BAB I

PENDAHULUAN
1.1 Latar Belakang
Asas Black adalah suatu prinsip dalam termodinamika yang dikemukakan
oleh Joseph Black. Asas ini menjabarkan:
“Jika dua buah benda yang berbeda yang suhunya dicampurkan, benda
yang panas memberi kalor pada benda yang dingin sehingga suhu akhirnya sama.
Jumlah kalor yang diserap benda dingin sama dengan jumlah kalor yang dilepas
benda panas. Benda yang didinginkan melepas kalor yang sama besar dengan
kalor yang diserap bila dipanaskan”. Pada kasus ini Refrigerasi (pendinginan)
adalah suatu sistem yang mengambil panas dari suatu benda atau ruangan yang
bersuhu lebih rendah dari lingkungan alamiahnya. Bangsa Romawi dan Cina
mengambil es dan salju untuk digunakan sebagai penyejuk udara saat musim
panas. Bangsa Mesir meletakkan bejana air di atap rumah pada malam hari untuk
mendinginkannya. Terlihat bahwa usaha untuk mendinginkan bahan atau udara
telah ada sejak dahulu. Peradaban yang maju membuat teknik pendinginan
semakin berkembang Terdapat dua bidang pendinginan yang saling terkait dalam
pendinginan yaitu bidang refrigerasi dan pengkondisian udara. Aplikasi teknik
pendinginan dapat dijumpai di berbagai bidang. Di bidang industri, pengkondisian
udara digunakan untuk mendapatkan suhu dan kelembaban yang nyaman bagi
pekerja. Pendinginan Newton merupakan salah satu cara untuk menurunkan
temperatur. Zat cair sebanding dengan kualitas panas yang diradiasikan atau
dengan kata lain bahwa kualitas panas yang diradiasikan zat cair per unit waktu
sebanding dengan perbedaan antara temperatur zat cair dengan temperatur
sekelilingnya. Hal tersebutlah yang melatar belakangi kami melakukan
eksperiment Newton Cooling ini.

1.2 Tujuan
1. Mengetahui bagaimana

1
 BAB II

TINJAUAN PUSTAKA

2.1 Perpindahan Kalor Konveksi

Sudah umum diketahui bahwa plat logam panas akan menjadi dingin lebih
cepat bila ditaruh di depan kipas angin dibandingkan dengan bilamana
ditempatkan di udara tenang. Proses ini dinamakan Perpindahan-kalor secara
konveksi. Perhatikan plat panas seperti pada gambar 2.7. Suhu plat ialah Tw, dan
suhu fluida T~. Kecepatan aliran adalah seperti tergambar, yaitu nol pada muka
plat sebagai akibat aksi kental (viscous action). Oleh karena kecepatan lapisan
fluida pada dinding adalah nol, maka di sini kalor hanya dapat berpindah dengan
cara konduksi saja. Jadi kita dapat menghitung perpindahan kalor, yaitu dengan
persamaan (1.1), dengan menggunakan konduktivitas termal fluida dan gradien
suhu fluida pada dinding. Jadi, gradien suhu pada dinding bergantung dari medan
aliran, dan di dalam analisis nanti, perlu dikembangkan persamaan yang
menghubungkan kedua besaran itu. Namun, perlu diingat bahwa mekanisme fisis
pada dinding itu berupa proses konduksi.
Di sini laju perpindahan kalor dihubungkan dengan beda suhu menyeluruh antara
dinding dan fluida, dan luas permukaan A. Besaran h disebut koefisien
perpindahan-kalor konveksi (convection heat-transfer coefficient), dan persamaan
(1.1) itulah rumus dasarnya. Dapat dilakukan perhitungan analisis atas h untuk
beberapa sistem.
1.4 Pendingin Newton
Adapun bunyi Hukum pendinginan tentang Newton yaitu Laju
Pendinginan Sebuah Benda Mendekati Sebanding Dengan Beda Temperatur
Antara Benda dan Sekitarnya (Tipler,1991).
Dalam hukum newton tentang pendinginan dapat dinyatakan tentang
tingkat perubahan temperatur secara spontan.
Guna menyatakan pengaruh konduksi secara menyeluruh, digunakan
hukum Newton tentang pendinginan:
Q=hA(T w −T ∞ )....................(pers.1.1)

2
Dimana : Q = Laju perpindahan kalor (J)
h = Koefesien perpindahan kalor konveksi (W/m2 ºC)
A = Luas permukaan (m2)
Tw = Suhu plat (ºC)
T~ = Suhu fluida (ºC)

2.5 Perpindahan Kalor Konduksi

Jika pada suatu benda terdapat gradien suhu (Temperatur Gradient), maka
menurut pengalaman akan terjadi perpindahan energi dari bagian bersuhu tinggi
kebagian bersuhu rendah. Dapat dikatakan bahwa energi berpindah secara
konduksi berbanding dengan gradien suhu normal :
q ∂T
A ∂x
Jika dimasukkan konstanta proposionalitas atau tetapan kesebandingan, maka :
∂T
q=−KA
∂x
∂T
Dimana q adalah laju perpindahan kalor dan merupakan gradien suhu
∂x
ke arah perpindahan kalor. Konstanta positif k disebut konduktifitas thermal
benda, sedangkan tanda minus diselipkan agar memenuhi hukum
thermodinamika, yaitu bahwa kalor mengalir ketempat yang lebih rendah.

3
 BAB III
METODELOGI PERCOBAAN

3.1 Tempat dan Waktu Percobaan

Eksperimen Newton Cooling dilakukan pada hari Jum’at, 30 Desember
2011 pukul 10.15-17.15, bertempat di Laboratorium Fisika Dasar Gedung C lantai
3 Fakultas Matematika dan Ilmu Pengetahuan Alam Universitas Mulawarman.
3.2 Ruang Lingkup
Dalam Eksperimen ini akan dicari nilai panas jenis zat cair dari suau
cairan yang berupa air dengan membandingkannya terhadap zat cair lain, yaitu
minyak.

3.3 Alat dan Bahan

1. Tabung Reaksi
2. Thermometer
3. Neraca Ohauss
4. Pemanas (hot plate)
5. Tiang statif
6. Stopwatch
7. Gelas ukur
8. Air
9. Minyak

3.4 Prosedur Percobaan

1. Gelas ukur ditimbang.
2. Dimasukkan zat cair(air dan minyak) ke dalam tabung reaksi kemudian
dilakukan penimbangan,sehingga diperoleh massa air (M1) dan massa minyak
(M2).
3. Kedua zat cair tersebut dipanaskan diatas hot plate hingga mencapai suhu 800
sambil diamatilaju kenaikan suhunya.
4. Setelah mencapai 800,pemanas dijauhkan dan mulailah dilakukan pengamatan.

4
5. Dicatat penurunan suhu setiap 30 detik.
6. Dilakukan pengamatan ini sampai mencapai suhu kamar

3.5 Tehnik Pengumpulan Data

1. Di catat suhu awal kamar/ruangan.
2. Di timbang air dan minyak dengan menggunakan neraca ohauss kemudian
dicatat berapa massanya.
3. Kedua zat cair dipanaskan sehingga mencapai 800c, kemudian didinginkan dan
dicatat penurunan suhunya sebagai Tx (0c). Hingga mencapai suhu kamar.

5
 BAB IV
HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN

4.1 Gambaran Umum

Pendinginan Newton merupakan salah satu cara untuk menurunkan
temperatur. Zat cair sebanding dengan kualitas panas yang diradiasikan atau
dengan kata lain bahwa kualitas panas yang diradiasikan zat cair per satuan
waktu sebanding dengan perbedaan antara temperatur zat cair dengan
temperatur sekelilingnya.
Dalam pendinginan Newton yang diamati adalah perubahan temperatur,
dari temperatur yang sangat tinggi hingga temperatur konstan atau suhu
ruang. Temperatur diukur berdasarkan waktu yang telah ditentukan dari awal
pengamatan. Sedangkan bahan yang digunakan berupa zat cair yaitu air
mineral dan minyak goreng.

4.2 Data Pengamatan

4.2.1 Tabel Data Pengamatan Pada Dasar Air Mineral dan Minyak
Goreng
Di Dasar
No Waktu (s) air (C0) minyak (C0)
1 30 77 76
2 60 74 72
3 90 72 66
4 120 70 61
5 150 68 58
6 180 66 54
7 210 64 52
8 240 63 49
9 270 61 48
10 300 60 46
11 330 58 44
12 360 57 43
13 390 56 42
14 420 55 40
15 450 54 40
16 480 53 39

6
17 510 51 38
18 540 50 37
19 570 49 36
20 600 48 36
21 630 47 35
22 660 45 35
23 690 45 34
24 720 44 34
25 750 44 33
26 780 43 33
27 810 43 33
28 840 42 33
29 870 42 33
30 900 41 32
31 930 41 32
32 960 40 32
33 990 40 31
34 1020 40 31
35 1050 40 31
36 1080 39 31
37 1110 39 31
38 1140 38 31
39 1170 38 31
40 1200 38 31
41 1230 38 30
42 1260 37
43 1290 37
44 1320 37
45 1350 36
46 1380 36
47 1410 36
48 1440 36
49 1470 36
50 1500 35
51 1530 35
52 1560 35
53 1590 35
54 1620 35
55 1650 34
56 1680 34
57 1710 34
58 1740 34

7
59 1770 34
60 1800 34
61 1830 34
62 1860 34
63 1890 33
64 1920 33
65 1950 33
66 1980 33
67 2010 33
68 2040 33
69 2070 33
70 2100 33
71 2130 32
72 2160 32
73 2190 32
74 2220 32
75 2250 32
76 2280 32
77 2310 32
78 2340 32
79 2370 32
80 2400 32
81 2430 32
82 2460 32
83 2490 32
84 2520 32
85 2550 31
86 2580 31
87 2610 31
88 2640 31
89 2670 31
90 2700 31
91 2730 31
92 2760 31
93 2790 31
94 2820 31
95 2850 31
96 2880 31
97 2910 31
98 2940 31
99 2970 31
10 3000 31

8
 0
10 3030 31
1
10 3060 31
2
10 3090 31
3
10 3120 31
4
10 3150 31
5
10 3180 31
6
10 3210 31
7
10 3240 30
8
10 3270 30
9
11 3300 30
0
11 3330 30
1
11 3360 30
2
11 3390 30
3
11 3420 30
4
11 3450 30
5
11 3480 30
6
11 3510 30
7
11 3540 30

9
 8
11 3570 30
9
12 3600 30
0
12 3630 30
1
12 3660 30
2
12 3690 30
3
12 3720 30
4
12 3750 30
5
12 3780 30
6
12 3810 30
7
12 3840 30
8
12 3870 30
9
13 3900 30
0
13 3930 30
1
13 3960 29
2

4.2.2 Data Pengamatan Pada Tengah Air Mineral dan Minyak Goreng
Di Tengah
No Waktu (s) air (C0) minyak (C0)
1 30 79 79
2 60 76 78
3 90 75 74
4 120 74 72

10
 5 150 72 69
6 180 71 67
7 210 69 65
8 240 68 63
9 270 67 62
10 300 65 60
11 330 64 58
12 360 63 57
13 390 62 55
14 420 61 54
15 450 60 52
16 480 59 51
17 510 58 50
18 540 57 49
19 570 56 48
20 600 55 47
21 630 54 46
22 660 53 45
23 690 52 44
24 720 52 43
25 750 51 43
26 780 50 42
27 810 50 41
28 840 49 40
29 870 48 40
30 900 48 39
31 930 47 39
32 960 47 38
33 990 46 38
34 1020 45 37
35 1050 45 37
36 1080 44 36
37 1110 44 36
38 1140 43 36
39 1170 43 35
40 1200 42 35
41 1230 42 34
42 1260 41 34
43 1290 41 33
44 1320 41 33
45 1350 40 33
46 1380 40 32

11
47 1410 39 32
48 1440 39 32
49 1470 39 32
50 1500 38 32
51 1530 38 31
52 1560 38
53 1590 38
54 1620 37
55 1650 37
56 1680 37
57 1710 37
58 1740 36
59 1770 36
60 1800 36
61 1830 35
62 1860 35
63 1890 35
64 1920 35
65 1950 35
66 1980 34
67 2010 34
68 2040 34
69 2070 34
70 2100 34
71 2130 34
72 2160 33
73 2190 33
74 2220 33
75 2250 33
76 2280 33
77 2310 33
78 2340 33
79 2370 33
80 2400 33
81 2430 32
82 2460 32
83 2490 32
84 2520 32
85 2550 32
86 2580 32
87 2610 32
88 2640 32

12
 89 2670 32
90 2700 31
91 2730 31
92 2760 31
93 2790 31
94 2820 31
95 2850 31
96 2880 31
97 2910 31
98 2940 31
99 2970 31
100 3000 31
101 3030 31
102 3060 31
103 3090 31
104 3120 30

4.2.3 Data Pengamatan Pada Permukaan Air Mineral dan Minyak Goreng
Di Permukaan
No Waktu (s) air (C0) minyak (C0)
1 30 78 78
2 60 77 75
3 90 75 73
4 120 74 71
5 150 73 69
6 180 72 67
7 210 70 65
8 240 69 62
9 270 67 60
10 300 66 58
11 330 65 56
12 360 63 54
13 390 62 53
14 420 61 52
15 450 60 50
16 480 59 49
17 510 58 47
18 540 57 46
19 570 56 45
20 600 55 44
21 630 54 43
22 660 53 42

13
23 690 52 41
24 720 52 40
25 750 51 40
26 780 50 39
27 810 49 38
28 840 48 38
29 870 48 37
30 900 47 36
31 930 46 36
32 960 46 35
33 990 45 35
34 1020 45 34
35 1050 44 34
36 1080 44 34
37 1110 43 33
38 1140 43 33
39 1170 42 33
40 1200 42 33
41 1230 41 32
42 1260 40
43 1290 40
44 1320 40
45 1350 39
46 1380 39
47 1410 39
48 1440 39
49 1470 38
50 1500 38
51 1530 38
52 1560 38
53 1590 37
54 1620 37
55 1650 37
56 1680 36
57 1710 36
58 1740 36
59 1770 36
60 1800 35
61 1830 35
62 1860 35
63 1890 35
64 1920 35

14
 65 1950 35
66 1980 35
67 2010 34
68 2040 34
69 2070 34
70 2100 34
71 2130 34
72 2160 34
73 2190 34
74 2220 33
75 2250 33
76 2280 33
77 2310 33
78 2340 33
79 2370 33
80 2400 33
81 2430 33
82 2460 33
83 2490 32
84 2520 32
85 2550 32
86 2580 32
87 2610 32
88 2640 32
89 2670 32
90 2700 32
91 2730 32
92 2760 32
93 2790 32
94 2820 32
95 2850 31
96 2880 31
97 2910 31
98 2940 31
99 2970 31
100 3000 31
101 3030 31
102 3060 31
103 3090 31
104 3120 31
105 3150 31
106 3180 31

15
 107 3210 31
108 3240 31
109 3270 31
110 3300 31
111 3330 31
112 3360 31
113 3390 30

4.3 Pengolahan Data

4.3.1 Perhitungan Tanpa KTP
Menghitung Panas Jenis Zat Cair
M 1 M 1−m(T 1 T 2)
S=
M 2 T 2−M 1 T 1
Dimana :
S = Panas Jenis Zat Cair
M1 = Massa Air mineral
M2 = Massa Minyak Goreng
m = Nilai air tabung reaksi (4200)
T1 = Waktu pendinginan yang dibutuhkan air suling ( dari suhu 800
ke suhu kamar )
T2 = Waktu pendinginan yang dibutuhkan minyak goreng ( dari
suhu 800 ke suhu kamar )
Dengan menggunakan rumus :

M 1 M 2−m ( T 1−T 2 )
S=
M 2 T 2−M 1 T 1
Contoh Perhitungan:
Berdasarkan data pada table 4.1 no. 1
M 1 M 2−m ( T 1−T 2 )
S=
M 2 T 2−M 1 T 1
( 0,09598 ) .(0,0788)−4.200 ( 77−76 )
S=
( 0,0788 ) . ( 76 )− ( 0,09598 ) .(77)

16
 7,566322 x 10−3 −4.200
S=
5,9888−7,39046
−4.199,992434
S=
−1,40166
S=2996,4417

Maka diperoleh nilai S untuk setiap nilai T (pada data pengamatan) seperti dalam
tabel dibawah ini:
a. Tabel 4.1 Untuk Termometer Di Dasar Tabung Reaksi
Termometer Di dasar Tabung Reaksi
Massa
No waktu m T1 T2 Massa air S
oli
1 30 4200 77 76 0.09598 0.0788 2996.4417
2 60 4200 74 72 0.09598 0.0788 5878.5603
3 90 4200 72 66 0.09598 0.0788 14738.9063
4 120 4200 70 61 0.09598 0.0788 19771.9387
5 150 4200 68 58 0.09598 0.0788 21469.7544
6 180 4200 66 54 0.09598 0.0788 24236.8248
7 210 4200 64 52 0.09598 0.0788 24644.0270
8 240 4200 63 49 0.09598 0.0788 26904.1026
9 270 4200 61 48 0.09598 0.0788 26346.5158
10 300 4200 60 46 0.09598 0.0788 27553.8859
11 330 4200 58 44 0.09598 0.0788 28004.7972
12 360 4200 57 43 0.09598 0.0788 28235.8328
13 390 4200 56 42 0.09598 0.0788 28470.7122
14 420 4200 55 40 0.09598 0.0788 29620.5710
15 450 4200 54 40 0.09598 0.0788 28952.3922
16 480 4200 53 39 0.09598 0.0788 29199.3964
17 510 4200 51 38 0.09598 0.0788 28728.0685
18 540 4200 50 37 0.09598 0.0788 28990.1202
19 570 4200 49 36 0.09598 0.0788 29256.9967
20 600 4200 48 36 0.09598 0.0788 28470.7116

17
21 630 4200 47 35 0.09598 0.0788 28749.7247
22 660 4200 45 35 0.09598 0.0788 26904.1012
23 690 4200 45 34 0.09598 0.0788 28172.4449
24 720 4200 44 34 0.09598 0.0788 27203.4771
25 750 4200 44 33 0.09598 0.0788 28470.7112
26 780 4200 43 33 0.09598 0.0788 27509.5907
27 810 4200 43 33 0.09598 0.0788 27509.5907
28 840 4200 42 33 0.09598 0.0788 26419.5200
29 870 4200 42 33 0.09598 0.0788 26419.5200
30 900 4200 41 32 0.09598 0.0788 26740.6107
31 930 4200 41 32 0.09598 0.0788 26740.6107
32 960 4200 40 32 0.09598 0.0788 25500.9050
33 990 4200 40 31 0.09598 0.0788 27069.6021
34 1020 4200 40 31 0.09598 0.0788 27069.6021
35 1050 4200 39 31 0.09598 0.0788 25837.8004
36 1080 4200 39 31 0.09598 0.0788 25837.8004
37 1110 4200 39 31 0.09598 0.0788 25837.8004
38 1140 4200 38 31 0.09598 0.0788 24409.6779
39 1170 4200 38 31 0.09598 0.0788 24409.6779
40 1200 4200 38 31 0.09598 0.0788 24409.6779
41 1230 4200 38 30 0.09598 0.0788 26183.7166
42 1260 4200 37   0.09598 0.0788 44752.1332
43 1290 4200 37   0.09598 0.0788 44752.1332
44 1320 4200 37   0.09598 0.0788 44752.1332
45 1350 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
46 1380 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
47 1410 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
48 1440 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
49 1470 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
50 1500 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
51 1530 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400

18
52 1560 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
53 1590 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
54 1620 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
55 1650 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
56 1680 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
57 1710 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
58 1740 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
59 1770 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
60 1800 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
61 1830 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
62 1860 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
63 1890 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
64 1920 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
65 1950 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
66 1980 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
67 2010 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
68 2040 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
69 2070 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
70 2100 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
71 2130 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
72 2160 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
73 2190 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
74 2220 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
75 2250 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
76 2280 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
77 2310 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
78 2340 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
79 2370 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
80 2400 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
81 2430 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
82 2460 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777

19
83 2490 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
84 2520 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
85 2550 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
86 2580 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
87 2610 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
88 2640 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
89 2670 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
90 2700 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
91 2730 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
92 2760 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
93 2790 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
94 2820 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
95 2850 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
96 2880 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
97 2910 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
98 2940 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
99 2970 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
100 3000 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
101 3030 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
102 3060 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
103 3090 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
104 3120 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
105 3150 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
106 3180 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
107 3210 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
108 3240 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
109 3270 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
110 3300 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
111 3330 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
112 3360 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
113 3390 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565

20
114 3420 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
115 3450 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
116 3480 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
117 3510 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
118 3540 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
119 3570 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
120 3600 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
121 3630 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
122 3660 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
123 3690 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
124 3720 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
125 3750 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
126 3780 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
127 3810 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
128 3840 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
129 3870 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
130 3900 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
131 3930 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565
132 3960 4200 29   0.09598 0.0788 45034.0500

b. Tabel 4.2 Untuk Termometer Di Tengah Tabung reaksi

Termometer Di pertengahan Tabung Reaksi
Massa Massa
No waktu m T1 T2 S
air oli
1 30 4200 79 79 0.09598 0.0788 -0.0056
2 60 4200 76 78 0.09598 0.0788 -7316.5699
3 90 4200 75 74 0.09598 0.0788 3071.7417
4 120 4200 74 72 0.09598 0.0788 5878.5603
5 150 4200 72 69 0.09598 0.0788 8551.8763
6 180 4200 71 67 0.09598 0.0788 10944.7631

21
7 210 4200 69 65 0.09598 0.0788 11195.3675
8 240 4200 68 63 0.09598 0.0788 13442.2319
9 270 4200 67 62 0.09598 0.0788 13591.7003
10 300 4200 65 60 0.09598 0.0788 13900.8357
11 330 4200 64 58 0.09598 0.0788 16027.2670
12 360 4200 63 57 0.09598 0.0788 16204.3240
13 390 4200 62 55 0.09598 0.0788 18184.5125
14 420 4200 61 54 0.09598 0.0788 18379.8200
15 450 4200 60 52 0.09598 0.0788 20226.3379
16 480 4200 59 51 0.09598 0.0788 20437.7030
17 510 4200 58 50 0.09598 0.0788 20653.5323
18 540 4200 57 49 0.09598 0.0788 20873.9687
19 570 4200 56 48 0.09598 0.0788 21099.1613
20 600 4200 55 47 0.09598 0.0788 21329.2658
21 630 4200 54 46 0.09598 0.0788 21564.4446
22 660 4200 53 45 0.09598 0.0788 21804.8674
23 690 4200 52 44 0.09598 0.0788 22050.7117
24 720 4200 52 43 0.09598 0.0788 23587.2557
25 750 4200 51 43 0.09598 0.0788 22302.1628
26 780 4200 50 42 0.09598 0.0788 22559.4148
27 810 4200 50 41 0.09598 0.0788 24104.0635
28 840 4200 49 40 0.09598 0.0788 24371.0542
29 870 4200 48 40 0.09598 0.0788 23092.1435
30 900 4200 48 39 0.09598 0.0788 24644.0257
31 930 4200 47 39 0.09598 0.0788 23368.0556
32 960 4200 47 38 0.09598 0.0788 24923.1815
33 990 4200 46 38 0.09598 0.0788 23650.6408
34 1020 4200 45 37 0.09598 0.0788 23940.1442
35 1050 4200 45 37 0.09598 0.0788 23940.1442
36 1080 4200 44 36 0.09598 0.0788 24236.8230
37 1110 4200 44 36 0.09598 0.0788 24236.8230

22
38 1140 4200 43 36 0.09598 0.0788 22784.6865
39 1170 4200 43 35 0.09598 0.0788 24540.9472
40 1200 4200 42 35 0.09598 0.0788 23092.1427
41 1230 4200 42 34 0.09598 0.0788 24852.8007
42 1260 4200 41 34 0.09598 0.0788 23408.0100
43 1290 4200 41 33 0.09598 0.0788 25172.6820
44 1320 4200 41 33 0.09598 0.0788 25172.6820
45 1350 4200 40 33 0.09598 0.0788 23732.6384
46 1380 4200 40 32 0.09598 0.0788 25500.9050
47 1410 4200 39 32 0.09598 0.0788 24066.3974
48 1440 4200 39 32 0.09598 0.0788 24066.3974
49 1470 4200 39 32 0.09598 0.0788 24066.3974
50 1500 4200 38 32 0.09598 0.0788 22387.2574
51 1530 4200 38 31 0.09598 0.0788 24409.6779
52 1560 4200 38   0.09598 0.0788 44725.4241
53 1590 4200 38   0.09598 0.0788 44725.4241
54 1620 4200 37   0.09598 0.0788 44752.1332
55 1650 4200 37   0.09598 0.0788 44752.1332
56 1680 4200 37   0.09598 0.0788 44752.1332
57 1710 4200 37   0.09598 0.0788 44752.1332
58 1740 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
59 1770 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
60 1800 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
61 1830 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
62 1860 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
63 1890 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
64 1920 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
65 1950 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
66 1980 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
67 2010 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
68 2040 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204

23
69 2070 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
70 2100 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
71 2130 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
72 2160 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
73 2190 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
74 2220 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
75 2250 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
76 2280 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
77 2310 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
78 2340 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
79 2370 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
80 2400 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
81 2430 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
82 2460 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
83 2490 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
84 2520 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
85 2550 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
86 2580 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
87 2610 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
88 2640 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
89 2670 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
90 2700 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
91 2730 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
92 2760 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
93 2790 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
94 2820 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
95 2850 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
96 2880 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
97 2910 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
98 2940 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
99 2970 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586

24
100 3000 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
101 3030 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
102 3060 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
103 3090 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
104 3120 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565

c. Tabel 4.3 Untuk Termometer Di Permukaan Tabung Reaksi

Termometer Di permukaan Tabung Reaksi
Massa Massa
No waktu m T1 T2 S
air oli
1 30 4200 78 78 0.09598 0.0788 -0.0056
2 60 4200 77 75 0.09598 0.0788 5673.9071
3 90 4200 75 73 0.09598 0.0788 5808.7217
4 120 4200 74 71 0.09598 0.0788 8356.9843
5 150 4200 73 69 0.09598 0.0788 10705.1324
6 180 4200 72 67 0.09598 0.0788 12875.8476
7 210 4200 70 65 0.09598 0.0788 13152.9453
8 240 4200 69 62 0.09598 0.0788 16925.5348
9 270 4200 67 60 0.09598 0.0788 17267.0953
10 300 4200 66 58 0.09598 0.0788 19044.5918
11 330 4200 65 56 0.09598 0.0788 20702.1154
12 360 4200 63 54 0.09598 0.0788 21099.1619
13 390 4200 62 53 0.09598 0.0788 21303.4516
14 420 4200 61 52 0.09598 0.0788 21511.7361
15 450 4200 60 50 0.09598 0.0788 23092.1445
16 480 4200 59 49 0.09598 0.0788 23312.3480
17 510 4200 58 47 0.09598 0.0788 24795.5134
18 540 4200 57 46 0.09598 0.0788 25026.2681
19 570 4200 56 45 0.09598 0.0788 25261.3580
20 600 4200 55 44 0.09598 0.0788 25500.9066
21 630 4200 54 43 0.09598 0.0788 25745.0418
22 660 4200 53 42 0.09598 0.0788 25993.8967

25
23 690 4200 52 41 0.09598 0.0788 26247.6096
24 720 4200 52 40 0.09598 0.0788 27406.7910
25 750 4200 51 40 0.09598 0.0788 26506.3239
26 780 4200 50 39 0.09598 0.0788 26770.1892
27 810 4200 49 38 0.09598 0.0788 27039.3607
28 840 4200 48 38 0.09598 0.0788 26044.2457
29 870 4200 48 37 0.09598 0.0788 27314.0002
30 900 4200 47 36 0.09598 0.0788 27594.2759
31 930 4200 46 36 0.09598 0.0788 26611.2429
32 960 4200 46 35 0.09598 0.0788 27880.3633
33 990 4200 45 35 0.09598 0.0788 26904.1012
34 1020 4200 45 34 0.09598 0.0788 28172.4449
35 1050 4200 44 34 0.09598 0.0788 27203.4771
36 1080 4200 44 34 0.09598 0.0788 27203.4771
37 1110 4200 43 33 0.09598 0.0788 27509.5907
38 1140 4200 43 33 0.09598 0.0788 27509.5907
39 1170 4200 42 33 0.09598 0.0788 26419.5200
40 1200 4200 42 33 0.09598 0.0788 26419.5200
41 1230 4200 41 32 0.09598 0.0788 26740.6107
42 1260 4200 40   0.09598 0.0788 44676.0963
43 1290 4200 40   0.09598 0.0788 44676.0963
44 1320 4200 40   0.09598 0.0788 44676.0963
45 1350 4200 39   0.09598 0.0788 44700.1142
46 1380 4200 39   0.09598 0.0788 44700.1142
47 1410 4200 39   0.09598 0.0788 44700.1142
48 1440 4200 39   0.09598 0.0788 44700.1142
49 1470 4200 38   0.09598 0.0788 44725.4241
50 1500 4200 38   0.09598 0.0788 44725.4241
51 1530 4200 38   0.09598 0.0788 44725.4241
52 1560 4200 38   0.09598 0.0788 44725.4241
53 1590 4200 37   0.09598 0.0788 44752.1332

26
54 1620 4200 37   0.09598 0.0788 44752.1332
55 1650 4200 37   0.09598 0.0788 44752.1332
56 1680 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
57 1710 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
58 1740 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
59 1770 4200 36   0.09598 0.0788 44780.3607
60 1800 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
61 1830 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
62 1860 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
63 1890 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
64 1920 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
65 1950 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
66 1980 4200 35   0.09598 0.0788 44810.2400
67 2010 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
68 2040 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
69 2070 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
70 2100 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
71 2130 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
72 2160 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
73 2190 4200 34   0.09598 0.0788 44841.9204
74 2220 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
75 2250 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
76 2280 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
77 2310 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
78 2340 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
79 2370 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
80 2400 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
81 2430 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
82 2460 4200 33   0.09598 0.0788 44875.5698
83 2490 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
84 2520 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777

27
 85 2550 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
86 2580 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
87 2610 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
88 2640 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
89 2670 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
90 2700 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
91 2730 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
92 2760 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
93 2790 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
94 2820 4200 32   0.09598 0.0788 44911.3777
95 2850 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
96 2880 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
97 2910 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
98 2940 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
99 2970 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
100 3000 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
101 3030 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
102 3060 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
103 3090 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
104 3120 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
105 3150 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
106 3180 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
107 3210 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
108 3240 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
109 3270 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
110 3300 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
111 3330 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
112 3360 4200 31   0.09598 0.0788 44949.5586
113 3390 4200 30   0.09598 0.0788 44990.3565

4.3.2 Perhitungan Dengan KTP

Menghitung ∆s :

28
 ∂s 2 ∂s 2 ∂s 2
∆ s=
√( ∂ M1 )( ∆ m )2 +
( )
∂ M2 ( )
( ∆ m )2 + ( ∆T )2 +
∂T2
( ∆ T )2

Dimana :
1 1
∆m = Nst Ohauss= x 0,00001= 0,000005
2 2
1 1
∆T = Nst Thermometer= x 1= 0,5
2 2
∂s −T 1
=
∂ M 1 M 1 M 2 T 1−M 21 T 2
∂s −1
= 2
∂ M 2 M 2 T 1−M 1 M 2 T 2

∂s −M 1−m
=
∂T 1 M 2 T 21 −M 1 T 1 T 2
∂s −m
=
∂T 2 M 2 T 1 T 2 −M 1 T 22

Contoh Perhitungan Dengan KTP

Berdasarkan Tebel 4.4 no.1
∂s −T 1
 =
∂ M 1 M 1 M 2 T 1−M 21 T 2

∂s −77 −77 −77

= = =
∂ M 1 ( 0,09598 ) ( 0,0788 ) 77−( 0,09598 )❑ 76 0,5824−0,700124 −0,117724
2

∂s
=¿654,0722368
∂M1
∂s −1 1
 ∂M = 2 =
2 M 2 T 1−M 1 M 2 T 2 (0,0788¿¿ 2) ( 77 )−( 0,09598 ) ( 0,0788 ) (76)¿
∂s −1
= =10,34359948
∂ M 2 −0,096678144

∂s −M 1−m −0,09598−4200
 = 2
=
∂T 1 M 2 T 1 −M 1 T 1 T 2 ( 0,0788¿¿❑) ( 772 ) −( 0,09598 ) (77 ) (76)¿

29
 ∂ s −−4199,90402
= =−44,45765523
∂T 1 −94,46976
∂s −m 4200 4200
 ∂T = 2
= 2
=
2 M 2 T 1 T 2 −M 1 T 2 ( 0,0788 ) ( 77 ) (76 )−( 0,09598 ) (76 ) −93,24288
∂s
=−45,04365374
∂T 2

∂s 2 ∂s 2 2
∂s ∂s 2
 ∆ s=
√( ∂ M1 ) 2
(∆ m) +
( )
∂ M2
2
( ∆ m) +
∂ T1
(∆T) +
( )
∂T2
( ∆T )2

2 2 2 2 2
∆ s=√ ( 654,0722368 ) ( 0,000005 ) + ( 10,34359948 ) ( 0,000005 ) + ¿−44,45765523 ( 0,5 ) + (−45,04365
∆ s=√ 225=15

a. Tabel 4.4 Perhitungan Dengan KTP Untuk Termometer Di Dasar

T
No waktu m T2 Massa air Massa oli ∆m ∆S
1
1 30 4200 77 76 0.09598 0.0788 0.000005 15
2 60 4200 74 72 0.09598 0.0788 0.000005 18
3 90 4200 72 66 0.09598 0.0788 0.000005 32
4 120 4200 70 61 0.09598 0.0788 0.000005 68
5 150 4200 68 58 0.09598 0.0788 0.000005 116
6 180 4200 66 54 0.09598 0.0788 0.000005 1,456
7 210 4200 64 52 0.09598 0.0788 0.000005 517
8 240 4200 63 49 0.09598 0.0788 0.000005 110
9 270 4200 61 48 0.09598 0.0788 0.000005 146
10 300 4200 60 46 0.09598 0.0788 0.000005 97
11 330 4200 58 44 0.09598 0.0788 0.000005 92
12 360 4200 57 43 0.09598 0.0788 0.000005 89
13 390 4200 56 42 0.09598 0.0788 0.000005 87
14 420 4200 55 40 0.09598 0.0788 0.000005 71

30
15 450 4200 54 40 0.09598 0.0788 0.000005 84
16 480 4200 53 39 0.09598 0.0788 0.000005 83
17 510 4200 51 38 0.09598 0.0788 0.000005 99
18 540 4200 50 37 0.09598 0.0788 0.000005 97
19 570 4200 49 36 0.09598 0.0788 0.000005 96
20 600 4200 48 36 0.09598 0.0788 0.000005 119
21 630 4200 47 35 0.09598 0.0788 0.000005 116
22 660 4200 45 35 0.09598 0.0788 0.000005 214
23 690 4200 45 34 0.09598 0.0788 0.000005 146
24 720 4200 44 34 0.09598 0.0788 0.000005 202
25 750 4200 44 33 0.09598 0.0788 0.000005 142
26 780 4200 43 33 0.09598 0.0788 0.000005 192
27 810 4200 43 33 0.09598 0.0788 0.000005 192
28 840 4200 42 33 0.09598 0.0788 0.000005 298
29 870 4200 42 33 0.09598 0.0788 0.000005 298
30 900 4200 41 32 0.09598 0.0788 0.000005 275
31 930 4200 41 32 0.09598 0.0788 0.000005 275
32 960 4200 40 32 0.09598 0.0788 0.000005 543
33 990 4200 40 31 0.09598 0.0788 0.000005 256
34 1020 4200 40 31 0.09598 0.0788 0.000005 256
35 1050 4200 39 31 0.09598 0.0788 0.000005 462
36 1080 4200 39 31 0.09598 0.0788 0.000005 462
37 1110 4200 39 31 0.09598 0.0788 0.000005 462
38 1140 4200 38 31 0.09598 0.0788 0.000005 2,375
39 1170 4200 38 31 0.09598 0.0788 0.000005 2,375
40 1200 4200 38 31 0.09598 0.0788 0.000005 2,375
41 1230 4200 38 30 0.09598 0.0788 0.000005 406
42 1260 4200 37   0.09598 0.0788 0.000005  
43 1290 4200 37   0.09598 0.0788 0.000005  
44 1320 4200 37   0.09598 0.0788 0.000005  
45 1350 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  

31
46 1380 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  
47 1410 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  
48 1440 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  
49 1470 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  
50 1500 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
51 1530 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
52 1560 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
53 1590 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
54 1620 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
55 1650 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
56 1680 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
57 1710 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
58 1740 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
59 1770 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
60 1800 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
61 1830 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
62 1860 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
63 1890 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
64 1920 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
65 1950 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
66 1980 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
67 2010 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
68 2040 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
69 2070 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
70 2100 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
71 2130 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
72 2160 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
73 2190 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
74 2220 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
75 2250 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
76 2280 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  

32
77 2310 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
78 2340 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
79 2370 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
80 2400 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
81 2430 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
82 2460 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
83 2490 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
84 2520 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
85 2550 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
86 2580 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
87 2610 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
88 2640 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
89 2670 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
90 2700 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
91 2730 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
92 2760 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
93 2790 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
94 2820 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
95 2850 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
96 2880 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
97 2910 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
98 2940 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
99 2970 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
10 0.000005
3000 4200 31   0.09598 0.0788  
0
10 0.000005
3030 4200 31   0.09598 0.0788  
1
10 0.000005
3060 4200 31   0.09598 0.0788  
2
10 0.000005
3090 4200 31   0.09598 0.0788  
3
10 0.000005
3120 4200 31   0.09598 0.0788  
4

33
10 0.000005
3150 4200 31   0.09598 0.0788  
5
10 0.000005
3180 4200 31   0.09598 0.0788  
6
10 0.000005
3210 4200 31   0.09598 0.0788  
7
10 0.000005
3240 4200 30   0.09598 0.0788  
8
10 0.000005
3270 4200 30   0.09598 0.0788  
9
11 0.000005
3300 4200 30   0.09598 0.0788  
0
11 0.000005
3330 4200 30   0.09598 0.0788  
1
11 0.000005
3360 4200 30   0.09598 0.0788  
2
11 0.000005
3390 4200 30   0.09598 0.0788  
3
11 0.000005
3420 4200 30   0.09598 0.0788  
4
11 0.000005
3450 4200 30   0.09598 0.0788  
5
11 0.000005
3480 4200 30   0.09598 0.0788  
6
11 0.000005
3510 4200 30   0.09598 0.0788  
7
11 0.000005
3540 4200 30   0.09598 0.0788  
8
11 0.000005
3570 4200 30   0.09598 0.0788  
9
12 0.000005
3600 4200 30   0.09598 0.0788  
0
12 0.000005
3630 4200 30   0.09598 0.0788  
1
12 0.000005
3660 4200 30   0.09598 0.0788  
2

34
12 0.000005
3690 4200 30   0.09598 0.0788  
3
12 0.000005
3720 4200 30   0.09598 0.0788  
4
12 0.000005
3750 4200 30   0.09598 0.0788  
5
12 0.000005
3780 4200 30   0.09598 0.0788  
6
12 0.000005
3810 4200 30   0.09598 0.0788  
7
12 0.000005
3840 4200 30   0.09598 0.0788  
8
12 0.000005
3870 4200 30   0.09598 0.0788  
9
13 0.000005
3900 4200 30   0.09598 0.0788  
0
13 0.000005
3930 4200 30   0.09598 0.0788  
1
13 0.000005
3960 4200 29   0.09598 0.0788  
2

b. Tabel 4.5 Perhitungan Dengan KTP Untuk Termometer Di Tengah

Tabung

T
No waktu m T1 2 Massa air Massa oli ∆m ∆S
1 30 4200 79 79 0.09598 0.0788 0.000005 13
2 60 4200 76 78 0.09598 0.0788 0.000005 12
3 90 4200 75 74 0.09598 0.0788 0.000005 16
4 120 4200 74 72 0.09598 0.0788 0.000005 18
5 150 4200 72 69 0.09598 0.0788 0.000005 22
6 180 4200 71 67 0.09598 0.0788 0.000005 25
7 210 4200 69 65 0.09598 0.0788 0.000005 27
8 240 4200 68 63 0.09598 0.0788 0.000005 32

35
9 270 4200 67 62 0.09598 0.0788 0.000005 34
10 300 4200 65 60 0.09598 0.0788 0.000005 37
11 330 4200 64 58 0.09598 0.0788 0.000005 46
12 360 4200 63 57 0.09598 0.0788 0.000005 49
13 390 4200 62 55 0.09598 0.0788 0.000005 65
14 420 4200 61 54 0.09598 0.0788 0.000005 69
15 450 4200 60 52 0.09598 0.0788 0.000005 103
16 480 4200 59 51 0.09598 0.0788 0.000005 112
17 510 4200 58 50 0.09598 0.0788 0.000005 123
18 540 4200 57 49 0.09598 0.0788 0.000005 135
19 570 4200 56 48 0.09598 0.0788 0.000005 150
20 600 4200 55 47 0.09598 0.0788 0.000005 169
21 630 4200 54 46 0.09598 0.0788 0.000005 191
22 660 4200 53 45 0.09598 0.0788 0.000005 218
23 690 4200 52 44 0.09598 0.0788 0.000005 254
24 720 4200 52 43 0.09598 0.0788 0.000005 1,104
25 750 4200 51 43 0.09598 0.0788 0.000005 301
26 780 4200 50 42 0.09598 0.0788 0.000005 366
27 810 4200 50 41 0.09598 0.0788 0.000005 7,093
28 840 4200 49 40 0.09598 0.0788 0.000005 1,593
29 870 4200 48 40 0.09598 0.0788 0.000005 617
30 900 4200 48 39 0.09598 0.0788 0.000005 917
31 930 4200 47 39 0.09598 0.0788 0.000005 907
32 960 4200 47 38 0.09598 0.0788 0.000005 654
33 990 4200 46 38 0.09598 0.0788 0.000005 1,643
34 1020 4200 45 37 0.09598 0.0788 0.000005 7,200
35 1050 4200 45 37 0.09598 0.0788 0.000005 7,200
36 1080 4200 44 36 0.09598 0.0788 0.000005 3,265
37 1110 4200 44 36 0.09598 0.0788 0.000005 3,265
38 1140 4200 43 36 0.09598 0.0788 0.000005 582
39 1170 4200 43 35 0.09598 0.0788 0.000005 1,376

36
40 1200 4200 42 35 0.09598 0.0788 0.000005 805
41 1230 4200 42 34 0.09598 0.0788 0.000005 890
42 1260 4200 41 34 0.09598 0.0788 0.000005 1,267
43 1290 4200 41 33 0.09598 0.0788 0.000005 669
44 1320 4200 41 33 0.09598 0.0788 0.000005 669
45 1350 4200 40 33 0.09598 0.0788 0.000005 2,767
46 1380 4200 40 32 0.09598 0.0788 0.000005 543
47 1410 4200 39 32 0.09598 0.0788 0.000005 23,789
48 1440 4200 39 32 0.09598 0.0788 0.000005 23,789
49 1470 4200 39 32 0.09598 0.0788 0.000005 23,789
50 1500 4200 38 32 0.09598 0.0788 0.000005 569
51 1530 4200 38 31 0.09598 0.0788 0.000005 2,375
52 1560 4200 38   0.09598 0.0788 0.000005  
53 1590 4200 38   0.09598 0.0788 0.000005  
54 1620 4200 37   0.09598 0.0788 0.000005  
55 1650 4200 37   0.09598 0.0788 0.000005  
56 1680 4200 37   0.09598 0.0788 0.000005  
57 1710 4200 37   0.09598 0.0788 0.000005  
58 1740 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  
59 1770 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  
60 1800 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  
61 1830 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
62 1860 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
63 1890 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
64 1920 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
65 1950 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
66 1980 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
67 2010 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
68 2040 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
69 2070 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
70 2100 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  

37
71 2130 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
72 2160 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
73 2190 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
74 2220 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
75 2250 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
76 2280 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
77 2310 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
78 2340 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
79 2370 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
80 2400 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
81 2430 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
82 2460 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
83 2490 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
84 2520 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
85 2550 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
86 2580 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
87 2610 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
88 2640 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
89 2670 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
90 2700 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
91 2730 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
92 2760 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
93 2790 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
94 2820 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
95 2850 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
96 2880 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
97 2910 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
98 2940 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
99 2970 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
10 0.000005
0 3000 4200 31   0.09598 0.0788  
10 3030 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  

38
 1
10 0.000005
2 3060 4200 31   0.09598 0.0788  
10 0.000005
3 3090 4200 31   0.09598 0.0788  
10 0.000005
4 3120 4200 30   0.09598 0.0788  

c. Tabel 4.6 Perhitungan Dengan KTP Untuk Termometer Di Permukaan

Tabung

No waktu m T1 T2 Massa air Massa oli ∆m ∆S

1 30 4200 78 78 0.09598 0.0788 0.000005 14
2 60 4200 77 75 0.09598 0.0788 0.000005 17
3 90 4200 75 73 0.09598 0.0788 0.000005 18
4 120 4200 74 71 0.09598 0.0788 0.000005 20
5 150 4200 73 69 0.09598 0.0788 0.000005 23
6 180 4200 72 67 0.09598 0.0788 0.000005 28
7 210 4200 70 65 0.09598 0.0788 0.000005 30
8 240 4200 69 62 0.09598 0.0788 0.000005 44
9 270 4200 67 60 0.09598 0.0788 0.000005 49
10 300 4200 66 58 0.09598 0.0788 0.000005 66
11 330 4200 65 56 0.09598 0.0788 0.000005 99
12 360 4200 63 54 0.09598 0.0788 0.000005 119
13 390 4200 62 53 0.09598 0.0788 0.000005 132
14 420 4200 61 52 0.09598 0.0788 0.000005 147
15 450 4200 60 50 0.09598 0.0788 0.000005 395
16 480 4200 59 49 0.09598 0.0788 0.000005 532
17 510 4200 58 47 0.09598 0.0788 0.000005 503
18 540 4200 57 46 0.09598 0.0788 0.000005 399
19 570 4200 56 45 0.09598 0.0788 0.000005 333
20 600 4200 55 44 0.09598 0.0788 0.000005 287

39
21 630 4200 54 43 0.09598 0.0788 0.000005 255
22 660 4200 53 42 0.09598 0.0788 0.000005 230
23 690 4200 52 41 0.09598 0.0788 0.000005 211
24 720 4200 52 40 0.09598 0.0788 0.000005 136
25 750 4200 51 40 0.09598 0.0788 0.000005 195
26 780 4200 50 39 0.09598 0.0788 0.000005 183
27 810 4200 49 38 0.09598 0.0788 0.000005 172
28 840 4200 48 38 0.09598 0.0788 0.000005 273
29 870 4200 48 37 0.09598 0.0788 0.000005 164
30 900 4200 47 36 0.09598 0.0788 0.000005 157
31 930 4200 46 36 0.09598 0.0788 0.000005 230
32 960 4200 46 35 0.09598 0.0788 0.000005 151
33 990 4200 45 35 0.09598 0.0788 0.000005 214
34 1020 4200 45 34 0.09598 0.0788 0.000005 146
35 1050 4200 44 34 0.09598 0.0788 0.000005 202
36 1080 4200 44 34 0.09598 0.0788 0.000005 202
37 1110 4200 43 33 0.09598 0.0788 0.000005 192
38 1140 4200 43 33 0.09598 0.0788 0.000005 192
39 1170 4200 42 33 0.09598 0.0788 0.000005 298
40 1200 4200 42 33 0.09598 0.0788 0.000005 298
41 1230 4200 41 32 0.09598 0.0788 0.000005 275
42 1260 4200 40   0.09598 0.0788 0.000005  
43 1290 4200 40   0.09598 0.0788 0.000005  
44 1320 4200 40   0.09598 0.0788 0.000005  
45 1350 4200 39   0.09598 0.0788 0.000005  
46 1380 4200 39   0.09598 0.0788 0.000005  
47 1410 4200 39   0.09598 0.0788 0.000005  
48 1440 4200 39   0.09598 0.0788 0.000005  
49 1470 4200 38   0.09598 0.0788 0.000005  
50 1500 4200 38   0.09598 0.0788 0.000005  
51 1530 4200 38   0.09598 0.0788 0.000005  

40
52 1560 4200 38   0.09598 0.0788 0.000005  
53 1590 4200 37   0.09598 0.0788 0.000005  
54 1620 4200 37   0.09598 0.0788 0.000005  
55 1650 4200 37   0.09598 0.0788 0.000005  
56 1680 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  
57 1710 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  
58 1740 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  
59 1770 4200 36   0.09598 0.0788 0.000005  
60 1800 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
61 1830 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
62 1860 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
63 1890 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
64 1920 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
65 1950 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
66 1980 4200 35   0.09598 0.0788 0.000005  
67 2010 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
68 2040 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
69 2070 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
70 2100 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
71 2130 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
72 2160 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
73 2190 4200 34   0.09598 0.0788 0.000005  
74 2220 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
75 2250 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
76 2280 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
77 2310 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
78 2340 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
79 2370 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
80 2400 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
81 2430 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  
82 2460 4200 33   0.09598 0.0788 0.000005  

41
83 2490 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
84 2520 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
85 2550 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
86 2580 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
87 2610 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
88 2640 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
89 2670 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
90 2700 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
91 2730 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
92 2760 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
93 2790 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
94 2820 4200 32   0.09598 0.0788 0.000005  
95 2850 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
96 2880 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
97 2910 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
98 2940 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
99 2970 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
100 3000 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
101 3030 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
102 3060 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
103 3090 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
104 3120 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
105 3150 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
106 3180 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
107 3210 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
108 3240 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
109 3270 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
110 3300 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
111 3330 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
112 3360 4200 31   0.09598 0.0788 0.000005  
113 3390 4200 30   0.09598 0.0788 0.000005  

42
 4.3.3 Perhitungan KTP Mutlak dan KTP Relatif
KTP Mutlak : ( s ± ∆s)
∆s
KTP Relatif : x 100 %
s
Contoh Perhitungan:
Berdasarkan table 4.7 no.1
KTP Mutlak : ( s ± ∆s)
= 2996.44167399797 ± 15
∆s
KTP Relatif : x 100 %
s
15
= x 100 %
2996.44167399797
= 0.005005938
a. Tabel 4.7 Perhitungan KTP Mutlak dan KTP Relatif Untuk Termometer
Di Dasar Tabung Reaksi

No Waktu S ∆S KTP Mutlak KTP Relatif

1 30 2996.4417 15 2996.44167399797 + 15 0.005005938
2 60 5878.5603 18 5878.56033702097 + 18 0.003061974
3 90 14738.9063 32 14738.9063007533 + 32 0.002171124
4 120 19771.9387 68 19771.9387157527 + 68 0.003439218
5 150 21469.7544 116 21469.754445659 + 116 0.00540295
1,45
6 180 24236.8248 24236.824800804 + 1456 0.060073876
6
7 210 24644.0270 517 24644.026969946 + 517 0.020978714
8 240 26904.1026 110 26904.1026184723 + 110 0.004088596
9 270 26346.5158 146 26346.5158111814 + 146 0.00554153
10 300 27553.8859 97 27553.8858654058 + 97 0.003520375
11 330 28004.7972 92 28004.7972208454 + 92 0.003285151
12 360 28235.8328 89 28235.8328307751 + 89 0.003152023
13 390 28470.7122 87 28470.7121730593 + 87 0.003055772
14 420 29620.5710 71 29620.5709891278 + 71 0.002396983

43
15 450 28952.3922 84 28952.3922344435 + 84 0.002901315
16 480 29199.3964 83 29199.396365358 + 83 0.002842525
17 510 28728.0685 99 28728.0685037073 + 99 0.003446107
18 540 28990.1202 97 28990.1202276606 + 97 0.003345967
19 570 29256.9967 96 29256.9967296332 + 96 0.003281266
20 600 28470.7116 119 28470.7115627124 + 119 0.004179734
21 630 28749.7247 116 28749.724730914 + 116 0.004034821
22 660 26904.1012 214 26904.1012342425 + 214 0.007954178
23 690 28172.4449 146 28172.4449276029 + 146 0.005182369
24 720 27203.4771 202 27203.4771469869 + 202 0.007425521
25 750 28470.7112 142 28470.7111743098 + 142 0.004987582
26 780 27509.5907 192 27509.5906551057 + 192 0.006979384
27 810 27509.5907 192 27509.5906551057 + 192 0.006979384
28 840 26419.5200 298 26419.5200011015 + 298 0.011279539
29 870 26419.5200 298 26419.5200011015 + 298 0.011279539
30 900 26740.6107 275 26740.6106741578 + 275 0.010283984
31 930 26740.6107 275 26740.6106741578 + 275 0.010283984
32 960 25500.9050 543 25500.9050066606 + 543 0.021293362
33 990 27069.6021 256 27069.6021460728 + 256 0.009457102
34 1020 27069.6021 256 27069.6021460728 + 256 0.009457102
35 1050 25837.8004 462 25837.8004312268 + 462 0.017880779
36 1080 25837.8004 462 25837.8004312268 + 462 0.017880779
37 1110 25837.8004 462 25837.8004312268 + 462 0.017880779
2,37 24409.6778891236 +
38 1140 24409.6779 0.097297474
5 2375
39 1170 24409.6779 2,37 24409.6778891236 + 0.097297474
5 2375
2,37 24409.6778891236 +
40 1200 24409.6779 0.097297474
5 2375
41 1230 26183.7166 406 26183.7165586921 + 406 0.01550582
42 1260 44752.1332   44752.1332  
43 1290 44752.1332   44752.1332  

44
44 1320 44752.1332   44752.1332  
45 1350 44780.3607   44780.36074  
46 1380 44780.3607   44780.36074  
47 1410 44780.3607   44780.36074  
48 1440 44780.3607   44780.36074  
49 1470 44780.3607   44780.36074  
50 1500 44810.2400   44810.24004  
51 1530 44810.2400   44810.24004  
52 1560 44810.2400   44810.24004  
53 1590 44810.2400   44810.24004  
54 1620 44810.2400   44810.24004  
55 1650 44841.9204   44841.92043  
56 1680 44841.9204   44841.92043  
57 1710 44841.9204   44841.92043  
58 1740 44841.9204   44841.92043  
59 1770 44841.9204   44841.92043  
60 1800 44841.9204   44841.92043  
61 1830 44841.9204   44841.92043  
62 1860 44841.9204   44841.92043  
63 1890 44875.5698   44875.56983  
64 1920 44875.5698   44875.56983  
65 1950 44875.5698   44875.56983  
66 1980 44875.5698   44875.56983  
67 2010 44875.5698   44875.56983  
68 2040 44875.5698   44875.56983  
69 2070 44875.5698   44875.56983  
70 2100 44875.5698   44875.56983  
71 2130 44911.3777   44911.3777  
72 2160 44911.3777   44911.3777  
73 2190 44911.3777   44911.3777  
74 2220 44911.3777   44911.3777  

45
75 2250 44911.3777   44911.3777  
76 2280 44911.3777   44911.3777  
77 2310 44911.3777   44911.3777  
78 2340 44911.3777   44911.3777  
79 2370 44911.3777   44911.3777  
80 2400 44911.3777   44911.3777  
81 2430 44911.3777   44911.3777  
82 2460 44911.3777   44911.3777  
83 2490 44911.3777   44911.3777  
84 2520 44911.3777   44911.3777  
85 2550 44949.5586   44949.5586  
86 2580 44949.5586   44949.5586  
87 2610 44949.5586   44949.5586  
88 2640 44949.5586   44949.5586  
89 2670 44949.5586   44949.5586  
90 2700 44949.5586   44949.5586  
91 2730 44949.5586   44949.5586  
92 2760 44949.5586   44949.5586  
93 2790 44949.5586   44949.5586  
94 2820 44949.5586   44949.5586  
95 2850 44949.5586   44949.5586  
96 2880 44949.5586   44949.5586  
97 2910 44949.5586   44949.5586  
98 2940 44949.5586   44949.5586  
99 2970 44949.5586   44949.5586  
10
3000 44949.5586   44949.5586  
0
10
3030 44949.5586   44949.5586  
1
10
3060 44949.5586   44949.5586  
2
10
3090 44949.5586   44949.5586  
3

46
10
3120 44949.5586   44949.5586  
4
10
3150 44949.5586   44949.5586  
5
10
3180 44949.5586   44949.5586  
6
10
3210 44949.5586   44949.5586  
7
10
3240 44990.3565   44990.35651  
8
10
3270 44990.3565   44990.35651  
9
11
3300 44990.3565   44990.35651  
0
11
3330 44990.3565   44990.35651  
1
11
3360 44990.3565   44990.35651  
2
11
3390 44990.3565   44990.35651  
3
11
3420 44990.3565   44990.35651  
4
11
3450 44990.3565   44990.35651  
5
11
3480 44990.3565   44990.35651  
6
11
3510 44990.3565   44990.35651  
7
11
3540 44990.3565   44990.35651  
8
11
3570 44990.3565   44990.35651  
9
12
3600 44990.3565   44990.35651  
0
12
3630 44990.3565   44990.35651  
1

47
12
3660 44990.3565   44990.35651  
2
12
3690 44990.3565   44990.35651  
3
12
3720 44990.3565   44990.35651  
4
12
3750 44990.3565   44990.35651  
5
12
3780 44990.3565   44990.35651  
6
12
3810 44990.3565   44990.35651  
7
12
3840 44990.3565   44990.35651  
8
12
3870 44990.3565   44990.35651  
9
13
3900 44990.3565   44990.35651  
0
13
3930 44990.3565   44990.35651  
1
13
3960 45034.0500   45034.05005  
2

b. Tabel 4.8 Perhitungan KTP Mutlak dan KTP Relatif Untuk Termometer
Di Tengah Tabung Reaksi

Wakt
No S ∆S KTP Mutlak KTP Relatif
u
-0.00557258513726588
1 30 -0.0056 13 -2332.8491
+ 13
2 60 -7316.5699 12 -7316.56989340812 + 12 -0.0016
3 90 3071.7417 16 3071.74170758136 + 16 0.0052
4 120 5878.5603 18 5878.56033702097 + 18 0.0031
5 150 8551.8763 22 8551.87628059402 + 22 0.0026
6 180 10944.7631 25 10944.7630827607 + 25 0.0023

48
7 210 11195.3675 27 11195.3675392678 + 27 0.0024
8 240 13442.2319 32 13442.2319469326 + 32 0.0024
9 270 13591.7003 34 13591.7002813975 + 34 0.0025
10 300 13900.8357 37 13900.8356634514 + 37 0.0027
11 330 16027.2670 46 16027.2669919457 + 46 0.0029
12 360 16204.3240 49 16204.3240073408 + 49 0.0030
13 390 18184.5125 65 18184.5125045004 + 65 0.0036
14 420 18379.8200 69 18379.8199757286 + 69 0.0038
15 450 20226.3379 103 20226.3378502143 + 103 0.0051
16 480 20437.7030 112 20437.7029700223 + 112 0.0055
17 510 20653.5323 123 20653.5322691697 + 123 0.0060
18 540 20873.9687 135 20873.968687037 + 135 0.0065
19 570 21099.1613 150 21099.1613312418 + 150 0.0071
20 600 21329.2658 169 21329.2658139884 + 169 0.0079
21 630 21564.4446 191 21564.4446106693 + 191 0.0089
22 660 21804.8674 218 21804.8674424546 + 218 0.0100
23 690 22050.7117 254 22050.711684764 + 254 0.0115
1,10 23587.2556639227 +
24 720 23587.2557 0.0468
4 1104
25 750 22302.1628 301 22302.1628036852 + 301 0.0135
26 780 22559.4148 366 22559.414822597 + 366 0.0162
7,09 24104.0635357582 +
27 810 24104.0635 0.2943
3 7093
1,59 24371.0541687251 +
28 840 24371.0542 0.0654
3 1593
29 870 23092.1435 617 23092.1434715032 + 617 0.0267
30 900 24644.0257 917 24644.025737219 + 917 0.0372
31 930 23368.0556 907 23368.0556081788 + 907 0.0388
32 960 24923.1815 654 24923.1814887819 + 654 0.0262
1,64 23650.6408457753 +
33 990 23650.6408 0.0695
3 1643
7,20 23940.1442371044 +
34 1020 23940.1442 0.3008
0 7200

49
 7,20 23940.1442371044 +
35 1050 23940.1442 0.3008
0 7200
3,26 24236.8229822667 +
36 1080 24236.8230 0.1347
5 3265
3,26 24236.8229822667 +
37 1110 24236.8230 0.1347
5 3265
38 1140 22784.6865 582 22784.686545233 + 582 0.0255
1,37 24540.9471907738 +
39 1170 24540.9472 0.0561
6 1376
40 1200 23092.1427 805 23092.142728939 + 805 0.0349
41 1230 24852.8007 890 24852.8007017782 + 890 0.0358
1,26
42 1260 23408.0100 23408.01002944 + 1267 0.0541
7
43 1290 25172.6820 669 25172.6819676471 + 669 0.0266
44 1320 25172.6820 669 25172.6819676471 + 669 0.0266
2,76 23732.6383893897 +
45 1350 23732.6384 0.1166
7 2767
46 1380 25500.9050 543 25500.9050066606 + 543 0.0213
23,7 24066.3974368265 +
47 1410 24066.3974 0.9885
89 23789
23,7 24066.3974368265 +
48 1440 24066.3974 0.9885
89 23789
23,7 24066.3974368265 +
49 1470 24066.3974 0.9885
89 23789
50 1500 22387.2574 569 22387.2574151381 + 569 0.0254
2,37 24409.6778891236 +
51 1530 24409.6779 0.0973
5 2375
52 1560 44725.4241   44725.42412  
53 1590 44725.4241   44725.42412  
54 1620 44752.1332   44752.1332  
55 1650 44752.1332   44752.1332  
56 1680 44752.1332   44752.1332  
57 1710 44752.1332   44752.1332  
58 1740 44780.3607   44780.36074  

50
59 1770 44780.3607   44780.36074  
60 1800 44780.3607   44780.36074  
61 1830 44810.2400   44810.24004  
62 1860 44810.2400   44810.24004  
63 1890 44810.2400   44810.24004  
64 1920 44810.2400   44810.24004  
65 1950 44810.2400   44810.24004  
66 1980 44841.9204   44841.92043  
67 2010 44841.9204   44841.92043  
68 2040 44841.9204   44841.92043  
69 2070 44841.9204   44841.92043  
70 2100 44841.9204   44841.92043  
71 2130 44841.9204   44841.92043  
72 2160 44875.5698   44875.56983  
73 2190 44875.5698   44875.56983  
74 2220 44875.5698   44875.56983  
75 2250 44875.5698   44875.56983  
76 2280 44875.5698   44875.56983  
77 2310 44875.5698   44875.56983  
78 2340 44875.5698   44875.56983  
79 2370 44875.5698   44875.56983  
80 2400 44875.5698   44875.56983  
81 2430 44911.3777   44911.3777  
82 2460 44911.3777   44911.3777  
83 2490 44911.3777   44911.3777  
84 2520 44911.3777   44911.3777  
85 2550 44911.3777   44911.3777  
86 2580 44911.3777   44911.3777  
87 2610 44911.3777   44911.3777  
88 2640 44911.3777   44911.3777  
89 2670 44911.3777   44911.3777  

51
90 2700 44949.5586   44949.5586  
91 2730 44949.5586   44949.5586  
92 2760 44949.5586   44949.5586  
93 2790 44949.5586   44949.5586  
94 2820 44949.5586   44949.5586  
95 2850 44949.5586   44949.5586  
96 2880 44949.5586   44949.5586  
97 2910 44949.5586   44949.5586  
98 2940 44949.5586   44949.5586  
99 2970 44949.5586   44949.5586  
10
3000 44949.5586   44949.5586  
0
10
3030 44949.5586   44949.5586  
1
10
3060 44949.5586   44949.5586  
2
10
3090 44949.5586   44949.5586  
3
10
3120 44990.3565   44990.35651  
4

c. Tabel 4.9 Perhitungan KTP Mutlak dan KTP Relatif Untuk Termometer
Di Dasar Tabung Reaksi

No Wakt S ∆S KTP Mutlak KTP Relatif

u
-0.0056440285364616 +
1 30 -0.0056 14 -2480.4977
14
2 60 5673.9071 17 5673.90705373735 + 17 0.0030
3 90 5808.7217 18 5808.72169059954 + 18 0.0031
4 120 8356.9843 20 8356.98434508795 + 20 0.0024
5 150 10705.1324 23 10705.1323720647 + 23 0.0021
6 180 12875.8476 28 12875.8476215088 + 28 0.0022

52
7 210 13152.9453 30 13152.9452817086 + 30 0.0023
8 240 16925.5348 44 16925.534787611 + 44 0.0026
9 270 17267.0953 49 17267.0952725594 + 49 0.0028
10 300 19044.5918 66 19044.5918089963 + 66 0.0035
11 330 20702.1154 99 20702.1153605214 + 99 0.0048
12 360 21099.1619 119 21099.1618589459 + 119 0.0056
13 390 21303.4516 132 21303.451631448 + 132 0.0062
14 420 21511.7361 147 21511.7360980526 + 147 0.0068
15 450 23092.1445 395 23092.144511093 + 395 0.0171
16 480 23312.3480 532 23312.3480183257 + 532 0.0228
17 510 24795.5134 503 24795.5134264915 + 503 0.0203
18 540 25026.2681 399 25026.2680718806 + 399 0.0159
19 570 25261.3580 333 25261.3580096977 + 333 0.0132
20 600 25500.9066 287 25500.9065721565 + 287 0.0113
21 630 25745.0418 255 25745.0418143994 + 255 0.0099
22 660 25993.8967 230 25993.8967427594 + 230 0.0088
23 690 26247.6096 211 26247.6095563903 + 211 0.0080
24 720 27406.7910 136 27406.7910323096 + 136 0.0050
25 750 26506.3239 195 26506.3239031865 + 195 0.0074
26 780 26770.1892 183 26770.1891509885 + 183 0.0068
27 810 27039.3607 172 27039.3606751507 + 172 0.0064
28 840 26044.2457 273 26044.2457317045 + 273 0.0105
29 870 27314.0002 164 27314.0001636334 + 164 0.0060
30 900 27594.2759 157 27594.275940879 + 157 0.0057
31 930 26611.2429 230 26611.2428952885 + 230 0.0086
32 960 27880.3633 151 27880.3633118353 + 151 0.0054
33 990 26904.1012 214 26904.1012342425 + 214 0.0080
34 1020 28172.4449 146 28172.4449276029 + 146 0.0052
35 1050 27203.4771 202 27203.4771469869 + 202 0.0074
36 1080 27203.4771 202 27203.4771469869 + 202 0.0074
37 1110 27509.5907 192 27509.5906551057 + 192 0.0070

53
38 1140 27509.5907 192 27509.5906551057 + 192 0.0070
39 1170 26419.5200 298 26419.5200011015 + 298 0.0113
40 1200 26419.5200 298 26419.5200011015 + 298 0.0113
41 1230 26740.6107 275 26740.6106741578 + 275 0.0103
42 1260 44676.0963   44676.0963  
43 1290 44676.0963   44676.0963  
44 1320 44676.0963   44676.0963  
45 1350 44700.1142   44700.1142  
46 1380 44700.1142   44700.1142  
47 1410 44700.1142   44700.1142  
48 1440 44700.1142   44700.1142  
49 1470 44725.4241   44725.4241  
50 1500 44725.4241   44725.4241  
51 1530 44725.4241   44725.4241  
52 1560 44725.4241   44725.4241  
53 1590 44752.1332   44752.1332  
54 1620 44752.1332   44752.1332  
55 1650 44752.1332   44752.1332  
56 1680 44780.3607   44780.3607  
57 1710 44780.3607   44780.3607  
58 1740 44780.3607   44780.3607  
59 1770 44780.3607   44780.3607  
60 1800 44810.2400   44810.2400  
61 1830 44810.2400   44810.2400  
62 1860 44810.2400   44810.2400  
63 1890 44810.2400   44810.2400  
64 1920 44810.2400   44810.2400  
65 1950 44810.2400   44810.2400  
66 1980 44810.2400   44810.2400  
67 2010 44841.9204   44841.9204  
68 2040 44841.9204   44841.9204  

54
69 2070 44841.9204   44841.9204  
70 2100 44841.9204   44841.9204  
71 2130 44841.9204   44841.9204  
72 2160 44841.9204   44841.9204  
73 2190 44841.9204   44841.9204  
74 2220 44875.5698   44875.5698  
75 2250 44875.5698   44875.5698  
76 2280 44875.5698   44875.5698  
77 2310 44875.5698   44875.5698  
78 2340 44875.5698   44875.5698  
79 2370 44875.5698   44875.5698  
80 2400 44875.5698   44875.5698  
81 2430 44875.5698   44875.5698  
82 2460 44875.5698   44875.5698  
83 2490 44911.3777   44911.3777  
84 2520 44911.3777   44911.3777  
85 2550 44911.3777   44911.3777  
86 2580 44911.3777   44911.3777  
87 2610 44911.3777   44911.3777  
88 2640 44911.3777   44911.3777  
89 2670 44911.3777   44911.3777  
90 2700 44911.3777   44911.3777  
91 2730 44911.3777   44911.3777  
92 2760 44911.3777   44911.3777  
93 2790 44911.3777   44911.3777  
94 2820 44911.3777   44911.3777  
95 2850 44949.5586   44949.5586  
96 2880 44949.5586   44949.5586  
97 2910 44949.5586   44949.5586  
98 2940 44949.5586   44949.5586  
99 2970 44949.5586   44949.5586  

55
10
3000 44949.5586   44949.5586  
0
10
3030 44949.5586   44949.5586  
1
10
3060 44949.5586   44949.5586  
2
10
3090 44949.5586   44949.5586  
3
10
3120 44949.5586   44949.5586  
4
10
3150 44949.5586   44949.5586  
5
10
3180 44949.5586   44949.5586  
6
10
3210 44949.5586   44949.5586  
7
10
3240 44949.5586   44949.5586  
8
10
3270 44949.5586   44949.5586  
9
11
3300 44949.5586   44949.5586  
0
11
3330 44949.5586   44949.5586  
1
11
3360 44949.5586   44949.5586  
2
11
3390 44990.3565   44990.3565  
3

4.4 Grafik
4.4.1 Grafik Data Pengamatan Pada Dasar Tabung Reaksi

56
 Grafik 4.1 Pengukuran suhu Pada Dasar Tabung Reaksi
80
75
70 Air Mineral
65 Minyak Goreng
60
55
50
Suhu (°C)

45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
30 330 630 930 123015301830213024302730303033303630393042304530

Waktu Penurunan Suhu (detik=s)

Gambar 4.1 Grafik Penurunan Suhu Pada Dasar Tabung Reaksi

4.4.2 Grafik Data Pengamatan Pada Tengah Tabung Reaksi

57
 Grafik 4.2 Pengukuran suhu Pada TengahTabung Reaksi
84
82
80
78 Air Mineral
76
74 Minyak Goreng
72
70
68
66
64
62
60
58
56
54
52
50
48
46
Suhu(°C)

44
42
40
38
36
34
32
30
28
26
24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
30 330 630 930 1230153018302130243027303030 33303630393042304530

Waktu Penurunan Suhu (detik=s)

Gambar 4.2 Grafik Penurunan Suhu Pada TengahTabung Reaksi

4.4.2 Grafik Data Pengamatan Pada Tengah Tabung Reaksi

58
 Grafik 4.3 Pengukuran suhu Pada Permukaan Tabung Reaksi
80
78
76
74
72 Air Mineral
70 Minyak Goreng
68
66
64
62
60
58
56
54
52
50
48
46
44
42
Suhu (°C)

40
38
36
34
32
30
28
26
24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
30 330 630 930 1230 1530 1830 2130 2430 2730 3030 3330 3630 3930 4230 4530

Waktu Penurunan Suhu (detik = s)

Gambar 4.3 Grafik Penurunan Suhu Pada PermukaanTabung Reaksi

4.5 Pembahasan

59
 Ketika sebuah benda panas ditempatkan pada ruangan dingin, benda itu
melepaskan panas ke lngkungan sekitarnya, dan temperatur benda itu menurun.
Hukum Newton tentang pendinginan menyatakan bahwa kecepatan penurunan
temperatur benda itu sebanding terhadap perbedaan antara temperatur benda dan
temperatur sekitar.
Pada awal proses pendinginan, perbedaan temperatur antara keduanya
adalah yang paling besar, sehingga kecepatan penurunan temperaturnya juga
paling besar. Namun, selama benda itu mendingin, perbedaan temperaturnya
makin mengecil, dan kecepatan pendinginannya menurun; maka, benda menjadi
dingin semakin lambat seiring berjalannya waktu. Untuk merumuskan proses ini
secara matematik, misalkan T(t) menunjukkan temperatur benda pada waktu t dan
Ts menunjukkan (pada dasarnya sama) temperatur lingkungan
Thermometer pada percobaan pendinginan Newton tidak boleh menyentuh
dasar dan pinggiran tabung reaksi, karena air raksa diujung termometer dipakai
untuk mengukur isi tabung reaksi, bukan gelas tabung reaksinya. Jika tersentuh
akan menyebabkan perbedaan angka pada termometer, ini disebabkan karena
kecepatan konduksi panas pada isi tabung dan tabung reaksi berbeda.
Pada saat melakukan percobaan yg berkaitan dengan suhu, baik itu
pemanasan atau pendinginan, termometer tidak boleh menyentuh dasar dan
pinggiran tabung reaksi secara langsung karena pengaruh suhu dari tabung dapat
langsung terserap ke termometer (perpindahan kalor secara langsung atau
konduksi ), sehingga yag kita dapatkan adalah suhu wadah, bukan suhu isi wadah,
hal itu akan mempengaruhi pengamatan dan hasil dari percobaan yang
dilakukan...
Dari hasil pengamatan, rata-rata nilai panas jenis zat cair yang digunakan
dalam eksperimen ini adalah berbeda dengan literatur panas jenis zat cair yaitu
sebesar 4,1855 J/kg k. Perbedaan yang sangat jauh ini disebabkan karena faktor
perubahan suhu lingkungan yang sangat berpengaruh terhadap pengamatan atau
penentuan suhu, terutama suhu lingkungan. Selain itu juga dikarenakan kurang
akuratnya hasil pengukuran yang disebabkan kekurang telitian alat ukur yang
digunakan (thermometer batang).

60
 Dalam membuat analisis data, ada beberapa data yang bernilai negatif. Hal
ini terjadi karena besar atau kecepatan penurunan suhu antara air mineral dan
minyak goreng sangat berbeda. Dalam hal ini suhu penurunan minyak goreng
lebih cepat turun daripada air mineral atau terlihat pada tabel pengamatan itu
dikarenakan pada air mineral tidak terdapat partikel-partikel yang mengantarkan
suhu ruang agar lebih cepat dingin, dan sebaliknya karena suhu pada minyak
goreng lebih cepat turun dari pada air, maka perbedaan atau selisih antara kedua
suhu zat cair tersebut sangat jauh.
Kesalahan-kesalahan lain yang terjadi pada eksperimen ini juga terjadi
karena kesalahan dalam mengamati penurunan suhu, karena pada awal
pengamatan suhu yang terjadi dalam rentang yang cukup besar sehingga mudah
diamati,namun pada akhir pengamatan penurunan suhu sangat lambat. Dan
rentang perubahan suhu cukup kecil, sehingga kemungkinan kesalahan
pengamatan menjadi besar.
Aplikasi newton cooling dikehidupan sehari-hari banyaknya usaha
manusia untuk membuat suhu ruang menjadi lebih dingin atau panas contohnya
saja pada orang mesir mereka meletak batu es diatap rumah mereka ataupun
dengan adanya elektronik AC untuk mendinginkan ruangan.

BAB V

PENUTUP

61
5.1 Kesimpulan

62