Kuliah I.
Integral
I. Pengantar Integral
Integral merupakan proses kebalikan dari diferensiasi. Apabila kita
mendiferensiasi kita mulai dengan suatu pernyataan dan melanjutkannya
untuk mencari turunannya. Apabila kita mengintegrasikan, kita mulai dengan
turunannya dan kemudian mencari pernyataan asal integral itu.
d 4
Sebagai contoh
dx
( )
x = 4 x3 . Oleh sebab itu integral 4x3 terhadap x kita
�f ( x ) + f ( x ) + ... + f ( x ) �
�
� 1 2 n f ( x ) dx + �
�dx = �1 f ( x ) dx + ... + �
2 f ( x ) dx
n
Contoh
1. � ( )
x 2 + x dx = �
x 2 dx + �
x dx
2. � ( )
sin x + cos x + e x + x dx = �
sin x dx + �
cos x dx + �
e x dx + �x dx
Teorema 2 :
Suatu faktor konstanta dapat dikeluarkan dari integral
a f ( x ) dx =a �
� 1 f ( x ) dx
1
1
Soal dan Penyelesaian Matematika II
Contoh
1. �
7 x 2 dx = 7 �
x 2 dx
2. �
10sin x dx = 10 �
sin x dx
Teorema 3 :
Jika mencari Integral tak tentu suatu fungsi :
1
3.1. Jika f ( x ) dx = F ( x ) + C , maka �
� f ( ax ) dx = F ( ax ) + C
a
3.2. Jika f ( x ) dx = F ( x ) + C , maka �
� f ( x + b ) dx = F ( x + b ) + C
1
3.3. Jika f ( x ) dx = F ( x ) + C , maka �
� f ( ax + b ) dx = F ( ax + b ) + C
a
Diferensial Integral
d n x n +1
1.
dx
( )
x = n x n -1 1.�
x dx =
n
+c
n +1
d 1 1
2. ( ln x ) = 2.�dx = ln x + c
dx x x
d kx
3.
dx
( )
e = ke kx 3.�
e dx =
kx e kx
+c
k
d x
4.
dx
( )
a = a x ln a 4.�
a x dx =
ax
+c
ln a
d 5.�
sin x dx = - cos x
5. ( cos x ) = - sin x
dx
d 6.�
cos x dx = sin x
6. ( sin x ) = cos x
dx
d 7.�
sec 2 x dx = tan x
7. ( tan x ) = sec 2 x
dx
C. Integral Standar
�
6
Soal 01. x dx
x 6 +1 x7
�
x 6 dx =
6 +1
+C = +C
7
2
Soal dan Penyelesaian Matematika II
Soal 02. �
5sin x dx
�
5sin x dx = 5� - cos ( x ) �
sin x dx = 5 �
� �+ C = -5cos x + C
( 5/ 2 )
Soal 03. �
x dx
�5 � 7
� +1�
( 5/ 2 ) x �2 � x2 2 72
�
x dx =
�5 �
+ C =
7
+ C =
7
x +C
� + 1� 2
�2 �
Soal 04. �
4 x dx
4x
�
4 dx = +C
x
ln 4
Hal ini dapat diselesaikan dengan menyelesaikan persamaan pangkat dua tersebut, yaitu :
( 3 + x)
2
= 32 + 2.3.x + x 2 = 9 + 6 x + x 2
�1 � �1 � 1
( 3 + x)
�
2
dx = � ( )
9 + 6 x + x 2 dx = 9 ( x ) + 6 � x 2 �+ � x 3 �+ C = 9 x + 3x 2 + x 3 + C
�2 � �3 � 3
( 3 + x)
2
Untuk kasus soal � dx tersebut, dengan metode tersebut diatas mudah diselesaikan
kalau pangkatnya rendah, tetapi untuk kasus pangkat yang besar maka metode tersebut
( 3 + x ) dx
5
tidak efisien, karena harus menguraikan pangkat tersebut, misalnya �
( 3 + x)
5
= ....? =
( 3 + x)
2
� dx
3
Soal dan Penyelesaian Matematika II
Misalkan ( 3 + x ) = a ; atau
a = ( 3 + x ) , maka ntegral berbentuk ( 3 + x)
2
� dx = �
a 2 dx
Karena masih berbentuk �a 2 dx , maka bentuk ’dx’ harus dinyatakan dalam bentuk ’da’,
dengan jalan menurunkannya.
a = ( 3 + x)
da = ( 0 + 1) dx
da = dx � dx = da
Maka bentuk akhir :
1 1 1
( 3 + x)
�
2
dx = �
3 3
3
3
( )
a 2 da = a 3 + C = ( 3 + x ) + C = 27 + 27 x + 9 x 2 + x 3 + C
1
( 3 + x ) dx = 9 + 9 x + 3x 2 + x3 + C
2
� 3
sin ( 5x ) dx
Soal 02. �
Penyelesaian :
sin ( 5 x ) dx
�
misalkan a = 5x, maka da = 5 dx, atau
1
dx = da
5
1 1
sin ( 5 x ) dx = �
� sin( a) da = �sin( a)da
5 5
1 1
- cos ( a ) �
�
� �+ C = - cos ( 5 x ) + C
5 5
1
sin ( 5 x ) dx = - cos ( 5 x ) + C
� 5
e( 5 x ) dx
Soal 03. �
4
Soal dan Penyelesaian Matematika II
1
dx = da
5
( 5 x) 1 1 a 1 1
�
e dx = �
e a da = �e da = e a + C = e( 5 x ) + C
5 5 5 5
( 5 x) 1 ( 5x)
�
e dx =
5
e +C
Soal 04. �
(2 x + 5)10 dx
Penyelesaian
1
Maka da = 2 dx, atau dx = da
2
1 1 10
�
(2 x + 5) dx = � da = �
10
a10 a da
2 2
1 a( )
10 +1
1 11
= a , subtitusi kembali
2 ( 10 + 1) 22
1
( 2 x + 5)
11
a = (2x + 5), maka hasil akhir
22
1
( 2 x + 5) + C
11
�
(2 x + 5)10 dx =
22
Soal 05. (�
e( ) + x e ) dx
3x 2 x
Penyelesaian
( 3x)
�
e dx + �
x 2 e x dx
5
Soal dan Penyelesaian Matematika II
( 3x)
�
e dx
misalkan a = 3x, maka da = 3 dx, atau
1
dx = da
3
1 1 a 1 1 3x
�e( ) dx = �
e a da = � e da = e a = e ( )
3x
3 3 3 3
�
2 x
x e dx 3.1.
�
u dv = uv - �
v du
Misal 1
u = x2 dv = e x dx
du = 2 x dx v=�
dv = �
e x dx = e x
Subtitusi
�u dv = uv - � v du
3.2.
x e -�
2 x
e ( 2 x dx ) = x e
x 2 x
- 2�
x e x dx
Misal 2
u = 2x dv = e x dx
du = 2 dx v=�
dv = �
e x dx = e x
Subtitusi
�u dv = uv - �v du
3.3.
2x e - �
x
e ( 2 dx ) = 2 x e
x x
- 2�
e x dx = 2 x e x - 2 e x
�
x e dx = x e
2 x 2 x
- 2� (
x e x dx = x 2e x - 2 x e x - 2 e x )
�
x e dx = x e - 2x e x + 2 e x
2 x 2 x
6
Soal dan Penyelesaian Matematika II
Hasil akhir
1 ( 3x)
e( ) dx + �
�
3x
x 2 e x dx = e + x 2e x - 2 x e x + 2 e x
3
Soal 06. �
(2 x - 6) 4 dx
Penyelesaian
1
Maka da = 2 dx, atau dx = da
2
1 1 4
�
(2 x - 6) dx = �
a 4 da = �
4
a da
2 2
1 a( )
4 +1
1 5
= a , subtitusi kembali
2 ( 4 + 1) 10
1
( 2x - 6)
5
a = (2x - 6), maka hasil akhir
10
1
(2 x - 6) dx = ( 2 x - 6 )
5
�
4
10
e( ) sin ( 3 x ) dx
Soal 07. �
2x
�
u dv = uv - �
v du
Misal 1
u = e2 x dv = sin ( 3 x ) dx
1
du = 2 e 2 x dx v=� sin ( 3x ) dx = - cos ( 3x )
dv = �
3
Subtitusi
7
Soal dan Penyelesaian Matematika II
�
u dv = uv - �
v du
�1 � �1 � 2x e2 x cos ( 3x ) 2 2 x
e2 x �- cos ( 3 x ) �- �
�3
�
� �3
- cos ( 3 x ) �
�
2e dx = (
- )
3
+ �
3
e cos ( 3 x ) dx
Misal 2
2 2x
u= e dv = cos ( 3x ) dx
3
4 1
du = e2 x dx v=� cos ( 3x ) dx = sin ( 3 x )
dv = �
3 3
Subtitusi
�
u dv = uv - �
v du
�4 2 x � 2 e sin ( 3 x ) 4 2 x
2x
2 2 x �1 � �1 �
e � sin ( 3x ) �- �
� sin ( 3x ) �
� e dx �= - �e sin ( 3x ) dx
3 �3 � �3 �3
� � 9 9
2 e 2 x sin ( 3 x )
� �
e cos ( 3 x ) �
2x
2 2x � e cos ( 3 x ) �
2x �
9
�
�
( 2 x)
( ) ( )
3�
e sin 3 x dx = - + � e cos 3 x dx �= - + �
3 � � 3 � 4 2x �
- �
� e sin ( 3 x ) dx �
�9 �
e( ) sin ( 3 x ) dx , maka
Misal I = �
2x
e 2 x cos ( 3x ) 2 2x
� � e cos ( 3 x ) �
2x
2 e 2 x sin ( 3x ) 4 �
I =- +��e cos ( 3x ) dx �= - +� - I�
3 3
� � 3 � 9 9 �
13 e 2 x cos ( 3 x ) 2 e 2 x sin ( 3 x )
I =- +
9 3 9
3 e cos ( 3 x ) 2 e sin ( 3x ) e 2 x
2x 2x
I =- + = 2sin ( 3 x ) - 3cos ( 3 x ) �
�
13 13 13 � �
e2 x
�
e ( 2 x)
sin ( 3x ) dx = 2sin ( 3 x ) - 3cos ( 3 x ) �
�
13 � �
8
Soal dan Penyelesaian Matematika II