Buku
Buku
᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟
Udiana Sastra
untuk
SMA/SMK Kelas X
Tim Penyusun
Buku Pelajaran Bahasa Bali
᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟
Udiana Sastra
SMA/SMK Kelas X
Pembina:
TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.
Dr. Made Alit Mariana, M.Pd.
Tim Penyusun/Editor:
Dr. Wayan Suardiana.
Dr. I Nyoman Suwija, M.Hum.
Ketut Ardana, M.Pd.
Gst Ngr Yoga, S.Kom.
Ni Wayan Sariani, S.Pd., M.Hum.
Nyoman Suka Ardiyasa, S.Pd.B, M.Pd., M.Fil.H.
I Gede Nala Antara, M.Hum.
Wayan Mudiarni, S.Pd, M.M.
Gst Ngr Agung Artini, S.Pd.
I Gede Gita Purnama Arsa Putra, S.S., M.Hum.
Raka Prama Putra
Ketut Irma Parwati, S.E., M.Pd.
Ayu Putri Suryaningrat, S.S., M.Hum.
Ida Bagus Surya Matra, S.S., M.Pd.
Wahyu Wirayuda, S.S.
i
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan
Bahasa Bali Siswa Kelas X Sekolah Menengah Atas lan Kejuruan puniki prasida
kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang materi ajah sané manut
ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa lan sastra Bali.
Buku puniki pinaka dasar kaweruhan lan kawagedan, kanggén nglimbakang
paplajahan basa lan sastra Bali ring sekolah menéngah wekasan.
Ring buku puniki, para guru miwah siswa SM A / S M K K e l a s X
sané jagi malajah, pacang ngamolihang tuntunan sané becik gumanti
tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kamolihang. Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan
sastra Bali saha kajangkepin soal-soal pinaka lembar karya siswa
(LKS), saha kajangkepin piteket tuntunan karakter wangsa.
Titiang patut ngangkenin mungguing daging buku puniki kantun
akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget titiang mapinunas mangda
lédang para guru lan sang maraga sujana ring widang basa lan sastra Bali,
ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.
Tim Penyusun
ii
DAGING CAKEPAN
iii
Palajahan II Drama Bali Tradisional ................................................ 133
BAB IX PARI BASA BALI .............................................139
Palajahan I Paribasa Bali (Cacimpedan miwah Cecangkriman)... 140
Palajahan II Paribasa Bali (Wewangsalan miwah Bebladbadan).. 146
PAMUPUT ............................................................................................ 153
DAFTAR PUSTAKA............................................................................ 154
GLOSARIUM ...................................................................................... 159
iv
PETA KONSEP
Materi Bahasa
Bali
Kelas X
VI GEGURITAN
1. Puisi Bali Anyar
I PIDARTA BASA BALI
(modéren)
1. Nglestariang Basa Bali
2. Puisi Bali Purwa (tra-
2. Séni Budaya Bali
disional)
3. Geguritan
II BASA MIWAH
AKASARA BALI VII GANCARAN
1. Basa Miwah Aksara Bali 1. Carita Cendet (Cerpén)
2. Nyurat Lontar 2. Satua Bali
3. Nyurat Aksara Bali ring
Software
IV TATA BASA
1. Kruna Lingga miwah IX PARI BASA BALI
Kruna Tiron 1. Paribasa Bali
2. Sandi Suara (Cacimpedan miwah Ce-
3. Wewangsan Kruna miwah cangkriman)
Wangun Lengkara 2. Paribasa Bali (Wewang-
salan miwah Bebladbadan)
V KASUSASTRAAN
1. Kasusastraan Bali
v
BAB I
PIDARTA BASA BALI
Kompeténsi Dasar
3.1 Memahami struktur dan kaidah
wacana non sastra (pidato)
dengan berbagai tema, sosial,
lingkungan dan kebijakan publik
secara lisan dan tulis
4.1 Mengabstraksi isi pidato baha-
sa Bali dengan berbagai tema.
Indikator
3.1.1 Nlatarang teges pidarta
3.1.2 Nlatarang wangun pidarta
pidato
3.1.3 Nlatarang soroh pidarta manut
tata cara maktayang
3.1.4 Nlatarang tetikes mapidarta
3.1.5 Ngrereh daging pidato
3.1.6 Mapidarta ring ajeng kelas
4.1.1 Makarya ringkesan pidarta
Palajahan I. Nglestariang Basa Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Panglimbak pangajahan basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa sayan ngamecikang. Basa
Bali sampun sayan makéh sané ngawigunayang, nénten ring wewidangan informal kématen. Silih
tunggil kawagedan sané kaplajahin ring widang pendidikan formal wantah kawagedan mabasa
Bali, inggih punika mapidarta. Pidarta punika wantah panyambung miwah pangiket baos ring
sajeroning acara sané kamargiang, taler ring sajeroning mapidarta basa Bali nyihnayang kawagedan
iraga nganggé basa Bali sané prasida kalimbakang ring makudang-kudang acara sakadi: lomba
mapidarta, acara wanti warsa sekolah miwah sané tiosan.
Mangda alit-alité uning indik pidarta, indayang cawis pitakén ring sor puniki!
Om Swastyastu
Ida adané sareng sami sané wangiang titiang, Ring galahé sané becik kadi mangkin puniki,
pinih ajeng nénten lali titiang ngaturang rasa angayu bagia mantuka ring Ida Hyang Parama Kawi,
riantukan sangkaning asung kerta wara nugrahan-Ida, titiang, asapunika taler Ida dané sareng sami
sida kasidan mapupul iriki, ngamiletin saparidabdab utsawa pidarta basa Bali, sané kalaksanayang
antuk Kantor Perpustakaan Daerah Provinsi Bali. Dumogi pamargi asapuniki sida maka sarana
ngalimbakang adat miwah budaya Bali wekasan, wastu sida adat budaya Baliné ajeg.
Ida dané sareng sami, patut pisan kapastikayang, mungguing pamargi utsawa pidarta basa Bali
rahinané mangkin puniki, madaging makudang-kudang pabuat sané dahat mautama pisan, pamekas
ring para yowana Baliné ka pungkur wekas. Pawangunan pawongan sakadi mangkiné kabaos
Sumber Daya Manusia (SDM) banget pisan kautamayang ri sajroning nyanggra pawangunan jagat
Baliné, sané ngulatiang paras-paros saha salung-lung sabayantaka matiti krama. Malarapan antuk
semangat reformasi iraga para yowana sareng sami, sampun ngamargiang silih tunggil tata titi
sané kabuatang, maka swadharma sané marupa kapatutan urip pinaka krama Bali.
Punika mahawinan ida dané sareng sami, pamargi utsawa pidarta puniki, siosan ring maka
bantang numbuhang wirasa ring para yowanané, utamin nyane pisan ring para sisya sami, taler
marupa titi pangancan ring para yowana Baliné rikala nabdabang pawangunané ka pungkur wekas.
Antuk punika, mungguing bantang pidarta sané sampun kajantenang nganinin indik “Melalui
budaya baca kita tumbuhkan kecintaan terhadap budaya lokal”. Malarapan antuk bantang punika,
pidarta sané jaga atur uningayang titiang mamurda NGELESTARIANG BASA BALI.
Ida dané, maosang indik perpustakaan, boya ja marupa bebaosan sané anyar. Napi mawinan
asapunika? Riantukan iraga para sisya, ngeninin indik perpustakaan punika, yan inargamayang
tan bina kadi sampun masikian ring kauripan iraga, duaning ring sekolah-sekolah sami sampun
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Suksma aturang titiang majeng ring pangénter acara antuk galah sané sampun kapica ring
déwék titiang,
Ida dané sareng sami, utaminipun majeng ring angga tim juri sané dahat kusumayang titiang,
Para guru miwah atiti sané wangiang titiang, punika taler para pamilet utsawa pidarta Basa Bali sané
dahat tresnasihin titiang. Sadurung titiang nglantur matur, pinih riin ngiring sareng-sareng ngastiti
ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa malarapan antuk pangastungkara panganjali“Om Swastyastu”
Rumasa bagia pisan titiang riantukan prasida masadu ajeng sareng Ida dané ring galah sané
becik puniki. Sadurungnyané ngiring sareng-sareng ngaturang suksmaning manah majeng ring
Ida Sang Hyang Widhi Wasa santukan sangkaning asung kerta waranugraha-Ida, titiang punika
taler Ida dané sareng sami prasida manggihin karahayuan. Ring galahé sané becik puniki, titiang
jagi ngaturang pidarta sané mamurda “Ngrajegang Seni Budaya Bali Malarapan antuk Pésta
Kesenian Bali”.
Maosang indik jagat Bali, pastika sampun kauningin sareng sami, Bali wantah pulo sané
sampun kaloktah kantos ka dura negara pinaka pulo sané makeh pisan madrebé seni miwah budaya,
Seni miwah budaya wantah taksun jagat Baliné, Napi malih pertanian pinaka jiwa pramana
jagat Baliné. Punika mawinan pinaka semeton Bali, napi malih para yowana, sujatinipun madrebé
genah sané becik pisan mangda seni miwah baga pertanian sané wénten ring Bali mauwah sayan
becik tur linuih, punika taler ring PKBné. Yéning iraga pinaka yowana Bali tresna kapining seni
miwah budaya pertanian ring Bali, pastika uning yéning sané mauwah punika sujatinipun mawit
saking iraga soang-soang. Sakadi pidarta sané kawedar olih Presiden Soekarno,”beri aku sepuluh
pemuda, niscaya akan ku guncangkan dunia”. Soekarno pracaya pisan, wantah para yowana
sané prasida ngubah kawéntenan jagaté, ngetisin jagat antuk daging sastra sané madasar antuk
agama. Iraga pastika setata ngaptiang mangda PKBné prasida wénten ri sajeroning pamargin kes-
eniané ring Bali, nénten ja wantah dados pésta sané napkala santukan prabéa saking pemrintah
sampun kacumawis, sakéwanten yéning sida mangda nénten rauh irika kéwanten, nyujur pangaptin
PKB sané kapikamkam duké riin. Para yowana Bali sareng sami, ngiring waliang tetujon PKBné
http://1.bp.blogspot.com/-nxEOnIyHpwg/UZpHX8oM4FI/AAAAAAAAAos/u-ciFBAIITk/s1600/Okokan-300x191.jpg
sakadi pangaptinné riin, mangda yukti-yukti PKB dados genah ngayah nyihnayang kawagedan
para yowana sareng sami, mangda yukti mataksu mawastu kawistara. Duaning asapunika Tim
Pengawas Independen miwah Tim Kurator mangda sayuakti niténin pamargin PKBné mangda ka
pungkur wekas sida sayan becik, sayan ngulangunin, tur sayan nudut kayun sang sané ngatonang.
Napi sané sampun sida katur, cutetang titiang sakadi puniki:
1 kaloktah
2 nglimbak
3 ngwerdiang
4 katitenin
5 miarsayang
6 kawimudan
7 kacumawis
8 kapikamkam
9 landuh
10 napkala
Pidabdab 8. Ringkesan
Pidarta inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar
majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baose punika kayun
nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang
saha kalaksanayang. Wangun pidarta inggih punika purwaka/pamahbah,daging pidarta, pamuput.
Soroh pidarta wénten pidarta kawacén, pidarta kaapalang, pidarta dadakan, miwah pidarta
ringkesan.
mÞjh*¾edewk¾Š)lnÓ*¾tuwu;¾.
Mlajahang Déwék Salantang Tuwuh
Indikator
3.2.1 Nlatarang wangun basa Bali
3.2.2 Nlatarang panglimbak (sejarah)
aksara Bali
3.2.3 Nlatarang soroh aksara Bali
3.2.4 Nlatarang pasang aksara Bali
3.2.5 Nartayang serana nyurat lontar
3.2.6 Nartayang tata cara nyurat
lontar
3.2.7 Nlatarang program sané
kanggén nyurat aksara Bali ring
Software
3.2.8 Nlatarang tata cara nyurat
aksara Bali ring Software
3.2.9 Nglatih nyurat aksara Bali ring
Software
4.2.1 Nyalin wacana maaksara Bali
ring lontar miwah Softwaré
Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali
Zÿuju;¾buln/.
bukn)k)pin¾ÀnÑ¡s¾ãiks¾Àism®í(¾tus&¾Zøÿd*¾\)\Ð)b*¾huløeHÿeMÿ\n¾æisgen.mul
jÞ)mòbøyn¾éru;¾,d)gg¾Àpbuwin¾Ñ)m)n¾åehn*¾tømæl¾Škøt/.hedÂegn¾Àis)m®í(¾tus&¾t
ehn¾Ó)t)g/.eHÿeMÿ\enegn¾Ð\in¾Ðhu;.eTÿmkÉxtus&¾hdhnk¾Ñøsmæ&¾bnip
h)k/hpbuwin¾Â)m)nin¾Š)jbÏrmeneDÿegn/.
eyn¾Â±jum)ppsn¾Ñirurue\tus&¾tehn¾å)l;¾k)n);¾Zÿmãt¾Šrhnek¾Þn/.høt);¾
pni\álenb)n%¾ni\áløn¾éln¾Ó¡s&¾meTÿløhn¾Ð\in¾Ðhu;¾,hpbuwin¾ßk)Z*ÿu¾mnis¾Ó)ekn¾À
nk/,hsenmh)l¾Šjn¾Àiy\)l;¾bøbø;,hnekdisisie\orh*¾ekenÐZéÿcrh)
nÓl¾ßgulu*¾bøbø;¾en.minb¾À¡løyn¾ß)rst)ekn¾Àibensugø;¾,hpbuwin¾ŠkÓøhuløyn¾ß)
lj;¾kwiessn/t)ekn¾ãløyn¾á¡rut)g);¾diedsp)n\á¡n¾®¡cu.eb;¾eyn¾æ)pysn¾Àis)m®í(¾
mrkpcdiwirmeTÿtkensubynZé)ÿk¾Àbris¾Ñituks)lgøn¾ãhn¾æn)k
enhøs)m®í(¾.tønÑkn¾ãtøesÂn\Ð)jutøn¾Çic&¾s)òm¾á¡rut)g)ehhenm)d)m¾Ñisisik\in¾ãel
skpetshe\oe\Ðo\in¾æt)kenhøs)m®í(¾hentus&¾hdmsmãtŠrseKÿenÑ
en.
eHÿlø;¾”h(ypduhu\n/,22,s)epÓmã$¾,1990.
a. Aksara tegesipun gambar suara utawi lambang suara (gambar bunyi). Aksara punika wénten
kalih soroh minakadi Aksara Suara miwah Aksara Wianjana (Vokal miwah Konsonan). Basa
Baliné punika lumbrah kasurat antuk kalih aksara luwiré aksara Latin miwah aksara Bali.
b. Wanda tegesipun marupa kepahan saking kruna inggian ri sajeroning kruna lingga utawi kru-
na tiron. Dadosné wanda punika marupa pupulan saking makudang-kudang aksara sané pinaka
serana ngwangun kruna. Tiosan ring punika wénten taler wanda sané marupa kruna lingga
sekadi “nah”, “dé,” “nyén”, “ba”, “sing”, “nyak” miwah sané lianan.
c. Kruna tegesipun pupulan makudang-kudang kecap utawi wanda sané sampun maduwé arti.
Kruna punika wénten sané awanda, wénten taler sané kawangun antuk makudang-kudang
wanda, minakadi :
d. Lengkara inggih punika pupulan makudang-kudang kruna sané sampun madué lelintihan
pepaosan sané pasti. Lelintihan sané ngwangun lengkara punika sekadi:
c. Penandang/penampén lengkara
d. Keterangan:
• Keterangan genah
• Keterangan dauh
• Keterangan kahanan
• Keterangan wilangan
Conto :
Yéning selehin saking nguni, kawéntenan aksara Bali punika mawit saking India. Sané da-
dos babon aksara Bali ring India mawasta Aksara Brāhmī. Aksara Brāhmī puniki sampun wénten
miwah kawigunayang ring India kirang langkung 300 SM (Bühler, 1962). Cihna kawéntenan
Aksara Brāhmī puniki wénten marupa prasasti-prasasti sané munggahang aran Raja Asoka. Raris
Aksara Brāhmī sayan nglimbak kawéntenan nyané ngantos ka India Selatan, ring India Selatan
puniki Aksara Brāhmī dados Aksara Pallawa. Aksara Pallawa raris ngranjing ke Indonésia, ring
Indonésia Aksara Pallawa sayan nglimbak raris dados Aksara Kawi (Casparis, 1975; Griffith,
2014). Aksara Kawi sané kapertama ring Indonésia kapanggihin ring Jawa Timur sané berangka
tahun 750 Masehi. Aksara Kawi punika kasurat ring Prasasti Plumpungan, ukiran aksara nyané
sampun campuh, nénten malih becik kawéntenan nyané. Aksara Bali Kuna wantah varian saking
Aksara Kawi (Damais, 1995). Prasasti Bali Kuna sané pinih wayah (tertua) inggih punika prasas-
ti Sukawana A1 (804 Śaka atau 882 M). Raris prasasti tiosan Banua Bharu IA (Bebetin), sané
berangka tahun 818 Śaka (896 M). Makudang-kudang prasasti tembaga sekadi Prasasti Kehen
A, Fragmen Prasasti Angsri A, miwah Prasasti Srokodan (916 M) pinaka prasasti sané ngawigu-
nayang Aksara Bali Kuna sané pinih wayah utawi tertua (Astra, 1981).
Aksara Bali sayan nglimbak kawéntenan nyané santukan nénten naenin putung kawi-
gunayang ri sajeroning parikrama. Manut Wiguna (2002), Aksara Bali Kuna puniki raris dados
Aksara Bali Tengahan. Aksara Bali Tengahan puniki kasurat ring lempeng tembaga pateh sekadi
Aksara
‘ha’ h
Sudarma (2016)
Aksara tegesipun lambang suara utawi gambar suara. Ring sajeroning masyarakat Hindu-Bali
aksara punika nénten ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang Ida
Bhatara utawi dados kanikayang ngiasaning Ida Bhatara. Aksara punika taler dados dasar/simbol
palekadan miwah ngamademang. Aksara puniki madué genah miwah fungsi sosial religius sané
ngraksa budaya Bali miwah pinaka pangraket iraga masameton ring sajeroning Agama Hindu-Bali.
Yéning nénten wénten aksara, masyarakat Bali punika sakadi kaicalan kasujatian déwéknyané.
Mawinan aksara punika patut ngamolihang jejuluk utawi gelar sakadi Mahkota Kebudayaan Bali.
a. Aksara Wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang baasa Bali lumrah, upami :
urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan.
b. Aksara Swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa kawi, Jawi Tengahan,
Sanskerta. Upami: Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka.
c. Aksara Modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami:
Japa Mantra.
h, n, c, r, k, d,
t, s, w, l, m, g,
b, \, p, j, y, z,
5.1.1.1 Gantungan miwah Gémpélan
a. Panganggé Suara
Panganggé suara inggih punika lambang aksara sané ngawinang aksara wianjana (konso-
nan) masuara (vokal).
¨¨¨¨¨¨¨ø¨¨¨, = ulu
¨¨¨¨¨U¨¨¨, = suku ilut
¨¨¨¨¨u¨¨¨¨, = suku
E¨¨¨¨¨¨, = taléng marépa
e¨¨¨¨¨¨¨, = taléng
¨¨¨¨¨)¨¨o, = pepet metedong
e¨¨¨¨¨o, = taléng tedong
E¨¨¨¨¨¨o, = taléng marépa matedong
¨¨¨¨¨)¨¨¨, = pepet
¨¨¨¨¨¨š¨¨¨¨¨, = ulu ricem
b. Panganggé Ardasuara
Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal miwah masuara
luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi :
¨¨¨¨¨Þ¨¨, gantungan la
Conto :
Panganggé tengenan puniki wantah panganggé sané mawit saking tengenan wianjana, ing-
gih punika :
Conto :
3, s(w. = sarwa
Aksara Swalalita inggih punika aksara Bali sané kaanggé nyuratang basa Kawi, basa Kawi
Tengahan, miwah basa Sansekerta, minakadi kidung utawi kakawin. Aksara swalalita kakepah
dados aksara suara (huruf vokal) miwah aksara wianjana (huruf konsonan).
Á,õ,÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o,.
A, ā, i, ī, u, ū, e, ai, o, ö
Aksara wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: kantia,
talawia, murdania, dantia, miwah ostia.
Aksara Modré punika sering kabaos aksara suci, satukan aksara punika kanggén nyurat in-
dik kadiatmikan sekadi rerajahan, ulap-ulap, miwah sahananing pralambang ring upakara yadnya.
Aksara Modré santukan pinaka pralambang (simbol) dadosné nénten keni antuk ngwacén. Ring
sor puniki conto Aksara Modré:
2. Om Swastiastu :…………………………………
Mangda sayan uning indik lontar, indayang cawis pitakén ring sor puniki:
<kt)mur&tmækŠir&.
<skdizwen\bbin/,psÈiy)bærw(twnã)lnÑen\u\Ši-
pezÇ o rnÉ & j bpu r t^ [ t) m É æ u e l,shemoetÉ k À n kÐ y ) ; mi w ;msi r m/.
dw) g æu n i k wwu e npi s nÉ t u y u l ênsk& k R¿¿¿jhnã ) l nÑ s hp\i r & z en-
rwu;r&÷sÓntmækŠir&,sejÉon&msszénÉ&÷enÑoensê.gumnÓiksumã¡*÷sÓnt-
mækŠir&punikdedosæekoòmnærtmêhgu*senrwu;r&bli.
ewnÓ)nÀdirisenplsŠk&kumæulnñ¿¿en.hit)pÀipunß)dsienÓoegoegÓoe-
gogÐ l i ; br* b r* k s) n ênÈ i y nnŠenpdmæêkß j j( r & j bpu r t^ [ h) m æu l æu -
nik.rwu;r&hj%kieyosædÊebnñ¿¿ennilu;rhi,tmêpunikmj\á)lnÓ¾¡mulimpi-
tekn/:tebenon,hpeboel;syttz.eboel;tuwn/,silkn/.
shu ( b nã n  i l u ; rhi . :tÉ i m K¿¿si ; ,hph( [ i p tu * h i n i . c) r i t É h p.si n mã i h i p u n å m ã )
elÓoegogÓ¡l*pk(ynÓmækŠir&hugi.:Á(junb$tw,tuwn/,shu(nilu;rhisd-
gugup/.:eH¿¿¿eH¿¿¿eH¿¿¿.y,y.Á(junb$tpdigunu*÷nÑÉkil,diegodtuju;bi-
dari.hiym)n*m)lwenáodhn/.tpiM¿¿¿nu[êsukz)r;smegodhn/.
Kaketus saking Widya Sastra 2
Wénten makudang-kudang serana sané kaanggén ri kala nyurat lontar. Seranané punika
patut kategepin sadurung ngawitiin nyurat lontar. Serana rikala nyurat lontar inggih punika:
a. Lontar puyung (kosong) utawi daun ental sané kantun matah (durung maolah)
b. Pangrupak
f. Dulang
h. Benang kemong, jinah bolong, miwah takepan pinaka piranti ngiket lontar sané sam-
pun puput kasurat
Ri kala jagi nyurat lontar wénten tata cara sané patut kamargiang. Sané kapertama patut
sayagayang lontar sané sampun sayaga kaanggén nyurat utawi lontar matah sané durung maolah.
Ukurannyané manut ring kayun soang-soang utawi akéhnyané sasuratan sané pacang kasalin.
pamada, conto >þÁwifÂmsÓ¡> . Ri kalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sané
kiwa. Lontar sané kagambel punika akéhnyané lebih saking asiki, raris lontar punika jepit antuk
pelik.
Nyurat lontar nénten pisan dados sakadi nyurat
ring buku tulis (neplék ring méja), nanging tangan sané
ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-lungka
(kasur alit). Lontar sané puput kasurat sangkaning
nyurat neplek ring meja punika kawastanin lontar tulah
sané nénten dados kawacén napi malih kaentungang.
Lontar sané sasuratan nyané kakawitin saking bolong
C (dawanan) taler kawastanin lontar tulah. Dulang
utawi méja sané kaanggén aled ri kalanyurat. Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyané nganggé
pasang jajar sambung nénten jajar palas. Jajar sambung inggih punika kruna sané kasurat dados
lengkara kasurat saling kasambungin nénten wénten spasinnyané. Nyurat lontar punika kakawitin
saking baris kaping kalih sané kakawitin saking bolong A ngantos bolong C, kénten malih baris
kaping 2, 3, miwah 4.
Ri kala nyurat lontar, sasuratan aksara sané katuekang mangda pada miwah pateh utawi
rata, inggih punika ukiran saking soang-soang aksara madrué jarak sané rata, sané kawastanin na-
tar. Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk: tetuek, ukiran, miwah natar, sané pinih utama
ngwangun aksara wantah ukiran aksara. Indik rupan ukiran aksara punika, kaepah dados kalih
soroh tatuekan, inggih punika :
a. Tebek Wayah
b. Tebek Nguda
Ukiran aksara sané kasorohang tebek wayah, pacang ngamedalang wangun ukiran aksara
sané becik tur ngulangunin, sané madrué cihna sakadi :
• Tetuekan aksara sané becik, tur ngulangunin inggih punika kawastanin makarat.
• Wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané pinih alit tur
bunder-bunder inggih punika kawastanin ngatumbah.
• Wangun, tetuek miwah ukiran aksarannyané rata tur élah kauningin inggih punika
kawastanin galih.
• Kapangawit wangun aksarannyané tipis lan éndép, nglantur nyimbarang inggih punika
kawastanin macai.
Saking lelima punika, wénten taler cihna wangun ukiran aksarannyané sané kawastanin band-
ung, inggih punika pikolih sasuratannyané kirang becik.
Lontar Imitasi
Asapunika yéning pacang mapikayunan malajah nyurat aksara ring lontar, yéning déréng ca-
cep utawi durung purun nyurat ring lontar, dados kaanggén kertas HVS sané kakaryanin manut
sekadi rupan lontaré, taler ukurannyané, sané kawastanin lontar imitasi.
Yéning nganggén lontar imitasi punika, sané prasida kaplajahin wantah tatiga, inggih punika
Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger masasurat ring sajeroning aksara Bali.Tengenan
inggih punika aksara wianjana sané suara vokalnyané nénten wénten utawi akasara wianjana sané
nengen. Contonyané bisah, cecek, surang, miwah adeg-adeg. Yéning bandingin sareng aksara De-
wanagari, bisah kawigunannyané pateh sareng wisarga, cecek kawigunan nyané pateh sekadi anu-
suara, adeg-adeg kawigunannyané pateh sakadi tanda wirama.
Alfabet Fone-
Sim- Genah saséwalapa- Wastan aksa-
tis
bol traan rané
Internasional
a. Tengenan [ ng ] \,
• Saluiring kruna lingga kalih kecap sané wianjanannyané pateh tur makakalih polih ten-
genan \, makakalih dados cecek (..,...) yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih
seselan [-er-]miwah [-el-], upami:
• Tengenan \, ring kecap pangawit kruna lingga sané aksara wianjanannyané mabinayan,
kantun manggeh tengenan, \,upami :
• Tengenan \,ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,...) anggen
ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:
• Wastan genah ring sor puniki osinengguh saking kalih kruna, upami:
Pangkungtibah = p\С*tib;,
Pangkungkarung = p\С*kru*,
b. Tengenan ( r ) r,
c. Tengenan (h) h,
• Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami:
• Tengenan h,ring kecap pangawit kruna lingga sané kecap aksara wianjanannyané ma-
binayan, kantun manggeh tengenan h, upami:
• Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Asahdurén = hs;duern/,
Asahgobleg = hs;egoebÞg/,
d. Adeg-adeg (......./)
dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)ciekæel\n/.
h)eMãÿekÂ\d)epæo;dip)k)n/.
• Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggén ngicalang pasang aksara tumpuk tiga,
upami:
I Nyoman Widia.
wt)k/k×tiÉyen\muk/.
Pakeling :
Sirsen\)mit/rhinÀiden.
Tengenan majalan pacang wénten yéning kruna sané ring ajeng mapanguntat
antuk aksara nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyané kakawitin antuk aksara
suara, upami:
Yéning wénten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggén pepet.
Pakeling :
(a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna dwilingga mi-
wah kruna satma), upami:
énggal-énggal = eh\áelÀ\ál/,eh\áel\ál/,
Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih
gantungan utawi gémpélan kaséwalapatra sakadi ring sor, upami:
bhakti = vkÓi,
sampi = smæi,
Pidabdab 6. Pituduh
Mangda alit-alité sayan ngresep indik kawéntenan aksara Bali ring software durusang caw-
isin pitakén ring sor puniki:
Bali Sutrepti
reff :
Kesenian kebudayaan
.................................................................................................................................
2. Tlatarang napi mawinan bukit, gunung ,alas, danu, miwah segarané kebaos arta sané
kalintang adil?
.................................................................................................................................
3. Indayang carca indik napi manten sané ngranjing soroh kebudayaan ?
.................................................................................................................................
4. Baosang napi manten sané ngranjing ring soroh kesenian ?
.................................................................................................................................
5. Napi sujatiné sané ngarad wisatawané rauh ke Bali ?
.................................................................................................................................
Mangda prasida nyurat aksara Bali ring komputer, alit-alit patut ngamargiang instal
program sané prasida kaanggén nyurat aksara Bali ring software. Program nyurat aksara
Bali ring software wénten makudang-kudang soroh, sakadi :
a. Bali Simbar DJ
b. Bali Galang
c. Bali Simbar DJ OL
e. Alphalange
Tata cara nyurat Aksara Bali ring software antuk program Bali Simbar DJ
inggih punika :
1. Klik Tools.
ring :
3. Klik Proofing.
ring :
MERAH PUTIH
Mérah putih bendéran tiangé
Berkibaran di langité terang galang
Nika lambang jiwan rakyat Indinésia
Merah brani putehné maarti cuci
h)d\edn¾Àwk¾ãøs,d)p*¾hnek\dnin/.
Eda Ngadén Awak Bisa, Depang Anaké Ngadanin
Indikator
3.3.1 Nlatarang teges anggah unggu-
hing basa Bali
3.3.2 Nlatarang kawigunan saking
soang-soang anggah ungguhing
basa Bali
3.3.3 Makarya conto lengkara antuk
anggah ungguhing basa
4.3.1 Nyurat pikenoh ring sajroning
wacana maaksara Bali utawi
huruf latin antuk anggah ung-
guhing basa Bali sané patut
Paplajahan I Anggah Ungguhing Basa Bali
Punika mawinan sadurung nglantur ring peplajahan napi alit-alit sampun tatas uning ring
anggah ungguhing basa Bali? Napi alit-alit sampun cacep ngawigunayang anggah ungguhing basa
Bali? Sané encén durung kauningin ring kepahan anggah ungguhing basa Bali?
s)lt¾ãlø,
kcÉitr&¾jgt/¾bÞmã\en¾ÙnÓ)n¾ägWÿn¾Š
4.bp.blogspot.com
en sumuyub¾æøsn¾É&¾hød. npi mlø;¾hød tn¾Ðir
wrbøln¾æutÉsenmpu[ætmxøk¾À\Ð)rn/.
n¾ßeMÿeTÿ;¾skdimtejn/,ddu,ln¾ŠentøeYÿsn/.nik\win*¾høpun¾Àek;¾mdu
ewhut*¾r&¾hømÞnÑ*¾tejn/.mxøk¾À\Ð)rn¾Éris¾Ón¾æÉsidÒnhu(¾hut*¾Zÿen,rris¾ÀimÞnÑ*¾tej
n¾Šen \ÊÏ;¾kp]Émn¾Àid v gWÿn¾ŠidÒi mnÓË. ydêsÓ¡n¾À(q bÉxn¾Àid \enÓos¾Ó)ls¾Ðoe\á
dvgWÿnn¾¯¡\mÉik,srwuehr&¾gunu*¾Águ*¾hød\uZÇÿr*¾ewdmnÓËksÏ\in¾ÀnÓ¡k¾ŠÙrn¾ä
÷ecÈn¾éin;¾ln¾ŠeSÿcn/,hødvgWÿn¾ßwløkbÞmã\n¾Âhu(¾hut*¾hømxøk¾À\Ð)rn/,tu(¾
mpit)k)t¾ß\ÑennÓ)n¾ßeMÿeTÿ;¾mlø;¾.hønÑiekpunikennÓ)n¾åwin*¾mxøk¾À\Ð)rn¾ÐePÿk/
.høpun¾ßeMÿeTÿ;¾mlø;¾\enÓos¾ßduewhut*¾r&¾hømÞnÑ*¾tejn/.hødvgWÿn¾ßlø;¾kÏ
eKÿs)kn/,hødvgWÿn¾ŠidÒimnÓËmwlømnÓ¡k¾égønhu(¾hut*¾enmxøk¾À\Ð)rn/,tu(¾\
nÑik:c)n&¾mxøk¾À\Ð)ren¾Âpitulu*¾bpsenkp&¾hunÓt/,yn¾®¡win¾ÀiedwmeMÿeTÿ;¾bp
tus&¾lk(¾ZøÿdÒy*¾myhøn¾À¡t*¾c)nie\buwin/.
m xø k¾À \Ð) r en¾Â nÓ) n¾Â± wu tø n¾Š p \ nÑi k n¾À ji en. hø pu n¾ß lø ;¾ m eMÿ eTÿ ;¾ \ enÓo s¾ß
duewhut*¾hek;¾,sk&¾tkuet¾ÂkÏÏ;¾eHÿlø;¾hømÞnÑ*¾tejn¾Àirikmxøk¾À\Ð)rn/¾mÞhø
xøk¾À\Ð)rn¾Ðdil;¾ln¾Ðg)s%¾,pÉm\Ðin¾ßxøk¾À\Ð)rn¾É&¾hj%¾høds*¾ngbsukø;¾deDÿs¾Àbu.
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
kri\Ð)es¾Àolø;¾:høeZÿomn¾®¡dêd.
nik\win*¾prjnensumuyub¾æøs
2
n¾É&¾hød.
rris¾ÀimÞnÑ*¾tejn¾Šen\ÊÏ;¾kp]É
3
mn¾ÀidvgWÿn¾ŠidÒimnÓË.
mxøk¾À\Ð)ren¾ÂnÓ)n¾Â±wutøn¾Šp\nÑik
4
n¾Àjien.
etjendumil;¾rris¾Ómæek¾Ço
5
eK(ÿ¾mxøk¾À\Ð)rn¾Ðdil;¾ln¾Ðg)s%¾.
3. Napi mawinan para janané sumuyub pisan ring Ida Bhagawan Siddhimantra?
5. Sapasira parab sawitran Ida Bhagawan Siddhimantra sané jenek ring Gunung Agung?
6. Napi tetuek sané prasida kambil ri sampuné ngwacén satua Selat Bali?
Ngawit warsa 1974, duk Pasamuhan Agung Basa Bali ring Singaraja, undagan basa Baliné
kabaos Anggah-ungguhing Basa Bali. Kawéntenan anggah-ungguh basa Baliné mawit sangkaning
wénten pabinayan linggih krama Baliné. Wénten krama Bali mula (tradisi) miwah krama Bali
anyar (modern).
Sorohing krama Bali mula (tradisi) metu saking pamijilan utawi (keturunan). Wénten kramané
mijil ring geria, ring puri, ring jero, miwah wénten sané embas ring pacanggahan (paumahan).
Sangkaning pamijilan krama Baliné kadi asapunika, wénten sorohing krama tri wangsa, miwah
wangsa jaba. Tri Wangsa inggih punika tigang wangsa krama Baliné sané kabaos sang singgih,
minakadi: Brahmana, Ksatria, miwah Wésia. Wangsa Jaba makasami krama Baliné sané mawit
saking Sudra Wangsa, sané kabaos sang sor.
Manut Suwija (2014:20), metu tata krama mabasa Bali sané waluyané pinaka uger-uger
sajeroning mabaos Bali, kadi puniki.
a. Wangsa Jaba, ri kala matur ring tri wangsa patut nganggén basa alus. Upami:
Conto
1) Ih Dab, Cai nyen ngiringang pianak gelahé!
2) I Kiul lakar ajak gelah makedas-kedas di puri.
Nglantur, ring pamargin kahuripan sané kabaos krama Bali anyar (modern), sa-
sampun krama Bali mula diwawu madué swagina suang-suang, wénten krama Baliné
dados prakanggé (sang singgih), taler wénten sané dados parajana (sang sor). Wénten
krama sudra dados sang singgih, taler wénten tri wangsa dados sang sor.
a. Prakanggé, krama Baliné sané kanggéanga antuk panegarané pinaka guru wisesa
(pejabat), minakadi: diréktur, réktor, dosén, bupati, camat, kepala dinas, suling-
gih, jero bendésa, guru, miwah sané lianan.
b. Parajana, krama Baliné sané maswagina ngayahin prakanggéné. Minakadi: sopir,
tukang ketik, mahasiswa, murid, miwah sané lianan.
Malarapan pabinayan linggihé punika, metu tata krama mabasa Bali sané waluy-
ané pinaka uger-uger sajeroning mabaos Bali, kadi puniki.
Conto
1) Banggyang titiang ngiringang bapak lunga!
Conto
1) Ih Rai, to toilété ngudiang sengir san boné?
Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos
miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1)
basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa alus.
Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané wirasannyané yukti-yukti kaon,
saha sering kanggén marebat utawi mamisuh.
“Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah? Awak beduda pangkah
nagih nandingin geruda.
Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané kawangun antuk basa andap, taler
ring asapunapiné maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén mabaos ring
sang singgih utawi kanggén maosang indik sang singgih. Dadosnyané, basa andap
sané kanggén mabaos ring sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih
punika sané kabaos basa kasar jabag. Conto Basa Kasar Jabag:
“Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu, ingetang liunang ngaba
bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak sing ngelah pis,
raga lakar meliang malu.
Minakadi:
“Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan, angajap-ajap kri-
tisan ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang sukalegan idep luhé apanga
ia sida nu maurip dini di guminé. Tan péndah ia i tuké anyud, patigrépé ngalih paenjekan.
Pupuh Ginada
yadin ririh,
Pinaka conto basa madia pacang kaunggahang kekalih lagu pop Bali ring sor puniki, inggih
punika lagu Pop Bali Rajapala miwah Bungan Sandat.
titiang mapamit ring beli. manyama braya ‘to kukuhin rahayu kapanggih
Minakadi:
Basa alus singgih inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus saha kanggén nying-
gihang sang singgih sané kairing mabaos utawi sané sedek kabaosang. Wangsa jaba sané mabaos
ring tri wangsa utawi maosang indik tri wangsa patut nganggén basa alus singgih.
“Ratu déwa agung, makadi pranagata, nadak sara cokoridéwa ngeséngin sikian titiang
mangda titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Samaliha sapamedal cokoridéwa
makanten ucem remrem tatwadana druéné, tan péndah kadi sekar pucuké kaulet. Punapi
manawi wénten sané sungsutang cokoridéwa ring sajeroning pikayunan? Inggih durus-
durus cokoridéwa mawecana, mabaos ring panjaké sami!”. (Suwija, 2014: 71-72).
Basa alus sor inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga uta-
wi ngasorang sang sané patut kasorang. Sang sapasira ugi sané sedek mabebaosan ring bebaosan
pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga nganggén basa alus sor.
“Ida Dané sané baktinin titiang, sadurung titiang nglantur matur ring Ida Dané sareng sami,
lugrayang riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I Wayan Jatiyasa. Tit-
iang wit saking Banjar Tumingal, Désa Tiyingtali, Kecamatan Abang, Kabupaten Karan-
gasem. Titiang manyama sareng lelima samaliha durung maderbé somah”.
Pupuh Sinom
Punika atur I Tamtam majeng ring Diah Adnyasuari, putrining jagat Mesir. Dua-
ning I Tamtam madéwék Jaba, ipun matur ring Sang Ayu Adnyasuari nganggén basa alus
sor, kaanggén ngasorang déwék ipuné.
Basa alus mider inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, sering kanggén mabe-
baosan sajeroning peparuman, matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan punika ngeninin sang
mabaos miwah sang sané kairing mabaos. Kruna pangentos sané kanggén lumrahnyané kruna
iraga utawi druéné.
“Inggih ida dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning panamayané sampun
nepek ring sané kacumawisang, ngiring mangkin kawitin paparuman druéné. Sakéwanten
sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, nunas pa-
suécan Ida mangda asung ngicénin iraga karahajengan, gumanti punapa-punapi sané pa-
cang kabaosang malih ajebos prasida sidaning don miwah labda karya. Ngiring sinarengan
nyakupang kara kalih saha ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”.
Ri sajeroning mlajahin anggah ungguhing basa, patut taler katincapang antuk nelebin
kruna sané dados cihna rikala mabebaosan. Anggah ungguhing kruna puniki pacang nyihnayang
kawagedan ri kala mabebaosan ganutin anggah ungguhing basa. Yéning sampun unign indik
anggah ungguhing kruna, sinah pacang danganan rikala mabebaosan nganutin anggah ungguhing
basa.
Sesampuné alit-alité mlajahin indik anggah ungguhing basa mangda katincapang ring anggah
ungguhing kruna mangda sayan becik kaweruhané ri sajeroning mabebaosan antuk basa Bali.
Napi alit-alit sampun ngresep indik anggah ungguhing basa? Napi pikobet alit-alit ri kala mlajahin
anggah ungguhing basa?
TANEM TUUH
www.plazaagro.com
duran sané wénten ring bangket, sakadi pantun, lam-
bon, taler sakancan sayur-sayurané. Yén sané matu-
uh panjang sering kabaos tanem tuuh, sakadi kelapa,
wani, durén, saluiring taru sané dados anggén ma-
karya wisma.
Entik-entikan sané katanem olih i krama sané wénten ring lingkungan pakramannyané,
wénten matetujon maéndahan manut ring kawigunannyané. Wénten katandur gumanti mangda
wénten anggéna ngamretanin kulawarga, taler mangda prasida kaadol anggén niténin kauripané
mangda perékonomiané mamargi antar. Taler wénten sané katandur mung kaanggén pariasan ring
pakarangan lan lingkungan désa pakraman.
Kasadaran kramané nandur entik-entikan sané prasida kaanggén ngwantu kalancaran sirkula-
si udarané utaminnyané ring kota sampun sayan becik. Nanging, patut kategesang tetanduran napi
manten sané sampun prasida katandur olih kramané ring Bali? Sira manten kramané sané oneng
matetanduran?, niki sané patut katetesin. Napi malih yén kaitang ring pamargin krama Hinduné
sané ngrahina pacang nganggén entik-entikan yata ké tanem tuuh pinaka sarana upakara. Sané
dados pikobet, genah nanem entik-entikan utawi tanem tuuh sumangken nyupitang taler parilak-
sanan kramané makéh sané mayus matetanduran. Samaliha, wanané sané pinaka genah sirkulasi
........................................................................................................................................
2. Napi ké manten tetujon para kramané matetanduran entik-entikan?
........................................................................................................................................
3. Sapunapi sapatutné sang nayaka (pemerintah) niténin indik kawéntenan kramané sané
durung tatas uning ring kawigunan tanem tuwuh?
........................................................................................................................................
4. Napi mawinan ring Bali kantun ngrauhang sahananing piranti upakara saking dura Bali?
........................................................................................................................................
5. Manut alit-alité sapunapi pamargi sané patut dabdabin mangda para krama ring Bali say-
an nincap kayunnyané matetanduran?
........................................................................................................................................
Manut Suwija (2014;35), Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné
sané maderbé wangun wantah asiki, nénten madué wangun alus, taler nénten maderbé
wangun tiosan, mawinan dados maideran sajeroning bebaosan. Uratiang conto kruna
mider (toko, karpet, galak, radio, kija, jam) ring sor puniki!
Pidabdab 8. Ringkesan
Basa Bali, silih tinunggil basa daerahé ring Indonésia sané maderbé wangun masor singgih.
Ngawit warsa 1974, duk Pasamuhan Agung Basa Bali ring Singaraja, sor singgih basa Baliné
kabaos Anggah-ungguhing Basa Bali. Kawéntenan anggah-ungguh basa Baliné mawit sangkaning
wénten pabinayan linggih krama Baliné. Wénten krama Bali mula (tradisi) miwah krama Bali
anyar (modern).
Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané kawangun antuk
pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané kabaos lengkara. Yéning mirengang
anak mabaos, bebaosan punika pacang makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané ma-
dia, wénten sané andap, taler wénten sané ,mawirasa kasar.
Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos
miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1)
basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa alus.
h)dp)sn¾À¡l;¾hlu;¾\lø;¾ehl;¾.
Eda Pesan Ulah Aluh Ngalih Élah
Indikator
3.4.1 Nlatarang wangun kruna
3.4.2 Makarya lengkara antuk wan-
gun kruna
3.4.3 Nlatarang teges sandi suara
3.4.4 Nartayang papalihan sandi
suara
3.4.5 Nlatarang soroh sandi suara
3.4.6 Nlatarang wirasan lengkara
tunggal.
3.4.7 Nyarca struktur lengkara tung-
gal sané tegep
3.4.8 Nganggén wewangsan kruna
dalam lengkara tunggal sané
tegep
4.4.1 Makarya pacutetan indik wan-
gun kruna, sandi suara miwah
lengkara tunggal
Palajahan I Kruna Lingga miwah Kruna Tiron
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Ri kala makarya lengkara sané patut tur becik sampun pastika mangda kauningin indik
sahananing paikétan indik ngwangun kruna. Kruna kabaos pinaka dasar kaweruhan sané kanggén
makarya lengkara nganutin anggah-ungguh ngwangun kruna mabasa Bali. Kruna ring basa Bali
madué uger-uger sane patut kaplajahin. Ri sajeroning nyurat sakancan pah-pahan kruna mangda
adung néntén ja ngantos iwang nganggén wewehan, santukan iwang nganggén wewehan pastika
iwang suksman kruna punika. Punika mawinan mabuat pisan yéning alit-alité sampun prasida
mlajahin kaweruhan indik kruna mangda sayan wagéd ri sajeroning makarya kruna taler nglantur
prasida makarya lengkara mabasa Bali sané becik.
Duaning asapunika mangda alit-alité sayan tatas uning kaweruhan indik kruna, indayang
cawis pitakén ring sor puniki:
1. Yéning wénten kruna sané durung mikolihang paweweh kabaos kruna napi?
2. Napi kémanten sané ngranjing paweweh ri kala ngwangun kruna mabasa Bali?
3. Kruna napi kémantén sané naenin kapireng utawi kauningin?
Yéning rerehang ring mercapada, sira ja sané kabaos sugih janten wénten malih sané sugihan.
Yéning wénten sané nyambatang i anu pinih sugiha ring Bali janten pacang wénten sané pacang
purun nungkasin. Punika mawinan anaké lingsir nganikayang sugih lan lacur, dueg, lan belog
nénten mamuncuk. Yén telisik majanten pacang ngejohang.
Wénten anak sugih sané madué makudang-kudang mobil, makudang-kudang hotél, maku-
dang-kudang perusahan kantun marasa raganné kirangan. Wénten manten sané karasayang kirang.
Napi ké mobilné kirang becik, perusahaanné kirang untung, hotél kirang akéh, miwah sané siosan.
Pamuputné sakayang-kayang anaké kadi punika pacang setata marasa kirangan. Yadiastun anak
siosan nganikayang anaké kadi punika sugih, sugih macedor, yadiastun akéh anak engon ring ka-
sugihan anaké punika sujatinné anaké punika lacur. Duaning anaké punika setata marasa kirangan.
Dadosné amoncén ja ageng rasa kirangnyané amunika lacurné. Yadiastun ja anaké punika sampun
madué hotél papitu, kéwanten kantun meled madué hotél dasa, dadosné atigang hotél kalacuran
anaké punika.
Yéning anaké sané setata marasa raganné setata kirang, biasané nénten pacang las makidi-
hang. Yéning anaké punika kantos makidihang, biasané pungkuran sané kaaptiang wantah wale-
Indayang tulis artos kruna ring sor puniki. Nulis artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi
mangda sayan nincap kaweruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
Indayang cawis pitakén sané mapaiketan sareng teks sané mamurda “sugih lan lacur” ring
sor puniki!
1. Napi kabaosang ring teks ring ajeng?
......................................................................................................................................................
2. Napi mawinan sugih lan lacur, dueg lan belog nénten mamuncuk?
......................................................................................................................................................
3. Napi mawinan anaké sané kabaos sugih antuk anaké lianan sakewanten tetep dané mrasa
lacur?
......................................................................................................................................................
4. Napi liané anak sané wantah milih ajeng-ajengan sadarana sangkaning mamanah ngirit
sareng anak sané milih-milih ngajeng sangkaning mabrata?
......................................................................................................................................................
Kruna inggih punika pupulan suara (suara utawi wianjana) sané sampun madrué ar-
tos. Kruna ring basa Bali wénten sané kawangun antuk awanda, duang wanda, tigang wanda,
petang wanda, limang wanda. Nganutin wangunnyané, kruna punika kepah dados :
1. Kruna Lingga
Kruna lingga inggih punika kruna sané durung polih wewehan minakadi pangater, pan-
giring, miwah seselan. Kruna lingga nganutin kecap/wanda, kepah dados :
Nganutin kecap utawi wandanyané, kruna lingga wénten limang soroh luiré:
Umpami : bé, bok, joh, yéh, juk, tum, ron, mis, tua, téh miwah sané lianan.
Umpami : basang, bawak, barak, landung, lateng, bengu, pipis , tiuk, siap, kocap,
kuwir, miwah sané lianan.
2.2 Seselan [ - um - ]
2.3 Seselan [ - ël - ]
2.4 Seselan [ - ër - ]
5.3 Pangiring
Manut krunannyané, pangiring punika magenah ring pungkuring (ngiringang) kruna lingga,
luiré : [-ang ], [ -in ],[-an ], [-a ], [ -n ], [-ing], [ -e ], [-ne ].
Pengiring [-ang ]
Upami : penékang, gedénang, msl
Pangiring [-in]
Pangiring [-an]
Pengiring [-a]
Pangiring [-n]
Pengiring [-ing]
Pangiring[ -é ]
Pangiring [-né]
......................................................................................................................................................
2. Napi kémanten sané ngranjing sorohing pangater?
......................................................................................................................................................
3. Tlatarang, napi kémanten sané ngranjing kruna lingga manut kecap wanda?
......................................................................................................................................................
4. Lianan ring conto ring ajeng, indayang makarya tetiga kruna sané madaging pangater N-!
......................................................................................................................................................
5. Asapunapi uger-uger nganggén seselan ring basa Bali?
......................................................................................................................................................
6.2 Indayang Makarya paragraf indik budaya Bali sané madaging adasa kruna lingga mi-
wah kruna tiron!
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Ri sampuné alit-alité uning indik kruna lingga miwah kruna tiron mangda sayan jangkep
paplajahané mangkin jagi katincapang malih kaweruhané indik kawéntenan silih tunggil kruna
sané rikala polih paweweh dados nyandi utawi kasandiang. Ring wacana utawi teks akéh pisan
kapanggihin kruna-kruna sané kasandiang tetujoné mangda sayan dangan rikala maosang kruna
inucap, santukan kruna sané kasandiang punika kajangkepang dados asiki suaranyané. Punika
mawinan, paplajahan puniki mabuat pisan ri sajeroning alit-alité jagi nyurat teks utawi wacana
mangda sayan becik tur anut ring uger-uger ngwangun kruna.
Sadurung alit-alité ngawitin mlajahin kaweruhan indik sandi suara, mangda nénten lali ring
paplajahan sané sampun lintang inggih punika indik kruna lingga miwah kruna tiron, indayang
saurin dumun pitakén ring sor puniki:
Mangantosang
www.desipainters.com
Satmaka sakadi Prabhùttama ring jagaté,
Egar Sang Hyang Surya nyunarin jagaté sami
antuk tis tresnàsih ida ring sakancan sané mu-
rip. Paksiné masolah girang nyaksiang sunaran
dayuh pamutus sabeh saha ngucica saling sau-
tin. Sang Hyang Bayu matangi nyarengin suryak
jagaté rahinané mangkin mamargi ngungsi palinggih ida Hyang Girìndra ring puncak gunung
mahottama. Tan sida ngwilangin rasa bagia santukan kantun kicén waranugraha prasida nyinga-
kin kalanguan sakadi puniki. Yadiastun tambeté lintang, titiang kantun madué pikayunan pacang
nglanturang kauripan. Yukti titiang wantah jadma nista. Dados somah wong nista taler, tan prasida
ngwilangin lacur titiangé manumadi dados jadma.
Rahinané dibi titiang sampun sué nyantosang, sira malih lianan tekén somah titiangé. Min-
ab sangkaning tambet, ipun tan wikan ring tatwaning dharmàgama lan dharma negara. Wantah
matajén punika sané dados ginanipun ngarahina. Tan ja matolihan ring pianak, napi malih tit-
Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kaweruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
......................................................................................................................................................
2. Asapunapi kahanan jagaté rikala Sang Hyang Surya medal?
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
4. Napi mawinan somahipun nénten rauh kantos sandikala?
......................................................................................................................................................
1. Aksara suara a + a =à
2. Aksara suara i + i =ì
3. Aksara suara u + u =ù
4. Aksara suara a + u =0
5. Aksara suara a + u =u
6. Aksara suara a + i =é
7. Aksara suara a + i =i
8. Aksara suara a + é =é
1. Sandi sisi utawi ketah kabaosin sandi jaba, inggih punika sandi sané kawangun saje-
roning kalih kruna lingga, sekadi :
......................................................................................................................................................
2. Lianan ring conto ring ajeng sané ngranjing sandi jaba minakadi?
......................................................................................................................................................
3. Indayang makarya lengkara antuk silih tunggil sandi jaba!
......................................................................................................................................................
4. Indayang makarya kalih conto sandi suara, yéning suara a matemu ring e!
……………………………………………………….
Yéning sampun teleb minayang kruna lingga sareng kruna polah taler asapunapi ngwangun
kruna miwah sandi suara, sané mangkin pacang katincapang malih paplajahan druwéné inggih
punika indik wewangsan kruna. Lianan ring kruna lingga, kruna tiron miwah sandi suara kruna
prasida kaparakang malih dados makudang-kudang pah-pahan. Ri sajeroning ngwangun lengkara
pastika mabuat pisan kaweruhané puniki kanggén dasar minayang kruna-kruna sané kanggén
ngawangun lengkara, minakadi maosang aran utawi maosang kruna-kruna sané ngranjing kruna
indik pakaryan. Napi malih, alit-alité mangda prasida makarya lengkara sané becik anut ring tata
kruna.
Duaning asapunika mangda alit-alité sayan tatas uning kaweruhan indik wewangsan kruna,
indayang cawis pitakén ring sor puniki:
Masilur
“Bééhh…né ipidan nak carik…né masi carik linggah, lindung liu, jangkrik masepuk. Cer-
“Yén dadi manusa tusing pageh, buin misi pipis dogén matané, kéweehh!yén nyak make-
jang ngitungang nasi pada apiring sing kanti uug kéné guminé. Iraga padidian enu mamacul, tusing
ja krana sing demen ajak pipis, yén kenehang nu liu jalan anggon ngalih pipis. truna tua bajang
cerik patuh!”Iteh ngrumuk Pekak Arka sambilanga ngumbah batisné di telabah ané suba maganti
dadi got.
“Mimihhhh…mingkin genit batisé, yéh apa né..Telabahé adi bisa nyenik-nyenikang asané.
Apa matane suba rabun né…Dugasé banjiré ipuan, Wayan Bima asananga kerik-kerik di balé
banjar ngorahang lakar menahin goté apang ngedénang, tuah amoné mirib ngidaang ngedénang.
Kénkénang sing menék yéhé ka umah-umahé, aéng gedén telabahé jani!”majalan Pekak Arka saha
ngusap-usapang batisné ané genit krana yéh gote daki buin selem.
“kak…Pekak…” anak truna ulap-ulap uli sisin jalan gedéné ngaukin Pekak Arka.
“Mimih..ratu Pekak..kanti kelés uat baong tiangé ngaukin, apa koné gaéna pekak kanti
kalangén kéné.”Kituk-kituk Putu Suta nepukin pekakné ané iteh melut gedang sambilanga ma-
gending.
“Yéé…Cai tu..suba uli tuni?Sing tepukin pekak cai ba dini, bakat iteh pekak magending
dini. Adi mara cai teka?kanti paling cacing pekaké ngantiang, seduk pesan basang pekaké Tu”
makesyab Pekak Arka dapetanga cucuné suba di arepné pesu peluh néngténg rantang.
“Mara teka uli kuliah bakat sik umah timpalé. “Masaut Putu Suta sambilanga negak nyokot
gedang.
“Nah..nah bénjep buin ngorta, pekak lakar madaar malu. Apa darang nasiné jani né?”
masépan-sepan Pekak Arka nyemak rantang ané abanga ajak cucunné.
“Miih…dedaaran apa né Tu?adi tepung magoréng asané?pekak suba sai mabesen ngajak
mémén cainé da pekak gaénanga jukut mie magoréng kéné. Aduuhh…aget misi sambel bawang,
né dogén suba darang nasi” Ilang kenehné madaar mara nepukin darang nasiné soleh-soleh buka
kéto.
“Hahaha…pekak..pekak..sing nawang nugget ajak sosis. Jaan to kak, tegarang abedik dogén
cegut, makejang anaké demen naar dedaaran né kéné jani, pekak apang bareng bisa. Eéééhh…da
kutanga kak..mai aba lamun pekak sing demen, tiang baang!”prajani ngléjat Putu Suta mara tepuk-
ina pekakné lakar ngutang darang nasiné ané sing jaan ento…………………………....................
Indayang surat artos kruna sané ring sor puniki. Nyurat artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kaweruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
......................................................................................................................................................
2. Indik napi sané krimikanga Pekak Arka majalan ka carik?
......................................................................................................................................................
3. Asapunapi kahanan désané Pekak Arka duké riin?
......................................................................................................................................................
4. Napi mawinan ical manahné Pekak Arka ngajeng?
......................................................................................................................................................
Upami : ngetep, ngalap, nagih, mapayas, sumungsung, nyangkol, negul, mentil, non-
dén, sumaur, makecuh, nyaga, masuah, sumanggup, miwah sané lianan.
Upami : kajemak, jaguranga, ginawé, kabrasta, aliha, tanjunga, abana, kajekjek, pasili-
hin, inucap miwah sané lianan.
5.1.3 Kruna Pangentos ( kata ganti )
Kruna Pangentos inggih punika : Kruna sané dados anggén ngentosin, barang, sato ,
manusa. Kruna Pangentos kapalih dados tigang soroh :
a. Kruna Pangentos Jadma Kapertama
Upami: ring , di, ba, ka, saking, uli, ri, olih, sig, duk.
Kruna Kahanan inggih punika kruna sané midartayang indik kruna aran (barang,
manusa, sato), miwah sifat. Upami: cenik, selem, alap, mudah, sakit, éndép, kuning, ba-
gus, kalem, bocok, bengkung, males, kuat, ajum, siteng, miwah sané lianan.
Kruna wilangan inggih punika kruna sané manyinahang akéh wiadin akidik pap-
upulan barang, sahananing maurip, miwah laksana pakaryan. Kruna Wilangan kapalih
dados papat inggih punika:
Upami : sa, dua, telu, pat, lima nem, pitu, kutus miwah sané lianan.
Upami : pasasur, setiman, lebak, satak, abangsit, telungatak, domas, sepaa, miwah sané
lianan.
Upami: atenga, apah dasa, atugel, asibak, abagi. miwah sané lianan.
Upami: abedik, agetul, adésa, begeh, akéh, kuang, bek, miwah sané lianan
Kruna Pidarta inggih punika kruna sané midartayang indik kruna kria, kruna kahanan,
kruna wilangan. Kruna pidarta kapalih dados :
Kruna piteket inggih punika kruna sané makawinan kruna punika dados kruna aran utawi
miteketang kruna aran punika. Kruna sandang kepah dados 6 soroh inggih punika :
Kruna Panguuh utawi kruna sesambatan inggih punika kruna sané manyinahang suara
utawi nyengguhang rasa (manah), sané marupa awanda. Kruna Pangguh punika kapalih dados
kalih inggih punika :
Upami : ah, hé, é, o, duh, béh, nah, yah, yé, dong, ja, na.
Upami : bur, dar, dor, bring, plok, siur, briak, tok, tik.
Lengkara punika marupa pupulan kruna, taler sering marupa kruna pinaka pasaur lengkara
sadurungnyané. Pinaka dasar pupulan kruna utawi krunané punika kabaos lengkara inggih punika:
(a) runtutan ucapan utawi tulisan sané madaging unteng pikayunan sané jangkep manut uger-uger
tata basa; (b) runtutan ucapan sané madaging alunan suara (nada) ring pamuput madaging panees
suara panguntat (intonasi final). Ring basa sané kasurat (basa tulis), lengkara ketahnyané kakawitin
antuk aksara murda (huruf kapital) miwah ring panguntat madaging cecirén (tanda) cecek (titik),
pitakén, miwah pisuruh (seru). Ngiring cingakin conto ring sor puniki.
• Nyén ento?
• Tiang.
• Énggalin mai!
Nganutin tetujon bebaosan, lengkara kapérang dados tigang soroh inggih punika lengkara
pamidarta, lengkara pitakén, miwah lengkara panguduh.
a. Lengkara Pamidarta
Lengkara Pamidarta inggih punika lengkara sané nlatarang pariindikan. Panees lengkara
ring untat ketahipun rata, sakadi:
b. Lengkara Pitakén
Lengkara Pitakén marupa lengkara sané tetujonipun nunas pasaur saking sang sané
katakénin. Panees ring panguntat lengkara ketah ipun ngunggahang (intonasi tanya) miwah sering
nganggén kruna pitakén, sakadi:
c. Lengkara Panguduh
Lengkara Panguduh inggih punika lengkara sané tetujonipun ngandikain anak tiosan
mangda maparilaksana utawi ngambil pakaryan. Lengkara panguduh punika wénten panguduh
sané alus miwah sané kasar, sakadi:
Nganutin wangunipun, lengkara kabinayang dados lengkara tunggal miwah lengkara ma-
susun.
a. Lengkara Tunggal
Lengkara Tunggal, inggih punika lengkara sané polannyané asiki, sakirangnyané madag-
ing jejering lengkara, linging lengkara, ring asapunapiné madaging panandang (objék) miwah
katerangan, sakadi:
b. Lengkara Masusun
Lengkara Masusun, inggih punika lengkara tunggal sané sampun kawrediang ngwangun
susun anyar tur sakirangnyané madaging kalih lengkara tunggal. Lengkara masusun kabinayang
malih dados tetiga inggih punika lengkara masusun pepadan, lengkara masusun matingkat, miwah
Lengkara Masusun Pepadan inggih punika lengkara masusun sané lengkaranipun kantun
sapadan utawi sederajat. Lengkara puniki ketah kagabungang antuk kruna napi, nanging, sakéwa-
la, miwah sané lianan. Indayang cingak lengkara ring sor puniki.
• Gedé Lugra jemet pesan ngalih gaé, nanging adiné mayus pesan
• Ibi biasé suba kajanga, sakéwala jani teka buin duang truk.
Lengkara Masusun Matingkat puniki kawangun antuk lengkara sané paiketannyané nénten
sumaih. Silih sinunggil lengkarannyané kabaos inan lengkara (induk kalimat), lengkara sané lian-
• Di subané ada anak nepukin makejang anaké sing bani malali kema.
Lengkara Masusun Pepetan inggih punika lengkara masusun sané ngutamayang mepetang
Pidabdab 6. Tugas
6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki
……………………………………………………
…………………………………………………….
……………………………………………………..
4. Indayang makarya kakalih conto lianan ring conto ring ajeng, kruna kria sané ngranjing
kruna kria lumaksana!
……………………………………………………….
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 8. Ringkesan
Kruna inggih punika pupulan suara (suara utawi wianjana) sané madrué artos. Upama :
joh, nyak, seluk, ketipat, liligundi, tambulilingan. Cutetipun , kruna ring basa Bali wénten sané
kawangun antuk awanda, kalih wanda, tigang wanda, petang wanda, miwah limang wanda. Nga-
nutin wangunnyané, kruna punika kaepah dados: (1) kruna lingga, (2) kruna Tiron (3) Kruna Dwi
Lingga, (4) Kruna Polah.
Wewangsan kruna utawi soroh kruna basa Bali dados kasorohang antuk 10 wangsan
kruna, minakadi : kruna aran (kata benda), kruna kria (kata kerja), kruna pangentos (kata ganti),
kruna pangarep (kata depan), kruna kahanan (kata keadaan), kruna wilangan (kata bilangan), kru-
na pidarta (kata keterangan), kruna panyambung (kata sambung), kruna panguuh (kata seru), kruna
piteket (kata sandang).
Sandi suara inggih punika suara sané kawangun malarapan antuk gabungan kaka-
lih suara. Ri sajeroning gabungan kalih suara punika, wénten pinaka dasar sané kanggén nujuin
gabungan punika. Sandi sisi utawi ketah kabaosin sandi jaba, inggih punika sandi sané kawangun
sajeroning kalih kruna lingga. Sandi jero utawi kabaos sandi tengah, inggih punika wangun sandi
sajeroning akruna lingga utawi kruna polih paweweh afiks/gabungan (pangater, pangiring, miwah
seselan).
Nganutin tetujon bebaosan, lengkara kapérang dados tigang soroh inggih punika lengka-
ra pamidarta, lengkara pitakén, miwah lengkara panguduh. Nganutin wangunipun, lengkara ka-
binayang dados lengkara tunggal miwah lengkara masusun.
spunÓ¡l¾æunÓ¡l¾Óøyuek,eyn&¾s\i;¾sin;¾lk(¾m\n/.
Sapuntul-puntul tiuké, yéning sangihin sinah lakar mangan
Indikator
3.5.1 Nlatarang teges kasusastraan
3.5.2 Prasida nlatarang kasusastraan
Bali manut wangun
3.5.3 Prasida nlatarang kasusastraan
Bali manut basa sané kawigu-
nayang
3.5.4 Prasida nlatarang kasusastraan
Bali manut tata cara manu-
turang
3.5.5 Prasida nlatarang kasusastraan
Bali manut aab jagat
3.5.6 Ngrereh imba utawi conto
kasusastraan Bali
4.5.1 Makarya skema indik materi
Kasusastraan Bali.
Palajahan I Kasusastraan Bali
Duaning asapunika mangda alit-alité uning indik kasusastran, indayang cawis pitakén ring
sor puniki!
1. Yéning mirengang indik kasusastran napi sané wénten ring manah alit-alité sami?
2. Napi ké kasusastraan ring Bali polih panglimbak saking kasusastraan ring Jawi?
3. Kasusastraan ring Bali kacihnayang antuk basa napi?
4. Napi ké alit-alité mirengang anak nyastra?
Sampik Ingtai
Kacritayang wénten sengke pangkat Mayor, magenah ring Waciu negari, madué pianak
mawasta Ingtai Nyonyah utawi Nyonyah Ingtai sané sampun truni utawi menek bajang. Nyonyah
Ingtai memanah jagi masekolah ring Angciu Negari, raris nunas mapamit ring biang ajiné.
nénten pisan kaicén ring biang ajiné, sakéwanten Nyonyah Ingtai pisereng pisan manahnyané
jagi mlajahang raga, nénten prasida biang ajiné ngandeg wiadin nglarang pangacep pianaknyané.
Raris Nyonyah Ingtai memargi saha nyineb raga mabusana utawi mapayas sekadi anak lanang.
Rauh ring tengahing margi raris mapanggih utawi
macunduk sareng anak lanang sané mawasta I
4.bp.blogspot.com/_VVNehf5F_EQ
Kasusastran Bali sané akéhan kasurat ring lontar taler kapiara ring makudang-kudang
Maiketan ring punika, tetujon nyelehin kasusastran Bali kadi ring sor puniki:
• Satua
• Babad
• Basita Paribasa (Pralambang)
• Tutur
Mangkin, mangda sayan nicap pangresep alit-alité indik kasusatraan ring Bali, cawisin
pitakén ring sor puniki:
1. Napi alit-alit naenin ngwacén carita panjang (novel) sané mabasa Bali?
2. Napi makasami kasusastraan ring Bali nganggén basa Bali?
3. Napi makasami kasusastraan ring Bali masurat ring lontar?
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
Pidabdab 8. Ringkesan
Kasusastraan ring Bali mabuat pisan ring oamargin kahuripan krama Baliné. Kasusastraan
ring Bali manut wangunnyané kakepah dados kalih, ingih punika Tembang utawi Puisi miwah
Gancaran. Yening selehin saking aab jagat, kasusastraan ring Bali kakepah dados kasusastraan
Bali purwa (tradisional) miwah kasusastraan Bali anyar (modéren). Ring basa sané kawigunayang,
kasusastraan Bali wénten makudang-kudang basa sakadi Basa Jawa Kuna, Basa Kawi, Basa Jawa
Tengahan, Basa Bali, Basa Melayu, miwah Basa Sasak. Saking cara manuturang kasusastraan Bali
kakepah dados kalih, inggih punika gantian (oral, lisan) miwah sasuratan (tertulis).
kwɱehluw¨¾sZéÿtenddipÉebot*¾shø.
Kaweruhé Luwir Sanjata, Né Dadi Prabotang Sai
Mangkin, mangda alit-alité uning ring kawéntenan puisi Bali anyar (modéren) puniki,
durusang cawis pitakén ring sor puniki:
1. Napi alit-alit naenin nyurat puisi?
2. Ring dija alit-alit naénin ngwacén puisi Bali anyar (modéren)?
3. Napi naénin mirengang anak ngwacén puisi Bali anyar (modéren)?
Wrespati umanis matal 2012 (Kaketus Saking Pupulan Puisi Dénpasar lan Don Pasar)
Nurgiantoro (2005: 26-27) taler maosang indik puisi wantah sahananing susastra sané madaging
kalengutan basa mangda prasida nincap molihang kalanguan (langö). Basa sané kaanggén nyurat
puisi wantah basa sané cendet, lengkarané nénten ja panjang nanging prasida ngwedar daging-
daging pikayunan sang sané nyurat. Nincapang sahananing kawigunan basa mangda jakti-jakti
ngamolihang rasa sané ngulangunin.
Uger-uger ring puisi Bali purwa nénten dados lémpasin, santukan punika mapaiketan ring
tembang utawi wirama sané jagi kaanggén nembangang puisiné punika. Matiosan pisan ring
puisi Bali anyar (modéren) sané nénten wénten uger-ugernyané. Saking tabél ring ajeng, prasida
kacingakin pabinayan puisi Bali purwa ring puisi Bali anyar (modéren). Puniki nyihnayang, puisi
Bali anyar (modéren) nénten ja turunan utawi transisi saking puisi Bali purwa (tradisional). Puisi
Bali anyar (modéren) embas saking panglimbak puisi Indonésia miwah Barat. Nanging indik
daging utawi unteng pikayunan ring puisi Bali anyar (modéren) nénten ja prasida lémpas ring
budaya, adat, miwah kahanan jadma Baliné.
Puisi Bali anyar (modéren) sané kapertama embas duk warsa 1959, duk punika medal puisi
sané mamurda “Basa Bali” pakardin Suntari Pr. Puisiné puniki medal ring Majalah Medan Bahasa,
No. 1, tahun 1969. Puisiné puniki katah kabaos pinaka tonggak embasnyané kahuripan puisi Bali
anyar (modéren), yadiastun kantos mangkin durung tatas kauningin sapa sira sujatiné Suntari Pr.
punika. Ring sor puniki puisi kapertama sané wénten ring sastra Bali anyar (modéren):
Saking puisi kapertama puniki sué nénten malih wénten medal puisi ring kasusastraan Bali
anyar (modéren). Ngantos warsa 1968 metu puisi terjemahan saking Ketut Suwija ring Koran
Angkatan Bersenjata. Kawéntenan puisi ring sastra Bali modéren sayan nglimbak risampuné
Direktorat Bahasa dan Kesusastraan Cabang Singaraja Bali ngwéntenang séwamara ring warsa
1968. Sayan akéh taler koran sané ngamedalang genah utawi kolom sané mapaiketan ring sastra
Bali anyar (modéren). Sané mangkin koran sané ngwéntenang genah nyobiahang puisi Bali anyar
(modéren) inggih punika Koran Bali Post antuk rubrik Bali Orti miwah Koran Pos Bali antuk
rubrik Média Swari. Ngantos mangkin puisi Bali anyar (modéren) sayan-sayan nglimbak. Sampun
akéh anom-anomé sané nyarengin nyurat puisi Bali miwah ngamedalang cakepan puisi Bali anyar
(modéren).
Dagingin antuk tanda (V) tabel ring sor puniki pinaka panuréksan ring sametoné sané ngwacén
puisi ring ajeng kelas!
No Uger-uger Ngwacén Puisi Becik Kirang Becik
1 wirasa
2 wirama
3 semita, wiraga
4 wates Lengkara
Pupuh wantah silih tunggil kepahan saking kasusastraan Bali purwa (tradisional) sané
marupa tembang. Pupuh puniki sané ngwangun sekar alit utawi geguritan. Pupuh ring kasusastraan
Bali wénten uger-uger sané ngiket, punika mawinan nénten dados ngawag rikala pacang makarya,
utawi nembangang pupuh puniki. Silih tunggil pupuh ring Bali inggih punika pupuh Ginanti
miwah pupuh Maskumambang.
Mangda alit-alité sayan uning ring kawéntenan pupuh ring Bali durusang cawis pitakén
ring sor:
Pupuh Ginanti
Mirb suba liyu tahu
Kadiné mungguh ring aji
Jatin sangsara punika
Wetu saking tingkah pelih
Pelih saking ketambetan
Tambet dadi dasar sedih
Pupuh Maskumambang
Duh pandita
Ampurayang titiang ugi
Titiang manawegang
Tan uning matur pang becik
Daging titiang manunasang
Guru Dingdong :uger- uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik
Uger-uger guru wilangan, guru dingdong miwah guru gatra punika patut pisan katelebin olih sang
pacang mlajah nembangang sekar alit. Santukan yéning iwang pangambilé ring sajroning uger-
uger guru wilangan pacang ngawinang tembangé kabaos ‘ngelung’, taler yéning iwang pangam-
bilé ring sajeroning guru dingdong, tembangé kabaos ‘ngandang’.
No Pupuh Padalingsa
1 Ginanti 8u 8i 8a 8i 8a 8i
2 Maskumambang 4a 8i 6a 8i 8a
Pupuh ring wewidangan sekar alit makasami madué cecirén utawi kawigunan. Utaminnyané
kaanggén rikala nyurat geguritan mangda prasida nyihnayang daging geguritan punika. Pupuh
Ginanti madué kawigunan nyihnayang rasa bagia miwah tresna asih. Kanggén ngwedar rasa indik
tresna. Yéning pupuh Maskumambang prasida kanggén nyihnayang manah sané sedih kingking.
Kanggén ngwetuang rasa sedih, matetangisan miwah kasengsaran
MASKUMAMBANG
Pélog Slisir
ÿÿÿÿu
u * u † ô
Be - log tu tut
ÿU ÿÿ ÿ†ÿ
* ÿÿeÿÿÿÿÿuÿÿÿ * u e †ÿÿÿÿÿo ô ô
Ké to so - lah nya né yuk ti
e † * o i o † e ô ô
Tu sing nge lah da ya
ô* † u * i † * i * i †
sa ta ta ga wén nya pe lih
* i o †ÿÿÿe ÿÿÿe ÿÿoÿÿ i † ÿ* ÿÿô o †
Kaketus saking
Geguritan Suwargita
8i
..............................................................................................................................................
8a
..............................................................................................................................................
8i
..............................................................................................................................................
8a
..............................................................................................................................................
8i
..............................................................................................................................................
Mangda alit-alité sayan ngresep indik geguritan, indayang cawis pitakén ring sor puniki:
Pupuh Ginanti
1. Ping seket jantos ping siyu
bulak balik manumadi
ngubungin pakitan manah
kaden iya bisa trepti
suba satak nagih domas
suba siyu nagih aketi.
Geguritan ring kamus Bali-Indonésia mawit saking kruna ‘gurit’ sané mateges kakawian utawi
sasuratan (Depdikdas Prop. Bali, 1991 :254), ring Kamus Umum Indonesia katlarang ‘geguritan’
mawit saking kruna ‘gurit’ sané mateges sajak utawi syair (Poerwadarminta, 1986 :161). Yéning
ring Kamus Kawi-Indonesia, geguritan mawit saking kruna ‘gurit’ sané mateges sasuratan (Tim
Penyusun, 1996:118).
Sekar alit kabaos sekar macapat menawi kadasarin antuk panarka carané nembang utawi
ngwacén, inggih punika mangda pangambilan ipun patpat-patpat sékadi sané ketah memargi ring
Jawi, duaning tembang macapat sané katami ring Bali kocap mawit saking Jawi. Sakéwanten,
juru tembangé ring Bali rikala nembangang sekar alit punika durung janten pangambilan ipun
patpat-patpat. Sané bobot kautsahayang inggih punika élah nembangang, manut ring uger-uger
padalingsa, manut teges kruna, tur becik kapirangang.
Tata cara mlajah nembang sekar alit utawi macapat puniki wénten duang paletan, inggih punika
pacapliring miwah nyengko wilet. Pacapliring inggih punika nembang manut gegatrannyané
sané polos nénten nganggén wewiletan, nyéngkok, miwah gregel. Nyengkok wilet inggih punika
nembang sané sampun nganggén pepayasan marupa céngkok wewiletan miwah gregel.
Yéning pacang ngamiletin lomba, wénten patpat paindikan sané pacang katuréksa inggih
punika:
Indayang rereh unteng pikayun soang-soang pada ring Geguritan Sucita Subudi ring ajeng!
Durusang surat ring kolom ring sor puniki.
Pada 3: Pada 4:
............................................................. .............................................................
............................................................. .............................................................
............................................................. .............................................................
............................................................. .............................................................
Pada 5:
.............................................................
.............................................................
.............................................................
.............................................................
Kawéntenan puisi sajeroning kasusastraan Bali pinaka silih tunggil kepahan saking sastra
Bali modéren. Puisi ring kasusastraan Bali modéren puniki wantah karya sastra adaptasi saking
kasusastraan Barat utawi duranagara. Wenten tata cara rikala ngwacén puisi, inggih punika wirasa
(interpretasi), wirama (olah vokal), semita/raras, wiraga utawi gerak tubuh, wates lengkara.
Sekar alit wantah silih tungggil kepahan saking kasusastraan Bali purwa (tradisional). Sekar Alit
kawangun tur kaiket antuk uger-uger padalingsa.Geguritan inggih punika carita sané metu saking
wit pikayunan sang kawi, sané kawangun antuk pupuh miwah prasida katembangang. Tata cara
mlajah nembang sekar alit utawi macapat puniki wénten duang paletan, inggih punika pacapliring
miwah nyengko wilet.
huriephp*¾sidÒnuld¾ætpn¾Àmã)\n/.
Uripé Apang Sida Nulad Patapan Ambengan
Indikator
3.7.1 Nlatarang teges carita cendet
(cerpén)
3.7.2 Ngrereh unteng pikayunan ring
carita cendet (cerpén)
3.7.3 Ngrereh tokoh miwah penoko-
han ring carita cendet (cerpén)
3.7.4 Ngwacén satua Bali
3.7.5 Ngrereh unteng pikayunan sat-
ua Bali
3.7.6 Masatua ring ajeng kelas
3.7.7 Nyurat punggelan satua Bali
antuk aksara Bali
4.7.1 Ngrereh tetuwek carita cendet
(cerpén) miwah satua Bali sané
mapaiketan ring guna sarat
(nilai pendidikan)
Palajahan I Carita Cendet (Cerpén)
Mangda alit-alité uning indik carita cendet ring kasusastraan Bali anyar, indayang cawis
pitakén ring sor puniki:
“Bli ampurayang tiang, boya ja sangkaning tresnan tiangé ilang, ulian suba tusing
ngidaang tiang ngisiang keneh. Suba dadi luhu tiang bli, tusing nyandang tiang nyarengin bli
malih. Ampurayang tiang bli.”
Ngejer tanganné Déwa Brata ngwacén surat saking gegélanné, Déwa Ayu Ari. Macepol
kadirasa tangkahné ngwacén isin keneh gegélanné. Risampuné sinamian jangkep, semeton sampun
sami sayaga, sampun nunas tulung sareng kulawarga, pisaga miwah sawitrané sami, sane mangkin
gegélanné matilar. Napi wénten sané iwang? Wénten napi Ayu ari nadaksara megatin tresna?,
malinggih Déwa Brata ring tegakan sané maulat aji tiing, tan karasa ngetél yeh panyingakanné.
Lara duhkitané tan sipi, jengah miwah gedeg macampuh masikian ring tengahing ati. Samian
sampun sayaga ring puri santukan ring rahinané benjang wantah pawiwahané Déwa Brata miwah
Déwa Ayu Ari.
“Kénkén cening, ngudiang ngeling?, ayu ari dija? surat apa ento?”Biangné Déwa Brata
matakén saha ngamel tangan okanné.
Mojar Sang Déwabrata, pratijna mami rengonta: tan ikang kadatwan juga tinggalkna ni
nghulun, ikang wisaya stri tinggalakna ya. Mangké tambayan i nghulun brahmacarya.
Anginné ngasirsir alon, ngampehang manah osah nandang duhkita. Bintangé ring ambarané
matilar nundun bulan sané sampun nénten prasida masunar. Peteng dedet jagaté mangkin, pateh
sakadi keneh anaké lanang sané sedih kingking nangisin smarané sané matilar. Suraté punika
malih kawacén, raris kagenahang malih ring méjané. Asuné ngongkong, uyut ngebekin kuping.
pateh sakadi raos pisagané sané pakrimik uyut ring jaba, sané ortaanga wantah asiki, Déwa Brata
buung ngantén, Déwa Brata katinggalin olih tunangané, Déwa Brata masumpah nénten lakar
ngantén. Sebet pisan Déwa Brata mireng pisagané pakrimik kadi punika. Kadirasa ngedékin,
ngényorin miwah seneng yéning wénten anaké sakadi Dewa Brata sané sampun kadi bangké matah
katinggalin olih Déwa Ayu Ari. Ring carita Bharatayudha, Bhisma utawi Déwabrata masumpah
jagi nyukla brahmacari mangda prasida Sang Santanu, ajinidané majangkepan sareng Sang
Gandhawati sakéwanten Déwa Brata sané niki lian, masumpah jagi nyukla brahmacari sangkaning
jengahné tan sipi, brangti, miwah sedih kingking osah mulisah ngenehang kung smarané matilar
ical.
Punggelan carita cendet (cerpen) pakardin Dewa Ayu Carma Citrawati
c. Alur: Alur inggih punika pamargin lelampahan ring carita cendet sané kakaryanin
sang kawi. Alur wenten 3 sorohnyané, inggih punika:
• Alur maju: lelampahan carita sané memargi nganutin pamargin galah
(waktu) ring kahuripan
• Alur mundur: lelampahan carita sané memargi matungkalikan ring ppa-
margin galah (waktu) ring kahuripan. Alur puniki madaging flashback ring
sajeroning pamargin carita
• Alur campuran: lelampahan carita sané nganggén alur maju miwah alur
mundur.
d. Latar: Latar wantah genah miwah galah rikala carita mamargi. Latar puniki ka-
kepah dados 3, inggih punika:
• Latar waktu: kawéntenan galah (waktu) rikala caritané mamargi, minaka-
Kegiatan 6. Tugas
Indayang surat tatuwek (amanat) ring Carita Cendet Kung, Kalaraning Kung.
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
<høpucu*¾,
kcÉithdeKÿentuturn¾ŠtuwdibZé(ÿ¾k
selfyparkit.files.wordpress.com
wn¾Ù)w)e\Ðoen¾Ðoripn¾Àdhnk¾æcul¾å)l;¾piynk¾à¡wni
hdirimdn¾Àipucu*¾,høpucu*¾eKÿeng)gh)entuw;¾mpi
kt¾Ñøcriekn\&¾ekZÿl;¾hunÑ¡k¾æjlnÂ)mpikt¾ÐËn
høymiktøn¾Ð)dis¾ßsn¾ædieTÿenÑn¾Š)rb/,dditus&¾
p)sen¾Ðoenhøytehn¾ßhn¾Ð)dis¾Ùier;¾tus&¾hdk)di
s¾ålø;¾\m;¾kÉnpdienmr\nÑ)g¾ã)l&¾eTÿnÑ)n¾æ)subuw
;,d)n&¾ekeTÿm)dß)den¾Ðoenhøympikt/,wdi;¾pik
t¾ålø;¾k)dis¾énihøpucu*¾eKÿend)m)n¾Ó)ekn&¾kuluk×ekwltø\ÐehÂmsi;¾eSÿel;¾mhødihødihn¾ÐË
nsbøl*¾høyngø;¾\idi;¾eKÿeZ*ÿo¾sik¾æøsgenb)gã)g¾ÀenhødiheKÿeZ*ÿo¾henmròkdÙier
;¾eKÿeZ*ÿo¾henngø;¾hødihh)nuc)nik¾®¡wineTÿenÑn¾Ð)dt¾ÐedneKÿeZÿoe\h)nubutddibu
wu*¾eDÿegen¾Ðoenhøy\idi;¾eKÿeZ*ÿo¾mrekeTÿphunÑ¡kn¾Àent)pukønbhn¾Àipucu*¾p)sup)di;¾k)
n)ehÂedn&¾mk)j*¾henk)n)h\tus&¾tehn¾ßisi.ssukt¾À)enÓokcÉithøpucu*¾tus&¾p)sen¾Ðoenhøy
tehn¾Ðijkøjbuwin¾ã)gã)gñø \Ð˱*¾eDÿegn¾é¡mehÂp&¾kudkudkedn¾ŠubbpenÂe\Þemkøn¾Àp\høy
mk)eLÿk)eLÿddid)m)en¾Ðoenhøpucu*¾t)ekn¾Ànk¾¯¡;¾,sekwld)d)m)nenÂløkd¾æ)sn/,
g)edk)n)ehÂhøy,swier;¾heneDÿt\s&¾jhdeln¾æutÉøn¾Àids*¾pÉvueKÿripn/,dituekw);¾hø
ymkn);¾\)n)h*¾høsin¾Ñ)d)m)nenÂbudieMÿrhn¾Ó)ekn¾ãpenÂtus&¾eKÿenjuwriedn&¾sub\esn¾Ðpin&¾
edewk¾á)d)g\,\\Šn¾åibuk*¾k)n)ehÂhøpucu*¾wier;¾eDÿet¾À\ál¾ßkuÏnn¾åjk¾Àødredn¾álu;¾n\&¾tus&¾
hdjln¾ßbudi\lø;¾kpurihøytus&¾bni,jnieKÿenhøydyhp\misik)n)ehÂZøÿdy*¾mkt*¾
redn¾álu;¾,s)d)k¾Ñønhnuhøpucu*¾kcÉity*¾kpurit\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu,mrt)k)d¾ÑibZÇøÿ\;¾t)pukønh
dKÿenpÏkn/¾\Þhut¾ÀøymteKÿn¾Ài;¾j)eRÿpÏkn¾Âw)g*¾tøtøy*¾nuns¾Ó¡lu*¾r&¾j)eRÿenw)ks*¾j)ebo
s¾Óitøy*¾kpuriyn¾Àtur*¾tøtøy*¾jgøt\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu.
mshut¾æÏkenhø\ái;¾m\Ñb)cik¾ÀnÓ¡k¾Óøtøy*¾\tur*¾r&¾høds*¾pÉvuj)eRÿenspsir,lnÓs¾Àipu
cu*¾mshut¾Àtur*¾tøtøy*¾høpucu*¾sk&¾bZé(ÿ¾kwn/,ditulnÓs¾æÏkenkpurimtu(¾r&¾høds*¾pÉvu,nw)g*¾
tøtøy*¾mtu(¾r&¾plu\á¡;¾hørtupunikøewnÓ)n¾Ðhuln¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedwmwsÓhøpucu*¾sk&¾bZé(ÿ¾k
wn¾Àipun¾égøt\Ðil¾É&¾plu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾hød)w,\nÑikhøds*¾pÉvuhpeKÿenhdhtur\høpucu*¾t)ek
n¾Âir,mtu(¾sisip¾Óitøy*¾rtuedwhgu*¾prinÑikn¾æunikten¾ÙnÓ)n¾Óitøy*¾hun&,n;¾lmuen¾ÐeTÿtuenÑn¾Šub
høymhø,\jbh*¾lnÓs¾æÏkene\orhøn¾Àipucu*¾tuenÑn\puriy*¾,mrk)eTÿeheZÇÿoel¾Ðoen
pjlenhøpucu*¾\puriy*¾,ssubenn)k)d¾Ñihj%¾høds*¾pÉvulnÓs¾Àiymmitn¾¯¡gÉ,hø;¾eTÿchøpucu*¾h
phdbuwt*¾chømhø,mtu(¾høpucu*¾mj%¾s*¾pÉvuhø\ái;¾mtu(¾sisip¾Óitøy*¾rtuedwhgu*¾ewnÓ)n¾Ó¡ns*¾tøtøy*¾
r&¾eCÿeK(ÿ¾høedw,n;¾hunÑ¡k¾Àph)enÓopucu*¾lhut*¾htur*¾kpin&¾g)l;,hø\ái;¾spunpimwinn¾Àipun¾Ài
pnÓ¡n¾Šenwhuh)m®¡d¾ÑeDÿs¾Àipun¾æuyu*¾klø;¾hsuensenwwuòkd¾ÑeDÿs¾Àipun¾®¡t,\nÑikhøds*¾pÉvu
yn¾À¡nÑ¡k¾À)enÓoteKÿn*¾chønirtus&¾p)sn¾Âw*¾hwinnñenbukekeTÿm)n¾ên¾ÇrchøekenÐn¾ßwinn¾Ñdi
bukekeTÿ,prinÑikn¾æuniktn¾Ðmn;¾tò(¾hnÓ¡k¾Óøtøy*,n\&¾yn¾ã\áy*¾eCÿeK(ÿ¾høedwhspunik
ekw)nÓ)n¾Ðmn;¾hnÓ¡k¾Óøtøy*¾g)løs¾égrusk¾égt¾Ñ˱ewen,m)n¾éniekenÐn¾ãhn¾ßdy,hp\gumientus&¾
huwug/,hø\ái;¾yn¾Ðmn;¾hnÓ¡k¾Óøtøy*¾tmã)t/,b)cik¾ß\Ðin¾Ð(yn*¾bnÓ)n¾æn)du;¾htur*¾r&¾hødvtrdò
m/.
mnwiewnÓ)n¾Ðsisipn¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedw,m\Ñsomæun*¾hødvtrb\)t¾ß)\á;¾pmidu.
n;¾lmuen¾ÐeTÿjk)n);¾chøen,k)mt)gr*¾n)du;¾kpurdòm/,s&¾hdsegt¾æwuwus¾Šk&¾hødvt
rdòm¾Ðpin&¾nir,nirlk(¾\ir&¾eDÿegnn/.n;¾hnÓiy*¾dinimluhk)j)p/,nirnunuenÑn¾æZ)ÿeRÿw
en\ehbnÓ)nhp*¾Zøÿdh*¾mturn¾Ñinenjni,s)d%¾m)lhjnidintumæ)k/,yn¾ŠubpÉgt¾ãnÓ)en
ssubenmtu(¾huløyen¾åkdyt)ekn¾é)eRÿm\С,ditulnÓs¾Àipucu*¾eh\áel¾À\ál¾ßpmit¾À¡løj)
eRÿn¾Ñenj)eRÿm\Сdòm/.g)løsin¾Štuw,hp*¾tus&¾ktrsiløeb¾ÐoenpjlenÂhøpucu*¾e\ojo
g¾æurdòm¾Ó¡(¾\Þhut¾Àøymc)òp¾Ðplø\ái;¾g)eD*ÿ¾kmuln¾Àent\á¡k)eLÿd/,swtrhdeKÿenhp
\in\n¾Àiym)\Ð)b¾Ñøturhu;¾lnÓs¾é)eRÿm\СmkÓbnÓ)en¾åoejog¾ælø\ái;¾siek¾Óoe\os¾Àipucu*¾m)\Ð)b/,su
bekeTÿlnÓes¾Ðoenj)eRÿm\С\tur*¾bnÓ)n¾ŠhmpinunsŠÏ*¾hødvtrm\ÑengumiendieKÿ
ripn¾ß\ái;¾krhyuwn/.ssubenj)eRÿm\Сsuwud¾ånÓ)b*,e\oeM*ÿ¾lnÓs¾Àipucu*¾huløjumhn¾á)eDÿe\
mpimpiddivtrekeneKÿenmuZøÿenÂ,hø;¾c)n&¾m\Сep(ms¾ÀireneZÿn¾Â±enÑn¾Špu;¾hørmhømtu
rn¾Â±ns¾Ðluputn¾Ó)ekn¾Âir,mshut¾é)eRÿm\С,hø\ái;¾tøtøy*¾knÑiky*¾hnÓ¡k¾Ñmu;¾plu\á¡;¾vtr,høds*¾
pÉvununs¾Ðluputn¾É&¾plu\á¡;¾vtredn&¾pnÓ¡enwhuòkd¾æuyu*¾klø;¾hsuenwwuòkd¾Àipun¾®¡t.
buwien¾åoeM*ÿ¾høpucu*¾,hø;¾c)n&¾m\Сnir\iy\in¾Þk(¾\iecn¾Ðluputn¾Â\&¾yn¾Š*¾pÉvu\tur*¾eHÿk
enÂredn¾álu;¾kpin&¾hør,j)eRÿm\С\edn¾à¡Zøÿn¾Àipucu*¾p\nÑikn¾ÀidvtrlnÓs¾Ñenbudl/,t)k)d¾Ñi
jbhn¾æurenj)eRÿm\СemÉern¾Ñibtn¾æuZÿn¾ãi\iensmãil*¾den\nÓiy*¾høpucu*.buwin¾Àk)j)epÂp)
sulnÓs¾Àipucu*¾huløg)eD*ÿ¾plø\ái;¾kmuln/¾\Þhut¾Àøymh)køn¾é)eRÿm\Сs)dÑ)k¾å)tøs¾Ó¡(¾mteKÿn/,spun
pij)eRÿm\СewnÓ)n¾ßinb¾Ùsnn¾Àidvtr,j)eRÿm\Сdòm¾ÞnÓs¾Â±tur*¾buwt¾æm(gøn¾Ñenenmpinuns¾Ðd
gø\n¾ætu;¾crmuZøÿn¾Àipucu*¾mpimpiddivtr\uluk¾å¡luk¾Égn¾Ñenj)eRÿm\Сcrhøtuniyn/,buwin
suwus¾Â±tu(¾ekeTÿj)eRÿm\СlnÓs¾ånikhøn¾Àipucu*,n;¾pucu*¾m)l;¾subchøkpuri\tur*¾t)ekn¾Àids*¾pÉvu
p\nÑikn¾Àidvtr,bptus&¾jbÏ*¾k)mwier;¾jum;¾hdtmiyu\nÓiy*,edn&¾ekeTÿp\nÑikn¾é)eRÿ
m\Сddik)nÑ)l¾æ)sn¾Àipucu*¾edn&¾gugunpmuZøÿen¾ÑewekÂt)ekn¾é)eRÿm\СshlnÓs¾Àiymjln¾åpuri
yn/.ssubenÂhøpucu*¾\nÓ)g¾Ñøpuriyn/,\nÑiklnÓs¾Àids*¾pÉvu,m)en¾ÐenÐn¾æucu*¾buwt¾æljn¾Çhøen
mpinuns/,hdpw)cnn¾Àidv`rt)ekn&¾chøt)gr*¾tutur*¾hp*¾g)l;¾nw*,mtu(¾høpucu*¾,hø\ái;¾ewnÓ)
n¾Étuedwhgu*,hspunikøw)cnn¾Àidv`rr&¾tøtøy*¾.hø;¾s)n&¾pucu*¾k)mhtur*¾w)cnn¾Àirent)ekn¾á¡
sÓin¾Ç)nie\,buwt¾pinuns¾Šsuhunn¾Ç)nie\,nireld*¾lkr\iecnin¾Àidkluputn¾ß\Ñengumienk
rhyuwn/,n\&¾yn¾Àidkyun¾åtur*¾eHÿkenÂ,hødredn¾álu;¾t)ekn¾Âir,hspunikp\nÑikn¾Àidv
`rr&¾sikøyn¾Óitøy*.hø\ái;¾senm\Ðin¾Àspunpipkyunn¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedw,edn&¾hspuni
kpkyunn¾Àidv`r,n;¾yen¾ÐeTÿpkyunn¾Àidv`rhnekbukg)l;¾s&¾jbnitulk¾Ó)ekn¾æ
mtu(¾buwin¾Àipucu*,hø\ái;¾yn¾Àspunikpikyunn¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedw,m(gørhønenm\
Ðin¾Étu,htur*¾putÉøen¾ÇoeK(ÿ¾høedwhødhønnk¾Éedn¾álu;¾r&¾hødv`rm\Ñg)løs¾Ðsidn¾æinunes¾Ço
eK(ÿ¾høedw,rhj%¾jget¾Ðoripentøtøy*¾j\iri\*¾hød,jghtur*¾tøtøy*¾r&¾hødv`rdòm/.
mrekeTÿhtu(enhøpucu*¾ditulnÓs¾Àids*¾pÉvu\nÑikhøn¾æÏkenhp\\turien¾Àokenln*¾hø
dredn¾ß nÓËø,knÑiky*¾\puriyn/.hødredn¾ß nÓËøs)d)ek¾Ðoendijbmjln¾ÞnÓs¾ÀipÏkn¾Ðjb\
turin¾Àidredn¾ß nÓËø,hødredn¾ß nÓËølnÓs¾åpuriyn¾Ó\Ðil¾É&¾hjienÂ.\nÑikhøds*¾pÉvuc)n&¾bgus¾Éedn¾ß
nÓËøhøedw,n;¾enjnibpe\orhøn¾Ç)n&¾buwt¾Àrin¾Ç)nie\redn¾álu;¾k(s\t)ekn¾Àidv`rdòm/,
bplk(¾\tur*¾høhnk¾álu;¾t)ekn¾Àidv`redn&¾bptuwrbnit)ekn&¾hnk¾Ó¡wr\)n;¾buwin
hp\gumienkrhyuwn/,wier;¾mulekeTÿsÙŒ(mn&¾ddihgu*,tus&¾ddimuci\in¾Àpbuwin¾æ\nÑi
kn¾Àidv`rhentus&¾knÓ)n¾ên¾ãptus&¾\tur*¾hdin¾Àiedwen,p)ds¾É±sk¾égetm)n¾Ç)n&¾ekenÐn¾Ðyuen
,mtu(¾hødredn¾ß nÓËø,hø\ái;¾yn¾Šmæun¾Àspunikpkyunn¾á¡ruhjitøtøy*¾tn¾æZé*ÿ¾htu(¾mlø;¾eld*¾
etpkyunn¾á¡ruhjiekmnÓ)n/,edn&¾ekeTÿhtu(enredn¾ß nÓËølnÓs¾Àiptø;¾knÑiky*¾nuwun*¾p)tøl
k(¾g)n;¾høredn¾álu;¾,ssubenhødredn¾álu;¾mg)n;¾dip)tøenlnÓs¾æ)tøenkZÇøÿ\tu(¾s)ÏegÂ
t)gul\diduwu(¾p)tøen,\nÑikhøds*¾pÉvu,hø;¾chøpucu*¾n;¾ensubpÉgt¾Àønnk¾álu;¾mwd;¾p)tø,k)
msubt)g)n¾æ)tøenhbkpurdòm¾Àtur\hønnk¾álu;¾r&¾hødv`r,ens)Ïegdiduwu(¾p)tøenm
t)gul¾Ñp)sn¾ÇhøZ)ÿmk¾Š)Ïegh)end)pien¾Ñoegn¾ÑiniseTÿenÑn¾Çhøen\nÓ)g¾Ñøpur,buwinhø\t*¾p
b)s)n¾á)leh,eyn¾ÇhømkøtmZé¡ÿs¾Ñijln¾æ)j*¾p)tøendiduwu(¾punÑ¡kentu(¾s)Ïegd)p*¾msi;¾ditumt)
gul/,ssubenÂhøpucu*¾ePÿlø;¾p\nÑikn¾Àids*¾pÉvutu(¾høy\Ês)p¾Ó)ekn¾æw)cnnidendituhøymtu(¾,
hø\ái;¾tøtøy*¾shør&¾,ekeTÿhtu(enlnÓs¾Àiymjln¾Â)g)n¾æ)tøenmisihødredn¾álu;,mimi;¾megÉ
etáoten¾Ðoenhøyn)g)n¾æ)tøenh)enÓon\&¾bhn¾Ð)nÑ)elÂlk(¾mhn¾Ð¡Ïnen¾Àokn¾Àids*¾pÉvudditu
s&¾eKÿenhesnbht/.
kc)ritdijln¾Àipucu*¾n)pukøn¾Ó¡kd¾ÀeneyehÂh)n&¾ddipÉjnip)sueKÿenk)Z)ÿelÂhøpucu*¾k
dhut¾ãhn¾À)n&¾ey;¾tukedtu(¾b)dekÂtn¾Ðdikdi,dituhøymerern/¾\Þhut¾ßZé¡ÿs¾Ðtuked,p)tø
enpé\bhn¾Àipucu*¾diduwu(¾punÑ¡kenktut¾Š)ÏegÂkdip\nÑikn¾Àids*¾pÉvu,dimkøerenhøytuwun¾Þ
k(¾ky);¾mtu(¾høpucu*¾t)ekn¾Éedn¾álu;¾,rturedn¾álu;¾eCÿeK(ÿ¾høedwdÉikødumuen¾Ðnk*¾kyuendÉi
kø,tøtøy*¾\eHÿnien¾ÇoeK(ÿ¾høedwhj)ebos¾Óitøy*¾jgtuwunn¾ßZé¡ÿes¾Ñn&¾eHÿ\Ð)b¾æøsn¾Ón¾Ñ¡gøh
nÓ¡k¾Óøtøy*¾nh)n*¾k)bueshspuniktò(¾b)dk¾Óøye\tn¾Ðdikdi,edn&¾hødredn¾álu;¾mwd;¾p)tø
dditus&¾eKÿenpiÏ\htu(¾høpucue\,suwud¾Àipucu*¾mtu(¾ekeTÿtuwunn¾ÞnÓs¾Àiyktukedky);¾,høpu
ssubenÂhøpucu*¾suwud¾ßZé¡ÿs¾ÞnÓs¾Àiym)n)kn¾Ó)k)d¾ãduwurn¾Ñi\)heKÿenmuZøÿkÉsek¾ÐËoeSÿk¾ãhn¾Àipu
cu*¾dit)g;¾p)tøen,e\oeM*ÿ¾lnÓs¾Àipucu*¾hø\ái;¾rturedn¾álu;¾m)\á;¾mnwieCÿeK(ÿ¾høedwdeDÿs¾ÐË
sek¾ÐËoeSÿk¾ÙhukeHÿnin¾Óitøy*¾mZé¡ÿs/,m(gøm\Ðien¾ÇoeK(ÿ¾høedwbudl¾Ð¡m;¾tøtøye\dÉikm\
Ðien¾ÇoeK(ÿ¾høedwmlø\ái;¾sÏ*¾tøtøy*¾eCÿeK(ÿ¾høedwpc*¾he\án¾Óitøy*¾kuÏnn/,smlø;¾høpun¾Óitø
y*¾smæu n¾ñiygy*¾eCÿeK(ÿ¾høedweWÿehÙohn¾¯¡w¨¾høpu n¾®¡luyn/,slk/,ecÉor&,miw;¾m\áis/,pu
nikpc*¾ryunn¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedwsmæuen¾ÙnÓ)n¾é¡m;¾tøtøy*¾ktÉgøyn*¾hnÓ¡k¾æZ)ÿeRÿwn¾æ
lu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedwtøtøy*¾md$ebememsomæun*¾eteknÓ)n¾ß)\á;¾eCÿeK(ÿ¾høedwm\Ðin¾Àiri\j
eCÿeK(ÿ¾høedwbudl/,Gÿ)løsin¾Štuwmjln¾ÞnÓs¾Àiyhøpucu*¾\muløh*¾n)g)n¾æ)tøen,ssubenÂ
n)k)d¾é¡mehÂkhuk¾Ðhuk¾ÞnÓs¾Àipucu*¾\hukøen¾ßemen,ememhmækøn¾Óiy*¾jÞnn¾Óiy*¾\ir&¾hødredn¾álu
;¾mulø;¾,tøy*¾hnk¾Šubhøecnnuns¾Àidredn¾álu;¾t)ekn¾Àids*¾pÉvu,mk)ds¾Ð)ds¾ß)en¾ßemdijumhn¾ß)
etn¾Àice\hp*¾k)ds¾ÐËntøy*¾lk(¾\Þi\áih*¾høddituhuløs)m)\n¾ÀideTÿenÑ n¾åËyun*,ememenÂtus&¾
jhøynw*¾k)n);¾pnekÂsÞ)ggen¾Ðoenhøye\\ál*¾mc)òp¾Ð¡m;¾m)etn¾ŠheheZÇÿol¾åZÇ&ÿ¾j)ln
n¾À¡løjumhn¾æ)tøenpé\eKÿenbhn¾Àipucu*¾dipseryen.
Cÿrity*¾jnisubt)\;¾òm%¾emembpenÂhøpucu*¾subeKÿenpdòpÞ)p¾ŠiÏepÂditulnÓs¾Àipu
cu*¾buwien¾åoeM*ÿ¾\ɱ mÉ ± m¾Àisin¾æ)tøen,hø\ái;¾rturedn¾álu;¾mt\ieCÿeK(ÿ¾høedwnikøsmæun¾Ù)\imÉi
køm\Ðin¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedwm)Ïm¾ŠÏ*¾tøtøy*,suwud¾Àiye\oeM*ÿ¾ekeTÿlnÓs¾æ)tøenh)enÓo
s)Ïgtu(¾hu\Ðb\,mrp)tøenh)enÓohu\Ðb\emem;¾edwrtut\Ð)juetÂhøpucu*¾wier;¾p)tøenmi
simcn/,eTÿenÑn¾ßhn¾ßep\Ðs¾Šegt¾ßcenhenhddit)\;¾p)tøenmk)eCÿs¾ñ gÊp¾ŠhZÿr
p¾Àipucu*¾dituhøpucu*¾lnÓs¾ßtøsrp¾ßcn/,buwin¾ßnis)m)\enÂdunÑ¡nlnÓs¾Àiyt)eken¾ßemenhulødiw\
en¾Ñn&¾subt)\høhøpucu*¾eTÿenÑn¾ã\un¾À¡løpseryen¾ßemenn(ktu(¾\edn¾ænekÂsjhn¾åjk¾Éed
n¾álu;,knÓip&¾t)lueKÿenememenÂmkhukn¾ßsi;¾tus&¾eKÿenhdpshuetÂhøpucu*¾huløt)\h
n¾ß)eten,wier;¾ekeTÿememenÂeKÿenlnÓs¾ÂiZéÿk¾é)lnenÂ,mrmmæken¾Ñon¾é)lnenÂmgɱe
w*¾eKÿenmcenjumhn¾ÑitulnÓs¾ßk)siyeb¾ßemenhøpucu*¾shpÉjnilnÓs¾®¡win¾å¡b)t*¾j)lnn¾ß)et
en,ssubenmcenkkZÇ&ÿ¾ditulnÓs¾Àiyg)lu(¾g)lu(¾\idi;¾tulu\n¾Ó)ekn¾æisgen,løyupdhn
ekZÿgégøen¾ßemn¾Àipucu*¾shsÊg)p¾æd\bg)gwn/.mcenlhut¾Ðhøt)rin¾Ñijumhn¾ß)t)ent)ek
n¾ÐËmenhdhennumãk¾À¡løsisihdhennimæug¾ÀjibtuekeTÿmsihdhennulup/.gɱew*¾gɱe
1.
ryunn.
2.
smæun¾Ù)\i.
3.
lu\á¡;¾.
4.
eKÿeZ*ÿ.
5.
pÏkn/.
6.
ksisipn/.
7.
sٌ(m.
8.
muci\in/.
Kasusastraan Bali Purwa ring kepahannyané wantah jimbar pisan, silih sinunggilnyané sané
marupa satua. Wangun satua punika wantah marupa gancaran, yéning anutang ring kepahan
kasusastraan Bali, satua punika ngranjing pinaka kasusastraan sané katuturang utawi ketah kabaos
sastra lisan, sané wangunnyané gancaran utawi prosa. Satua taler kabaos folklore, inggih punika
kasusastraan sané marupa gancaran, sané nyaritayang indik pula-pali kahuripan i manusa utawi
beburon sané mawit saking kabudayaan ring dija satua punika kacaritayang utawi local genius.
Satua manut James Dananjaya (1997:2) wantah budaya saking pakraman sané katamiang miwah
katedunang ngantos ka pianak cucunyané. Satuané puniki nénten ja wantah katami antuk katutu-
rang kémanten sakéwanten madaging wiraga (gerak) utawi alat pembantu mengingat.
Satua-satua sané katami ring Bali saking nguni sinamian nyihnayang indik kebudayaan Bali.
Yadiastun marupa kasusastraan sané katuturang, sakéwanten wénten taler satua-satua ring Bali
sané kasurat ring lontar. Panglimbak jaman miwah teknologi sané ngawinang satua mangkin sam-
pun sayan becik kawéntentanan nyané. Akéh sampun satua-satua ring Bali sané kasurat miwah ka-
medalang dados buku. Wénten taler satua-satua Bali sané sampun ngranjing ring media elektronik
sané kajangkepang ring game utawi film ring TV.
Pinaka utsaha nglimbakang satua Bali akéh sampun pamargi sané kamargiang olih pamrén-
tah pinaka sang angawa rat. Silih tunggilnyané ngamargiang lomba masatua Bali sané ngranjing
ring tingkat sekolah dasar. Sajeroning pendidikan formal, satua punika sampun ngranjing ring
buku pelajahan saking SD ngantos SMA. Satua Baliné puniki becik pisan, santukan akéh mada-
ging piteket-piteket sané mabuat ri sajeroning kahuripan. Yéning kadi baos mangkin, satua puniki
kaya nilai moral sané patut kauningin ring alit-alité sami.
Satua pinaka silih tunggil kasusastraan madué cecirén sané minayang satua ring kasus-
astraan sané tiosan. Wénten makudang-kudang cecirén satua, inggih punika:
a. Wénten bebaosan (dialog) pantaraning tukang satua sareng sané mirengang satua. Be-
baosan punika ketahnyané mamargi ring pangawit pamargin satua saking tukang satua
sané nyatuayang, tur sering taler kawawanin mawali ring tengah – tengah satua, sakadi :
Tukang satua : Ada koné tutur – tuturan satua, I Buta tekén I Bongol. “Maan dong kéto”!.
b. Ketahnyané ri sajeroning pangawit satua punika, wénten wangun lengkara sané masuara
:”Ada koné tutur-tuturan satua”. Ri sajeroning wangun lengkara punika wénten kaka-
lih sané katlatarang, inggih punika kruna “koné” miwah kruna “ tutur-tuturan“ utawi
c. Cecirén sané kaping tiga wénten kruna ”lantas” utawi ”laut” , sané taler terus kawawanin
rikala masatua.
d. Satua sané wénten ring Bali akéhan sané nénten kauningin sira sané ngawi utawi ngripta
satuané punika (anonim).
e. Satua madué makudang-kudang versi sané mabinayan manut ring genah satua puni-
ka katuturang. Sekadi conto satua I Belog, satua puniki madué makudang-kudang versi
sakéwanten tokoh sané kacaritayang wantah asiki.
Tiosan ring cecirén, satua taler madué unsur intrinsik. Unsur intrinsik ring satua Bali pateh
sekadi unsur intrinsik ring kasusastraan gancaran sané tioasan sekadi cerpén, novel, miwah drama.
Unsur intrinsik ring satua inggih punika:
d. Latar satua:
e. Tetuwek (amanat)
f. Sudut Pandang
selfyparkit.files.wordpress.com
Satua I Ketimun Mas
Ada katuturan satua ané malu. Anak luh balu ngelah pianak luh adiri. Adanina I Ketimun
Mas. Ia mumah di tanggun désané, désa Dauh Yéh, paek tekén alas. Kacerita jani sedek semengan,
méménné bakal luas ka peken. Mabesen ia tekén panakné, kéné, “Cening, cening Ketimun Mas,
mémé bakal luas ka peken. Nyai ngijeng jumah, nyanan gapgapina laklak. Jumahan metén nyai
nongos, kancing men jlanané. Yéning ada anak kauk-kauk tidong mémé, da pesan ampakina!”
Kacerita koné jani I Ketimun Mas, nongos jumahan metén makancing jlanan. Saget teka I Raksasa
kauk-kauk, munyinné gedé tur garo, “Cening , cening Ketimun Mas, mémé teka, ampakin mémé
jlanan!” Pedasanga baan I Ketimun Mas. “Né, nyén ya ngelah munyinné? Nguda gedé tur garo?
Bah, tidong i mémé.” Kéto kenehné I Ketimun Mas. I Raksasa tusing ampakina jlanan. Mulih lan-
tas I Raksasa.
Kacerita jani teka méménné. Ampakin lantas jlanan, kriut gedebleg. Morahan I Ketimun
Mas, “Mémé, ibusan ada anak kauk-kauk. Munyinné gedé tur garo. Béh, jejeh pesan keneh tiangé.
Tusing bani tiang ngampakin jlanan.” Méménné kendel kenehné. I Ketimun Mas gapgapina laklak
atékor. Tur lantas ngomong, “Katawang ento ané kauk-kauk i tunian? I Raksasa ento. Yén ento am-
pakin, pedas cening plaibanga.” Buin maniné, buin méménné ka peken. Makiré majalan, méménné
mabesen, “Cening, cening, mémé lakar ka peken. Jumah metén ngijeng, kancing jlanané. Ingetang
munyin méméné ibi. Yéning tusing mémé ané mekaukan, da pesan ampakina jlanan!”
Kacerita jani I Raksasa, lakar buin kumahné I Ketimun Mas. Di jalan nepukin ia anak
ngangon bébék. Paekina pangangon ento, awakné ngetor pesu peluh baan jejehné. Ngomong I
Raksasa, “Ih, jero pengangon bébék, jalan kema kumahné I Ketimun Mas. Nyanan lamun tusing
jumah méménné, kauikin I Ketimun Mas!” Masaut i pangangon, “Mindah, bébék tiangé tusing ada
nongosin.” Galak i Raksasa, “ Yén tusing nyak, ia tendasné kamah. Basang awaké seduk.” Mara
Indayang Surat Satua ring Ajeng Antuk Aksara Bali ring Komputer
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Cerpén 2
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 8. Ringkesan
Carita cendet (cerpén) ngranjing ring wawidangan kasusastraan Bali anyar (modéren) sané
marupa gancaran. Yéning selehin saking wangunnyané, cerita cendet puniki boya ja kasusastraan
asli saking Bali, puniki wantah kasusastraan sané rauh saking duranegara. Carita cendet wantah
sasuratan sané marupa gancaran sané madaging carita indik kahuripan saking para pragina (tokoh)
ring carita cendet punika.
Satua punika wantah marupa gancaran, sané dados silih tunggil budaya saking pakraman sané
katamiang miwah katedunang ngantos ka pianak cucunyané. Satuané puniki nénten ja wantah
katami antuk katuturang kémanten sakéwanten madaging wiraga (gerak) utawi alat pembantu
mengingat.
nnÑ¡rin¾Ðr*¾hwk/.
Nandurin Karang Awak
Indikator
3.8.1 Nlatarang teges drama
3.8.2 Nlatarang cecirén drama
3.8.3 Makarya tata cara pamargin
nyolahang drama
3.8.4 Mawidyatula indik tata cara
mabebaosan rikala nyolahang
drama
4.8.1 Nyolahang drama ring ajeng
kelas
Palajahan I Drama Bali Modéren
Kacritayang mangkin wénten puri sané mawasta Puri Kasiman sané magenah ring
Désa Usaba. Désa puniki trepti tur asri pisan, para janané becik pisan. Duk punika ring Puri
Kasiman sané madeg ratu maparab Anak Agung Kertajasa. Ida madué istri Anak Agung
Diah Tantri. Ida madué putra wantah kekalih inggih punika Anak Agung Giri Putra sareng
Anak Agung Candra. Duk warsa 2004 ajin Ida (Anak Agung Kertajasa) séda. Gelisang crita,
Anak Agung Giri Putra sareng Anak Agung Candra sampun ngranjing ring SMA 1 Usa-
ba. Ida akéh pisan madué sawitra. Sané rumaket pisan inggih punika sareng Cipta Déwi.
Cipta Déwi puniki wantah anak ubuh. Ipun nénten madué rerama tur tiwas pisan. Raris
duk warsa 2007 sami sampun tamat SMA. Cipta Déwi nénten ngelanturang malih, nang-
ing Anak Agung Giri putra ngelanturang ka Perguruan Tinggi Yogyakarta, sakéwanten Ida
Anak Agung Candra ngelanturang ring UNUD. Yadiastun asapunika Ida Anak Agung Can-
dra tetep masawitra sareng Cipta Déwi, Dék Ria muah Tu Wulan. Sami pakedék pakenyung
tur setata bareng-bareng. Kacrita mangkin sampun petang tiban. Ring rahina Saniscara
wuku Gumbreg, Anak Agung Candra, Cipta Déwi, Dék Ria muah Tu Wulan ngalaksan-
ayang pamuspan ring pura Jagat Nata. 15 menit sampun lintang, pamuspan jagi kalaksan-
ayang. Kacrita Cipta Déwi lali makta dupa muah kwangén. Raris ipun numbas dupa muah
kwangén ring jaba purané. Irika raris Cipta Déwi makunyit dialas utawi katemu sareng Ida
Cipta Déwi : Yéé…. Bli Agung,!! Bli Déwa Agung Giri Putra nggih? (maekin Anak Agung
Giri Putra) sampun sué nika ring Bali? Dados nénten makabar? Punapi man-
gkin gatrané Bli Agung?
Cipta Déwi : Dados nénten uning? Tiang sawitran Bli Agung ring SMA.
AA. Giri Putra : Sawitra??? Sampunang ngawag-ngawag ngraos, tiang nénten madué sawitra
buka kéné!
Cipta Déwi : Mimih….Déwa Ratu!! Sampun lali Bli Agung sareng tiang? Duh… kadirasa
engsek sesek tangkah tiangé mireng baos ragan bliné. Yéning indayang tiang
buka bladbadané “mataluh nyuh” bli jani, sombong pisan.
AA. Giri Putra : Napi sombong? Béh sing pelih raos iluhé? Ngorahang tiang mataluh nyuh!!
(sambilang kedék). Yéning indayang tiang, iluh buka sesenggakanné buka be-
cica ujanan, lamis sajan jek raos dogén abana uli tunian.
Cipta Déwi : Inggih….Yéning asapunika, tiang nénten ngraos malih sareng Bli Agung Giri
Putra!!! Banggiang sampun cara wewangsalanné “suba bawang buin tam-
busin”, suba tawang buin tandruhin.
AA. Giri Putra : Arah….Bajang napi niki!!! Macéléng lua, bengkung pisan!! (raris Ida memar-
gi)
Risampuné Cipta Déwi sareng Anak Agung mababaosan, ipun numbas dupa muah
kwangén tur ngrereh sawitrané ( Dék Ria, Tu Wulan muah Anak Agung Candra). Ipun nye-
beng dogén. Kacinggak olih Anak Agung Candra. Irika raris Anak Agung Candra maekin
Cipta Déwi tur mabaos.
Cipta Déwi : Tiang sedih pisan Bli Agung, santukan Déwa Agung Giri Putra sampun lali
ring sikian tiangé.
AA. Candra : Ooo….kénten!! sampunang nika sebetanga, wiréh Ida sampun 4 tiban nénten
kacunduk malih sareng Déwik!
Cipta Déwi : Sampun ja kénten……Sakéwanten tiang sareng Déwa Agung sampun sué ma-
sawitra.
AA. Candra : Nggih sampunang nika malih raosangé!! Ngiring mangkin muspa.
AA. Giri Putra : Swastyastu… punapi gatrané Déwik? Lakar kija niki?
Cipta Déwi : Yé.....swastyastu mawali. Wénten angin napi niki, Déwa Agung dumunan
mapitakén sareng tiang. Niki, tiang jagi ke warung nika numbas dupa.
AA. Giri Putra : Ampura nggih, gelah sampun lali sareng Déwik!
Raris makakalih budal. Kacrita mangkin sampun abulan makeloné. Sangkaning Ida
Anak Agung Giri Putra sabilang dina makunyit dialas (matemu) sareng Cipta Déwi, sering
melancaran sareng kalih. Raris “mawayang gadang” (pada-pada tresna). Sangkaning tresna
sané sujati, ring dija wénten Anak Agung, pastika wénten Cipta Déwi. Adung pisan nyalanin
tresna sareng kalih.
AA. Giri Putra : Déwik, Meriki dumun paekin Bli! Wénten sane jagi katakénin!
Cipta Déwi : Wénten napi niki Bli? Dados serius pisan rasayang tiang?
AA. Giri Putra : Puniki Wik, sawireh sampun makelo iraga tusing ketemu, napiké Déwik sampun
madué gegélan?
Cipta Déwi : Gegélan??? Dados Bli metakén kénten? Emmm…. Durung Bli!
AA. Giri Putra : Duh.. Maseriak galang keneh bliné, Seken raos Déwiké ento?
AA. Giri Putra : Inggih Bli Agung! Sujatiné wénten napi niki?
AA. Giri Putra : Adi Ayu….. Sujatiné saking dumun rauh mangkin gelah tresna pisan sareng
adi. Sapunapi adi mangkin? Nyadia adi nerima tresnan bliné?
Cipta Déwi : Dados pegatin bli raos tiangé, durung tiang wusan ngraos, tiang ten mresi-
dayang nolak tresnan bliné, santukan tiang sampun saking SMA mendem rasa
puniki. Sujatiné tiang masi tresna sareng bli!
AA. Giri Putra : Mimih…. bahagia pisan keneh bli mangkin, mirengang raos adiné sané tresna
tekening bli…. ngiring iraga nyalanin tresna sané sujati, sehidup semati.
Ring Puri Kasiman, Anak Agung Candra sedih mirengang indik pitresnan rakan
Idane sareng Cipta Déwi, saantukan ida tresna pisan sareng Cipta Déwi. Nanging Ida nént-
en prasida maosang isin keneh Idané. Raris Ida Anak Agung Candra ngrereh tur mapitakén
sareng rakan Idané. Drika raris sareng kalih ngamaosang indik kasujatian ortiné punika.
AA. Candra : Bli…..saja buka raos anaké di jalan, bli nyalanin tresna sareng Déwik?
AA. Candra : nggih jujur gén Bli? Ten penting dija tiang mireng orta.
AA. Giri Putra : Nggih, beneh sajan to adi, Bli sareng Déwik pada-pada tresna!
AA. Candra : Dados buka kéto? Bli, kadén ibu sampun maosang, iraga nénten dados tresna
sareng anak jaba. Tiang sing setuju bli sareng Déwik!
AA. Giri Putra : Wénten napi adi émosi buka kéto? Ah… Bli nawang jani, adi tresna sareng
AA. Candra : Inggih Bli, tiang tresna pisan sareng Déwik, pegatang mangkin tresnan Bliné
sareng Déwik. Bli nénten pantes tresna sareng Déwik.
AA. Giri Putra : Yééh… ané penting Déwik masi tresna sareng Bli!
Saantukan jengah kayun Idané, raris Anak Agung Candra masadu sareng biang
Idané, ngenenin indik pitresnan rakané sareng Cipta Déwi, sané malianan kasta (Ten kacri-
tayang). Waluya maadin kuud raris biang Idané marasa jengah sareng putran Ida. Irika
raris Ida anak Agung Diah Tantri masadu arep sareng Anak Agung Giri Putra.
AA. Diah Tantri : Cening…cening bagus meriki dumun, wénten sané takénang ibu sareng cening.
AA. Diah Tantri : Saja buka raos adin ceningé… cening magegélan sareng anak jaba?
AA. Diah Tantri : Yéé… Déwa Ratu!!! ( tengkejut ningeh raos putrané). Nah kéné cening, sané
mangkin Ibu ngidih mangda cening ngamegatang tresnan ceningé sareng anak
luh totonan! Ingetang cening keturunan puri, nénten dados masanding ngajak
anak jaba.
AA. Giri Putra : Ampura Bu,…tiang nénten presida ngamegatang tresnan tiangé sareng Déwik,
wiréh tiang tresna pisan Bu.
AA. Diah Tantri : Napi!!!Tresna orahang cening? ( ngomong banggras). Sampun wanén cening
nglawan Ibu ulian anak luh totonan?
AA. Giri Putri : Ampura Bu, boya je tiang bani alpaka, nanging tiang sampun adung sareng
Déwik.
AA. Diah Tantri : Nah…lamun buka keto Ibu nerima, kéwala eda cening ngenjek tanah puri
puniki! Magedi suba cening, alih anak eluh totonan!!! ( Ngomong sambilanga
ngeling)
AA. Giri Putra : Nggih, tiang lakar magedi uling puri, boya ja tiang nénten tresna kapining Ibu,
nanging tiang tusing terima tresnan tiangé kapegatang, sangkaning béda kasta.
Sesampun putran Idané, Anak Agung Diah Tantri marasa sungsut manah Idané, tur
nangis sabilang wai. Inggih gelisang carita, sané mangkin Cipta Déwi makamben disunduk
(maselselan tur mapangenan ring déwék). Ipun setata bengong padidian.
Cipta Déwi : Duh Déwa Ratu Bhatara, Dados buka kéné pajalan hidup tiangé, tiang tus-
ing ngelah rerama apa buin arta brana, risampuné wénten anak lanang sané
ngaénang hidup tiangé bagia, mangkin nénten karestuin sangkaning béda kasta.
Napi menawi iwang tiang dados jadma???
Irika raris sawitrannyané, Dék Ria sareng Tu Wulan maekin Déwik tur mapita-
kén napi sane ngaranayang Déwik sedih buka jani. Déwik raris nyritayang tresnané sané
mawelat kasta sareng Anak Agung Giri Putra, sambilanga nangis.
Dék Ria : Wénten napi Wik? Dados “makamben disunduk” maselselan uli tuni?
Tu Wulan : Ae Déwik, nak kenapa né? tingalin ja muané nyak cara sesawangané “kadi
tunjung tan pawarih” jek layu ludus. Nah tegarang adéng-adéng critayang
wénten napi sujatiné? Nyén nawang tiang sareng Dek Ria nyidang nulungin!
Cipta Déwi : Tresnan tiang ten karestuin, wiréh tiang sareng Bli Agung béda kasta.
Tu Wulan : Dados mabalik kuri, kadén uli pidan suba cara “mabatun buluan” , setata ma-
mesik, kema mai setata ajak dadua.
Cipta Déwi : Ento suba Wulan, Ibun Bli Agung Giri ten setuju, putran Ida masanding sareng
anak jaba.
Cipta Déwi : Beneh buka raos Dék Ria, sakéwala jani masalah kasta sané ngawelatin tres-
nan tiangé.
Tu Wulan : Kéné Wik, iraga suba pada-pada ngaba prinsip. Ten wénten jadma sané pateh,
yén indayang tiang cara wewangsalané ”celebingkah betén biu”, “belahan pané
belahan paso”, gumi linggah ajak liu ada kéné ada kéto. Sampunang Wik sang-
saya.
Dek Ria : Nah sabar malu Wik, jalanin malu. Ané penting suba ada tresna sané ngiket.
Yén suba biu misi tepung magoréng utawi jodoh, Wik pasti “matalin radio”
sareng Anak Agung Giri.
Dek Ria : Yéé… Wulan jék mabalik kuri, ngantén artiné Lan!
Tu Wulan : O oo… saja to Wik, kasta tusing dadi alasan, ané penting pada tresna.
Raris Dék Ria muah Tu Wulan ngarereh Anak Agung Giri Putra. Irika sareng kalih
nyritayang indik isin keneh Cipta Déwiné, (ten kacritayang). Wusan punika, raris Anak
Agung Giri Putra ngencolang ngerereh Cipta Déwi, Irika Ida nyingakin Cipta Déwi sedeng
mapangenan, sahasa maselselan.
AA. Giri Putra : Adi ayu Cipta Déwi, sané sanget sayangang bli, sampunang adi suman-
Agung Giri + Déwik : Jalan jani buktiang, Iraga pada tresna, boya ja tresnan iragané, ulian
memaksa, tresnan iragané , mula tresna sujati, sané tumbuh ulian dasar
hatiné suci.
AA. Giri Putra : Wénten napi niki adi? Yén indayang bli cara “madon
Cipta Déwi : Puniki Bli Agung, tiang tresna pisan sareng Bli, tur sampun “madamar
setuju tiang sareng Bli Agung magegelan. Tiang sedih mireng Bli Gung
AA. Giri Putra : Sampunang adi sungsut tur sengsaya, Bli seken-seken tresna sareng adi.
AA. Giri Putra : Nggih,, Tresnan tiang wantah tresna sujati adi!!!
Cipta Déwi : Inggih…. yéning asapunika, tiang bagia pisan! Tiang pacang nuut
pajalan bliné.
Inggih irika raris AA Giri Putra sareng Cipta Déwi karaketin antuk tresna sané su-
jati. Yadiastun nénten karestuin olih Ida Anak Agung Diah Tantri, nanging Ida tetep pageh
nyalanin tresna tur hidup bagia.
Inggih wantah sekadi asapunika sane prasida aturang titiang, yening wénten sané ten
manut ring kayun Idané. Tiang nunas geng rena sinampura. Ngiring sareng sami ajegang
Bali tur lestariang budaya Baliné antuk melajahin bahasa Bali. Inggih puputang titiang an-
tuk parama santi.
Om Santi Santi Santi Om
Yéning selehin saking kawéntenan drama ring kasusastraan Bali modéren, drama puniki
sayan nglimbak duk kawéntenang séwamara sané kamargiang Balai Penelitian Bahasa Singaraja
ring warsa 1977. Raris wusan séwamara punika kamedalang cakepan sané mamurda Kembang
Rampe Kasusastraan Bali Anyar, wewidangan 2. Cakepan puniki madaging makudang-kudang
nasakah drama sané dados jayanti ring séwamara punika. Kawéntenan drama Bali modéren nénten
dados kapasahang ring kawéntenan sewamara-sewamara sané sampun kamargiang olih pamréntah
punika. Santukan saking séwamara puniki raris medal pangawi naskah drama Bali modéren, mi-
wah medal sekaa drama sané nénten wantah nglimbakang drama tradisional kémanten.
Drama Bali modéren madué cecirén sané minayang drama Bali modéren ring drama Bali tra-
disional. Céciréné puniki dados bantang rikala jagi makarya drama Bali modéren. Cécirén drama
ring sastra Bali modéren inggih punika:
b. Nganggén sutradara
Mangda becik lelampahan drama sané jagi kabaktayang, patut mlajahin indik tata cara (teknik)
maktayang drama. Pamargin latian nyolahang drama patut tegepin sareng sekaa drama sané sareng
masolah. Patut wénten rerincikan dudonan latian minakadi: ngungguhang genah latihan, dina napi
latihan, mangda sami pragina (pemain) rauh, mangda kaperluang sami sané pacang manggé sam-
pun kawéntenang miwah ngraosang parindikan satuané (naskah) sané pacang kalampahang.
Punika mawinan patut pisan wénten latihan sané nganutin kadi puniki.
a. Latian I (kapertama)
Latian ngwacén naskah mangdané para pragina (pemain) uning indik tokoh miwah
Mangda para pragina tatas uning ring lelintihan satua dramané punika.
Latian ngwacén ring tengahing ati miwah ngwacén nganggé suara keras.
Ngraos nganutin solah (situasi) gedeg galak, sedih, bangras, miwah sané lianan
Latian ngwacén miwah ngraos mangda anut sakadi sarahina nanging marupa madra-
ma-drama.
Latian ngraos nanging nénten nganggén naskah utawi ngapalang lelampahan satua
Pidabdab 6. Pituduh
Indayang makarya skema indik pamargin tata nyolahang drama. Raris makarya skema
pragina ((tokoh) sané pacang masolah ring drama punika.
(Caritayang ring puri Dhaha, ring jaba tengah puriné panyeroané I Dadap sedek iteh mar-
eresik saget rauh Putri Raja sareng sawitran Idané I Manik Lara)
Drama tradisioanal ring Bali wantah drama sané sampun katami saking nguni ring
Bali. Drama tradisional puniki akéhan nyaritayang indik kawéntenan ring puri (istana sentris).
Lelampahan sané kaambil akéhan saking carita Panji sané kantun nganutin agem-ageman saking
Jawi. Drama tradisional puniki akéhan sané madaging gending utawi nembang sambil masolah.
Dadosné, tiosan ring wikan masolah, sekaa drama Bali tradisional puniki wikan taler ring
matatembangan.
Santukan sampun panglimbak jagat sané sayan modéren, drama Bali tradisional puniki
nénten malih kasenengin utawi sayan rered kawéntenannyané. Wénten makudang-kudang drama
Bali tradisional sekadi Arja, Gambuh, Prembon, Wayang Wong, miwah sané tiosan.
5.2 Cecirén Drama Tradisional
Drama tradisional madué makudang-kudang cecirén sané minayang ring drama modéren.
Cecirén ring drama tradisional inggih punika:
Daging cerita ngeninin indik kahanan puri utawi aab jagaté nguni
Santukan marupa drama tradisional sané kantun karaket antuk kawéntenan cerita-cerita panji
utawi cerita indik kahanan puri, sampun pastika anggah-ungguhing basa sané kaanggén nganutin
anggah-ungguhing basa Bali kadi tradisional. Makudang-kudang tata-titi basa sané kaanggén rika-
la nyolahang drama tradisional, inggih punika:
Parekan miwah parekan miwah panyeroan miwah panyeroan nganggé basa andap
miwah basa kasar
Parekan / panyeroan matur ring pepatih nganggén basa alus miwah madya
3 1 2
1 ........................................................................................................................................................
2 ........................................................................................................................................................
3 ........................................................................................................................................................
1 ........................................................................................................................................................
2 ........................................................................................................................................................
1
2
1 ........................................................................................................................................................
2 ........................................................................................................................................................
Pidabdab 8. Ringkesan
Drama inggih punika karya sastra indik kahuripan manusa sané madaging bebaosan
ri sajeroning para pragina miwah kasolahang ring ajeng para pamiarsanyané. Drama ring bali
kakepah dados kalih, inggih punika drama Bali tradional miwah drama Bali modéren. Drama
Bali tradisional puniki lelampahannyané pastika sampun mapaiketan ring carita-carita Ramayana,
Mahabrata, utawi carita Panji. Drama Bali modéren nglimbak ring Bali sesampuné kamargiang
séwamara. Yening indik lelampahan, drama Bali modéren akéhan ngambil lelampahan manut
kahanan sosial krama Baliné sané mangkin.
Áji]osÓËpinksunÑi;¾r&¾khuripn/.
Aji Sastra Pinaka Sundih Ring Kauripan
Indikator
3.9.1 Nlatarang teges paribasa Bali
3.9.2 Nlatarang soroh paribasa Bali
3.9.3 Ngrereh conto paribasa Bali
3.9.4 Makarya bebaosan sané
madaging paribasa Bali
4.10.1 Makarya wacana antuk pariba-
sa Bali
Palajahan I Paribasa Bali (Cacimpedan miwah
Cecangkriman)
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Sajeroning kahuripan krama Bali, wénten bebaosan sané katah kaanggén rikala magegon-
jakan utawi mabebaosan sarahina. Bebaosané puniki kawastanin paribasa Bali, sané nénten ja
banget matiosan sareng pribahasa bahasa Indonesia. Rikala nganggén paribasa puniki, pastika
sampun kahanan mabebaosané nénten kahanan sané serius. Paribasa puniki akéh kaanggén rikala
magegonjakan utawi rikala mapalalianan ri pantaraning para yowana. Para alit-alit taler nganggén
paribasa pinaka silih tunggil piranti rikala madolanan. Akeh paribasa Bali sane ngranjing ring pla-
lianan tradisional, punika mawinan alit-alit sané seneng maplalianan pastika sampun uning ring
paribasa Bali. Niki silih tunggil pamargi sané prasida ngawinang paribasa Bali setata kanggén,
nénten punah ring panglimbak jagat sané sayan nénten prasida katepasin.
Pinaka pangawit paplajahan paribasa Bali puniki ngiring alit-alité nyawis pitakén ring sor
puniki:
1. Ring dije naenin mirengang paribasa?
2. Paribasa napi manten sané naenin kapirengang?
3. Napiké paribasa kantun patut lestariang?
Kocap wénten katuturan satua Jero Dukuh ring Kadampal. Dané madué rabi kekalih, rabin-
né sané duuran madué oka akutus, asapunika taler sané alitan taler madrebé oka akutus. Okané
sané duuran kawastanin I Tosning Dadap, sané alitan kawastanin I Tosning Presi olih ajin danéné.
Sampun pada duur, makasami okan-okan Jero Dukuh Kadampal kaanggén ilén-ilén sesolahan
antuk ajin danéné. Duaning asapunika, kocap Jero Dukuh Kadampal makéhan madué ilén-ilén
sesolahan yén bandingang ring Ida Betara Mahadéwa ring Gunung Agung.
Kasuén-suén, wénten arsan Ida Betara Mahadéwa ring Gunung Agung pacang ngarsaang
okan Jero Dukuh sané mawasta I Tosning Dadap kalih I Tosning Presi mangda ngayah ngaturang
ilén-ilén sesolahan ka gunung. Sampun kantos ping kalih Ida Betara Mahadéwa madedauhan pa-
cang ngarsayang okan Jero Dukuh mangda prasida ja ngayah ngaturang ilén-ilén taler nénten
kaaturang okan danéné antuk dané Jero Dukuh. Wau ping tigané wau raris kaaturang okanné ring
Ida Betara turmaning madaging sarat gumanti Ida Betara micayang Kumalageni ring Jero Dukuh.
“Yén wantah Betara ngarsayang pianak titiangé maka nembelas, ilén-ilén Paduka Betara sané
maparab Kumalageni taler pacang pamitang titiang, yén nénten Betara lédang titiang taler nént-
en pacang ngaturang pianak titiang!” Atur Jero Dukuh ring Ida Betara Mahadéwa. Betara raris
http://4.bp.blogspot.com/-AGgo2rsHum8/VgqnYcimp_I/AAAAAAAAESI/TTGJwQUiUNE/
cecimpedan ring Ida Betara Mahadéwa, “Inggih
Ratu Palungguh Betara, lédangang Ida muwus
atur titiang, napi sané mawasta béngkot ping
kalih, bunter apisan?” Dados kamemegan Ida
Betara Mahadéwa wau polih atur sakadi baos
dané Jero Dukuh, sué Ida nénten medal pangan-
s1600/c7703d826297d0830cd7858e7d3cc564.jpg
dika. Gelisin crita, rauh Ida Begawan Wrespati
saking singid pisereng pacang ngaturang un-
teng artos baos Jero Dukuh Kedampal ring Ida
Betara, “Inggih titiang nguningang ring linggih
Ida Betara, punika sané mawasta béngkot ping
kalih, bunter apisan, sasih punika Ratu. Ri
tatkala tanggal, béngkot apisan, ri tatkala pan-
gelong, béngkot malih apisan. Dadosnyané ping
kalih sampun béngkoté. Samaliha, bunter apisan
punika ri tatkala purnama.” Déning asapunika, lédang pakayunan Ida Betara ring Gunung Agung
santukan wangdé kakaonang olih I Dukuh. Raris Betara ngwastanin baos I Dukuh, “Dukuh, yan
kapikayun baan Manira, kéné artin cecimpedan Dukuhé totonan. Ento sing ja ada lén unduk sasih
lan bulan. Tanggal béngkot acepok, pangelong béngkot acepok, dadi pindo béngkoté, bunter ace-
pok di purnamané.” Miragiang pawuwus Ida Betara kadi punika, I Dukuh Kadampal kamemegan
duaning sampun majanten antuk Jero Dukuh ragan dané pacang kakaonang macecimpedan antuk
Ida Betara Mahadéwa tur ngaturin Ida Betara mangda gelis ngamedalang cecimpedan.
Duaning Jero Dukuh ngaturin Ida Betara mangda gelis ngamedalang cecimpedan, Ida
Betara raris ngamedalang cecimpedan, “Nah, apa madan I Dakah mabuah I Dikih, I Dikih
mabuah I Dakah?” Ten keni kocap antuk dané Jero Dukuh ngartos cecimpedan Ida Betara, saha
dané matur nguningayang ragandané sampun kaon. Ida Betara ring Gunung Agung ngandika,
“Nah, lamun kéto kalah I Dukuh, Manira jani ngadanin, I Dakah totonan madan gedé, I Dikih
madan cerik. Dadinné, I Gedé mabuah cerik, madan bingin. I Dikih mabuah I Dakah ento i cerik
mabuah i gedé ento tabuan adané.”
1. Napi sané kaarsayang olih Ida Betara Mahadéwa ring Jero Dukuh Kadampal?
...........................................................................................................................................................
2. Akuda akéhné Jero Dukuh Kadampal madué putra?
...........................................................................................................................................................
3. Napi sarat Jero Dukuh Kadampal rikala pacang matoh matebagan cecimpedan sareng Ida
Betara Mahadéwa?
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan Ida Betara Mahadéwa mresidayang nyawisin pitakén Jro Dukuh
Kadampal?
...........................................................................................................................................................
5. Sira sané pamuputné kaon ring matebagan cecimpedan punika?
...........................................................................................................................................................
Paribasa Bali inggih punika rerasmén basa pinaka panglengut bebaosan utawi gegonjakan
sané kanggén piranti ngwedar daging pikayunan, nganggén imba-imba. Ri kala maosang kahanan
jadma, kaimbayang antuk kahanan barang utawi buron. Puniki pacang prasida ngwetuang pakayu-
nan seneng, jengah, duka, utawi éling.
Kawéntenan paribasa Baliné ngranjing ring susastra tutur ‘lisan’, rauh mangkin kantun
maurip. Ketut Ginarsa (1985) maosang nganggén murda Paribasa Bali sané kamedalang antuk
Balai Penelitian Bahasa Singaraja. Wayan Simpen, A.B (1982) maosang nganggén murda Bhasita
Paribasa, kamedalang antuk PT. Mabakti Denpasar, Nengah Tinggen (1988) nganggén murda
Anéka Rupa Paribasa Bali, kamedalang antuk Percétakan Rhika Dewata Singaraja
5.2 Cacimpedan
Silih tunggil paribasa Bali sané kantos mangkin sering kawigunayang inggih punika ce-
cimpedan. Cacimpedan yéning rerehang ring Bahasa Indonesia nika pateh sekadi teka-teki.
Cacimpedan puniki anggén pangulir budi, mengasah otak rikala magagonjakan utawi macanda. Ce-
cimpedan puniki katah kaanggén rikala ngamargiang plalianan utawi dolanan. Cecimpedan mawit
saking kruna lingga ‘cimped’, artinipun: bade (takeh), polih pangiring ‘an’, dados cimpedan, raris
kadwipurwayang, dados cacimpedan, artinipun bade-badean. Cacimpedan puniki sampun ketah
utawi lumrah, kariinin antuk lengkara pitakén, “Apaké......?” Lengkara pitakéné puniki pinaka
cihna yéning sané kabaosang punika wantah cecimpedan.
Ring sor puniki imba cecimpedan sané ketah kanggén rikala mabebaosan:
Apaké sampi abada seenan sing nyak amaha nanging batu amaha? (kutu)
Apaké ané kagelut idup ané ngelut mati? (angasan punyan nyuh)
Apaké anak majalan dibiasa yén mabet kori nampak baisé tusing ngenah? (anak ma-
jalan makirig)
5.3 Cecangkriman
Cecangkriman inggih punika silih tunggil paribasa Bali. Munggah ring pahan Paribasa
cecimpedan (teka-teki), yéning ring cecimpedan kadasarin antuk kruna pangawit “Apaké..?”,
sakéwanten ring cecangkriman (syair teka-teki) nganggén pupuh miwah katembangang. Cutetné,
cecangkriman puniki wantah cecimpedan sané katembangang antuk tembang madya utawi pupuh.
Pupuh sané lumrah kanggén rikala macecangkriman inggih punika Pupuh Pucung.
Ring sor puniki imba cecangkriman sané katah kaanggén rikala macecangkriman:
Bapa Pucung, umah bapa di alas agung, bengkuk pangadegé, awaké mabulu pipis,
pawah cakluk, layahé selep-selepang. pasautnyané: klesih
Kaki Pucung, awak bunter maretungtung, basangé anginan, asing paek ya ninjakin,
uber kepung, I Kaki incang-incangan. Pasautnyané: anak maén sépak bola
Jumu bungut, duur bungut gidat jantuk, ejit lan baongé, malih bibih muah ejit, lam-
bé narung, silit maka dados puncak. pasautnyané: anak nyalukin barong landung
Dini ditu, bikasé sai katepuk, manyama ya patpat, dikalané ingkup nunggil, dadi
pesu, gunannyané ngawé ilang. Pasautnyané: anak nginang
Ia majujuk, katumbak enu majujuk, ané numbak ebah, laut ngandang ngulintik, bes
kadurus, pangencelé mametelang. Pasaut: banggul
Bapa Ketut, matapa di kayu lusuh, wilis parupana, uling cerik kayang mangkin,
tekek ngelut tera kelés-kelés magisiang. Suba puput, matapa di taro lusuh, masalin
sapisan, tundun barak basang putih, tan paulu, ikud jamprah lagut samah. Pasau-
tnyané: buah biu
Panglikasan
Lwir enjek pupu, paha situh batis lusuh, tek pagelangan Anak menékin punyan
ilang, matan batisé tan kari, masih pangus, gandar-gan- nyuh
dar di pangambaran
Anak masigi
Berag landung, ngelah panak cenik liu, méméné
slélégang, panakné jekjek enjekin, menék tuun,
méméné gelut gisiang. Anak matekap
Duaning asapunika, pinaka yowana Bali napi alit-alit naenin mirengang Wewangsalan mi-
wah Bebladbadan? Ring dije naenin mirengang? Yéning durung naenin durusang matakén sareng
sameton tiosan sané sampun naenin mirengang Wewangsalan miwah Bebladbadan.
Luh Ayu
Semengané ento iseng Bli Putu nglindeng ka peken. Kenehné sabilanga ngalih peluh olah
raga apang segeran bayuné. Sesukat masuk ka Jawa, kapah pesan Bli Putu maan mulih apa buin
maan nglindeng di désané cara jani. Sagét kacunduk Bli Putu ngajak Luh Ayu, bajang jegég kem-
bang désa ané nedeng miyik. Luh Ayu sedek ngantosang méméné ané enu mablanja ka pekén.
Bli Putu : Yéé.., Luh Ayu, sedeng luunga bli matemu ngajak Iluh dini, ngantiang nyén dini luh?
Luh Ayu : Tiang ngantiang I mémé bli, Bli Putu lakar kija ?
Bli Putu : Sing kija, kadung maan selah nglindeng semengan sambilang ngalih peluh. Dadi bli
negak dini luh?
Luh Ayu : Dadi mai dini negak bli
Bli Putu : Luh Ayu, iluh tumbén tepuk bli, jani bedég majemuh di baléran. Muan iluhé kedas
tusing ja gonda godek bakat
Luh Ayu : Ahhh..Bli Putu ngaé-ngaé dogén, munyiné alus sakéwala gamongan kladi jaé
Bli Putu : Tusing kéto luh, munyin bliné tusing ja cara kukur matapa. Mula saja ulian mara iraga
makunyit dialasé. Tepukin bli iluh malénan pesan.
Luh Ayu : Ah! Bli Putu ngaé tiang mabubuh keladi dogénan, liu anaké ningéhang di margané.
Bli Putu : Nahh..yén buka kéné, buin nyangetang mawayang gadang bli kapining iluh.
Ulian elek misi liang masing dikenehné, matekep botol lantas Luh Ayu ngalahin Bli Putu. Di
kenehné suba sujatiné uli pidan suba mawayang gadang tekénan anak bagus ané taén dadi kakak
kelas dugas enu masuk di SMA. Sagét uli duri teka Luh Ariasih, adiné Bli Putu ané mara taka uli
pekén.
Luh Sriasih : Bli Putu ngudiang dini padidian, nyén lakar antiang?
No Paribasa Artinipun
1 bedég majemuh di baléran
2 gonda godek bakat
3 gamongan kladi jaé
4 kukur matapa
5 makunyit dialasé
6 mabubuh keladi
7 mawayang gadang
8 matalin radio
9 madamar di langit
10 ada tengeh masui kaput
11 madamar di layon
12 majukut di natah
13 makétél tanah
Wewangsalan wantah silih tunggil paribasa Bali sané kantun ketah kaanggén ring krama
Baliné. Wewangsalan mawit saking kruna linggan “wangsal” sané artinipun “lampah”, polih
pangiring [-an] dados wangsalan, kadwipurwayang dados wewangsalan, artinipun lelampahan sa-
paripolah kalih kahanan janma. Wewangsalan puniki pateh sakadi tamsil ring Bahasa Indonesia
Wewangsalan kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sané riinan saka-
di sampiran, sané marupa daging kayun sang sané mabaos, kéwanten kantun silib suksmanipun.
Lengkarané sané pungkuran punika daging sujati, sané nerangang suksmanipun miwah mawirama
kalih mapurwakanti (bersajak). Wénten taler sané nénten ngucapang lengkarané pungkuran, an-
tuk kasengguh sami anaké sampun ngerti ring suksmanipun. Ring asapunapiné kawangun antuk
lelampahan ring pawayangan utawi gegonjakan ring drama.
Baju gadang potongan gantut, suksmanipun = tuyuh magadang tuara maan entut
Bebladbadan wantah silih tunggil kepahan paribasa Bali, Bebladbadan mawit saking kruna
lingga “babad” artinipun tutur jati sané sampun kalampahang riin. Babad taler maarti abas wiadin
basang kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih seselan [-el-], pangiring [-an] raris kad-
wipurwayang dados bebladbadan sané mateges kruna bebasan, kaanggén papiringan, saha madué
purwakanti (bersajak).
Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunané sané pin-
ih riin apalet dados “giing” utawi bantang, krunané sane kaping kalih apalet, “arti sujati”, sakadi
sampiran, sané ngwangun purwakanti (sajak), krunané sané kaping tiga wantah suksmanipun (arti
paribasa), makadi :
Dadosné kecap “mbul” ring kruna jambul, mapurwakanti ring kecap “mbul” ring kruna
ngambul.
Bebladbadan puniki masaih ring wewangsalan, sakadi papiring indik kahanan kalih lak-
sanan janma, ring asapunapiné sada pedas suksmanipun. Kéwanten yéning anaké mabladbadan,
artinipun sané sujati nénten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring suksman ipun.
Ring sor puniki imba bebladbadan sané sering kaanggén rikala mabladbadan:
h)eb(¾h)eb(¾hølø;¾. hødup¾é)elmtøs
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
Pidabdab 8. Ringkesan
Wewangsalan kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sané riinan sakadi
sampiran, sané marupa daging kayun sang sané mabaos, kéwanten kantun silib suksmanipun.
Lengkarané sané pungkuran punika daging sujati, sané nerangang suksmanipun miwah mawirama
kalih mapurwakanti (bersajak). Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang
palet. Krunané sané pinih riin apalet dados “giing” utawi bantang, krunané sane kaping kalih
apalet, “arti sujati”, sakadi sampiran, sané ngwangun purwakanti (sajak), krunané sané kaping
tiga wantah suksmanipun (arti paribasa),
mtøtn¾Ó¡mut¾æ)j;¾.
Mati Tan Tumut Pejah
153
DAFTAR PUSTAKA
Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali.
Denpasar: Dinas Kebudayaa Kota Denpasar.
Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II.
Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian An-
tropologi”. Orasi Ilmiah. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana
154
Bühler, G. (1962). Indian paleography. -. [Calcutta]: Indian Studies, Past &
Present; distributors: Firma K. L. Mukhopadhyaya.
Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan
Sabha Sastra Bali.
Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Ba-
lai Penélitian Bahasa Cabang I.
Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku
Ria.
155
Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Ende Florés: Nusa In-
dah.
Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Den-
pasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.
Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sa-
stra.
Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Dinas Ke-
buadayaan Provinsi Bali.
Putra, I Nyoman Darma, I.Gd. Gita Purnama & A.A. Ngr. Oka Wiranata.
2013. Dénpasar lan Don Pasar). Denpasar: Dinas Kebudayaan
Kota Denpasar.
156
Daerah Tingkat 1 Bali
Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpa-
sar: Fak. Sastra.
Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta
Wacana University Préss.
Subandia, I Made dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara
Latin Denpasar: Balai Bahasa.
Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Seko-
lah-Sekolah Lanjutan. Denpasar: Mabhakti.
Sura, I Gde & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA
Hindu Négeri Denpasar.
Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali
Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Ke-
budayaan Propinsi Bali.
157
1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.
2001. Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.
Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan
Bentuk-Bentuk Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakul-
tas Sastra Universitas Udayana.
Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik
Dan Mistik Dalam Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi
Penutur Austronésia Di Bali (Makalah). Denpasar: Program Ma-
gister Linguistik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.
158
GLOSARIUM
Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita ny-
antos wénten wicara-wicara utawi konflik, sané ka-
jangkepin antuk panguntat carita.
159
pamuput, sané kaunggahang ring panguntat sesura-
tan ental.
Latar utawi setting : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kaca-
ritayang ring sajeroning karya sastra.
Murda : judul.
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk
wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder.
160
Pasang pageh : sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nén-
ten dados kaobah.
Tebek nguda : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng
nuek utawi kirang becik.
Tebek wayah : aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun
aksarannyané sampun nuek, nguub miwah sampun
becik.
161