_

ATJÈH BAK MATA DONJA

Keunarang

Tengku Hasan M. di Tiro

1968

INSTITUTE ATJÈH DI AMÈRIKA

==========================
Hak Peungarang Teutap bak Droë
===========================
 Asoë Kitap

I. Narië Peu Intat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

II. Wilajah Keuradjeuën Atjèh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

III. Prang Deungon Beulanda: Taraf Phôn

5 April – 23 April, 1873 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

IV. Prang Deungon Beulanda:711 Taraf Keu Dua

Désèmbèr, 1873 – Désèmbèr, 1911 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

V. Prang Deungon Beulanda: Taraf Keu Lhéë

Désèmbèr. 1911 – Mart, 1942 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

VI. Peuë Akibat Prang Deungon Beulanda

keu Geutanjoë Bansa Atjèh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

VII. Keumeurdéhkaan den Keumakmuran . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

 I

NARIT PEU INTAT

PAKRIBAN GEUTANJOË ATJÈH TANGIËNG DROËTEUH?

Njoë keuh saboh sueuë njang rajek that keu geutanjoë bansa Atjèh bak masa njoë,
njang wadjéb tapham uroë dan malam. Sabab bak djeunaweuëb geutanjoë ateuëh
sueuë njoë meugantung nasib bandum geutanjoë bak masa njoë, nasib keuturônan
bak masa ukeuë, dan nasib Nanggroë Atjèh njoë ateuëh rhuëng dônja.

Meunjo geutanjoë tangiëng droëteuh lagèë saboh bansa njang hina, njang
leumoh, njang kon rnulia, njang djeuët gob peu-ngeut, njang djeuët gob peurintah
wie-uneun, njang tém. Seumah bansa laén, njang tém teurimong peurintah nibak
gob njang teuka, maka bansa geutanjoë keumeung hantjô, nan geutanjoë
keumeung gadoh, Nanggroë Atjèh njoë keumeung djeuët keu djadjahan gob, dan
bangsa geutanjoë keumeung djeuët keu bansa lamiët gob. Sabab meunjo tangiëng
droëteuh lagèë saboh bansa njang hina, maka hana 1é tjita-tjita dan seumangat
keu mulia; meunjo tangiëng droëteuh leumoh, maka hana lé seumangat pahlawan,
meunjo tangiëng droëteuh bangai, maka geutanjoë tadjak seutot bansa gob njang
akibat djih hana laén nibak keunong tipèë.

Teutapi meunjo geutanjoë tangiëng droëteuh lagèë saboh bansa njang mulia
lagèë teuladan njang ka geubri lé éndatu teuh maka geutanjoë han sagai tatém
djipeurintah lé bansa gob njang tamong u Nanggroë geutanjoë. Meunjo geutanjoë
tangiëng droëteuh sibagoë saboh bansa njang mulia, njang hana sapeuë kureuëng
nibak bansa laén, njang kon ngeut, njang kon leumoh, njang beuho, njang ta
teupeuë peuë keupeunténgan droëteuh, ta tu'oh atô rumoh dan Nanggroëteuh,
njang pantang djipeulamiët lé bangsa laén, njang ka meuribèë thôn hudép mulia,
meugah dan meurdéhka, njang ta teupeuë hak droëteuh, maka meunjo tangiëng
droëteuh lagèë njan, geutanjoë Atjèh keumeung meubeudoh keulai, Nanggroë
Atjèh keumeung makmu teuma dan bansa Atjèh han lham ateuëh rhuëng dônja.

Geutanjoë Atjèh na saboh bansa ateuëh rhuëng dônja lagèë bansa-bansa

laén tjit: geutanjoë na Nanggroë droëteuh: nanggroë Atjèh; geutanjoë na basa
droëteuh: basa Atjèh, geutanjoë na riwajat droëteuh: seudjarah Atjèh, njang ka
geupeugot lé éndatu teuh. Njoëkeuh pusaka njang handjeuët sagai tatuwo, uroë
dan malam, beungoh-seupot, pat njang ta duëk, bôh bak gaki Seulawah, bôh bak
putjak Geureudông. bôh bak binèh Kuta Aneuk Galông, bôh di Iërupa atawa di
Amérika. Nanggro Atjèh njoë na keuh ibarat saboh kuta raja, njang ka geupeudong
lé éndatu geutanjoë turôn-teumurôn meuribèë thôn njang ka u likôt keu teumpat
hudép, keu teumpat maté, dan keu teumpat meuneu'èn geutanjoë aneuk-tjutjo
geuh.

3
Kuta njang tjeudaih that njoë, njang meuasoë blang idjô, gunong meu-tjukèh awan,
ban silingka laôt masén. diteungoh laôt Tawa, ka geupeudong dan ka geupeutheun
meuribèë thôn nibak djirampaih lé bangsa laén, Timu Barat, Tunong Barôh, bôh
deungon djalan diplomasi, bôh deungon geumuprang. Hana jum njang han geutém
bajeuë, hana sôsah njang han geutém tanggông, hana phét njang nan geutém
rasa, bah that pih njawong geutém bri deungon suka rila bak peulara tanoh mulia,
nanggroë pusaka njoë.

Bak watèë Ibeuëh prang raja deungon Beulanda, njang phôn mulai bak thôn
1873 dan barô habéh bak thôn 1937, hana meusidroë peumimpin rajek bansa
geutanjoë njang mantong hudép, keureuna bandum geupiléh maté mulia dalam
mideuën prang nibak hudép hina dimijub Beulanda. Teuladan njang ka geubri keu
geutanjoë aneuk-tjutjo njoë na keuh mutlak that, handjeuët bantah dan hana
geuprèh djeunaweuëb nibak geutanjoë: beugi keuturonan Atjèh, hudép ateuëh
rhuëng dônja njoë kon asai na hudép mantong; hudép geutanjoë handjeuët han
deungon keumuliaan; geutanjoë leubèh djroh maté nibak hudép hina dimijub
peurintah bansa gob; bansa Atjèh njoë pantang djipeurintah lé bansa laén. Lagèë
tjit ka geupeuingat dalam hikajat éndatu geutanjoë:
Hadjat lôn, aneuk,
Tadong beukong,
Beu meuglong,
Lagèë geupula.
(Putroë Peukison)

Sabab peurnimpin-peumimpin geutanjoë ka habéh rneugulé dalam mideuën

prang, geutanjoë keuturônan Atjèh njang lahé watèë Iheuëh prang njan, ka gadoh
hubôngan deungon keuturônan Atjèh njang hudép jôh gohlorn prang. Dalam arti
seudjarah, politék dan adab, keuturônan barô njoë ka gadoh meunumat, ka gadoh
taloë njang djeuët peusambông geutanjoë deungon keuturônan njang ka u likôt.
Ureuëng bako kabéh maté; kitab-kitab ka béh djitôt lé kaphé. Eleumèë éndatu hana
geuteumeung peutren bak tjutjo. Keuturônan barô njoë hudép dalam seupôt-
seupeuët, hana meuho Tunong Barôh, hana ta tukri pakri ban tatjok langkah njang
seulamat keu geutanjoë sibagoë saboh bansa dan keu Atjèh sibagoë saboh
Nanggroë. Peudoman njang peutunjok djalan keu djeuëp-djeuëp bansa dalam hai
njang lagèë njoë njan keuh seudjarah djih. Teutapi di geutanjoë seudjarah teuh ka
gadoh bandum dalam awo. Hana ta teupeuë lé peuë njang ka teudjadi di Nanggroë
Atjèh njoë 50 thôn njang ka u likôt, peuë lorn 5000 thôn njang ka ka.

Padahai, njang ubé buët, 'eleumèë seudjarah droë teuh keuh njang ék bri
djeunaweuëb keu geutanjoë peukara peuë njang peureulèë ta peubuët bak tiëp-tiëp
watèë, dan bak djeuëb-djeuëb na baja keu bansa. Seudjarah geutanjoë peunoh
deungon tjeunto dan teuladan pakri ban éndatu geutanjoë geu ngiëng droë geuh;
pakri ban gob njan geu peubuët watèë bansa dan Nanggro Atjèh njoë na dalam
baja; pakri ban gob njan geubri meunalaih keu buët bansa laén; pakri ban gob njan
geu ngiëng bansa-bansa laén di Sumatra, Malaya dan Djawa; pakriban gob njan
geu

4
ngiëng bansa-bansa iërupa dan Amèrika; dan peuë njang ka geu peugot bak
peutheun dèëlat bansa dan Nanggroë Atjèh njoë. Bandum 'èleumèë njoë ka hana lé
bak djaroë geutanjoë keuturônan Iheuëh prang deungon Beulanda njan, pada hai
masa njang ka u likôt njan na keuh sibagoë tanglông njang ék peupeungeuh djalan
keu masa ukeuë.

Meunankeuh, bak watèë ureuëng Beulanda djipeutalô lé ureuëng Djeupang,

geutanjoë ureuëng Atjèh dan Nanggroë Atjèh njoë djitjok lé Djeupang. Nan-nan gob
njang mat nanggroë dan djaroë-gaki djih meugantoë nibak basa Beulanda keu basa
Djeupang: "Gouverneur", "Controleur", "Zeifbestuurder" djeuët keu “Tjokan",
"Guntjo", "Suntjo", dan laén lom lagèë njan. Teuma, bak watèë Djeupang pih ka talô
prang, dan pajah djih meunjeurah bak pihak Meusjarikat (Amèrika, Inggréh,
Peurantjis, Beulanda dah rakan-rakan djih), nanggroë Atjèh njoë rhet keulai bak
djaroë droëteuh, seudang ban saboh "Hindia Beulanda"--njang djinoë ka djibalék
nan keu "Indonesia" njang makna djih "Pulo Kléng" atawa "Pulo Hindu" --ka djitjok
keulai lé Beulanda.

Teutapi Beulanda bak watèë njan han djidjeuët teuka keulai keunoë u
nanggroë Atjèh keureuna peungaba buët éndatu geutanjoë. Njoë keuh saboh
tjeunto dalam seudjarah dônja, pakriban buët éndatu, buët ureuëng tjhik teuh njang
ka maté bri peulindông keu keuturônan njang mantong hudép nibak baja djipeuék
prang lé musôh. Teutapi geutanjoë Atjèh bak thôn 1945, lagèë ka ta meuteu'oh
bunoë dilikôt, na dalam seupôt-seupeuët peukara politék dan peukara mat
nanggroë teuh. Geutanjoë na keuh lagèë ureuëng ka gadoh akai, hana ta teupeuë
peubuët peuë njang djroh keu droëteuh bak watèë njang peuntèng that njan. Adak
meugeutanjoë hana teungeut, adak meu ta teupeuë peuë njang djroh keudroëteuh,
teuntèë geutanjoë ka ta peunjata ladju bak dônja bahwa nanggroë Atjèh meutuah
njoë ka meurdéhka keulai lagèë djameun kon sabé ateuëh rhuëng dônja. Bak
watèë njan geutanjoë hana soë ék sanggah bak ta peudong hak droëteuh keulai.
Beulanda han djidjeuët gisa lé beureukat peungaba éndatu. Djawa ka djitjok teuma
lé Beulanda. Sukarno ka djimeunjeurah lagèë aneuk manok. Djinoë barô ta teupeuë
padum na jum njang pajah tabajeuë keureuna hana 'eleumèë njan.

Meunankeuh, keureuna geutanjoë ka djeuët keu bangai that, nibak

tapeunjata droëteuh meurdéhka keulai, geutanjoë tadjak seutot Djawa dan tapeugot
droëteuh keudjaminan atawa "borg" Djawa bak mata dônja, nanggroë Atjèh njoë
tabri djih ngui sibagoë bukti tanoh de facto djih bak dônja, tanoh njang han ék
djipeutaklôk lé Beulanda, Djadi kurban dan peungaba éndatu geutanjoë kon na
tangui keu droëteuh bak peutheun keu meurdéhkaan nanggroë Atjèh njoë, teutapi
ta bri djingui lé Djawa bak peutheun keumeurdéhkaan droë djih dan keuneuleuëh
djidjadjah geutanjoë teuma. Djinoë nan-nan djaroë-gaki gob njang mat nanggroë
geutanjoë ka djigantoë teuma deungon basa Djawa. "Tjokan", "Guntjo", "Suntjo" ka
djeuët keu "Gubernur"(djitjuë nibak basa Beulanda), "Bupati". "Wedana,"

5
"Tjamat" dan laén lagèë njan. Njoë bandum na keuh alamat peundjadjahan bansa
gob ateuëh bansa geutanjoë njang handjeuët han tasampôh beu gléh nibak muka
nanggroë Atjèh.

Keu geutanjoë bansa Atjèh djalan hudép tjit saboh sagai: hudép deungon
mulia. Dan hudép deungon mulia maknadjih hudép deungon meurdéhka. Hana gah
bak hudép lamiët. hudép dimijub peurintah bansa laén kon mantong hana
mustahak, teutapi mustahé beugi geutanjoë njang darah Atjèh na ilé dalam tubôh
teuh. Wasiët seudjarah geutanjoë njang ka meribèë thôn, njang ka geuseutot lé
éndatu geutanjoë trôk 'an naphaih geuh njang keuneuleuëh, hana laén nibak njoë:
leubèh got ta maté bak ta peudong keu muliaan agama, bangsa dan Nanggroë
Atjèh njoë nibak hudép djeuët keu lamiët bansa laén. Njoëkeuh sabab maka
nanggroë Atjèh dan bansa Atjèh meurdéhka dan mulia sabé ateuëh rhuëng dônja.

Risalah Atjèh BAK MATA DÔNJA njoë ka ulôn susôn keu ureuëng muda dan
aneuk dara Atjèh bak watèë njoë, sibagoë saboh tutuë njang peusambông masa
njang ka u likôt deungon masa ukeuë, sibagoë seunambông taloë njang ka putôh
deungon masa djameun, supaja ureuëng muda Atjèh, agam dan inong, geupham
keulai pakriban dônja njang ka geupeudong Ié éndatu, pakriban keumuliaan njang
ka geuteumeung, dan pakriban bak watèë njan geutanjoë Atjèh gob thèë na ban
saboh dônja. Asoë buku njoë teusadja teupiléh nibak padum-padum boh tuléhsan
keunarang ureuëng lerupa dan Amerika teuntang hai nanggroë Atjèh bak masa
njang ka u likôt, nibak meureutôh-reutôh keunarang laén dalam basa Inggréh,
Portugéh, Peurantjis, Djeureuman, Beulanda, Italia dan Arab njang ka ulôn
teumeung dalam meuthôn-thôn parèksa dalam keuneubah kitab-kitab djameun di
Lissabon (Portugéh), Madrid (Spanjol), Paris (Peurantjis), London (Inggréh),
Istanbul (Turki), New York dan Washington (Amerika).

Le that buku njang gob tuléh teuntang Atjèh dalam basa Meulaju meu asai
nibak peuë njang ka djituléh Ié ureuëng Beulanda, djadi meu asai nibak musôh
geutanjoë. Ka trang, ureuëng Beulanda sabé djitjuba peu ubit arti geutanjoë Atjèh
dalam dônja, dan djitjuba tôp bak geutanjoë peuë njang bangsa lerupa njang laén
piké teuntang bangsa geutanjoë. Peuë lom saboh strategi politék dan militè
Beulanda bak djimuprang deungon geutanjoë, lagèë kheun Snouck Hurgronje hana
laén nibak "hun superioriteitswaan te ontnemen", njakni deungon djalan ta peu
hantjô peurasaan keu muliaan dan keutinggian bangsa Atjèh njan. Djadi Beulanda
pih djiteupeuë meunjo geutanjoë mantong ta ngiëng droëteuh lagèë saboh bansa
njang mulia geutanjoë han ta tém sagai meunjeurah dan han ék djih djadjah.

Deungon ta teupeuë pakri ban Atjèh BAK MATA DÔNJA dan pakri ban
bansa-bansa laén ban saboh dônja djingiëng geutanjoë Atjeh, maka 'eleumèë njoë
meutulông keu geutanjoë keuturônan Atjèh bak masa njoë bak ta ngiëng

6
droëteuh lagèë saboh bansa njang mulia, mangat ta tu'oh hudép dan ta tukri maté
lagèë njang patôt keu saboh bansa njang mulia. Meunantjit, mangat ék ta peugot
peuë njang ka reuloh, ta peugisa peuë njang ka gadoh.

Teungku di Tiro

New York, 15 Mart, 1968.

II

WILAJAH KEURADJEUËN ATJÈH

Dalam hikajat Malém Dagang njang peugah riwajat prang Atjèh deungon
Portugéh bak thôn 1629, na geupeugah tjit bataih Keuradjeuen Atjèh bak watèë
njan, njang teudong nibak leubèh siteungoh pulo Sumatra: rot Timu trôh u Kruëng
Kampar, rot Tunong trôh u Bengkulèn. Seudang di Tanoh Meulaju, nanggroë
Djohor, Phang, Pirak, Keudah dan Perlis rôh dalarn wilajah Keuradjeuën Atjèh tjit.
Laén nibak buku Malém Dagang njan goh lom na ta teumeung buku Atjèh njang
peugah peukara bataih Keuradjaan Atjèh. Teutapi sjukô keu Tuhan, peuë njang
geutanjoë Atjèh keudroë teuh ka tuwo bak ta tuléh, atawa ka na teutuléh teutapi ka
gadoh dalam awo, ka gob thèë na ban saboh dônja dan ka gob tuléh dalam sigala
basa.

Bataih njang ka geupeunjata dalam hikajat Malem Dagang njan ka djipeusah

tjit dalam kitab Djeureuman, Meyers groszes Lexikons, lagèë njoë:

Bak phôn abad keu 17, watèë Keuradjaan Atjèh njang mulai teudong
deungon raja bak abad keu 16, na bak putjak keubeusarandjih, luwaih
wilajah Keuradjaannjan di panté Barat pulo Sumatra trôh u Bengkulen
dan dibagian Timu Sumatra trôih u Kampar, seudang saboh bagian tanoh
njang toê deungon njan, dan Tanoh Seumeunandjong Meulaju na tanoh
djadjahan Atjèh.*

* "Anfang. des 17 Jahrh., als das Anfang des 16 Jahrh. begründete Reich Atschin
auf seiner Höhe stand, erstreckte sich sein Gebiet längs der Wesküste Sumatra s
bis Benkulen und längs der Osküste bis Kampar während ein Teil der angren-
zenden Binnen länder und Halbinsel Malakka ihm Tribut zahlte. " Meyers groszes
Lexikons, djiléd II, ôn 63.

7
 Ahli seudjarah Peurantjis. C. de Magnin, dalam keunarang gob njan "Atchin
ou Achem" peukara hai nanggroë Atjèh dalam kitab La Grande Encyclopédie,
geutuléh;

Bak thôn 1582 ureuëng Atjèh ka geupeuluwaih dairah peungarôh

keukuasaan geuh ateuëh pulo-pulo Sunda, dan ateuëh saboh bagian
tanoh Seumeunandjông Malaka. Meunantjit Atjèh peudong hubôngan
deungon bandum nanggroë ban silingka Laôt Hindi, dan mulai nibak
nanggroë Djeupang trôk 'an u nanggroë-nanggroë Arab. Peurdjuangan
njang geupeugot lé ureuëng Atjèh bak geulawan ureuëng Portugéh njang
duëk dalam kuta Malaka mulai phôn bak abad keu 16 trôk 'an
peuteungahan abad keu 17, na keuh saboh bab njang hana kureuëng
keubeusaran dan keumeugahan dalam seudjarah bansa Atjéh. Bak thôn
1586 sidroë Radja Atjèh geudjak prang ureuëng Portugéh deungon saboh
armada njang teudong nibak kira-kira 500 boh kapai prang deungon
60,000 teuntra laôt. *

Seudang dalam buku-buku Peurantjis njang laén dalam abad keu 16 dan 17 tiêp-
tiëp djiseubôt nan Atjèh djipeunjata sabé bahwa nanggroë Atjèh na keuh saboh
nanggroë njang paléng rajek kuasa di Asia Timu njoë. Miseuë djih, kitab raja
Larouse Grand Dictionnaire Universelle, djibri peunjata peukara geutanjoë bangsa
Atjèh lagèë njoë: "ureuëng Atjèh na saboh bansa njang paling rajek kuasa di pulo-
pulo Asia Timu bak akhé abad keu 16 trôk'an peuteungohan abad keu 17."**

*" En 1582, ils avaint étandu leur prépondérance sur les i`lesde la Sonde, sur
une partie de la presqu'iie de Malacca, ils étaient en relation avec tous les
pays que baigne l'océan Indien depuis Ie Japon jusqu'à l'Arabie. La lutte qu'il
soutinrent contre les Portugais établis à Malacca depuis Ie commencement du
XVIe siècle jusqu'au milieu du XVIIe siècle n'est pas une des pages les moins
glorieuse de l'histoire des Atchinois. En 1586, un de leurs sultans attaque les
Portugais avec une flotte d'environ 500 voiles montée par 60,000 marins." C.
de Magnin, "Atchin ou Achem", La Grande Encyclopédie, djiléd IV. ôn 402.
Paris. 1874.

** " Vers la fin du XVIe siècle et jusqu' à la moitié du XVUe, les Achins etaient la
nation dominante de l'archipel Indien." Larouse Grand Dictionnaire Universelle,
djiléd I, ôn 70. Paris, thôn 1866.

8
 H. T. Damsté, dalam karangan djih "Het Volk van Atjèh", ka djituléh bahwa
"bak awai abad keu 17, wilajah Keuradjaan Atjèh di Sumatra rot Tunong trôk u
Palembang dan Bengkulen, dan di Seumeunandjông Tanoh Meulaju trôk u Kedah,
Pirak dan Phang. "*

Ban-ban njoë ka ulôn teumeung teuma di New York dan di Madrid padum-
padum boh peuta tuha beunua Asia njang peunténg that keu geutanjoë Atjèh,
sabab dalam peuta-peuta njan trang teurakam bataih dan luwaih wilajah
Keuradjaan Atjèh mulai bak abad keu 16 trôk'an abad keu 19 dan trôk'an bak watèë
mulai prang deungon Beulanda. Salah saboh nibak peuta-peuta njan geu
peuteubiet di nanggroë Peurantjis bak thôn 1708, peuneugot ahli 'eleumèë bumoë
Peurantjis, Chatelain. Peuta njan geupeunan "Carte des Indea de la Chine, des iles
de Sumatra, Java, etc.", njang maknadjih, "Peuta India, Tjina, pulo Sumatra, pulo
Djawa dan laén nibak njan." Dimijub nan njan na teutuléh teuma: "Dressée sur les
Memoires les plus nouveaux et sur les meilleurs Observations, tirées des Relations
les plus fideles, " njang maknadjih. " Teupeugot meunurôt 'eleumèë njang paléng
barô, dan watèë Iheuëh teusidék deungon teugoh that, meunurôt ukôran njang
betôi that lageë keuadaan njang sibeunadjih. " Dalam peuta njan nan
Keuradjaan Atjèh teutuléh deungon basa Peurantjis: ROYAUME D'ACHEM. Bak
watèë njan, thôn 1708, bataih Keuradjaan Atjèh leumah lagèë njoë: bataih di panté
Barat Sumatra na rot Tunong Padang (antara Padang deungon Bengkulen); bataih
di panté Timu Sumatra na bak Kruëng Kampar. Djadi beuna that lagèë ka
geupeugah dalam hikajat Malem Dagang. Bah that pih Keuradjaan Atjèh bak saboh
watèë na Ieubèh luwaih nibak njan, peuta njoë na saboh dokumen njang peunteng
that keu seudjarah Atjèh. (Kalon peuta njan bak on 10). Rot blah wie, dimijub, na
teutuléh keuteurang an lagèë njoë:

Pulo Sumatra na saboh pulo njang raja that di Asia.... Pulo Djawa, njang
leubeh djeuoh u Tunong njan, karap bandum na tanoh djadjahan
Beulanda.... Djakarta, njankeuh teumpat djiduëk Uleë Peumeurintah
Kolonial Beulanda. **

Djadi bak thôn 1708, bak watèë geutanjoë bansa Atjèh mantong teutap
meurdéhka, dan nanggroë Atjèh na saboh nanggroë meurdéhka njang raja dan
meukuasa dalam dônja, Djawa tjit ka djeuët keu tanoh djadjahan Beulanda. Leubèh
100 thôn

*" ...in het begin van de 17de eeuw reikte deze op Sumatra naar het Zuiden tot
Palembang en Bengkulen, en op den Malakaanschen overwal tot over Pera',
Pahang en Kedah. " H. T. Damsté. "Het Volk van Atjèh", De Volken van
Nederlandsch Indië, seunusôn Prof. J. C. van Eerde, djiléd I, ôn 39.

**" L'ile de Sumatra est une des plus considerables de l'Asie.... Java, qui est la
plus meridionale des Iles de la Sonde apartient presque toute aux
Hollandois.... Batavia est Ie sejour du Gouvernr. General des Indes." 1708.

9
10
Iheuëh njan, njakni bak thôn 1811, Djawa djireubôt lé Inggréh nibak djaroë
Beulanda, dan djipeuduëk di mijub peumeurintah Kolonial Inggréh di India. Bak thôn
1816, pulo Djawa njan dji bri pulang teuma lé Inggréh keu Beulanda. Meunankeuh,
bak watèë Djawa ka meu reutôh-reutôh thôn djeuët keu bangsa lamiët gob, dan
awak njan meutuka-tuka djaroë nibak saboh po djih keu po djih njang laén,
geutanjoë Atjèh mantong teutap sabé lagèë saboh bansa meurdéhka njang gob
thèë na ban saboh dônja.

Deungon meuteumeung peuta-peuta njoë bandum, maka ka tjukôp bukti keu

geutanjoë peukara keubeusaran Atjèh bak masa njang ka u likôt. Peuta-peuta njoë
peu kong deungon hana ragu-ragu lé peuë njang ka gob tuléh dalam seudjarah
dônja, dalam sigala basa, teuntang keubeusaran bansa dan nanggroë Atjèh.

III

PRANG DEUNGON BEULANDA: TARAF PHÔN

5 April - 23 April, 1873

Prang geutanjoë deungon Beulanda njang trôk'an 65 thôn njan (1873 - 1937)
njang dalam kitab njoë akan ta meuteu'oh dalam Ihèë boh taraf, na keuh saboh
keudjadian njang Ie that arti keu geutanjoë bansa Atjèh dalam bideuëng seudjarah,
militè, politék, ekonomi dan adab, sabab prang 65 thôn deungon Beulanda njang na
keuh ibarat saboh batèë udjoë njang peuteuntèë peuë geutanjoë Atjèh meuh atawa
teumaga, pirak atawa timah, peuleusu atawa tulèn. Geutanjoë bangsa Atjèh ka ta
beudoh nibak keunong udjoë deungon peudeuëng dan apui njan, njang leubèh
siteungoh abad, luka parah, siteungoh hudép, siteungoh maté, teutapi deungon
keumuliaan dan keuhormatan njang leubèh rajek bak dônja dan bak akhirat nibak
njang kaka. Pakon? Sabab dalam prang njan ban saboh dônja ka djikalon pakri ban
250,000 ureuëng muda dan aneuk dara Atjèh geutém bri djawong bak peutheun
nanggroë Atjèh njoë nibak djidjadjah Ié bangsa gob; njoë maknadjih 25 droë nibak
tiëp-tiëp 100 droë ureuëng Atjèh inong-agam, atawa 50 droë nibak tiëp-tiëp 100
meunjo takira ureuëng agam mantong, geutém maté bak peutheun

11
Nanggroë njoë, sabab bak watèë njan geutanjoë Atjèh tjit na kira-kira similiun droë
sagai, inong-agam, tuha-muda. Saboh bansa njang djitém meudong lagèë njan bak
peutheun keumeurdéhkaan droë, na keuh saboh bansa njang nan gadoh dalam
dônja njoë. Dalam sendjarah dônja, goh lom na saboh bansa laén, bôh di Timu
atawa di Barat njang ék djimeudong lagèë geutanjoë! Bak peutheun dèëlat
Nanggroë dan keu muliaan bansa.

Bah that beu Beulanda njang bak wateë njan djeuët keu lawan geutanjoë
djimeungaku tjit peukara sipheuët pahlawan geutanjoë Atjèh. Miseuë djih, uleh H.
C. Zentgraaf ka djituleh:

Na keuh saboh keubeunaran njang handjeuët han ta akui bahwa bansa

Atjèh njan, inong dan agam, ka geumuprang bandum na lagèë bintang
hu, bak peutheun tjita-tjita keubansaan atawa tjita-tjita keuagamaan
ureuëng njan. Dalam gulôngan peudjuang-peudjuang njoë Leupah that Ie
ureuëng agam dan ureuëng inong njang djeuët keu keubanggaan keu
tiëp-tiëp bansa. Ureuëng njan hana kureuëng nibak pahlawan prang
geutanjoë njang paléng rajek that. *

Saboh bansa njang ék djimeudong 65 thôn peutheun nanggroë djih, na keuh saboh
bansa njang kha that dalam dônja njoë, njang nan ék djipeutaklôk lé gob sipanjang
masa, bah that pih mungkén talô prang si uroë-dua.

Sidroë peungarang Beulanda treuk, J. Kreemer, njang ahli peukara seudjarah

Atjèh tjit, djituléh lagèë njoë:

Bah that pakriban ta prang bansa Atjèh njan, awak njan teutap sabé hana
hèk bak djipeutheun nanggroë djih tiëp-tiëp sibudju gaki. 'Hana djeuët soe
bantah, kheun Djeundral Pel, 'bahwa bansa Atjèh ka geu ôsaha deungon
sipheuët njang kreuëh that, njang patôt geutanjoë tahe bak ta kalon;
meunantjit buët peutheun Nanggroë ureuëng njan, njang geupeulaku
deungon 'eleumèë, keukuatan dan keubit-keubit that, lagèë hantom ta
kalon bak bansa-bansa laén di pulo-pulo Hindia njoë.' **

*" De waarheid is dat de Atjehers mannen en vrouwen in het algemeen

schitfcerend hebben gevochten voor wat zij zagen als hun nationaal of
religieue ideaal. Er is onder die atrijdera een zeer grootaantal mannen en
vrouwen die den trots van elk volk zouden uitmaken; zij doen voor de
schitterendste van onze oorlogsfiguren niet onder." H.C. Zentgraaf, Atjeh, on 1.
** " Maar welke slagen den Atjeher ook werden toegebracht, steeds bleef hij
onvermoeid om zijn grond voet voor voet te verdedigen. 'Het valt niet te
ontkennen'---zoo drukte generaal Pel zicht uit--'dat hij gestreden heeft met
bewonderenswaardige hardnekkigheid en bij zijn verdediging een tact, energie
en werkzaamheid heeft aan den dag gelegd, die men te vergeefs in zulk een
mate bij eenig ander volk in den Indischen Archipel zou zoeken.'" J.Kreemer,
Atjèh, djiléd I, on 231.
12
Beutôi, geutanjoë keuneuleuëh talô dalam prang 65 thôn njan deungon Beulanda,
teutapi tan na saboh bansa dalam dônja njang meunang sabé? Hana saboh bansa
njang meunang sabé dalam prang. Beulanda keudroë djih tjit leubèh kajém talô
nibak meunang. Njoë keuh sabab maka bandum bansa-bansa dalam dônja njoë
djipeugot uroë raja keu tiep-tiep keumeunangan, sabab ureuëng hana meunang
prang geunab uroë! Tiëp-tiëp bitjah prang akhé djih tjit saboh antara dua: meunang
atawa talô. Sabab njan keuh hana bansa njang meunang sabé, dan hana bansa
njang talô sabé.

Keu geutanjoë bansa Atjèh, prang 65 thôn deungon Beulanda njan, kon
prang phôn, dan kon prang keuneuleuëh, meunjo geutanjoë mantong ta keumeung
hudép deungon malia. Jôh goh lom prang deungon Beulanda njan geutanjoë Atjèh
ka ta muprang 14 (peuët-blaih) go deungon Portugéh dan 14 go meunang sabé.
Prang njang paléng rajek antara Atjèh deungon Portugéh na bak thôn 1629, bak
watèë Po teu Meureuhom lskandar Muda geudjak prang ureuëng Portugéh di
Malaka deungon armada Atjèh njang teudong ni bak 500 boh kapai-prang, deungon
60,000 droë teuntra laôt. Bak masa njan, Armada Atjèh na keuh saboh armada
njang paléng raja ban saboh dônja. Meunurôt peuë njang djituléh lé sidroë ahli
seudjarah Inggréh, "sireutôh boh diantara kapai prang dalam Armada Atjèh njan
leubèh rajek nibak kapai-kapai prang bansa-bansa Iërupa bak watèë njan. "*

Meunantjit, bah that pih geutanjoë talô keuneuleuëh dalam prang 65 thôn
deungon Beulanda, dalam prang njan geutanjoë kon talô sabé, teutapi na tjit
keumeunangan geutanjoë njang meusjeuhu ban saboh dônja. Njoë pih saboh
meukeusud njang peunténg njang keumeung ulôn peugah disinoë. Saboh
keudjadian njang djitôp that lé Beulanda dalam prang njan, njankeuh
keumeunangan geutajoe Atjèh bak phôn prang, njakni bak thôn 1873.

Lagèë geutanjoë bandum ta teupeuë, bak watèë Beulanda phôn-phôn that

djipeuék prang, djiteungoh di Kuala Atjèh, bak uroë 5 buleuën April, 1873, deungon
panglima djih djeundral Kohler. Dalam watèë 18 uroë, teuntra Beulanda njan ka talô
prang deungon teuntra Atjèh. Djeundral Kohler maté keunong beude Atjèh dan
teuntra djih njang bandum teudong nibak sidadu Beulanda toktok, njang mantong
hudép bandum pluëng pula-pingkui u laôt djak ék kapai gisa u Djawa njang sabé
djeuët keu eumpung pantjuri nanggroë gob di Timu njoë. Pakri ban rajek dan
dahsjat prang njan, dan padum na rajek talô Beulanda njan, njoë bandum djisom
that bak geutanjoë lé Beulanda. Buku-buku seudjarah Beulanda bandum seungab
that peukara mideuën prang Kuala Atjèh njoë. Miseuedjih, buku J. Kreemer, Atjèh,
njang

*" The fleet consisted of 500 sail, a hundred of which were of greater size than
any then constructed in Europe. " John Crawfurd, A Descriptive Dictionary of
the Indian Islands and Adjacent Countries, 6n 3. London, 1856.

13
teubai djih dua djiléd, deungon asoë 1307 ôn, peukara prang di Kuala Atjèh njan
djimeuteu'oh hana leubèh nibak dalam 12 baréh Meunantjit deungon peungarang
Beulanda njang laén. Pada hai prang Kuala Atjèh njan na saboh mideuën prang
njang bri narit peuneutôih dalam seudjarah dônja - a decisive battle of history. Su
meuriam Atjèh bak watèë njan gob deungo ban silingka dônja Tuhan njoë. Ahli-ahli
militè Inggréh, Amerika dan Djeureuman djipandang keumeunangan Atjèh ateuëh
Beulanda dalam mideuên prang Kuala Atjèh njan na saboh keumeunangan
ureuëng Asia Timu ateuëh ureuëng lerapa njang phôn-phôn that dalam mideuën
prang dalam seudjarah dunia moderen.

Pakri ban keumeunangan Atjèh ateuëh Beulanda njan meunarék haté ban
saboh dônja djeuët ta kalon nibak ulèë keunarang (editorials) surat-surat haba
njang peunténg ban saboh dônja. Miseuëdjih, surat-haba Inggréh, The London
Times, uroë22 buleuën April, 1873, dan surat-haba Amerika, The New York Times
uroë Sabtu, uroë 3 buleuën Mei, 1873, djituléh dalam ulèë-keunarang djih lagèë
njoë (Kalon gamba bak On 16; bandua surat-haba njoë mantong djiteubiët geunap
uroë trok'an uroë njoë):

PRANG DI SUMATRA
Prang Antara Beulanda Deungon Atjèh
Haba Mideuën Prang
Nibak The London Times 22 April, 1873

"Saboh keudjadian njang meunarék that haté dalam seudjarah

peundjadjahan moderen katrôh ta deungo nibak pulo Hindia Timu.
Saboh teuntra ureuëng lerupa njang raja that ka talô prang dan
djinoë ka keunong beureukaih lé teuntra nanggroë Atjèh.

"Saboh bagian njang rajek nibak pulo Sumatra na dalam djaroë

Beulanda, teutapi rot baroh dan rot timu pulo njan mantong tinggai
dua boh nanggroë meurdéhka. Njang rot baroh njankeuh nanggroë
Atjèh -- State of Achin. Bak 26 uroë buleuën njang ka u likôt,
Beulanda deungon rasmi ka djipeunjata prang ateuëh bangsa Atjèh;
dan bak 12 uroë buleuën April Beulanda djipeugah ka meuteumeung
padum-padum boh keumeunangan. Djipeugah Ié Beulanda djih ka
ék djitjok 2 boh kuta Atjèh dan teungoh dji- peugot siasat djak, tjok
istana Sultan Atjèh. Teutapi bah that pih bak watèë njan kon,
Beulanda ka mulai djirasa buët njan na leubèh pajah nibak djisangka
bak phôn, dan ka na haba teuntra Beulanda ka pajah lakèë bantu u
Djakarta. Limong uroë watèë Iheuëh njan, Beulanda ka djimeungaku
djih ka keunong hantam dan keumeung talô.

"watèë Iheuëh djitjuba tjok padum-padum boh kuta Atjèh, Beulanda

djitjuba tamong u Kutaradja teutapi

15
16
teutapi ka djipoh talô Ié teuntra Atjèh. Dalam peurteumpôran njan
pihak, Beulanda 'karap putôih asa.' Le that sidadu Beulanda rusak
dan djeundral njang djeuêt keu panglima prang Beulanda pih ka
maté. Nan kuta Atjèh njan na gob peugah 'keuraton', meunurôt haba
Beulanda. Menurot haba Beulanda tjit, kuta njan geupeutheun lé
teuntra Atjèh deungon meuriam artileri njang raja-raja that, dan bak
binèh njan na lom kuta ubit-ubit. Teuntra Atjèh djimeudong keubit-
keubit that bak peutheun kuta njan. Beulanda pajah djihadap kon
meu kuta-kuta mantong. Dilua kuta, Beulanda djiprang lé teuntra
Atjèh nibak sigala pihak dan deungon pasôkan njang matjam-
matjam. Beulanda ka pajah djilakèë beunantu teuntra deungon kapai
prang u Djawa. Djinoë teuntra Beulanda njang mantong tinggai di
Atjèh ka pajah surôt bandum. Dalam rapat prang Beulanda di Kuala
Atjèh, panglima-panglima Beulanda bandum sipakat bahwa
keureuna Ie that teuntra Beulanda njang ka maté, teumpat duëk
Beulanda han ék peutheun Ié, leubèh got
pijôh prang meusiteungoh thôn.

"Teutapi alasan njang dji bri lé Beulanda keu keuputôsan njoë na

keuh keureuna teuka musém udjeuën. Djipeugah, angèn raja njang
teuka bak musém udjeuën njan peurajek umbak bak binèh laôt
hingga hubôngan kapai prang deungon darat djeuët keu pajah
lageëna, dan handjeuët djibri bu keu sidadu djih di darat. Peuë njang
djeuët djipeubuët lé Beulanda djinoë njan keuh tôp binèh laôt Atjèh
mantong.

"Djadi ureuëng Atjèh djinoë siat ka geuteumeung keumeunangan

njang keuneuleuëh, keumeunangan njang bri narit peuneutôh.
Musôh kon talô mantong, teutapi ka pajah pluëng u luwa.

"Bak peunjum geutanjoë, keudjadian njoë bandum na leupah that

hireuën, keureuna pakri ban Beulanda ék salah keunira djih teuntang
keukuatan bangsa Atjèh. Nanggroë Atjèh--State of Achin--hana that
Ie soë turi di lerupa. Saboh buku 'eleumèë njang paléng barô
peugah lagèë njoë: 'Atjèh bak masa djameunkon na saboh
keuradjaan njang rajek that kuasa, teutapi djinoë karap gadoh. ' Bak
watèë ureuëng Portugéh phôn that trôk u Sumatra, bak thôn 1509,
djikalon bandum nanggroë ban seulingka Atjèh njan geupeurintah Ié
sidroë radja njang meukuasa that njang tham ureuëng Portugéh
nibak peudong kuta toë-toë disinan. Ureuëng Beulanda na leubèh
meu untông 100 thôn treuk watèë Iheuëh njan sabab Beulanda bak
watèë njan geutém teurimong lé Radja Atjèh. Ambassador Atjèh
geudjak keudéh u nanggroë Beulanda meusigo deungon euntôsan
Beulanda u nanggroë Atjèh.

"Paneuk djih Keuradjaan Atjèh sabé na kha that

17
 mulai phôn kon geutanjoë ureuëng lerupa trôk keunan u Sumatra.
Dan Beulanda, bak haté geutanjoë, teuntèë handjeuët han
djiteupeuë peukara asai-usui keuradjaan dan asai-usui keukuatan
bangsa Atjèh dan nanggroë Atjèh. Atjèh Ie that peurdagangan, dan
meunurôt geutanjoë teupeuë ureuëng Atjèh ka djeuët geupeugot
meuriam-meuriam njang raja dan teuga-teuga that.

"Ureuëng nanggroë Sumatra Ie biëk Meulaju; teutapi njang duëk rot

Barôh pulo Sumatra bak Nanggroë Atjèh, gob peugah, na saboh
bangsa njang leubèh tjarong nibak bangsa-bangsa laén. Awak njan
leubèh panjang, leubèh got badan, dan na hitam batjut nibak
bangsa-bangsa laén disinan. Menurôt haba, awaknjan na
meudjampu darah India. Ureuëng njan meuagama Islam, teutapi
peuë mazhab hana ta teupeuë.

"Geutanjoë kon batjut hireuën, pakri ban ureuëng njang meunjo

tabandéng deungon ureuëng lerupa djeuët ta kheun leubèh-
kureuëng kureuëng madju, ék peutalô saboh keuradjaan lerupa
dalam mideuën prang. Ureuëng Beulanda ka djipeuluwaih wilajah
djih di pulo Sumatra deungon djalan tjok manufa'at nibak pakeé saré
keudroë-droë antara, keupala-keupala ureuëng Sumatra. Teutapi
ureuëng Atjèh teuntèë ka djipeukeumaih droë djih bak muprang
deungon lisék that hingga Beulanda hana djiteupeuësapeuë.

"Ka teuhtèë, akhé prang njoë tjit saboh sagai. Ureuëng Atjèh djeuët
meusenang-seunang deungon keumeunangan gobnjan trôk'an
siteungoh thôn treuk, bah that pih 'tuôp-larang' (blokkade) Beulanda
ateuëh panté Atjèh akan peurusak peurdagangan Atjèh. Ureuëng
Atjèh mungkén mantong djeuët geutjok balaih ateuëh teumpat-
teumpat njang disinan na djiduëk Beulanda di Sumatra. Teutapi
watèë baja angèn musém hudjeuën ka habéh, Peumeurintah
Beulanda teuntèë akan djipeusapat saboh teuntra njang tjukôp raja
njang ék peupatah peurlawanan Atjèh.

" Hana mungkén takalon deungon hana ta rasa seudéh peurdjuangan

keuneuleuëh ureuëng nanggroë njoë lawan keukuasaan lerupa. Njoë
na saboh tjalitra njang saban tjit, bah that pih keukuatan njang
meulawan njan hana sabé, bôh ureuëng nanggroë-nanggroë Melaju
njang siteungoh meu adab, atawa ureuëng Indian Moduc njang
mantong kleuët. Ureuëng njan ék geutjok balaih bak saboh-saboh
watèë, teutapi keuneuleuëh ureuëng njan talô. Geutanjoë gohIom
tateupeuë peuë peukara dawa antara Beulanda deungon ureuëng
nanggroë-nanggroë Meulaju; teutapi djeuët ta pham

18
 ladju ureuëng-ureuëng Meulaju djikalon keukuasaan Beulanda
deungon hana peutjaja, dan peukara-peukara njang djeuët peudong
dawa bagaih teuka geunap uroë. Beulanda meugah djroh deungon
ureuëng tanoh djadjahan djih.

“Teutapi Atjèh kon na saboh tanoh djadjahan Beulanda. Hubôngan

antara bangsa Atjèh deungon bangsa Beulanda teuntèë tjit
djipeungarôh lé peurasaan umum di pulo Sumatra teuhadap
Beulanda njang peliték djih kon peukureuëng peurlawanan aneuk
nanggroë keu djih. Tanoh djadjahan Beulanda kon lagèë tanoh
djadjahan Inggréh. Peumeurintah tanoh djadjahan Inggrèh na piké
keu aneuk nanggroë. Djadjahan Beulanda djipeudong tjit bak mita
laba keu nanggroë Beulanda mantong.

Surathaba Amerika The New York Times, uroë Seulasa, 6 Mei, 1873 <kalon
gamba bak ôn 20) djituléh lorn dalam ulèëkeunarang djih lagèë njoë:

BEULANDA TALÔ DI SUMATRA

"Nibak keudjadian-keudjadian njang adjaéb that bak masa njoë,

njang kon batjut meunarék haté dônja, njankeuh peukara teuntra
bansa-bansa njang ka madju djipeutalô Ié lawan njang hana madju
atawa siteungoh madju. Djameun, bak masa Cortez dan Pizarro
(dua panglima prang Spanjol) peutalô ureuëng Mexico dan Peru
deungon mudah, ka timoh saboh pikéran njang keuneuleuëh djeuët
keu pikéran umum dalam dônja Keuristen, bahwa bangsa Indian dan
bangsa-bangsa aneuk nanggroë laén hana njang ék Iawan
keukuatan dan alat-sindjata teuntra lërupa. Teutapi dalam padum-
padum boh keuturônan watèë Iheuëh njan ka laén haba teuma. Gob
peugah, teunaga prang aneuk nanggroë Amèrika Tunong njang
leumoh leumbôt njan hana saban deungon aneuk nanggroë Amèrika
Barôh, ureuëng Indian mirah kulét, njang ka muplôh thôn ék
djipeutheun tanoh djih nibak djaroë panglima prang ureuëng Inggréh
njang djak duëk u Amerika Barôh. Panglima-panglima Indian, lagèë
Philip Mount Hope, barô djimaté watèë Iheuëh djipoh musôh djih Ie
that. Meunantjit bak masa geutanjoë djinoë, aneuk nanggroë New
Zeeland mantong ék djipeutheun droëdjih nibak teuntra piléhan
Inggréh dan ka padum go djipeuhireuën dônja deungon djipeutalô
teuntra Inggréh dalam mideuën prang. Njoë bandum kon lagèë
teusangka, dan kon lagèë njang ta deungo. Peungalaman geutanjoë
Amerika deungon bangsa Indian, leubèh-leubèh djinoë dalam prang
deungon ureuëng

19
20
 Indian Modocs, na saboh tjeunto treuk njang djeuët keu
peungadjaran supaja geutanjoë bèk ta harap keumeunangan njang
mudah dalam prang njang lagèë njoë, meunantjit dalam prang
ureuëng Rusia daungon ureuëng Khiva djinoe.

" Haba njang keuneuleuëh njang geutnjoë teurimong nibak Hindia

Beulanda peutamah lom saboh tjeunto treuk njang peunjata bahwa
alat-sindjata njang paling barô dan 'eleumèë prang njang paling
modèrèn, njan mantong han ék peumeunang geutanjoë dalam
midueuën prang ateuëh lawan njang hana alat-sindjata dan 'eleumèë
njan.

"Saboh prang njang meukubang darah teungoh teudjadi di nanggroë

Atjèh, saboh keuradjaan ureuëng nanggroë njang mat rot Barôh pulo
Sumatra. Meunurôt haba pihak Beulanda, keuradjaan Beulanda
deungon keuradjaan Atjèh na peugot saboh peurdjandjian, teutapi
Atjèh sabé meulangga peurdjandjian njan. Djipeugah Ié Beulanda,
ureuëng Atjèh njan rôh dalam buët bloë-publoë lamiët, roh dalam
buët meurampok di laôt; meunantjit, kheun Beulanda, awak Atjèh
njan ka Ie that peusapat sinjata njang djeuët keu baja keu pulo
Djawa dan nanggroë-nanggroë laén; lom pih, kheun Beulanda, Atjèh
sabé kirém teuntra djak meurampok di nanggroë njang toë-toë.
Ôsaha musjawarat ka hana meuhasé lé, saban tjit lagèë ôsaha
Rusia deungon Khan nanggroë Khiva. Sabab njan Beulanda ka
djikirém saboh angkatan prang djak hukôm bangsa Atjèh.

"Teuntra njan, phôn that teudong nibak 5000 sidadu bangsa

Beulanda, na njang sidadu djak ngon gaki, na njang djak ngon guda,
dan na barésan meuriam. Phôn-phôn that Beulanda sang-sang
keumeung meunang. Ureuëng Atjèh sang-sang djisurôt atawa
keumeung talô. Keuneuleuëh teuntra Beulanda djidjak trôk bak
saboh teumpat nan djih 'Natron', saboh teumpat njang geupeugot
keu kuta lé teuntra Atjèh, deungon meukeusud peutheun trôk'an
maté. Teuntra Beulanda, watèë Iheuëh djipijôh siat dikeuë kuta njan.
djipeuék prang raja ban saboh front. Djinoë geutanjoë ka ta teupeuë
peuë keuneuleuëh buët Beulanda njan.

"Seurangan Beulanda njan ka djipeutalô lé teuntra Atjèh. Le that

teuntra Beulanda kenong sië deungon peudeuëng teuntra Atjèh.
Trôk'an djeundral panglima prang Beulanda pih ka geupoh maté lé
teuntra Atjèh, dan bandum teuntra Beulanda njang mantong tinggai
dan njang hana maté ka pajah pluëng pula-pingkui u laôt. Meunurôt
geutanjoë peunjata, teuntra Beulanda keubit-keubit that hantjô

21
 bandum, sabab meu Beulanda keu droëdjih pih djimeu ngaku 500
droë maté deungon luka. Meunurôt haba keuneuleuëh, teuntra
Beulanda ka geulét lé teuntra Atjèh u binèh laôt dan teungoh na
dalam sôsah that. peuë lom musém hudjeuën ka toë that, dan
teuntra Atjèh njang ka meunang njan uroë malam djihantam teuntra
Beulanda njang ka talô njan.

"Bahwa peukara talô prang deungon Atjèh njoë beugi Beulanda

djianggap peukara njang parah that djeuët tapham nibak debat
dalam Parlémèn Beulanda di den Haag. Sidroë angèëta Parlémèn
Beulanda ka djikheun bahwa peukara talô prang deungon Atjèh njoë
na keuh saboh poh keuneuleuëh atawa saboh poh maté keu
keukuasaan Beulanda di nanggroë Timu. Teutapi njoë sang djeuët ta
kheun na keuh narit pihak gulôngan njang lawan peumeurintah
Beulanda di nanggroë djih. Na tanda-tanda rupadjih Beulanda
keumeung meukeumaih keulai sigo treuk deungon sigala daja upaja
bak peuék keulai nan djih njang ka rhet njan bak mata dônja, bah
that pih buët njoë handjeuët djipeugot djinoë ladju sabab ka teuka,
musém hudjeuën raja.

"Teutapi na tanda-tanda umum njang peutunjok bahwa Beulanda,

lagèë musôh-musôh pusaka djih tjit, Spanjol dan Portugéh, batjut-
batjut keumeung gadoh teunaga dan peungarôh di tanoh djadjahan
njang djeuôh-djeuôh; dan Ie that tanda-tanda tjit bahwa njoë pih
keuneuleuêh keumeung djeuët keu nasib lnggréh tjit. Bak phôn abad
keu 17, Beulanda na saboh keukuasaan laôt njang paling teuga
dalam dônja. Bak watèë njan Beulanda na 70,000 teuntra laôt, dan
djih ék djipeuhantjô meuneukat Spanjol di laôt. Deungon djalan njoë
dan deungon djalan djitjok atawa djirampaih djadjahan Spanjol di
blahdéh laôt, Beulanda djipeudong djadjahan droëdjih di Hindia
Timu. Siteungoh abad watèë Iheuëh njan, van Tromph peutalô
panglima prang Inggréh Blake dalam prang Pasi Goodwin, njang
djeuët keu meugah sabab Ie that rugoë keu Inggréh. Watèë Iheuëh
prang, panglima prang Beulanda njang beuhe that njan djimeulajeuë
ateuëh Kanal Inggréh deungon peunjampôh djibôh bak tiang kapai
djih sibagoë saboh simbôl. Watèë Iheuëh njan, panglima Beulanda
de Ruyter peutalô lom panglima Inggréh Albemarle, teuma
djimeulajeuë ateuëh Kruëng Thames, sira djitet kapai-kapai Inggréh
di Sheerness dan Chatham dan djitôp-larang panté kuta London.
Teutapi njoë keuh putjak kha angkatan laôt Beulanda. watèë lheuëh
njan maka mulai masa surôt keukuatan Beulanda di laôt bah that pih
meulèp-lep, lagèë biasa rhot keukuasaan nanggroë njang djak
djadjah gob. Teutapi bah that pih meunan, djaroë Beulanda ateuëh
tanoh djadjahandjih di Timu mantong kong that. Djih han
djipeulheuëh djadjahan njan deungon hana ôsaha rajek bak
peutheun deungon patôt lagèë njang ka

22
 u likôt dalam seudjarah djih, dan sipadan deungon tabi'at ureuëng
nanggroë djih njang beuhe dan tjarong.

Surathaba The New York Times, uroë Hamèh, 15 Mei, 1873, dalam
ulèëkeunarang njang keu Ihèë teuntang Atjèh (kalon gamba bak ôn 24) djituléh lom,
lagèë njoë:

ATJÈH

"Bah that pih prang njan na keuh saboh buët njang hana djroh, teutapi
prang njan na lagèë saboh gurèë 'eleumèë bumoë njang got that.
Geutanjoë Amèrika ta teupeuë peukara nanggroë-nanggroë njang
hantom ta deungo, nibak geurakan-geurakan teuntra, lagèë njang
djak u nangroë Habsji, atawa geurakan teuntra Rusia njang djak u
nanggroë Khiva; 'eleumèë peukara nanggroë laén njoë leubéh Ie ta
teupeuë keureuna prang nibak keureuna tulésan-tulésan ureuëng
djak, meuranto, lagèë Mungo Parks, Bakers, atawa Varnbérys. Ka
teuntèë, rneukeusud prang njan kon mangat djeuët keu gurèë
'eleumèë bumoë, teutapi geutanjoë meuhutang bak prang keu peuë
njang ta teupeuë teuntang nanggroë-nanggroë djeuôh dan ureuëng
lua. Miseuë djih, kon meukeusud Shakespeare (peungarang Inggréh
njang raja that) deungon tulésan-tulésan gobnjan keumeung
peudjeuët droë geuh keu gurèë seudjarah, atawa gurèë 'eleumèë
ghaéb, atawa 'eleumèë alam, teutapi bak ubé buët bandum
geutanjoë njang marit deungon basa Inggréh, ta teupeuë dumpeuë
dalam bideuëng 'eleumèë njan nibak tjalitra-tjalitra Shakespeare
njan. Bandéngan deungon hai prang ka trang that, sabab bak
bandua bideuëng njan, 'eleumèë teuka deungon hana ta mita; njang
ubé buët peuë njang ta teupeuë njan, teuka nibak keudjadian-
keudjadian njang hana ta sangka-sangka, keudjadian-keudjadian
njang meukeusud dan tudjuan djih meulaén that.

"Miseuëdjih, kamoë piké, hana Ié ureuëng njang lawét njoë ka

geudeungo nan Atjèh, geuteupeuë deungon trang teuntang bansa
Atjèh, adat Atjèh, atawa hai ihwai nanggroë Atjèh. Teutapi Beulanda,
peuë ta peugot teuma, ka rôh djimuprang deungon ureuëng
nanggroë njan, dan sabab njan djeuët ta kheun, djinoë ka mulai
peundidékan Atjèh keu dônja Keuristen keuturônan masa njoë.

"Dalam watèë njang paneuk geutanjoë bandum akan ta teupeuë

bahwa bansa Atjèh njan kon na saboh bansa njang biadab, bah that
deungon ukôran peuë mantong, teutapi na keuh ureuëng Islam
njang beutoi dan saboh bangsa njang beuho that muprang.
Geutanjoë bandum akan ta teupeuë bahwa bansa Atjèh, saban

23
24
tjit lagèë bansa Beulanda lawan-geuh djinoë, bak saboh watèë pih
na djadjahan tjit di daèrah njang djeuôh-djeuôh, dan bahkan bak
saboh watèë Atjèh tjukôp teuga hingga ék geudjak kurông ureuëng
Portugéh njang kha that njan di kuta Malaka. Meunantjit sigra akan
djeuët keu 'eleumèë umum bahwa Radja Atjèh bak saboh watèë
akrab that deungon Radja Inggréh, James I, dan Radja Inggréh
njang meupeulandôk that njan na geukirém keu sjèëdara Atjèh
gobnjan, dua boh meuriam raja, njang djinoe bantu peutheun istana
Radja Atjèh di Sumatra.

"Teuntèë, rakan-rakan Atjèh di nanggroë luwa njang madju han

geungiëng sibagoë saboh tanda kureuëng meuadab meunjo na gob
peugah, di istana Atjèh na sabé ureuëng inong duëk dalam
Meudjeulih Nanggroë, toë deungon kursi Radja, dan geuteurimong
nibak Radja dumpeuë pikéran droëneuhnjan: teuma uléh peunasihat
inong njan geubri nasihat keu Radja.

Njoë, dan haba-haba peunjata laén njang meunarék haté peukara

hai Atjèh teuntèë akan ta teupeuë bandum deungon na peurhatian
umum keu prang njang djipeuék Ié Beulanda ateuëh Nanggroë
Atjèh.

"Peukara hai Beulanda talô di Atjèh bak watèë njang akhé-akhé njoë
djeuët keu haba njang phèt that dalam surat-surat haba Amsterdam.
Meunantjit debat dalam Parlemen Beulanda di den Haag peukara hai
talô prang deungon Atjèh njoë djipeutunjok keu niët Beulanda bak
djidjak muprang keulai deungon keubit-keubit that. Nanggroë
Beulanda mantong teuga dan kaja that dan bangsa Beulanda deuh
djitém bri keureubeuën njang rajek that nibak teurimong meunalèë di
nanggroë-nanggroë Timu, dan nibak gadoh peungarôh. Sabab njan,
maka pulo Sumatra rot Barôh njan mungkén that keumeung djeuët
keu saboh mideuën prang raja, dan 'eleumèë peukara hai nanggroë
Atjèh dan bansa beuho njang duëk disinan teuntèë akan leubèh
bagaih ta teupeuë dan leubèh luwaih meusipreuëk ban saboh dônja.

"Eleumèë njang akan ta teumèë nibak nanggroë njang trôk'an uroë

njoë hana ta turi njan, hana sipadan

25
 deungon keuseudéhan njang djiba lé prang, teutapi meunjo prang
njan han ék ta peudjeuôh, maka ubé na 'eleumèë njang djiba lé
prang njan pin na saboh laba.

Surathaba The New York Times, uroë Djum'at, 30 Mei, 1873 (kalon
gamba bak ôn 27, djituléh lom teuntang Atjèh dalam ulèëkeunarang
lagèë njoë:

PRANG DI SUMATRA

"Uléh Beulanda ka djipeugot saboh macam asap njang tôp

keubeunaran teuntang sabab-sabab prang deungon Atjèh, dan
teuntang pakri ban prang njan teungoh ladju. Surat-surat haba
Inggréh di India ka djitudôh buët tôp-tôp keubeunaran njan ateuëh
Peumeurintah Beulanda njang tjit ka biasa that: meusulét lagèë njan.
Geutanjoë ka ta teupeuë rot taloëgram ban-ban njoë peukara teuntra
Beulanda kageupeutalô lé teuntra Atjèh. Teutapi geutanjoë goh lom
ta teupeuë nibak taloë-gram njan peuë njang sibeutôidjih tudjuan
Beulanda njang peu phôn peu ék prang ateuëh Atjèh njan. Sabab
njan geutanjoë pih hana bahan bak ta timang padum na rajek akibat
Beulanda talô njan, atawa peuë peungarôh keudjadian njoë bak
masa ukeuë.

''Teutapi djinoë geutanjoë ka ta teurimong surat rot djalan Singapura

njang peugah hai njan bandum, hingga geutanjoë ka na dalam
neuduëk njang leubèh djroh bak ta peugot keunira ubé na rajek peuë
njang djikeumeung peulaku lé Beulanda, padum na keumungkénan
buët djih njan meuhasé bak masa ukeuë njoë, dan peuë na akibat
prang njan ateuëh keupeunténgan bansa-bansa laén njang hana rôh
dalam prang njan,

"Na haba, gob peugah, jôh gohlom mulai prang njan, sidroë waki
keuradjaan Beulanda njang rajek pangkat ka djidjak bak Radja Atjèh,
djidjak lakèë deungon djalan damè peuë njang djinoë ka djitjuba tjok
deungon peudeuëng dan aneuk beudé. Waki Beulanda njan,
Nieuwhagen, nakeuh Resident Djakarta dan ureuëng lummôi duwa
dimijub Ulèë Peumeurintah Hindia Beulanda. Peuë njang djilakèë
bak Radja Atjèh njankeuh supaja Atjèh meudèëlat keu Beulanda dan
teurimong dèëlat Beulanda ateuëh Nanggroë Atjèh, lagèë njang ka
djipeulaku Ié Beulanda ateuëh bagian tanoh Sumatra njang laén,
dan ateuëh bansa-bansa Sumatra njang laén. Peumeurintah
Beulanda di Den Haag djipiké leupah that peureulèë keu nan dan
peungarôh atawa 'prestige' djih di pulo Sumatra supaja bandum
ureuëng pulo njan meungaku djih sibagoë Tuan njang Po disinan.

"Djipeugah Ié waki peumeurintah Beulanda njan, djih hana

meukeusud djampu djaroë dalam urôsan dalam

26
27
 Nanggroë Atjèh. Kheun djih, Beulanda hana meukeusud lakèë wasé
tiëp-tiëp thôn, atawa lakèë pèng dalam peukara meuneukat. Teutapi
Beulanda djimeukreuëh bak peudong kuta djih bak padum-padum
boh teumpat di binèh laôt, teuntèë toë-toë deungon teumpat njang
akhé-akhé njoë hana that naeukeunong deungon Beulanda. Kuta-
kuta njoë peureulèë, kheun Beulanda, mangat djeuët peutakôt ulèë-
ulèë rakjat njang hana galak keu djih.

"Bak watèë Nieuwhagen phôn buka narit, djipeugah peukara

peurdagangan hana djeuët keu halangan sapeuë. Kapai-kapai Atjèh
njang ba lada dan hasé nanggroë njang laén nibak njan u nanggroë
luwa djeuët djak keunoë-keudéh lagèë biasa. Deungon sikrèk narit,
djeuët ta kheun, meunjo tadeungo haba Beulanda peuë njang djih
peugah sang-sang djih deungon Atjèh tjit rakan tèëlan meusjèëdara.
Na teudeungo haba teuma di Djakarta, dum peuë ka djroh that
antara Radja Atjèh deungon waki Beulanda njan. Musjawarat njang
mamèh keunoê keudéh njan teungoh djalan ladju. Na tjit haba Radja
Atjèh kageuteurimong bandum peuë njang djilakèë Ié Beulanda, ka
geubri izin keu djih peudong kuta, dan geutém bajeuë beulandja
peuphôn peugot kuta keu djih njan. Ka lagèë njoë geutém lé pihak
Atjèh, teutapi Beulanda mantong dji meukreuëh tjit bak peuék u darat
teuntra djih, njang kheun djih hana meukeusud laén nibak
'peuleumah keukuatan mantong mangat peujakin ureuëng Atjèh
hana guna geumeulawan.'

"Lagèë ka geutanjoë teupeuë, watèë teuntra Beulanda njan djiék u

darat Atjèh, seunambôt ureuëng Atjèh kon sagai lagèë djiharap Ié
Beulanda, teutapi nakeuh saboh matjam seunambot njang meulaén
that. Beulanda na djiba 8 boh kapai prang, bandum kapai prang
beusoë deungon meusén; laén nibak njan 6 boh kapai angkôt
teuntra, 5 boh kapai lajeuë, deungon 4000 teuntra bansa Beulanda,
1000 droë kuli Djawa kontrak. Bandum njan dimijub peurintah
djeundral majoor Kohler.

"Armada Beulanda dji meutimbak-timbak keunoë keudéh deungon

barèsan meuriam Atjèh. Djipeugah Ié Beulanda djih meuhasé
djipeurusak bintéh kuta Atjèh teutapi peuë njang rusak uroë njoë
singoh ka geupeugot lagèë sot teuma Ié teuntra Atjèh. Watèë Iheuëh
djitimbak panté Atjèh meuhubô-hubô teuntra Beulanda djiék u darat
dan djitamong dalam uteuën. Peuë hasé buët Beulanda njan ka
geutanjoë teupeuë. Teuntra Beulanda talô keunong poh malèë that.
Djeundral Kohler ka matè. Sabab Ie that sidadu maté, komandô djih
djisurôt u bineh laôt, dan meunurôt haba keuneu- leuëh, teungoh
djipeutheun droë deungon sôsah pajah

28
nibak geupoh lé teuntra Atjèh njang na ban silingka djih.

"Djinoë ka djipeugah lé Beulanda bahwa Radja Atjèh Ie that teuntra

deungon sinjata beudé moderen, teutapi bah that pih meunan,
Beulanda keumeung peuék prang keulai 'watèë Iheuëh musém
udjeuën.' Alasan njoë dji bri lé Beulanda bak buleuën April, teutapi
geutanjoë ta teupeuë museum udjeuën njan hana tom djeuët keu
halangan keu kapai di Seulat Malaka bak buleuën njan. Sibeutôidjih,
tjit bak buleuën April, meulawan deungon haba Beulanda, peurahô-
peurahô ubit aneuk nanggroë peunoh deungon lada dan meuneukat
njang laén, djak woe ula-ili u Pulo Pinang djak maniaga, leubèh nibak
watèë laén ban sipanjang thôn. Meunantjit geutanjoë ta teupeuë,
halangan angèn musém udjeuën njang djipeugah lé Beulanda njan,
bah that pih njo meubaja keu kapai lajeuë teutapi djeuët ta kheun
hana meubaja keu kapai-prang beusoë njang ngui meusén. Sabab
njan ka trang alasan njang djibri Ié Beulanda bak peu mundô prang
mungkén that meusangkôt deungon hai-hai laén dan sabab-sabab
laén njang djisom lé Beulanda, hai-hai njang na hubôngan djih
deungon karap habéh hantjô keukuatan teuntra djih. Teuntèë njoë ék
djigantoë dan ék djipeubeudoh keulai Ié Beulanda. Parlemen
Beulanda di den Haag ka djitjok putôsan lom djitamah peng keu alat
prang lawan Atjèh, dan bak saboh watèë Beulanda teuntèë akan
djitjuba keulai peudong angan-angan djih deungon keukuatan njang
leubèh raja.

"Teutapi jôh gohlom njan, bak watèë njoë, Peumeurintah dan Radja
Atjèh ka geupeuleumah droë tjarong peugot diplomasi dan raja that
kekuatan milité - -'showing diplomatic as well as military capacity.'

"Lom pih ka geuteumeung peusahèh teuma lé Radja Atjèh bahwa

deungon peurdjandjian thôn 1819 (Treaty of 1819) antcara Radja
Inggréh deungon Radja Atjèh bak watèë njan, dan deungon
Peurdjandjian njang lagèë njan tjit njang ka geupeugot deungon
Peumeurintah Inggréh di India, Inggréh meudjandji tulông-
meunulông deungon Atjèh meunjo Atjèh djiprang lé bangsa laén.
Sabab njan, lagèë kheun surat-surat haba London, deumi keu adilan,
Peumeurintah Inggréh ka meulangga djandji deungon Peumeurintah
Atjéh, sabab Inggréh peu idin Beulanda djak prang Atjèh deungon
hana sanggah. Atjèh na hak bak lakèë bantu bak Inggréh. Inggréh
bak lahé akan pajah that bak djitulak peuë njang djilakèë Ié Atjèh
njan. Meunantjit, peuë njang djilakèë lé Atjèh njan, njang teuka watèë
Iheuëh ka meunang prang, mungkén meuteumeung seunambôt
njang leubèh djroh nibak meunjo Atjèh meulakèë watèë Iheuëh talo.

29
 "Bah that pih barangkakri, sang-sang Beulanda teuntèë han djitém
pijôh prang watèë ka Iheuëh talô, lagèë Atjèh pih teuntèë han
geutém pijoh tjit watèë ka Iheuëh meunang. Djadi saboh prang njang
hibat that djeuët ta kheun keumeung teudjadi dan hana mungkén ta
peudjeuôh. Radja Atjèh njang meugah Ie that pèng njan, ka
geupeusan alat sinjata njang paling barô u lërupa. Meunantjit,
bangsa Atjèh njang kon mantong tjarong teumimbak, teutapi na
saboh bangsa njang beuhô that muprang. Meunankeuh, bangsa
Beulanda njang batat-tuloë dan kreuëh that haté njan keumeung
meurumpbk dalam mideuën prang deungon bansa Atjèh sibagoë
lawan njang sipadan.”

Surathaba The New York Times, uroë Sabtu, 5 Juli.1873 (kalon gamba bak
ôn 31) djituléh lom dalam ulèë-keunarang djih lagèë njoë;

BEULANDA DAN ATJÈH

"Dalam djeuëb-djeuëb peukara sabé na dua boh pihak. Njoë pih ka

leumah nibak keuteurangan njang kageu bri dalam saboh surat-haba
di Constantinople (Istanbul) teuntang asai-usui paké antara
Beulanda deungon Keuradjaan Atjèh. Keuteurangan njoë gob
peugah, geutuléh lé sidroë ureuëng Atjèh. Teutapi sabab
geupeuteubiët deungon narit rasmi nibak Peumeurintah Turki, njoë
mungkén na saboh tanda keumeung teuka teuma paké antara
Beulanda deungon Turki. Ka teuntèë, meunjo keuteurangan njang ka
geu peuteubiët njan beutôi, atawa meunjo Peumeurintah Turki
geuteurimong haba njan sibagoë beuna, maka Peumeurintah Turki
handjeuët han geutulông Peumeurintah Atjèh bak geulawan angan-
angan lumpoë Beulanda.

"Haba peukara asai-usui dawa njang djipeuteubiët di den Haag ka

geutanjoë deungo bandum: djipeugah Atjèh meulangga djandji,
meurampok di laôt, dan peumadju bloë-publoë lamiët. Djipeugah tjit
Ié Beulanda djih hana meukeusud peugot 'aggressi' atawa djak
djadjah Atjèh; meukeusud prang djih hana laén nibak djak hukôm
bangsa Atjèh keu buët salah njang ka u likôt mangat teudong keu
amanan dimasa ukeuë.

"Haba nibak ureuëng Atjèh meulaén that. Dan hana laén nibak saboh
keu'adilan beugi geutanjoë njang ka tabri geulinjuëng teuh bak ta
deungo haba musôh ureuëng Atjèh, geutanjoë djinoë pih wadjéb
tabri geulinjuëng teuh bak ta deungo haba pihak Atjèh. Dua thôn
njang ka u likôt, kheun surat-haba Basirat di Istanbul, saboh kapai-
prang Beulanda djiteuka u Kuala Atjèh dan djilakèë ureuëng Atjèh
rneunjeurah keu djih. Panglima Atjèh geudjak ék u kapai njan dan
geupeugah bak Beulanda bahwa Nanggroë Atjèh na saboh

30
31
 nanggroë dalam lindôngan Sultan Turki, sabab njankeuh bandira
Atjèh saban deungon bandira Turki. Meunjo Beulanda na keumeung
lakèë beurangkapeuë, peukara njan djeuët geu bri meunjo hana
meulangga dèëlat Khalifah Islam di Turki. Panglima Beulanda teuma
djilakèë meuhadap deungon Sultan Atjèh dan djiék u darat keu
meukeusud njan. Dalam meuhadap njan Sultan Atjèh. ka geupeugah
bak panglima Beulanda njan peuë njang ka geupeugah lé panglima
Atjèh bunoë. Watèë Iheuëh njan waki Beulanda deungon kapaidjih
dji wèh nibak laôt Atjèh. Sultan Atjèh. Geukirem euntôsan u Istanbul
djak peugah peuë njang ka teudjadi njan dan geulakèë beunantu
nibak Khalifah Islam meunjo teudjadi prang deungon Beulanda.
Karap dua thôn watèë Iheuëh njan, saboh kapai deungon djiseutot Ie
20 boh kapai "prang, bandum ngui bandira Beulanda, djidong di
keuë Kuala Atjèh. Sidroë ureuëng ba surat djipeuék u darat, sibagoë
waki panglima Beulanda djak ba limong boh peukara njang djilakèë
lé Beulanda supaja geuteurimong Ié Peumeurintah Atjèh; phôn that,
djôk nanggroë Atjèh njoë keu Beulanda deungon hana meulawan
dan teuri mong bangsa Atjèh djeuët keu bangsa dimijub djadjahan
Beulanda; keudua, peuputôh bandum hubôngan Atjèh deungon
nanggroë-nanggroë lerupa njang laén, meunantjit deungon Turki;
keu lhèë, supaja tham bèk na lé bloë-publoë lamiët di pulo Sumatra
dan bèk na Ié peurampok di laôt; keu peuët, supaja Atjèh bri keu
Beulanda bandum pulo Sumatra atawa tanoh Sumatra njang
mantong dalam djaroë Keuradjaan Atjèh; keu limong, gantoë
bandéra Atjèh bintang buleuën njang lagèë Turki njan deungon
bandéra Beulanda.

"Sultan Atjèh han geutém bri djeunaweuëb deungon bagaih keu peuë
njang djilakèë Ié Beulanda njang hana patôt sagai njan, sabab njan
geulakèë watèë Ihèë buleuën mangat djeuët geupiké. Djeundral
Beulanda djibalaih deungon bagaih that, kheun djih, Atjèh djibri
watèë sidjeuëm bak djaweuëb ultimatum njang ban djih ba njan.
Peuë njang teudjadi watèë Iheuëh njan ka ureuëng teupeuë ban
saboh dônja. Radja Atjèh ka geutulak bandum asoë ultimatum
Beulanda njang hana hak njan deungon hana ragu-ragu Ié dan
deungon hana sjok sagai. Sibagoë beunalaih, Beulanda ka djipeuék
prang u Atjèh. watèë Iheuëh njan djih katalô deungon Ie that maté,
trôk'an djeundral djih. Disinoë keuh peukara njan teudong bak watèë
njoë.

"Djinoë ka deuh, menurôt Basirat, Sultan Atjèh ka geumeudong

deungon keumuliaan njang rajek that deungon teunang. Geukheun
Ié Radja Atjèh dalam narit gobnjan njang keuneuleuëh keu musôh
geuh, bahwa gobnjan, demi keu-muliaan droë geuh, han

32
 sagai geutém bri bang sa Atjèh djeuët keu lamiët bansa laén;
peukara bloë-publoë Iamiët lagèë djitudôh lé Beulanda, njan hana
beuna sabab di Atjèh hana sistem Iamiët; peukara hukôm
peurampok di laôt njan tjit ka hukôm Nanggroë Atjèh, hana
peureulèë Beulanda djak peugah, soë njang geuteumeung
meurampok teuntèë geu hukôm lé Peumeurintah Atjèh; Peukara
hubôngan deungon Khalifah Islam di Turki, njan na urôsan agama
lslam, njang bansa Atjèh hana niët bak ubah; dan keu agama
deungon keu bandjra droë geuh, bansa Atjèh sabé keumah bak
geubri darah geuh trôk'an titèp keuneulheuëh.

"Pakri ban ureuëng Atjèh ka geumuprang dalam mideuën prang

njang meukubang darah njang teudjadi ladju watèë lheuëh njan, ka
djimeungaku lé bandua blaih pihak; bandum keunira djipeujakin
geutanjoë peurlawanan ureuëng njan bak masa ukeuë akan teutap
beuhô dan kha lagèë njang ka tjit, bôh saban meuhasé atawa han.
Meunantjit, --menurôt Basirat, ureuëng Atjèh kon na geumuprang
lagèë lawan njang biadab.

"Meunjo peuë njang geupeugah dalam Basirat djeuët ta tjok keu

meunumat, maka hubôngan antara Atjèh deungon Beulanda ka
rajek that meutuka bak mata dônja. Dô'a geutanjoë biasa djih tabri
keu keuradjaan Keuristèn dan keu keuradjaan njang meu adab;
meunantjit, ka teuntèë, meunjo geutanjoë ta kalon Beulanda djak
muprang peu hantjô eumpung pantjuri atawa peurampok teuntèë ta
harap djih meunang; teutapi bak watèë ta kalon saboh bansa njang
deungon gagah beurani geu muprang peutheun Nanggroë droë,
Bandéra droë, dan Agama droë nibak sipeunjeurang njang paléh,
njoë na saboh peumandangan njang meulaén that. Njang
keuneuleuëh njoë njan keuh gamba njang beutôi nibak keuadaan di
Atjèh lagèë njang ka geupeugah lé rakan Atjèh njang djroh that njan,
wartawan Istanbul. Peumbatja njang tjarong djeuët geu peutimang
keudroë geuh haba soë njang leubèh patôt ta peutjaja, haba Atjèh
atawa haba Beulanda.”

Meunankeuh, keuneuleuëh surathaba The New York Times djidong rot geutanjoë
Atjèh dalam prang deungon Beulanda njan. Meunantjit Ié surat-surat haba laén di
Amèrika dan di lërupa. Di nanggroë Inggréh, surathaba The Economist dan The
Spectator djidong rot geutanjoë Atjèh tjit. Bandum surat-surat haba njoë mantong
djiteubiët trôk'an uroë njoë geunap uroë, lagèë The New York Times tjit njang djinoë
ka djeuët keu suratbaba njang paléng rajek di Amerika. Kaséb 'oh noë dilèë
peukara saksi dônja teuntang pakri ban meugah, mulia dan bako keuturônan Atjèh
njang ka u likôt.

Keumeunangan geutanjoë dalam mideuën prang Kuala

33
Atjèh njan deungon Beulanda na saboh keudjadian njang peunténg that
dalam seudjarah geutanjoë bansa Atjèh bak masa njang ka u likôt dan
keu masa u keuë. Keumeunangan geutanjoë njan, phôn that, peuleumah
bak mata dônja dan bak mata keuturônan Atjèh dimasa njoë dan masa u
keuë, padum na rajek keukuatan militè --lagèë gob kheun "military
capacity"-- geutanjoë bansa Atjèh. Njang keudua, peuleumah bak dônja
dan bak aneuk tjutjo bahwa geutanjoë bansa Atjèh pih hana kureuëng
utôh bak peudong diplomasi --lagèë gob kheun "diplomatic capacity "-
-dalam dônja. Njang keu Ihèë, keumeunangan Atjèh njan na saboh
keudjadian njang rajek that dalam seudjarah bansa-bansa Asia Timu
bandum, sabab deungon keumeunangan njan geutanjoë Atjèh ka ta
peuék nan dan keumuliaan bansa-bansa Asia Timu tjit, deungon ta
peunjata dalam mideuën prang bahwa geutanjoë hana kureuëng kha,
meunjo hana leubèh, nibak bansa-bansa lërupa.

Djadi keumeunangan Atjèh njan kon na arti keu seudjarah

geutanjoë bansa Atjèh mantong, teutapi na saboh keudjadian njang rajek
that makna tjit keu seudjarah bansa-bansa Asia Timu bandum. geutanjoë
Atjèh keuh saboh bansa Asia Timu njang phôn-phôn that peutalo teuntra
bansa lerupa dalam mideuën prang, lageë djiaku tjit dalam surathaba The
London Times dan The New York Times. Ureuëng tjhik geutanjoë ka geu
peubuët buët njang raja that njan 32 thôn jôh gohlom Djeupang peutalô
Rusia dalam mideuën prang Mansjuria bak thôn 1905, atawa 69 thôn jôh
goh Iom Djeupang peutalô Inggréh di Singapura, dan 81 thôn joh goh Iom
ureuëng Vietnam peutalô Peurantjis di Dienbienphu.

Njoëkeuh saboh uroë njang wadjéb geutanjoë peu ingat djeuëb-

djeuêb thôn sibagoë saboh uroë pahlawan njang bak uroë njan éndatu
geutanjoë ka geupeuleumah bak ban saboh dônja geutanjoë aneuk agam
njang hana kureuëng nibak barangkasoë dalam dônja Tuhan njoë.
Njoëkeuh uroë njang wadjéb ta peu ingat Ié geutanjoë bansa Atjèh lagèë
bansa Peurantjis peu ingat mideuën prang Austerlitz, Jena dan Rivoli;
lageë bansa Junani peu ingat mideuën prang Thermopylae - "njang
teudjadi leubèh nibak 2000 thôn njang ka u likôt”--, lagèë bansa Djeupang
peu ingat Mansjuria, lagèë bansa Vietnam peu ingat Dienbienphu!

Teutapi peuë njang geutanjoë Atjèh keuturônan djinoë peulaku

lawét njoë? Buët éndatu njang sipatôt djih ta peuingat deungon ta
peudong monument njang leubèh lambông nibak putjak Seulawah, ka
hana ta ingat, hana ta padôli Ié. Kon mantong geutanjoë lawét njoë hana
ta peu jum dan hana ta peu mulia buët raja éndatu njang adak bangsa
laén akan djitjôm tanoh, djak peugot kubu, djimeubae, djimeutjaé,
meukasidah, peu ingat buët éndatu njan, di geutanjoë djinoë ka ta meu
pi'e lagèë biëk bangai that, nibak ta peu mulia buët raja éndatu, djinoë ka
ta peugot droë teuh lagèë leumo kub situëk, lagèë bansa hana meu
seudjarah, tadjak seutot Djawa peurajek peuë njang djih peunan "uroë
pahlawan'' djih, uroë 5 November, njankeuh uroë Djawa pluëng pula-
pingkui nibak keunong bom Inggréh di Surabaja, bak thôn 1945, saboh
'uroë pahlawan" njang hana meusoë meunang, hana meusoë talô,
34
bahkan hana meudjiteupeuë na pih lé Inggréh sibagoë pihak lawan, peuë lom Ié
dônja.

Meunantjit, nibak ta peurajek dan ta peumulia pahlawan-pahlawan droë teuh,

nibak ta peu ingat nan dan ta peu mulia arwah gobnjan deungon ta peugot
monument dan ta peunan djalan-djalan raja di kuta-kuta geutanjoë deungon nan
gobnjan bandum, lagèë njang lazém bak bangsa-bangsa njang meu adab, djinoë
geutanjoë keuturônan njang ka bangai njoë ka tadjak peu mulia ureuëng gob njang
hana meusoë-soë, njang hana meupeuë-sapeuë njang hana mupat-sapat dan hana
meusangkôt-pawôt deungon seudjarah geutanjoë bansa Atjèh, deungon ta djak peu
mulia nan awak njan bak djalan-djalan raja di banda-banda nanggroë Atjèh njoë,
seudang pahlawan-pahlawan droë teuh njang ka geurhô darah dan kageubri
djawong geuh bak peutheun keu muliaan dan keumeurdéhkaan nanggroë Atjèh
njoë ka hana ta padôli lé.

IV

PRANG DEUNGON BEULANDA: TARAF KEU DUA

Desember 1873 - Désèmbèr 1911

Taraf njang keu dua nibak prang Atjèh deungon Beulanda mulai teuma 8
buleuën Iheuëh Beulanda talô njan. Bak buleuën Désèmbèr, thôn 1873, teuntra
Beulanda djiteuka keulai u Kuala Atjèh deungon keukuatan meulipat ganda nibak
njang ka. Bak uroë 9 buleuën Desember njan, 8000 sidadu Beulanda deungon
djipimpin Ié djeundral van Swieten dan djeundral van Spijck, djipeuék prang keulai
ateuëh geutanjoë Atjèh. Pakri ban hibat peurlawanan geutanjoë Atjèh bak watèë
njan ka Iheuëh ulôn tuléh dalam buku Prang Atjèh, 20 thôn njang ka u likôt, lagèë
njoë:

"Bah that pih deungon alat sinjata njang leubèh kureuëng nibak
Beulanda, teuntra dan rakjat Atjèh geu peutheun kuta trôk'an maté.
Bak watèë njoë Beulanda rupadjih ka djimeusumpah bak ék
djiteubôh meunalèë talô njang ka u likôt. Sabab njan bah that pih
meuribèë sidadu djih njang maté, hana djipadôli. Bak uroë 6 buleuën
Djanuari, thôn 1874, Beulanda trôh djitamong u Panté Pirak. bagian
rot Baroh Kutaradja. Deungon njo6 njata Beulanda ek djimadju
dalam sibeuleuen muprang tjit 4 batee sagai. Prang hana reuda
uroe-malam. Bak uroe 12

35
 Djanuari, Beulanda djitamong u Kuta Gunongan, djadi ék djimadju na
keuh kira-kira 750 mètè watèë Iheuëh muprang sigo Djeumeu'at.
Nibak Kuta Gunongan u istana Atjèh djeuôh djih tjit 100 mètè treuk
sagai. Bah that pih meunan, teuntra Atjèh mantong geupeutheun
teumpat njan deungon kha that. Lheuëh muprang meu hubô-hubô 12
uroë 12 malam treuk barô Beulanda trôh djitamong u istana Atjèh,
njan pih keureuna Peumeurintah Atjèh ka geutjok putôsan
geupeusoh istana njan sabab ka keunong peunjakét kolèra akibat Ie
that ureuëng maté ban saboh kuta. Bak uroë 24 Djanuari, 1874 --
djadi watèë lheuëb djimuprang leubèh teungoh-dua-buleuën dalam
djarak kira-kira 5 batèë - barô Beulanda djeuët djitamong dalam
istana Atjèh, teutapi djiteumeung istana njan ka geu peusoh Ié
ureuëng Atjèh dan hana meurumpok meusidroë ureuëng pih
disinan."

Uroë van Swieten tamong u Kutaradja deungon kuta njan ka geu peusoh Ié
Peumeurintah Atjèh saban that lagèë uroë Napoleon tamong u kuta Moskow, bak
thôn 1812, bak watèë njan pih kuta njan ka djipeusoh Ié Peumeurintah Rusia.
Napoleon beungèh that sabab hana djiteumeung meusidroë ureuëng ulèë nanggroë
Rusia njang djeuët djijuë tèkèn surat meunjeurah. Meunan tjit van Swieten palak
raja. Djisangka lé djih, deungon djitjok Kutaradja ureuëng Atjèh ka ék djih peutalô
dan Pemeurintah Atjèh akan keumaih djih juë tèkèn saboh surat meunjeurah. Peuë
lom bak masa njan, menurôt reusam dônja atawa meunurôt hukôm internasional,
saboh-saboh nanggroë goh lom djeuët geukheun talô prang meunjo goh lom
djitèkèn surat tanda ka meunjeurah.

Peumeurintah Atjèh pih geuteupeuë peukara reusam dan hukôm dônja njoë.
Sabab njan, Sultan Mahmud Sjah han sagai neutém tèkèn surat meunjeurah njan
njang djilakèë that lé Beulanda. Bak watèë Sultan Mahmud Sjah wafeuët, bak uroë
28 Djanuari, 1874, keureuna droëneuh njan hana neu tinggai keuturônan, maka
Peumeurintah Atjèh na dalam djaroë saboh Meudjeulih nanggroë Atjèh, njang
teudong nibak Tuanku Hasjém, Teuku Panglima Polém Muda Kuala dan Teungku
Tjhik Abdul Wahab Tanoh Abèë. Peumeurintah Meudjeulih nanggroë Atjèh njan pih
han geutèm tèkèn surat meunjeurah njan. Sithôn watèë Iheuëh njan, njakni bak
thôn 1875, uléh Meudjeulih Nanggroë njan geupiléh Tuanku Muhammad Dawôd,
sidroë famili Sultan njang mantong aneuk miët bak watèë njan, sibagoë tjalon
Radja, dimijub asôhan Tuanku Hasjém, njang peutimang nanggroë sibagoë
Geunantoê Radja. Meunankeuh, prang geupuga ladju, dan bak watèë Teungku
Tjhik di Tiro Muhammad Saman djeuët keu Panglima Prang, ban Ihèë ureuëng
angèëta Meudjeulih nanggroë Atjèh njan, bak duëk, bak dong, meusapeuë kheun
that deungon droëneuh njan trôk'an bandum ureuëng rajek Atjèh njan abéh umu
dalam prang. Bak watèë prang makén dahsjat, dan buët peuseulamat nanggroë
Atjèh njoë makén pajah that, Peumeurintah Atjèh geupulang dalam djaroë Teungku
Tjhik di Tiro Ié Meudjeulih nanggroë njoë. Sibagoë Wali Nanggroë Atjèh, Teungku
Tjhik

36
di Tiro Muhammad Saman geuhôi deungon nan rasmi; Mukarram Maulana
Almudabbir Almalik Teungku Tjhik di Tiro (kalon, antara laén, surat Tuanku Radja
Keumala, Tuanku Mahmud dan Teuku Panglima Polém, bak ôn 41).

Teutapi bak watèë Mukarram Maulana Almudabbir Almalik Teungku Tjhik di

Tiro mulai mat pimpinan nanggroë njoë, keuadaan ka meu ubah that. Teuntra Atjèh
njang ka seuleusoë neu atô keulai lé Teungku Tjhik di Tiro ka teuga teuma. Djinoë
kon lé Beulanda njang djak lakèë geutanjoë supaja ta meunjeurah keu djih, teutapi
geutanjoë Atjèh njang lakèë Beulanda supaja djimeunjeurah mantong bak
geutanjoë . Bak thôn 1884 (10 thôn watèë Iheuëh Beulanda djipeunjata bak dônja
bahwa djih ka djipeutalô Atjèh) Beulanda djirasa droëdjih keumeung talô prang sigo
treuk deungon Teuntra Atjèh njang ka Iheuëh teususôn dan teu atô keulai njan,
hingga pimpinan teuntra Beulanda djitjok putôsan hana guna djimuprang lé
deungon ureuëng Atjèh. Njang peureulèë tjit peuseulamat njawong mantong,
peutheun droë asai bèk pajah pluëng u laôt lagèë 11 thôn njang ka u likôt, dan
peuseulamat nan Beulanda nibak maléë bak dônja. Deungon meukeusud lagèë
njan, maka bandum sidadu Beulanda njang na di Atjèh djipeusapat dalam saboh
kuta di Kutaradja. Kuta njan djipeunan dalam basa Beulanda "geconcentreerde
linie" -- kuta meusapat.

Mulai thôn 1884 trôk'an thôn 1896, djadi 12 thôn meuturôt-turôt Beulanda
hana djiteubiët lé, djimeusom dalam "kuta meusapat" djih bèk keunong peudeuëng
dan aneuk beudé teuntra Atjèh. Bak watèë njan, lagèë ka djituléh lé Kreemer,
Teungku Tjhik di Tiro "ka keumaih geupeudong saboh teuntra njang raja
that......Gobnjan ka geupeurintah peudong kuta-kuta ubit ban silingka kuta-kuta
geutanjoë bandum, dan pat njang mungkén tjit bak binèh aneuk mata geutanjoë,
hingga gobnjan ka geukurông geutanjoë deungon keukuatan sindjata.” *

Dalam surat-meunjurat antara Teungku Tjhik di Tiro deungon Peumeurintah

Beulanda bak buleuën Séptèmbèr 1885, ka neu peugah, sibagoë tanda djroh haté
bansa Atjèh, Peumeurintah Atjèh geubri peuleuweuëng keuneuleuëh keu Beulanda
bèk malèë djih bak dônja, bèk keunong lét sigo treuk, djeuët djiduëk di Nanggroë
Atjèh maniaga, meunjo djitém tamong Islam dan dimeungaku dèëlat hukôm
Peumeurintah Atjèh. Beulanda, lagèë ka tateupeuë, na djimupakat peukara njan
trôk'an dalam Kabinèt djih di den Haag, dan keuneuleueh djidjaweuëb deungon
putôsan Kabinet Beulanda bak 15 Agustus, 1888, djitulak peuleuweuëng njang ka
geutém bri lé Peumeurintah Atjèh njan. Watèë Iheuëh njan, teuntra Atjèh geumulai
peuék prang

* "Hij vormde een vast leger.. . . Hij liet onze geheele linie om-ringen door een kring
van kleine zooveel mogelijk aan ons oog onttrokken bentengs, zoodat het er veel
van had, of hij het was, die ons met kracht van wapenen ingesloten had. " J.
Kreemer, Atjèh ôn 27.

37
keuneuleuëh peuglèh nanggroë Atjèh njoë nibak sidadu Beulanda dan sidadu
lamiët Djawa. "Kuta meusapat" Beulanda njang luwaih djih tjit padum kilomètè sagai
njan, geuprang uroë malam lé teuntra Atjèh. Le that ka tanda-tanda bak watèë njan
Beulanda akan ék geupeutalô sigo treuk lé teuntra Atjèh dalam saboh watèë njang
paneuk. Dumpeuë njang djroh dalam peukara "strategy" dan "tactics" prang na
dalam djaroë teuntra Atjèh. Beulanda keudroë djih pih djimeungaku neuduëk djih
bak watèë njan lagèë njoë; "Bandum keu untôngan njang djroh that bak peuék
prang na dalam djaroë musôh (Atjèh); djinoë ureuëng njan djeuët geupeuék prang
ateuëh geutanjoë (Beulanda) pakri ban njang galak geuh, teuma digeutanjoë njang
djeuët bak peubuët hana laén nibak ta peutheun droë mantong bak saboh teumpat.
"* Teutapi bak masa njankeuh, deungon hana soe sangka, Mukarram Maulana
Almudabbir Almalik Teungku Tjhik di Tiro Muhammad Saman wafeuët keunong
ratjôn nibak djaroë-gaki Beulanda (buleuën Djanuari, 1891). Deungon hana droë
neuh njan, maka organisasi Peumeurintah Atjèh mulai leumoh batjut-batjut.

Teungku Tjhik di Tiro Muhammad Saman neu gantoe lé Teungku Tjhik di Tiro
Muhammad Amin, aneuk tuha droë neuh njan, sibagoë Panglima Prang dan Wali
nanggroë Atjèh. Teungku Tjhik di Tiro Muhammad Amin neu peugot Kuta Aneuk
Galông keu Markas Pusat Teuntra Atjèh njang peurtahanan djih neupimpin keudroë
neuh. Droëneuh njan na sidroë panglima prang njang beuhô njang ka padum go
reubah dalam mideuën prang. Bak thôn 1896, watèë ka trôk bantuan 5000 sidadu
barô nibak Djawa, njang teudong nibak sidadu Beulanda toktok dan ladom sidadu
lamiët Djawa, Beulanda djiteubiët keulai nibak "kuta meusapat" djih dan djitji
muprang keulai deungon geutanjoë Atjèh. Prang rajek njang phôn that dji peuék
njankeuh ateuëh Kuta Aneuk Galông, Markas Raja Teuntra Atjèh bak watèë njan.
Pakri ban dahsjat prang Kuta Aneuk Galông ka djituléh Ié peungarang Beulanda, H.
C. Zenfcgraaf, lagèë njoë:

"Ureuëng Atjèh geumuprang lagèë singa; le njang piléh maté dalam

kuta njang teungoh tutông njan, nibak djak meunjeurah. Prang njoë
na saboh prang meutjang-tjang, meutak-tak deungon djaroë, njang
dahsjat that; hana soë njang lakèë ampôn, dan hana soë njang bri
ampôn.. .. Nibak ureuëng Atjèh njang maté dalam prang njoë rôh
Teungku Muhammad Amin di Tiro. Manjèt droë neuh

"Aan den vijand waren alle voordeelen van het initiatief in de hoogste mate
verzekerd, thans was hij hefc, die offensief kon optreden, terwijl wij one tot
lijdelijke afweer moesten bepalen. " J. Kreemer, Atjèh, ôn 27.

38
 njan geuba lé ureuëng Atjèh keudéh u gampông Mureuë.... disinan
droë neuh njan geutanom toë kubu Abu neuh. "*

Bah that pih geutanjoë gadoh saboh kuta, geutanjoë hana gadoh nan dalam prang
Kuta Aneuk Galông njan, sabab pahlawan-pahlawan geutanjoë geutu'oh hudép dan
geutukri maté. Geutanjoë ka kureuëng saboh kuta, teutapi geutanjoë ka meutamah
mulia bak mata dônja, keureuna buët pahlawan-pahlawan geutanjoë di Kuta Aneuk
Galông njan.

Teungku Tjhik di Tiro Muhammad Amin neugantoë lé adèk neuh, Teungku

Tjhik di Tiro Mahjèddin ( Teungku Tjhik Majèt di Tiro) sibagoë Panglima Prang dan
Wali nanggroë Atjèh dalam buët peutheun dèëlat nanggroë njoë. Watèë Iheuëh
prang Kuta Aneuk Galông, peurteumpôran ka meu sipreuëk ban saboh Atjèh.
Meuribèë-ribèë sidadu Beulanda deungon sidadu lamiët djih Djawa, djidjak ban
saboh nanggroë geutanjoë, djitot rumoh dan djipoh ureuëng deungon hana sabab.
Teutapi teuntra Atjèh geulawan sabé, djinoë deungon geupimpin Ié Teungku Tjhik
Majét di Tiro. Panglima-panglima Atjèh hantom geumeunjeurah meunjo mantong
hudép. Hantom Beulanda djiteumeung tjok saboh kuta deungon hana muprang,
atawa saboh gampông deungon hana meutjang. njoë pih djimeungaku tjit lé ahli-
ahli seudjarah Beulanda. "Tiëp-tiëp sibudju inong djaroë tanoh njang geutanjoë tjok
di Atjèh bandum meulabo deungon darah,” kheun Dr. Julius Jacobs. **

Bak thôn 1908, 12, thôn watèë Iheuëh prang Kuta Aneuk Galông, prang
mantong goh lom reuda. Beulanda djitjuba keulai politék meudamè dan Ulèë
Peumeurintah peundjadjah Beulanda di Atjèh djilakèë meurundéng deungon
Teungku Tjhik Majét di Tiro. Meunantjit dalam buët njoë, uléh Beulanda dji juë
ureuëng ulèë Atjèh njang ka djak meunjeurah bak djih lagèë Tuanku Radja
Keumala, Tuanku Mahmud dan Teuku Panglima Polém Muhammad Dawôd, supaja
geukirém surat keu Teungku Tjhik Majét di Tiro dan panglima-panglima Atjèh njang
laén

*"De Atjèhers vochten als leeuwen; sommigen stortten zich liever in de

bradende barakken dan zich over te geven. Het was een bitter 'hand-to-hand-
fighting'; kwartier werd niet gevraagd en niet gegeven.... Tot de gesneuvelden
behoorde Tengku Mat Amin di Tiro, en zijn lijk werd door zijn menschen
gebracht naar kampong Mureue.. .waar het begraven werd naast dat van zijn
vader. " H. C. Zentgraaf, Atjèh, ôn 20, 25.
**"Iedere duimbreedte grounds, die door ons op Nord-Sumatra werd veroverd, is
gedrenkt met het bloed. " Het Familie en Kampongleven op Groot Atjèh, djiléd
I, ôn 373.

39
sadjan droëneuh njan mangat djak meunjeurah mantong bak Beulanda (kalon surat
ureuëng njan bak ôn 41). Lagèë ahli seudjarah Beulanda pih djipeusabét tjit,

"surat njan na geuteurimong lé Tengku Tjhik Majet dan geutanjoë ta

teupeuë na geumupakat peukara asoë surat nibak Ihèë droë
ureuëng rajek njang ka djak meunjeurah njan, deungon panglima-
panglima Tiro njang laén. Hana meusidroë pih nibak ureuëng njan
njang geutém meunjeurah. Hana meusidroë pih njang geutém
tinggai peurdjuangan: bandum ureuëng njan teutap kong that niët
bak geumuprang trôk'an keu neuleuëh, dan bandum ka keumaih bak
geuteurimong dumpeuë akibat peurdjuangan njoë ban keuheundak
Tuhan."*

Hana saboh peuneutôh njang leubèh raja, hana saboh pusaka njang leubèh mulia,
njang ka geutinggai keu geutanjoë sibagoë saboh bansa lé éndatu: njoë keuh
pusaka njang leubèh meu jum nibak meuh meu bungkai, nibak intan-beulian, sabab
njoë keuh pusaka njang djeuët keu pangkai njang ék peugisa keumuliaan bansa.

Bak uroë 5 buleuën Séptèmbèr, 1910, 14 thôn Iheuëh prang Kuta Aneuk
Galông, 37 thôn Iheuëh prang Kuala Atjèh, Teungku Tjhik Majét di Tiro reubah
dalam mideuën prang Gunong Alimon, Dua aneuk beudé Beulanda keunong bak
djantông droëneuh njan. Seunambôt Beulanda bak watèë djiteupeuë Teungku Tjhik
ka reubah, ladju djipeumeusu lagu keubangsaan Beulanda, Wilhelmus, ban saboh
glé, sabab keudjadian njan djianggap na saboh keumeunangan njang raja that.
Meunantjit djipiké deungon maté Teungku Tjhik Majét prang pih ka habéh. Sidadu
njang timbak Teungku Tjhik njan djiba u nanggroë Beulanda djak teurimong bintang
nibak djaroë Radja Beulanda dan dipeudjamèë di istana Beulanda. Seunambôt
bangsa Atjèh ateuëh keudjadian njan meulaén teuma. Bak watèë manjèt Teungku
Tjhik Majét di Tiro geupeuwoë u keudè Tangsé mangat geutanom, meuribèë-ribèë
ureuëng Atjèh, inong deungon agam, meuhudôm geuteuka u keudè Tangsé sira
geumoë. Idja peureuban luka-luka Teungku Tjhik njang ka mirah deungon darah
droë neuh njan njang ka béh rhô, geu keubah; teuma, watèë Iheuëh geuseumijub
Teungku Tjhik dalam tanoh Atjèh njoë njang ka neu peutheun 14 thôn dimijub
pimpinan droëneuh njan, idja peureuban meudarah njan geutjriek ubit-bit lé ureuëng
Atjèh dan geubagi-bagi sitjriek sapo keu ureuëng-ureuëng ulèë njang hadé, sibagoë
tanda peuingat keu Teungku Tjhik njang ka hana lé njan.

*"Deze brief is inderdaad in net bezit van Tengku Tjhi' Majét gekomen, en het is
bekend dat hij over dit advies der drie onderworpen hoofden met de andere Tiro-
mannen heeft gesproken. Niemand hunner was genegen den strijd op te geven;zij
wilden vechten tot het einde, en met hem zou geschieden naar Allah's will. " H. C.
Zentgraaf, Atjèh, on 28.

40
41
 Bak watèë djikalon tabi'at ureuëng nanggroë Atjèh njoë saban deungon
tabi'at ureuëng nanggroë Rom, peungarang Beulanda njang tuléh riwajat njan nibak
haba teuntra Beulanda njang kalon keudjadian njan, djikheun: "Soë njang han teu
ingat – bak watèë ta kalon njoë- keu narit Marcus Antonius bak gaki manjèt Kaesar
Julius (Julius Ceasar) dalam pidato gobnjan njang hana lawan njan dikeuë
Meudjeulih (Forum) Nanggroë Rôm (leubeh 2000 thôn njang ka u likot):

"Rakjat nanggroë Rôm djiteuka

Djak tjôm luka Kaesar,
Dan djak sampôh darah sutji droëneuh njan
Deungon tangkulôk djih;
Njo, djak lakèë ôk droëneuh njan
Meu siurat keutanda peu ingat,
Dan bak watèë ureuëng njan maté
Atra njan geutuléh dalam surat wasiët,
Sibagoë keuneubah pusaka raja
Njang meuhai leupah na
Keu aneuk tjutjo. *

Bak uroë 3 September, 1910, dua uroë joh goh lom Teungku Tjhik Majét di
Tiro reubah, peurumoh droëneuh njan, Potjut Gambang, pih ka sjahid maté
keunong beudé Beulanda dalam seuëh prang Gunong Alimon. Lhèë buleuën jôh
gohlom njan bak 21 buleuën Mei, sjèëdara droëneuh njan, Teungku Tjhik Bukét
(Teungku Muhammad Ali Zainul Abidin di Tiro) pih ka maté sjahid dalam prang
Gunong Alimon njan tjit njang meu buleuën-buleuën, disinan teuntra Atjèh
geumuprang deungon Beulanda bak djeuëb-djeuëb putjak glé, dan bak djeuëb-
djeuëb putjôk aluë. Dua droë treuk sjèëdara Teungku Tjhik Majét pih ka maté sjahid
dalam mideuën prang leubèh dilèë: Teungku di Tungkôb (Teungku Béb) sjahid
dalam prang Lhôk Panaih, thôn 1899; Teungku Lam Bada, sjahid dalam prang Aluë
Keunè, thôn 1904.

*"Wie herinnert zich niet de woorden van Marcus Antonius bij Cesar's lijk, in die
onovertroffen toespraak op het Forum te Rome:
"En doopten doeken in zijn heilig bloed,
Ja, smeekten ter gedachtenis om een haar,
En noemden 't stervend in hun laatste wil,
En lieten 't, ais een kosteiijke erfenis,
Hun kroost en nakroost na. "
W.A. van Goudoever dan H. C. Zentgraaf, Sumatraantjes, on 162. Njoë na keuh
salénan nibak sjair njang asai dalam basa Inggréh keunarang William
Shakespeare:
"And they would go and kiss dead Ceasar's wounds
And dip their napkins in his sacred blood;
Yea, beg a hair of him for memory
And dying, mention it within their will
Bequeathing it as a rich legacy
Unto their issue. "
Julius Ceasar, Act III, Scene II.

42
Kolonel Schmidt, komandan teuntra Beulanda di Tangsé bak watèë njan, ka djituléh
lagèë njoë:

"peuë akibat politék nibak peurteumpôran keuneuleuëh (Gunong

Alimon) njoë na keuh raja that dan mantong goh lom ék ta peugot
keunira; teutapi njang ka trang, Tengku Tjhik Majét njang geupeunan
lé ureuëng Atjèh Tanglông nanggroë hana mungkén na soë gantoë
deungon peungarôh njang saban.... Djinoë buët njoë ka trang that,
paneuk, dan teugaih:
Tengku di Tiro njang keneuleuëh-keuneulheuëh ka maté meugulé
dalam mideuën prang... teutapi njoë djinoë ka djeuët keu saboh
peumandangan keuneuleuëh nibak drama Atjèh, njang djinoë,
sigotreuk, handjeuët lé gob peumeuén deungon tjara njang laén
nibak njan.

"Tjit ka rab ban phôn that mulai prang, Tengku-Tengku di Tiro ka

geudong dikeuë sibagoë peumimpin pahlawan raja lawan geutanjoë
(Beulanda)--keu gobnjan dan keu ureuëng-ureuëng geuh, hana laén
njang geupandang patôt, laén nibak meunang, atawa maté sjahid.

"Peukara meunang, ka deuh teutôp, hana mungkén geuteumeung,

teutapi bah that pih meunan, gobnjan geumeudong peunoh lagèë
pahlawan bansa; bah that pih meunan, djeuëb-djeuëb Teungku di
Tiro han geuakui dan han geupeubeuna keumungkénan njang laén
nibak maté. *

Meunankeuh, peumipin-peumimpin Atjèh njang mat tanggông djaweuëb bak

peutheun keumeurdéhkaan nanggroë Atjèh njoë ka geupeuleumah bak seudjarah
dônja, mangat ta deungo lé geutanjoë

*"Wat het politieke gevolg van deze laatste overvalling zai zijn, is nog niet te
overzien, maar het vervangen van Tgk. Tjhi' Majét, door de Atjehers genoemd
de "Tanglông Nanggroë" (Lantaarn des lands), door iemand van gelijken
invloed is niet mogelijk.... Het staat er heel kort en heel zakelijk: de laatst
overgeblevene der Tiro Teungkoes sneuvelt...en het is toch het slotstuk van
een Atjeh-drama, dat nu eenmaal niet anders kon worden gespeeld.

"Vrijwel vanaf den aanvang van het verzet hebben de Tiro Teungkoes daarbij
de rol der groote en vooraanstaande onverzoenlijken gespeeld--voor hen en de
hunnen bestond geen andere mogelijkheid dan de overwinning of het einde als
sjahid.

"Die overwinning was uitgesloten, onbereikbaar—desondanks hielden zij vol

als heiden, desondanks erkende een Tiro Tengkoe geen andere mogeiijkheid
dan de dood. " H.J.Schmidt en M. H. du Croo, Marechaussee in Atjeh, ôn 156,
169.
43
keuturônan Atjèh dimasa ukeuë: bahwa keumeurdéhkaan bansa dan nanggroë
Atjèh njoë na leubèh that peunténg nibak njawong sidroë-droë ureuëng Atjèh, bôh
ureuëng ulèë, bôh ureuëng iku, bôh teuntra, bôh panglima. Ka geu peuleumah,
maté bak peutheun hak bansa dan nanggroë droëteuh njoë na leubèh djroh nibak
hudép sibagoë bansa lamiët dimijub djadjahan bansa laén njang teuka. Ka
geupeuleumah deungon buët Ié éndatu geutanjoë , gobnjan sabé keumaih deungon
peudeuëng bak djaroë, rintjông bak keuiëng, beudé bak bahô, bak geumaté
peulindông tanoh mulia pusaka njoë nibak rhôt dalam djaroë musôh laknat njang
teuka. Njoë keuh jum meurdéhka dan hareuga mulia, njang éndatu geutanjoë sabé
keumaih that bak geubajeuë. Njoë keuh pat asai-usui, neuduëk keubeusaran dan
keumuliaan bansa dan nanggroë Atjèh njoë dalam dônja. Bansa njang han tém
peubuët lagèë njoë keumeung djeuët keu bansa lamiët gob dalam dônja.

Watèë Iheuëh sjahid Teungku Tjhik Majét di Tiro, kawôm peurdjuangan Atjèh
geupiléh Teungku Tjhik Maat di Tiro, aneuk Teungku Tjhik di Tiro Muhammad Amin
njang reubah di Kuta Aneuk Galông bak thôn 1896, sibagoë Panglima Prang dan
Wali nanggroë Atjèh. Bah that pih droë neuh njan mantong muda that, barô umu 16
thôn, teutapi ureuëng muda Atjèh njoë, njang lahé dan rajek dalam mideuën prang,
ka geupeusampôrna buët njang ka geupeutjaja Ié bansa bak gobnjan deungon
keumuliaan njang hana tara.

Bak watèë Beulanda djideungo Teungku Tjhik Majét ka neugantoë Ié

Teungku Tjhik Maat, dan prang mantong tjit hana habéh lagèë phôn djisangka Ié
Beulanda, buët njang phôn that djipeulaku hana laén nibak djiôsaha teuma supaja
droë neuh njan geutem pijôh muprang dan djak meunjeurah bak Beulanda.
Djimeudjandji lé Beulanda, meunjo Teungku Tjhik Maat geutém meunjeurah akan
djipeutimang gobnjan deungon mulia that. Djipiké Ié Beulanda, aneuk muda lagèë
Teungku Tjhik Maat teuntèë leubèh mudah bak djipadan meunjeurah nibak ureuëng
njang leubèh tuha. Meunantjit, djipeugah Ié Beulanda, buët djih mita damè deungon
Teungku Tjhik Maat njan, laén nibak keureuna keupeunténgan politék pih na
keureuna rasa keumanusiaan, sabab, lagèë kheun djih:

"Darah famili Tiro ka Ie that rhô; kri ureuëng njan bandum maté
dalam mideuën prang nakeuh deungon hana meu'aih sagai, hingga
Schmidt (komandan Beulanda) djikeumeung tji peuseulamat
njawong aneuk muda njang barô 16 thôn umu njan. Buët njoë kon
mudah: sipheuët njang kreuëh that nibak ureuëng njan hana tinggai
teumpat bak djeuët meudamè. Meunjo ta kirém surat keu ureuëng
njan ta peugah ta djamin keu seulamatan gobnjan, dan ta meudjandji
tapeutimang gobnjan deungon mulia lagèë neuduëk gobnjan dalam
masjarakat Atjèh, asai geutèm meunjeurah, geutanjoë hantom na ta
teurimong djeunaweuëb, dan keuneuleuëh surat-surat njan ta
teumeung bak manjèt ureuëng njan. Bah that peuë hasé,

44
 handjeuët han ta tjuba tji sigo treuk; geutanjoë pih tahe teuh dan
keunong peungarôh ulèh keubeuranian dan keukuatan njang hana
bataih nibak musôh njoë, dan ta piké peuë njang ka teudjadi ka séb,
leubèh nibak séb. "*

Teutapi Teungku Tjhik Maat geutulak bandum ôsaha Beulanda njan, dan
geubri djeunaweuëb, gobnjan deungon teuntra Atjèh njang mantong tinggai akan
geusambông prang peutheun dèëlat Nanggroë Atjèh trôk'an meunang atawa trôk'an
maté; gobnjan han geutém peulén tanglông njang geutot lé éndatu njang ka hu ban
saboh dônja; lagèë bansa Atjèh keuturônan njang ka u likôt, ka geupiléh maté
supaja bansa dan Nanggroë Atjèh njoë teutap hudép mulia, keuturônan njang muda
njoë pih hana kureuëng beuhô, hana kureuëng seutia, pih sabé keumaih bak bri
djawong bak peutheun agama dan bansa.

Teungku Tjhik Maat di Tiro reubah dalam mideuën prang di Aluë Bhôt dalam
glé Tangsé, bak uroë 9 buleuën Désèmbèr, 1911. Wali Nanggroë Atjèh njang
keuneuleuëh njoë, ureuëng muda balia njang barô umu 16 thôn njan, njang hana
meu geuteumeung hudép lom, geu tukri maté lagèë pahlawan bansa. Bak watèë
panglima teuntra Beulanda dalam prang njan ( H. J.Schrnidt) djikalon manjèt muda
balia njan ka meugulé, deungon darahgeuh rhô peubasah bumoë Atjèh njoë,
djipeugah peuë njang djikalon, lagèë njoë:

"Teungku Maat na sidroë aneuk muda njang putèh that kulèt dan
djroh that rupa muda bangsawan; gobnjan geu ngui siluweue hitam
meukasap pirak, badjeë kôt hitam deungon aneuk badjèë meuh.
Tangkulôk sutra mirah mantong bak ulèë geuh, dan djaroë uneun
gobnjan mantong meureugam meuseutôi, bah that pih gobnjan ka
maté.

*"Er was zóóveel bloed der Tiro-familie vergoten, de methodiek der uitroeiing
deaser mannen was zoo onbarmhartig, dat Schmidt nog eene laatste poging
wilde wagen ona althans dezen zestienjarigen jongen te redden. Dit was niet
zoo gemakkelijk; de onverzoenlijkheid dezer mannen was als een harnas dat
geen enkele poging tot een compromis doorliet. En als men hun een brief zond
waarin lijfsbehoud en eene behandeling overeenkomstig hun stand werd
toegezegd, kreeg men geen antwoord en vond later den brief op hun lijk. Toch
moest nog eene poging worden gewaagd; de moed en onbegrensde
standvastigheid dezer vijanden imponeerden ook ons, en men dacht dat het
nu genoeg was, meer dan genoeg. " H. C. Zentgraaf, Atjèh. ôn 41.

45
 "Sineuk aneuk beudé keunong bak djantông geuh, beusôt, dan
deungon aneuk mata geuh njang ka hantjô njan sang-sang gobnjan
mantong geupandang langèt njang meurdéhka, diateuëh.... Schmidt
dan teuntra djih bandum teudong, seungab, djipandang deungon
peunoh rasa horeumat bak manjèt 'aneuk tu' njang beutôi that njan,
sidroë ureuëng muda Atjèh njang beuna that niët, lagèë Ie that
ureuëng muda Atjèh njang laén, njang keu gobnjan bandum pih
meuwoë horeumat dan pudjoë nibak pihak njang meunang prang. "*

Njoëkeuh peumandangan njang keuneuleuëh, keudjadian njang deungon

rasmi peutamat; prang Atjèh deungon Beulanda. njoëkeuh saboh tragedi
keubangsaan Atjèh njang bak watèë njan tjit na saboh drama keubeusaran bansa
njang hana tara. njoëkeuh saboh keudjadian njang peunoh isjarah, peunoh
simbolisme, njang bri saboh chulasah njang sampôrna that dan tjeudaih that keu
geutanjoë bansa Atjèh dalam prang deungon Beulanda, saboh chulasah njang
dalam siklép mata peusapat peuë njang djroh nibak geutanjoë Atjèh sibagoë saboh
bansa bak sidroë ureuëng muda balia, njang djroh that rupa, njang dong dikeuë
sibagoë simbôl bansa, bak watèë nanggroë dalam baja. Bak aneuk muda Atjèh
njoë ka meusapat bandum anasir keubeusaran, keubeuranian, keuseutiaan,
tanggông djaweuëb dan peungorbanan, hana lom meugeuteumeung hudép, teutapi
geutukri maté deungon keumuliaan njang sép keu geutanjoë bandum ban saboh
bansa. Njoëkeuh saboh simbôl heroisme njang hana teuladan dalam seudjarah
dônja. Njoëkeuh rupa karakter Atjèh njang sampôrna!

*"Tengku Maat was een vrij blanke jonge man met voornaam uiterlijk; hij droëg
een zwarte, met zilver bestikte broek en een zwart baadje met gouden
knoopen. Om zijn hoofd hing de roodzijden hoofddoek, en zijn rechterhand
hield nog in den dood de revolver vast. Eén der schoten had hem in het hart
getroffen, en het was alsof zijn gebroken oogen nog staarden naar de vrije
lucht, boven hem .... Schmidt en zijn mannen stonden een moment in
eerbiedig zwijgen bij het lijk van den 'zoon van zijn vader', een rechtgeaard
Atjehers zooals de vele anderen, naar wie ook de hulde en bewondering der
overwinnaars uitgaan. " H. C. Zentgraaf, Atjèh, ôn 43.

46
Dua peungarang Beulanda kadjiéksaksi peukara njoë watèë djituléh:

"Riwajat maté Teungku Tjhik di Tiro njang keuneuleuëh geubri bahan

keu saboh roman seudjarah; meunankeuh, ka teutanom dalam
riwajat Prang Atjèh bahan-bahan keu saboh seudjarah
keupahlawanan njang leupah that raja, dan leupah that kha, dan
dumnan kaja hingga hana laén lagèë njan njang bri keubanggan dan
keubeusaran keu saboh-saboh bansa."*

Beulanda djikira akhé prang Atjèh deungon djih bak uroë maté Teungku Tjhik
Maat di Tiro, bah that pih njang ubé buët prang ubit-bit sabé teudjadi disinoë-sidéh
hantom putôh ban saboh nanggroë Atjèh trôk'an Beulanda wèh. Teutapi deungon
sjahid Teungku Tjhik Maat di Tiro maka Peumeurintah Atjèh njang meuatô, njang
geupeudong keudroë lé bansa Atjèh deungon hana djampu djaroë bansa luwa dan
njang ka meu sambông-sambông meuribèë thôn dalam seudjarah geutanjoë, ka
putôih siat, dan mulai bak watèë njan maka dèëlat Nanggroë dan bansa geutanjoë
meuwoë teuma bak djaroë geutanjoë bansa Atjèh bandum trôk'an saboh masa u
keuë bak watèë geutanjoë ta peudong keulai saboh Peumeurintah Nanggroë Atjèh
njang meurdéhka dan meudèëlat lagèë sabé djameunkon.

Djadi trôk'an habéh peurlawanan Atjèh njang meu atô, Peumeurintah Atjèh
njang sah hantom geu tèkèn surat meunjeurah keu Beulanda .Deungon njoë,
meunurôt hukôm internasional, dèëlat Nanggroë Atjèh teutap bak geutanjoë,
hantom meu minah bak Beulanda. Dan bak watèë Beulanda ta lét teuma nibak
bumoë Atjèh njoë, nanggroë Atjèh meuwoë keulai bak neuduëk asai lagèë jôh goh
lom prang, bak status quo ante bellum, njakni bak neuduëk meurdéhka dan
meudèëlat njang handjeuët gob ganggu-gugat. Beulanda hana djipeutalo geutanjoë
bak hukôm, dan hana djipeutalô geutanjoë dalam mideuën prang keubit-keubit
trôk'an akhé. Beulanda pih djimeungaku peukara njoë. Lagèë kheun Zentgraaf,
"bansa Atjèh njan han sagai geutém meunjeurah bandum dimijub peundjadjahan
geutanjoë. " ("Dat het Atjehsche volk zich nimmer geheel zai neerleggen bij onze
overheersching. ") Bak watèë Beulanda djibri dèëlat keu Djawa ateuëh tanoh
djadjahandjih "Hindia Beulanda "—njang djinoe ka djibalék nan djeuët keu "Pulo
Hindu" atawa
"Pulo Kléng' (njoë keuh makna laphai "Indonesia")--djih hana hak menurôt

*"Het verhaal van de ondergang van de laatste Tiro-oelama's biedt de stof voor
een roman, en zo ligt in de historie van de Atjehkrijg he naateriaal voor een
epos, groots, geweldig, en zó omvangrijk als enig ander dat de trots en de
glorie van een volk uitmaakt. " W. A. Goudoever dan H. C. Zentgraaf,
Sumatraantjes, ôn 167.

47
hukôm internasional bak djidjak peuduëk Nanggroë Atjèh dan geutanjoë bansa
Atjèh dimijub bansa Djawa. Njang ubé buët Beulanda pih hana djimeukeusud lagèë
njan. Meunjo geutanjoë ka rhôt u mijub Djawa watèë Beulanda minah, njan
keureuna salah droëteuh, sabab geutanjoë hana ta teupeuë peutheun hak
droëteuh, hana muphôm lé keu keupeunténgan keubansaan droëteuh, dan hana ta
teupeuë lé hak seudjarah droëteuh.

Peureulèë tjit ta meuteuoh disinoë, asai meuka ta teupeuë neuduëk peukara

djih, peuë njang djipeulaku lé Beulanda deungon djaroë-gaki djih di nanggroë Atjèh
bak watèë Peumeurintah Atjèh njang sah han geutém tèkèn surat meunjeurah bri
dèëlat Nanggroë Atjèh njoë keu Beulanda. Djipiké lé Beulanda, surat Atjèh
meunjeurah njan peureulèë that keu djih mangat djeuët djipeuleumah bak dônja.
Teutapi, peumimpin-peumimpin Atjèh njang mat nanggroë njoë lawét prang
deungon Beulanda, mulai nibak Sultan Mahmud Sjah, Gunantoë Radja Tuanku
Hasjém, trôk'an Almudabbir Almalik Teungku Tjhik di Tiro Muhammad Saman,
Teungku Tjhik di Tiro Muhammad Amin, Teungku Tjhik di Tiro Mahjeddin, dan
Teungku Tjhik di Tiro Maat, bandum han sagai geutém tèkèn surat Atjèh
meunjeurah njan. Tipèë Beulanda njankeuh djibitjah dan djibagi-bagi Keuradjaan
Atjèh njoë "-ateuëh keureutaih"-djeuët keu 116 boh "keuradjaan" njang luwaih djih
na meupadum-padum boh gampông mantong, dan paling rajek meupadum-padum
boh mukim dan peugawè Keuradjaan Atjèh njang mat gampông dan mukim-mukim
njan (ulèëbalang dan keudjruën) djipeugot lé Beulanda djeuët keu "radja-radja"
nibak "keuradjaan" pura-pura njan, meunjo geutém tèkèn surat meunjeurah bak
Beulanda. Surat meunjeurah njoë njankeuh njang djipeunan lé Beulanda "Korte
Verklaring", disinan ulèëbalang atawa keudjruën njan geumeungaku meunjeurah
bak Beulanda, geumeungaku Beulanda meudèëlat ateuëh nanggroë Atjèh,
geumeungaku bandira Beulanda sibagoë bandéra njang sah di Nanggroë Atjèh,
geumeungaku han, bri beunantu keu Teuntra Atjèh njang mantong teungoh
muprang peutheun dèëlat nanggroë Atjèh nibak seurangan Beulanda, dan
geumeungaku musôh Beulanda sibagoë musôh ulèëbalang njan tjit. Njoë bandum,
lagèë ka geutanjoë teupeuë, nakeuh hai-hai njang djilakèë lé Beulanda bak Radja
Atjèh baroë djéh, jôb phôn prang, njang atra njan bandum ka geutulak meutah-
meutah lé Radja dan Peumeurintah Keuradjaan Atjèh njang sah, Djadi keureuna
hana mungkén djiteumeung saboh surat meunjeurah njang sah, Beulanda djipeugot
keudroëdjih 116 boh surat meujeurah njang hana sah, sang-sang njang muprang
deungon djih lawét njoë njang ka muploh thôn njan kon na saboh bansa Atjèh dan
saboh Keuradjaan Atjèh, teutapi 116 boh ''bangsa" dan 116 boh "keuradjaan" lagèë
Ilot, Lala, Leupuëng, Peureumeuë, Djulôk Tjut, dan laén lagèë njan.

Teutapi peuë neuduek "Korte Verklaring" njan dalam hukôm? Dalam hukôm
nasional nanggroë Atjèh, buët tékén surat meunjeurah dèëlat nanggroë dan bansa
Atjèh njoë njang

48
mantong teungoh peutheun droë, keu musôh njan, hana laén nibak saboh buët
chianat keu bansa dan keu nanggroë Atjèh njoë. Dalam hukôm nasional bandum
bansa-bansa meuadab, buët njang geupeulaku lé ulèëbalang dan keudjruën njan,
hukôm djih poh maté. Meunantjit hukôm nanggroë Beulanda keudroë djih. Lagèë
geutanjoë teupeuë, dalam Prang dônja keu II, nanggroë Beulanda djitjok lé
Djeureuman. Politèk peutjré-bré ureuëng nanggroë, lagèë njang djipeulaku Ié
Beulanda ateuëh geutanjoë Atjèh pih djipeulaku Ié Djeureuman ateuëh bansa
Beulanda. Peugawè-peugawè keuradjaan Beulanda njang tém tjôm djaroë
Djeureuman djipeugot keu "Peumeurintah Beulanda" lé Djeureuman. Teutapi bak
watèë Djeureuman keuneuleuëh talô, ureuëng Beulanda njang djeuët keu djaroë-
gaki Djeureuman bandum djihukôm maté lé bansa Beulanda. Meunantjit di
nanggroë-nanggroë laén.

Dalam hukôm internasional, "Korte Verklaring" njan pih buët njang hana sah,
sabab njang na hak tèkèn meunjeurah ateuëh nan nanggroë Atjèh dan ateuëh nan
bansa Atjèh hana laén nibak Peumeurintah Keuradjaan Atjèh njang sah, njang
djiakui ban saboh dônja, njang bak watèë njan mantong teungoh muprang deungon
Beulanda. Lom pih, hantom dalam riwajat, nanggroë dan bangsa Atjèh meunjeurah
keu musôh, "Keuradjaan" pura-pura njang dipeugot Ié Beulanda dalam wilajah
Keuradjaan Atjèh, lagèë Ilot, Bluëk, Lageuën, Leupuëng, dan laén lagèë njan njang
trôk'an 116 boh njan, njoë bandum kon "keuradjaan" dalam istilah hukôm
internasional. "Keuradjaan" pura-pura njoë bandum nakeuh peuneugot Beulanda
dan meugantung bak peuë njang meuheut djih. "Korte Verklaring" atawa surat
meunjeurah njang djitèkèn Ié djaroe-gaki Beulanda njan hana arti dalam hukôm
internasional, sabab "keuradjaan" njang tèkèn njan kon keuradjaan njang
meurdéhka dan meudèëlat sah ateuëh bumoë Atjèh njoë. Keuradjaan njang
meurdéhka dan
meudèëlat ateuëh nanggroë Atjèh tjit saboh sagai, njankeuh Keuradjaan Atjèh
njang ka meuribèë thôn gob thèë na ban saboh dônja.

49
50
 V

PRANG DEUNGON BEULANDA: TARAF KEU LHÈË

Désèmbèr 1911 - Mart 1942

Taraf njang keu Ihèë nibak prang Atjèh deungon Beulanda mulai bak watèë
Iheuëh reubah Teungku Tjhik Maat di Tiro. Bah that pih peurlawanan njang meuatô
ka hana ék geupeudong Ié, sabab karab bandum panglima dan peumimpin rajek ka
habéh maté dalam prang, peumimpin dan panglima Atjèh njang mantong tinggai
padum-padum droë treuk, han geu tém meunjeurah tjit dan gemeudong trôk'an
akhé, bak watèë ureuëng bako njan pih meugulé dalam seuëh prang. Masa prang
ubit-bit njoë pih na saboh masa njang tjeudaih that dalam seudjarah geutanjoë
bangsa Atjèh, sabab dalam prang njoë deuh that leupah, pakriban beuhô dan bako
ureuëng rajek Atjèh trôk'an tinggai sidroë-droë geuh, bôh inong, bôh agam. Djeuëp-
djeuëp mideuën prang dalam taraf njang keu Ihèë njoë, kon lé prang njang
meusipheuët sindjata lawan sindjata, teutapi nakeuh prang njang meusipheuët
peuleumah bak mata dônja heroisme bansa Atjèh, prang trôk'an maté antara
sidroë-droë panglima dan peumimpin Atjèh deungon meureutôh-reutôh droë sidadu
Beulanda, prang antara sidroë Atjèh lawan sireutôh Beulanda. Djeuëp-djeuëp
peurteumpôran nakeuh saboh drama keubangsaan, disinan panglima-panglima
Atjèh ka geupeuleumah bak dônja, dan leubèh peunténg lom bak aneuk-tjutjo, pakri
ban sipheuët pahlawan bansa Atjèh bak watèë nanggroë dan bansa na dalam baja,
pakri ban geutu'oh hudép dan geutukri maté.

Di Pasè, watèë Iheuëh sjahid Teuku Tjhik Tunong njang djitimbak lé

Beulanda bak binèh pasi Lhôk Seumawè, bak thôn 1905, dan Tjut Meutia,
peurumoh droë neuh njan, dalam seuëh prang thôn 1910, dan Pang nanggroë, pih
dalam seuëh prang thôn 1910, pimpinan prang rhôt dalam djaroë Teungku di Barat,
njang bah that pih tinggai tjit padum droëneuh sagai, teutap niët bak han
meunjeurah dan sambông prang deungon Beulanda. Bak si uroë, dalam thôn 1912,
Beulanda djiteumeung keupông teumpat Teungku di Barat dalam glé Keureutoë.
Pakriban Teungkuneu peutimang droëneuh dalam watèë mubaja njan ka djipeugah
dalam buku Beulanda ulèh teuntra Beulanda njang kalon, lagèë njoë:

"Bah that pih pakri ban teukeudjôt Teungku di Barat deungon

ureuëng-ureuëng gobnjan, ureuëng njan ka biasa muprang, dalam
siklép mata tjit kaleuëh geumeukeumah ladju. Teungku deungon
ureuëng geuh geupeugot peurtahanan bak batèë raja. Peurumoh
geuh geudong toë bak binèh gobnjan- -sidroë aneuk inong njang
tulèn nibak bangsa pahlawan njoë. Teungku ka keumaih
geukeumeung timbak jôh goh lom panglima Beulanda Hanff
djiteumeung dong. Teungku geutakat djih dan geutimbak, teutapi
hana keunong;

51
 meunan tjit watèë geutimbak sigo treuk, pih hana keunong. Sang-
sang djarôm tjéng hudép gobnjan ka meugisa u teungoh teuma, jôh
goh lom gobnjan seungab hana meugrak lé. watèë Iheuëh njan,
Teungku djitimbak Ié Hanff, teutapi hana keunong tjit. Sang-sang na
tarôh ateuëh ulèë ureuëng njan dua. Bak watèë njan Teungku
djitimbak lé sidroë sidadu laéh, keunong bak djaroë uneun geuh,
hand djeuët meugrak lé, teutapi Teungku geubri ladju beudé gobnjan
keu peurumoh geuh, dan deungon djaroë wië njang mantong hana
teupèh, geureugam rintjông. Teungku Njak geudong dikeuë lakoë
geuh deungon beudé bak djaroë muprang ladju. Meunankeuh,
peurumoh mantong geudong dikeuë lakoë, watèë sineuk aneuk
beudé keunong bandua gobnjan, bandua reubah maté disinan.
Teungku maté ladju; Teungku Njak geuh geuseutot gobnjan
sidjeuëm watèë Iheuëh njan. njoëkeuh keuneuleuëh Tengku di Barat
dan ulama-ulama laén njang dong dikeuë , njang geupiléh maté,
nibak djak meunjeurah.

"Pakri ban djroh reubah ureuëng njan bandum...peuë na saboh

bansa ateuëh rhuëng dônja njoë njang handjituléh riwajat maté
pahlawan-pahlawan njoë dalam buku seudjarahdjih deungon
keumuliaan njang leupah that raja?*

*"Hoe de schrik ook mocht Zijn geslagen in den Tengkoe en zijn menschen, zij
waren aan den krijg gewoon en onmiddellijk paraat. De Tengkoe nam met zijn
mannen stelling tusschen de groote steenen, en direct etond zijn vrouw, een echte
dofchter van dit vechtersvolk, naast hem. Hij was al klaar om te schieten vóór Hanff
weer op de been was; hij richtte op den sergeant en trok af, doch net schot
weigerde, en het tweede ook. De'wijze van zijn leven haperde even, vóór zij voor
immer zou stilstaan. Toen was de beurt aan Hanff, en zie: ook diens eerste schot
weigerde. Het was bijna alsof er een ordeel boven hen hing. Intusschen schoten de
andere marechaussée's; een kogel trof den Tengkoe in den rechterarm die slap
neerviel, doch hij gaf snel zijn karabijn over aan zijn vrouw en held met zijn
bruikbare linkerhandde rentjong.

Toen kwam zijn vrouw en plaatse zich voor haar man. Zoo stond de vrouw vóór
haar man, toen één kogel beiden doodelijk verwonde. Hij stierf zeer vlug, en zij
volgde hem een uur later. Dit was het einde van Tengkoe di Barat, en van de
andere voorname oelama's in die streek, die 'sjahid' verkozen boven 'mèl'.

Comme ils tombent bien. ... en is er één volk op deze aarde, dat de ondergang
dezer heroieke figuren niet met diepe vereering zou schrijven in het boek zijner
historie?" H. C. Zentgraaf, Atjèh, ôn 99-100.

52
 Watèë Iheuëh maté Teungku di Barat dan Teungku Njak di Barat, prang
meulawan Beulanda geusambông ladju Ié Teungku di Mata Ië Muhammad Chatib,
ajah Teungku Njak di Barat dan sjèëdara Teungku di Paja Bakông. Tengku di Paja
Bakông pih na sidroë panglima prang rajek, bah that pih droë neuh njan ureuëng
supot mata, dan sjahid dalam rimba Keureutoë bak thôn 1910. Bak uroë 16 buleuën
Juli, thôn 1917, Teungku di Mata Ië pih reubah, maté sjahid dalam uteuën
Samarkilang, djitimbak Ié Tugimin, sidadu lamiët Djawa. Teutapi bah that pih
Teungku di Mata Ië ka sjahid, peungikôt-peungikôt droë neuh njan hana geu pijôh
bak geumuprang lawan Beulanda di nanggroë Atjèh njoë. Ureuëng njan
geupeudong teuma teuntra Muslimin di Samarkilang njang meusjeuhu njan, njang
lawan Beulanda trôk'an thôn 1937, dimijub Pang Akôb. Teungoh Atjèh Timu hana
pijôh prang njan, Atjèh Tunong dan Atjèh Barat pih meugrak keulai bak thôn 1924
trôk'an thôn 1927 dalam prang lawan Beulanda deungon geupimpin lé Teuku Tjut
Ali dan Imum Sabi. Bandua pahlawan njoë reubah dalam mideuën prang Meugamat
bak 25 Mei, 1927.

Keuneuleuëh, hana djeuët ta meuteuoh peukara seudjarah prang Atjèh

deungon Beulanda deungon hana ta peu ingat dan ta peumulia kurban njang ka
geubri bak peutheun dèëlat nanggroë Atjèh njoë lé peumimpin-peumimpin ureuëng
inong Atjèh njang sabé geudong bak binèh ureuëng agam dalam djeuëp-djeuëp
mideuën prang, dan reubah meusigo-sigo deungon lakoë geuh atawa sidroë geuh
dalam seuëh prang. Dilikôt ka geutanjoë meuteuoh pakri ban Teungku Njak di Barat
geumaté. Meuribèë ureuëng inong Atjèh njang laén lagèë njan, njang buët gobnjan
hana soë tuléh, dan hana soë teupeuë. Tjeunto laén nibak pahlawan ureuëng inong
Atjèh njoë ka geubri lé Potjut Meutia, peurumoh Teuku Tjhik Tunong, njang pimpin
prang meu thôn-thôn di Keureutoë, dan reubah dalam seuëh prang bak thôn 1910,
dalam umu 40 thôn. Djeurat droë neuh njan hana mupat, lagèë sang-sang
neupeugah bak geutanjoë: "kubu ulôn hana peuë mupat that asai na ateuëh tanoh
Atjèh mulia njoë, njang bandum djeuëb-djeuëb sagoë handjeuët han ta satôh ta
peulara lagèë lampôh djeurat endatu bandum. " Hana laén nibak nanggroë Atjèh
njoë njang djeuët keu monument peu ingat putroë bangsa teuh njoë.

Meunantjit Tjut Njak Dhiën, peurumoh Teuku Uma Meulabôh, njang meuthôn-
thôn watèë Iheuëh reubah lakoë geuh, geupimpin prang peutheun dèëlat nanggroë
Atjèh njoë, hudép seungsara dalam rimba, keuneuleuëh sakét geuh trôk'an buta,
teutapi deungon seumangat njang kreuëh lagèë batèë kareuëng teumpat neuduëk
nanggroë Atjèh njoë ateuëh rhuëng dônja, njang tumpang gunong hidjô, njang
djaga nanggroë njoë nibak lham dalam laôt raja. Kheun Zentgraaff, soe njang kalon
peurdjuangan Tjut Njak Dhiën djeuët geu takat keudroë geuh padum na rajek
kurban njang ka geubri lé droë neuh njan keu pikéran keubangsaan Atjèh. ("Men
kan gissen naar de grootte van het offer dat zij haar nationale gedachte bracht. ")
Pikéran keubangsaan Atjèh --nationale gedachte Atjèh-- njoë keuh njang ka gadoh
bak keuturônan barô njang ka bangai lawét njoë, njang handjeuët han

53
ta peugisa keulai meunjo geutanjoë hana keumeung lham dalam dônja.

Saboh tjeunto treuk nibak ureuëng inong Atjèh, njang ta teupeuë deungon
teuntèë, njankeuh Potjut Gambang, aneuk Tjut Njak Din dan Teuku Uma,
peurumoh Teungku Tjhik Majét di Tiro, njang meuthôn-thôn sadjan lakoë dalarn
seuëh prang peutheun dèëlat Nanggroë njoë. Dalam prang Gunong Alimon bak
thôn 1910, droëneuh njan reubah dalam mideuën prang keunong aneuk beudé
Beulanda. Peungarang Beulanda njang teumeung haba peukara keudjadian njan
djituléh:

"Bak ulôn piké, hana saboh tjeunto njang leubèh peuweuëh haté
geutanjoë nibak hai maté peurumoh Teungku Tjhik Majét di Tiro, bak
thôn 1910, njang peuleumah pakri ban ureuëng inong Atjèh dalam
seuëh prang, pakri ban ureuëng inong Atjèh hana teumakôt dan
geupandang hina keu musôh, dan han geutérn sagai meudamé. Bak
thôn 1909 mulai ta prang deungon keubit-keubit that soë-soë njang
mantong tinggai nibak famili Teungku di Tiro njang meusjeuhu njan,
dalam gunong ban silingka Tangsé. Schmidt, panglima Beulanda,
djimita beukaih dan djiprèh sabé lagèë asèë meurusa.

"Bak akhé thôn 1910 karap djiteumeung drop ureuëng njan; Schmidt
keumaih djiprang teumpat ureuëng njan peutheun droë. Teungku
Tjhik Majét di Tiro Iheuëh nibak peurangkap njan-"keu gobnjan njoë
na peupanjang umu mupadum-padum uroë-"teutapi peu- rumoh
gobnjan, Potjut Gambang, rhôt dalam djaroë geutanjoë lukaparah.
Gobnjan djiteumèë watèë teuntra Beulanda ka Iheuëh djipeugléh
mideuën prang njan. Gobnjan geu ngui siluweuë hitam dan badjèë
hitam, mantong sidroë ureuëng inong muda, umu kira-kira 30 thôn;
gobnjan teuéh meulinteuëng, pruët geuh luka keunong aneuk beudé,
teutapi bah that pih gobnjan dalam keuadaan seudéh dan sakét
njang lagèë njan, ruman muka gobnjan teutap peuleumah sombong,
dan beuhô, hana teumakôt geuh dan hana geupadôli keu teuntra
Beulanda ban silingka geuh. Bah that pih pakri ban sakét njang geu
tanggông, gobnjan hana geumoë, dan deungon seungab geuprèh
adjai geuh teuka.

"Schmidt djidjak toë gobnjan djiba Ië, dan djitanjong deungon basa
Atjèh njang meu horeumat that, meunjo geutém bri izin mangat
djipeureuban luka-luka geuh. Ban geudeungo njan , gobnjan geu
paléng muka geuh ho laén, dan geudhôt djih: "Bek kamat kèë ,
kaphè tjeulaka." Gobnjan geupiléh maté nibak geu

54
 teurimong tulông nibak musôh njang geu ngiëng lagèë asèë. *

Peungarang Beulanda njang hareutoë keudjadian njoë djitôp haba njan deungon
narit ureuëng Peurantjis:"bon sang ne peut mentir", --darah njang djroh hana djeuët
djimeusalét, tjit deuh keudroë. Soë njang na darah rajek, tjit geu tukri maté lagèë
ureuëng rajek. Njoëkeuh Potjut Mirah Gambang, aneuk Tjut Njak Dhiën dan Teuku
Uma, peurumoh Teungku Tjhik Majét di Tiro.

Njoë banduna peuleumah bak dônja dan bak geutanjoë aneuk-tjutjo bahwa
keumeurdéhkaan dan keubeusaran bansa dan nanggroë Atjèh njoë kon na saboh
peukara "keubeutôlan" mantong, kon na saboh peukara njang meugantung bak
keupeunténgan bansa laén, kon na saboh peukara njang meugantung bak suasana
dônja luwa dan bak peuë njang meuheut bansa gob laén, teutapi keumeurdéhkaan
dan keubeusaran Atjèh na

*"Er is, geloof ik, geen treffender vorbeeld van wat zij in den krijg kan zijn, van
hare felle onverzoenlijkheid en minachting van den vijand, dan de dood der
vrouw van Tengku Majet di Tiro in 1910.

" In 1909 begon de scherpe jacht op de laatste leden der vermaarde familie van
de Tiro-oelama's in de bergen rondom Tangsé.

" Schmidt had het spoor en hield er aan vast als een foxterrier. In het laatst van
1910 had hij de bende bijna te pakken; hij overviel hare schuilplaats. Tengkoe
Majet di Tiroontsprong nog juist den dans--het zou voor hern een uitstel
worden van slechts enkele dagen--doch zijn vrouw viel zwaar geworid in onze
handen.

" Toen de brigade het terrein had gezuiverd vond men haar. Zij was gekleed in
zwarte pantalon en baadje, eene krachtige vrouw van een jaar of dertig; zij lag
op haar rug met een schotwond in de buik, en zelfs in deze misère behield
haar gezicht eene trotsche afwijzing. Ondanks de pijn welke zij leed, kreunde
zij niet, en zonder geluid te geven wachtte zij het einde af.

" Schmidt kwam bij haar met wat drinken en vroeg haar in beleefd Atjèhsch, of
zij zich wilde laten verbinden. Waarop zij het hoofd van hem afwendde en
snauwde:"Bèk ka mat kèë, kaphè tjeulaka. " "Raak mij niet aan, melaatsche
kafir. " Zij verkoos den dood boven de hulp uit de handen van een kaphé:
ongeloovigen bond. " H.C. Zentgraaff, Atjèh, ôn 63-64.

55
saboh djalan hudép--"a way of life"--nibak geutanjoë bansa Atjèh, njang djilé dalam
darah ma dan ku teuh, dalam darah éndatu agam dan éndatu inong, nibak
meuribèë thôn njang ka u likôt. Njoëkeuh sabab geutanjoë hana ék soê djadjah,
han tom gob peulamiët dimasa njang ka u likôt dan meunantjit hana biëk manusia
njang ék djadjah geutanjoë bak masa u keuë – watèë geutanjoë ka ta teupeuë
droëteuh. Bah njoë djeuët keu peu ingat keu musôh diluwa dan keu musôh di
dalam, padum-padum droë ureuëng Atjèh njang peudjeuët droë djih keu djaroë-gaki
bansa gob laén njang djak tjuba djadjah Nanggroë Atjèh njoë!

Padum na Beulanda maté dalam prang deungon geutanjoë? Peukara njoë

hantom djibri narit njang meu teuntèë lé Beulanda. Peukara njoë djisom that Ié djih.
Teutapi nibak padum-padum boh asai njang meu teuntèë, geutanjoë ka ta teupeuë
lagèë njoë: dalam thôn 1873, Beulanda maté 2000; dalam thôn 1874, dalam 5
buleuën mantong, Beulanda maté 1052 (njoë Beulanda djimeungaku tjit); dalam
thôn 1875, Beulanda maté 6107 (njoë pih keunira Beulanda); dalam thôn 1876,
Beulanda maté 7600 (keunira Beulanda); antara thôn 1890 trôk'an thôn 1914,
Beulanda maté 7707 (keunira Beulanda). Djadi djumlah maté djih njang
djimeungaku mantong, na 24,466. Meunjo ta kalon njang maté dalam thôn 1876
trôk'an 7600 droë sithôn, dan bak thôn 1874, na 1052 droë, meunjo ta tjok sama
rata, djeuët ta kheun, Beulanda na maté 2500 droë djeuëp-djeuëp thôn; maka
dalam prang njang 40 thôn phôn, djih na maté bak keunira meu 100,000 droë.
Keunira njoë mungkén that hana djeuôh nibak njang sibeutôidjih, sabab na keunira
gob,
geutanjoë Atjèh maté 250,000 droë dalam prang deungon Belanda njan. Kurban
geutanjoë leubèh Ie, sabab geutanjoë kureuëng ubat dan kureuëng sinjata.

56
 VI

PEUË AKIBAT PRANG DEUNGON BEULANDA

KEU GEUTANJOË ATJÈH

Geutanjoë Atjèh na saboh bansa ateuëh rhuëng dônja. Saboh bansa hudép
sabé, bah that pih angèëta sidroë-droë maté; saboh bansa teutap lagèë sot, bah
that pih keuturônan meugantoë-gantoë; saboh bansa hana tuha, sabé muda, bah
that pih sidroë-droë angèëta djeuët keu tuha; sabab njan geutanjoë bansa Atjèh bak
masa njoë saban tjit deungon bansa Atjèh bak masa 100 thôn atawa 1000 thôn
njang ka u likôt, atawa u keue; endatu geutanjoë njang ka maté ka ta gantoë lé
geutanjoë; geutanjoë akan djigantoë lé aneuk-tjutjo njang akan lahé, meunankeuh
trôk'an akhé dônja. Darah éndatu geutanjoë njang ka maté na djilé dalam tubôh
geutanjoë njang rnantong hudép; lidah geutanjoë marit basa njang ka
geupeureunoë Ié gobnjan, njang tjit meu geutanjoë njang tukri; adat, reusam,
agama njang atô hudép geutanjoë, mulai phôn bak watèë lahé trôk'an bak watèë ta
tamong dalam kubu, bandum ta teurimong nibak éndatu. Hudép geutanjoë kon na
saboh buët keudroë-keudroë, atawa hai maséng-maséng, teutapi na saboh buët
meusjèëdara, meukawôm, meubansa.

Hudép geutanjoë na lagèë sikrèk taloë njang meusambông-sambông, peuë

njang ta teurimong nibak éndatu ta peutrôh keu aneuk-tjutjo; maséng-maséng
geutanjoë hana ubah lagèë si urat beuneung njang peugot idja, lagèë saboh
gleuëng njang peugot ranté. nanggroë Atjèh njoë tanoh geutanjoë bandum, njang
teurimong darah geutanjoë njang rhô, njang keubah manjèt éndatu, ma deungon
ku; njang bri keu geutanjoë ië deungon bu; teumpat geutanjoë hudép deungon
mulia dan, teumpat geutanjoë maté deungon mulia, njang ta teurimong nibak
endatu, dan njang wadjéb ta pulang keu aneuk-tjutjo, meunjo han ék leubèh djroh,
handjeuët kureuëng nibak njang ka.

Djinoë seubatji ta paréksa mideuën prang njang 65 thôn deungon Beulanda

njan; seubatji ta kalon deungon tjeureumèn mata seudjarah droëteuh, peuë akibat
prang njan keu geutanjoë sibagoë saboh bansa, peuë na rugoë njang han ék
meugantoë, peuë na geumadoh njang han ék meugisa, peuë na luka njang han ék
puléh, dan peuë na peuladjaran keu masa u keuë teuma.

Akibat njang trang that nibak prang deungon Beulanda njan, geutanjoë ka
gadoh keumeurdéhkaan ka 57 thôn trôk'an uroë njoë: 31 thôn dimijub Beulanda
(1911-1942); 3 thôn dimijub Djeupang (1942-1945); 23 thôn dimijub Djawa (1945-
1968). Geutanjoë djeuët dji djadjah lé Djawa kon keureuna geutanjoë na talô prang
deungon djih, teutapi keureuna geutanjoë keumaih djipeungeut lé djih bak watèë
Djeupang talô; nibak ta peu

57
meurdéhka droë teuh lagèë djameunkon, geutanjoë ka ta djak seutot djih, sabab
geutanjoë ka hana muphôm lé keu seudjarah dan keu hak droë teuh. Bah that pih
meunan, njoë pih na saboh akibat tjit nibak prang deungon Beulanda njang
peuhabéh peumimpin-peumimpin geutanjoë dan njang peu putôh taloë meunumat
antara geutanjoë keuturônan barô deungon keuturônan tuha njang sabé
meurdéhka.

Teutapi peuëkeuh gadoh keumeurdéhkaan njang ka 57 thôn njoë saboh

geumadoh njang han ék meugantoë, saboh rugoë njang han ék meugisa?
geutanjoë ka ta kalon pakri ban meureutôh boh bansa laénn ban saboh dônja njang
ka gadoh keumeurdéhkaan djih bak saboh-saboh watèë njang leubèh that tréb
nibak geutanjoë, teutapi bandum ka djiteumeung tjok keulai keumeurdéhkaan djih
njan. Lagèë miseuë bangsa Irlanda djinoë ka meurdéhka keulai, watèë Iheuëh
djidjadjah Ié Inggréh trôk'an 800 thôn. Beulanda pih na djidjadjah lé Spanjol, Ié
Peurantjis, dan lé Djeureuman, teutapi djipeumeurdéhka droëdjih teuma; Poland
djinoë ka meurdéhka keulai watèë lheuëh djibagi-bagi lé Rusia, Djeureuman dan
Austria trôk peuët go. Meureutôh boh tjeunto laén njang hana guna ta meuteuôh
disinoë. Djadi ka trang, keumeurdéhkaan Atjèh njang ka gadoh ka 57 thôn njoë, kon
na saboh barang geumadoh njang han ék tapeugisa.

Saboh akibat treuk nibak prang deungon Beulanda njoë, njankeuh kira-kira
250,000 droë ureuëng Atjèh, éndatu geutanjoë, inong deungon agam, ka reubah
dalam prang njan bak geupeutheun dèëlat nanggroë dan bangsa Atjèh njoë. Njoë
na saboh kurban njang rajek that, keureuna bansa geutanjoë bak watèë njan na tjit
saboh miliun sagai, djadi siteungoh nibak ureuëng agam njang hudép bak masa
njan ka geubri djawong geuh bak peutheun nanggroë njoë. Hana lom na ta kalon
saboh bansa laén dalam seudjarah dônja njang djitém bri dumnan rajek kurban bak
peutheun keumuliaan droë. Teutapi djinoë, meunjo tangiëng deungon tjeureumèn
mata seudjarah, keuturônan Atjèh thôn 1873 njan, teuntèë bak watèë njoë bandum
ka geu peulikôt dônja, ka geutinggai geutanjoë, ka woë bak Tuhan, geuprèh
geutanjoë dalam bumoë Atjèh njang mulia njoë, bah that pih ureuëng njan hana
reubah dalam prang. Djadi adak hana geumaté dalam prang, keuturônan thôn 1873
njan djinoë pih teuntèë ka maté tjit, keureuna geutanjoë bandum handjeuët han
maté bak saboh uroë. Sabab njan keuh na saboh keumuliaan njang rajek that beugi
keuturônan thôn 1873 njang ka geupiléh maté bak peubuêt saboh buët njang raja
that, njang akan dji ingat sabé Ié aneuk tjutjo trôk'an akhé dônja, nibak maté
keudroë dalam tika éh deungon hana soë padôli, dan hana arti sapeuë keu
seudjarah bansa.

Laén nibak njan, geutanjoë Atjèh njang bak watèë phôn prang njan na keuh
saboh miliun, djinoe karap 100 thôn Iheuëh njan ka meu tamah, kana kira-kira 4
miliun. Keunira njoë djeuët ta peugot lagèë njoë: menurôt 'eleumèë demography

58
('eleumèë peukara ureuëng asoë nanggroë) djeuëb-djeuëb bansa dalam dônja njoë
djumlah djih meulipat-ganda tiëp-tiëp 20 thôn. Meunjo bak keunira thôn 1930,
geutanjoë Atjèh na saboh miliun, maka bak thôn 1950, geutanjoë ka na 2 miiiun.
Dan bak thôn 1970 geutanjoë keumeung djeuët keu 4 miliun. Djadi ubè na éndatu
geutanjoë njang ka sjahid dalam prang njan ka neu gantoë lé Tuhan deungon
geutanjoë keuturônan barô njang meulipat ganda. Meunankeuh, sibagoë saboh
bansa, sjèëdara geutanjoë njang ka gadoh dalam prang njan ka meugantoë
bandum, luka parah njang peudéh that njan kapuléh, dan geutanjoëa sibagoë
bansa ka ék ta beudoh teuma nibak prang njan, leubèh ramè, leubéh rajek, leubèh
teuga, dan akan leubèh tjarong meunjo ék tapham hikmah peungalaman njang ka
ka.

Deungon njoë ka njata, peukara Ie that kurban njawong njang ka geubri lé

ureuëng tjhik geutanjoë bak peutheun keumeurdéhkaan nanggroë Atjèh dalam
prang deungon Beulanda njan, hana djeuët keu sabab hantjô bansa geutanjoë.
Dalam dua keuturônan mantong, luka-luka njan ka béh puléh keulai dan geutanjoë
bansa Atjèh djinoë ka lagèë bansa Atjèh joh gohlom prang njan teuma, bahkan
peuët go meutamah ramè.

Kurban njawong njang ka geubri Ié éndatu geutanjoë njan, kon kurban njang
sia-sia; njoë keuh kurban njang paléng rajek, njang peunoh deungon keumuliaan
dan keubeusaran njang ék geubri Ié saboh-saboh keuturônan manusia keu aneuk-
tjutjo. Djareuëng that dalam riwajat bansa-bansa dalam dônja njoë njang ék bri
peungorbanan lagèë endatu geutanjoë njan. Bak watèë beukaih-beukaih dan akibat
djasmani njang laén nibak prang deungon Beulanda njan ka puléh, dan ka tuwo
teuh, kurban njawong njang ka geubri Ié éndatu geutanjoë dalam prang njan akan
teutap hudép sabé trôk'an akhé dônja, sabab gobnjan deungon buët mupahlawan
raja njang ka geupubuët njan, ka geubri keu geutanjoë saboh falsafah hudép njang
tjeudaih that, njang sampôrna that, njang mulia that, hingga keu geutanjoë bansa
Atjèh hana peureulèë Ié tangiëng keunoë-keudèh ta mita falsafah hudép njang
leubèh djroh bak bansa laén atawa di nanggroë laén, sabab hana falsafah hudép
njang leubèh mulia dan leubèh tjeudaih nibak peuë njang ka geutinggai keu
geutanjoë Ié éndatu njan.

Falsafah hudép Atjèh njoë ka geutinggai keu geutanjoë, geutuléh deungon

darah geuh ateuëh rhuëng tanoh mulia njoë, naulai nibak binèh pasi trôk'an u putjak
gunong njang meusampôh awan. Falsafah hudép njan hana laén nibak njoë: hudép
geutanjoë bansa Atjèh dalam dônja njoë kon asai na hudép mantong. geutanjoë
handjeuët han ta hudép deungon mulia. Hudép mulia maknadjih hudép meurdéhka,
kon hudép lagèë lamiët bangsa laén. Meurdéhka, njankeuh asai keumuliaan,
keumakmuran dan keumadjuan. Meunjo geutanjoë bandum ék tapham falsafah
hudép Atjèh njoë, bansa geutanjoë akan seulamat dônja akhirat, rajek bak dônja,
mulia bak Tuhan;

59
 Falsafah hudép Atjèh njoë ka geupeudong ateuëh neuduëk 'eleumèë
(rationality), dan ateuëh neuduëk keunjataan (reality), njang ék ngiëng peukara
hudép dan maté njan lagèë keuadaan njang sibeutôi djih, deungon hana peu
leubèh-leubèh jum hudép, dan deungon hana peuleubèh-leubèh teumakôt keu
maté. Bak ta peuteuntèë peuë njang peunténg that keu geutanjoë Atjèh dalam
dônja njoë, handjeuët han ta peuduëk meurdéhka geutanjoë diateuëh that, hudép
dan maté dimijub njan. Meurdéhka leubèh peunténg nibak geutanjoë galak keu
hudép, dan leubèh peunténg nibak geutanjoë takôt keu maté. Bakpeutheun
droëteuh sibagoë bansa meurdéhka, beu tatém peutarôh hudép, beu tatém lawan
maté. peuë lom maté njan na bak kada Tuhan:

Han geu peu dilèë,

Han geu peu dudoë,
'Oh trôh uroë,
Meuhat maté.
(Hikajat Nasaihôn Radat)

Asoë nibak falsafah hudép éndatu geutanjoë njan, hana laén nibak lagèë
asoë falsafah hudép njang beutôi, njang djeuët keu tudjuan bandum peundidékan:
geupeureunoë geutanjoë beu meukri ta hudép dan beu meukri tamaté lagèë ta
tu'oh hudép mulia, meunantjit beu ta tukri maté deungon mulia. Bandua peukara
njoë saboh, meusambông-sambông, hana meu tjré meunjo saboh reuloh njang
saboh treuk pih reulé. Geutanjoë Han keumaih ta hudép deungon mulia meunjo
teumakôt teuh bak ta maté deungon mulia. Geutanjoë han keumaih ta hudép
deungon meurdéhka meunjo teumakôt teuh bak ta maté deungon meurdéhka.
Lagèë kheun Montaigne, sidroë ahli falsafah Peurantjis, "Seumiké peukara maté na
keuh lagèë meukeumaih keu meurdéhka. Sidroë ureuëng njang ka geu meureunoë
pakri ban geumaté, gobnjan hana geu tukri lé djeuët keu lamiët gob. " ("La
préméditation de la mort, est un présage de liberté. Celui qui a appris à mourir à
désappris d'ètre aseervi. ")

Saboh bansa njang hana djitakôt keu maté deungon mulia, hana soë djitakôt
dalam dônja njoë, dan mustahé djeuët djidjadjah lé bangsa laén njang djak peu
ureuëng ureuëng droë u nanggroë njan. Njoëkeuh falsafah hudép pangkai
keumuliaan bansa njang ék djaga keumuliaan geutanjoë turôn-teumurôn, njang ka
geupeu- leumah lé éndatu geutanjoë deungon buet geuh, njang ka geutuléh
deungon darah geuh ateuëh rhuëng tanoh mulia njoë, njang gob thèë na ban saboh
dônja.

Meunjo Sir Winston Churchill, peumimpin bangsa Inggréh njang meusjeuhu

that njan, ka geupiléh watèë bansa Inggréh tinggai sidroë dan sang-sang keumeung
talo dalam Prang Dônja keu II sibagoë saboh watèë njang tjeudaih that dalam
seudjarah bansa Inggréh, sabab bak watèë lageë njankeuh bandum seumangat
pahlawan bansa Inggréh djipeudeuh bak dônja, maka djeuët takheun, masa 65 thôn
éndatu geutanjo geumeudong gemuprang deungon Beulanda njang peuleumah bak
dônja, sipheuët phalawan bansa Atjèh njang geutu'oh hudép dan geutukri maté, na
keuh thôn-thôn

60
njang tjeudaih that leupah dalam riwajat dan seudjarah geutanjoë bansa Atjèh.
Mulai nibak keumeunangan geutanjoë njang peuguntjang dônja dalam mideuën
prang Kuala Atjèh bak thôn 1873 trôk'an uroë reubah Teungku Tjhik Maat di Tiro
dalam prang Aluë Bhôt di Tangsé, bak thôn 1911, trôk'an watèë meugulé Teungku
di Barat dan Teungku Njak geuh, bak thôn 1912, geutanjoë ka ta peuleumah droë
teuh bak dônja lagèë saboh bansa njang tu'oh hudép bak watèë meunang, dan tukri
maté bak watèë talô, deungon hana peu kureuëng, bahkan peutamah keumuliaan
bansa.

Surat haba Inggréh, The London Times, uroë 29, buleuën April, thôn 1873, bak
watèë! phôn prang deungon Beulanda, ka djipeugot ramalan lagèë njoë:

"Bansa Atjèh teuntèë akan geu peuleumah bukti gobnjan kon na

saboh lawan njang djeuët gob peuhina. ureuëng Atjèh na saboh
bangsa men adab that nibak djameunkon, njang ka biasa muprang,
na meunang, na talô, teutapi bôh meunang, bôh talô, hantom
deungon hana keumuliaan. . . Bansa Atjèh tjit ka sabé meusjeuhu
that peukara beuhô dan geutukri, peutimang droë, leubèh nibak
bansa-bansa laén bandum bansiling ka nanggroë Atjèh njan. ''*

Djinoë seubatji ta paréksa teuma peuë akibat prang deungon Beulanda njan
ateuëh tanoh geutanjoë, peuë na tanoh njang djih peurusak, peuë na kruëng njang
djih peuthô, peuë na blang njang djih boh ateuëng, peuë na glé njang djih peureulé,
peuë na rimba njang djih peu tutông, peuë na gunong njang djih plah dua? djeuët ta
kheun, akibat prang deungon Beulanda ateuëh tanoh geutanjoë ubit that, atawa
karab lagèë hana sapeuë pih. Njang na rusak tjit meuhasé tanoh, lagèë padé njang
djih rampok, rumoh njang djih tôt, teutapi njan bandum ridjang meugantoë, meunjo
mantong tanoh blang, meunjo mantong kajèë dalam glé, awé dalam rimba.
Nanggroë Atjèh njoë na saboh nanggroë njang raja that, dua go leubèh rajek nibak
nanggroë Beulanda, dan meuribèë go leubeh tjeudaih.

Nanggroë Atjèh njoë, njang meulabang gunong meusampôh awan, njang

geusibu deungon mata iënjang peugot

*"The Achinese.. .are nevertheless likely to prove...no contemptible enemies.

They have an ancient civilization ...have contended with various fortunes, but
not without distinction... They were always renowned for their courage and
conduct beyond all other neighbouring nations. "

61
meuribèë boh kruëng rajek deungon ubit, deungon tanoh peunoh deungon blang,
deungon rimba peunoh deungon kajèë, nanggroë njoë na keuh ibarat saboh kuta
raja, njang hana musôh ék peuguntjang, hana lawan ék peureulé. Gunong
Seulawah njang meu tjukèh langèt, Gunong Batèë Meutjitja njang deuh keudéh u
laôt Hindi, Gunong Alimon, Geureudong dan Abông-Abông, bandum mantong
teudong lagèë sot; saksi njang seungab keu peurdjuangan dan keupahlawanan
éndatu geutanjoë bak geu peutheun Nanggroë njoë keu geutanjoë aneuk-tjutjo.
Njoë bandum mantong lagèë sot, lagèë bak thôn 1873, watèë geutanjoë meunang
ateuëh Beulanda; lagèë bak thôn 1629, bak watèë lskandar Muda geukurông
Portugèh di Malaka; dan lagèë meuribèë thôn dilèë nibak njan.

Nibak peuë njang ka geutanjoë meuteuoh, ka trang that hana akibat prang
njan njang hana puléh; hana geumadoh njang nan ék meugantoë keu geutanjoë
bansa Atjèh sibagoë akibat nibak prang deungon Beulanda njan. Akibat njang rajek
that, njankeuh kurban njawong éndatu dalam mideuën prang, njan pih ka
meugantoë djinoë ka peuët ganda. Baroë djéh geutanjoë saboh miliun, djinoë
geutanjoë peuët miliun. Akibat njang laén, njakni keurusakan ateueh tanoh
geutanjoë tjit batjut sagai, njan pih djinoë ka puléh teuma. Djinoë tinggai tjit saboh
peukara treuk njang goh lorn meugisa bak geutanjoë, njankeuh saboh organisasi
geutanjoë Atjèh njang satoh bansa dan Nanggroë Atjèh njoë ban njang djroh
keudroë teuh, dalam bideuëng sosial, ekonomi dan politék; deungon narit laén,
njang goh lom meugisa djinoë atawa trôk'an uroë njoë, njankeuh saboh Badan
Peumeurintahan Nanggroë Atjèh njang meurdéhka dan meudèëlat lagèë
djameunkon turôn-teumurôn, njang ta peu ék-peutrôn keudroë teuh, deungon hana
djampu djaroë bangsa luwa. Buët peuriwang geumadoh njang goh lom, meugisa
njoë, na dalam djaroë geutanjoë keuturônan Atjèh njang hudép bak masa njoë.
Peukara njang goh lom meugisa njoë djeuët ta peuriwang djinoë ladju, meunjo
getanjoë ka ta meu sapeuë kheun lagèë aneuk éndatu. Masa ka trôh supaja ta rah
muka tanoh mulia njoë nibak euntjit sipeundjadjah, bôh Beulanda, bôh Djeupang,
bôh Djawa. Ka trôh masa ta peugisa dèëlat bansa dan basa droë teuh ateuëh tanoh
pusaka njoë.

Deungon ta peubuët buët njoë, barô geutanjoë ka sampôrna ta peugisa

teuma dumpeuë peuë njang ka gadoh sibagoë akibat prang deungon Beulanda,
dan geutanjoë ka ta tjok langkah keulai ta gisa bak neuduëk droë teuh njang patot,
bak kursi droë teuh lagèë saboh bansa meurdéhka dan mulia dalam dônja.

Lagèë geutanjoë ta teupeuë, bandum Peumeurintahan ban saboh dônja njoë,

meugantung bak peuë njang djipike Ié ureuëng nanggroë teumpat Peumeurintahan
njan teudong. Meunantjit, Peumeurintahan njang ék teudong di Nanggroë Atjèh
njoë meugantung bak peuë njang ta piké Ié geutanjoë Atjèh. Geutanjoë njang
meudèëlat disinoë. Hana Peumeurintahan dalam dônja njoë njang ék teudong
deungon keukuatan beudé mantong, meunan tjit di nanggroë Atjèh njoë. Hana
saboh peumeurintahan njang ék teudong di

62
sinoë meusiuroë, meunjo geutanjoë Atjèh han ta tém deungo djih, peuëlom meunjo
han ta tuëng dan ta lét djih.

Meunjo geutanjoë bansa Atjèh ka inseuëh keu droëteuh, ka tangiëng droë

teuh keulai lagèë saboh bansa njang mulia, lagèë éndatu teuh, dan ka ta inseuëh
keu falsafah hudép njang ka geutinggai lé ureuëng tjhik teuh, maka geutanjoë
handjeuët han ta meusaboh:

Bak duëk,
Bak dong,
Sapeuë pakat,
Sang sineusab meu adoë a.
(Hikajat Gadjah Tudjôh Ulèë)
Hudép bak saré,
Maté bak sadjan,
Sikrèk gapban,
Saboh keureunda.
(Hikajat Tjintabôhan)

Meunjo geutanjoë ka sapeuë kheun lageèë njan, maka keumuliaan dan

keumeurdéhkaan Atjèh ék ta penwoë lagèë sot teuma dalam watèë 24 djeuëm
nibak djaroë? Djawa deungon djaroë-gaki djih njang djak peu ureuëng-ureuëng
droë djak peurintah geutanjoë di nanggroë Atjèh njoë.

Djawa mustahé ék djidjadjah geutanjoë, meunjo geutanjoë han ta tem djeuët

keu lamiët djih Beulanda ék djimuprang deungon geutanjoë 65 thôn, sabab
keuradjaan Beulanda bak watèë njan na saboh keuradjaan njang paléng teuga
dalam dônja. Djih paléng kaja, armada djih paléng raja, leubèh raja nibak armada
Portugéh, Peurantjis, Spanjol atawa Inggréh. Bah that pih meunan, djih han tjit ék
djipeutalë geutanjoë keubit-keubit. Djinoë, meunjo djawa djikeumeung peu lamiët
genanjoë, ubé na teunaga djih? Djawa na saboh bansa njang gasiën that; djih kon
na leubèh tjarong nibak geutanjoë; djih hantom na seudjarah militè; sindjata njang
na bak djih djinoë, njan bandum kon na djeuët dji peugot keudroë djih, atawa ék
djibloë, teutapi atra gob bri, geumadè kenoë-keudéh, atawa meuhutang wie-uneun.
Djinoë ka han ék djibajeuë hutang njan njang gob tunggèë ban saboh dônja.

Nanggroë Djawa njan djitjok lé Beulanda djameun deungon hana muprang.

Djawa djidjok droëdjih mantong. Watèë Iheuëh njan, palo Djawa njan meutuka
djaroë nibak peundjadjah Beulanda keu peundjadjah Inggréh. Teuma, djibri pulang
keulai lé Inggréh keu Beulanda. Beulanda djidjadjah Djawa 350 thôn . Bak watèë
bangsa Djawa dan nanggroë Djawa meu tuka-tuka djaroë nibak saboh peundjadjah
keu peundjadjah njang laén njan, geutanjoë bansa Atjèh dan nanggroë Atjèh teutap
meurdéhka sabé.

Deungon ta peugisa keumeurdéhkaan geutanjoë, maka barô akibat prang deungon

Beulanda ka pulén bandum, dumpeuë njang gadoh ka meugisa, peuë njang singèt
ka santeut, peuë njang rhôt ka ta peuëk teuma.

63
 VII

KEUMEURDÉHKAAN DAN KEUMAKMURAN

Keumeurdéhkaan njankeuh asai keumakmuran . Meunjo Nanggroë geutanjoë

hana meurdéhka, geutanjoë pih hana mungkén makmu. Hudép saboh bansa njang
djidjadjah lé bansa laén hana ubah lagèë hudép sidroë lamiët tjit. Lagèë peuë na
hareuta dan ôsaha sidroë lamiet djitjok lé po djih, meunantjit peuë na hareuta bansa
dan hasé nanggroë njang gob djadjah djitjok Ié bansa njang djadjah bansa dan
nanggroë njan. Bak watèë Nanggroë geutanjoë keunong djadjah Beulanda, hasé
Nanggroë njoë djitjok lé Beulanda. Djinoë geutanjoë ka rhôt dalam djadjahan
Djawa, hasé Nanggroë geutanjoë ka djitjuë lé Djawa. Meunjo dimasa Beulanda
èkonomi Nanggroë geutanjoë na leubèh got nibak dimasa Djawa njoë, njan hana
laén nibak keureuna bansa Beulanda leubèh tjarong bak dji ato ekonomi nibak
bansa Djawa njang mantong bangai that njoë. Ureuëng Djawa njan meu nanggroë
droë djih hana djitu'oh atô lom, pakri ban djitu'oh atô nanggroë geutanjoë. Lagèë
njang ka trang that dalam masa 23 thôn njang ka u likôt njoë, geutanjoë hana
peuë ta harap keu makmu Nanggroë teuh njoë dimijub Djawa.

Keumakmuran saboh-saboh nanggroë kon na saboh peukara njang teuka

keudroë djih deungon hana soë peugot. Keumakmuran njan teuka meunjo na
saboh Peumeurintahan njang meurdéhka, njang djeuët peugot peuë njang
peureulèë keu rakjat deungon hana soë tham, njang djeuët peugot keunira dan
djeuët peubuët peuë njang djroh keu bangsa deungon hana peuë djak lakèë idin
bak bansa laén, saboh Peumeurintahan njang hana tudjuan laén nibak satoh bansa
droë teuh, saboh Peumeurintahan njang kon gob peuék-peutrôn, njang kon
meutanggông djaweuëb u blahdéh laôt.

Meunantjit, hudép dan keumakmuran tiëp-tiëp bansa ban saboh dônja njoë
meugantung bak tanoh nanggroë djih maséng-maséng. Keumakmuran bansa-
bansa kon na rhôt dari langèt lagèë "manna wassalwa", teutapi meugantung bak
pakri ban tjarong saboh-saboh bansa bak djiatô ekonomi djih. Bansa- bansa lërupa,
Amerika dan Djeupang, bandum makmu sabab awak njan bandum meurdéhka dan
djitukri peugot keunira bak atô ekonomidjih. Menantjit keumakmuran nanggroë
Atjèh njoë ék ta peugisa lagèë djameun jôh goh lom prang deungon Beulanda,
meunjo geutanjoë tapeugot keunira njang djroh dan tameusaboh atô teunaga.

Peuë keunira njang handjeuët han ta peugot? Phôn that, geutanjoë beu ta teupeuë
bahwa keumakmuran geutanjoë Atjèh bandum meugantung bak nanggroë Atjèh
njoë, dan bak saré keudroë-droë teuh. Hana ureuëng luwa atawa bansa laén njang
ék peumakmu nanggroë geutanjoë. Meunjo gob didjak keunoë,

64
njan tudjuan djih kon djidjak tulông geutanjoë, teutapi djidjak tulông droë djih djak
padjôh hareuta geutanjoë.

Njang keudua, geutanjoë Atjéh handjeuët han ta teupeuë, geutanjoë bandum

saboh nasib, peurangoë meu nafsi-nafsi, peurangoë "peuglaih putjôk droë"
mantong deungon hana piké keu bansa teuh badum, han meuhasé dan hana
keuneuleuëh. Hana ureuëng Atjèh njang ék kaja, meunjo bandum laén gasiën;
hana ureuëng Atjèh njang ék seunang sabé, meunjo laén bandum sôsah; hana
ureuëng Atjèh njang teutap makmu, meunjo laén bandum hana meu asap dapu.
Njoë bandum ka teuntèë dalam 'eleumèë ekonomi. Ureuëng meukat han meulaba,
meunjo ureuëng nanggroë hana pèng deungon meubloë; ureuëng meugoë
handjeuët meu'uë meunjo kon ban sinaroë trôn u blang bak saré; ureuëng meu
eungkôt handjeuët djak u laôt meunjo hana rakan njang tarék pukat. Meunankeuh,
nasib dan hudép geutanjoë Atjèh bandum meugantung saré keudroë teuh, bôh
langsông, bôh hana langsông, teutapi keuneuleuëh meusambông. Peukara njang
peusaboh nasib geutanjoë bandum njankeuh njang dalam 'eleumèë politék
geupeunan "keupeunténgan bansa" (national interest) Soë na biëk geutanjoë njang
han djimeungaku na bangsa Atjèh? Meunjo na saboh bansa Atjèh-"lagèë ka njata
dalam seudjarah geutanjoë njang ka meuribèë thôn"-maka handjeuët han na saboh
"keupeunténgan bansa Atjèh" (Achehnese national interest), njang rneunjo
keupeunténgan njan hana ta satoh, atawa djipeurusak lé bansa laén, akan rusak
bandum keu peunténgan sidroë-droë ureuëng Atjèh tjit. Keupeunténgan bansa
Atjèh njoë njankeuh keumeurdéhkaan Atjèh dan keudèëlatan bansa Atjèh ateuëh
nanggroë droëteuh njoë.

Lagèë geutanjoë han ék ta peudong keumeurdéhkaan Atjèh meunjo

geutanjoë hana sapeuë pakat, meunantjit geutanjoë han ék. ta peudong
keumakmuran nanggroë Atjèh meunjo geutanjoë meu tjrè-brè. Buët peuglah putjok
droë deungon djalan djak tjôm djaroë Djawa, lagèë djipeubuet Ié padum-padum
droë ureuëng Atjèh, kon na djeuët keu peumakmu nanggroë gebanjoë dan bangsa
geutanjoë, teutapi djeuët keu sabab meutamah tjré-bré geutanjoë keureuna
ureuëng njan ka djeuët keu djaroë-gaki djawa bak dji djadjah bangsa geutanjoë
bandum. Buet peu makmu nanggroë teuh njoë ék ta peudong meunjo geutanjoë ta
tem meusapeuë pakat dan ta tém piké keu kawôm dan bangsa teuh bandum.
Geutanjoë handjeuët han ta meureunoë keulai ta seumiké ateuëh neuduëk
"keupeunténgan bansa Atjèh" dalam bideuëng politék, ekonomi, adab, dan hukom.
Geutanjoë handjeuët han ta peugot keunira keudroëteuh, pakri ban bak ék tasatoh
bansa Atjèh njoë bandum, keuturônan djinoë dan keuturônan u keuë, njoëkeuh
djalan, ta peudong keumakmuran, kon
deungon ta piké keu sidroë-dua mantong. Bèk sagai ta tuwo, nasib geutanjoë ban
saboh bansa keuneuleuëh saboh.

Miseuëdjih, handjeuët han ta peugot keunira, geutanjoë bansa Atjèh, lagèë

bansa-bansa laén tjit dalam dônja,

65
meutamah meulipat-ganda tiëp-tiëp 20 thôn. Meunjo ta tjok neuduëk bak keunira
thôn 1930, geutanjoë na saboh miliun, maka bak thôn 1950, geutanjoë ka na 2
miliun; bak thôn 1970, keumeung na 4 miliun; bak thôn 1990, keumeung na 8
miliun; bak thôn 2010, keumeung na 16 miliun; bak thôn 2030 keumeung na 32
miliun; bak thôn 2060, keumeung na 64 miliun; dan bak thôn 2070, keumeung na
128 miliun. Djadi dalam watèë 100 thôn treuk--njoë kon watèë njang tréb that dalam
hudép saboh bangsa--geutanjoë bangsa Atjèh keumeung djeuët 128 miliun,
seudang tanoh geutanjoë hana meutamah Ié meusidjeungkai pih. Meunjo
geutanjoë djinoë mantong 4 miliun ka ta rasa apôh-apah, alôh-alah, hana sép
sapeuë, rumoh tiréh, badjèë beukah, hana buët dan hana pèng, maka dalam watèë
100 thôn treuk, geutanjoë Atjèh keumeung djeuët 100 go leubèh gasiën, 100 go
leubèh sôsah, 100 go leubèh meularat --meunjo hana keumaih ta peugot
keumadjuan dalam bideuëng ekonomi djinoe ladju-- sabab ban 128 miliun
keuturônan Atjèh njan pajah hudép dan mita raseuki ateuëh tanoh njoë tjit.

Njoë kon peukara geutanjoë mantong, tetapi hai njang teudjadi ateuëh tiëp-
tiëp bansa ban saboh dônja. Bansa gob bandum ka djipeugot keunira peukara njoë,
dan ka djipeukeumaih dumpeuë supaja keuturônan djih hana kureuëng sapeuë bak
masa u keuë teuma. Njoë keuh sabab hana saboh bansa dalam dônja njoë njang
djitém teurimong bansa laén djak duëk u nanggroë djih, keureuna bandum ureuëng
piké keu nasib aneuk tjutjo droë. njoë keuh sabab djipeugot atôran immigrasi,
mangat djeuët dji tham bansa laén nibak tamong u nanggroë djih. Hana nanggroë
njang bri idin keu bansa luwa djak mita raseuki di nanggroë djih.

Teutapi peuë di geutanjoë bansa Atjèh na ta peu keumaih nanggroë teuh

njoë keu aneuk tjutjo njang keuneung trôh njan? Peuë na ta meukeumaih dalam
buët njoë lagèë bansa-bansa meu adab laén meukeumaih? Peuë na ta djaga
Nanggroë pusaka njoë"-njang éndatu ka geupeutheun deungon darah dan njawong
bék djitjok lé gob? Nibak ta peulara tanoh mulia njoë mangat djeuët ta pulang keu
keuturônan ukeuë, lagèë ka ta teurimong nibak keuturônan njang ka u likôt, djinoë
geutanjoë ta iëm droë, hana ta padôli, watèë Djawa djipeutamong meuribèë-rièë
bansa djih djak tjok tanoh geutanjoë bahkan ulôn deungo, na biëk geutanjoë njang
bantu Djawa dalam buët njoë hingga meunjo hai njoë hana ta tham djinoë ladju,
dalam padum-padum thôn treuk Djawa tamong njan ka ék djirampaih nanggroë
njoë nibak geutanjoë njang po. Peuë hana ta teupeuë politék Djawa peutamong
bangsa djih u nanggroë Atjèh dan u pulo-pulo laén, nakeuh saboh politék
peundjadjahan njang paling mubaja, njang handjeuët han ta teugah sibagoë buët
njang hana hak dan hana adé, sabab Djawa bak watèë njoë teungoh djingui
keukuasaan politék djih mangat djeuët djitjok tanoh pusaka bansa-bansa laén di
pulo-pulo njoë. Politék djadjah nanggroë gob deungon djalan peutamong ureuëng
djih u nanggroë njan, lagè njang teungoh djipeulaku Ié Djawa djinoë geunap

66
geunap uroë, nakeuh saboh politék peundjadjahan njang ka dji peulaku Ié
nanggroë-nanggroë peundjadjah njang laén nibak djameunkon. Lagèë ka geutuléh
lé Machiavelli 400 thôn njang ; ka u likot, djalan njang mangat that bak djadjah
nanggroë gob njankeuh deungon djalan peutamong "peungungsi" u nanggroë njan.

Djinoë, meunjo geutanjoë ta atô nanggroë Atjèh njoë keudroëteuh deungon

djroh, ta peusapat hasé laôt, darat, dan asoë tanoh, dan tangui hasé njan bandum
bak ta peudong ekonomi Nanggroë njoë, ta peuna hareukat keu bandum asoë
nanggroë, tuha-muda, inong-agam, maka deungon keukajaan Nanggroë Atjèh njoë
dan deungon buët djaroë geutanjoë bandum, djeuët ta peugot Nanggroë njoë keu
saboh Nanggroë njang makmu that. Nibak ië kruëng geutanjoë njang meuribèë boh
njan, djeuët ta peugot teunaga listrik njang ék peu peungeuh ban saboh nanggroë;
nibak tanoh geutanjoë njang peunoh minjeuk, meuh, teumaga, beusoë, batèë
arang, dan hareuta laén lom njang goh lom ta paréksa, djeuët ta peusapat pèng
meuribèë djuta keu pangkai ta peudong ekonomi nanggroë njoë mangat djeuët ta
keubah keu aneuk tjutjo.

Teutapi dumpeuë buët wadjéb njang djeuët keu tanggôngan geutanjoë

sibagoë saboh bansa, buët peulara "keupeunténgan bangsa Atjèh", buët peudong
"Achehnese national interest", buet njoë bandum handjeuët ta peubuët meunjo
geutanjoë hana meurdèhka djinoë, peuë njang ta keumeung peubuët di nanggroë
Atjèh njoë pajah ta djak lakèë "idin" bak Djawa. Meunjo ta keumeung peu tamong
pèng keu pangkai nibak Amerika atawa lerupa u nanggroë Atjèh njoë, pih pajah
tadjak lakèë "idin" bak Djawa dilèë, sang-sang nanggroë Atjèh njoë tanoh djih dan
geutanjoë Atjèh lamiet djih. Meunantjit, "idin" njoë han djibri meunjo hana deuh laba
keu bansa, djih, atawa meunjo djipiké buët njan djeuët peu kaja dan peuteuga
keulai geutanjoë Atjèh. Djadi keupeuntén gangeutanjoë bangsa Atjèh ka djipeuduek
dimijub keupeunténgan bansa Djawa. peuë njang djeuët ta peugot di nanggroë
Atjèh njoë, kon peuë njang djroh keu geutanjoë bansa Atjèh, teutapi peuë njang
djroh bak djamin keupeunténgan bansa Djawa mangat djeuët djipeuleumoh
geutanjoë sabe'. njoëkeuh njang geupeunan "colonialism", atawa peundjadjahan,
atawa buët peulamiët saboh-saboh bansa uléh saboh bansa laén.

Geutanjoë Atjèh njang ka meuribèë thôn njang ka u likôt ka biasa ta

meuhubông langsông deungon nanggroë-nanggroë lërupa, djinoë handjeuët ta
meuhubông lé meunjo hana "idin" Djawa. Surat-haba Inggrèh, The London Times,
uroë 29 April, 1873, ka djituleh: "ureuëng Atjèh mulai djameunkon tjit ka biasa that
geu meuhubông deungon bansa-bansa lërupa, boh peukara urôsan milite atawa
peukara urôsan dame. " ("They have been long accustomed to deal- ings, both
military and pacific, with Europeans.") Teutapi djinoë meunjo geutanjoë ta
keumeung djak u nanggroë luwa mantong, ka pajah ta lakéë sura phaih nibak
Djawa, dan handjeuët ta djak saho, meunjo han djitém bri "idin" lé djih.

67
Njoë bandum na keuh keuhinaan njang hana patôt sagai njang ka ta teurimong lé
geutanjoë nibak Djawa dan djaroë-gaki djih lawét njoë. Njoë na keuh keuhinaan
njang hana mungkén ta teurimong meunjo geutanjoë aneuk éndatu, meunjo
geutanjoë ta ngiëng droë teuh lagèë saboh bansa njang mulia, njang tu'oh hudép
dan tukri maté deungon mulia.

Djadi peukara keusôsahan bansa geutanjoë dalam hudép djinoë, asai-usui

djih na dalam bideuëng politék. Geutanjoë han keumaih ta peugot ekonomi teuh,
meunjo goh lom ta peudong hak hudép geutanjoë dalam bideuëng politék sibagoë
ureuëng dan bansa meurdéhka lagèë djameunkon. Sabab njan, keusôsahan
ekonomi geutanjoë djinoë ban saboh bansa dan ban saboh nanggroë, sibeutoidjih,
kon na saboh keusôsahan ekonomi njang ka patôt, teutapi na saboh keusôsahan
ekonomi njang gob peusabab, njang djidjak peuduëk ateuëh ulèë geutanjoë lé
bansa laén, baroëdjéh lé Beulanda, djinoë lé Djawa, njang djak peu ureuëng-
ureuëng droë djak tjuba peu lamiët geutanjoë keunoë. Keusôsahan njang gob
peugot njoë han gadoh jôh goh Iom ta peutjrok djih nibak nanggroë Atjèh njoë.
Watèë Iheuëh njan, barô djeuët ta peudong ekonomi geutanjoë, barô ék ta satoh
ban saboh bansa dan ban saboh nanggroë, bôh bak masa njoë, bôh bak masa u
keuë trôk'an akhé dônja.

Tjitak phôn. New York, 1968

Tjitak keudua, Glé Mamprèë, 1977
Tjitak keu-lhèë, Stockholm, 1984

Acheh / Sumatra National Liberation Front

P.O. BOX 130, S-145 01 NORSBORG, SWEDEN
Tel. +46 8531 83833 Fax: +46 853191275

68