ampurayang santukan pondok titiange kadi punika, kemaon

wenten genah masayuban mangda kanggeanga antuk Pan Made”.

“Tiang taler asapunika, mangda bapak ledang tiang gumanti ngrewedian bapak sareng

sami”. Made Ambara mapajar dahat plapan.

“Antuk punika sampunang sampun bangetanga, ngiring sami drueang”, Pan Sunari

malih nimbal.

“Sawireh keto, kema ajak ragane mulih, apang maan mangsegan malu abedik”. Bapak

Perbekel ngandika ring Pan Sunari.

“Ngiring!” Pan Sunari tumuli ngambil koper Made Ambara nanging tan kasuken

antuk I Made.

“Banggiang Pak, tiang makta”. Made Ambara raris ngambil kopernyane, mamargi

sareng Pan Sunari. Rauh jumah, Pan Sunari ngenken tamiune mangda malinggih dumun ring

kamar tamiune.

“Tut, ne pejang malu koperne Pak Made di kamar”, Pan Sunari majarin Ketut Jagra.

Pianak nyane nyagjag, ngambil koper raris kagenahang ring kamare tanggu kaler.

Tan asue Luh Sunari ngranjing makta teh maduluran lambon makukus. Sasampune

kagenahang raris matur, “Rarisang, Pak!” Luh Sunari makiles makaon sakeng irika.

“Enggih De, rarisang!” mapannyane nulurin.

36
“Enggih tiang nunas”, I Made manggutan sada alon.

During wenten atengah jam Luh Sunari malih rauh, mapajar ring reramanipun, “Pa,

tiang suba suud, jalan iringang raganne madaar malu”.

“Tiang sampun usan wau numbas ring Klungkung”, Made Ambara mapajar sadereng

katanjenin.

“Sampunang anake kenten, kanggeang sawentena”, Pan Sunari ngaturin tamiune.

“Ngiring rarisang!” Luh Sunari malih nulurin saha makenyem manis.

Makasieng rasannya Made Ambara, kadi daut manahnyane ngantenang Luh Sunari

kadi papindan kaayuane. Nolih Pan Sunari,

“Ngiring dong bapa sareng!”

“Ngiring!” Pan Sunari masaur raris bangun, nyujug ka “Kamar makan” kasarengin

antuk I Made.

Luh Sunari sebet ngayahin. Sajeroning madaar Made Ambara busan asune nyongkok

nulengek layahne selap - selep, paliatnyane ngincang kaurut buntut olih Luh Sunari.

***

Menawi wenten kalih sasih Made Ambara magenah ring kusamba. Marep ring

pakurenan Pan Sunari, sampun kadi kulawarga pratingkahe, nenten malih masrekenan

bebaosan. Luh Sunari yadin Ketut Jagra nenten malih ma-pak Made, sampun caluh pajare

beli Made. Asapunika taler Made Ambara marep ring kulawarga Pan Sunari.

Ring banjar yadiastun ring pagubugan pakraman, utawi truna - truni sampun caluh tan

rumasa malih sakadi anak baneh.

Madasar antuk macampuh matunggalan ring pagubugan pakraman, Made Ambara

gelis ngeniang sane kaapti, inggih punika kawentenan masarakate ring Desa Kusamba,

karuwetan - karuwetan sane kapangguh tepengan ngamargiang pawangunan manut

dudonannyane. Asapunika taler kabecikan - kabecikan sane wenten sane sandang tincapang.

37
Cutetne ala ayu tata susila pakramane, adat kalawan dinase sane marupa kamargiang ring

desa pakraman.

Sajabaning sane patut margiang manut awig yadian geguat sane wenten, Made

Ambara taler tan lempas makinkinang “kagiatab olah raga”, marep ring para trunane sakadi :

poli, bulu tangkis, catur miwah sane lian - lianan. Punika mawinan Made Ambara gelis luluh

nunggal ring suka - duka truna – trunine.

Bapak Perbekel taler setata nyuken galah mangda Made Ambara sareng midabdabin

truna – truni, PKK, mangda nyuken piteket - piteket, lamakane prasida kapanggih manut

tatujon pawangunan druene.

Sedek raina banu nyoreang PKK Desa Kusumba ngwentenang paruman maosang

indik kagiatan sane patut kamargiang anggen nincapang “Kesejahteraan” kulawarga soang -

soang.

Bapak Perbekel ngandika, “ Ida dane sareng sami ngiring mangkin pirengang piteket -

piteket sane jaga karauhang antuk Bapa Made Ambara, mangda sumeken antuk miragiang”.

Made Ambara raris kasuken galah mangda mapidarta.

Wus ngaturang panganjali kalih suksma. Made Amara raris matur, “Sadurung titiang

nglantur matur, pinih riin titiang nunas pengampunan yening jih - tanjok utawi kirang

langkung antuk titiang. Manut “10 program pokok PKK ne” sane sampun katur, tititang taler

mapiseken akidik pisan, sane jaga segelisnyane ring pakarangan paumahan soang - soang,

inggih kadi ring sor puniki:

Ida dane patut setata mabersih - bersih sajeroning pakarangan kandang bawine

becikang mangda tan wanten malih bawi malumbar samaliha kakukuse mangda kaanggen

kadi patute, sampunang makoratang ring segenah - genah. Kebersihan puniki satmaka

bantang ngulati seger rahayu ring kauripan. Taler indik ajeng - ajengan, paturon miwah sane

seosan.

38
Sane pinaka unteng atur titiange mangkin, idnik matetanduran nandurin pakarangan

druene sane mawasta “karang sari, karang kitri lumbung idup miwkah apotik hidup”. Punika

sami dahat mapikenoh manut kaperluan saraina. Seos ring punika taler mangda asri

pakantenane, sane ngawinang ida danene ledang pakayunane yening wenten ring purian

yadian sajeroning pakarangan, mawastu nenten marasa waneh tur anggen murnayang kayune

kasungsutan……”.

Akueh malih piteket - piteket sane kaaturang, tetanduran napi sane jaga tandur,

paritingkahe nandur tur nyuken rabuk muah salanturipun. Made Ambara jaga nyarengin

panguruse tedun ngranjing ka pakarangan – pakarangan paumahan.

Sausan parum Made ambara budal kasarengin antuk Luh Sunari sane dados anggota

PKK.

“Kenken Luh, nyidayang mirib ngelaksanaang rencanane busan?” Made ambara

ngawitin anggen nyaruang sepine mamargi.

“Pameksan yen sampun uratiang, mirib. masyarakat desa, perlu tuntun terus sawireh

kabisane tan ja patuh, pada len tetampane. Nyak beli made ka umah - umahan maang pituduh,

sinah ja pada jengah masarakate, apa buin mula beli Made ane patut takonina”.

Siep, tan wenten nembenin malih. Nanging semitone anggen marerasan. Suryane

kauh sampun marawat barak gading, ciri jaga gelis surup. Sangkadi marerod mamargi ring

rurunge.

“Beli! Luh Sunari tan panolih geleng mamargi

“Kenken luh?” Made Ambara napekin I Luh.

“Tunian Nyoman Rinti nyedsedang nakonang Beli”.’

“Baan unduk apane Luh?

“Baan unduk Beline driki, tur ane len - lenan pada “.

“Men, kenken abet luhe?” Made ambara nyekenang.

39
“Orahang tiang ambul - ambulne. Miribang tiang ia ada keneh kapinang beli. Yan

Beli cocok lung pesan, nyak cara samara kalawan ratih”. Luh Sunari kadi nyugjugin.

“Arah ngelah dogen Luh bacakan ngewenin Beli”. Made Ambara nyigit lengen Luh

Sunari.

Luh Sunari tengkejut makelid ka samping. Lengene makosoh dekdek lembut rasanne,

makesieng nrugtug bayun Made Ambara.

“Sing kena baan beli Made, sing saget languane di Kusamba matemu teken

pangkonane di Ubud”, Luh sunari kenyem - kenyem.

“Beh yen nyak keto, ento mula aptiang Beli. Nanging languane ane ajap beli, ene!”

laut kacekel lengen Luh Sunarine.

Luh Sunari pramangkin barak biing muannyane, tumuli alon - alon nglebang

limannyane sakeng gamelan Made Ambara.

“Ngudiang tiang miluang Beli? Ten dadi keto”. Luh Sunari makelid, tur nyledet I

Made.

Asune kutil - kutil tan elog - elog mapang sang kalih rauh. Pan Sunari sedek nunas

canang negak masila tiding ring amben metene. Made Ambara ngojog ka ambene sareng

negak irika.

“Ning, enggalin meseh, meme ba suud malebengan, nyandang suba dabdabang”, Men

Sunari mapajar. Tan Pasaur Luh sunari ngojog ka kamar. Ketut Jagra sampun usan ngenyit

saur.

Sausan nyagiang ajengan luh Sunari mapajar ring reraman ipun.

“Pa tiang sampun suud masagi, ajak beli Made Madaar malu!”

“Jalan Pa, apang ten enggalan masem!”

“Enggih, Pa!” Made Ambara raris bangun, “Tut, lan bareng Tut, Meme mriki dong

sareng!”

40
Sareng tiga raris madaar, kaayahin antuk Luh Sunari. Usan madaar nglantur

marerembugan sareng pan Sunari ring ambene mligbagang indik tetanduran ring carik.

“De mara liangan keneh Bapane, sawireh jani krama subake nyak ninutin mamula

padi bibit unggul, paican pamerintahe. pidan keweh Bapa nerangang. Sasukat Made bareng

milu ka carik, ngimbain tingkahe ngawe bulih, ngrabukin luire mara kasidan”.

“Sapunapiang, para petani durung ngerti patut imbain, suken penerangan sane becik.

Pateh sakadi lingkungane sane mangkin. Sane patut ka “Lestariang”, wiadin karajegang

seharusnyane”.

“Oh, ento buka ane teranganga teken siaran pedesaane?”

“Enggih, anake ngabas alas yuktinipun sangkaning tan uning ring pikenoh alaas,

kapingkalih tan ngamanain kapungkurnyane, jat eling ring amangkinan kamaon”.

“Ento sangkan perlu penerangan, Bapa ke sayan suba ngerti cara” penghijauan”

Upaminne tatujonne melah pisan. Karahayuan prastisentanane ri wekas uli jani mula patut

itungin, eda ngulah ajanian Nyak mirib, keto De?

“Janten sampun kenten” I Made sumeken negesang

“Ada buin ane tusing nyak lung rasaang Bapa. Entop anake ngumbah motor di tukade

di dulu, jag sakita karepne ngutang lengis, mawanan tukade sabilang sanja malanyat bek misi

lengis, ngranaang terbenam keweh ngalih yeh”.

“Yakti Pa, punika patut taler kauratiang antuk sang ngawewenang santukan marupa

“Pencemaran lingkungan” wastana. Boya ja pamerintahe kemaon, sareng sami patut

nguratiang mangda lingkungan druene setata becik duaning punnika serasa ngamangguhang

sehat tur rahajeng”.

“Anak ajak liu, langah ane nyak ngitungin anak len, buina liu ane I Ketut ngajengit

miragi pitutur rramanipun durung tatas uning, tatujon pajar reraman ipun.

41
Antuk liang manahnyane I ketut raris gegeson mamrgi, aptinnyane mangda gelis

kacunduk ring kekantenanipun, sinarengan mamrgi ka pura.

“Tut, antiang malu embok akesep!” Luh Sunari ngandegang adinnyane.

“Iang majalan malu ajak timpal - timpale, nyanan Beli Made ajak”, I Ketut mapajar

nuli mamargi. Tusing tangeh tekening laksananne ngawe pakewuh anak len”.

Tan marasa sue matutur - tuturan, Luh Sunari sampun usan matamped - tamped. Raris

nabdabang dagangannyane sane jaga kaadol benjang, santukan benjang semeng pacang

wenten turis tedun ring padangbai. Putehe gerut - gerut, maka cihna sampun wenten kalih

nalik wengin. Ketut Jagra sampun geris - geris ring paturon.

VI

Ring jaba pura Segarane sampun usan kakaryanin taring miwah warung. Purnama

kalima sampun tampek. Purnama kalima puja walian ida betara segara, sapisan marupa

panngusaban ring segara. Saluir pakaryan ring segara kararyanang ring raina punik, sane

ngamasa rauhnyane. Para yadian para petani tasik sami mararyan makarya nyadia ngaturang

ayah ring pura kasarengin antuk krama desane lianan.

Truna - trunine sami maledang - ledangan kayun salamin Ida Batara kantun nyejer.

Punika duaning sampun marupa tetamian sakeng gumi.

Luh Sunari sampun usan nanding banten sane jaga aturang ka pura, maka jalaran

ngaturang bakti nunas pasuecan Ida Sang Hyang Widhi.

Ketut Jagra bulak - balik mecikang kancut, tan sida becik manut idepnyane, sawireh

ipun durung lapah makamben kancut.

“Kenken dadi tusing pragat - pragat mapayas, Tut?” Bapan ipun mataken.

“Tulungin sep Pa, tusing dadi baan tiang!” I Ketut ngidih tulung.

Pan Sunari nampekin pianaknyane, tumuli mecikang tur ngajah I ketut makamben.

42
“Nah jani nyak demen rasa bayune, Tut? Ngancan kelih, makamben, maudeng yadian

nyaput patut plajahin, sawireh tuara dadi engsapang. Buina ene dadi ciri ane nyihnayang

cening anak Bali, anggon ngagungang Indonesia”.

Tan asue luh Sunari taler sampun wenten ring margi sareng Made Ambara. Anut

pisan pakantene, bagus kalawan jegeg satmaka Layon Sari sareng Jayaprana.

“Embok Luh, dueg embok nanding banten sari pesan ton tiang; bunga, jaja muang

raka - rakane. Apa buin ane nyuun masi ngwewehin kaasriane. Kenken Beli Made, nyak

mirib cocok kenten?” Nyoman Warti nyrere Made Ambara.

Made Ambara pramangkin barak biing muannyane, kenyem - kenyem tumuli masaur,

“Mirib! Jatinne Man, makejang luung pesan tepukin tiang”.

“Yapi luung, sinah ada ane paling luunga”, Nyoman Warti masesimbing.

“Ane paling luunga, banten nyomanne rasaang embok, sawireh lakarne makejang

sarwa begeh, sedeng ngulangubnin kayun ida dane sane nyingak”, Luh Sunari sebet nimbal.

Sangkaning sami pada liang mamargi tur mageguyon, nenten marasa saget sampun

rauh ring sampun rame pisan sami mapangangge sarwa becik. Sami wikan ngadungan

mapayas, nganutin turah mangkine. Tetabuhan gong kalih kidung wargasarine ngwewehin

karameane, tan pendah pamendak widiardara - widiadarine mangda tedun masolah anglila

cita.

Suaran gentane umung satmaka wahanan uleng kayun ida danene ngujug ka Sunia

loka, pedek mangarcana ring buk padan Ida Sang Hyang

Parama Kawi, kadi kukuse mumbul ka akasa umor ring tan ana, nunas karahajengan

tur kalanduhan jagate sami.

Ri sampun pamujaan yadin pamuspaane puput, para panyungsunge mapamit budal,

tan seos tatujonnyane wantah pacang nunas lungsuran Betara, Jro Mangku kasarengin para

kelian sami kantun tangkil ring pura.

43
Ring jabayan para prajurune nabdabang genah jagi ngwentenang ilen - ilen wengi

punika. Ilen - ilen san epacang katur, manut sasenengan ida danenne sami, inggih punika Arja

bon Bali.

***

Bulane wau dauh kalih, ngintip anom - anome pacang nonton sakeng seleg - seleg

papahe, mabunbun - bunbun ring sor tarune, yadian maderek malinggih ring sisin margine.

Wenten sane mageguyon, magegonjak nyaruang arip, wenten taler sane makisi - kisi

pakalihan. Alit - alite magrudugan saling kepung, sami pada girang. Dagang - dagange encol

ngayahin para tamiune matumbasan.

“Luh jalan ditu ba delod malu ngisis, dini opek pesan”, Made Ambara mapajar ring

timpalnyane.

Sang kapajarin nenten sumaur, ipun wantah manggutan, mamargi samping Made

Ambarane. Sarauh ring pasisi selagan jukunge maderek akeh taler truna - trunine sampun

wenten irika. Made Ambara ngrereh genah singid, genah malinggih. Kunang - kunange

pakenyitnyit ngiderin wit pandane ngrembun, balange masuara ramia ring sornyane. Ombake

kaples - kaples tan papegatan nyapuhang bias, klelam - klelam keni tejan Sang Hyang Ratih.

Doh selat segara ring Nusa Penida kanten saur marerod - rerod ring pasisi. Menawi anak

sedeng nyundih ngrereh grita. Ring madianing gunung genine ngarab - arab nyihnayang

wenten jadma sedek matunjel.

“ Beli Made,kunang - kunange tan kena baan metekin rasa ngudepang cayanne

kakalahang baan sunaran bulan”. Luh Sunari nundik I Made.

“ Ento sangkan ada sesonggan : kunang –kunang anarung sasi. Mula i kunang -

kunang tuara nyidayang nandingin sunaran bulane, yadiapin keto ia masih tusing med - med

makita nyentokin cayannyane”.

44
Made Ambara ngambil liman Luh Sunari tur kagemel jrijinnyane. Luh Sunari

nganengneng lancut matujuhg ring biase, alon-alon ngedeng limanipun.

“Yadian buke kene galang bualne, nanging keneh Beline tonden masih nyak galang,

enu dogen peteng detdet”.

“Nguda dadi keto, Beli?” Luh Sunari majinjin.

“Lima bulan suba Beli dini di Kusamba, lima bulan beli ngidih nasi kapining Luh,

lima bulan masi Beli ngajap - ajap tresnan luhe, nganti jani masih tusing sida embas. Nguda

dadi luh enu dogen ngaden Beli tuara seken? Buin abulan Beli bakal malipetan ka Denpasar.

Jani buin Beli sangkaning tuhu ngidih teken luh ane ajap Beli sai - sai. Buka pasihe petenge

jani yadin katon degdeg uli sisi, jatinne lancutne setata ocak luh, aketo pesan dewek Beline

sadina - dina tusing taen neh, setata ngenehang Luh. Yen andeyang Beli luh satmaka mundut

tirta Sanjiwani, dong ketisin jua i Bapa, mangdene sida gridip - gridip idup nepukin galang,

nawang lega digumine”.

Sepi Luh Sunari kantun sawat paliate gumantung ring bintange. Made Ambara

nglanturang, “Upamiang Beli cara i katak emplegan, grepe - grepe mongkod punyan biu,

yapitui ia serad - serod, enu masih negarang ngangsehang menek, sawireh kadaut baan dotne

masayuban di bongkol plosore tis. Nah dong enjuhin ia krarase lamakane ada tuuta ngungsi

tatujonne” Made Ambara madesekan tur nguratiang Luh Sunari.

Luh Sunari nguntul, limane ngosek - ngosek bias, yeh paningalane nrebes, raris

mapajar, “Beli Made, buka ane suba pepes tuturang tiang kapin Beli, tresnan Beli Madene

bas baat baan tiang nampi ane buka keto, sawireh ane suci tan patut tekening leteh. Tiang

anak suba leteh, suba marupa “barang rongsokan”, tuara nyandang buatin. Jalan manyama i

rage apang melah, eda buin ngitungang keto. Nu liu ada anak luh ane jegeg tur lewih ane

patut masanding ngajak Beli. Apang eda kajorog malu, palanne maselselan kayange ka

wekas”.

45
Belah rasa tangkah Made Ambara miragi, tumuli mapajar malih.

“ Aduh, nguda jeg keto dogen adi, ento makejang sube pinehin Beli, Beli mula bani

natak satekana, yapitui ngemasin lampus yen suba adi nyanggemin pangidih Beline. Dini di

ajeng Ida Batara Segara beli nyihnayang tekening adi, . . . .”

Durung puput sampun kasanglak antuk Luh Sunari.

“Beli eda masumpah, eda majanji, ila - ila pesan,tusing ada anak negakin munyi “Luh

Sunari namplak lengen Made Ambara. Paliate macepuk, Made Ambara tan nyidayang

nglanturang pajarnyane, kemaon ngrudug sajeroning ati, alon - alon Luh Sunari raris kagelut

tur kaaras. Luh Sunari ngliud, angkihane rundah.

“Eda Beli,nguda dadi kene !”

“Tusing nyidayang Beli pasah teken adi Luh”,Made Ambara pajarne ngejer,limane

tekek ngelut Luh Sunari.

“Beli Made apang danan buka naar kopine sayan katagihan . Puruh sirahe yan tra

maan kopi. Beli, tegtegang pepinehe pagehang ragane, lampah lakun Beline ri wekas enu elah

galang apadang . Tusing ja akatih bungane miik , enu liu ane lenan”

Kunang-kunange kantun pakenyitnyit ,ombake kantun kaples-kaples , bulane sayan

tajeg. Gambelan arjane sampun nabuh ngwangsitin para panonton sane kantun mabrarakan.

“Beli jalan mabalih suba makire”,Luh Sunari raris bangun. Made Ambara sareng

bangun ,semune enduk nrawang sawat pisan. Tan wenten angin nyarengin sang kalih

mamargi alon-alon kaliput antuk manahnyane soang-soang.

***

Tutug sengkere sampun rauh. Made Ambara sampun nem sasih ring Kusamba . Akueh polih”

pengalaman “ ring masarakat sane patut galih-galihin anggen pratiwimba tetiladan ring

kauripan .Makueh tan pangeweruh sane sida kamargiang angen nincapang karahajengan

masarakat ring pedesaan. Tan kirang sane kantun janggel , patut kantun kauratiang pikayunin,

46
santukan kirang piratinipun ,yadian sangkaning durung prasida katampi antuk manah tambet.

Ala-ayu dangan sengkil maurip. “Penggalaman” satmaka guru wiakti tan singsal tegesnyane

anggen sesuluh ring raga.

“Perpisahan” kawentenang marep ring para manggala yadin para prajuru desa

Kusamba,sapunika taler marep ring para truna-trunine. Sampun ngajap karahajengan marep

ring sang pacang matinggal , tan seos tak pangjape mantuk ring sane kakaonin.

Tan lali kaserahang paweweh sakeng suka-duka truna-trunine, Made Ambara taler

ngaturang “Album Kenangan” ring Bapak Perbekel make ciri pecak ring Kusamba wenten

“Mahasiswa KKN” . Sami garjite sajeroning acara “perpisahan” punika.

Wengine kawentenang ilen-ilen joged bungbung anggen pakeling panglila cita .

Made Ambara tan lali mapamit ring pakurenan Pan Sunari.Sausan madaar kantun ring

“kamar makan” Made Ambara mapajar,

“Bapa, Meme, Luh,yadian Ketut ,sampun nem sasih tiang drika ngidih daar

ngrewedin Bapa sareng sami. Seos ring punika akeh taler tiang polih pangeweruh sakeng

Bapa,inggih punika sane sampun margiang Bapa ,utaminipun indik ring carik : indik krama

subak ,suka-duka matetanduran ,yadian ngupaayu ring sawah . Punika sami makueh

pikenohipun anggen tiang sarana nincapang peplajahan tiange salanturipun .Dumadak Ida

Sang Hyang Parama Wisesa asung wara nugraha.

Samaliha banget suksma aturang tiang ring Bapa sareng sami santukan Bapa sampun

nangkening tiang kadi okan Bapa maduluran tresnan Bapane tan simpi. Pangajap tiang

salanturipun taler mangda asapunika” Made Ambara nguratiang sami sane wenten irika. Luh

Sunari nguntul tan parun mapapas liat ring Made Ambara.

Pan Sunari madekesan sarwa mapajar “Made tiang tan liu ngraos tekening Made

,dumadak kasidan pangaptin madene ri wekas terus tumus mamangguh karahajengan manut

uleng citan Madene . Pangidih tiang kapining Made, apang Made kari inget tekening jumah

47
driki,rumasatang masih umahe driki umah Made. Da Made sanget nglega sebetang yen prade

ada laksanan adin-adin Madene ane tan patut , kapitui tiang “ Pan Sunari mangsegan.

“Tiang taler asapunika Bapa ,ampurayang kaiwangan tiange sami”,Made Ambara

nimbal.

“Eda ento sangetange,De,jalan rahayune aptiang:Sotaning nu maurip tusing sida

lempas teken beneh kalawan pelih ,lega kalawan sebet jele yadin melah”.

Suara nglier,nglibir ampehang angin ,bulane lengkong arit kecud semitane masusupan

sajeroning ambubu tan nyidayang ngalangin jagat.

Semeng ri sedek Made Ambara menpen penganggo , Luh Sunari ngranjing makta

sokasi mategul ngempat.

“Beli tiang tusing nyidayang mekelin Beli ,ne anggon gapgapan adine kauh jaja duang

besik . Majalan Beli apang melah , dumadak .....”

“Dumadak Beli enggal nyidayang matemu matunggalan ngajak adi “ Made Ambara

gelis nglanturang pajar tumuli makiles ka sisian.

Made Ambara bengong, bingbang mitaen Luh Sunari salah tampi.

Digelis Made Ambara sampun wenten ring sisin margine nyantos motor ,kaanter

antuk Luh Sunari sareng Ketut Jagra.

“Luh,Beli bakal pepes mai ,asal maan galah”.

Paliate macepuk , Luh Sunari nguntul nyaru ningtingang barang.

“Sajaan Beli Made?kayang masan bene mriki ,jalan buin ngopok languan “,Ketut

Jagra nyaurin.

“Saja, Beli tuara demen mogbog”,I Made nolih Ketut Jagra.

Nenten kantos limolas menit sampun wenten motor rauh, Made Ambara raris

masalaman sareng Ketut Jagra,kaping kalih Luh Sunari Tekek limannyane ngiusi liman Luh

Sunari kadi tan jagi kalebang malih

48
“Gelisin , Pak!”kernete mapajar sausan menpen barang.

Made Ambara kagiat gelis ngranjing .Saking motore ulap-ulap kewales antuk Luh

Sunari sareng kalih.

Motore maseret matingal sakeng Kusamba , Made Ambara bengong ngidem ,nanging

manahe mawali ka Kusamba ri antuk citane samput rumaket irika.

VII

Tigang masa Wayan Duria sampun kuliah ,nanging kantun tingkat kalih santukan

ipun nenten seleg malajah .Geginanya puput ngulurin manah,sering tan ngamiletin kuliah

durus malali sareng timpal timpalipun ,kadulurin tan naenin kasatan sangu .Rurung-rurung

Gembira Lokane ,Taman Sari rauh ka Parang Tritis sampun lapah antukipun.Dasar

wewadonan janten tan nglempasin sawitra sane istri-istri ri tatkala malancaran.

Sakathing sawitra istri sane nyantep ring manah wantah asiki,Maria Sri Lestari

marupa kadi marep-marep anut ring Wayan Duria ,kadulurin sareng kuliah ring Fakultas

Ekonomi.

Nanging wenten sane marupa sengka ngeninin Agama.Maria Sri Lestari nganut

agama Katolik ,Wayan Duria Hindu Dharma .Punika satmaka kabang pamelat mawinan sang

kalih rungka pacang nyepukang idep matunggalan alaki rabi .Maria Sri Lestari kalangkung

kukuh ring pamargi Agamanipun. Wayan Duria tan purun ninggal agama ,sawireh ipun tan

purun pacang pasah ring rerama ajerih kabaos nilar kawitan.

Sane banget nyakitin manah Wayan Duria ,santukan wau punika Maria Sri Lestari

kaadungang antuk reramanipun sereng Fx.Sugiono sampun puput upacara “tukar cincin”.

Duaning asapunika raris Wayan Duria budal nyaran kalah.Ring reramannyane

majarang polih libur sue tur jaga “riset” sajeroning libur punika

Reramanipun tan naen nyujutang mataken.

49
Sasuen Wayan Duria jumah,jag puput malali indeng-indeng makta bedil .Gede

Gombloh sane sampun dados bendega ,juragan jukung ngaler-kelod Kusamba-Mentigi ,setata

nyarengin Wayan Duria ritatkalan mabedilan.

Sedek raina anu Wayan Duria kasarengin antuk Gede Gombloh malancaran makta

bedil .Rauh ring jabayan pura Gua Lawahe ipun mararyan numbas bir ring dagang wedange

.Sedeng becika rame pisan duk punika ,reh wenten turis ntedun ring Padangbai .Wayan Duria

kagiat manggihin dagang tabing istri nglarang dagangan dauh penyengker purane.

Wayan Duria nundik Gede Gombloh ,”Nyen ento madagang dadi cara Luh Sunari?’

“Aa,ia suba Luh Sunari sing kena baan Wayan?”I Gede nerangang.

“Men, kenken ortanne?med tusing taen dingeh “

“Oh liu.Ia suba ngelah pianak ,sakewala lacur mare lekad”

“nyen ane nekung?” Wayan Duria jujut pisan,”apa suba nyanggemin?”

“Mahasiswa Fakultas Pertanian ,asalne uli Ubud.Buat nyamengin kalawan tuara iang

sing tatas”,asapunika Gede Gombloh.

“Tegarang tuturang buin ane tawang Gede!”

Irika raris Gede Gombloh nyatuayang saindik-saindik Luh Sunarine sane uningipun

.Wayan Duria anggat-anggut kemaon tan mari nyrere nguratiang Luh Sunari sakeng doh.

“Kayangne maan galah bakal ajak nutur ,jani kene kelet tur repot gati. Jalan

nganginang lan uling tuni tusing ada kedis tepuk”Wayan Duria ngajakin Gede Gombloh.

Usan maturan raris mamargi sareng kalih negakin sepeda motor .Dereng doh mamargi

Gede Gombloh ngraryanang I Wayan.

“Tegarang mareren malu yan,apa ento glibir-glibir di punyan intarane.Mirib ada kedis

ditu”

“Nongos malu dini De iang natasang kema”

50
Wayan Duria mamargi alon-alon maritiaksayang carane intarane ngrembulan.Tan

iwang irika wenten kukur ke-kalih sedek masiksikan. Menawi yening wenten anak wikan

ring suaran paksi janten kapireng kukure makekalih sedek marumrum-rumruman ,yadian

majarang ulangun manahe ngaton kabecikang jagate duk punika.

Nanging seos sane kamanah antuk Wayan Duria .Tangkah kukure ngeleh pisan yan

kabetitis ,mawinan ipun purun jag ngembulang rasanya .Tan panjang malih ipun

mamanah,bedile raris kakompa i paksi tumuli kabetitis.

“Tar”, mimise mesat, i kukur ngrepek macepol asiki ring beten ngrembun,sane

sikian nambung ngaler kauhang .Wayan Duria digelas nyagjag,pacang ngambil buruknyane

.Saantukan bet,raris kagosek-gosekang antuk bedil.

Durung keni bangken kukure ipun kagiat tangkejut ,dening ring beten punika

wenten ula mageng nyeleg,rupannyane krura pisan kulitne rengreng ,matanipun nyemprot

layahe selep-selep,tingkahe sekadi jaga nyander pacang magut.

Wayan Duria kamemegan ,kirig-kirig , nglepat raris mlaib bayune runtag

pramangkin tan taen ring bedilnyane leb. Ipun kantung gegeng krejeng-krejeng rauh ring

genah Gede Gombloh nyantos.

“Kenapa Yan,ada apa? Dadi Wayan kecud kuning cara anak jejeh pesan?Dije

bedile?” Gede Gombloh jeek mataken.

Sue Wayan Duria negtegang manah ,wau daos masaur “ Ada lelipi ada lelipi

kema jemak bedile!”

Wayan Duria nenten nyidayang nglanturang ,tumuli ipun negak mapangsegan

nuptumang manah.

Gede Gombloh nenten mataken malih ,raris ipun ngrereh bedile sane kakecagang

antuk I Wayan .Bedile kakeniang samping bete ngrembun,nanging ipun tan purun ngosekang

bet punika,age mawali ring I Wayane malih.

51
Nguda sanget makesiab Yan,tegtegang bayune tusing kenken.Dadi jag maklieb

prajani muan Wayane”

Wayan Duria kituk-kituk kemaon.

“Jalan mulih ,Gede jani diarep ,jelek pesan bayune !” tumuli ngambil bedil sakeng

liman Gede Gombloh.

Gede Gombloh raris ngidupang mesin ,sang kalih maseret malih ring margine matulak

budal .Ring pantaraning margi sami meneng tan pangucap.

***

Rauh jumah Wayan Duria ngojog ka apsarean .Bayune kadi macelos , bulun kalonge

kantun jering kesieng-kesieng ,kantun malawat-lawat sane wau kapanggih.

Ngantos sore ipun durung bangun sakeng pasarean ,raris kadundun antuk memenipun

,”Yan suba nyandang kayeh,suud masare!”

“Tiang sing kayeh ,awake gerah dingin”,saur Wayan Duria enduk pisan saking

kamar.

“Gerah dingin? Mirib ulian bas sanget kupuk angin .Kerokin dogen ilang”.

Memenipun tumuli ngranjing ka paon ngambil minyak kelapa.

“Saputin awake ,nyanan nyak pesu peluh tis awak ceninge”.Men Duria ngurut-urut

sirah pianak ipun sausane ngerok antuk jinah bolong madaging kelapa.

Surup surya Wayan Jimbar yadin pan Duria rauh.Usan magentos panganggo raris

mataken ring kurenanipun ,”Kija! Wayan tonden mulih kali jani?”

“Ento ia ja masare ngorahang awakne gerah dingin .Mara suba kerok tiang”.

“Sanget kebus awakne?”

“Sing ja sanget ,kewala muanne bengah-benguh”

“Men,suba masuntik ?”

52
“Tonden ,suba orahang mara suud kerokin”

“Nog,Monong mai malu!” Pan Duria mageluran.

“Tiang Pak!Monog nyagjag gegeson.

“Kema alih Pak Sadra tunden nyuntik I Wayan ,orahang awakne kebus”

“Enggih Pak”.I Monong makinkinan jaga mamargi.

“Sepeda motore aba apang enggalan!”Pan Duria mapajar kantun ring pategakan.

Tan lami nyantos Pak Sadra mantri ring poliklinik sampun rauh nengteng tas genah

tamba

“Pak rarisang malinggih dumun ,tiang ngerepotin Bapak.Niki pianak tiange gerah

dingin rauh saking melali”,Pan Duria pajarne plapan pisan

“Enggih ,enggih Pak dija mangkin raganne?”

“Drika ring kamar”, Pan Duria encol mitujuhang.

“Saking pidan sampun panes?” Pak Mantri mataken.

“Wau Pak,rauh sakeng malali jag gerah dingin”, Men Duria nerangang.

Pak Mantri raris ngukur panes Wayan Duria ,tumuli ngocok tamba jaga kasuntikang.

Usan masuntik Men Duria kawehin pil malih tur kanikain tingkahe nyuken.Wus punika Pak

Mantri makaon ,kadulurin atur suksma antuk Pan Duria.

Wayan Duria maklesek masare usan masuntik.

Kirang langkung tengah wengi Wayan Duria babang ngatejang bangun tur nyerit

,”Aduh Meme ,tulung mati tiang jani ,aduh-aduh uuuh!” Sirahe katakep , peluhnyane pakritis

ring gidatne.

Memenipun tangkejut ,nrojo ka kamar pianakne.Kapanggih pianakne malingkuh

duuh-duuh mecik sirah.

“Kenken Ning , nguda nyerit ?”Kagoyal pianake mangda bangun

53
“Apane sakit?” Men Duria mataken semitane jejeh.Pan Duria telar sareng wenten

irika .Wayan Duria ngidem mecik sirah.

“Tiang ngipi sander kedis gede,sirah tiange pacoka ,sakitne tusing pelut baan

naanang”.

Pan Duria ngabagin pianakipun,”Bah kene kebus awak ceninge , pantes depdepan.

Sareang malu apang enggalan tis awake!”

“Tiang tusing nyidayang ,sirahe alah buka empug saketne : aduh,aduuuuh!” Wayan

Duria nyangetang mecik sirah.

“Kija dogen cening melali i tuni?”Men Duria mataken.

Sambilang ngidem Wayan Duria nyatuaang paritingkahe mabedilan duk rainane tuni,

indike medil paksi, manggihin ula,kagiat tur jejeh pisan rauh budal.

“Aduh Me,rasa diarep tiange jani lelipine ento malawat-lawat,krura pesan nyejeh-

nyejehin tur galak gati”

Meme Bapannyane klacat-klecet saling tolih.

“Yen keto melahan tunasang luputan buin mani!”Men Duria mapajar ring

kurenanipun

“Dadi ,luung masih keto ,mani semengan gaenang banten”,saut kurenane cutet sareng

mecik-mecik sirah pianake.

Benjangne semeng Men Duria epot makarya banten. Kasarengin antuk pisanganipun

raris pedek ka pura Gua Lawah nunas luputan .Manut pituduh dane Jro Mangku ,

kapangandikayang mangda ngulapin ring genahe medil paksi punika . Sesampune sami patut

,tirta panaware katunas .Rauh jumah tumuli katiwakang ring sang sakit.

Wengi punika sampun sayan mararadan sakit sirah Wayan Duria,nanging panes

awaknyane kantun sanget . Kantos limang raina panesipun sampun tan kantun

malih,kewanten sebenge keri kecud kembang lemlem.

54
Gede Gombloh saraina wenten irika , nunggoning Wayan Duria cihna raket citane

masuitryen.

“Kenken jani Yan ,nyak melahang rasan bayune?”I Gede mataken,tan mari mecik-

mecik buntutne I Wayan.

“Nyak ja suba gigisan ,kewale sirahe cara puyung rasanne”

“Mani puan nyanang masih tangarin gigis”.

“Uling jani iang bakal suud mabedilan ,kapok suba. Jatinne yen keneh-kenehang ,jele

anake ngamati-mati buka tingkahe mara ento ,mara jani iang ngrasa”.

“Maan ,bedile lakar anggon gene?” Gede Gombloh nyugjugin manah Wayan Duria.

“Kal Gantungang jumah anggo painget-inget”Wayan Duria teges tur nglanturang,

“Pidan keweh ngugu pituture inucap ,sakewala jani uli niskala tekan panglemeke,tuara bani

buin maboyan”

Gede Gombloh anggut-anggut paliatnyane nrawa.

Ngaton I Gede asapunika Wayan Duria mapajar malih , “Keweh saja nampi

manglemek anak len,sajawaning mentik uli kenehe padidi. Sebenehne ptutur anak kaden

pelih ,sawireh tusing anut teken kitan deweke”.

“Mara jani Wayan cara anak wiku,Yan” I Gede makenyem.

“Eda Gede tuara ngugu ,anak mula sangkaning ulian entik keneh iange”, I Wayan

sumeken pisan.

“Kaden suba kaloktah mabedilane adanina “Olah raga” antuk ida danene?” I Gde

nimbal.

“Olah raga ngamati-mati tuara nyandang buin paguunin”.

Gede Gombloh anggut-anggut ,kadi satinut.

“Yen keto nyak ya manut teken anjuran Pamerintahe,ngenain “nglestariang

lingkungan” I Gede nyambungin.

55
Patut mula buka keto. Ene ke irage crobo tuara ngetang ri wekas, jag legane ajanian

akat ulurin .Mara jani ngrasa pelih laksanane suba liwat” I Wayan medekesan.

I Gede bengong mapineh-pineh.

“Tegarang uratiang ,dija Gede nepukin kedis curik ,punaan yadian kukur briak-briuk

buka i maluan ,cara dugas i raga nu cenik .Ngedas lemah tusing nyak ramen kedise cara ne

suba”.

“Saja pesan buka raos Wayane,langah pesan kedise jani,ane satmaka pangrerenggan

kaasrian gumine”.Gede Gombloh nulurin.

Wayan Duria mecikang tegaknyane. I Gede nglanturang,

“Yen sing ulian kene,mirib Wayan tusing mapineh cara nejani”

“Aa ,sawireh legane maluan ,momone bakat ulurin ,engsap kapining ane lenan.

Kasalan suba ngleganin keneh, ento suba anggon beneh” I Wayan nambehin.

Akueh malih pajarnyane ,mligbagang indik pamargine sampun lintang ,tingkah

lakune sane pacang kalaksanayang benjang pungkur. Nyantep pisan sareng kalih matutur-

tuturan kaseleg antuk memenipun ngenken I Wayan mangda nglawanin madaar sareng Gede

Gombloh.

“Jalan lawanin malu madaar Yan,apang enggalan beneh bayune!” I Gede sareng

nulurin.

***

VIII

Menawi wenten desa raina Wayan Duria sakit. Mangkin sampun sayan becik ,sampun

dados mangguran malih ring dagang wedange yadin sareng ngetis ring sor bingine.

Sedek raina anu,nyoreang ,sausan madaar Pan Duria mapajar ring pianaknyane ,

“Yan, jani cening sube beneh tepukin Bapa sebeng ceninge. Kenken bayune nyak suba luung

rasane?

56
Wayan Duria manggutan, “Nyak pa, tiang suba marasa seger beneh jati mula”

“Nah bagia Bapa , yen suba nyak buka keto” Pianake kaura tiang. Wayan Duria

nguntul. Pan Duria dekes-dekes.

“Ning jatinne ada ane buat bakal raosang Bapa kapining cening” Pan Duria

nyantos,nginger pianake.

Wayan Duria matolihan, “Baan unduk apa mirib,Bapa?”

“Kene!” Pan Duria kadi mapineh-pineh,paliate tan pasah saken pianaknyane. “Makelo

suba Bapa nguratiang cening ,yen tusing pelih baan Bapa marna mirib cening buka anake

tuara seleg buin mlajah”

Wayan Duria nguntul tur ngurik meja.

“Jani cening suba kelih tepukin Bapa,suba nyandang bisa mapineh-minehin deweke ri

wekas”.

Tan wenten masur.Men Duria sareng bengong miragiang.

“Nah jani yen cening tusing seleg buin melajah ,paling melah jalan mlajahin maage,

suud melali glendar-glendir dogen. Bapa kene suba ngancan tua ,tusing nyidayang buin luas

joh sai-sai kema-mai meli celeng. Cening masih suba nawang yening Bapa pepes luas,jag

sakit tujuan bapane pesu prajani”. Pan Duria mangsegan.

Wayan Duria kantun nguntul tan pasaur.

Pan Duria nglanturang, “Yen i raga bas ngandelang buruh dogen dagangane sakodo-

kodo bakat ngulah majalan, untungne tuara bakat ambul apa. Jani patut tur nyandang suba

cening mlajah nindakin geginan,tusing deweke marasa mamung idup dini digumine”

“Tiang tonden taen luas meli celeng ,sing ya patientul pajalane? Wayan nimbal.

“Sangkan anake mlajah,acepok pindo sinah bisa kaceluag ,tuah ngenken ,makelo-kelo

sinah tepuk colohne ,apa buin cening suba ngelah kabisan abedik . Rasaang bapa tusing

sanget sengkil”

57
Suling nganyih-anyih ring radione nulurin siaran pedesaan.

Pan Duria nglanturang malih, “Ane sanget aptiang Bapa kapining cening ,sawireh

cening suba kelih tur suba pantes tepukin Bapa , nyandang suba cening ngelah timpal ane

patut ajak mepaitungan natakin ala ayune di lemah”.

Wayan Duria terus nguntul tan purun nolih reramanipun .

Nyandang suba cening suud glawar-gliwir di margane sai-sai, patuh suba ada

ngayahin. Nyandang suba cening seleg megae ,anggon pagisiang ri wekas”. Pan Duria

mangsegan tur dekes-dekes.Wus punika raris kasambung malih sarwi nyledet pianake.

“Buina menek-menekne,cening suba patut bisa ngingonin dewek, mesuang sakaya

dakin limane pedidi . Kasugianne ane tinggalang Bapa,tuara ada artine yen cening tusing bisa

miara ngwerdiang . Ede cening ngaden daginge ane gelahang jani cukup anggon kayang tua,

yen tuara dulurin baan utsahane sujati bakal nyambungin .Apa buin yan maduluran dogdog

,pangonyange tan pajangkan . Nah, keto pesan cutet tutur Bapane,mani puan kalahin bapa

mati , apang danan cening maselselan tan kalingon.”

Wayan Duria bengong miragiang tur minehin pitutur reraman ipun . Memenipun

sareng nulurin , “Saje keto cening, cening mula anggon Meme paglantingan ri wekas,sawireh

tusing ada lenan buin ane cager Meme”

“Sajaba keto”,bapanya malih nimbal , “Eda pesan marasa lebih tekening anak len ,

eda nuga yadian bancur teken anak lacur nyumbungang deweke nyidayang, sawireh idupe

ene bisa nungkalik. Plapanin awake nabuh,krana liu pesan ane enu patut tunasang teken

anake lenan. Bagiane mula sangkaning ada anak len ane sueca yadin tresna teken I dewek”

Wayan Duria tan pasaur ,nanging semitanipun nyihnayang ,ipun gumanti nguratiang

tur nelebang pisan pitutur reramanipun.

Jagate degdeg pisan tan wenten angin ngasirsir. Wengine sampun sayan gesit.

***

58
Tik ,tik-tik,-tik suaran mesin tike ring rong kantor “Fa. Usaha Nadine” Wayan Duria

itep ngetik surat nyarengin reramanipun makarya.

I Meong encol pamarginnye ngojog Wayan Duria . Wayan Duria matolihan, “Kenken

Nog,akuda teke usame?”

“Usam polih wantah limang karung ring oot tigang karung . Sampun baktan

tiang ka kandang”. I Meong nerangang.

“Pak Wayan , puniki wenten surat sakeng Mentigi , bawine benjang jaga tedunanga

ring Banjar Bias ,kenkena mangda sayaga sadurung jam dasa”.

Ingetang orahin buruhe mani apang terus angkuta ka kandang . Cai ngantyang ditu.

Alih malu pipise mai anggon ongkos jukung teken buruh” Pan Duria mapisekan.

“Enggih!’ I Monog masaut cutet tur makiles kasisian.

“Ning , nyanan urusang motore tur orahin kledere apang pada sayaga ,apang eda bas

makelo celenge nongos di kandang”, Pan Duria mapajar ring pianakipun.

Wayan Duria manggutan , “Titiang meragatang surat malu”.

Sapunika saraina pakaryan Wayan nyarengin reramanipun .Pan Duria liang pisan

manahnyane ri antuk pianaknyane nenten tungkas ring ipun. Marawat – rawat rasa

karahajengan pianake ri wekas , samaliha nenten malih sandang sumangsaya ,duaning

utsahannyane kadi sampun mituasin .Galang rasa manahe mapag rainane benjang.

***

IX

Kirang langkung jam dasa ring Kerta Gosa kantun sepi . Durung wenten turis sane

rauh malancaran . Saking Kerta Gosa tinglis pisan kanten karamean kota klungkung. Motor ,

dokar kalih para janane mamasar pasliwer ring margine. Angine aris ngulangunin kayun sang

macecingak saking irika maweweh-weweh ngulangune nyingak gambar wayang bima suarga

sane kagambar ring taribe .

59
Luh Sunari mlengok bengong namping dagangan kantun magulung, ri antuk tan

wenten toris sane rauh. Paliate sawat ngaton anake marerod-rerod kadi semut ngajang teda .

Dening asapunika , ipun sakadi tengkejut samatra daweg wenten anak mapajar, : Luh,

kenken dadi bengong?”

Katolih suara punika. Tan mitaen Wayan Duria saget sampun negak sareng irika.

“Luh” Wayan Duria malih ngawiwitin.

Luh Sunari mapi-mapi nenten mirage, ipun malengos mamanah pacang makaon

sakeng irika. Nanging Wayan Duria ngambel dagangannyane, kadulurin antuk pajar makisi-

kisi , “Luh ,sing dingeh Luh munyinniange ? negak ja malu Luh, sedeng melaha masih tusing

ada tamiu !”

“Lebang , yang bakal tuun! “ Luh Sunari cutet pajare madu luran muane merenget

barak biing .

“Bakal ada takonang bedik Luh, indayang negak malu!” Wayan Duria ngandap pisan.

“Nguda Luh jag cupar pesan jani Luh?”

“Cupar nak kenken, ngudyang ngurus?”

“Iang tusing ja ngurus, nanging matakon sangkaning rahayu”, Wayan Duria plapan

pisan, “ nden malu jag salah tampi”

Luh Sunari ngambil dagangannyanne raris magibras makaon, nyujug genah timpal-

timpalipun mabunbun.

Wayan Duria mablengek engsek, tumuli ipun nyaruang dengang-dengeng nguratiang

gambar wayang. Tan sue ipun irika raris makiles makaon ri antuk wenten tamiu rauh. Gaide

kepras-kepris nerangang ring tamiunyanne.

Yadiastun Wayan Duria nenten prasida mapajar ring Luh Sunari, duaning kalintang

celih, nanging Wayan Duria nenten surud-surud ngawiwitin malih.

60
Sawireh tan sida macunduk pakalihan pacang matutur-tuturan Wayan Duria raris

nganggen surat kagenahang ring tas padangangan Luh Sunari. Luh Sunari kimud manahe

nulakang, napi malih becik tingkahe nyerahang,

“luh niki titipan, yen ten pelih mirib indik patempah togog”

“ Luh sunari nenten nyaurin, surat punika raris age kaslepitang selagan buku

catetannyane.

Rauh jumah sadereng magentos panganggo ring kamar surat punika raris kabaca:

“Luh Sunari timpal iange uling lawas.

Luh, celih pesan Luh bakal ajak iang nutur padaduanan. Sawireh keto surate ene

anggon iang sarana , mangdane prasida masih iang matemu nutur kapining Luh. Dumadak

Luh nyak mamaca surat iang ene, yapitui suud keto bakal besbes Luh.

Luh Sunari.

Pantes mule Luh patikelid tekening tiang, sawireh iang mula tusing patut buin paek

teken Luh. I Duria mula patut kelidin , sawireh amben laksanane tusing bina teken paripolah

burun. Agung dosane tan winilang. Pepineh Luhe buka keto mule patut pesan, cihna Luh

inget tur ngelah aji dini digumine. Sepa gumine yen ada surya endag uli kauh , punyan biu ne

mabuah ping pindo.

Luh ! Luh Sunari

Tekan iange jani,joh tekening keneh ngulurin indria yadin mokak keto masih tusing madasar

sangkaning ngendong ngadu brana. Tusing ja len sangkaning susrusa nirmala, bakal nebus

dosane suba ane kalangkung nistan ne . lamakane panandang sakit jengah Luhe tan sinipi

tekaning keulawarga ento, sida ilang. Ucape ane tampedang Luh apang tusing nu neket

malaad buin di awak Luhe .

Sajaba keto maduluran keneh suci nirmala I nista ngajap-ajap kapiolasan Luhe , waluyane I

tabia dekep ngerepe ngalih tungguhan mangdane ia maan angin, maan sunaran surya,

61
mawastu nyidayang idup mawuh kadi patute. Nah , tulung bang ia ngidih tungguhan apang

nyidayang magamgaman sida maurip.

Aketo pesan Luh. Sawireh iang ane nibanin Luh jelek ne suba , jani iang ngidih galah makal

menahin kapelihane Gade ento. Jalan ingkupang papineh tur laksanane, mangdane mawesane

kasida tepuk sadia rahayune di lemah. Dumadak laksanane ane suba liwat, sida katebus

dimani puane .

Luh, tolih jani padang liglig kameranan setata ngajap kritisan ujan , ane marupa tresnan Luhe,

ane ngawinang ia idup mapikenoh di gumine”.

Iang I Lara

Duria.

Luh Sunari bulak-balik mamaca surat punika, tan marasa yeh paningalane nrebes

melusin pipine makakalih, eling ring pawentenane sampun lintang. Sebet, gedeg, jengah, tur

lek macampuh dados asiki. Pangangken tur pangajap Wayan Duria pacang nebus kaiwangan

ipun manawi patut polih galah. Boyeke patut kamanahin rahinane benjang, mangda tan

patigrape nuka anyud? Tur patut kaajap sentanane sane pacang anggen pagelantingan dados

jadma tua benjang pungkur.

Luh Sunari bingbang. Eling malih ring pariindike daweg kantun masuk, kalulutan

sareng Wayan Duria , mawastu ipun abot tur madrebe pianak tan sida kaangkenin. Lek

jengah rauh ring kulawargane sami, ring pisaga bebanjaran. Gedeg tur brangtine tan sipi

marep ring Wayan Duria. Raris rauh Ketut Martana sane nyadya pacang nyalud kakaonan

ipun. Nanging ipun lek, sawireh sampun nenten genten malih. Kimud dados ucap-ucap, ontel-

ontelan ring margine.

Asapunika taler marep ring Made Ambar. Tan purun dados sesenggak sane ngawinang Made

Ambara pacang kaucap ring kauripan nyane malantaran sangkaning dewek ipun sane sampun

marupa barang laad. Ajerih ipun mirage ucape maosang, “Made Ambara ngelah somah jadma

62
nakal, yadin sundel”. Yadiastun Made Ambara majarap ucape kadi punika boya jaga

ngawinang rered , yadin surud tresnan ipun.

Luh Sunari terus bingbang, asing solahang rasa iwang, samirasa tan manut. Napi

malih Made Ambara ring rauh ka Kusamba , satunggil polih galah , sawireh sampun kaatep

pasuitrane marep ring kulwargaipun.

“Ning, nguda makelo di kamar. Sakit ?” Men Sunari mataken saking sisian.

Luh Sunari angkejut mirage, rerambangane buyar pramangkin ,kabilbil padewekan .

“Kadong mangsegan , oon bayune suud ngindeng”, Luh Sunari mogbog.

“Mandus malu, sing nyak segeran bayune !”

Luh Sunari nenten masaut , bincuh ngampil barang tur nyidang surat Wayan Duriane .

Suryane sampun ngerorokang makinkin pacang umuruk. Paksine pada mawali ngrereh

pademan ipun soang-soang. Luh Sunari kasisian negak ring kursine, bengong paliate

nerawang sawat pisan.

***

Ring ajeng candi bentarae ring taman gili, klungkung, ring sor wit cemarane

ngerembun Luh Sunari milpil-pilpilang dagangan. Ipun magelaran nyantos tamiune pacang

rauh malila cita , menawi wenten oneng numbas tabing , togog yadin songket.

“Kenken Luh, nu masih salah tampi” tan dumada anak lanang mapajar kadi makisi-

kisi.

Luh Sunari itep ngelanturang pakaryannyane.

“Luh!” kawiwitin malih, “kenehang iang tusing ada jalan len ane lakar anggon iang

nebus kapelihane ane suba liwat. Tegarang telek-telekang mapineh, ipidan iang ajak Luh

mlaksana sangkaning tunas papineh kajorog ulian indriane ngeliput tuara nawang beneh

pelih” . Wayan Duria mangsegan tur madekesan nyerere nguratiang Luh Sunari.

Luh Sunari mecikang tegak nyane sarwi masaut alon,

63
“Arah, eda ja buin ingetang iang , mumpung iang jelek depang suba lakar bekelang

iang mati. Paling melah lenan laku, eda buin mapitungan ngajak iang”.

“Sangkaning iang inget-inget, kapining Luh. Inget teken pelihene liwat, iang buin

mapitungan ngajak luh, apang maan galah bakal menahin kapelihane, nyepukang uleng idepe

utama madasar baan cita nirmala”.

Siep. Dsmi kslipun sntuk manahnyane soang-soang. Muncuk cemarane elag-elog

tempuh angin aris, satmaka cirri tungtung idep sang kalih taler molah sleag-sleog.

“Luh!” Wayan Duria malih mapajar dabdab, “Suba gilik pepineh iange marep

tekening luh, eda buin luh sumangsaya. Munyin iange buka jani bakal dulurin iang baan

laksana ane pasaja. Yen prade luh nu bakuh kukuh tekening pamutus pepineh luhe, ing tusing

bani wirosa bakal maksa luh, sawireh ento mula kapatutan luh”. Wayan Duria macekohan

raris nglanturang,

“Ada buin piorah teken luh, iang bakal malali kumah Luh nyadia matemu teken

raganne I bapa, misadia bakal ngidih pelih bakal unduke suba liwat.

“Paling melah eda Wayan Kema, apang danan nundunin macan aturu, sinah repot

bakal kapangguh. Ane liwat depang suba , eda buin ingetang?” Luh Sunari sakadi jejeh

mapainget.

“Eda jejeh Luh, Iang tuara bakal ngwangunang kali. Yen suba keto galang rasa keneh

iange. Tusing ada dosa buin ane nglantingin tindakane di kauripan yadin ri wekas di subane

lampus”.

Wayan Duria bangun, nolih Luh Sunari, paliate macepuk. Luh sunari kabilbil nguntul

pramangkin.

“Nah, amone luh dumadak mamangguh karahayuan “.

Alon-alon Wayan Duria makaon sakeng irika. Luh sunari nyrere nguratiang tan

marasa paninggalane ngembeng-ngembeng.

64
Ketut Jagra sampun usan ngengit dammar. Luh sunari madabdab ring “kamar

makan”. Sesampune tragia raris nganken rerama kalih adinipun mangda madaar, tur kaayahin

ngantos puput . wus punika Pan Sunari ngojog ring ambenne tumuli nampin.

Men sunari ngambil boreh tur morehin buntut kurenanipun sunari nylegleg ring

tampuke ngisiang boreh. Luh Sunari muputang matamped-tamped.

Tan dumade asune mgongkong nyarag ka pamesune, cihna wenten anak rauh.

“Dah,dah, lu-lu-luk!” Men Sunari ngulah asune tur nyagjag kanatahe.

“Yeh, I wayan kaden nyen. Kenken tumben ?” Men sunari nyapa tamiune wau rauh.

“Lautang ditu ba duuran negak!”

Sada ngeed tamiune munggah. Sesampune negak ring kursine Men Sunari malih

mataken,

“Kenken yan, apa mirib ada buat?”

Tiang wantah malali, seos ring punika mangda polih matemu ring bapa”, tamiune

ngasab pajarne.

Men Sunari raris ka sisian majarin kurenanipun.

“Apa kone aliha mai, jalma tusing ngelah lek”, Pan Sunari ngrenggeng raris macebur

sada mrenget.

Sakeng paon Luh Sunari ngantenang tamiune sane rauh, pramangkin jag ngrugtug

ulunatinnyane.

“Tabe tiang Pa”, tamiu punika ngged.

Pan Sunari manggutan, muanne pramangkin barak kadi anak brangkas Wayan Duria

nguntul tan purun mapapas liat .

Reneng tan wenten same mapajar, Men Sunari sareng ngranjing ngrereh genah ring

bucu. Radione kapademang.

65
“Tumben Wayan mai, apa ada buat lakar tekedang Wayan, lautang Pan Sunari

ngwiwitin, semitone kantun mrenget.

Wayan Duria nuptupang manah, nyeledet angkihan sarwi dekes-dekes raris,

“Sayawakti kadi baos Bapane, sane mangkin tiang wantah murunang sikian mangda polih

matemu ring Bapa, sandang becik taler sareng meme”. Wayan Duria nguntul mapineh-pineh.

“Men I pidan apa ane takutin Wayan, dini mula tusing ada cicing galak ane sedeeng

jejehin”.

Kebus rasa kuping Wayan Duria mirage pajar Pan Sunari kadi punika. Nanging ipun

nangtang sikian mangda prasida puput uleng manahnyane.

“Sapuniki Bapa yadin Meme , sane jerihin tiang boye ja asu kadi baos Bapane wau,

kawenten kaiwangan punika”. Wayan Duria belbelan.

“Ngudiang Wayan marasa pelih,apa ane taen laksanayang?” Pan Sunari sakadi tanruh.

“Wayan Duria kemengin , bengong nguratiang Pan Sunari ,tumuli nguratiang gambar

wayang sane magantung ring temboke,Sang Kresna ri sedek ngicen pawarah Sang Arjuna

ring kretane, I rika ring pantaraning Tegal Kuruksetra.

Luh Sunari nyilib matedoh ring sisian ,miragiang bebaose sajeroning kamar tamiu .

Asunne medem ring undage.

“Bapa yen upamiang tan kadi nunas nangkane ,tiang demen ring nangkane nanging

tan purun ring getahnyane . Patutipun tan asapunika” , Wayan Duria mapajar dabdab alon

sumeken marep ring Pan Sunari.

“Men yen sing patut,kenken benehne cara Wayane ?”

“Bapa yadin meme , mawinanke tiang rauh sakadi mangkin, tan wenten seos

tatujonipun wantah pacang ngeleserang sane bengkok , nabasin sane bedug punika ,lamakane

prasida leser tur rata, mawastu becik sane pacang kapangguh” Wayan Duria gelek-gelek, kadi

bel-belan santukan kolongane rasa bak.

66
Nenten wenten masaur. Pan Sunari mecuk alis mapineh-pineh . Wayan Duria

ngelanturang pajar nyane , alon nanging teges,

“Tetujon tiange meriki gumanti wantah nunas kaiwangan ring Bapa sareng Meme ,

santukan ageng iwang tiange marep ring Bapa sareng sami, utamanipun marep ring Iluh”.

Pan Sunari nyureng I Wayan , raris mapajar, “ Men, Wayan tuara pagaine nguda dadi

merasa pelih, sing soleh yan aketo?”

“Tawah tutur Wayane dingeh Meme”, Men Sunari nyarengin.

“Yaktine sapuniki, mangkin tiang ngelegar prana mapiorah ring Meme sareng Bapa,

Iluh jatinipun tiang sane becat ajak jelek melah, nanging santukan tiang dados jadma alit duk

punika samaliha durunguning ring sikian, kadropon madasar antuk momo angkara, mawinan

tiang tan purun ngangkenin.Ajerih pacang kawelang antuk rerama, riantuk kantun jaga

masekolah. Punika makawinan tiang jag makon tan mapiorah , tan purun nandang palaning

ulah” .

Pan Sunari anggut-anggut, ring manah sayan purna santukan kapineh, areng wenten

anak purun. Ngangkenin kaiwangan sakadi Wayan Duria. Paliate sawat nrawat .Men Sunari

taler nulengek mandreng tarib.

“Bikas tiange punika risasat nampiasin Bapa antuk bacin, janten sampun Bapa salit

tampi, tur brangti ring tiang. Punika wantah patut pisan . Sukat tan jadoh .Sira kewanten

asapunikayang janten apang duka”, Wayan Duria nyerere Wayan Sunari.

“Lautang!” Pan Sunari manggutan.

“Sane mangkin tiang nyadia nunas iwang, dumadak Bapa ledang ngampurayang

kaiwangan tiang punika . Wayan Duria mangsegan , nyantos panimbal. Nanging sami meneg.

Kresekan daun nyambune tempuh angin gul-gul sepine.

“Salanturipun tiang nunas ring Bapa sareng sami, icen tiang galah nebus dosan tiang

punika” , I Wayan telapan pajare.

67
Pan Sunari nyeledet kurenan ipun tumuli masaut,

“Galah kenken raosang Wayan?”

I Wayan madekesan tur ngeedang sikian, “ Yan wantah Bapa sareng Meme ledang,

mumpung tiang sareng iluh polih malaksana kaon, makwinan iluh nandang sangsara , pulung

manah tiang pacang nunas iluh. Mangda tiang polih nyiriang tresna asihe sujati kaping kali

bakti ring Bapa Sareng Meme , maka jalaran tiang polih natak becik miwah kaone sareng-

sareng. Dumadak sangkaning punika tiang prasida nebus kaiwangan , ngicalang uap yadin

pariselsele sane kaon, sane sampun ngibanin Bapa, Meme sareng sami”.

Pan Sunari saling tolih sareng kurenan ipun, bengong makekalih kadi kamemegan

“Bapa yadin Meme, mangkin galah manah tiange, sampun maluaran seksek manah

tiange. Dumadak Bapa ngreengaang atur tiang puniki , nenten malih sumangsaya walang

kabangang”.

Pan Sunari semitone sayan becik, sampun ical brangtine. Sada alon raris mapajar,

“Yan aketo raos Wayane, bang masi Bapa galah mapineh-pineh. Bapa tuara bani

ngembasang, tamekas ia adin Wayane. Pangidih Bapane, kenken disisi apang aketo nganteg

atengah , eda buin nglaksanaang ane tan patut”. Luh Sunari mekesyeng ulun atin nyane

mirage baose kadi punika. Tan rumasa yeh peningalane nrebes melusin pipi, kolongane rasa

bek belbelan tan sida mangkihan.

Paksi putehe gerit-gerut . Sesampune sue bengong mapineh Pan Sunari majaran

pianak nyane,

“Ning, tegarang mai malu, jalan bareng dini nutur .

Luh Sunari kageson ngusap yeh paningalane , gempor rasa buntute, raris ngeranjing

nguntul negak samping Memen nyane.

Pan Sunari ngwangsitin kurenanipun mangda rauhang daging rerembungane wau.

Men Sunari raris nyritayang unteng baose wau.

68
“kenken Cening yen buka keto tatujon I Wayan mai ?” Pan Sunari nakenin pianake.

“Sara Bapa ngajak meme”, Luh Sunari cutet pisan tan mari ngusap – usap yeh

peningalane nrebes.

“menawi tan sue bapan tiange pacang rauh puniki ring Bapa ngidih iluh manut kadi

tata susila adate sami patut, numadak bapa mangda tan kagiat”.

Luh Sunari slegut-slegut ngeling sig-sigan makakeb ring pabinan memenipun tan mari

kaurut-urut kapasihin. Ciri tresna asihe ring pianak. Pan sunari bengong nganengneng jendela

kacane sawat paliatnyane rasa betel rauh ring lengite pelung, ring bintang-bintange makenyit-

nyit garcite malila cita.

Wayan Duria dawa angkihane, ngusap paningalane sane sareng ngembeng-ngembeng,

ngantenang pari polah meme sareng pianake, tresna asih tan sinipi, ngluarang sungkawan

manahe sane madugdug nyeksek tangkahe.

“Meme, nguda kakene tepukin tiang idupe”, Luh Sunari gerong-gerong ngulisah ring

pabinan memennyane.

“Suud nyelsel awak ning, mula sangkaning Ida Sang Hyang Parama Kawi ane

nitahang, cening ajak Meme ane lampahin. Jalan pagehang deweke, natakin idupe bakal

teka”.

Luh Sunari kausap-usap antuk jeriji sane embahin tresna asih tan sinipi.

Lambat-lambat suaran katake ngongke macandetan, kadulurin ring jangkrike jangih

nupdupang sang kaleson ring pamereman.

69

Anda mungkin juga menyukai