X
Z3
Z2
Z1
Oleh
Ir. J. Soekarto
MATERI RELAI JARAK
• Pendahuluan
• Prinsip kerja dan karakteristik
• Impedans beban
• Penyambungan relai
• Seting
• Struktur relai
• Faktor infeed
• Tahanan busur listrik
• Hal-hal khusus
A B C
F 51 F 51
A B C
F87
I
V L
V R= R=ρ
I A
A B
F2 F F1
F21
V
E V1
V
V2
I2 I II11
F2 F F1
A B
V1 I1 x Z AF1
= = Z AF1
I1 I1
V2 I 2 x Z AF2
= = Z AF2
I2 I2
Jadi bila
ZF > ZAB relai tidak boleh bekerja
ZF < ZAB relai harus bekerja
ZAB merupakan batas dan relai pick-up
R A B
t Kenyataan
A B
Karakteristik relai Mho & Reaktans
X X X=k
Z = k Cos(ϕ - t)
R R
1 R
R
6
X
1. Gangguan hs 3 fase
2. Gangguan hs 1 fase
3. Gangguan hs 1 fase Impedans sumber membesar
R
4. Gangguan hs 1 fase Impedans sumber tak terhingga
5. Gangguan di belakang
R R
R
Z1 Z1
R
Z = k Cos(ϕ − τ) 40 Ω
R R
Beban
Beban
Beban
R
S
T
Berdasarkan komponen simetris gangguan 3 fase adalah :
V V
R atau R
I := Z :=
R Z 1 I
1 R
Z 1 : impedansi saluran yang terganggu.
VR : tegangan fase R.
IR : arus fase R
I := a ⋅ I
T R1
+ a ⋅I
2
R2
+ I
R0
(
IT := a − a ⋅ IR1
2 ) (3)
T
(2 )
I := − a − a ⋅ I
R1
S
(2 )
V := a − a ⋅ V
R1 S
(2 )
V := a − a ⋅ I
R1 1
Z
23-26 September 2002 Kursus "Protection for Transmission Line" 22
VT = a VR 1 + a 2 VR 2 + VR 0
= ( a − a 2 ) VR 1 = − ( a 2 − a ) I R 1 Z1 (6)
Jika tegangan yang dimasukkan ke relai
VRe lai = VST
V Re lai = VST = VS − VT = 2 ( a 2 − a ) I R 1 Z1 (7)
Gangguan Fase S - T
R
Sumber S
T
Ry (Relai)
ZS0 Ry Zlo
bila I := 3 I
S R0
IR
Ke Relai
Is
Gangguan Fase R
Gangguan Fase S - T
Gangguan Fase R
R -S VRS IR - IS
S -T V ST IS - IT
T -R V TR IT - IR
R - T an ah V RN IR + k o Is
S - T an ah V SN IS + k o Is
T - T an ah V TN IT + k o Is
Z − Z1
ko = 0 Dari penghantar
3 Z1
A B
ε ε
F 21 F 21
Zone 2 juga sebagai pengaman rel ujung seksi yang diamankan bila
tidak mempunya proteksi rel
Zone 3
Sebagai pengamanan cadangan ditambah relai yang lazim disebut Zone 3,
dalam hal ini harus dapat menjangkau ujung seksi berikutnya, waktunya
diperlambat terhadap Zone 2 seksi berikutnya
X X
Z3
Z2
Z2 Z1
Z1 Z3 R
R
X Z3
X Z3
Z2 Z2
Z1
Z1
R
R
A B
A Zone 1, Zone 2 parsial cross-polarised Mho, Zone 3 Off set Mho
F 21
F 21 F 21
A Z1 B
F 21 F 21
∆t Z2Min
A B
F 21 F 21
A C'
B C
F 21 F 21
Z2Mak = α ZAC’
Z2Mak = α(ZAB + k ZBC) ( k = faktor infeed)
A B C
F 21 F 21
A C D' D
B
F 21 F 21
A B C D' D
F 21 F 21
Bila dilengkapi relai waktu untuk trip lebih lama dari Z3, dan tidak
mempunyai arah
C
A B F 21
D
F 21 F 21
If1
B
A C
F 21
MVAT , % ZT
D
kV
If1
B
A C
F 21
D
A R
A C D' D
B
F 21 F 21
Zone 1
Zone 1 = α ZAB . α umumnya diambil 85% atau 90%
Zone 2 ( a )
Z2Min = β ZAB . Z2Mak = α(ZAB + k ZBC)
Zone 3 ( a )
Z3Min = β (ZAC + kZAC) Z3Mak = α(ZAB + kα ( ZBC + k α ZCD)
Zone 3 ( b )
Z2 = ZAB + ZBC + 0,7 ZCD
40 km 20 km 100 km 40 km
A B C D E
F 21 F 21
Relai B
Zone 1 = 0,9 x 20 km = 18 km
Zone 2 ( b )
Zone 2 = 20 + 0,8 x 100 km = 100 km
Zone 2 ( c )
Zone 2 = 20 + 0,5 x 100 km = 70 km
Zone 3 ( b )
Zone 2 = 20 + 100 + 0,7 x 40 km = 148 km
Zone 2 ( a )
Zone 2min = 1,1 x 100 km = 110 km
Zone 2maks = 0,9 ( 100 + 0,9 x 20) km = 106,2 km
Zone 2 ( b )
Zone 2 = 100 + 0,8 x 20 km = 116 km
Zone 2 ( c )
Zone 2 = 100 + 0,5 x 20 km = 110 km
Zone 3 ( b )
Zone 3 = 100 + 20 + 0,7 x 40 km = 148 km
A B C Z2B D E
Z1B
Z1D
Z2D
Z3D
A B C D E
F 21 F 21
Relai B dan D
Zone 1 = 0,9 x 40 km = 36 km
Zone 2 ( a )
Zone 2min = 1,1 x 40 km = 44 km
Zone 2maks = 0,9 ( 40 + 0,9 x 40) km = 68,4 km
Zone 2 ( b )
Zone 2 = 40 + 0,8 x 40 km = 72 km
Zone 2 ( c )
Zone 2 = 40 + 0,5 x 40 km = 60 km
23-26 September 2002 Kursus "Protection for Transmission Line" 59
Zone 2 optimum 68,4 km memberikan pengaman cadangan
sejauh mungkin tetapi tidak tumpang tindih dengan Zone 2
seksi berikutnya
Zone 3 ( a )
Zone 3min = 1,1 ( 40 + 40 ) km = 88 km
Zone 3maks = 0,9 ( 40 + 0,9 (40 + 0,9 x 40) km = 97,56 km
Zone 3 ( b )
Zone 3 = 40 + 40 + 0,7 x 40 km = 108 km
40 km 20 km 100 km 40 km
A B C D E
F 21 F 21
Relai B
Zone 1 = 0,85 x 20 km = 17 km
Zone 2
Zone 2min = 1,15 x 100 km = 130 km
Zone 2maks = 0,85 ( 100 + 0,85 x 20) km = 99,45 km
A B C D E
F 21 F 21
Relai B dan D
Zone 1 = 0,85 x 40 km = 34 km
Zone 2
Zone 2min = 1,15 x 40 km = 46 km
Zone 2maks = 0,85 ( 40 + 0,85 x 40) km = 62,9 km
Zone 3
Zone 3min = 1,15 ( 40 + 40 ) km = 92 km
Zone 3maks = 0,85 ( 40 + 0,85 (40 + 0,85 x 40) km = 87,47 km
AND AND
Z1
VRS OR
Z2
IR - IS Z3
ARAH
VST
Gangguan fase S - T
IS - IT
VTR Gangguan fase T - R
IT - IR
AND AND OR
Z1 / n TRIP
OR
VR Z2 / n
IR + ko Is Z3 / n
ARAH
VS Gangguan fase S - n
I S + ko I s
VT Gangguan fase T - n
IT + ko Is
IR
IS Arah
VRS IT AND OR
FDRS
IR - IS P.S R.M
TRIP
VST
FDST
IS - IT
VTR
FDTR
IT - IR
FDn RT
In
V I Z + (If1 + If2 ) Z BF (I + I )
Z RAF = RA = f1 AB = Z AB + f1 f2 Z BF
I RA I f1 I f1
23-26 September 2002 Kursus "Protection for Transmission Line" 71
ZRAF = ZAB + k ZBF . I +I
k = f1 f2
I f1
F 21
1
I f Z AB + If Z BF
Z AF = 2 = Z AB + 2Z BF
1
If
2
V 1/2 I f Z AB + I X Z BF I
Z AF = R = = Z AB + X Z BF
IR 1/2 I f I f /2
Ix (2l - x)
=
If / 2 2l
V I Z +I Z I
Z AF = R = f AB X BF = Z AB + X Z BF
IR If If
I x (2l - x)
=
If 2l
If1+ If2 B
A C
F 21
D’
D
A
23-26 September 2002 Kursus "Protection for Transmission Line" 78
9. TAHANAN BUSUR
Gangguan pada saluran transmisi dimulai adanya sambaran
petir.
Sambaran petir mengakibatkan adanya busur api listrik
F
F 21
B
Varc V : tegangan pada SUTT
V Vf
F
Varc : Tegangan busur api
Vf : Tegangan gangguan
A yang masuk ke relai
If
I : Arus gangguan
Tegangan yang masuk relai berubah nilainya dan sudut fasenya
28707 (d + 0,855Ut)
R arc = 1,4
Ω
I
l F
F 21
B B
Rarc Rarc
F F
a l l b
l’ l’
A A
B RarcA RarcA A
B
X F X F X F RarcB
F’
Rarc RarcB F’
A’
A A B
R R R
B’
R Rarc
X F
F’
R
X Rarc
F X F Rarc
F’ F’
R
X F Rarc
F’
R
R Rarc
X F
F’
R
F” R F” R
X Rarc X Rarc
F F
F’ F’
F” R F” R
23-26 September 2002 Kursus "Protection for Transmission Line" 89
Untuk mengantisipasi adanya tahanan busur yang menuju ke bawah,
dalam design selalu ada bagian di bawah sumbu R
F” R F” R
Garis kopel maksimum mempunyai sudut 15 - 30 lebih kecil dari sudut penghantar,
untuk mendapatkan daerah kerja di bawah sumbu R
Impedans ayunan daya akan bergerak lambat, dapat mendekati dan masuk
ke daerah pengamanan secara lambat dan dapat keluar lagi
Hubung singkat.
l
F 21 F 21
X X B’ A
D
Diperlukan karakteristik
C relai sangat khusus
B B
R C
B’ R
IfA IfB
F2 F1
A B C
F 21 F 21
Untuk gangguan di F1 dekat rel B IfA dan IfB hampir sama, relai bekerja
di Zone 2 dan relai B bekerja di Zone 1
Gangguan di F2 dekat GI A arus IfA menjadi besar, sedang IfB menjadi sangat
kecil, sehingga relai di A bekerja di Zone 1 dan relai B karena arus sangat kecil
relai tidak bekerja (sementara relai If kurang dari 25% Irelai tidak dapat bekerja)
Setelah relai A trip, IfB menjadi besar dan relai B bekerja di Zone 2, atau relai di A
dan B bekerja bergantian