FUNGSI
TRANSENDEN
1
8.1 Fungsi Invers
Misalkan f : D f R f dengan
x y f (x)
Definisi 8.1 Fungsi y = f(x) disebut satu-satu jika f(u) = f(v) maka u = v
atau jika u v maka f (u ) f (v)
yx y x2
y x
u v
MA1114 KALKULUS I 2
Secara geometri grafik fungsi satu-satu dan garis yang sejajar dengan
sumbu x berpotongan di satu titik.
f 1 : R f D f
y x f 1 y
R R Berlaku hubungan
Df Rf f 1 ( f ( x)) x
f
x y=f(x) f ( f 1 ( y)) y
1
x f ( y) 1
f
D f 1 R f , R f 1 D f
MA1114 KALKULUS I 3
Teorema : jika f monoton murni(selalu naik/selalu turun) maka
f mempunyai invers
0, x 0
f(x)=x f(x)=-x f ' ( x) 2 x
f ' ( x) 1 0, x R 0, x 0
f ' ( x) 1 0, x R f naik untuk x>0
f selalu turun turun untuk x <0
f selalu naik
f ( x) x f ( x) x 2
f ( x) x
u v
1
1 f 1
ada f tidak ada
f ada
MA1114 KALKULUS I 4
x 1
Contoh : Diketahui f ( x )
x2
a. Periksa apakah f mempunyai invers
b. Jika ada, tentukan inversnya
Jawab
1.( x 2) 1.( x 1) 3
a. f ' ( x) 0, x Df
( x 2) 2
( x 2) 2
x 1
b. Misal y , x 2
x2
2y 1
xy 2 y x 1 x y x 2 y 1 x
y 1
1 2y 1 1 2x 1
f ( y) f ( x)
y 1 x 1
MA1114 KALKULUS I 5
Suatu fungsi yang tidak mempunyai invers pada daerah asalnya
dapat dibuat mempunyai invers dengan cara membatasi daerah
asalnya.
f ( x) x 2
f ( x) x 2
Untuk x>0 f 1
ada
u v
Untuk x<0 f 1
ada
MA1114 KALKULUS I 6
Grafik fungsi invers
f
Grafik f dan f 1
semetri terhadap garis y=x
1
f
MA1114 KALKULUS I 7
Turunan fungsi invers
1
1. f (x ) x , x0
x
2. f (x ) 3 2x 1
3. f ( x ) 5 4x 2
5
4. f (x ) , x0
x2 1
5. f ( x ) x 1
x 1
2x 3
6. f ( x)
x2
MA1114 KALKULUS I 9
8.2 Fungsi Logaritma Asli
Fungsi Logaritma asli ( ln ) didefinisikan sebagai :
x1
ln x dt , x 0
1
t
Dengan Teorema Dasar Kalkulus II, diperoleh :
.
x1 1
D x ln x D x dt
1 t x
Secara umum, jika u = u(x) maka
u ( x ) 1 1 du
D x ln u D x dt
1 t u dx
MA1114 KALKULUS I 10
Contoh : Diberikan f ( x) ln(sin( 4 x 2))
1
maka f ' ( x) Dx (sin( 4 x 2)) 4 cot( 4 x 2)
sin( 4 x 2)
Jika y ln | x | , x 0
1
ln x , x 0 y ln x y '
x
ln( x) , x 0 y ln( x) y '
1 1
d 1 x x
Jadi, (ln | x |) , x 0.
dx x
1
x dx ln | x | C
Dari sini diperoleh :
Sifat-sifat Ln :
1. ln 1 = 0
2. ln(ab) = ln a + ln b
3. ln(a/b)=ln(a) – ln(b)
4. ln a r r ln a
MA1114 KALKULUS I 11
4
x2
Contoh: Hitung
0
x 2
3
dx
jawab
Misal u x 2 du 3x dx
3 2
x2 x 2 du
x 3 2 dx u 3x 2
1 1 1
3 u
du
3
ln | u | c
1
ln | x 3 2 | c
3
sehingga
4
x2 1 4 1 1
0 x 3 2dx 3 ln | x 2 | 0 (ln 66 ln 2) ln 33.
3
3 3
MA1114 KALKULUS I 12
Grafik fungsi logaritma asli
Diketahui
x
dt
a. f ( x) ln x 1 t , x 0
1
b. f ' ( x) 0 x D f
x
f(x)=lnx f selalu monoton naik pada Df
1
c. f ' ' ( x) 2
0 x D f
x
1
Grafik selalu cekung kebawah
d. f(1) = 0
MA1114 KALKULUS I 13
8.3 Fungsi Eksponen Asli
Karena Dx ln x
1
0 untuk x 0, maka fungsi logaritma asli
x
monoton murni, sehingga mempunyai invers. Invers dari fungsi
logaritma asli disebut fungsi eksponen asli, notasi exp. Jadi
berlaku hubungan
y exp( x) x ln y
Dari sini didapat : y = exp(ln y) dan x =ln(exp(x))
Definisi 8.2 Bilangan e adalah bilangan Real positif yang
bersifat ln e = 1.
Dari sifat (iv) fungsi logaritma diperoleh
MA1114 KALKULUS I 14
Turunan dan integral fungsi eksponen asli
y ex x ln y
dy 1 dx 1
y ex
dx dx / dy dy y
Jadi, Dx (e x ) e x
Secara umum Dx (eu ( x ) ) eu .u '
Sehingga
C
x x
e dx e
MA1114 KALKULUS I 15
Grafik fungsi eksponen asli
Karena fungsi ekponen asli merupakan invers dari fungsi logaritma asli
maka grafik fungsi eksponen asli diperoleh dengan cara mencerminkan
grafik fungsi logaritma asli terhadap garis y=x
y=exp (x)
y=ln x
1
Contoh
D x (e 3 x ln x ) e 3 x ln x .D x (3x ln x) e 3 x ln x (3 ln x 3).
MA1114 KALKULUS I 16
Contoh Hitung
e3 / x
x 2 dx
Jawab :
3 3 1 1
Misalkan u du 2 dx 2 dx du
x x x 3
Sehingga
e3 / x 1 u 1 u 1 3/ x
x 2 dx 3 e du 3 e c 3 e c.
MA1114 KALKULUS I 17
Penggunaan fungsi logaritma dan eksponen asli
a. Menghitung turunan fungsi berpangkat fungsi
MA1114 KALKULUS I 18
Contoh
Tentukan turunan fungsi f ( x) (sin x) 4 x
Jawab
Ubah bentuk fungsi pangkat fungsi menjadi perkalian fungsi dengan
menggunakan fungsi logaritma asli
ln f ( x) ln(sin x) 4 x 4 x ln(sin( x))
Turunkan kedua ruas
Dx (ln f ( x)) Dx (4 x ln(sin( x)))
f ' ( x) 4x
4 ln(sin( x)) cos x 4 ln(sin( x)) 4 x cot x
f ( x) sin x
f ' ( x) (4 ln(sin( x)) 4 x cot x)(sin x) 4 x
MA1114 KALKULUS I 19
b. Menghitung limit fungsi berpangkat fungsi
lim f ( x) g ( x ) ?
x a
Untuk kasus
Penyelesaian :
Tulis lim ( f ( x)
g ( x)
) lim [exp ( ln f ( x) g ( x ) )] lim exp g ( x)ln f ( x)
xa xa x a
Karena fungsi eksponen kontinu, maka
lim exp g ( x) ln ( f ( x) exp lim g ( x) ln f ( x)
x a x a
MA1114 KALKULUS I 20
Contoh Hitung
lim x x
b. lim 1 x
1 1 / ln x
a. c. lim x 3 1
x 0 x 0
x
x
Jawab
a. lim ( x x ) exp lim x ln x (bentuk 0. )
x 0 x 0
b.
1
lim ( (1 x)1 / x ) lim exp . . ln( 1 x) exp lim
ln (1 x)
x 0 x 0 x x 0 x
MA1114 KALKULUS I 21
Gunakan dalil L’hopital
1
exp lim exp 1 e
x 0 1 x
sehingga
lim 1 x e
1
x
x 0
c. x
lim x 1 3
1 / ln x
exp lim
1
x ln x
ln( x 1) exp lim
3
x
ln( x 3 1)
ln x
Gunakan dalil L’hopital
3x 2
x 3
1 3x 3 x 3 (3)
exp lim . exp lim 3 exp lim 3
x 1 / x x x 1 x x (1 1 )
x3
(3)
exp lim exp 3 e 3
.
x (1 1
)
x3
MA1114 KALKULUS I 22
Soal latihan
A.Tentukan y ' dari
1. y sec e 2 x e 2 sec x 6.
y ln x 2 5x 6
2. y x 5 e 3 ln x 7. y ln cos 3 x
ln x
3. y tan e x 8. y
x2
4. y
2
e 2 x xy3 1
9. y ln sin x
5. e y ln( x 3 3 y) 10. y sin(ln( 2 x 1))
MA1114 KALKULUS I 23
B. Selesaikan integral tak tentu berikut
4 4x 2
1. dx 6. dx
2x 1 2
x x5 11.
x e
2 2 x3
dx
2
ln 3x 2
2. x 6x
x
dx 7. (x 3) e dx
e2x
x3 12. e x 3 dx
3. 2
x 1
dx 8. e
x
sec2 2 e x dx
e3x
4.
tan(ln x)
dx 9. (cos x) e
sin x
dx
13. (1 2e 3x ) 2 dx
x
2 ln x
5. 2
dx 10. e dx
x ln x
2
MA1114 KALKULUS I 24
C. Selesaikan integral tentu berikut
4 3 ln 2
6. e dx
3 x
1. dx
1
1 2x
0
4 3
1 2 e x
2. 1 x 1 x dx 7. 2 dx
1 x
ln 3
ex 2
3.
xe
dx 4 x 2
x
ln 3 e 4 8. dx
0
ln 5
4. x x
e 3 4 e dx
0 e2
dx
1
9. e x(ln x) 2
2x 3
5. e dx
0
MA1114 KALKULUS I 25
D. Hitung limit berikut :
1 1
lim x 1 x 5. lim 1 x 2 ln x
1. x
x 1
2. lim 1 sin 2 x
1
lim ln x
x 1
x 0 6. x
x
x2
2
3. lim cos
x
1
x lim 3 x 5 x x
7. x
1
4. lim e 2x
1 ln x
x
x 0 x 1
8. lim x 2
x
MA1114 KALKULUS I 26
8.5 Fungsi Eksponen Umum
1 x
:
dx a C
x
a
ln a
MA1114 KALKULUS I 27
Sifat–sifat fungsi eksponen umum
Untuk a > 0, b > 0, x, y bilangan riil berlaku
1. a x a y a x y
ax x y
2. a
ay
3. (a x ) y a xy
4. (ab) x a x b x
x
a ax
5. x
b b
MA1114 KALKULUS I 28
Contoh
1. Hitung turunan pertama dari
f ( x) 32 x 1 2sin 2 x
Jawab :
f ' ( x) 2.32 x 1 ln 3 2.2sin 2 x ln 2
2. Hitung
4
x2
.xdx
Jawab :
Misal u x 2 du 2 xdx dx 1
2x du
u x2
du 1 4 4
.xdx
2
C C
x u
4 4
2 2 ln 4 2 ln 4
MA1114 KALKULUS I 29
Grafik fungsi eksponen umum
Diketahui
a. f ( x) a x , a 0
Df (, )
f ( x) a x , a 1
a x ln a 0 , 0 a 1
b. f ' ( x) a ln a x
x
a ln a 0 , a 1
f monoton naik jika a > 1
monoton turun jika 0 < a < 1
c. f ' ' ( x) a x (ln a)2 0 x D f
f ( x) a x ,0 a 1 Grafik f selalu cekung keatas
d. f(0) = 1
MA1114 KALKULUS I 30
8.6 Fungsi Logaritma Umum
Karena fungsi eksponen umum monoton murni maka ada Inversnya. Invers
dari fungsi eksponen umum disebut fungsi Logaritma Umum
( logaritma dengan bilangan pokok a ), notasi a log x , sehingga berlaku :
y
y a log x x a
Dari hubungan ini, didapat
ln x ln x
ln x ln a y ln a y
y
log x
a
ln a ln a
ln x 1
Sehingga Dx ( a log x) Dx ( )
ln a x ln a
ln u u'
Jika u=u(x), maka Dx ( log u ) Dx (
a
)
ln a u ln a
MA1114 KALKULUS I 31
Contoh Tentukan turunan pertama dari
1. f ( x) 3 log( x 2 1)
x 1
2. f ( x) log(
4
)
x 1
Jawab :
ln( x 2 1) 2x 1
1. f ( x) log( x 1)
3 2
f ' ( x) 2
ln 3 x 1 ln 3
x 1
x 1 ln( x 1 ) 1 1 x 1
2. f ( x) log(
4
) f ' ( x) Dx ( )
x 1 ln 4 ln 4 x 1
x 1
x 1
1 x 1 x 1 ( x 1)
ln 4 x 1 ( x 1) 2
1 2
ln 4 ( x 1)( x 1)
MA1114 KALKULUS I 32
Grafik fungsi logaritma umum
Grafik fungsi logaritma umum diperoleh dengan mencerminkan grafik
fungsi eksponen umum terhadap garis y=x
f ( x) a x ,0 a 1
f ( x) a x , a 1
MA1114 KALKULUS I 33
Soal Latihan
A. Tentukan y ' dari
4
2x 4x
1. y 3
2. y log x 9
10 2
3. x 3 log( xy) y 2
B. Hitung
1. 5x 1
10 dx
2
x
2. x 2 dx
MA1114 KALKULUS I 34
8.7 Fungsi Invers Trigonometri
MA1114 KALKULUS I 35
Turunan
Dari hubungan y sin 1 x x sin y 1 x 1, 2 y 2
dan rumus turunan fungsi invers diperoleh
dy 1 1 1 1
, | x | 1
dx dx / dy cos y 1 sin y
2
1 x 2
1
atau Dx (sin 1 x)
1 x2
u'
Jika u=u(x) Dx (sin 1 u )
1 u2
Dari rumus turunan diperoleh
dx
1 x2
sin 1 x C
MA1114 KALKULUS I 36
b. Invers fungsi cosinus
Fungsi f(x) = cosx ,0 x monoton murni(selalu monoton turun),
sehingga mempunyai invers
Turunan
Dari y cos 1 x x cos y ,1 x 1, 0 y diperoleh
dy 1 1 1 1
, | x | 1
dx dx / dy sin y 1 cos y
2
1 x 2
MA1114 KALKULUS I 37
atau 1
Dx (cos 1 x)
1 x2
u'
Jika u= u(x) Dx (cos 1 u )
1 u2
Dari rumus turunan diatas diperoleh
dx
1 x2
sin 1 x C
Contoh
1 2x
D x (sin 1 ( x 2 )) Dx ( x 2 )
1 (x 2 )2 1 x4
1 sec 2 x
D x (cos 1 (tan x)) D x (tan x)
1 (tan x) 2
1 tan 2 x
MA1114 KALKULUS I 38
Contoh Hitung Gunakan rumus
1 1
dx 1 u2
du sin 1 (u ) C
4 x 2
Jawab :
1 1
dx 1 1
2
dx dx
4 x2 x2 x
4(1 ) (1 ( ) 2
4 2
x
Misal u du 12 dx dx 2du
2
1
dx 1 2
sin 1 ( 2x ) C
1
du sin u C
4 x 2
2 (1 u 2
MA1114 KALKULUS I 39
c. Invers fungsi tangen
Fungsi f(x) = tanx,
2 x
2
Monoton murni (selalu naik)
sehingga mempunyai invers.
Definisi Invers dari tan x disebut fungsi arcus tanx,
1
notasi arc tanx atau tan ( x)
Berlaku hubungan
y tan 1 x x tan y
2 2
Turunan
f(x)=tanx
Dari y tan 1 x x tan y , 2 y 2
dan turunan fungsi invers diperoleh
dy 1 1 1 1
dx dx / dy sec 2 y 1 tan 2 y 1 x 2
MA1114 KALKULUS I 40
1 dx
1 x2
1
atau Dx (tan 1 x) tan xC
1 x2
u'
Jika u=u(x) Dx (tan 1 u )
1 u2
MA1114 KALKULUS I 41
1 dx
Dx (cot 1 x)
1 x2
1
atau 1 x2 cot xC
1 2x
1
D x (tan ( x 1)
2
Dx ( x 1)
2
1 ( x 1)2 2
1 ( x 2 1) 2
1 cos x
D x (cot 1 (sin x) Dx (sin x )
1 (sin x) 2 1 sin 2 x
Contoh Hitung
dx
a. 4 x2
dx
b. x 2 2x 4
MA1114 KALKULUS I 42
Jawab
1 1 1 1
a. 4 x 2 dx x2
dx x
4 1 ( )2
dx
4(1 )
4 2
x
u du 12 dx dx 2du
2
1 1 2 1
4 x2
1
dx du tan u C
4 1 u 2
2
1 x
Gunakan rumus tan 1 ( ) C
2 2
1
1 u2
1
du tan (u ) C
MA1114 KALKULUS I 43
dx 1 1
b. x 2 2 x 4 ( x 1) 2 3 dx
( x 1) 2
dx
3(1 )
3
1 1
3
2
dx
( x 1)
1
3
x 1 1
Misal u du dx dx 3du
3 3
dx 1 3 1
x 2 2x 4 3 1 u 2
1
Gunakan rumus
du tan uC
3
1
1 u2
1
du tan (u ) C
1 x 1
tan 1 C
3 3
MA1114 KALKULUS I 44
e. Invers fungsi secan
Ada inversnya
Definisi Invers dari fungsi sec x disebut arcus secx, notasi arc secx
atau sec 1 x
Sehingga
y sec 1 x x sec y
MA1114 KALKULUS I 45
Turunan
Dari y sec 1 x x sec y sec 1 x cos 1 1x
1
cos y y cos 1 1x
x
Sehingga
D x (sec 1 x) D x (cos 1 1x 1 1 | x| 1
1 ( 1x ) 2 x2 x2 x2 1 | x | x 1
2
u'
Jika u = u(x) Dx (sec 1 u )
| u | u 2 1
1
x x2 1
dx sec 1 | x | c
MA1114 KALKULUS I 46
e. Invers fungsi cosecan
Ada inversnya
Definisi Invers dari fungsi csc x disebut arcus csc x, notasi arc cscx
atau csc 1 x
Sehingga
y csc 1 x x csc y
MA1114 KALKULUS I 47
Turunan
Dari y csc 1 x x csc y csc 1 x sin 1 1x
1
sin y y sin 1 1x
x
Sehingga
Dx (csc 1 x) Dx (sin 1 1x 1 1 | x| 1
2
1 ( 1x ) 2 x x2 x2 1 | x | x2 1
u'
Jika u = u(x) Dx (sec 1 u )
| u | u 2 1
1
x x2 1
dx csc 1 | x | c
MA1114 KALKULUS I 48
Contoh
A. Hitung turunan pertama dari
a. f ( x) sec 1 ( x 2 )
1
b. f ( x) sec (tan x)
Jawab
a.
1 2x 2
f ' ( x) Dx ( x )
2
| x2 | (x2 )2 1 x2 x4 1 x x4 1
1 sec 2 x
b. f ' ( x) Dx (tan x)
| tan x | (tan x) 1
2 2
| tan 2 x | tan 2 x 1
MA1114 KALKULUS I 49
B. Hitung
1
x x 4 2
dx
Jawab
1 1 1 1
x x 4
2
dx
x 2
dx
2 2
dx
1) x
x 4( x 1
4 2
x
Misal u du 12 dx dx 2du
2
1 1 1 1 1
x x2 4
dx
2 2u u 1
2
2du
2 u u 1
2
du
1 1 1 1 x
sec | u | C sec | | C
2 2 2
MA1114 KALKULUS I 50
Soal Latihan
1. y (sin 1 x) 2
2. y tan 1 (e x )
3. y tan 1 x ln x
sec1 t
4. f (t ) e
5. y x 2 cot 1 (3x)
6. y tan 1 ( x 1 x 2 )
MA1114 KALKULUS I 51
B. Hitung
dx
1. 9 x 2 16
ex
5. 2 x dx
e 1
dx e2x
2. 4x x 16 6. dx
1 e
2 4x
dx dx
3. 2 5x 2
7. x[4 (ln x) 2 ]
sin 1 x
1/ 2
4.
0 1 x 2
dx
MA1114 KALKULUS I 52
8.8 Fungsi Hiperbolik
Definisi
e x ex
a. Fungsi kosinus hiperbolik : f ( x) cosh x
2
MA1114 KALKULUS I 53
Persamaan identitas pada fungsi hiperbolik
1. cosh x sinh x e x
x
3. cosh 2 x sinh 2 x 1
2. cosh x sinh x e
4. 1 tanh 2
x sec h 2
x
5. coth 2 x 1 csc h 2 x
Turunan
e x e x e x e x
Dx (cosh x) Dx sinh x sinh x dx cosh x C
2 2
e x e x e x e x
Dx (sinh x) Dx cosh x cosh xdx sinh x C
2 2
MA1114 KALKULUS I 54
D x (tanh x) D x (
sinh x
) cosh 2
x sinh 2
x 1
sec h 2
x
cosh x cosh x2 2
cosh x
Dx (coth x) Dx (
cosh x
) sinh 2
x cosh 2
x (cosh 2
x sinh 2
x)
sinh x 2
sinh x sinh 2 x
1
2
csc h 2
x
sinh x
1 sinh x
D x (sec hx) D x ( ) 2
sec hx tanh x
cosh x cosh x
1 cosh x
D x (csc hx) D x ( ) 2
csc hx coth x
sinh x sinh x
MA1114 KALKULUS I 55
Grafik f(x) = coshx
Diketahui
e x e x
(i) f ( x) cosh x , xR
2
2 f ' ( x) 0 , x 0
f monoton naik pada x > 0
1 monoton turun pada x < 0
e x ex
(iii) f ' ' ( x) 0 , x R
2
Grafik f selalu cekung keatas
(iv) f(0)=1
MA1114 KALKULUS I 56
Grafik f(x) = sinhx
Diketahui
e x e x
(i) f ( x) sinh x , xR
2
e x e x
(ii) f ' ( x) 0
2
f selalu monoton naik
e x e x 0, x 0
(iii) f ' ' ( x)
2 0, x 0
MA1114 KALKULUS I 57
Contoh
1. y tanh( x 1)
2
2. x 2 sinh x y 2 8
Jawab
1. y ' sec h 2 ( x 2 1) Dx ( x 2 1) 2 x sec h 2 ( x 2 1)
2. Dx ( x 2 sinh x y 2 ) Dx (8)
2 x sinh x x 2 cosh x 2 y y ' 0
2 x sinh x x 2 cosh x
y'
2y
MA1114 KALKULUS I 58
Soal Latihan
1. f ( x) tanh 4 x
2. g ( x) sinh 2 x
1 cosh x
3. g ( x )
1 cosh x
4. h(t ) coth 1 t 2
5. g (t ) ln(sinh t ))
6. f ( x) x cosh x 2
MA1114 KALKULUS I 59
B. Hitung integral berikut
1. Sinh (1 4 x)dx
2.
2
sinh x cosh x dx
3. tanh x dx
sec h 2 x
4. 2 tanh x dx
MA1114 KALKULUS I 60