BIOLOGI 4 TINGKATAN

Biologi Tingkatan 4
Buku teks ini ditulis berdasarkan Dokumen Standard Kurikulum dan Pentaksiran
(DSKP) Biologi Tingkatan 4 terbitan Kementerian Pendidikan Malaysia, berpandukan
konsep Kemahiran Saintifik, Kemahiran Proses Sains, Kemahiran Berfikir Aras Tinggi
(KBAT), Kemahiran Abad ke-21 dan pendekatan Pengajaran dan Pembelajaran
STEM. Buku teks ini bertujuan melahirkan murid yang seimbang dan harmonis serta
melengkapkan mereka dengan kemahiran yang diperlukan dalam abad ke-21.
KEMENTERIAN
PENDIDIKAN
MALAYSIA
TINGKATAN
BIOLOGI 4
TINGKATAN
4
Ikon-ikon dalam Buku Teks dan Fungsinya
Lensa Biologi
Maklumat tambahan yang berkaitan
Soalan pemikiran tahap tinggi yang merangkumi
dengan konsep atau teori
soalan mengaplikasi, menganalisis, menilai dan
mencipta
Dunia Biologi Kita
Menunjukkan aplikasi konsep atau teori
yang dipelajari dalam kehidupan harian
Perhatian!
Nota peringatan semasa murid menjalankan
Fikirkan! aktiviti atau eksperimen
Mencabar murid untuk berfikir secara

kritis dan kreatif
Soalan untuk menguji kefahaman murid pada
akhir setiap subtopik
Inovasi Malaysia
Kejayaan ahli sains atau perkembangan
sains dan teknologi di Malaysia yang Praktis Sumatif
berkaitan Soalan yang menguji kefahaman murid pada
akhir setiap bab
Kerjaya
Kerjaya Milenia
Milenia
Memerihalkan kerjaya yang berkaitan Rumusan
dengan konsep atau topik Ringkasan konsep-konsep utama
Buletin STEM
Refleksi Kendiri
Sorotan perkembangan semasa dalam Senarai semak penguasaan konsep untuk
bidang sains dan teknologi yang berkaitan rujukan murid
Merentas Bidang 4.2.3
Menunjukkan perkaitan biologi dengan Standard Pembelajaran mengikut

bidang lain Dokumen Standard Kurikulum dan
Pentaksiran (DSKP) Biologi Tingkatan 4
Zon Aktiviti
Cadangan aktiviti yang boleh dilakukan
oleh murid
Biodata Penulis
Gan Wan Yeat

Dilahirkan pada 30 Mei 1966 di Jasin, Melaka.
Beliau memegang jawatan sebagai Penolong
Kanan Pentadbiran di SMK (P) TAMAN
PETALING. Berkelulusan Ijazah Sarjana Muda
Sains (Kepujian) dalam bidang Mikrobiologi
dan Ijazah Sarjana Pendidikan (Psikologi) dari
Universiti Malaya, beliau mengajar subjek
Biologi dan Sains sejak tahun 1994. Beliau juga
merupakan penulis buku teks KSSM Biologi
Tingkatan 4 dan 5 dan banyak buku rujukan
Biologi dan Sains.
Nor Azlina binti Abd. Aziz
Dilahirkan pada 14 November 1967 di Muar,
Johor. Beliau merupakan seorang pensyarah
kanan di Pusat Asasi Sains, Universiti Malaya,
Kuala Lumpur. Subjek yang diajar adalah
Biologi dengan pengkhususan kepada bidang
Biologi Sel dan Genetik. Berkelulusan Ijazah
Doktor Falsafah dalam bidang Teknologi
Pembiakan Haiwan, Ijazah Sarjana Falsafah
Bioperubatan dan Kesihatan dan Ijazah
Sarjana Muda Genetik dari Universiti Malaya.
Beliau juga memiliki Diploma Penterjemahan
DBP dan berpengalaman lebih 15 tahun dalam
bidang penterjemahan dan penyuntingan.
Yusmin binti Mohd. Yusuf
Dilahirkan pada 15 Jun 1969 di Alor Setar,
Kedah. Beliau merupakan seorang pensyarah
kanan di Pusat Asasi Sains, Universiti Malaya,
Kuala Lumpur. Berkelulusan Ijazah Doktor
Falsafah dari Universiti Malaya, Kuala Lumpur
dalam bidang genetik manusia dan mempunyai
pengalaman mengajar biologi hampir 20 tahun.
Beliau kini mengajar biologi di Pusat Asasi
Sains, di samping menyelia pelajar Sarjana dan
Doktor Falsafah. Bidang pengkhususan beliau
ialah bioteknologi dan kejuruteraan genetik.
Noor Haniyatie binti
Ibrahim
Dilahirkan pada 21 April 1984 di Selangor.
Beliau merupakan guru Biologi di SMK
Seksyen 3 Bandar Kinrara, Puchong, Selangor.
Berkelulusan Ijazah Sarjana Muda Pendidikan
Sains (Biologi) dari Universiti Pendidikan Sultan
Idris, Tanjung Malim, beliau memulakan kerjaya
sebagai seorang guru pada tahun 2008 di
SMK Dato Onn, Batu Pahat, Johor selama
11 tahun sebelum berpindah ke sekolah
semasa. Beliau aktif memberi ceramah Teknik
Menjawab Peperiksaan Biologi SPM serta
berpengalaman menulis beberapa naskhah
modul pembelajaran dan buku kerja sebelum
mengorak langkah sebagai penulis buku teks
KSSM Biologi Tingkatan 4.
Cadangan Jawapan
BAB 1 PENGENALAN KEPADA BIOLOGI (b) Laporkan sebarang kerosakan peralatan atau
barangan kaca kepada guru dengan segera.
DAN PERATURAN MAKMAL
(c) Jauhkan bahan kimia mudah terbakar
daripada sumber nyalaan api.
Praktis Formatif 1.1
(d) Dilarang menyentuh, merasa dan menghidu
1 Biologi ialah kajian terperinci tentang kehidupan dan bahan kimia secara langsung.
interaksi benda hidup dengan persekitaran semula
jadinya. Praktis Formatif 1.3
2 Genetik (bioinfomatik), mikrobiologi (pelbagai vaksin 1 (a) Pemboleh ubah dimanipulasikan:
dan ubatan), bioinformatik (bioplastik). Kepekatan kanji.
3 Bioteknologi. Bioplastik boleh diperbuat daripada Pemboleh ubah bergerak balas: Tempoh
produk sampingan pertanian atau daripada masa untuk hidrolisis kanji lengkap / kadar
botol plastik terpakai dengan menggunakan hidrolisis kanji.
mikroorganisma. (b) Kadar hidrolisis kanji melawan kepekatan kanji
4 Ahli biologi hidupan liar, doktor, pakar kiropraktik, 1.2
ahli fisiologi senaman, ahli mikrobiologi, ahli biologi 1.0

kadar hidrolisis kanji (% minit-1)
marin, ahli botani 0.8
0.6
0.4
1 (a) Alat pelindung mata—Untuk mengelakkan mata 0.2
daripada terkena bahan kimia berbahaya 0

1 2 3 4 5
(b) Baju makmal—Untuk melindungi pakaian kepekatan kanji (%)
daripada kerosakan. 2 (Mana-mana lima)

(b) Kebuk wasap—Untuk mengelakkan daripada • Besar dan tepat; gunakan pensel yang tajam dan
terhidu gas-gas yang berbahaya seperti klorin, bukan pensel warna atau pen.
bromin dan nitrogen dioksida. • Tidak berlorek secara artistik.
2 Sisa biologi kategori B perlu dibungkus dahulu • Garisan lukisan perlulah jelas, bersih, berterusan
di dalam beg plastik biobahaya tahan autoklaf, dan tidak terputus-putus. Jangan gunakan
disterilkan di dalam autoklaf untuk nyahkontaminasi, pembaris untuk melukis garis bentuk spesimen.
dan kemudiannya dimasukkan ke dalam tong • Lukisan mesti berlabel. Garis label mesti tertuju
biobahaya. Beg plastik biobahaya tidak boleh pada struktur yang betul, tiada kepala anak
dibuang ke dalam tong sampah biasa. panah, lurus dan tidak bersilang antara satu
sama lain.
3 (a) Maklumkan kepada guru.
(b) Jadikan kawasan tumpahan kawasan larangan. • Lukisan harus bertajuk.
(c) Tabur serbuk sulfur untuk menutupi tumpahan • Setiap struktur dalam lukisan mesti terletak di
merkuri. kedudukan yang betul dan saiznya berkadaran
dengan semua struktur yang lain.
(d) Hubungi pihak bomba.
3 Tiga satah utama yang digunakan iaitu satah
4 (a) Berjaga-jaga bila mengendalikan barangan frontal, satah sagital dan satah melintang.
kaca panas.
Biologi Tingkatan 4 1
4 (a) Mengenal pasti masalah yang boleh diuji cecair, darah dan/atau produk darah seperti
dengan penyiasatan santifik serum. Semua sisa cecair biologi mesti
(b) Membina hipotesis dinyahkontaminasi secara autoklaf sebelum
(c) Mengenal pasti dan mengawal pemboleh ubah dilupus. Sisa cecair biologi yang telah disterilkan
serta kaedah pengumpulan data itu perlu dilupuskan dengan segera.
(d) Merancang dan menjalankan penyiasatan 4 Peringkat penyiasatan saintifik:
saintifik • Mengenal pasti masalah – Menentukan
(e) Mengumpul data persoalan yang hendak dikaji.
(f) Menginterpretasi data dan keputusan melalui • Membuat hipotesis – Menyatakan suatu
penaakulan saintifik pendapat yang kebenarannya akan diuji melalui
(g) Membuat kesimpulan eksperimen.
(h) Menulis laporan • Merancang penyiasatan – Pengumpulan
maklumat atau latar belakang saintifik mengenai
eksperimen, persiapan dan pemilihan bahan,
Praktis Sumatif 1 radas serta penggunaan kaedah yang betul.
• Mengawal pemboleh ubah – menentukan
1 Untuk mengelakkan kecederaan di kaki daripada pemboleh ubah yang dimalarkan, pemboleh
serpihan kaca dan tumpahan bahan kimia. ubah yang dimanipulasikan dan pemboleh ubah
2 (a) Keratan rentas membahagikan struktur kepada yang bergerak balas.
bahagian atas dan bawah secara melintang. • Menjalankan penyiasatan – penggunaan alat,
radas dan bahan dengan cara yang betul,
(b) Keratan membujur membahagikan struktur
pemerhatian dibuat dengan teliti, pembersihan
kepada bahagian kiri dan kanan.
dan penyimpanan alat dan radas selepas
3 • Kategori A (sisa tajam) – Peralatan tajam seperti eksperimen serta pelupusan bahan sisa dengan
picagari, jarum, kaca, skalpel. Dimasukkan ke cara yang betul.
dalam bekas yang disediakan khas bagi sisa • Mengumpul data – Data atau pemerhatian
tajam, Bekas ini tidak perlu disterilkan. dikumpul dan direkod dengan cekap,
• Kategori B (sisa tidak tajam) – Sisa pepejal bersistematik dalam pelbagai kaedah.
biologi seperti sarung tangan, kertas tisu, piring
• Menganalisis data – Data ditukar kepada bentuk
petri, bekas kultur plastik , agar yang telah
yang lebih bermakna, misalnya graf.
mengeras. Dibungkus dahulu di dalam beg
plastik biobahaya tahan autoklaf, disterilkan • Hubungan antara pemboleh ubah bergerak
di dalam autoklaf untuk nyahkontaminasi, balas dan pemboleh ubah yang dimanipulasikan
dan kemudiannya dimasukkan ke dalam tong ditentukan.
biobahaya. Beg plastik biobahaya tidak boleh • Mentafsir data – Data ditafsir secara logik dan
dibuang ke dalam tong sampah biasa. objektif. Maklumat yang diperoleh kemudian
• Kategori C (bangkai haiwan) - Bangkai, organ, dihuraikan dengan jelas kepada bahagian kecil
dan sisa tisu haiwan makmal atau haiwan uji kaji. untuk mencari hubungan atau perkaitan antara
Dibalut di dalam bahan penyerap (seperti kertas bahagian-bahagian dalam maklumat atau data
tisu), dibungkus dengan rapi di dalam beg plastik itu.
biobahaya dan disejukbeku. • Membuat kesimpulan – Hipotesis diterima
• Kategori D (cecair) – Kultur kaldu, media atau ditolak dan satu kesimpulan dibuat bagi
eksperimen yang dijalankan.
2 Biologi Tingkatan 4
• Membuat laporan – Laporan ditulis berdasarkan kawasan larangan untuk mengelakkan
pada langkah-langkah dalam kaedah saintifik. kejadian yang tidak diingini berlaku.
• Laporkan kepada pihak bomba dan
5 (a) (i) Bagaimanakah kehadiran enzim amilase
penyelamat.
mempengaruhi hidrolisis kanji?
(c) Mengkaji kesan kehadiran gula terhadap
(ii) Kanji dapat dihidrolisis dengan kehadiran
pertumbuhan yis [EKSPERIMEN]
enzim amilase berbanding tanpa kehadiran
enzim amilase. Pernyataan masalah:
Adakah kehadiran gula mempengaruhi
(iii) Pemboleh ubah dimanipulasikan:
masa yang diambil untuk saiz doh
Kehadiran enzim amilase
berganda?
Pemboleh ubah bergerak balas: hidrolisis
kanji Hipotesis:
Pemboleh ubah dimalarkan: masa dan Masa yang diambil untuk saiz doh
suhu berganda lebih singkat dengan kehadiran
gula.
(b) Murid tersebut mestilah memaklumkan
Pemboleh ubah:
kepada guru/pembantu makmal secepat Pemboleh ubah dimanipulasikan:
mungkin dan jadikan tempat tumpahan Kehadiran gula
kawasan larangan (yakni melarang rakan-
Pemboleh ubah bergerak balas:
rakan daripada pergi ke tempat tersebut).
Masa yang diambil untuk saiz doh
berganda
Soalan Esei Pemboleh ubah dimalarkan:
Kuantiti tepung, yis dan air yang
6 (a) • Pastikan mangsa kebakaran tidak berlari digunakan, suhu air, dan masa yang
dan arahkan mangsa supaya baring. diambil untuk menguli doh
• Gunakan selimut kalis api untuk
Bahan:
memadamkan api setelah mangsa
1.5 g yis, 5 g glukosa, 100 ml air suam,
dibaringkan.
kain dan 170 g tepung
• Jika tiada selimut kalis api, gulingkan
Radas:
mangsa di atas lantai.
Bikar 1000 ml, kelalang kon 250 ml,
• Maklumkan kepada guru atau pembantu mangkuk adunan dan jam randik
makmal secepat mungkin supaya mangsa
Prosedur:
dapat diberikan rawatan segera.
1. Campurkan glukosa dengan sedikit air
• Penggera atau loceng kecemasan
suam di dalam kelalang kon.
kebakaran hendaklah dibunyikan dengan
segera. 2. Larutkan yis di dalam larutan glukosa
tersebut.
(b) • Segera maklumkan kepada guru atau 3. Biarkan ampaian yis selama 20 minit.
pembantu makmal. Ini bertujuan untuk memastikan yis aktif
• Gunakan serbuk sulfur untuk menutup dan tumbuh.
tumpahan merkuri.
• Jadikan tempat tumpahan tersebut sebagai
4. Letakkan separuh daripada tepung ke Keputusan:
dalam mangkuk adunan.
5. Apabila campuran yis telah Keadaan doh Masa yang diambil untuk saiz
mengembang dan menjadi berbuih, atau isi padu doh menjadi dua
buat satu lubang di tengah tepung dan kali ganda saiz
tuangkan campuran yis. asalnya (minit)
6. Gaulkan campuran tersebut dengan
baik untuk membuat satu doh yang Doh dengan
lembut. gula
7. Tambahkan baki tepung secara Doh tanpa
beransur-ansur sehingga menjadi sukar gula
untuk menggaul doh.
8. Taburkan sedikit tepung pada Sudut Pengayaan
permukaan meja. Keluarkan doh
daripada mangkuk dan letakkan di atas 7 Beberapa kesan Revolusi Industri 4.0 terhadap
permukaan meja. kehidupan harian.
9. Uli doh selama 10 minit sehingga licin, • Kecerdasan Buatan (Artificial Intelligence) atau
elastik dan tidak melekit. AI. Menerusi AI, sesuatu sistem dihasilkan untuk
10. Uli doh dengan melipat doh dan mempelajari persekitaran dan menjadi pemacu
menekannya ke bawah dengan tapak kepada hubungan antara manusia, peralatan
tangan. Genggam doh dan ulang fizikal dan dunia digital.
dengan melipat dan menekan doh ke • Teknologi Pemprosesan Awan dalam
bawah semula. penyimpanan dan pemprosesan data, yang
11. Letak doh di dalam bikar 1000 ml. Tekan menghubungkan deria pintar pada peralatan
doh ke bawah dan rekod isi padu awal. dengan sambungan internet , Sekuriti Siber bagi
melindungi data dan meminimumkan risiko dan
12. Tutup bikar dengan sehelai kain bersih cetakan 3D yang memudahkan pembangunan
dan letakkannya di tempat bersuhu prototaip.
sederhana.
• Teknologi Robotik Automasi pula berkeupayaan
13. Mulakan jam randik dan rekod masa untuk beroperasi dalam persekitaran kerja yang
yang diambil untuk saiz doh menjadi sama seperti manusia.
dua kali ganda saiz asalnya.
• Realiti Maya yang dapat menyediakan maklumat
14. Ulang keseluruhan prosedur untuk visual secara maya, Realiti Berperantara
menyediakan doh kedua menggunakan yang menggabungkan dunia fizikal dengan
ramuan yang sama tetapi tanpa gula. dunia maya serta Analisis Data Besar yang
15. Tulis laporan mengenai eksperimen menggunakan data dikumpul untuk penyediaan
tersebut. perkhidmatan dan melakukan unjuran yang lebih
tepat.
8 (a) Langkah pertama ialah mendapatkan
maklumat tentang teknik kultur tisu. Ini boleh
dilakukan dengan:
• melayari laman web
• merujuk bahan cetakan seperti jurnal atau
rujukan elektronik
• membuat lawatan ke universiti tempatan
atau institusi penyelidikan untuk
mendapatkan maklumat yang diperlukan.
(b) Daripada maklumat yang diperoleh, data

tentang cara penghasilan satu pokok baharu
daripada satu sel terpilih, misalnya pokok
orkid, dapat dikumpulkan.
(c) Satu laporan disediakan. Laporan tersebut
mengandungi kaedah penanaman secara
kultur tisu berserta grafik yang menarik dan
perbincangan tentang bagaimana teknik itu
dilakukan. Isu terkini tentang teknik ini juga
dibincangkan.
Cadangan Jawapan
BAB 2 BIOLOGI SEL DAN 2 Amoeba sp. bergerak dengan mengunjurkan
ORGANISASI SEL pseudopodium (kaki palsu). Ini diikuti oleh
pengaliran sitoplasma ke bahagian pseudopodium
yang diunjurkan.
3 Amoeba sp. membentuk spora. Di dalam spora,
1 Jalinan endoplasma kasar mempunyai ribosom
mitosis berlaku berulang kali untuk menghasilkan
yang melekat padanya manakala jalinan
banyak sel anak. Apabila keadaan persekitaran
endoplasma licin tiada ribosom.
pulih semula, spora akan pecah dan sel anak akan
2 Mikroskop cahaya lazimnya memberi pembesaran dilepaskan.
1000x. Sebaliknya, mikroskop elektron boleh
4 Kadar pengecutan vakuol mengecut akan
membesarkan sel sebanyak 2000000x. Tanpa
berkurang.
mikroskop elektron, struktur sel tidak dapat dilihat
dengan jelas kerana mikroskop cahaya hanya
dapat memerhati komponen sel tertentu seperti Praktis Formatif 2.3
membran sel, dinding sel, nukleus, sitoplasma dan
1 Jalinan endoplasma kasar, ribosom dan jasad
kloroplas sahaja.
Golgi.
3 Sel bawang kerana bebawang hidup dalam tanah.
2 Tisu saraf terdiri daripada badan sel dan gentian
Pokok bawang mendapat makanan daripada organ
saraf yang disebut dendrit dan akson. Tisu saraf
simpanannya iaitu bebawang.
menyelaras dan mengawal aktiviti badan.
4 Persamaan:
3 Kloroplas yang banyak dapat memerangkap
Kedua-dua sel mempunyai nukleus, sitoplasma,
banyak cahaya matahari untuk fotosintesis.
membran plasma, jasad Golgi, mitokondrion, jalinan
endoplasma dan ribosom. 4 Sel lemak mempunyai sitoplasma yang sedikit
tetapi kandungan lemak yang tinggi.
Perbezaan:
Sel lemak mempunyai mitokondrion yang sedikit
• Sel tumbuhan mempunyai bentuk sel tetap
kerana memerlukan tenaga yang sedikit.
manakala sel haiwan tidak mempunyai bentuk
Sel lemak boleh mengembang untuk menyimpan
sel tetap.
lebih banyak lemak.
• Sel tumbuhan mempunyai dinding sel manakala
sel haiwan tidak mempunyai dinding sel. Praktis Formatif 2.4
• Sel tumbuhan mempunyai kloroplas manakala
sel haiwan tidak mempunyai kloroplas. 1 Sel Tisu Organ Sistem
Organisma multisel
• Sel tumbuhan mempunyai vakuol bersaiz besar
manakala sel haiwan tidak mempunyai vakuol 2 Kulit dikelaskan sebagai organ kerana kulit terdiri
(sekiranya ada, saiznya kecil). daripada tisu epitelium, tisu penghubung, tisu saraf
dan tisu otot yang bekerja sama untuk menjalankan
• Sel tumbuhan tidak mempunyai sentriol
tugas kulit.
manakala sel haiwan mempunyai sentriol.
3 Batang dan ranting merupakan sistem sokongan
tumbuhan bagi menyokong daun pada kedudukan
Praktis Formatif 2.2 menegak untuk membolehkan penyerapan
1 Vakuol mengecut berfungsi dalam cahaya matahari yang maksimum semasa
pengosmokawalaturan. proses fotosintesis. Bunga terlibat dalam proses
pembiakan.
4 Organisma tidak dapat menjalankan pelbagai fungsi dan mengeluarkan air dari Amoeba sp. Oleh itu,
yang diperlukan untuk kemandiriannya. Amoeba sp. tidak akan berkembang dan pecah.
9 (a) (i) K – Jasad Golgi
Praktis Sumatif 2
(ii) K – Pusat pemprosesan, pembungkusan
1 Ini kerana kloroplas digunakan untuk menghasilkan dan pengangkutan karbohidrat, protein dan
makanan semasa fotosintesis. Sel haiwan tidak glikoprotein
menghasilkan makanan. N – mengandungi klorofil untuk
memerangkap cahaya matahari bagi
2 Amoeba sp menjalani proses belahan dedua.
proses fotosintesis
Apabila Amoeba sp. telah berkembang kepada saiz
tertentu, nukleus akan membahagi secara mitosis. (b) • L ialah vakuol. Sap sel di dalam vakuol
Kemudian, sitokinesis berlaku. Dua Amoeba sp. mengandungi air, bahan terlarut dan
yang mempunyai komposisi genetik yang sama garam mineral.
akan terbentuk. • Apabila air meresap masuk ke dalam
3 Sap floem. Fotosintesis berlaku pada hari siang. vakuol, vakuol akan mengembang.
Jadi lebih banyak gula dihasilkan dan boleh diserap • Vakuol dan sitoplasma akan menolak ke
oleh afid. arah membran plasma dan sel dinding. Ini
menghasilkan tekanan segah dalam sel
4 P ialah dinding sel. P terbina daripada selulosa
dan mengekalkan kesegahan sel.
yang kuat dan berserat serta bersifat telap
sepenuhnya. Fungsi dinding sel adalah untuk 10 (a) • Tisu meristem ialah tisu yang mempunyai
mengekalkan bentuk sel tumbuhan. sel yang bersaiz kecil, sitoplasma yang
5 X ialah perut. Jalinan endoplasma kasar padat dan nukleus yang banyak. Tisu ini
mengangkut protein yang dihasilkan oleh ribosom. berfungsi untuk menjalankan
Perut ialah organ yang banyak mensintesis enzim pembahagian sel.
untuk pencernaan protein. • Tisu epidermis mempunyai sel yang
6 Proses X ialah proses pembezaan. Salur bervakuol besar dengan lapisan sitoplasma
xilem membentuk tiub yang berongga dan nipis. Tisu ini berfungsi meliputi permukaan
bersambungan. Ini untuk memastikan tumbuhan untuk melindunginya daripada
pengangkutan air dan garam mineral berlaku kecederaan dan kehilangan air.
secara berterusan. (b) Sel ialah unit asas bagi semua hidupan. Tisu
7 Racun rumpai mengandungi racun respirasi. ialah sekumpulan sel yang mempunyai struktur
Racun rumpai akan memusnahkan enzim respirasi tertentu dan menjalankan fungsi khusus.
yang akan menghentikan respirasi sel. Tiada (c) Tisu epitelium terdiri daripada satu atau lebih
ATP dihasilkan, maka pengangkutan aktif untuk lapisan sel yang melapik sesuatu permukaan
mengangkut ion tidak akan berlaku di dalam sel atau rongga badan dan melindunginya
tumbuhan. daripada kecederaan dan pengontangan. Tisu
8 Melalui proses pengosmokawalaturan. otot terdiri daripada sel otot dan gentian otot
Pengosmokawalaturan dalam Amoeba sp. yang boleh mengecut dan mengendur untuk
melibatkan vakuol mengecut. Air akan meresap menghasilkan pergerakan.
ke dalam Amoeba sp. secara osmosis. Air
11 (a) P : Sel mesofil R : Sel epidermis
memenuhi vakuol mengecut sehingga saiz
maksimumnya. Vakuol mengecut akan mengecut (b) P mengandungi bilangan kloroplas yang
banyak untuk penyerapan cahaya matahari • Respirasi
yang maksimum semasa fotosintesis. Pertukaran gas oksigen dan karbon dioksida
R melindungi tisu tumbuhan daripada melalui membran plasma secara resapan.
kecederaan mekanikal. • Perkumuhan
(c) Apabila keamatan cahaya dan kepekatan Bahan perkumuhan seperti karbon dioksida dan
karbon dioksida tinggi, sel pengawal (sel Q) ammonia disingkir secara resapan. Tekanan
melengkung keluar. Ini menyebabkan stomata osmosis sel dikawal oleh vakuol mengecut.
terbuka dan membenarkan lebih banyak • Pembiakan
karbon dioksida meresap masuk ke dalam Membiak melalui pembiakan aseks, iaitu melalui
daun. belahan dedua dan pembentukan spora.
(d) (i) Xilem dan floem 13 (a) • X ialah vakuol mengecut yang mengawal
(ii) • Xilem terdiri daripada salur xilem dan kandungan air dalam organisma unisel.
trakeid yang bersambung dari hujung ke • Air berlebihan dalam sel memasuki vakuol
hujung. mengecut secara osmosis.
• Salur xilem tidak mengandungi • Ini menyebabkan vakuol mengecut
sebarang sitoplasma. mengembang.
• Sel dinding ditebalkan dengan lignin. • Vakuol tersebut seterusnya mengecut untuk
• Ciri-ciri ini membenarkan xilem menyingkirkan air daripada organisma.
mengalirkan air dan garam mineral ke (b) Sekiranya sesuatu sel tidak mengandungi
seluruh tumbuhan. jasad Golgi, protein daripada jalinan
endoplasma kasar:
• Floem terdiri daripada tiub tapis yang
disusun dari hujung ke hujung. Tiub • tidak boleh diproses dan dimodifikasi
tapis mengandungi plat tapis bagi
• tidak boleh diasingkan mengikut destinasi
membenarkan pengangkutan sebatian
masing-masing
organik yang berterusan.
• tidak boleh dibungkus ke dalam vesikel
Soalan Esei Dengan itu, protein tidak boleh diangkut ke
bahagian sel yang lain atau dirembes oleh sel
12 Contoh organisma unisel ialah Amoeba sp. Lima
sebagai enzim ekstrasel.
proses hidup organisma unisel adalah seperti
berikut: (c) (i) • Sel P ialah sel akar rambut.
• Pergerakan • Sel akar rambut ialah sel epidermis
Amoeba sp. mengunjurkan pseudopodium yang normal dengan unjuran yang
melalui pengaliran sitoplasma untuk bergerak. panjang.
• Pemakanan • Ini membenarkan akar rambut untuk
Makan secara fagositosis dengan mengunjurkan menyusup antara butiran tanah untuk
pseudopodium untuk mengepung zarah menghampiri air yang mengelilingi
makanan. Makanan disimpan di dalam vakuol butiran tanah ini.
makanan dan dihidrolisis oleh enzim sebelum • Unjuran yang panjang dan sempit
diserap. menambahkan jumlah luas permukaan
• sel untuk penyerapan air dan garam
mineral. Membran plasma yang separa Sudut Pengayaan
telap dan nipis membenarkan air
meresap masuk ke dalam sitoplasma 14 • Tisu epitelium yang melapik peparu, kolon atau
secara osmosis. yang terdapat pada kulit merupakan lapisan
paling luar kulit atau organ tersebut. Oleh itu,
(ii) • Sel Q ialah sel darah merah. Sel tisu epitelium merupakan tisu yang paling awal
darah merah tidak mengandungi terdedah kepada sebarang bahan yang boleh
nukleus. Ia berbentuk dwicekung menyebabkan kanser berbanding dengan tisu
dan leper. lain.
• Ini menambah jumlah luas permukaan • Faktor kedua ialah kadar pembahagian sel yang
sel dan membenarkan oksigen untuk tinggi dalam sel epitelium bermakna lebih banyak
meresap dengan kadar yang lebih cepat mutasi berkemungkinan berlaku secara spontan
ke dalam sel. akibat kesilapan semasa replikasi DNA.
• Sel darah merah adalah elastik. Ini • Kedua-dua faktor ini menyebabkan kanser lebih
membenarkan sel bergerak melalui mudah berlaku dalam tisu epitelium.
kapilari darah yang sangat sempit.
• Sel darah merah juga mengandungi 15 Sel tisu rawan baharu dapat dijana melalui
pigmen merah dikenali sebagai penyuntikan sel stem embrionik ke bahagian sel
hemoglobin yang mengangkut oksigen cakera rawan yang rosak. Anda boleh melayari
ke seluruh badan. https://www.regenexx.com/stem-cell-disc-treatment/
untuk melihat bagaimana prosedur ini dilakukan.
Cadangan Jawapan
BAB 3 PENGERAKAN BAHAN
MERENTASI MEMBRAN PLASMA Praktis Formatif 3.3
1 (a) Sel darah merah mengalami krenasi.
Praktis Formatif 3.1 (b) Sel tumbuhan mengalami plasmolisis.
1 Protein dan fosfolipid 2 Apabila sel darah merah dimasukkan di dalam
2 Model mozek bendalir merujuk kepada molekul larutan hipotonik, air meresap masuk ke dalam sel
protein terapung dalam dwilapisan fosfolipid secara osmosis, menyebabkan sel mengembang
membentuk satu corak mozek yang berubah-ubah. dan akhirnya meletus. Peletusan sel darah merah
Dwilapisan fosfolipid, protein dan kolesterol tidak dikenali sebagai hemolisis.
statik tetapi membentuk satu struktur yang dinamik 3 Apabila sap sel tumbuhan dan larutan di luar
dan fleksibel. bersifat isotonik, nilai keupayaan air adalah sama.
3 Tanpa kolesterol, membran plasma akan menjadi Pergerakan air meresap ke dalam dan luar sel
terlalu bendalir pada suhu badan normal dan adalah sama. Sel menjadi flasid.
berkemungkinan meletus. Tanpa kolesterol, 4 (a) Air meresap masuk ke dalam sel sayur dan
membran menjadi lebih telap terhadap bahan larut. buah secara osmosis menyebabkan vakuol
4 Ciri molekul fosfolipid dan protein yang hanya mengembang. Sap sel dalam vakuol menolak
membenarkan laluan beberapa jenis bahan tertentu sitoplasma dan membran plasma ke dinding
membolehkan atau mengehadkan pergerakan sel, menyebabkan sel sayur dan buah kembali
bebas bahan tertentu merentasi membran plasma. menjadi segah.
Ciri ini menentukan sifat telap memilih membran (b) Keadaan persekitaran luar menjadi hipertonik
plasma. berbanding dengan sap sel di dalam sel
strawberi. Akibatnya, air meresap keluar secara
Praktis Formatif 3.2 osmosis daripada buah strawberi.
1 Oksigen, karbon dioksida, air. Praktis Formatif 3.4

2 Tiga ion natrium bergabung dengan protein 1 Larutan gula yang pekat hipertonik terhadap sap
pembawa. Molekul ATP terurai kepada ADP dan P. sel cili. Air meresap keluar daripada cili secara
Kumpulan fosfat terikat kepada protein pembawa. osmosis. Cili mengalami penyahhidratan. Bakteria
Ikatan fosfat membekalkan tenaga dan mengubah tidak dapat hidup tanpa air. Cili hijau yang dijeruk
bentuk protein pembawa, lalu ion natrium diangkut dapat disimpan lama.
keluar merentasi protein pembawa.
Cuka menurunkan pH. Bakteria juga tidak dapat
3 Pengambilan ion garam mineral oleh akar hidup dalam keadaan berasid.
tumbuhan adalah secara pengangkutan aktif dan
melibatkan penggunaan tenaga. Lebih tenaga 2 Dua kebaikan:
dijanakan apabila sel akar menjalankan lebih • Mengelakkan daripada pembaziran akibat
banyak respirasi sel dengan menggunakan kerosakan.
oksigen. Oleh itu, kepekatan ion garam mineral • Nanas yang diawet tahan lebih lama.
dalam akar meningkat apabila kepekatan oksigen Dua keburukan:
dalam larutan meningkat sebanyak 10%. • Nanas mengandungi terlalu banyak gula.
• Nutrien dirosakkan oleh pengoksidaan semasa (b) Amoeba sp. mengecil. Air laut hipertonik
penyediaan. Ini menyebabkan kepingan nanas terhadap bendalir dalam Amoeba sp. Air
yang diawet mengandungi kandungan nutrien meresap keluar dari vakuol mengecut Amoeba
yang rendah. sp. secara osmosis. Amoeba sp. mati.
3 Ariana boleh mengambil minuman penghidratan 5 (a) (i) Membran plasma

semula seperti garam penghidratan oral. (ii) X: Dwilapisan fosfolipid
Pengambilan minuman ini dapat mengganti semula Y: Protein pembawa
kehilangan air dan elektrolit akibat cirit-birit.
(b) Membran plasma akan tertolak ke arah dinding
4 Liposom digunakan untuk melindungi ubatan atau sel. Air suling adalah hipotonik terhadap sap
bahan aktif yang dimakan secara oral daripada sel tumbuhan. Molekul air meresap masuk
dimusnahkan oleh jus gaster. Dengan cara ini, ubat ke dalam sel secara osmosis. Vakuol akan
dapat sampai ke sel sasaran dengan berkesan. mengembang.
6 • Pergerakan ion adalah menentang
Praktis Sumatif 3 kecerunan kepekatan.
• Protein pembawa bergabung dengan ion
1 Molekul atau ion meresap mengikut kecerunan kalsium.
kepekatan dan tidak memerlukan tenaga. • ATP membekalkan tenaga kepada protein
2 Kebanyakan molekul larut dalam air dan tidak pembawa.
larut dalam lipid. Oleh itu, molekul-molekul ini tidak • Protein pembawa yang bertenaga berubah
bergerak melalui dwilapisan fosfolipid. Sesetengah bentuk dan ion kalsium diangkut merentasi
molekul yang terlalu besar (misalnya molekul protein pembawa ke luar sel.
glukosa) dan ion natrium tidak boleh bergerak
7 (a) Satu mendapan terbentuk di dasar tabung A
merentasi dwilapisan fosfolipid. Ion seperti ion
dan C manakala keseluruhan larutan dalam
natrium tidak boleh bergerak melalui ekor fosfolipid.
tabung B kelihatan merah muda.
3 • Larutan gula yang pekat merupakan larutan
(b) • Bagi tabung A, larutan natrium klorida 4.5%
hipertonik. Ini menyebabkan air dalam sel
adalah hipertonik terhadap bendalir sel darah
makanan meresap keluar dari makanan secara
merah. Air akan meresap keluar dari sel
osmosis.
secara osmosis menjadikan sel mengecut
• Penyahhidratan berlaku ke atas makanan.
(sel mengalami krenasi) dan mendap ke
Ketiadaan air dalam makanan membolehkan
dasar tabung didih.
sel makanan tahan lebih lama kerana
mikororganisma tidak dapat hidup tanpa air. •
Bagi tabung B, air suling adalah hipotonik
terhadap bendalir sel darah merah. Air akan
4 (a) Air meresap ke dalam vakuol mengecut. memasuki sel secara osmosis menyebabkan
Vakuol tersebut kemudian mengembang dan sel darah merah mengembang, pecah dan
membesar ke saiz maksimum. Vakuol tersebut membebaskan pigmen merah hemoglobin
akan bergerak ke membran sel. Di membran dan kandungan sel ke dalam larutan (sel
sel, vakuol mengecut dan air disingkirkan dari mengalami hemolisis).
Amoeba sp. ke persekitaran. Ini mencegah
peletusan daripada berlaku. • Pigmen merah ini menyebabkan larutan
kelihatan merah muda.
(c) • Air dari persekitaran luar akan masuk
semula ke dalam sel sayur-sayuran dan
kesegahan sel dipulihkan.
(b) • Molekul asid amino diangkut merentasi

membran plasma melalui proses resapan
Hipertonik Hipotonik Isotonik berbantu.
(Tabung uji A) (Tabung uji B) (Tabung uji C)
• Molekul asid amino diangkut dari
(d) Larutan natrium klorida 0.85% kerana larutan kawasan berkepekatan tinggi ke kawasan
ini adalah isotonik terhadap bendalir sel darah berkepekatan rendah, iaitu mengikut
merah. Sel tidak berubah bentuk dan masih kecerunan kepekatan dengan bantuan
kelihatan dwicekung. protein pembawa.
• Molekul asid amino akan bergerak ke arah
Soalan Esei protein pembawa dan bergabung dengan
tapak protein pembawa.
8 Persamaan:
• Protein pembawa berubah bentuk untuk
• Tidak memerlukan tenaga metabolisme.
membolehkan molekul asid amino bergerak
• Berlaku sehingga keseimbangan tercapai, iaitu merentasi protein pembawa ke dalam sel.
apabila molekul tersebar dengan sama rata ke
• Selepas itu, protein pembawa akan kembali
semua kawasan.
kepada bentuk asal dan bersedia untuk
• Berlaku apabila terdapat perbezaan kepekatan mengangkut molekul asid amino yang lain.
atau kecerunan kepekatan.
Perbezaan: (c) • Liposom ialah vesikel yang mengandungi
• Resapan ringkas melibatkan pergerakan larutan akues dikepung oleh membran yang
sebarang molekul manakala osmosis melibatkan terdiri daripada fosfolipid.
pergerakan molekul air. • Liposom digunakan untuk mengangkut
bahan aktif dalam bahan kosmetik ke
• Resapan ringkas tidak perlu berlaku melalui
dalam lapisan epidermis kulit.
membran telap memilih manakala osmosis perlu
berlaku melalui membran telap memilih. • Liposom akan mengangkut bahan aktif
krim penjagaan kulit menembusi sehingga
9 (a) (i) • Sayur-sayuran yang direndam terlalu ke dalam lapisan epidermis bawah
lama dalam larutan garam akan layu supaya tindakan bahan aktif menjadi lebih
kerana larutan garam yang hipertonik berkesan.
terhadap sap sel sayur–sayuran • Tanpa liposom, bahan aktif yang terdapat
menyebabkan air meresap keluar dari sel dalam krim penjagaan kulit, misalnya
secara osmosis. vitamin C, mudah dioksidakan.
• Sel tumbuhan mengalami plasmolisis.
• Sayur menjadi layu.
(ii) • Untuk mengembalikan kesegahan,
sayur–sayuran tersebut direndam semula
dalam air.
Sudut Pengayaan
10 11 (a) • Satu contoh bahan P ialah vitamin A /asid

lemak/gliserol/steroid.
Kandungan Justifikasi • Graf menunjukkan bahawa apabila
karbohidrat kepekatan bahan P meningkat, kadar
1–3% Untuk menghidrasi pergerakan bahan P merentasi membran
Ahli
Larutan hipotonik badan dan plasma juga meningkat.
gimnastik
menggantikan • Bahan P bergerak merentasi membran
kehilangan plasma secara resapan ringkas.
air melalui • Pergerakan bahan P adalah mengikut
perpeluhan. Hanya kecerunan kepekatan.
memerlukan • Bahan P larut dalam lipid dan bergerak
sedikit karbohidrat merentasi dwilapisan fosfolipid dengan
tambahan untuk bebas.
membekalkan
tenaga. (b) Persamaan:
Pelari jarak 6–8% Menggantikan air • Kedua-dua bahan P dan bahan S bergerak
sederhana Larutan isotonik yang hilang melalui mengikut kecerunan kepekatan.
perpeluhan serta • Kedua-duanya bergerak tanpa tenaga.
memberi sedikit Perbezaan:
tenaga kepada • Graf dalam Rajah 4 menunjukkan kadar
atlet. pergerakan bahan S meningkat sehingga
Pemain bola 10–12% Untuk memberi mencapai satu tahap kepekatan tertentu
sepak Larutan hipertonik tenaga dan menjadi malar. manakala graf dalam
segera kerana Rajah 3 menunjukkan bahawa kadar
penggunaan pergerakan bahan P meningkat seiring
tenaga yang dengan peningkatan kepekatan P.
banyak semasa • Bahan S memerlukan protein pembawa
latihan. manakala bahan P tidak memerlukan
Sesuai untuk protein pembawa untuk bergerak merentasi
diminum selepas membran plasma.
aktiviti untuk
menggantikan • Molekul P boleh larut lipid, molekul S tidak
semula simpanan larut lipid.
glikogen dalam • Pergerakan bahan P adalah secara
otot. resapan ringkas manakala pergerakan
bahan S adalah secara resapan berbantu.
Cadangan Jawapan
BAB 4 KOMPOSISI KIMIA DALAM SEL
3 (mana-mana dua)
Penilaian Formatif 4.1 • Membina sel baharu
1 Ikatan hidrogen • Membaiki tisu yang rosak
• Sintesis enzim, hormon, antibodi dan hemoglobin
2 Air dikenali sebagai molekul berkutub kerana
atom oksigen yang lebih elektronegatif berbanding 4 Rambut gugur, kuku lembut dan rapuh
atom hidrogen akan menyebabkan elektron yang
dikongsi bersama lebih tertarik terhadap atom
oksigen. Ini menjadikan hujung atom oksigen Praktis Formatif 4.4
berkutub separa negatif dan hujung atom hidrogen
berkutub separa positif. 1 Karbon, hidrogen dan oksigen. Sesetengah lipid
mengandungi fosforus dan nitrogen.
3 Daya lekatan air merujuk kepada daya yang
membolehkan molekul air melekat pada permukaan 2 Lemak, fosfolipid, lilin dan steroid.
lain manakala daya lekitan air merujuk kepada daya 3 Walaupun steroid sintetik boleh membantu
yang membolehkan molekul air melekat antara satu membina otot badan, namun pengambilan
sama lain. steroid boleh membawa kesan sampingan seperti
4 Apabila badan berpeluh, penyejatan peluh daripada peningkatan tekanan darah, masalah kesuburan
permukaan kulit kita akan menggunakan tenaga dan risiko mendapat strok. Oleh itu, pengambilan
haba daripada badan kita dan ini sekaligus steroid sintetik harus dielakkan.
menyejukkan badan kita.
1 Asid deoksiribonukleik (DNA) dan asid ribonukleik
1 Karbon, hidrogen dan oksigen. (RNA)
2 Monosakarida, disakarida dan polisakarida. 2 Komponen-komponen dalam nukleotida ialah
3 Contoh gula penurun ialah glukosa, galaktosa, kumpulan fosfat, bes bernitrogen dan gula pentosa.
fruktosa, maltosa dan laktosa. Manakala gula 3 RNA adalah lebih pendek kerana RNA terhasil
bukan penurun ialah sukrosa. daripada sebahagian kecil DNA yang dikenali
4 Sukrosa merupakan gula bukan penurun kerana sebagai gen.
tidak boleh menurunkan kuprum (II) sulfat kepada 4 Sekiranya tiada asid nukleik, sel tidak boleh
kuprum (I) oksida. membawa maklumat pewarisan dari satu generasi
ke generasi seterusnya dan menentukan ciri dalam
Praktis Formatif 4.3 organisma hidup. Sel juga akhirnya akan mati
kerana tidak dapat menghasilkan protein-protein
1 Asid amino penting untuk kemandirian sel.
2 Kondensasi
Praktis Sumatif 4 organisma akuatik terus hidup dalam air di
bawah ais.
1 Fungsi lilin:
5 (a) (i) K: Gliserol L: Asid lemak
• Menghalang kehilangan air daripada buah
M:Trigliserida
• Mengekalkan kesegaran buah
• Melambatkan proses penguraian buah (ii) P: Kondensasi Q: Hidrolisis
(b) Perbezaan antara lemak tepu dan lemak
2 (a) P: Kumpulan fosfat
tak tepu.
Q: Bes bernitrogen
R : Gula pentosa Lemak tepu Lemak tak tepu
Asid lemak hanya Asid lemak mempunyai
(b)
mempunyai ikatan sekurang-kurangnya satu
tunggal antara karbon. ikatan ganda dua.
Tidak membentuk ikatan Ikatan ganda dua masih
kimia dengan atom boleh menerima satu
hidrogen tambahan atau lebih atom hidrogen
kerana semua ikatan tambahan
antara atom karbon
tepu.
Didapati dalam bentuk Didapati dalam bentuk
pepejal pada suhu bilik. cecair pada suhu bilik.
Sumber: mentega dan Sumber: minyak sayuran
3 (a) Molekul DNA terdiri daripada dua rantai lemak haiwan seperti minyak zaitun dan
polinukleotida yang setiapnya terdiri daripada ikan
unit nukleotida manakala rantai polipeptida Soalan Esei
terdiri daripada asid amino.
6 (a) Makromolekul sebatian organik ialah
(b) DNA terdiri daripada dua rantai polinukleotida sebatian yang besar dan kompleks dan
manakala RNA terdiri daripada satu rantai mengandungi unsur karbon. Kebanyakan
nukleotida. makromolekul ialah polimer yang terdiri
daripada molekul-molekul kecil yang dikenali
4 (a) • Air melarutkan gas oksigen dan karbon sebagai monomer.
dioksida untuk diangkut di dalam darah.
(b) Polisakarida terbentuk melalui proses
• Air melarutkan makanan tercerna seperti kondensasi dan melibatkan beratus-ratus
glukosa, asid amino dalam plasma monosakarida yang membentuk rantai molekul
darah untuk diangkut ke seluruh badan yang panjang.
yang memerlukannya.
(c) Sebatian organik utama ialah karbohidrat,
(b) Ais yang kurang tumpat daripada air protein, lipid dan asid nukleik. Kepentingan
membolehkan ais terapung di atas air dan sebatian ini adalah seperti berikut:
memerangkap haba. Ciri ini membolehkan
(i) Karbohidrat • Digunakan sebagai acuan dalam
• Merupakan sumber tenaga utama penghasilan RNA dan seterusnya
dalam sel. penghasilan protein oleh RNA.
• Simpanan dalam bentuk kanji dan • Membentuk sebahagian daripada enzim
glikogen untuk proses pencernaan.
• Sokongan kepada sel dalam bentuk

selulosa dan kitin
Sudut Pengayaan
(ii) Protein 7 Rendamkan kentang yang telah dipotong di dalam
• Sebanyak 15% daripada protoplasma ais untuk tempoh yang lama untuk menyingkirkan
terdiri daripada protein. sebanyak kanji yang boleh daripada kentang
• Membentuk sebahagian daripada sebelum dimasak.
struktur membran plasma
8 Pulpa rumpai laut merupakan bahan yang sesuai
(iii) Lipid digunakan sebagai lapisan pengasingan untuk
• Membentuk 15% daripada protoplasma. bateri. Ini adalah kerana sifatnya yang mempunyai
kadar penyerapan yang tinggi. Komponen utama
• Merupakan komponen utama membran
pulpa ialah selulosa iaitu polimer bagi karbohidrat.
plasma iaitu fosfolipid
• Merupakan komponen utama hormon
seperti estrogen dan progesteron
(iv) Asid nukleik

• Berfungsi untuk penyimpanan maklumat
genetik dari generasi ke generasi.
Cadangan Jawapan
BAB 5 METABOLISME DAN ENZIM
4 (a) Tindak balas enzim adalah spesifik. Bentuk
Praktis Formatif 5.1 tapak aktif enzim tidak berubah selepas tindak
balas berakhir.
1 Enzim tripsin tidak disintesis maka pencernaan (b) Molekul substrat mempunyai bentuk yang
protein menjadi perlahan. sepadan dengan struktur molekul enzim yang
2 Ini kerana suhu optimum bagi enzim ialah membolehkan penggabungan berlaku.
37 0C. Molekul substrat lain tidak akan mempunyai
bentuk yang sepadan dengan molekul enzim.
3 pH 1.5–2.5 Oleh itu, enzim tidak boleh bergabung dengan
4 Sukrase substrat lain.
(c) (i) Hipotesis mangga dan kunci. Enzim
Praktis Formatif 5.2 diwakili mangga manakala substrat
diwakili kunci.
1 Enzim diekstrak daripada sumber semula jadi (ii) Tindakan enzim adalah spesifik, iaitu
seperti bakteria ataupun dihasilkan secara sintetik hanya satu jenis enzim boleh bertindak
di kilang. dengan substrat tertentu sahaja.
2 Melalui teknologi imobilisasi enzim, enzim
ditetapkan dalam bahan lengai yang Soalan Esei
memudahkannya melawan pengaruh
perubahan faktor seperti suhu dan pH dan ini 5 (a) Enzim yang boleh digunakan dalam
membolehkannya bertindak pada kadar maksimum. pemprosesan daging ialah protease. Protease
3 Teknologi imobilasi enzim digunakan dalam industri membantu melembutkan daging. Enzim yang
yang menghasilkan sirap jagung berfruktosa tinggi, boleh digunakan dalam pemprosesan ikan
hidrolisis pektin dan biodiesel. ialah protease. Protease dapat mengasingkan
isi ikan daripada kulit ikan.
Praktis Sumatif 5 (b) • Enzim ialah mangkin organik yang

mempercepatkan kadar tindak balas kimia
1 Untuk melembutkan daging. dalam organisma hidup.
2 Epal mengandungi sejenis enzim yang menukarkan • Sifat-sifat enzim yang mempengaruhi
tisu epal menjadi perang selepas dikupas dan tindakannya:
dibiarkan untuk seketika. Sekiranya epal dididihkan,
enzim tersebut ternyahasli menyebabkan epal tidak (i) Enzim sangat peka terhadap suhu.
bertukar menjadi warna perang. Setiap enzim berfungsi dengan
optimum dalam suatu julat suhu
3 (a) Enzim selulase menguraikan dinding sel nilai tertentu. Suhu terlampau tinggi
rumpai laut dan mengasingkan agar-agar menyahaslikan struktur protein enzim
yang terkandung dalamnya. manakala pada suhu rendah, enzim
(b) Lipase digunakan dalam pembuatan keju. menjadi kurang aktif.
(ii) Enzim peka terhadap perubahan pH. • Buah epal yang sudah dihancurkan dibiarkan
Setiap enzim berfungsi dengan optimum selama 30 minit pada suhu bilik bagi
dalam suatu julat nilai pH yang tertentu. membolehkan perencat enzim yang wujud
Sekiranya nilai pH berada di luar julat pH secara semula jadi dalam buah epal dioksidakan
optimum, enzim akan menjadi tidak aktif. kepada bentuk tidak aktif.
Misalnya, enzim pepsin bertindak dalam
julat pH 1.5 hingga pH 2. • 2 ml air suling ditambah ke dalam bikar A
manakala 2 ml larutan enzim pektinase (iaitu
(iii) Enzim adalah spesifik. Hanya molekul larutan enzim yang mengandungi selulase
substrat yang saling berpelengkap dengan dan hemiselulase) ditambah ke dalam bikar B.
molekul enzim dapat bergabung untuk (Pektinase dicairkan sehingga kepekatan 50%
tindak balas berlaku. dengan air suling sebelum dicampurkan ke
dalam bikar A.)
Sudut Pengayaan • Kedua-dua bikar direndam selama 30 minit
dalam air pada suhu 30 °C.
6 Mesin basuh pakaian mempunyai fungsi kawalan
suhu yang tertentu. Suhu yang tinggi akan • Kemudian larutan daripada kedua-dua bikar
menyebabkan enzim dalam serbuk pencuci dituras ke dalam dua silinder penyukat yang
ternyahasli. Oleh itu, sekiranya enzim diekstrak berlainan.
daripada sumber bakteria yang hidup di kawasan • Didapati bahawa jus epal yang diperoleh
mata air panas, enzim daripada bakteria ini mampu daripada bikar B adalah 20% lebih banyak
bertahan pada suhu yang tinggi tanpa ternyahasli. daripada bikar A.
7 Sianida boleh bergabung dengan salah satu
enzim respirasi sel. Sianida menyebabkan proses
pengoksidaan glukosa terencat dan sel berhenti
berespirasi. Tanpa respirasi sel, seseorang itu
akan mati.
8 Eksperimen:
• Beberapa biji buah epal dikisar sehingga hancur.
• Kuantiti epal yang didapati dibahagikan dengan
sama rata dalam dua bikar yang berlainan, iaitu
bikar A dan bikar B.
Cadangan Jawapan
• Mitosis membantu organisma seperti hidra
BAB 6 PEMBAHAGIAN SEL menghasilkan individu baharu melalui
pembentukan tunas.
1 (a) Kariokinesis ialah peringkat pembahagian sel
yang melibatkan pembahagian nukleus. 1 Perbezaan paling ketara antara meiosis I dan
(b) Sitokinesis ialah peringkat pembahagian meiosis II ialah pengurangan bilangan kromosom
sitoplasma. dalam sel.
(c) Kromatin ialah bebenang DNA berganda yang 2 Meiosis I mengurangkan bilangan kromosom dalam
berada dalam keadaan berpintal dan melilit sel anak apabila kromosom homolog berpisah
protein histon. semasa anafasa I.
(d) Kromosom homolog ialah pasangan

kromosom daripada set kromosom yang sama, Praktis Formatif 6.4
dengan satu kromosom berasal daripada
induk jantan dan satu lagi kromosom berasal 1 Radioterapi (RT) ialah satu kaedah rawatan yang
daripada induk betina. digunakan dalam merawat penyakit kanser. Kaedah
ini menggunakan radiasi mengion bertenaga
2 Zuriat yang dihasilkan akan mempunyai 92 kromosom tinggi untuk membunuh sel kanser. Pemberian
(46+46), iaitu dua kali ganda set kromosom daripada dos tinggi ditujukan kepada sasaran (tumor) untuk
induknya. Jika ini berlaku, zigot yang terhasil akan menyembuh, mengawal atau mengurangkan
merosot dengan sendirinya.. simptom-simptom yang dialami. Walau
bagaimanapun, bahagian badan yang berdekatan
Praktis Formatif 6.2 juga akan terkena sinaran radiasi yang boleh
mengakibatkan kesan sampingan.
1 Mitosis digunakan dalam teknik pengkulturan tisu 2 Individu sindrom Down mempunyai 47 kromosom.
tumbuhan untuk menghasilkan anak-anak pokok Sindrom ini boleh menyebabkan kerencatan
daripada sel induk. mental, mata sepet dan lidah sedikit terjelir.
2 Semasa fasa S, kandungan DNA akan berganda
iaitu berlakunya proses replikasi DNA. Praktis Sumatif 6
3 Kromatid kembar tidak akan berpisah. Satu nukleus
anak akan mengandungi lebih daripada satu 1 Profasa, metafasa, anafasa, telofasa
kromosom. 2 Membentuk gentian gelendong
4 • Bagi perkembangan embrio dan pertumbuhan 3 • Pada peringkat metafasa mitosis, kromosom
organisma, mitosis memastikan pertambahan sel tersusun pada satah khatulistiwa manakala
yang pesat dapat berlaku. pada peringkat metafasa I, kromosom homolog
• Apabila kecederaan berlaku pada badan kita, tersusun pada satah khatulistiwa.
mitosis akan menghasilkan sel-sel baharu • Pada peringkat metafasa mitosis, setiap kromatid
menggantikan sel-sel yang mati atau rosak. terikat pada gentian gelendong di sentromer
• Melalui proses mitosis, cicak mampu manakala pada peringkat metafasa I, satu
menghasilkan ekor yang baharu (penjanaan kromosom daripada setiap pasangan kromosom
semula) sekiranya ekor terputus. homolog terikat kepada gentian gelendong
dari satu kutub dan homolognya terikat kepada 7 (a) Sel kanser terbentuk apabila mutasi berlaku di
gentian gelendong dari kutub bertentangan. dalam DNA satu sel normal. Ini menyebabkan
pembahagian sel secara mitosis berlaku
4 (a) Sel-sel membahagi dengan aktif secara
dengan cepat tanpa kawalan.
mitosis untuk menghasilkan lebih banyak sel.
Bilangan sel yang banyak memanjangkan akar (b) Sinaran ion bertenaga tinggi seperti sinar-X
supaya akar dapat menyerap lebih banyak dan sinar gama. Bahan karsinogen seperti
air dan garam mineral bagi menampung benzena dan karbon tetraklorida.
pertumbuhan pokok.
(c) Hindarkan diri daripada terdedah kepada
(b) • Teknik
kromosom P : Kultur tisu sinaran radioaktif.
• Eksplan dimasukkan ke dalam medium Elakkan daripada makan makanan yang
kultur steril yang mengandungi nutrien dan mempunyai bahan karsinogen.
hormon pertumbuhan.
Sudut Pengayaan
• Eksplan membahagi secara mitosis
untuk membentuk kalus. Kalus ini
8 RNA interference merupakan mekanisme sel
berkembang membentuk embrio /
Jawapan yang wujud secara semula jadi dan berfungsi
anak pokok.
untuk menghentikan aktiviti gen. Mekanisme ini
5 secara tidak langsung menjejaskan pembentukan
protein. Organisma hidup mempunyai mekanisme
ini sebagai sistem pertahanan terhadap serangan

virus. Teknologi RNA interference mengaplikasikan
pengetahuan ini dengan menghasilkan RNA yang
spesifik untuk tujuan menghentikan aktiviti gen
yang tertentu. Teknologi ini bukan hanya terbatas
kepada tumbuhan orkid sahaja malahan secara
teorinya, boleh diguna pakai bagi semua jenis
Soalan Esei
organisma.
6 (a) Sindrom Down
(b) Kromosom homolog nombor ke-21 gagal
berpisah akibat tak disjunksi yang berlaku
semasa anafasa I. Gentian gelendong gagal
terbentuk.
Cadangan Jawapan
BAB 7 RESPIRASI SEL Praktis Formatif 7.3
1 Sel otot manusia, sesetengah bakteria, yis dan
Praktis Formatif 7.1 tumbuhan
1 • Pengekalan suhu badan pada suhu optimum 2 • Organisma: Saccharomyces
iaitu 37 °C. Produk fermentasi: CO2, etanol
• Pengecutan otot untuk membolehkan Contoh: wain, bir
pergerakan. • Organisma: Aspergillus
• Pembahagian sel iaitu sel baharu dihasilkan Produk fermentasi: asid laktik
untuk pertumbuhan dan perkembangan. Contoh: kicap
• Penyerapan makanan tercerna menerusi • Organisma: Acetobacter
pengangkutan aktif. Produk fermentasi: asid asetik
Contoh: cuka
• Sintesis lipid, hormon, protein dan enzim.
3 Apabila anda berlari pecut, paru-paru dan aliran
2 Karbohidrat (glukosa) darah tidak dapat membekalkan oksigen dengan
3 Respirasi sel ialah proses pengoksidaan cukup cepat untuk memenuhi keperluan otot anda
molekul organik melalui beberapa peringkat bagi untuk menghasilkan ATP. Dalam keadaan ini,
membebaskan tenaga. Substrat utama bagi sel-sel otot menjalankan proses fermentasi, iaitu
respirasi sel ialah glukosa. Terdapat dua jenis proses menghasilkan ATP tanpa menggunakan
respirasi sel : respirasi aerob dan respirasi anaerob. oksigen. Fermentasi dalam sel otot menghasilkan
asid laktik.
4 Dalam manusia dan haiwan, glukosa diperolehi
melalui pencernaan karbohidrat manakala dalam 4 • Respirasi aerob melibatkan penguraian bahan
tumbuhan, glukosa dihasilkan melalui proses organik secara lengkap dengan kehadiran
fotosintesis. oksigen manakala proses fermentasi melibatkan
proses penguraian bahan organik secara tidak
lengkap tanpa kehadiran oksigen atau oksigen
Praktis Formatif 7.2 terhad.
1 Respirasi aerob ialah proses penguraian glukosa • Respirasi aerob berlaku dalam sitoplasma dan
dalam kehadiran oksigen untuk menghasilkan mitokondrion tetapi fermentasi hanya berlaku
tenaga kimia. dalam sitoplasma.
2 Fruktosa, galaktosa • Respirasi aerob menghasilkan air manakala
proses fermentasi tidak menghasilkan air.
3 Glukosa + oksigen Karbon dioksida + air + tenaga
• Dalam proses respirasi aerob, glukosa
4 Penguraian gula (proses glikolisis) berlaku di dalam dioksidakan secara lengkap kepada karbon
sitoplasma. Glukosa (6-karbon) diuraikan menjadi dioksida dan air sementara dalam fermentasi,
dua molekul piruvat (3-karbon). Dalam peringkat glukosa dioksidakan kepada etanol atau asid
seterusnya, piruvat akan dioksidakan melalui laktik.
satu siri tindak balas untuk menghasilkan karbon Praktis Sumatif 7
dioksida, air dan tenaga. Peringkat ini berlaku di
dalam mitokondrion. 1 Etanol digunakan dalam pembuatan bir dan wain.
Karbon dioksida digunakan untuk menaikkan
adunan dalam pembuatan roti.
2 Untuk membekalkan tenaga yang diperlukan serta Soalan Esei
membolehkan seseorang individu untuk terus
melakukan aktiviti. 7 (a) • Untuk mengekalkan suhu badan pada
3 Ini kerana pengoksidaan glukosa tidak lengkap suhu optimum iaitu 37 °C.
dan sebahagian tenaga kimia masih terikat dalam • Untuk pembahagian serta pertumbuhan
molekul asid laktik. dan perkembangan sel.
4 Seorang atlet biasanya mempunyai bilangan (b) Persamaan:
mitokondrion yang lebih banyak dalam sel ototnya • Kedua-duanya merupakan respirasi sel.
Pengambilan oksigen dan pengoksidaan asid laktik
yang lebih cepat dapat mengurangkan kelesuan • Kedua-duanya berlaku di dalam sel haiwan
otot. dan tumbuhan.
5 Pelari jarak 100 m menamatkan larian dengan • Kedua-duanya menghasilkan tenaga dalam
cepat dengan menahan nafas. Dengan menahan bentuk ATP.
nafas, pelari dapat menggunakan oksigen sedia • Kedua-duanya menggunakan glukosa
ada dengan efisien. Walau bagaimanapun, asid sebagai substrat utama.
laktik banyak terkumpul kerana bekalan oksigen
ke otot tidak dapat menampung keperluan Perbezaan:
oksigen oleh otot. Sebaliknya, pelari jarak jauh Respirasi aerob Fermentasi
berlari dengan kadar yang lebih perlahan dan Menggunakan oksigen Tidak menggunakan
asid laktik yang terkumpul pada peringkat awal oksigen atau oksigen
larian biasanya disingkirkan semasa berlari. Pelari terhad.
jarak jauh tidak boleh menahan nafas kerana
Pengoksidaan glukosa Pengoksidaan glukosa
pengumpulan asid laktik menyebabkan otot menjadi
adalah lengkap. adalah tidak lengkap.
lesu dengan cepat. Oleh itu, pelari jarak jauh perlu
bernafas sepanjang lariannya. Hasil respirasi ialah air, Hasil respirasi dalam yis:
karbon dioksida dan etanol, karbon dioksida dan
6 (a) (i) P : Respirasi aerob
tenaga. tenaga.
Q : Fermentasi
Hasil respirasi dalam sel
(ii) P : Karbon dioksida, air dan tenaga otot: asid laktik dan tenaga.
Q : Asid laktik dan tenaga Kuantiti tenaga yang Kuantiti tenaga yang
(b) Apabila seseorang berlari pecut, sel otot terhasil adalah besar terhasil adalah kecil
menjalankan fermentasi tanpa kehadiran iaitu 2898 kJ. Yis: 210 kJ
oksigen untuk menghasilkan ATP. Otot Sel otot: 150 kJ
menghasilkan asid laktik yang bertoksik. Asid Proses berlaku di Proses berlaku di dalam
laktik menyebabkan kekejangan kaki dan dalam mitokondrion dan sitoplasma
kesakitan pada otot. sitoplasma
(c) (i) Fermentasi alkohol
(ii) Glukosa Etanol + karbon dioksida (c) Gula dalam susu dioksidakan oleh bakteria
+ tenaga seperti Lactobacillus dan Streptococcus
menjadi asid laktik yang mengentalkan susu
(iii) Yis tersebut dan menghasilkan rasa masam
sehinggalah terhasil dadih. Apabila disimpan di 10 Sekiranya bekas masih mengandungi oksigen, yis
dalam peti sejuk, suhu rendah akan mengawal akan berespirasi secara aerob untuk menghasilkan
aktiviti bakteria lain daripada membiak dan karbon dioksida, air dan tenaga. Kadar penguraian
merosakkan produk tersebut. Sekiranya, glukosa adalah perlahan kerana penghasilan
disimpan pada suhu bilik, dadih akan rosak tenaga adalah tinggi dalam keadaan beroksigen.
kerana bakteria akan terus tumbuh dan Akan tetapi apabila bekas tidak lagi mengandungi
pengoksidaan gula susu akan terus berlaku. oksigen, yis akan berespirasi secara anaerob
untuk menghasilkan etanol, karbon dioksida dan
Sudut Pengayaan tenaga. Tenaga yang dihasilkan adalah sedikit,
dengan itu yis terpaksa menguraikan glukosa pada
8 Seseorang yang tidak biasa bersenam akan kadar yang lebih cepat bagi membekalkan tenaga
mengalami kekejangan otot apabila melakukan yang mencukupi. Kadar penguraian glukosa yang
senaman cergas kerana bilangan mitokondrion cepat menyebabkan kadar penghasilan alkohol
di dalam sel mereka tidak banyak. Jadi, respirasi yang cepat. Seterusnya, kadar penguraian menjadi
sel tidak dapat berlaku dengan lengkap dan perlahan kerana pengumpulan alkohol dalam bekas
menghasilkan asid laktik yang banyak semasa ke paras yang tinggi adalah beracun dan boleh
melakukan senaman cergas. Untuk mengatasi merencat pertumbuhan yis. Sekiranya kandungan
masalah kelesuan, seorang atlet perlu menjalankan alkohol mencapai 14%, yis akan mati.
latihan yang konsisten untuk menghasilkan lebih
banyak mitokondrion dalam sel mereka. Bilangan 11 Puan Susan seharusnya mencampurkan sedikit air
mitokondrion yang banyak boleh membantu dalam suam ke dalam yis kering sebelum dicampurkan
respirasi sel atlet tersebut. Pengambilan oksigen kepada tepung gandum. Langkah ini bertujuan
dan pengoksidaan asid laktik yang lebih cepat untuk mengaktifkan yis kering yang berada dalam
dapat mengurangkan kelesuan otot atlet semasa keadaan dorman apabila keadaan persekitaran
melakukan aktiviti cergas. adalah kering. Yis yang menjadi aktif akan
berespirasi dengan menguraikan karbohidrat dalam
9 Ini disebabkan serbuk penaik mempunyai pH tepung gandum dan membebaskan gas karbon
yang tinggi yang dapat meneutralkan asid laktik dioksida. Gas karbon dioksida menyebabkan roti
yang dihasilkan oleh otot ketika senaman. Ini mengembang dan naik.
meningkatkan tahap kecekapan otot kerana asid
laktik menyebabkan otot lesu.
Cadangan Jawapan
BAB 8 SISTEM RESPIRASI DALAM dan seterusnya, memaksa udara keluar melalui
MANUSIA DAN HAIWAN spirakel.
3 • Struktur respirasi ikan ialah filamen dan insang

Praktis Formatif 8.1 manakala struktur respirasi manusia ialah
1 • Bilangan alveolus yang banyak menyediakan luas alveolus.
permukaan peresapan gas yang besar. • Liang pernafasan ikan ialah mulut dan operkulum
• Lapisan dalam alveolus sentiasa lembap untuk manakala liang pernafasan manusia ialah lubang
memudahkan gas respirasi larut. hidung.
• Alveolus dilingkari jaringan kapilari darah yang 4 • Otot interkosta luar mengecut, otot interkosta
banyak untuk mempercepatkan peresapan gas dalam mengendur.
respirasi.
• Tindakan ini menyebabkan sangkar rusuk
• Dinding alveolus nipis setebal satu sel untuk dinaikkan ke atas dan ke arah depan.
peresapan gas yang mudah.
• Pada masa yang sama, otot diafragma mengecut
2 Kulit katak adalah nipis, sentiasa lembap dan kaya dan diafragma diturunkan ke bawah menjadi
dengan jaringan kapilari darah. leper dan mendatar.
• Kedua-dua pergerakan menyebabkan isi padu
3 • Bilangan trakeol yang banyak menyediakan luas
rongga toraks bertambah dan tekanan rongga
permukaan yang besar untuk pertukaran gas.
toraks berkurang.
• Setiap sel di dalam badan serangga dibekalkan
• Tekanan atmosfera yang lebih tinggi di luar
dengan satu trakeol.
mendesak udara masuk ke dalam peparu.
• Dinding trakeol nipis dan lembap.
• Hujung trakeol berdinding telap dan mengandungi
bendalir yang membantu gas respirasi larut Praktis Formatif 8.3
dan meresap keluar dan ke dalam permukaan 1 Tekanan separa oksigen ialah 160 mm Hg.
respirasi.
2 Karbon dioksida diangkut dalam bentuk
4 Insang yang rosak mengurangkan jumlah luas ion bikarbonat, asid karbonik dan
permukaan untuk pertukaran gas yang efisien. Ikan karbaminohemoglobin.
berkemungkinan mati akibat kekurangan oksigen.
3 • Setibanya di kapilari peparu, ion bikarbonat
(HCO3) di dalam plasma darah meresap semula
Praktis Formatif 8.2 ke dalam eritrosit.
1 Spirakel merupakan liang udara yang • Ion bikarbonat bergabung dengan ion hidrogen
menghubungkan struktur respirasi di dalam (H+ ) semula untuk membentuk asid karbonik
serangga dengan persekitaran luar. (H2CO3).
2 • Semasa tarikan nafas, otot abdomen mengendur • Asid karbonik (H2CO3) kemudiannya terurai
dan injap spirakel terbuka. Ini menurunkan menjadi karbon dioksida dan air.
tekanan dalam trakea dan udara memasuki trakea • Karbon dioksida meresap keluar melalui kapilari
melalui spirakel. peparu ke dalam alveolus dan disingkir keluar
semasa udara dihembus keluar.
• Semasa hembusan nafas, otot abdomen
mengecut. Ini meningkatkan tekanan dalam trakea 4 Oksigen diangkut dalam bentuk oksihemoglobin.
Praktis Formatif 8.4 (b) Kanser peparu akibat bahan karsinogen yang
menyebabkan sel kanser tumbuh.
1 Bronkiol menjadi radang, bengkak dan tersumbat.
(c) Tar mendap pada permukaan alveolus,
2 Dinding bronkiol menjadi bengkak dan menebal.
menghitamkannya dan mengurangkan
Bukaan tiub bronkiol menjadi kecil dan laluan udara
kecekapan pertukaran gas serta boleh
menjadi sempit.
menyebabkan kanser.
3 Alat sedut mengurangkan keradangan dan
6 Kurang udara disedut dan dihembus keluar, jadi
membuka laluan tiub bronkiol untuk memudahkan
pernafasan adalah sukar. Udara terperangkap di
aliran udara.
dalam alveolus dan boleh menyebabkan alveolus
4 Dinding alveolus rosak. Luas permukaan alveolus meletus dan mewujudkan ruang udara yang besar
berkurang dan pertukaran gas menjadi kurang dalam alveolus. Ini bermaksud kurang jumlah luas
efisien. permukaan untuk pertukaran gas.
7 (a) P: alveolus/peparu, Q: insang
Praktis Sumatif 8 (b) • Apabila mulut dibuka, bahagian dasar
rongga mulut diturunkan. Pada masa yang
1 Setiap sel dalam badan serangga dibekalkan sama, ruang operkulum dibesarkan dan
dengan satu trakeol yang memasuki sel secara bukaan operkulum ditutup. Ini mengurangkan
terus untuk membolehkan pertukaran gas berlaku. tekanan di dalam rongga mulut. Air yang
2 Amfibia tidak mempunyai sangkar rusuk dan mengandungi oksigen terlarut dari luar akan
diafragma untuk membantu pengembangan dan memasuki mulut.
pengecutan peparu. • Apabila mulut ditutup, bahagian dasar
3 Pernafasan menjadi sukar kerana isi padu dan rongga mulut dinaikkan. Air akan mengalir
tekanan udara dalam rongga toraks tidak boleh melalui lamela insang dan pertukaran
ditambah dan dikurangkan. gas antara darah dengan air berlaku
secara resapan. Pada masa yang sama,
4 Peningkatan kadar denyutan jantung dapat otot operkulum mengendur dan ruang
mengalirkan darah beroksigen ke sel dengan operkulum dikecilkan. Isi padu rongga mulut
kadar yang lebih cepat. Ini membolehkan respirasi dikurangkan dan tekanan di dalam rongga
sel berlaku pada kadar yang lebih cepat bagi mulut menjadi lebih tinggi daripada tekanan
membekalkan tenaga tambahan yang diperlukan di luar. Tekanan yang tinggi menyebabkan air
semasa berada dalam keadaan cemas. Pada masa mengalir keluar melalui bukaan operkulum
yang sama, karbon dioksida dapat disingkirkan yang terbuka.
pada kadar yang lebih cepat.
(c) Permukaan P dan Q sentiasa lembap kerana
5 (a) • Haba daripada rokok mengeringkan dinding diselaputi lapisan cecair yang membantu
trakea dan merosakkan silium. Silium gas respirasi terlarut di dalamnya. Bilangan
menghasilkan lebih banyak mukus. struktur respirasi yang banyak memberikan
• Batuk ialah tindakan refleks untuk nisbah jumlah luas permukaan kepada isi padu
menyingkirkan mukus. Asap rokok yang besar untuk pertukaran gas respirasi.
merosakkan alveolus, mengurangkan jumlah (d) Kadar pembekalan oksigen ke sel badan
luas permukaan alveolus maka kurang manusia lebih cepat kerana manusia
pertukaran gas. Ini menyebabkan emfisema. mempunyai struktur diafragma dan otot
interkosta yang membantu dalam mekanisme Oksigen diangkut ke sel Oksigen meresap secara
pernafasan. Ini tidak terdapat pada ikan. Di badan melalui darah langsung dari trakeol ke
samping itu, manusia juga mempunyai jantung dalam sel badan
yang lebih berotot yang berupaya mengepam
darah beroksigen dengan cepat ke seluruh Pertukaran gas dibantu Pertukaran gas dibantu
badan. oleh otot interkosta dan oleh otot abdomen
diafragma
Soalan Esei
9 (a) • Udara disedut masuk apabila otot
8 Persamaan: interkosta luar mengecut manakala otot
• Permukaan pernafasan adalah lembap untuk interkosta dalam mengendur.
melarutkan oksigen untuk resapan.
• Tindakan ini menyebabkan sangkar rusuk
• Permukaan respirasi adalah nipis supaya kadar dinaikkan ke atas dan ke arah depan.
resapan gas adalah cepat.
• Pada masa yang sama, otot diafragma
• Permukaan respirasi mempunyai nisbah jumlah mengecut, diafragma turun ke bawah dan
luas permukaan kepada isi padu yang besar, menjadi mendatar.
yang membenarkan lebih banyak gas meresap
melaluinya. • Isi padu rongga toraks bertambah
manakala tekanan rongga toraks berkurang
Perbezaan: dan udara masuk ke dalam peparu kerana
tekanan atmosfera yang lebih tinggi di luar.
Manusia Serangga
Sistem/organ sistem Sistem/organ respirasi: (b) • Tekanan separa CO2 yang tinggi dalam sel
respirasi: peparu. sistem trakea. badan berbanding dengan tekanan separa
Udara masuk ke dalam Udara masuk ke dalam CO2 dalam kapilari tisu menyebabkan
trakea melalui lubang trakea melalui spirakel CO2 meresap dari sel badan ke dalam
hidung plasma darah.
• Sebahagian kecil karbon dioksida dalam
Rongga hidung tidak Spirakel mempunyai plasma adalah terlarut dan sebahagian lagi
mempunyai injap injap diangkut oleh hemoglobin.
Trakea bercabang kepada Trakea bercabang • Kebanyakan karbon dioksida meresap ke
bronkus kepada trakeol dalam sel darah merah (eritrosit).
Bronkus berakhir dalam Trakeol mempunyai • Dalam eritrosit, karbon dioksida berpadu
alveolus hujung yang buntu dengan air untuk membentuk asid karbonik
Pertukaran gas berlaku Pertukaran gas berlaku (H2CO3).
dalam alveolus dalam trakeol • Asid karbonik (H2CO3) terurai kepada ion
bikarbonat (HCO3–) dan ion hidrogen.
Trakea disokong oleh Trakea disokong oleh
cincin rawan untuk cincin kitin • HCO3– meresap ke dalam plasma darah
mencegah trakea daripada dan diangkut ke peparu. Ion HCO3-
ranap bergabung semula dengan H+ untuk
membentuk asid karbonik (H2CO3).
Alveolus diliputi oleh Trakeol tidak diliputi
jaringan kapilari darah oleh kapilari darah tetapi • Asid karbonik kemudiannya terurai menjadi
bersentuhan secara karbon dioksida dan air.
langsung dengan sel
badan
• Tekanan separa CO2 yang tinggi dalam 11 Ikan paus dapat menyimpan kepekatan oksigen
kapilari peparu dan rendah dalam udara yang sangat tinggi di dalam darah dan otot. Ikan
alveolus menyebabkan CO2 meresap dari paus menyedut nafas di atas permukaan laut
kapilari peparu ke alveolus dan seterusnya dan menahan nafas semasa menyelam. Selain
dihembus keluar. menyimpan kepekatan oksigen yang tinggi dalam
darah dan otot, metabolisme badan dan denyutan
jantung dikurangkan semasa ikan paus menyelam.
Sudut Pengayaan Arteri ikan paus pada bahagian badan tertentu
juga mengalami pencerutan untuk mengurangkan
10 Katak adalah paling sesuai digunakan sebagai peredaran darah ke bahagian badan tersebut bagi
haiwan penunjuk tahap pencemaran udara. menjimatkan penggunaan oksigen. Oksigen yang
Walaupun katak mempunyai sepasang peparu, dijimatkan disalurkan ke bahagian badan yang
organ pernafasan utama ialah permukaan penting seperti jantung, organ deria dan otak.
kulitnya. Tidak seperti peparu, udara yang diresap Dengan cara ini, seekor ikan paus dapat menahan
melalui kulit tidak dapat ditapis. Oleh demikian, nafas selama kira-kira 50 minit sebelum naik ke
pencemaran udara akan menyebabkan permukaan permukaan laut untuk bernafas.
kulit katak disekat oleh zarah-zarah kecil. Kulit yang
tersekat mengurangkan kecekapan pertukaran
gas dan ini boleh menyebabkan katak mati. Oleh
itu, katak adalah lebih peka terhadap pencemaran
udara berbanding haiwan vertebra yang lain.
Cadangan Jawapan
BAB 9 NUTRISI DAN SISTEM
PENCERNAAN MANUSIA 3 Usus kecil panjang. Lapisan dalam usus kecil
berlipat-lipat serta dilitupi vilus untuk menambahkan
luas permukaan bagi penyerapan nutrien. Pada
Praktis Formatif 9.1 permukaan epitelium vilus, terdapat banyak
mikrovilus.
1 Makanan yang dimakan oleh manusia adalah
4 Glukosa, galaktosa dan asid amino diangkut
dalam bentuk molekul yang besar dan kompleks.
merentasi sel epitelium ke salur darah melalui
Makanan ini perlu dicernakan kepada bentuk yang
pengangkutan aktif oleh protein pembawa
lebih kecil dan ringkas agar dapat diserap ke dalam
menentang kecerunan kepekatan. Asid lemak
salur darah dan dihantar ke sel-sel badan.
dan gliserol diangkut merentasi membran plasma
2 Struktur yang terlibat dalam proses pencernaan dengan cara meresap ke dalam lakteal melalui
ialah mulut, gigi, esofagus, perut, duodenum, resapan ringkas.
usus kecil dan usus besar.
3 Sel-sel utama pada kelenjar gaster ialah sel utama Praktis Formatif 9.3
yang merembeskan pepsinogen, sel parietal yang
merembeskan asid hidroklorik dan sel mukus yang 1 Asimilasi merujuk kepada penggunaan nutrien yang
merembeskan mukus. diserap untuk mensintesis sebatian kompleks.
4 Enzim-enzim yang terlibat dalam proses 2 Fungsi hati dalam proses asimilasi:
pencernaan di usus kecil ialah tripsin, amilase, • Metabolisme karbohidrat.
erepsin, sukrase, maltase, laktase dan lipase. Glukosa dioksidakan untuk menghasilkan
tenaga.Kebanyakan glukosa berlebihan ditukar
Fungsi enzim:
kepada glikogen dan disimpan di dalam hati.
Tripsin—menghidrolisis polipeptida kepada peptida • Metabolisme protein.
Amilase—menghidrolisis kanji kepada maltosa Sel hati menggunakan asid amino untuk
mensintesis protein plasma dan enzim.
Erepsin—menghidrolisis peptida kepada asid amino
Sukrase—menghidrolisis sukrosa kepada glukosa • Penyimpanan nutrien.
dan fruktosa Selain daripada menyimpan glikogen, hati
menyediakan tempat simpanan vitamin dan juga
Maltase—menghidrolisis maltosa kepada glukosa garam mineral.
Laktase—menghidrolisis laktosa kepada glukosa • Penyahtoksinan.
dan galaktosa Hati bertindak menyaring dan menyahtoksin
Lipase—menghidrolisis lipid kepada asid lemak dan bahan berbahaya kepada badan seperti dadah,
gliserol alkohol serta bendasing lain.
Praktis Formatif 9.2 Praktis Formatif 9.4

1 Struktur utama dalam penyerapan makanan 1 Fungsi utama usus besar ialah penyerapan air dan
ialah vilus. vitamin serta pembentukan tinja.
2 (a) Kapilari darah 2 Air, mineral, hasil sampingan metabolisme sesetengah
(b) Lakteal bakteria seperti vitamin B, K dan asid folik.
1
3 Kepentingan penyerapan air dan vitamin: Praktis Sumatif 9
• Penyerapan air dalam usus besar membantu
pembentukan tinja yang separa pepejal. Proses 1 Jus usus individu tersebut berkemungkinan tidak
ini membolehkan badan mengekalkan air. mengandungi atau kekurangan enzim laktase yang
boleh mencernakan gula susu (laktosa) dalam
• Penyerapan vitamin dapat mengekalkan
usus kecilnya. Akibatnya, bakteria yang terdapat
kesihatan.
di dalam usus besar akan mencernakan laktosa ini
4 Proses pembentukan tinja: untuk menghasilkan asid lemak dan metana yang
menyebabkan masalah cirit-birit dan kembung
• Selepas penyerapan nutrien berlaku di dalam
perut. Individu tersebut dinasihati minum susu
usus kecil, kandungan yang masih tertinggal di
tanpa laktosa.
dalam usus kecil akan masuk ke dalam kolon.
2 • Kelenjar gaster di dalam perut merembeskan
• Kandungan tersebut mengandungi campuran
jus gaster.
air, bahan makanan yang tidak dihadam,
bakteria, sel-sel mati dan selulosa. • Jus gaster mengandungi asid hidroklorik
dan pepsin.
• Pergerakan makanan yang tidak terhadam
tersebut dibantu oleh proses peristalsis. • Medium di dalam perut adalah berasid dan
optimum untuk tindakan enzim.
• Di dalam kolon, berlakunya penyerapan garam
mineral dan air sehingga terbentuknya tinja. • Protein dihidrolisiskan kepada polipeptida oleh
enzim pepsin.
Praktis Formatif 9.5 3 • Individu tersebut menghidap penyakit bulimia.
• Untuk mengekalkan jisim badan, pesakit
1 Pengambilan gizi dengan kandungan serat yang memuntahkan semula makanan yang dimakan.
tinggi dapat memudahkan pergerakan tinja dan • Pesakit juga mengalami tekanan dan kerisauan.
seterusnya mengelakkan masalah kesihatan
• Pesakit mengalami ketidakseimbangan ion
seperti sembelit, kanser kolon, kanser rektum dan
mineral dalam darah.
hemoroid. Antara fungsi serat ialah merangsang
peristalsis, menyerap dan menyingkirkan • Ini menyebabkan kerosakan kepada salur
bahan toksik, mengawal atur penyerapan alimentari.
glukosa terutamanya bagi pesakit diabetes dan
4 (a) X : Duodenum
meningkatkan populasi bakteria dalam usus besar.
Y : Pankreas
2 Pintasan gaster melibatkan pengecilan saiz perut
(b) (i) Hempedu dan jus pankreas adalah
menggunakan pelbagai kaedah pembedahan.
beralkali. Ini membantu meneutralkan asid
Antara kesan sampingan jangka pendek
daripada perut.
pembedahan ini ialah refluks asid, mual dan
muntah-muntah, esofagus mengembang, tidak (ii) Y merembeskan jus pankreas yang
boleh makan beberapa jenis makanan, risiko mengandungi enzim pencernaan ke
jangkitan, kenaikan atau penurunan berat badan. dalam X. Amilase pankreas menghidrolisis
Kesan sampingan jangka panjang pula termasuklah kanji kepada maltosa.
mual dan pening-pening, aras gula rendah,
malnutrisi, ulser perut dan masalah penyahtinjaan.
2
(c) Pepsin menghidrolisis protein kepada • Hasil akhir protein (telur dan susu) ialah asid amino.
polipeptida. • Asid amino diangkut ke sel badan untuk sintesis
(d) Asid di dalam buah oren merendahkan nilai enzim dan memperbaiki tisu yang rosak.
pH duodenum. Hal ini akan memperlahankan • Epal dan susu membekalkan vitamin dan garam
pencernaan kanji. mineral.
• Vitamin seperti vitamin B digunakan sebagai
Soalan Esei kofaktor. Secara amnya, vitamin dan garam
mineral mengekalkan kesihatan yang optimum.
5 • Pencernaan lipid bermula di duodenum. • Epal juga membekalkan pelawas yang
• Garam hempedu yang dihasilkan oleh hati tidak boleh dicerna tetapi membantu dalam
mengemulsi lemak kepada titisan lipid. penyahtinjaan.
• Pankreas merembes jus pankreas yang
7 (a) Diet yang kaya dengan lemak adalah tidak baik
mengandungi lipase ke dalam duodenum.
untuk kesihatan bagi sebab-sebab berikut:
• Lipase menghidrolisis titisan lipid kepada asid • Diet yang mempunyai kandungan lemak
lemak dan gliserol. yang tinggi dan makanan berminyak boleh
• Lipid + air Gliserol + asid lemak menyebabkan tekanan darah tinggi dan
• Penyerapan asid lemak dan gliserol berlaku di penyakit kardiovaskular.
dalam usus kecil. • Lemak yang berlebihan akan terenap pada
• Di dalam sel epitelium vilus, kondensasi asid dinding arteri (aterosklerosis) dan boleh
lemak dan gliserol membentuk titisan lipid menyebabkan arteri tersumbat.
semula. • Lumen arteri menjadi sempit. Ini
• Titisan lipid diserap ke dalam lakteal vilus. menyukarkan pengaliran darah. Keadaan
ini meningkatkan tekanan darah
• Lipid diangkut dari lakteal melalui sistem limfa
(hipertensi).
ke dalam duktus toraks dan akhirnya masuk ke
dalam aliran darah melalui vena subklavikel kiri. • Sekiranya lumen arteri yang menjadi
sempit ialah arteri koronari (arteri di
• Asimilasi berlaku dalam sel.
jantung), sakit jantung yang disebabkan
• Sel menggunakan lipid untuk membentuk oleh kekurangan bekalan oksigen ke otot
sebatian kompleks membran plasma. jantung berlaku.
6 • Roti mengandungi karbohidrat. Pencernaan • Sekiranya kolesterol ini mengeras dan
karbohidrat menghasilkan glukosa. menyumbat arteri koronari, serangan
• Glukosa diangkut ke sel badan dan hati penyakit jantung atau trombosis
untuk dioksidakan semasa respirasi sel bagi koronari iaitu kekurangan bekalan darah
membebaskan tenaga. dan oksigen ke jantung berlaku dan
menyebabkan kerosakan pada bahagian
• Glukosa berlebihan ditukar menjadi glikogen
jantung. Keadaan ini boleh membawa
untuk disimpan.
maut sekiranya tindakan pengepaman
• Hasil akhir mentega ialah asid lemak dan gliserol. jantung terhenti.
• Lipid dioksidakan untuk menghasilkan tenaga. • Kolesterol berlebihan juga boleh
• Sebahagiannya disimpan dalam tisu adipos. menyebabkan pembentukan batu
hempedu.
3
(b) • Makanan yang kurang karbohidrat dan ginjal. Oleh itu, bentuk struktur molekul ubat yang
lemak. Kurang karbohidrat akan ditukar ditelan adalah berbeza daripada yang terdapat
kepada lemak. dalam darah.
• Makanan yang kurang lemak dan
9 Pemanis tiruan seperti ‘sakarin’, ‘aspartame’
kolesterol. Kolesterol akan kurang terenap
dan ‘sucralose’ memberikan rasa manis kepada
pada dinding arteri dan menyumbat arteri.
minuman tersebut tetapi hanya menyumbangkan
Pengaliran darah di jantung tidak tersekat.
sedikit nilai kalori. ‘Sucralose’ diperbuat daripada
(c) • Hidrolisis kanji oleh amilase air liur dan sukrosa yang telah diubah suai iaitu tiga daripada
amilase pankreas menghasilkan maltosa. kumpulan hidroksil molekul sukrosa telah diganti
Seterusnya, hidrolisis maltosa oleh dengan atom klorin. ‘Sucralose’ merangsang tunas
maltase menghasilkan glukosa. Hasil akhir rasa (manis) seperti sukrosa tetapi enzim tidak
pencernaan kanji ialah glukosa. Glukosa boleh mencernakannya. Oleh itu ‘sucralose’ tidak
diserap melalui sel epitelium ileum dan memberi sebarang nilai kalori kepada makanan.
seterusnya diserap masuk ke dalam sistem ‘Sucralose’ adalah lebih stabil berbanding dengan
peredaran darah melalui kapilari darah. pemanis tiruan yang lain.
• Glukosa kemudian diangkut melalui vena 10 Bahan-bahan dalam makanan siap saji atau sejuk
portal hepar ke hati. beku lazimnya mengandungi banyak lemak, garam,
• Proses asmilasi berlaku di hati. Mengikut gula dan bahan kimia yang telah diproses.
keperluan badan, glukosa dalam hati • Kebanyakan lemak yang terkandung dalam
dioksidakan, glukosa berlebihan ditukar makanan siap saji atau sejuk beku adalah lemak
kepada glikogen untuk disimpan di hati trans. Lemak trans ialah lemak yang biasanya
atau ditukar menjadi lemak dan diangkut ke wujud dalam bentuk cecair diubah suai menjadi
bahagian badan yang lain untuk disimpan. pepejal. Lemak trans membuatkan makanan
• Dari hati, sebahagian glukosa diangkut siap saji tahan lebih lama. Namun begitu, lemak
oleh sistem peredaran darah ke jantung trans boleh meningkatkan paras kolesterol
dan seterusnya dipam ke seluruh sel badan. ‘buruk’ (LDL) dan mengurangkan paras
• Di sel badan, glukosa dioksidakan untuk kolesterol ‘baik’ (HDL). Ini meningkatkan risiko
menghasilkan tenaga, air dan karbon mendapat penyakit jantung dan menyebabkan
dioksida. penyumbatan arteri. Sesetengah makanan siap
• Tenaga digunakan untuk proses kimia sel, saji mengandungi daging merah dan keju yang
misalnya pengecutan otot dan sintesis semulajadinya terdiri daripada lemak tepu, boleh
protein. Glukosa berlebihan disimpan mengakibatkan peningkatan kolesterol ‘buruk’.
dalam otot. • Garam biasanya digunakan sebagai
bahan penambah perisa dan juga sebagai
Sudut Pengayaan pengawet. Hidangan makanan siap saji
mengandungi lebih banyak garam daripada
8 Ubat yang dimakan mungkin telah diubah yang diperlukan oleh badan kita untuk sehari.
suai oleh hati. Ubat yang telah diserap melalui Ini boleh mengakibatkan peningkatan paras
usus kecil diangkut oleh darah ke hati. Di hati, kolesterol, dan juga meningkatkan tekanan
sebarang komponen yang toksik dalam ubat darah. Kandungan garam yang tinggi dalam
dimetabolismekan dan ditukar kepada bentuk yang makanan juga dikaitkan dengan penyakit
kurang toksik dan lebih mudah dikumuhkan melalui ginjal.
4
• Kanji atau gula kompleks digunakan dalam • Sodium nitrat dan pewarna tiruan yang
makanan siap saji untuk menambah perisa berfungsi untuk membuatkan makanan
dan tekstur. Badan akan menguraikan siap saji kelihatan segar dan menarik telah
kanji kepada gula dalam bentuk glukosa dikaitkan dengan pelbagai jenis kanser.
semasa pencernaan. Pengambilan gula yang Sesetengah bahan pengawet didapati
berlebihan boleh mengakibatkan isu kesihatan merupakan bahan karsinogen (penyebab
yang serius dan dikaitkan dengan peningkatan kanser).
risiko mendapat penyakit diabetes, penyakit • Selain itu, bahan penambah kepadatan
jantung dan obesiti. Gula berlebihan juga makanan siap saji seperti selulosa dan kalium
dikaitkan dengan kemurungan. bromat boleh mengganggu sistem penyerapan
• Bahan kimia ditambahkan kepada makanan nutrien dalam badan. Ini menyumbang kepada
siap saji atau sejuk beku untuk menjadikannya pelbagai masalah sistem pencernaan.
tahan lama dan menambah perisa. Akan tetapi,
kandungan bahan kimia yang tinggi adalah
toksik kepada badan. Contohnya, monosodium
glutamat (MSG) dikaitkan dengan pening,
rasa mual, sakit dada, kelesuan dan juga
kesukaran untuk bernafas.
5
Cadangan Jawapan
BAB 10 PENGANGKUTAN DALAM
MANUSIA DAN HAIWAN Praktis Formatif 10.3
1 Nodus sinoatrium
2 Miogenik bermaksud jantung mengecut dan
1 • Ikan mempunyai sistem peredaran tunggal mengendur tanpa perlu menerima isyarat impuls
manakala manusia mempunyai sistem peredaran daripada sistem saraf.
ganda dua.
3 Pengaliran darah kembali ke jantung memerlukan
• Ikan mempunyai satu atrium dan satu ventrikel
bantuan pengecutan otot rangka di sekeliling vena.
sementara manusia mempunyai dua atrium dan
Sekiranya seseorang berdiri terlalu lama, darah
dua ventrikel.
kurang mengalir ke otak, maka kurang oksigen dan
2 Darah beroksigen masih bercampur dengan darah glukosa dibawa ke otak. Ini menyebabkan individu
terdeoksigen kerana amfibia mempunyai satu tersebut pengsan.
ventrikel yang tidak terbahagi. 4 Apabila aliran darah disekat daripada mengalir
3 Badan cacing pipih yang berbentuk pipih ke hujung jari atau apabila salur darah mengecut
menyediakan nisbah jumlah luas permukaan kerana kesejukan.
kepada isi padu yang besar untuk proses resapan
bahan keperluan sel berlaku dengan cekap. Praktis Formatif 10.4
4 Sistem peredaran darah terbuka dalam serangga 1 Fibrin ialah gentian protein berupa bebenang yang
tidak dapat mengedarkan oksigen ke sel badan. berfungsi mencegah kehilangan darah apabila
Oleh itu, untuk menampung aktiviti aktif, serangga seseorang terluka dan kemasukan mikroorganisma
memerlukan satu sistem trakea untuk mengangkut seperti bakteria dan benda asing lain ke dalam
oksigen. darah.
Praktis Formatif 10.2 2 Hemofilia dan trombosis
1 Injap bikuspid berfungsi menghalang pengaliran 3 • Platlet tergumpal, sel rosak dan faktor pembeku
balik darah ke atrium kiri apabila ventrikel kiri membentuk trombokinase.
mengecut. • Trombokinase (dengan kehadiran Ca2+ dan
vitamin K) menukarkan protombin kepada
2 Selepas menderma darah, darah yang berkurangan trombin.
dalam badan terutamanya di bahagian otak boleh
• Trombin menukar fibrinogen kepada fibrin.
menyebabkan seseorang berasa mual dan pitam.
Penderma diberi pil ferum kerana ferum diperlukan • Fibrin membentuk satu jaringan pada permukaan
untuk membina hemoglobin. luka dan menghalang kehilangan darah.
3 Sel eritrosit berbentuk dwicekung dan tidak 4 Sekiranya darah beku berlaku dalam arteri
mempunyai nukleus, manakala sel leukosit koronari, bahagian otot jantung mungkin mati
mempunyai bentuk yang tidak tetap dan atau rosak selama-lamanya akibat kekurangan
mempunyai nukleus. bekalan oksigen ke bahagian itu. Ini menyebabkan
serangan jantung.
4 Ventrikel kiri perlu mengepam darah ke seluruh
badan melalui aorta. Dinding berotot yang lebih
tebal menghasilkan daya pengecutan yang lebih Praktis Formatif 10.5
kuat. 1 Kumpulan darah O
2 Sel darah merah penerima akan mengalami 4 • Pembentukan dan pemendapan plak pada
pengaglutinan. dinding dalam arteri.
• Plak terdiri daripada kolesterol, lipid, tisu
3 penghubung bergentian, tisu otot yang mati dan
platlet yang tergumpal.
Pasangan ibu Pasangan ibu Pasangan ibu
• Plak menyumbatkan lumen salur darah dan
bapa pertama bapa kedua bapa ketiga
menyempitkan lumen.
Q R P • Aterosklerosis merupakan peringkat awal
4 • Dalam bulan terakhir kehamilan, serpihan sel arteriosklerosis.
darah fetus anak pertama yang mengandungi
antigen Rhesus bercampur dengan darah ibu
melalui plasenta yang mula tanggal. Praktis Formatif 10.7
• Keadaan ini merangsang sistem keimunan ibu 1 Duktus limfa kanan dan duktus toraks.
untuk menghasilkan antibodi terhadap antigen
Rhesus. 2 Sistem limfa mempunyai tiga fungsi utama:
• Pengumpulan bendalir tisu berlebihan untuk
• Antibodi (anti-Rhesus) yang terbentuk mengalir dikembalikan ke dalam aliran darah.
melalui plasenta ke dalam sistem peredaran
darah fetus. • Pengangkutan lipid dari usus kecil ke aliran
darah.
• Lazimnya, jumlah antibodi yang terbentuk tidak
mencukupi untuk memberi kesan kepada anak • Pertahanan badan: Nodus limfa memusnahkan
pertama. patogen dan menghasilkan limfosit.
• Walau bagaimanapun, antibodi yang 3

memusnahkan sel darah merah kekal dalam
darah ibu. Bendalir badan Komposisi
• Apabila ibu tersebut hamil dengan anak kedua Plasma darah Plasma dan komponen sel
dan sekiranya anak itu juga merupakan Rh- Bendalir tisu Plasma tanpa protein plasma,
positif, sedikit darah fetus yang memasuki darah eritrosit dan platlet
ibu merangsang lebih banyak anti-Rhesus
dirembeskan. Limfa • Plasma tanpa protein plasma,
eritrosit dan platlet
• Antibodi yang meresap ke dalam sistem • Lebih banyak titisan lipid
peredaran darah fetus menyebabkan • Bilangan limfosit yang tinggi
pemusnahan sel darah merah. yang dihasilkan oleh nodus
• Sel darah merah fetus mengalami hemolisis. limfa
Praktis Formatif 10.6 4 Asid lemak dan gliserol, hasil pencernaan makanan
berlemak akan meresap ke dalam lakteal dalam
1 Serangan jantung. vilus usus kecil. Molekul-molekul ringkas ini
2 Strok berlaku apabila darah beku menyekat kemudiannya membentuk sebahagian daripada
pengaliran darah ke otak. komponen limfa yang diangkut melalui lakteal ke
dalam salur limfa. Oleh itu, bilangan molekul lipid
3 Diet makanan yang kaya dengan lipid dan rendah dalam limfa akan meningkat selepas seseorang
dalam serat, kurang bersenam, obesiti dan makan makanan berlemak.
merokok.
Praktis Formatif 10.8 3 • Perentak elektronik berfungsi seperti nodus
sinoatrium yang mencetuskan impuls untuk
1 Jangkitan parasit boleh berlaku melalui gigitan mengawal dan memelihara denyutan jantung.
nyamuk yang menularkan cacing parasit Brugia sp. • Impuls elektrik yang dijana merebak kepada
2 Sekiranya bendalir berlebihan tidak dikembalikan kedua-dua atrium dan seterusnya sehinggalah ke
ke aliran darah, tisu badan akan menjadi bengkak nodus atrioventrikel.
kerana terlalu banyak bendalir terkumpul di dalam • Nodus atrioventrikel seterusnya menghantar
ruang antara sel. impuls elektrik beritma ke seluruh ventrikel
dan ini menyebabkan jantung berdenyut dan
3 Pesakit akan mengalami edema akibat
mengepam darah.
pengumpulan bendalir tisu di dalam ruang antara
sel. Ini adalah kerana pengembalian bendalir tisu 4 • Satu contoh nutrien ialah glukosa.
ke aliran darah memerlukan bantuan pengecutan • Jantung mengepam darah dari arteri ke
otot rangka dan otot pada dinding salur limfa. kapilari darah.
4 Globul lipid adalah terlalu besar untuk meresap ke • Diameter arteri adalah lebih besar daripada
dalam kapilari darah tetapi boleh meresap melalui kapilari.
bukaan kecil antara sel endotelium kapilari limfa. • Ini menghasilkan tekanan hidrostatik tinggi yang
Ini adalah kerana sel endotelium yang membina memaksa glukosa meresap melalui kapilari darah
dinding kapilari limfa tidak bersambungan hujung ke dalam ruang antara sel untuk membentuk
ke hujung seperti dalam kapilari darah. Sebaliknya, bendalir tisu.
hujung sel kapilari limfa bertindih dan akan terbuka
• Kepekatan glukosa dalam bendalir adalah lebih
seperti ayunan pintu sehala untuk membenarkan
tinggi daripada sel.
bendalir tisu meresap masuk.
• Glukosa meresap ke dalam sel melalui
resapan berbantu.
Praktis Sumatif 10
5 (a) Bendalir tisu terkumpul dalam salur yang
1 Ya. Individu yang mempunyai kumpulan darah tersumbat dan tidak boleh dikembalikan
jenis O tidak mempunyai antigen A atau antigen B ke sistem peredaran darah. Individu akan
pada sel darah merah. Jadi boleh menderma darah mengalami edema.
kepada individu yang mempunyai kumpulan darah
(b) Kaki akan membengkak.
jenis B kerana pengaglutinan tidak akan berlaku.
6 (a) • Darah terdeoksigen yang dipam dari
2 • Bilangan eritrosit yang rendah bermaksud kurang
ventrikel akan memasuki kapilari insang.
hemoglobin untuk bergabung dengan oksigen
bagi membentuk oksihemoglobin. • Di kapilari insang, pertukaran gas akan
• Ini bermaksud kurang oksigen diangkut ke tisu berlaku.
badan untuk respirasi sel. • Dari insang, darah beroksigen akan
• Akibatnya, kurang tenaga dihasilkan. mengalir ke semua bahagian badan yang
lain melalui kapilari sistemik.
• Individu tersebut akan mudah letih dan
pucat. • Darah terdeoksigen yang diangkut dalam
vena kemudian akan diedarkan kembali ke
• Beliau mungkin akan menghidap anemia.
atrium jantung.
• Beliau mesti makan makanan yang kaya dengan
ferum seperti bayam. (b) Sistem peredaran manusia terdiri daripada
sistem peredaran ganda dua, manakala
sistem peredaran ikan terdiri daripada sistem • Karbon monoksida bersaing dengan oksigen
peredaran tunggal. Jantung manusia terdiri untuk bergabung dengan hemoglobin
daripada empat ruang manakala jantung ikan membentuk karboksihemoglobin.
terdiri daripada dua ruang. • Menjejaskan kecekapan pengangkutan oksigen.
(c) Kedua-duanya mempunyai sistem peredaran • Menyebabkan kesukaran bernafas dan serangan
tertutup kerana darah terkandung dalam salur jantung
darah semasa diedarkan ke seluruh badan. • Asap rokok mengandungi tar yang membentuk
(d) Pengaliran darah ikan menghadapi lebih satu lapisan pada dinding alveolus yang
banyak rintangan berbanding dengan mengurangkan pertukaran gas.
pengaliran darah dalam manusia kerana darah
Gizi tidak seimbang
perlu melalui dua sistem kapilari iaitu kapilari
• Pengambilan lemak/ lipid / karbohidrat yang
insang dan kapilari sistemik sebelum kembali
tinggi
ke jantung. Pengaliran darah melalui kapilari
mengenakan rintangan terhadap aliran darah. • Kolesterol dan lemak terkumpul dan mengenap
Tekanan hidrostatik darah ke atas dinding di dalam lumen salur darah.
kapilari berkurangan. Ini bermaksud darah • Lumen arteri koronari menjadi kecil dan sempit.
beroksigen yang meninggalkan kapilari insang • Ini menyebabkan ateroklerosis, strok atau
ke bahagian badan lain mengalir dengan trombosis.
perlahan. Bagi manusia, darah mengalir dalam
salur darah yang besar iaitu arteri dan vena Gaya hidup yang tidak sihat
sebelum bercabang kepada arteriol dan venul • Kurang senaman fizikal dan gaya hidup yang
dan berakhir dengan kapilari. Pengurangan kurang pergerakan.
tekanan darah adalah secara tidak mendadak • Menyebabkan kegendutan dan obesiti, stres,
dan pengaliran darah menghadapi rintangan tekanan darah tinggi dan serangan jantung
yang kurang.
8 (a) • Pengecutan otot kardium dicetus dan
Ikan mengatasi masalah ini dengan adanya
dimulakan oleh sekumpulan tisu khas
sinus venosus, iaitu rongga besar yang
disebut nodus sinoatrium.
menggantikan vena. Sinus ini yang bersaiz
lebih besar daripada vena memberi rintangan • Nodus sinoatrium menjana impuls
yang kurang terhadap pengaliran darah. elektrik sama seperti yang dijana oleh
saraf.
Soalan Esei • Oleh sebab otot kardium bersilangan dan
bersambungan, apabila satu sel diuja
7 Merokok atau dirangsang, rangsangan ini akan
• Asap rokok mengandungi nikotina. disebarkan atau dikonduksikan ke seluruh
• Nikotina menyebabkan ketagihan. dinding atrium jantung.
• Nikotina mengecutkan salur darah. • Gelombang pengecutan akan dipancarkan
ke seluruh atrium menyebabkan
• Nikotina meningkatkan tekanan darah.
atrium mengecut dengan serentak dan
• Menyebabkan pengumpulan plak. seragam.
• Menyebabkan trombosis / arteriosklerosis. • Impuls elektrik akan merebak sehingga ke
• Asap rokok mengandungi karbon monoksida. kumpulan nodus kedua yang disebut nodus
atrioventrikel.
• Impuls elektrik merebak melalui berkas His bekerja dengan lebih kuat. Keadaan ini
dan gentian Purkinje sehinggalah ke apeks disebut angina dan disebabkan oleh
jantung. kekurangan bekalan oksigen ke otot
• Ini merangsang gelombang impuls elektrik jantung.
beritma ke seluruh ventrikel dan kedua-dua • Kekurangan bekalan darah dan oksigen
ventrikel akan mengecut secara serentak ke jantung boleh menyebabkan kematian
bermula dari bahagian bawah sehingga ke sebahagian tisu otot jantung dan membawa
bahagian pangkal aorta dan pangkal maut sekiranya darah tidak sampai ke tisu
arteri pulmonari. otot jantung tersebut.
• Sekiranya enapan kolesterol dan lemak
(b) • Ali perlu berjalan atau melakukan gerakan
bersama dengan darah beku dialirkan ke
pada kakinya supaya otot rangka pada
tempat lain, misalnya ke otak, strok boleh
kakinya dapat mengecut.
berlaku.
• Pengecutan otot rangka kaki dapat
• Oleh itu, adalah wajar untuk beliau
menghasilkan daya untuk menolak darah
menghentikan amalan pemakanan tidak
dalam vena kembali ke jantung.
sihat ini bagi mengelakkan serangan strok,
• Pengecutan otot juga dapat membantu hipertensi dan penyakit kardiovaskular.
menolak darah mengalir ke bahagian tisu
kaki yang kekurangan bekalan darah.
Sudut Pengayaan
(c) Rendang daging dan nasi lemak yang
dimasak dengan santan kelapa mengandungi 9 (a) • Darah boleh mengalir kembali semula ke
kandungan lipid (trigliserida) dan kolesterol ventrikel kiri apabila ventrikel kiri mengecut
yang tinggi. untuk mengepam darah keluar melalui
aorta.
Biasanya, tubuh manusia lebih cenderung
• Tisu badan akan menerima darah
menyimpan lemak daripada menggunakannya
beroksigen yang kurang.
untuk membekalkan tenaga.
• Peredaran darah akan menjadi lambat dan
Oleh itu, lemak dan kolesterol berlebihan akan tekanan darah menjadi rendah.
terenap pada dinding arteri (arteriosklerosis).
(b) Pembentukan septum yang tidak sempurna
• Lumen arteri menjadi sempit dan
menyebabkan darah terdeoksigen bercampur
menyukarkan serta menyekat pengaliran
dengan darah beroksigen. Oleh itu, bayi akan
darah.
mengalami kekurangan oksigen.
• Keadaan ini meningkatkan tekanan darah
(hipertensi). 10 Rawatan yang dapat dijalankan ialah pembedahan
pintasan arteri koronari dan penempatan gegelung
• Jantung terpaksa bekerja dengan lebih
besi (stent) dalam salur darah.
kuat untuk mengepam darah. Keadaan ini
menambahkan tekanan pada jantung. 11 Kain pembalut luka perlulah mengandungi kuantiti
• Sekiranya lumen arteri yang menyempit trombin dan fibrinogen yang banyak agar dapat
ialah arteri koronari (arteri di jantung), sakit menghentikan aliran darah. Pembalut luka ini boleh
jantung mungkin berlaku, terutamanya digunakan sewaktu kecemasan untuk menutup luka
apabila aktiviti atau keadaan emosi kemalangan.
seseorang itu menyebabkan jantung
Cadangan Jawapan
BAB 11 KEIMUNAN MANUSIA Maka, adalah sangat disyorkan agar kita mematuhi
dan melengkapkan rancangan imunisasi seawal
Praktis Formatif 11.1 mungkin mengikut jadual yang telah disyorkan.
1 Keimunan ialah keupayaan badan untuk melawan

jangkitan penyakit yang disebabkan oleh patogen Praktis Formatif 11.3
atau sebarang bendasing, melalui serangan 1 AIDS ialah sindrom kurang daya tahan penyakit.
spesifik terhadap patogen tersebut.
2 Virus HIV menyerang dan melumpuhkan sistem
2 Kulit merupakan pelindung fizikal yang dapat keimunan seseorang yang dijangkiti virus ini. Virus
menghalang kemasukan patogen. pH kulit yang HIV menyerang dan memusnahkan sel limfosit
berada antara julat 3 hingga 5 menyediakan satu yang berfungsi memusnahkan mikroorganisma
persekitaran berasid yang tidak sesuai untuk patogen. Ini boleh menyebabkan individu tersebut
pertumbuhan mikrob. menghidap penyakit AIDS atau sindrom kurang
3 Sel fagosit menjalankan proses fagositosis dengan daya tahan. Sistem keimunan pesakit menjadi
mengepung, memerangkap dan mencernakan lemah sehingga badannya tidak mempunyai
patogen. keupayaan untuk menentang penyakit yang
pada kebiasaannya tidak menjangkiti orang yang
4 Antigen ialah bahan asing yang berjaya memasuki mempunyai sistem keimunan yang sihat.
badan. Antigen biasanya merupakan molekul
protein yang wujud pada dinding atau membran luar 3 Seseorang yang mula-mula dijangkiti oleh virus HIV
patogen. Antibodi ialah protein yang dihasilkan oleh merupakan seorang pembawa virus HIV dan beliau
limfosit yang akan bertindak untuk memusnahkan mungkin tidak menunjukkan sebarang gejala untuk
antigen tersebut. jangka masa lebih kurang 10 tahun. Individu ini
hanya menghidap penyakit AIDS sekiranya sistem
keimunannya menjadi lemah dan kurang daya
Praktis Formatif 11.2 tahan terhadap penyakit yang pada kebiasaannya
1 Keimunan pasif buatan. Badan tidak menghasilkan tidak membahayakan. Contoh penyakit yang
antibodinya sendiri, maka keimunan ini tidak boleh membawa maut kepada seseorang
kekal lama dan hanya memberikan perlindungan penghidap AIDS ialah penyakit pneumonia. Oleh
sementara. itu, seseorang yang dijangkiti virus HIV tidak
semestinya menghidap penyakit AIDS selagi sistem
2 Suntikan antiserum terhadap bisa ular memberikan keimunannya masih kuat dan tidak dilumpuhkan
perlindungan segera tetapi untuk jangka masa yang oleh virus HIV.
pendek sahaja. Keimunan yang diperolehi adalah
serta-merta selepas suntikan diberi. 4 Penyakit AIDS dapat dicegah dengan menghindari
aktiviti-aktiviti berisiko seperti hubungan seks
3 Tempoh keimunan bagi keimunan pasif buatan yang tidak dilindungi dengan individu yang
adalah lebih singkat daripada keimunan aktif berkemungkinan dijangkiti, berkongsi jarum
buatan. tercemar yang digunakan untuk menyuntik dadah
4 Imunisasi membantu menguatkan sistem keimunan atau dakwat tatu atau menerima pemindahan darah
dengan merangsang sel pertahanan badan dan yang tercemar dengan virus HIV.
seterusnya melindungi kita daripada kemungkinan
berlaku komplikasi yang akan mengancam nyawa.
Praktis Sumatif
aras11
antibodi aras antibodi
dalam darah dalam darah
1 Individu tersebut mesti diberi suntikan serum yang
mengandungi antibodi yang boleh melawan toksin
yang terdapat dalam bisa ular tersebut.
aras keimunan aras keimunan
2 Melalui plasenta ibu kepada fetus dalam
kandungannya atau melalui susu ibu bagi ibu yang
menyusu anaknya. masa masa
(minggu) suntikan (minggu)
3 (a) Keimunan pasif semula jadi
suntikan
suntikan suntikan kedua
kedua
pertamaantibodi dapat meresap dari
(b) Melalui plasenta, pertama
Individu
ibu ke fetus. Apabila X memasuki fetus,
antibodi Individu Y
antibodi tersebut akan bertindak terhadap (ii) • Individu X: Suntikan kedua diperlukan
patogen. Ini memberikan keimunan bagi untuk meningkatkan kuantiti antibodi
fetus dan menghalang fetus daripada diserang melepasi aras keimunan kerana kuantiti
penyakit. antibodi semakin berkurangan dan jatuh
4 (a) (i) X : Keimunan pasif buatan ke bawah aras keimunan selepas satu
Y : Keimunan aktif buatan tempoh tertentu.
• Individu Y: Suntikan kedua diperlukan
(ii) X : Antiserum untuk merangsang penghasilan antibodi
Y : Vaksin yang lebih supaya melepasi aras
(iii) Antiserum ialah plasma darah yang keimunan kerana suntikan pertama tidak
mengandungi antibodi atau antitoksin bagi mencukupi untuk individu mencapai
sesuatu penyakit. Vaksin ialah antigen aras keimunan yang dikehendaki.
yang mati atau telah dilemahkan yang
(iii) • Kesan keimunan yang diperolehi
disuntik ke dalam badan seseorang untuk
individu X adalah serta-merta manakala
merangsang sistem keimunannya untuk
kesan keimunan yang diperolehi
menghasilkan keimunan yang dikehendaki.
individu Y adalah lambat.
(b) (i) • Tempoh keimunan bagi individu X
aras antibodi aras antibodi
selepas mencapai aras keimunan
dalam darah dalam darah bersifat sementara manakala bagi
individu Y kekal lama.
aras keimunan Soalan Esei aras keimunan
5 (a) Dalam individu X, limfosit dirangsang untuk

masa menghasilkan antibodi
masayang memusnahkan
(minggu) antigen. Sel
suntikan memori kekal dalam badan.
(minggu)
suntikan
suntikan suntikanIndividu
kedua X memperoleh keimunan aktif semula
kedua
pertama pertamajadi dan berupaya melawan penyakit tersebut
Individu X pada masaY akan datang.
Individu
(b) Ampaian yang disuntikkan kepada individu Y Paku berkarat yang dipijak oleh
ialah vaksin. Vaksin merupakan patogen yang Aziman mungkin mengandungi
dilemahkan untuk merangsang limfosit bagi bakteria Clostridium tetani
menghasilkan antibodi. Individu Y memperoleh yang menyebabkan penyakit
keimunan aktif buatan dan mempunyai penyakit tetanus (kancing gigi).
keimunan terhadap penyakit campak.
• O
leh sebab antibodi bagi penyakit
6 (a) • Bayi yang baru dilahirkan perlu menerima tetanus sudah sedia ada dalam
imunisasi berdasarkan Rancangan antitetanus, maka antibodi tersebut
Imunisasi kerana pada peringkat boleh bertindak dengan segera
fetus, bayi tidak menerima keimunan terhadap bakteria tersebut.
terhadap sesetengah penyakit daripada • S
istem keimunan badan tidak perlu
ibunya (keimunan pasif semula jadi). dirangsang untuk menghasilkan antibodi
• Juga selepas mencapai umur 6 bulan, terhadap penyakit tersebut.
keimunan pasif semula jadi semakin • O
leh itu, keimunan yang diperolehi oleh
merosot. Aziman dikenali sebagai keimunan pasif
• Tambahan pula, bayi akan terdedah buatan.
kepada pelbagai jenis penyakit berjangkit, • S
untikan antiserum dapat
misalnya penyakit campak. Bayi tidak menyelamatkan Aziman dengan segera
berupaya melawan jangkitan kerana berbanding dengan pengimunan yang
tidak mempunyai keimunan terhadap mengambil masa yang terlalu lama
penyakit tersebut. untuk merangsang sistem keimunan
• Oleh itu, bayi perlu diberi suntikan badan menghasilkan kuantiti antibodi
imunisasi untuk membolehkannya yang dikehendaki.
memperolehi keimunan terhadap (c) • Virus HIV menyerang dan melumpuhkan
penyakit tersebut. sistem keimunan (sel limfosit), menjadikan
(b) (i) Satu dos suntikan cukup untuk badan manusia tidak mempunyai
merangsang sistem keimunan badan keupayaan untuk menentang penyakit.
supaya menghasilkan kepekatan antibodi • Bakteria, yis, parasit dan virus yang
melebihi aras keimunan dan kekal pada kebiasaannya tidak menyebabkan
sepanjang hayat untuk mencegah penyakit yang serius dalam seseorang
jangkitan. yang mempunyai sistem keimunan yang
sihat boleh membahayakan dan membawa
(ii) Sinti mungkin akan dijangkiti penyakit maut kepada seseorang yang menghidap
hepatitis B sekiranya terdedah kepada penyakit AIDS.
virus hepatitis B kerana paras antibodi
dalam badannya belum mencapai • Ini adalah kerana virus HIV menyerang
kepekatan yang diperlukan untuk dan memusnahkan sel yang pada
memberi perlindungan daripada penyakit permukaannya mempunyai molekul CD4,
itu sepenuhnya. misalnya sel limfosit T. Limfosit T berfungsi
memusnahkan mikroorganisma patogen.
(iii) • Untuk rawatan segera, Aziman perlu Limfosit T ini merupakan sel perumah
diberikan suntikan antitetanus dengan bagi virus HIV. Semasa jangkitan, virus
serta-merta. Antitetanus mengandungi HIV akan melekatkan diri pada membran
antibodi yang boleh melawan penyakit plasma limfosit T dan seterusnya membina
tetanus.
bahan genetik DNA virus. menjadi imun terhadap antibiotik tersebut. Ini
• DNA virus akan memasuki nukleus limfosit akan menghasilkan strain bakteria yang imun
T dan bergabung dengan DNA limfosit T terhadap antibiotik. Strain bakteria ini membiak
untuk menjadi sebahagian daripada DNA dengan cepat dan antibiotik yang sedia ada tidak
limfosit T. dapat membunuh strain bakteria ini lagi. Maka jika
dijangkiti, rawatan dengan antibiotik yang sedia ada
• Di dalam limfosit T, virus HIV akan
tidak lagi berkesan dan sistem imun mungkin tidak
bereplikasi untuk menghasilkan populasi
dapat melawan strain bakteria yang baharu ini.
virus HIV baharu yang akan menyerang
sel limfosit T yang lain. Dengan cara itu, 8 • Mencuci tangan dengan antiseptik
virus HIV melumpuhkan sistem keimunan selepas menziarah
seseorang yang dijangkiti. • Menutup mulut dengan topeng mulut ketika
Sudut Pengayaan bercakap dengan pesakit
• Elakkan daripada menyentuh peralatan hospital
7 Sekiranya antibiotik yang diberi tidak habis
dimakan, bakteria yang tidak dibunuh akan
Cadangan Jawapan
BAB 12 KOORDINASI DAN GERAK Praktis Formatif 12.3
BALAS DALAM MANUSIA 1 Neuron motor menerima impuls saraf dari neuron
geganti sistem saraf pusat dan menghantarnya ke
Praktis Formatif 12.1 efektor seperti otot atau kelenjar untuk gerak balas
yang sewajarnya.
1 Gerak balas merujuk kepada cara sesuatu
organisma bertindak balas selepas mengesan 2 Untuk menjana tenaga yang diperlukan untuk
sesuatu rangsangan. penghantaran impuls saraf
2 Kulit 3 Impuls elektrik dihantar melalui sinaps secara kimia
iaitu melibatkan neurotransmiter.
3 Koordinasi sangat penting untuk manusia kerana
sebarang perubahan yang berlaku di persekitaran 4 Penghantaran impuls diperlahankan kerana tiada
luar atau dalam badan dapat dikesan dan gerak nodus Ranvier.
balas yang sewajarnya dapat dilakukan.
4
Neuron Neuron
deria Pusat motor 1 Reseptor Neuron deria Neuron geganti di
Efektor
Mekanoreseptor integrasi (otot dalam saraf tunjang
(otak) tangan) Efektor Neuron motor
Rangsangan Bergerak balas 2 Tindakan refleks ditakrifkan sebagai satu gerak

luar: gigitan (memukul nyamuk) balas yang pantas dan automatik tanpa melibatkan
daya pemikiran. Tindakan refleks adalah penting
untuk melindungi diri kita daripada keadaan
Praktis Formatif 12.2 berbahaya di samping dapat menjamin kemandirian
1 Otak menerima pelbagai jenis maklumat daripada dalam persekitaran yang sentiasa berubah.
reseptor. Otak menganalisa, mengintegrasi dan 3 Tindakan terkawal ialah tindakan yang boleh
menghubungkaitkan maklumat tersebut supaya dikawal oleh kesedaran kita manakala tindakan luar
membentuk satu gambaran menyeluruh yang kawal ialah tindakan yang tidak boleh dikawal oleh
bermakna. Selepas maklumat diproses, gerak kesedaran kita.
balas yang sewajarnya akan ditentukan dan arahan
diberikan kepada efektor untuk melakukan gerak 4 Keadaan ini mungkin disebabkan masih terdapat
balas tersebut. neuron deria di bahagian yang dipotong. Oleh itu,
bahan neurotransmiter yang dirembeskan oleh
2 Serebelum berfungsi mengawal dan menyelaras neuron deria di bahagian yang dipotong boleh
pergerakan badan serta memelihara keseimbangan mencetuskan impuls saraf dan ditafsirkan oleh otak
badan. Medula oblongata mengawal gerak balas sebagai rasa sakit.
yang tidak disedari seperti tindakan peristalsis.
3 Sistem saraf soma mengawal semua tindakan
terkawal manakala sistem saraf autonomi
mengawal tindakan luar kawal. 1 Pesakit mudah lupa dan hilang arah walaupun
berada di tempat yang lazim. Sekiranya
4 Kita tidak boleh menahan bersin kerana tindakan ini
kemerosotan otak berterusan, seseorang akan
ialah gerak balas luar kawal.
kehilangan kebolehan untuk membaca, menulis,
makan, berjalan dan bertutur.
2 Dadah mempercepatkan atau melambatkan hipotalamus menghantar impuls saraf secara terus
pemancaran impuls di sinaps dengan menghalang ke medula adrenal dan merangsang sel medula
tindakan bahan pemancar sinaps. Akibatnya, otak adrenal untuk merembeskan adrenalina dan
tidak dapat menerima atau menghantar impuls ke noradrenalina. Kedua-dua hormon ini bertindak
organ efektor dan ini melambatkan tindakan refleks. pantas menghasilkan gerak balas yang diperlukan
semasa situasi “lawan atau lari”. Ini termasuklah
3 Untuk mengurangkan rasa loya dan kesakitan bagi
peningkatan kadar denyutan jantung, kadar
pesakit
pernafasan, tekanan darah, aras glukosa darah,
4 Alkohol menjejaskan kebolehan otak untuk dan aktiviti metabolisme. Dalam situasi “lawan
menganggar jarak ketika memandu serta atau lari”, jantung perlu mengepam lebih banyak
berkoordinasi. oksigen dan glukosa ke otak dan otot rangka. Ini
kerana otak perlu amat peka untuk menggerakkan
Praktis Formatif 12.6 badan dan otot rangka memerlukan tenaga untuk
berlawan atau lari dengan cepat. Ini bermaksud
1
dalam situasi cemas, kedua-dua sistem endokrin
Hormon Fungsi dan sistem saraf bekerjasama untuk menghasilkan
Oksitosin Merangsang pengecutan otot licin gerak balas serta-merta bagi menangani keadaan
uterus semasa kelahiran anak berbahaya tersebut. Apabila mekanisme ini berjaya
mengawal situasi cemas “lawan atau lari”, keadaan
ADH Merangsang penyerapan air oleh
dalam badan kembali ke julat normal.
ginjal
Tiroksina Meningkatkan kadar metabolisme
kebanyakan sel badan Praktis Formatif 12.7
2 • Dirembeskan oleh kelenjar khas yang disebut 1 Lobus posterior kelenjar pituitari individu tersebut
kelenjar endokrin. gagal merembeskan hormon antidiuresis (ADH).
• Diperlukan dalam kuantiti yang kecil sahaja. 2 Penglihatan kabur dan luka lambat sembuh.
• Tempoh kesan atau pengaruhnya adalah lama.
3 Goiter berlaku kerana kelenjar tiroid tidak boleh
3 • Sistem saraf menghantar maklumat dengan menyediakan tiroksina yang mencukupi. Ini
pantas melalui impuls saraf; sistem endokrin mungkin disebabkan oleh kekurangan iodin
menghantar maklumat lebih perlahan melalui kerana tiroksina mengandungi iodin. Makanan laut
hormon. mengandungi kandungan garam mineral iodin yang
• Kesan impuls menghasilkan gerak balas tinggi. Oleh itu, pemakanan makanan laut yang
satu organ sahaja manakala kesan hormon lebih banyak dapat meningkatkan kandungan iodin
menghasilkan gerak balas bagi beberapa organ. untuk menghasilkan tiroksina.
• Kesan hormon biasanya berpanjangan dan
4 Gen untuk hormon pertumbuhan manusia telah
berkekalan sehingga hormon disingkirkan
disisipkan dengan jayanya ke dalam bakteria
daripada darah.
Escherichia coli. Ini membolehkan hormon
• Impuls saraf menghasilkan gerak balas yang
dihasilkan dalam kuantiti yang banyak, diasingkan,
cepat dan singkat.
serta ditulenkan untuk kegunaan komersial.
4 Ketika situasi cemas atau “lawan atau lari”, Kanak-kanak yang terbantut pertumbuhannya boleh
disuntik dengan hormon pertumbuhan ini.
Praktis Sumatif 12
1 Serebelum berfungsi mengawal dan menyelaras (c) Menjana tenaga untuk penghantaran impuls
pergerakan badan serta memelihara keseimbangan elektrik Arah impuls dari
badan. Medula oblongata pula mengawal gerak neuron berdekatan
(d)
balas yang tidak disedari seperti tindakan
peristalsis.

2 Tindakan refleks ditakrifkan sebagai satu gerak
balas yang pantas dan automatik tanpa melibatkan
pemikiran. Kebolehan melakukan tindakan refleks
adalah penting kerana tindakan refleks dapat
melindungi kita daripada keadaan berbahaya di
akson S
samping dapat menjamin kemandirian kita dalam
(e) (i) Untuk meneruskan pemancaran impuls
persekitaran yang sentiasa berubah.
elektrik ke neuron yang berikutnya setelah
3 Kelenjar endokrin utama ialah kelenjar pituitari tiba di bonggol sinaps
kerana kelenjar ini merembeskan beberapa jenis
(ii) Vesikel sinaps merembes neurotransmiter
hormon yang merangsang rembesan hormon oleh
yang meresap merentasi sinaps dan
kelenjar endokrin yang lain.
bergabung dengan protein reseptor pada
4 Kesan kekurangan—kekerdilan. dendrit neuron penerima. Dendrit tersebut
akan dirangsang untuk mencetuskan
Kesan kelebihan—kegergasian.
impuls saraf yang dibawa oleh neuron
5 (a) (i) Saraf tunjang. penerima ke efektor.
(ii) X mengandungi neuron untuk menghantar (f) Penghantaran impuls berlaku dalam satu
impuls dari dan ke otak. arah sahaja kerana selepas dirembeskan
daripada vesikel sinaps, neurotransmiter
(b) Sel badan neuron deria berkumpul dalam Y
akan menyeberangi sinaps, bergabung
(ganglion akar dorsal).
dengan reseptor pada neuron seterusnya; jadi
(c) penghantaran impuls hanyalah dalam satu
arah sahaja.
Soalan Esei
7 • Dadah perangsang seperti kokain menghalang

penyingkiran neurotransmiter yang merangsang
keseronokan.

• Jadi ini akan menghasilkan perasaan yang amat
(d) Jika saraf spina di Z dipotong, neuron motor gembira dan diikuti dengan kemurungan.
tidak boleh membawa maklumat ke efektor
• Dadah perangsang juga meningkatkan
(seperti otot dan kelenjar) dan efektor tidak
penghantaran impuls yang menyebabkan
dapat memberi respon terhadap arahan saraf
peningkatan denyutan jantung dan kadar
tunjang.
respirasi.
6 (a) V – mitokondrion U – vesikel T – sinaps • Dadah penenang ialah dadah seperti heroin yang
(b) Neurotransmiter akan merencat dan melambatkan aktiviti sistem
saraf.
• Ini akan melambatkan penghasilan • Impuls saraf dipindahkan di sepanjang
neurotransmiter yang seterusnya akan neuron deria ke arah saraf tunjang.
melambatkan kadar denyutan jantung dan kadar • Dalam saraf tunjang, impuls saraf
respirasi. dipindahkan dari neuron deria ke neuron
• Seseorang akan mempunyai perasaan geganti.
keseronokan dan kepuasan yang bersifat • Dari neuron geganti, impuls saraf
sementara. dipindahkan ke neuron motor.
8 (a) (i) Sistem saraf dan sistem endokrin • Neuron motor membawa impuls saraf
mempunyai beberapa persamaan: dari saraf tunjang ke efektor (tisu otot)
• Kedua-duanya mempunyai organ supaya kaki dialihkan dengan cepat.
sasaran.
(b) • Azman sedar tentang tindakannya apabila
• Kedua-duanya bergerak balas terhadap dia menunggang basikal kerana tindakan
sesuatu rangsangan. tersebut melibatkan gerak balas yang
• Kedua-duanya berfungsi menyelaras berlaku secara disedari dan dikawal oleh
segala aktiviti badan. kemahuannya.
Sistem saraf dan sistem endokrin mempunyai • Dia tidak sedar mengenai proses
beberapa perbezaan: pencernaan makanan yang sedang berlaku
Sistem saraf Sistem endokrin dalam salur pencernaannya kerana proses
Terdiri daripada rangkaian Terdiri daripada kelenjar pencernaan merupakan gerak balas yang
berjuta-juta sel neuron. endokrin tanpa duktus tidak disedari dan tidak dapat dikawal oleh
kemahuan sedarnya.
Utusan dihantar dalam Utusan diangkut oleh
• Pusat kawalan yang terlibat semasa
bentuk impuls elektrik bahan kimia organik
menunggang basikal ialah sistem
melalui neuron. disebut hormon melalui
saraf pusat dan melibatkan sistem otot
aliran darah.
rangka.
Tindakan saraf adalah Tindakan yang • Azman mempunyai pengalaman lepas
cepat dan serta-merta. dirangsang oleh hormon tentang cara menunggang basikal.
adalah lambat. Maklumat ini dicetuskan di kawasan motor
Kesan impuls Kesan hormon di korteks serebrum.
menghasilkan gerak balas menghasilkan gerak balas • Oleh kerana maklumat ini dicetuskan di
satu organ. beberapa organ. korteks serebrum, ia merupakan satu gerak
Tempoh kesan atau Tempoh kesan atau balas yang disedari oleh Azman.
pengaruhnya adalah pengaruhnya adalah • Maklumat kemudiannya dihantar ke efektor
pendek. Kesannya lama. yang merupakan otot rangka di kaki dan
berhenti apabila impuls tangan melalui neuron motor.
berhenti.
• Pengecutan otot rangka membolehkan
(ii) • Paku tajam mencucuk kulit Azman menunggang basikal mengikut
menyebabkan reseptor deria dalam kulit kemahuannya. Selain daripada korteks
menjana impuls saraf.
serebrum, reseptor imbangan di bahagian Sudut Pengayaan
telinga juga menghantar maklumat tentang
keseimbangan badan ke pusat kawalan. 9 Otak membuat keputusan berdasarkan pengalaman
yang lepas. Otak mengetahui bahawa sebuah buku
• Pusat kawalan yang terlibat dalam adalah lebih berat daripada sehelai kertas. Oleh
pencernaan makanan ialah medula itu, otak akan merangsang bilangan gentian otot
oblongata dan otot yang terlibat ialah otot yang sepadan dengan tenaga yang diperlukan.
licin. Sesetengah neuron motor boleh merangsang
• Kehadiran makanan dalam salur banyak gentian otot manakala sesetengah neuron
pencernaannya mencetuskan impuls pada motor hanya boleh merangsang beberapa gentian
reseptor dan maklumat ini dihantar ke otot. Neuron motor yang merangsang bilangan
medula oblongata. gentian otot yang banyak akan menghasilkan lebih
banyak daya angkat berbanding dengan neuron
• Maklumat ini dihantar ke otot licin melalui motor yang merangsang pengecutan beberapa
neuron motor. Otot licin akan mengecut gentian otot sahaja. Oleh itu, untuk mengangkat
dan mengendur secara beritma bagi sebuah buku, otak akan merangsang neuron motor
menghasilkan satu gelombang peristalsis yang merangsang banyak gentian otot.
untuk menggerakkan bahan makanan di
sepanjang salur pencernaan. 10 Seorang pesakit Alzheimer atau Parkinson
mengalami kemerosotan neuron dalam otak
• Oleh kerana maklumat tidak sampai yang menjejaskan fungsi mentalnya. Kehilangan
ke bahagian korteks serebrum yang keupayaan pelbagai fungsi mental termasuk
bertanggungjawab terhadap gerak balas ingatan, pergerakan dan perubahan emosi
yang disedari, maka tiada persepsi tentang menyebabkan pesakit tersebut amat bergantung
peristalsis makanan ditimbulkan. pada penjagaan rapi dan sepenuh masa oleh
penjaga. Oleh itu, penjaga perlulah memahami
keadaan dan mempunyai tahap kesabaran yang
tinggi untuk menjaga mereka.
Cadangan Jawapan
BAB 13 HOMEOSTASIS DAN SISTEM • Tekanan darah kembali ke paras normal.
URINARI MANUSIA Praktis Formatif 13.2
1 Tubul berlingkar proksimal dan tubul berlingkar
Praktis Formatif 13.1 distal terdapat dalam korteks, manakala liku Henle
1 Homeostasis ialah pengawalaturan faktor fizikal terdapat dalam medula ginjal.
dan faktor kimia persekitaran dalam pada julat
yang normal untuk sel berfungsi dalam keadaan 2 Makan makanan masin dan kurang minum air
optimum. 3 Air diserap semula secara osmosis. Ion natrium dan
Mekanisme homeostasis berlaku secara suap balik glukosa diserap semula secara pengangkutan aktif.
negatif: 4 Individu tersebut tidak perlu menjalani hemodialisis.
• Nilai yang melebihi julat normal diturunkan Individu tersebut cuma perlu kurangkan makanan
semula kepada julat normal. berprotein dan kandungan garam tinggi dan
• Nilai yang menurun di bawah julat normal sentiasa minum air yang mencukupi.
ditingkatkan semula kepada julat normal.
2 Mekanisme homeostasis: Praktis Formatif 13.3
• Pemvasodilatan berlaku.
1 Batu karang boleh menyumbatkan ureter lalu
• Kelenjar peluh merembeskan peluh. mengurangkan penghasilan air kencing.
• Otot erektor mengendur — bulu roma menurun.
2 Kurang minum air dan pengambilan garam mineral
• Otot rangka kurang mengecut dan mengendur. seperti kalsium secara berlebihan.
Badan tidak menggigil.
• Kelenjar adrenal dan kelenjar tiroid kurang
dirangsang — kadar metabolisme menurun.
Praktis Sumatif 13
3 Glukosa berlebihan tidak ditukar kepada glikogen. 1 Liku Henle terdapat dalam medula ginjal.
Aras glukosa dalam darahnya akan meningkat
(hiperglisemia) dan glukosa dikumuhkan dalam air 2 (a) Air kencing banyak dan cair.
kencing (glikosuria). Dalam keadaan sedemikian, (b) Air kencing pekat dan sedikit.
individu tersebut dikatakan telah menghidapi
penyakit diabetes melitus atau penyakit kencing 3 Ujian Benedict
manis. Seorang pesakit diabetes melitus sentiasa 4 Hati akan melambatkan respirasi sel, menukarkan
berasa haus, penat, letih dan mengalami glikogen kepada glukosa dan menghalang
penurunan berat badan. Pesakit akan mati penukaran glukosa kepada glikogen.
sekiranya tidak dirawat.
5 (a) Kepekatan asid amino dalam plasma darah
4 • Tekanan darah meningkat. Baroreseptor di arka lebih tinggi dari dalam air kencing.
aorta dan arteri karotid dirangsang. Penyerapan semula berlaku. 100% asid amino
• Pusat kawalan kardiovaskular di medula diserap semula ke dalam kapilari darah secara
oblongata dirangsang. pengangkutan aktif pada tubul berlingkar
• Otot licin pada dinding arteri mengendur proksimal.
(pemvasodilatan) dan ini mengurangkan (b) Ginjal gagal bertindak sebagai organ
rintangan pengaliran darah dalam salur darah. pengosmokawalaturan. Kandungan air dalam
• Pengecutan otot kardium jantung yang lemah badan tidak dapat dikawal atur.
berlaku.
6 (a) • Tiada enzim lipase. Ini bermaksud kurang • Mekanisme suap balik negatif berlaku iaitu:
pencernaan lemak. • Pemvasocerutan berlaku. Ini
• Tiada enzim tripsin. Ini bermaksud kurang mengurangkan pengaliran darah ke
pencernaan protein. permukaan kulit dan seterusnya, kurang
• Apabila insulin dan glukagon tidak haba mengalir ke persekitaran.
dihasilkan, pangawalaturan aras gula darah • Kelenjar peluh tidak dirangsang. Oleh itu,
terjejas. perpeluhan tidak berlaku.
(b) • Kurangkan makanan berkarbohidrat. • Otot erektor mengecut menyebabkan
• Dapatkan suntikan insulin jika aras gula bulu roma menegak. Lapisan udara tebal
darah meningkat melebihi aras normal. terperangkap di permukaan kulit dan
bertindak sebagai penebat haba yang
7 (a) Ultraturasan menghalang kehilangan haba melalui kulit.
(b) Sel darah dan protein plasma • Badan menggigil. Otot rangka yang
mengecut dan mengendur menjanakan
(c) Diameter arteriol aferen yang membawa haba dan meningkatkan suhu badan.
darah ke dalam glomerulus adalah lebih
besar daripada diameter arteriol eferen • Kelenjar tiroid dirangsang untuk merembes
yang membawa darah keluar darinya. Ini tiroksina dan kelenjar adrenal dirangsang
mewujudkan satu tekanan hidrostatik yang untuk merembes adrenalina. Tiroksina
tinggi di dalam glomerulus dan menolak meningkatkan kadar metabolime sel dan
molekul bersaiz tertentu seperti glukosa dan adrenalina meningkatkan penukaran
asid amino keluar melalui dinding setebal dua glikogen menjadi glukosa. Glukosa
sel antara dinding kapilari dan dinding dalam dioksidakan untuk menghasilkan
kapsul Bowman. tenaga haba.
(d) Glukosa telah diserap semula di tubul 9 • Terdapat kurang oksigen dalam atmosfera.
berlingkar proksimal melalui pengangkutan • Tekanan separa oksigen adalah rendah.
aktif. • Terdapat kurang oksigen dalam darah.
(e) Haiwan yang hidup di persekitaran yang • Ini dikesan oleh kemoreseptor periferi. Impuls
kering mempunyai tubul liku Henle yang saraf dijana dan dihantar ke pusat kawalan
lebih panjang daripada haiwan yang hidup di respirasi dan pusat kawalan kardiovaskular
persekitaran yang lembap. Ini membolehkan yang kemudiannya menghantar impuls ke
lebih banyak air diserap semula melalui liku otot interkosta, diafragma dan otot kardium
Henle. Hasilnya ialah air kencing yang pekat. jantung. Kadar pengecutan dan pengenduran
otot interkosta dan diafragma meningkat yang
seterusnya meningkatkan kadar pernafasan
Soalan Esei (tarik nafas /hembus nafas). Kadar denyutan
jantung meningkat.
8 • Apabila berada dalam bilik sejuk selama 6 jam,
• Lebih oksigen dihantar ke sel dan lebih karbon
suhu badan akan turun.
dioksida diangkut ke peparu.
• Termoreseptor pada kulit menerima rangsangan
dan menghantar impuls saraf ke pusat 10 • Otot regang mengendur dan menyebabkan bulu
kawalan suhu di hipotalamus otak melalui saraf roma condong ke permukaan kulit.
aferen.
• Bulu roma memerangkap lapisan udara yang • Osmoreseptor dalam hipotalamus
nipis yang membolehkan lebih banyak haba dirangsang. Impuls saraf dihantar ke
dapat hilang ke persekitaran. kelenjar pituitari untuk merembes lebih
• Kelenjar peluh merembes peluh. Apabila peluh banyak hormon antidiuresis (ADH) ke
tersejat, haba hilang ke persekitaran. dalam darah.
• Kepekatan ADH yang tinggi meningkatkan
11 (a) (i) Suhu 37 °C merupakan suhu optimum ketelapan dinding tubul berlingkar distal
bagi semua tindak balas kimia yang dan dinding duktus pengumpul.
dimangkinkan oleh enzim. Sekiranya
• Lebih banyak air diserap semula daripada
suhu badan meningkat, tindak balas
hasil turasan ke dalam darah.
metabolisme sel yang dikawal oleh
enzim turut terganggu kerana enzim • Air kencing menjadi lebih pekat dan
dinyahasli. dikumuhkan dengan sedikit.
• Akibatnya, tekanan osmosis darah
(ii) • Otot erektor dalam kulit mengecut lalu
menurun dan kembali ke julat normal.
menaikkan bulu kulit. Satu lapisan
udara yang bertindak sebagai penebat • Tekanan osmosis yang rendah
terperangkap di atas kulit. mewujudkan mekanisme suap balik
• Apabila dirangsang, otot rangka negatif yang mengurangkan aktiviti sel
mengecut dan mengendur dengan lebih osmoreseptor di hipotalamus.
banyak. Badan menggigil dan haba • Ini seterusnya menghentikan kelenjar
dijanakan. pituitari daripada merembeskan lebih
banyak ADH.
(b) • Protein dicernakan kepada asid amino.
• Asid amino berlebihan adalah toksik dan
tidak boleh disimpan. Sudut Pengayaan
• Melalui proses pendeaminaan, bahagian
12 Ikan di air laut tidak mengalami penyahhidratan
bernitrogen asid amino ditukar kepada
walaupun air laut adalah hipertonik terhadap
urea manakala bahagian tidak bernitrogen
bendalir dalam sel kerana terdapat proses kawal
(rantai karbon) ditukar kepada glikogen
atur homeostasis. Melalui homeostasis, semua air
atau lemak untuk disimpan.
diserap semula ke dalam darah. Air kencing yang
• Urea merupakan hasil buangan bernitrogen disingkirkan adalah pekat dan sedikit. Ikan juga
yang perlu disingkirkan melalui air kencing. minum banyak air laut untuk menggantikan air
• Oleh kerana kepekatan urea adalah tinggi yang hilang. Garam berlebihan juga disingkirkan
bagi seseorang yang makan terlalu banyak melalui sel khas yang terdapat pada insang ikan,
makanan berprotein, urea memerlukan iaitu sel perembes klorida. Kesemua ini dapat
banyak air untuk disingkirkan dari badan. mengekalkan tekanan osmosis darah ikan supaya
• Oleh itu, anda akan membuang air kencing tidak mengalami penyahhidratan.
dengan lebih kerap. 13 Dadah dalam darah dirembes ke dalam tubul
renal dan disingkirkan melalui air kencing. Dengan
(c) • Apabila seseorang minum terlalu sedikit
menguji kehadiran dadah dalam air kencing,
air, tekanan osmosis darah meningkat
kita dapat menentukan sama ada seseorang itu
melebihi aras normal.
mengambil dadah atau tidak.
14 Dalam mengaplikasikan teknologi nano silikon bagi
menghasilkan membran turasan yang telap memilih
dan tahan lama, perkara berikut perlu diambil kira:
• Alat tersebut tidak memerlukan tiub yang
dipasang.
• Alat tersebut haruslah kecil dan boleh
dimasukkan ke dalam badan tanpa mengalami
sebarang penolakan oleh sistem imun.
• Dapat menjalankan proses ultraturasan,
menyingkirkan semua toksin serta menyerap
semula semua bahan keperluan badan.
Cadangan Jawapan
BAB 14 SOKONGAN DAN PERGERAKAN 2 Apabila otot biseps mengecut, tendon menghantar
DALAM MANUSIA DAN HAIWAN daya tarikan yang dihasilkan oleh otot yang
mengecut kepada lengan. Pada masa yang
Praktis Formatif 14.1 sama otot triseps mengendur. Akibatnya, siku
membengkok dan lengan digerakkan ke atas.
1 Bentuk badan adalah penting untuk pergerakan dan
sokongan serta membolehkan organ-organ dalam 3 Turus vertebra ikan adalah fleksibel dan
badan berfungsi dengan lancar. digerakkan dari sisi ke sisi melalui pengecutan dan
pengenduran miotom iaitu bongkah otot berbentuk
2 • Melindungi organ dalaman vertebrata (misalnya, W. Apabila otot miotom di sebelah kanan mengecut,
tengkorak melindungi otak manusia). otot miotom di sebelah kiri mengendur dan ekor
• Menghasilkan sel darah merah akan mengibas ke kanan. Sebaliknya, apabila
(dalam sumsum tulang). otot miotom di sebelah kiri mengecut, otot miotom
kanan akan mengendur dan ekor akan mengibas
3 Bagi haiwan yang mempunyai anggota kaki ke kiri. Gelombang pengecutan dan pengenduran
di bawah badan (misalnya, tikus), jisim badan secara berselang-seli di sepanjang miotom
dinaikkan di atas tanah dan dengan itu,dapat menyebabkan bahagian badan bergerak dari sisi ke
mengurangkan geseran semasa bergerak. sisi, menolak air ke belakang dan ke sisi lalu badan
digerakkan ke hadapan.
Praktis Formatif 14.2 4 Belalang mempunyai kaki belakang panjang yang
boleh dilipat dalam bentuk Z, dan kedudukan
1 Tengkorak, turus vertebra, sangkar rusuk dan
sebegini berfungsi sebagai spring lompatan.
sternum.
Apabila kaki berada dalam kedudukan Z, otot
2 Rawan bertindak sebagai kusyen kepada sendi, ekstensor dan otot fleksor berada dalam keadaan
menyerap hentakan dan mengurangkan geseran mengecut. Apabila otot ekstensor pada kaki
antara hujung-hujung tulang. Bendalir sinovia belakang mengecut dan diluruskan dengan
bertindak sebagai pelincir yang mengurangkan pantas ke arah belakang dan ke bawah tanah, ia
geseran antara hujung-hujung tulang. memberikan belalang suatu daya angkat ke atas
dan ke hadapan yang menolak belalang itu ke
3 • Tendon adalah tidak kenyal manakala ligamen
udara.
adalah kenyal.
• Tendon menyambungkan otot kepada tulang.
Ligamen menyambungkan tulang kepada tulang. Praktis Formatif 14.4
4 Sendi lesung membenarkan pergerakan berbentuk 1 Mengambil gizi seimbang dan mengamalkan
putaran dalam semua arah manakala sendi engsel postur yang betul.
hanya membenarkan pergerakan tulang pada satu 2 • Bagi kes skoliosis ringan, pemerhatian
satah sahaja. berkala akan dibuat oleh doktor sehingga tahap
kematangan tulang hampir sempurna.
• Peralatan khas untuk menyokong tulang
belakang (“Bracing”)
1 Tulang berongga adalah ringan dan ini • Pembedahan
memudahkan proses penerbangan.
3 Osteoporosis ialah sejenis penyakit yang
menyebabkan tulang menjadi nipis, lebih poros,
dan mudah patah. Osteoporosis boleh dicegah 6 (a) X :Vertebra lumbar
dengan mengambil kalsium, fosforus dan
vitamin D. Y : Vertebra serviks
4 Untuk menjaga kesihatan sistem otot rangka, kita (b) Vertebra menyediakan permukaan untuk
harus memakai pakaian yang sesuai, melakukan perlekatan otot. Turus vertebra terdiri daripada
senaman dan mengamalkan postur badan yang banyak tulang vertebra yang dihubungkan
betul. antara satu sama lain dan ini membolehkan
tulang belakang melentur.
Praktis Sumatif 14 (c) • Vertebra toraks mempunyai cuaran spina

yang panjang dan cuaran melintang untuk
1 Vertebra serviks mempunyai cuaran spina pendek, perlekatan otot dan ligamen.
sentrum kecil, cuaran melintang lebar serta • Vertebra toraks juga mempunyai dua muka
mempunyai sepasang foramen melintang. Vertebra sendi pada cuaran melintang untuk bersendi
toraks mempunyai cuaran spina yang panjang, dengan tulang rusuk. Ini membenarkan
sentrum pendek tetapi lebih besar dan lebih tulang rusuk bergerak ke atas dan ke bawah.
tebal daripada sentrum vertebra serviks. Cuaran Persendian vertebra toraks kepada tulang
melintang vertebra toraks juga lebih panjang tetapi rusuk membolehkan tulang rusuk bergerak
tidak mempunyai foramen melintang. ke atas dan ke bawah apabila otot interkosta
2 Segmen T : Otot lingkar mengecut. mengecut dan mengendur.
Segmen S : Otot membujur mengecut. 7 (a) Otot P: otot biseps

Otot Q: otot triseps
3 Bentuk badan adalah penting untuk pergerakan dan
sokongan serta membolehkan organ dalam badan Tisu X: tendon
berfungsi dengan lancar. Tulang Y: humerus
4 • Postur yang baik ialah cara betul untuk duduk, (b) Tidak kenyal dan boleh dilentur.
berdiri, melutut dan apabila melakukan bentuk (c) Pergerakan pada sendi tidak boleh berlaku.
pergerakan badan yang lain. Otot biseps tidak terikat pada tulang radius.
• Kita perlu sentiasa mengamalkan postur yang
baik kerana postur yang baik memberikan (d) Susu, kerana mengandungi banyak kalsium
sokongan yang sempurna kepada sistem otot untuk pembentukan dan pertumbuhan tulang.
rangka, membantu pengaliran darah dan (e) Apabila otot biseps mengecut, daya tarikan
mengurangkan kecederaan pada otot-otot dipindahkan kepada tulang melalui tendon.
rangka serta mengelakkan tekanan pada otot Tindakan ini menyebabkan tulang radius ditarik
dan turus vertebra. ke arah atas dan lengan dibengkokkan. Pada
5 • Pengecutan otot memerlukan banyak tenaga masa yang sama, otot triseps mengendur.
ATP yang dihasilkan semasa respirasi sel.
• Darah yang banyak diperlukan untuk Soalan Esei
mengangkut serta membekalkan oksigen dan
glukosa kepada sel otot. 8 • Tulang femur yang besar dan panjang
menambahkan kekuatan bagi menyokong
• Pada masa yang sama, darah akan mengangkut
berat badan.
bahan buangan seperti karbon dioksida dan asid
• Tendon menghubungkan otot kepada tulang.
laktik keluar dari sel otot.
• Tendon bersifat liat dan tidak kenyal. disedari kerana pengecutannya dikawal
• Apabila otot mengecut, daya yang dihasilkan oleh sistem saraf dan boleh dirangsang
dipindahkan ke tulang melalui tendon. secara sedar.
• Otot rangka membekalkan daya yang
• Ligamen menghubungkan tulang kepada tulang.
diperlukan untuk menggerakkan tulang
• Ligamen bersifat kuat dan kenyal. pada sendi.
• Ligamen memberi sokongan kepada sendi untuk • Otot rangka tidak boleh menolak dan
pergerakan. meregang tetapi hanya boleh mengecut
• Sendi engsel pada lutut dan sendi lesung pada dan mengendur.
lengkungan pelvis menghasilkan pergerakan. • Pengecutan memendekkan otot
• Otot kuadriseps femoris dan otot biseps femoris rangka.
adalah otot berantagonis. • Pengenduran mengembalikan otot kepada
• Apabila otot kuadriseps femoris atau otot bentuk dan saiz yang asal.
ekstensor mengecut dan otot biseps femoris
mengendur, kaki diluruskan. (b) (i) • Pengambilan nutrisi yang seimbang,
misalnya mengambil kalsium tambahan,
• Apabila otot biseps femoris mengecut dan otot
fosfat, vitamin A, C, dan D. Vitamin D
kuadriseps mengendur, kaki dibengkokkan.
membantu penyerapan kalsium dan
• Apabila otot betis mengecut, tumit kaki diangkat. vitamin C meningkatkan jisim tulang.
• Pada masa yang sama, tapak kaki menolak ke • Menggunakan pakaian yang selesa dan
bawah dan ke belakang. tidak terlalu ketat.
• Tindakan pengecutan dan pengenduran yang • Mengelak daripada memakai kasut
berulang-ulang ini menghasilkan pergerakan. bertumit tinggi.
• Kerap bersenam dan bersukan.
9 Gerak alih cacing tanah
• Cacing tanah mempunyai rangka hidrostatik. • Mengamalkan teknik senaman yang
betul dan selamat untuk mengelakkan
• Cacing bergerak dengan bantuan perubahan
kecederaan pada sistem otot
tekanan hidrostatik dalam badan.
rangka.
• Otot melingkar mengecut dan otot membujur
• Sentiasa mengamalkan postur yang
mengendur secara antagonis.
baik dalam semua aktiviti harian.
• Ini menyebabkan tekanan hidrostatik dipindah
dari anterior ke posterior. (ii) • Faktor usia: apabila usia seseorang
Gerak alih ikan meningkat, ketumpatan tulang di dalam
• Mempunyai rangka endoskeleton. badan semakin berkurang dan
seterusnya, jisim tulang berkurang.
• Tulang ikan merupakan tempat perlekatan otot.
• Faktor kekurangan hormon estrogen:
• Otot miotom kiri mengecut dan otot miotom osteoporosis lebih lazim di kalangan
kanan mengendur secara antagonis. wanita yang telah putus haid kerana
• Ekor bergerak ke kiri dan ke kanan dan aras hormon estrogen berkurang
menghasilkan tujah ke hadapan. selepas putus haid. Estrogen terlibat
dalam metabolisme kalsium; hormon
10 (a) • Otot yang terlibat dalam pergerakan ini membantu badan menyerap kalsium
ialah otot rangka. Otot rangka merupakan dan mengurangkan kehilangan mineral
otot yang menghasilkan gerak balas yang kalsium.
• Kurang bersenam: senaman dapat • Pada masa yang sama, otot biseps
merangsang pengenapan kalsium. mengendur.
• Kurang pengambilan kalsium dalam diet Sudut Pengayaan
makanan.
11 Tulang yang berongga mengurangkan berat badan.
(c) Pergerakan membengkokkan lengan: Tulang berongga juga kurang memerlukan bahan
• Di bahu, tendon daripada satu hujung binaan seperti kalsium dan fosforus. Daya yang
otot biseps berpaut kepada skapula bertindak untuk mematahkan satu tulang berongga
(tulang yang tetap) manakala di siku, yang panjang tertumpu di pinggir tulang. Oleh itu,
tendon di hujung otot biseps berpaut tulang yang berongga di tengah adalah sama kuat
kepada tulang radius (tulang yang bebas dengan tulang yang padat.
bergerak). 12 Sumsum tulang burung adalah poros dan tidak
• Tendon daripada satu hujung otot triseps padat. Selain itu, sel-sel tulang tidak tersusun
berpaut pada hujung skapula manakala padat. Oleh demikian, tulang seekor burung
tendon di hujung yang satu lagi terlekat yang boleh terbang adalah lebih ringan. Ini
pada tulang ulna. mengurangkan berat burung dan memudahkannya
• Semasa membengkokkan tangan, daya terbang.
tarikan yang terhasil dipindahkan kepada 13 • Bahan baharu tersebut mestilah ringan namun
tulang melalui tendon. Pengecutan otot kuat untuk menyokong berat badan.
biseps menyebabkan radius ditarik ke arah • Kos bahan juga tidak mahal dan badan pesakit
atas dan lengan dibengkokkan. tidak mengalami masalah penolakan.
• Pada masa yang sama, otot triseps • Bahan tersebut boleh terbiodegradasi selepas
mengendur. tulang sebenar tumbuh semula.
Pergerakan meluruskan lengan:

• Otot triseps mengecut menyebabkan ulna
ditarik ke bawah dan lengan diluruskan.
Cadangan Jawapan
BAB 15 PEMBIAKAN SEKS, Sperma mempunyai Ovum berbentuk sfera.
PERKEMBANGAN DAN bahagian kepala, tengah
PERTUMBUHAN DALAM dan ekor.
MANUSIA DAN HAIWAN Selepas meiosis I, dua Selepas meiosis I, satu
spermatid sekunder oosit sekunder dan satu
Praktis Formatif 15.1 dihasilkan. jasad kutub terbentuk.
Spermatid menjalani Oosit sekunder tidak
1 Testis, tubul seminiferus, epididimis, vas deferens,
pembezaan untuk menjalani pembezaan.
vesikel semen, kelenjar prostat, zakar
menjadi sperma.
2 Fungsi vesikel semen ialah merembes bendalir Proses pembentukan Proses pembentukan
bernutrien untuk sperma. Skrotum berfungsi sperma adalah ovum tidak berterusan.
memegang dan melindungi testis. berterusan, iaitu bermula Proses ini bermula
3 Ovari, tiub Falopio, uterus, serviks, faraj dari akil baligh hingga dalam fetus perempuan
lanjut usia. dan terhenti apabila
4 Tiub Falopio berfungsi menghubungkan ovari dan bayi dilahirkan. Proses
uterus dan merupakan tempat persenyawaan diteruskan hanya apabila
antara sperma dan ovum. Fungsi uterus ialah untuk mencapai akil baligh
membekalkan nutrien dan oksigen kepada embrio. sehingga putus haid.
Berjuta-juta sperma Hanya satu ovum
Praktis Formatif 15.2 dihasilkan setiap kali dibebaskan dari ovari
pada bila-bila masa. setiap kitar haid.
1 Gametogenesis menghasilkan gamet bersifat
haploid, iaitu mengandungi separuh daripada
bilangan kromosom sel induk. Apabila gamet
jantan dan gamet betina bersatu, individu baharu
akan mempunyai bilangan kromosom yang
sama dengan sel induk (diploid). Sekiranya
gametogenesis tidak berlaku, tiada gamet
dihasilkan maka tiada persenyawaan akan berlaku.
Tiada zigot akan terhasil seterusnya mengakibatkan
kepupusan spesies tersebut.
2 (mana-mana tiga perbezaan)
Spermatogenesis Oogenesis
Berlaku dalam testis lelaki Berlaku dalam ovari
perempuan
Spermatogonium (diploid) Oogonium (diploid)

menghasilkan empat hanya menghasilkan
sperma (haploid) setelah satu sel oosit sekunder
menjalani meiosis. (haploid) berfungsi dan
tiga sel kutub yang
tidak berfungsi setelah
menjalani meiosis.
Praktis Formatif 15.3 menampung bayi hingga cukup tempoh.
1 3 Korpus luteum akan merosot mengakibatkan

rembesan hormon progesteron dan estrogen
FSH • Merangsang
dihentikan. Tanpa rangsangan daripada
perembesan estrogen
progesteron dan estrogen, dinding endometrium
• Merangsang
akan luruh dan haid berlaku.
perkembangan folikel di
dalam ovari 4 • Pengambilan gizi seimbang
LH • Menyebabkan ovulasi • Kerap bersenam
• Menyebabkan • Bersikap positif
pembentukan korpus
• Mendapat tidur yang mencukupi
luteum
• Sentiasa aktif
Estrogen • Memulih dan
memperbaiki tisu
endometrium serta Praktis Formatif 15.4
merangsang penebalan 1 Proses perkembangan awal embrio
endometrium • Zigot membahagi berulang kali secara mitosis.
• Merangsang
• Zigot membentuk satu bebola sel pejal yang
pertumbuhan folikel
disebut morula.
sehingga mencapai
kematangan • Morula membentuk satu sfera berongga yang
• Merangsang dikenali sebagai blastosista.
perembesan FSH dan • Blastosista kemudian berkembang menjadi
LH sebelum ovulasi embrio.
Progesteron • Merangsang penebalan 2 Fungsi utama HCG ialah untuk memastikan
endometrium dengan korpus luteum terus berfungsi, iaitu menghasilkan
menjadikannya tebal, estrogen dan progesteron di peringkat awal
berlipat dan kaya kehamilan.
dengan salur darah
bagi persediaan untuk 3 Plasenta berfungsi sebagai organ endokrin yang
penempelan. merembes progesteron dan estrogen. Plasenta
• Menyekat rembesan juga merupakan tapak pertukaran bahan antara
FSH dan LH fetus dan ibu.
untuk menyekat 4 Plasenta terbentuk daripada tisu endometrium ibu
perkembangan folikel dan tisu embrio yang membolehkan pertukaran
dan menghalang bahan berlaku secara resapan melaluinya.
ovulasi Sekiranya terdapat percampuran darah fetus
dan darah ibu, mungkin berlaku penggumpalan
2 Semasa kehamilan, progesteron menghalang darah jika kumpulan darah ibu berlainan daripada
pengecutan uterus dan perkembangan folikel kumpulan darah fetus.
baru, merangsang pertambahan saiz struktur
dalaman seperti ureter dan uterus sehingga mampu
1 • Kandungan genetik dan sifat fizikal kembar seiras tersenyawa membahagi dan membentuk dua zigot
adalah sama manakala bagi kembar tak seiras, manakala kembar tak seiras dihasilkan apabila
kandungan genetik dan sifat fizikal berbeza. dua ovum yang dibebaskan dengan serentak
• Jantina kembar seiras adalah sama manakala disenyawakan oleh dua sperma secara berasingan
bagi kembar tak seiras, mungkin sama atau dan dua zigot terbentuk.
berbeza. 3 • Untuk melindungi salur darah fetus yang halus
2 Bahagian fizikal kembar Siam masih melekat daripada pecah akibat tekanan darah ibu yang
bersama, biasanya dada, abdomen atau pelvis tinggi.
(punggung). Mereka mungkin juga berkongsi satu • Untuk menghalang percampuran darah ibu dan
atau dua organ dalaman. anak yang boleh menyebabkan pengaglutinan
berlaku.
Praktis Formatif 15.6 4 (a) Kedua-duanya membesar dalam keadaan
• Hormon tidak seimbang berbeza. Maka pengambilan diet makanan
• Organ seks cacat atau dijangkiti penyakit mereka juga berbeza. Kedua-duanya juga
menjalankan aktiviti harian yang berbeza.
• Masalah kesihatan seperti sakit jantung atau
kencing manis (b) • Bahan kimia seperti nikotina dan karbon
• Sistem keimunan monoksida akan meresap melalui plasenta
ke fetus.
• Nikotina boleh membantut tumbesaran
Praktis Formatif 15.7 fetus.
1 Pertumbuhan haiwan boleh diukur dengan • Karbon monoksida pula bersaing dengan
mengukur perubahan saiz, isi padu, jisim kering oksigen untuk bergabung dengan
atau jisim segar. hemoglobin.
2 Dalam metamorfosis lengkap, organisma • Ini mengurangkan kandungan oksigen
mengalami empat peringkat pertumbuhan iaitu yang diterima oleh fetus dan boleh
telur, larva, pupa dan dewasa. Dalam metamorfosis menyebabkan keguguran.
tidak lengkap, organisma mengalami beberapa
peringkat ekdisis sebelum menjadi dewasa. 5 Zigot akan membahagi berulang kali secara mitosis.
Pembahagian sel yang berlaku menghasilkan
3 • Kadar pertumbuhan paling cepat. satu bebola sel, tetapi pada peringkat ini, saiz sel
• Pembahagian sel dan pemanjangan sel berlaku tidak berubah. Perkembangan zigot seterusnya
dengan aktif. membentuk satu bebola sel yang pejal yang
• Saiz organisma bertambah dengan cepat. disebut morula. Kemudian morula membentuk satu
sfera berongga yang terdiri daripada sel-sel yang
4 Serangga perlu menjalani ekdisis iaitu penyalinan
dikenali sebagai blastosista. Selepas beberapa
rangka luar untuk membolehkan pertumbuhan dan
hari, blastosista akan menempel pada endometrium
perkembangan berlaku.
(dinding uterus) ibu. Di sinilah, blatosista terus
berkembang menjadi embrio. Selepas dua bulan,
Praktis Sumatif 15 embrio dikenali sebagai fetus kerana bahagian-
1 Ketidakseimbangan aras hormon estrogen dan bahagian badan sudah dapat dikenal pasti. Selepas
hormon progesteron. dilahirkan, fetus dikenali sebagai bayi.
2 Kembar seiras terjadi apabila satu ovum yang
6 • Aras FSH rendah (dalam darah). (c) Plasenta ialah tapak pertukaran bahan antara
• Tiada perkembangan folikel dan folikel Graaf fetus dan ibu. Nutrien, hormon, antibodi
tidak terbentuk. dan oksigen meresap melalui darah ibu ke
darah fetus. Manakala, karbon dioksida
• Kurang estrogen dirembeskan (oleh ovari).
dan bahan buangan seperti urea, meresap
• (Kelenjar) pituitari tidak / kurang dirangsangkan dari darah fetus ke darah ibu. Plasenta
untuk merembes (cukup) LH. juga menggantikan korpus luteum yang
• Tiada ovulasi berlaku. merosot pada bulan ke-4 kehamilan untuk
merembeskan progesteron dan estrogen.
7 (a) Hormon X (FSH) merangsang perkembangan Kedua-dua hormon ini diperlukan untuk
folikel yang baharu. Kekurangan hormon X mengekalkan ketebalan endometrium
menyebabkan tiada folikel baharu yang boleh sepanjang kehamilan.
berkembang.
(d) (i) Keimunan pasif semula jadi.
(b) Hormon P (hormon estrogen) memulih
dan memperbaiki tisu endometrium serta (ii) Melalui P, antibodi dapat meresap daripada
merangsang penebalan endometrium. Hormon ibu kepada fetus. Apabila antibodi
P juga menyebabkan lebih banyak hormon Y memasuki aliran darah fetus, antibodi
(LH) dirembeskan. Ketidakseimbangan kedua- bertindak terhadap patogen. Ini memberi
dua hormon ini boleh menyebabkan ovulasi keimunan bagi fetus dan menghalang fetus
tidak berlaku dan tisu endometrium tidak daripada diserang penyakit.
menebal.
(c) (i) Struktur T ialah korpus luteum yang Soalan Esei
merembes hormon P (hormon estrogen)
dan hormon Q (progesteron) 9 • Oleh sebab peranan hormon X adalah serupa
Dari hari ke-16 sehingga hari ke-24, dengan hormon peluteinan, hormon X boleh
korpus luteum merembes hormon merangsang perkembangan folikel bersama
P (hormon estrogen) dan hormon dengan FSH yang merangsang ovulasi. Oleh
Q (progesteron). itu, perempuan tersebut mempunyai
kemungkinan menjadi hamil.
(ii) Apabila mencapai hari ke-24, struktur T • Ovum disenyawa oleh sperma untuk membentuk
(korpus luteum) merosot. Oleh itu, dari zigot.
hari ke-24 sehingga hari ke-28, hormon
P (hormon estrogen) dan hormon Q • Selepas ovulasi, folikel Graaf membentuk korpus
(progesteron) semakin merosot. luteum.
• Korpus luteum dirangsang untuk merembes
8 (a) P-—Plasenta Q—Tali pusat progesteron dan estrogen.
(b) • Vena tali pusat mengangkut darah yang • Progesteron dan estrogen merangsang tisu
kaya dengan oksigen dan nutrien dari ibu endometrium menjadi tebal, berlipat dan kaya
ke fetus. dengan kapilari darah sebagai persediaan untuk
• Arteri tali pusat mengangkut darah yang penempelan zigot.
kaya dengan kandungan CO2 dan bahan
kumuh bernitrogen seperti urea dari fetus
ke ibu untuk disingkirkan.
10 (a) Testis mengandungi tubul seminiferus yang banyak sperma dapat membekalkan kuantiti
diselaputi sel germa primordium. Sel germa enzim yang mencukupi untuk menguraikan
primordium menjalani satu siri pembahagian lapisan pelindung bagi membolehkan satu sperma
sel secara mitosis untuk menghasilkan mensenyawakan ovum.
banyak spermatogonium yang diploid. 12 Bagi seseorang yang mempunyai kitar haid selama
Spermatogonium membesar menjadi 28 hari, berikut ialah perubahan aras hormon
spermatosit primer. Setiap spermatosit primer berlainan yang dapat menyediakan seseorang
seterusnya membahagi secara meiosis I untuk perempuan untuk kehamilan.
menghasilkan sepasang spermatosit sekunder • Dari hari 0 hingga hari ke-7, sebaik sahaja
yang haploid. Setiap pasang spermatosit selepas haid, kelenjar putuitari mula
sekunder akan membahagi secara meiosis II merembeskan hormon perangsang
untuk menghasilkan empat spermatid yang folikel (FSH).
haploid. Akhirnya, spermatid membeza untuk
menjadi sperma. • FSH menyebabkan salah satu atau lebih folikel
Graaf berkembang di dalam ovari.
(b) (i) R : Kembar Siam S : Kembar seiras • FSH merangsang sel folikel untuk merembeskan
Persamaan: hormon estrogen.
• Satu ovum disenyawakan oleh satu sperma • Dari hari ke-8 hingga hari ke-14, kepekatan
untuk membentuk satu zigot. estrogen bertambah dan mencapai takat
maksimum pada hari ke-12.
• Kedua-dua jenis kembar mempunyai • Estrogen bertindak untuk memulih dan
kandungan genetik yang serupa. memperbaiki tisu endometrium.
• Kedua-dua jenis kembar sama jantina, iaitu • Estrogen juga merangsang kelenjar pituitari
lelaki—lelaki atau perempuan—perempuan. merembeskan hormon peluteinan (LH).
Perbezaan: • LH merangsang ovulasi pada hari ke-14.
• Bagi kembar S, blastosista membahagi • Dari hari ke-15 hingga hari ke-21, folikel Graaf
kepada dua secara lengkap tetapi bagi yang berkembang menjadi korpus luteum akan
kembar R, blastosista tidak membahagi dirangsang oleh LH untuk merembeskan hormon
secara lengkap kepada dua. progesteron.
• Aras progesteron yang semakin meningkat
• Kembar S bebas dan tidak bercantum pada merangsang tisu endometrum menjadi lebih
mana-mana bahagian anggota badan tetapi mengembang, tebal dan bervaskular.
kembar R bercantum pada bahagian
anggota badan yang tertentu. • Ini adalah sebagai persediaan untuk menerima
ovum yang telah disenyawakan sekiranya
persenyawaan berlaku.
Sudut Pengayaan • Dari hari ke-22 hingga hari ke-28, jika
persenyawaan berlaku, aras progesteron terus
11 Untuk mensenyawakan ovum, lapisan pelindung meningkat untuk memastikan perkembangan
yang terdapat di luar ovum perlu diuraikan uterus yang selanjutnya.
terlebih dahulu oleh enzim yang terdapat dalam
akrosom sperma. Oleh itu, satu sperma sahaja • Progesteron merencat pengeluaran FSH dan
tidak mengandungi enzim yang mencukupi untuk LH, oleh itu kitar haid dan ovulasi tidak berlaku
menguraikan lapisan pelindung ini. Kehadiran semasa seseorang itu hamil. Ini menghalang
folikel dalam ovari daripada berkembang semasa
kehamilan.
13 Sel stem darah tali pusat berpotensi untuk dijadikan

pelbagai jenis sel yang berbeza. Oleh itu, sel stem
darah tali pusat boleh digunakan untuk merawat
pelbagai penyakit yang mengancam nyawa
seperti penyakit jantung dan strok. Bank sel stem
merupakan salah satu cara untuk menyimpan
darah tali pusat bayi supaya seseorang boleh
mendapatkan sel stem sendiri untuk terapi selular
pada masa akan datang.

BIOLOGI 4 TINGKATAN

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

BIOLOGI 4 TINGKATAN

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Biologi Tingkatan 4

Mencabar murid untuk berfikir secara

Merentas Bidang 4.2.3

Menunjukkan perkaitan biologi dengan Standard Pembelajaran mengikut

Gan Wan Yeat

4 Ahli biologi hidupan liar, doktor, pakar kiropraktik, 1.2

ahli fisiologi senaman, ahli mikrobiologi, ahli biologi 1.0

marin, ahli botani 0.8

1 (a) Alat pelindung mata—Untuk mengelakkan mata 0.2

daripada terkena bahan kimia berbahaya 0

daripada kerosakan. 2 (Mana-mana lima)

(b) Daripada maklumat yang diperoleh, data

1 Oksigen, karbon dioksida, air. Praktis Formatif 3.4

3 Ariana boleh mengambil minuman penghidratan 5 (a) (i) Membran plasma

(b) • Molekul asid amino diangkut merentasi

10 11 (a) • Satu contoh bahan P ialah vitamin A /asid

(iv) Asid nukleik

Praktis Sumatif 5 (b) • Enzim ialah mangkin organik yang

(d) Kromosom homolog ialah pasangan

3 • Struktur respirasi ikan ialah filamen dan insang

Praktis Formatif 9.2 Praktis Formatif 9.4

Praktis Formatif 10.2 2 Hemofilia dan trombosis

• Walau bagaimanapun, antibodi yang 3

1 Keimunan ialah keupayaan badan untuk melawan

aras keimunan Soalan Esei aras keimunan

5 (a) Dalam individu X, limfosit dirangsang untuk

Rangsangan Bergerak balas 2 Tindakan refleks ditakrifkan sebagai satu gerak

7 • Dadah perangsang seperti kokain menghalang

Praktis Sumatif 14 (c) • Vertebra toraks mempunyai cuaran spina

Segmen S : Otot membujur mengecut. 7 (a) Otot P: otot biseps

Pergerakan meluruskan lengan:

Spermatogonium (diploid) Oogonium (diploid)

1 3 Korpus luteum akan merosot mengakibatkan

13 Sel stem darah tali pusat berpotensi untuk dijadikan

Anda mungkin juga menyukai