Anda di halaman 1dari 168

Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟

Udiana Sastra
untuk
SMA/SMK Kelas X

Tim Penyusun
Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟

Udiana Sastra
SMA/SMK Kelas X
Pembina:
TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.
Dr. Made Alit Mariana, M.Pd.

Tim Penyusun/Editor:
Dr. Wayan Suardiana.
Dr. I Nyoman Suwija, M.Hum.
Ketut Ardana, M.Pd.
Gst Ngr Yoga, S.Kom.
Ni Wayan Sariani, S.Pd., M.Hum.
Nyoman Suka Ardiyasa, S.Pd.B, M.Pd., M.Fil.H.
I Gede Nala Antara, M.Hum.
Wayan Mudiarni, S.Pd, M.M.
Gst Ngr Agung Artini, S.Pd.
I Gede Gita Purnama Arsa Putra, S.S., M.Hum.
Raka Prama Putra
Ketut Irma Parwati, S.E., M.Pd.
Ayu Putri Suryaningrat, S.S., M.Hum.
Ida Bagus Surya Matra, S.S., M.Pd.
Wahyu Wirayuda, S.S.

Layout dan Ilustrasi:


Ida Bagus Komang Sudarma, S.Pd.
I Dewa Gede Para Marta
Gede Desar Yuartha Putra
I Wayan Eka Sudam Bariana
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan Siswa
Basa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang
materi ajah sané manut ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan
basa miwah sastra Bali. Puniki pacang pinaka dasar kaweruhan miwah kawagedan,
kanggén nglimbakang paplajahan ring sekolah-sekolah sane wénten ring Provinsi Bali.
Saking buku puniki para guru miwah siswa sané jagi malajah, pacang molihang
tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin basa miwah sastra Baliné prasida
kamolihang. Buku puniki kasusun olih pangremba sané sampun waged ri sajeroning
kawéntenan Basa Bali. Titiang pinaka manggalaning Dinas Pendidikan Pemuda dan
Olah Raga ngaturang dahat suksma majeng ring angga tim penyusun bukuné puniki.
Sinah sampun daging buku puniki kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika,
banget titiang mapinunas mangda lédang para guru miwah sujana basa Baliné ngicénin
paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.

Om Santih, Santih, Santih, Om.

Dénpasar, 1 Juli 2016


Kepala Dinas Pendidikan Pemuda dan
Olahraga Provinsi Bali,

TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M.


(NIP. 195908221984032007)

i
PANGAKSAMA
Om Swastyastu.
Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan
Bahasa Bali Siswa Kelas X Sekolah Menengah Atas lan Kejuruan puniki prasida
kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang materi ajah sané manut
ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa lan sastra Bali.
Buku puniki pinaka dasar kaweruhan lan kawagedan, kanggén nglimbakang
paplajahan basa lan sastra Bali ring sekolah menéngah wekasan.
Ring buku puniki, para guru miwah siswa SM A / S M K K e l a s X
sané jagi malajah, pacang ngamolihang tuntunan sané becik gumanti
tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kamolihang. Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan
sastra Bali saha kajangkepin soal-soal pinaka lembar karya siswa
(LKS), saha kajangkepin piteket tuntunan karakter wangsa.
Titiang patut ngangkenin mungguing daging buku puniki kantun
akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget titiang mapinunas mangda
lédang para guru lan sang maraga sujana ring widang basa lan sastra Bali,
ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna.

Om Santih, Santih, Santih, Om.

Dénpasar, 1 Juli 2016

Tim Penyusun

ii
DAGING CAKEPAN

PANGAKSAMA SAKING KEPALA DINAS PENDIDIKAN,


PEMUDA DAN OLAH RAGA PROVINSI BALI ...............................i
PANGAKSAMA ......................................................................................ii
DAGING CAKEPAN..............................................................................iii
PETA KONSEP .......................................................................................v
BAB I PIDARTA BASA BALI .......................................... 1
Palajahan I. Nglestariang Basa Bali .....................................................2
Paplajahan II. Séni Budaya Bali............................................................8
BAB II BASA MIWAH AKASARA BALI ....................... 13
Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali ................................................14
Palajahan II Nyurat Lontar ................................................................23
Palajahan III Nyurat Aksara Bali ring Software ...............................32
BAB III ANGGAH UNGGUHING BASA BALI ............ 37
Paplajahan I Anggah Ungguhing Basa Bali .......................................38
Palajahan II. Anggah Ungguhing Kruna .............................................48
BAB IV TATA BASA.......................................................... 55
Palajahan I Kruna Lingga miwah Kruna Tiron ................................56
Palajahan II. Sandi Suara ....................................................................62
Palajahan III Wewangsan Kruna miwah Wangun Lengkara ..........66
BAB V KASUSASTRAAN ................................................ 77
Palajahan I Kasusastraan Bali ............................................................78
Palajahan II Kasusastraan Bali ...........................................................83
BAB VI GEGURITAN....................................................... 88
Palajahan I Puisi Bali Anyar (modéren) .............................................89
Palajahan II Puisi Bali Purwa (tradisional) ........................................96
Palajahan III Geguritan .......................................................................100
BAB VII GANCARAN ..................................................... 105
Palajahan I Carita Cendet (Cerpén) ................................................. 106
Palajahan II. Satua Bali ...................................................................... 111
BAB VIII DRAMA ...........................................................122
Palajahan I Drama Bali Modéren .................................................... 123

iii
Palajahan II Drama Bali Tradisional ................................................ 133
BAB IX PARI BASA BALI .............................................139
Palajahan I Paribasa Bali (Cacimpedan miwah Cecangkriman)... 140
Palajahan II Paribasa Bali (Wewangsalan miwah Bebladbadan).. 146
PAMUPUT ............................................................................................ 153
DAFTAR PUSTAKA............................................................................ 154
GLOSARIUM ...................................................................................... 159

iv
PETA KONSEP

Materi Bahasa
Bali
Kelas X

VI GEGURITAN
1. Puisi Bali Anyar
I PIDARTA BASA BALI
(modéren)
1. Nglestariang Basa Bali
2. Puisi Bali Purwa (tra-
2. Séni Budaya Bali
disional)
3. Geguritan

II BASA MIWAH
AKASARA BALI VII GANCARAN
1. Basa Miwah Aksara Bali 1. Carita Cendet (Cerpén)
2. Nyurat Lontar 2. Satua Bali
3. Nyurat Aksara Bali ring
Software

III ANGGAH UNGGUHING


BASA BALI VIII DRAMA
1. Anggah Ungguhing Basa 1. Drama Bali Modéren
Bali 2. Drama Bali Tradisional
2. Anggah Ungguhing Kruna

IV TATA BASA
1. Kruna Lingga miwah IX PARI BASA BALI
Kruna Tiron 1. Paribasa Bali
2. Sandi Suara (Cacimpedan miwah Ce-
3. Wewangsan Kruna miwah cangkriman)
Wangun Lengkara 2. Paribasa Bali (Wewang-
salan miwah Bebladbadan)

V KASUSASTRAAN
1. Kasusastraan Bali

v
BAB I
PIDARTA BASA BALI
Kompeténsi Dasar
3.1 Memahami struktur dan kaidah
wacana non sastra (pidato)
dengan berbagai tema, sosial,
lingkungan dan kebijakan publik
secara lisan dan tulis
4.1 Mengabstraksi isi pidato baha-
sa Bali dengan berbagai tema.

Indikator
3.1.1 Nlatarang teges pidarta
3.1.2 Nlatarang wangun pidarta
pidato
3.1.3 Nlatarang soroh pidarta manut
tata cara maktayang
3.1.4 Nlatarang tetikes mapidarta
3.1.5 Ngrereh daging pidato
3.1.6 Mapidarta ring ajeng kelas
4.1.1 Makarya ringkesan pidarta
Palajahan I. Nglestariang Basa Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Panglimbak pangajahan basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa sayan ngamecikang. Basa
Bali sampun sayan makéh sané ngawigunayang, nénten ring wewidangan informal kématen. Silih
tunggil kawagedan sané kaplajahin ring widang pendidikan formal wantah kawagedan mabasa
Bali, inggih punika mapidarta. Pidarta punika wantah panyambung miwah pangiket baos ring
sajeroning acara sané kamargiang, taler ring sajeroning mapidarta basa Bali nyihnayang kawagedan
iraga nganggé basa Bali sané prasida kalimbakang ring makudang-kudang acara sakadi: lomba
mapidarta, acara wanti warsa sekolah miwah sané tiosan.
Mangda alit-alité uning indik pidarta, indayang cawis pitakén ring sor puniki!

1. Babaosan sakadi asapunapi sané kabaos pidarta?


2. Ring dija prasida kapanggihin anak mapidarta?
3. Sira sané ketah mapidarta?
4. Napi sané ketah kabaosang rikala mapidarta?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Pidarta


Indayang wacén téks pidarta ring sor puniki!

NGLESTARIANG BASA BALI

Om Swastyastu
Ida adané sareng sami sané wangiang titiang, Ring galahé sané becik kadi mangkin puniki,
pinih ajeng nénten lali titiang ngaturang rasa angayu bagia mantuka ring Ida Hyang Parama Kawi,
riantukan sangkaning asung kerta wara nugrahan-Ida, titiang, asapunika taler Ida dané sareng sami
sida kasidan mapupul iriki, ngamiletin saparidabdab utsawa pidarta basa Bali, sané kalaksanayang
antuk Kantor Perpustakaan Daerah Provinsi Bali. Dumogi pamargi asapuniki sida maka sarana
ngalimbakang adat miwah budaya Bali wekasan, wastu sida adat budaya Baliné ajeg.
Ida dané sareng sami, patut pisan kapastikayang, mungguing pamargi utsawa pidarta basa Bali
rahinané mangkin puniki, madaging makudang-kudang pabuat sané dahat mautama pisan, pamekas
ring para yowana Baliné ka pungkur wekas. Pawangunan pawongan sakadi mangkiné kabaos
Sumber Daya Manusia (SDM) banget pisan kautamayang ri sajroning nyanggra pawangunan jagat
Baliné, sané ngulatiang paras-paros saha salung-lung sabayantaka matiti krama. Malarapan antuk
semangat reformasi iraga para yowana sareng sami, sampun ngamargiang silih tunggil tata titi
sané kabuatang, maka swadharma sané marupa kapatutan urip pinaka krama Bali.
Punika mahawinan ida dané sareng sami, pamargi utsawa pidarta puniki, siosan ring maka
bantang numbuhang wirasa ring para yowanané, utamin nyane pisan ring para sisya sami, taler
marupa titi pangancan ring para yowana Baliné rikala nabdabang pawangunané ka pungkur wekas.
Antuk punika, mungguing bantang pidarta sané sampun kajantenang nganinin indik “Melalui
budaya baca kita tumbuhkan kecintaan terhadap budaya lokal”. Malarapan antuk bantang punika,
pidarta sané jaga atur uningayang titiang mamurda NGELESTARIANG BASA BALI.
Ida dané, maosang indik perpustakaan, boya ja marupa bebaosan sané anyar. Napi mawinan
asapunika? Riantukan iraga para sisya, ngeninin indik perpustakaan punika, yan inargamayang
tan bina kadi sampun masikian ring kauripan iraga, duaning ring sekolah-sekolah sami sampun

2 Pidarta Basa Bali UDIANA SASTRA


maduwé perpustakaan. Sakéwanten kawéntenannyané patut polih panampén becik saking iraga
sareng sami. Duaning asapunika, ngiring uningin dumun napi sujatiné perpustakaan punika?
tur napi suksman ipun ri kala ngawerdiang utawi numbuhang kecintaan terhadap budaya lokal,
pamekasnyané ring kawéntenan basa Baliné.
Ida dané sareng sami, utsawa pidarta puniki yukti-yukti banget mapituas. Iraga sareng
sami sampun uning, widya sastra sané kaucap ilmu pengetahuan miwah teknologi, marupa
sanjata kalintang utama, sané sida ngaonang awidya, sané dados prakantin sang madéwék
tiwas. Sakéwanten iraga sami durung séngeh, punika sami kasinahané majanten wit sangkaning
perpustakaan. Napi mahawinan asapunika ida dané sami? Riantukan perpustakaan punika, marupa
genah nyimpen buku-buku, surat kabar, foto-foto, miwah dokumen-dokumen tiosan sané marupa
wiwitan kaweruhané sujati.
Pewangunan Sumber Daya Manusia ring aab globalisasi, majanten kagenahang pinih ajeng
pisan, yan tan asapunika sinah iraga pacang katetah antuk panglimbak jagat, uripé tan mapuara
rahayu sangkaning tambeté mapunya. Wangsa luih guna marupa wangsa sané sida ngalintangin
tetenger jagat. Silih tunggil sané sida nuntun, tan sios wantah kaweruhané punika, bilih-bilih
ring kawéntenan yowanané sami. Riantukan ring para yowana kasinanggeh pinaka genah petitis
pawangunan jagaté, sida tan sida becik kaoné punika, majenten sangkaning yowana pamekas.
Nabdabang para yowana mangda sida becik, patut kadagingin antuk kaweruhan. Ring panegara
sané sampun maju, pawangunan generasi mudané kautamayang pisan antuk ngulati kaweruhan,
napi malih kaweruhan punika tan sios maka bobotan jatma urip sané marupa patitis ngulati santa
jagathita.
Ida dané sareng sami, Masa muda adalah masa belajar, asapunika ketah mangkiné, puniki
masuksma iraga sareng sami para sisya, mangda gilik saguluk nelebang kaweruhan. Duaning urip
masarira manusa, tan bina luir petapan ambengan, ring sajeroning alit, wimuda kadi mangkin,
kabaos mengpeng tajep, mangan ngidepang sahananing widya sastra. Pamekas mangda sida
nemu gelang manut bacakan brahmacari asramané, sané sida kaanggén ngempu uripé ka pungkur
wekas. Indiké puniki ageng pisan pikenohnyané ri kala nyanggra pawangunan jagaté sané kaulati,
pamekas rikala ngelestariang basa Bali druwéné.
Napi mawinan iraga sareng sami patut ngelestariang
basa Bali? Riantukan basa Bali punika marupa srana ri kala
mabebaosan ring pantaraning krama Bali, sané kabaos basa
Ibu. Sios ring punika, basa Bali marupa silih tunggil maka
pawilangan budaya Bali, sané dados srana ri kalaning
ngwerdiang pamargin adat miwah agama Hinduné ring
Bali.
Basa Bali puniki wantah tetamian para panglingsir
iraga saking nguni. Duaning asapunika, malarapan antuk
kayun mabasa Bali, napi malih sida manut anggah-ungguh
basanipun, punika dahat mautama pisan, waluya pratingkah
nyihnayang subakti ring sanghyang sastra, sané mapragayan
Sang Hyang Aji Saraswati.
Widya sastrané puniki maka wiwéka, nimbangin becik
miwah kaon, satmaka suluh ri kala kapetengan, wastu
sida nibenin iwang patuté punika. Boya ja iraga tan dados
nuduk budaya dura désa, yan punika kapikayun ngwetuang
rahayu, durusang! Nanging patut yatnain pisan. Samaliha
widya sastra punika marupa jiwa premana ri kala nyujur
jagat Bali ajeg.
Punika mawinan iraga mangda teleb ngaresepang
daging-daging sastra, pageh tan obah. Duaning mauruk

UDIANA SASTRA Pidarta Basa Bali 3


sastra, ngruruh widya guna, tan bina kadi matapa, akéh wénten gegodan, kadi patapan Ida Sang
Arjuna ring Gunung Indrakila. Antuk kapagehan ida matapa, kapaica panah pasupati olih Bhatara
Siwa, wekasan sida maka senjata magutin pangamuk Raksasa Detya Kawaca ri kala ngelurug
swarga lokané. Asapunika carita sané munggah ring Kakawin Arjuna Wiwahané.
Iraga para sisya sareng sami, punika anggén pratiwimba, mangda sida plapan malajah mauruk
sastra, sakadi memarginé mangda sida rauh katanggu. Maka cutet, masekolah mangda ngantos
molihang ijasah, raris kaweruhané punika anggén nyanggra kauripané wekasan, duaning punika
marupa kapatutan iraga maprawerti, maka panrestian jadma Bali luih guna.
Cihna subakti ring Sang Hyang Sastra, patut nguripang sahanan pratingkah sané dados
swadharmaning sisya. Pamekas ngelestariang basa Bali druwéné, wantah masrana antuk setata
mingsinggihang purwa dresta, makadi adat, seni miwah kesenian, tata cara urip ring desa pakraman,
miwah sapatunggilan nyané sané kajiwa premanain antuk Agama Hindu, sakadi sané mungguh
ring bacakan Tri Hita Karana. Tri Hita Karana mateges tigang kapatutan ngulati karahayuan ring
jagaté, luiré astiti bhakti ring Ida Hyang Widhi Wasa, paras-paros pantaraning kamanusan, miwah
lulut asih ring sarwa prana-prani. Yan sakadi mangkiné kabaos harmonisasi antara manusia
dengan Tuhan, harmonisasi antara manusia dengan manusia, dan harmonisasi antara manusia
dengan alam sekitarnya.
Ngelestariang basa Bali, taler marupa kapatutan iraga sareng sami, maka pretisentana sané
embas ring Bali, nanging panglahlah budaya dura negarané patut waspadain, mangda tan ngrubéda,
riantukan puniki sida ngwetuang jagat Baliné rusak. Adat budaya, miwah basa Baliné manggehang,
kukuhang manut sastra agama Hindu, janten jagat Baliné sané sampun kaloktah rauh ka jaba negara
sida ajeg. Samaliha sampunang waneh-waneh lunga ka perpustakaan, asapunika taler rikalaning
malajahin basa Bali, mangda tan linyok ring sesana kadi jatining anak Bali. Yan punika sida kaulati
sareng sami, jagat Baliné landuh, gemah ripah loh jinawi, tata tentrem kerta raharja sekala-niskala,
sané kabaos moksartham jagat hita ya ca iti dharma.
Ida dané sareng sami,
Yan cutetang titiang matur maka pangringkes daging pidarta puniki:
1. Perpustakaan inggih punika genah
nyimpen buku-buku, majalah, foto-foto, film,
dokumen miwah sapetunggilanipun, maka
pabuat kaweruhan.
2. Ngelestariang basa Bali, punika
marupa sahanan pratingkah lan parisolahe sané
mapetitis nglanggengang idik purwa drseta,
sané dados tetamian para leluhuré nguni, sané
kajiwa pramanain antuk sastra agama Hindu.
3. Sané patut ngelestariang basa Baliné
punika wantah iraga sareng sami. Pinaka sisya
sané wénten ring Bali, pamekas sang sané
urip tur kamertanin antuk sari-sarining bhoga
jagat Baliné, kamanggala antuk para guru sami
miwah sang angawa rat maka Guru Wisésa.
Punika sané patut ngajegang, maserana antuk
kayun lascarya tan paleteh.
4. Indik pamarginé ngelestariang basa
Bali, tan mari mawiwéka antuk kapatutan.
Asing-asing sané ngawetuang paras-paros,
sagilik-saguluk salunglung sabayantaka, manut
swadharmaning dados sisya, patut utamayang
mangda tan kaicalan cihna kadi anak Bali, kadi

4 Pidarta Basa Bali UDIANA SASTRA


mangkiné kabaos jati diri kebalian orang Bali.
Ida dané sareng sami sané kusumayang titiang. Wantah asapunika mungguing atur pidartan
titiang, mogi-mogi wénten pikenohipun. Tios ring punika, titiang tan lali nglungsur agung rena
pangampura, menawi wénten maka kirang-kirangipun. Pinaka wesananing atur, puputang titiang
antuk parama santih.

Om Santih Santih Santih Om

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh artos kruna ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi
mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
No Kruna Artos Kruna
1. ngawerdiang
2. nyanggra
3. tambet
4. mungguh
5. waneh
6. cihna
7. swadharmaning
8. ngulati
9. kaweruhan
10. inargamayang

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin daging pidarta ring ajeng!
1. Napi murdan pidarta ring ajeng?
...........................................................................................................................................................
2. Ritatkala wénten acara napi pidarta ring ajeng kawedar?
...........................................................................................................................................................
3. Manut daging pidarta ring ajeng, indik napi sané kawedar ring pamahbah pidartané ?
...........................................................................................................................................................
4. Manut pidarta ring ajeng, napi mawinan iraga sareng sami patut ngelestariang basa Bali?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Pidarta


5.1 Teges Pidarta miwah Tetujon Pidarta
Kruna pidarta wantah alus saking kruna pidato, mawit saking kruna bahasa Melayu pidato.
Kruna pidato sampun ngranjing dados kruna ring bahasa Bali andap, sané wangun alusnyané
pidarta “pidato”. Pidarta inggih punika bebaosan marupa daging pikayunan sané kawedar ring
ajeng sang sareng akéh mangda napi sané kawedar punika prasida karesepang saha kalaksanayang.
Pidarta inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar
majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baose punika kayun

UDIANA SASTRA Pidarta Basa Bali 5


nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang
saha kalaksanayang. Sang sané mapidarta kabaos orator.
Pidarta sajeroning panglimbak Basa Bali napi malih ring aab jagat téknologi sané mangkin,
maduwé widangan sané mabuat pisan pinaka média ring sajeroning nglimbakang Basa Bali ring
pakraman taler ring kawéntenan widang pendidikan formal sané maduwé tetujon, utamannyané
mangda para siswané uning tur waged mabasa Bali sané kacihnayang antuk paplajahan Basa Bali
ring sekolah-sekolah.
Utaminnyané ring widang pendidikan formal, kawagedan mabasa sajeroning materi indik
pidarta wantah silih tunggil sané mabuat sajeroning para siswa, riantukan materi pidarta punika
prasida ngicénin para siswa indik nincapang kawagedan soang-soang para siswané sajeroning
mabasa Bali, taler pinaka piranti pengembangan informasi ring pakraman taler ring sekolah.
5.2 Wangun Pidarta
Pidarta basa Baliné pateh sakadi karangan surat sané ketah madaging pendahuluan, isi,
miwah penutup. Pateh sakadi ring bahasa Indonesia, pidarta basa Baliné maderbé wangun utawi
format sasuratan sané pastika. Ring sor punika pacang katlatarang wangun pidarta basa Baliné
sané kapalih dados tiga,inggih punika:
a. Purwaka/Pamahbah (pendahuluan)
b. Daging pidarta (isi pidato)
c. Pamuput (penutup)

5.3 Soroh Pidarta Manut Tata Cara Maktayang


Ri kala mapidarta, wénten makudang-kudang tatacara maktayang pidarta, sakadi ring sor
puniki:
a. Pidarta Kawacén (Manuskrip): Pidarta sané nganggén naskah utawi teks, ri kala map-
idarta raris kawacén téks sané sampun kasayagayang. Pidarta punika sampun kaparidab-
dabang téksnyané nganutin genah miwah galah rikala mapidarta.
b. Pidarta Kaapalang (Memoriter): Pidarta sané sampun kaparidabdabang langkungan, tur
ri kala pacang mapidarta sang sané mapidarta nénten nganggén téks sané kawacén. Pi-
darta puniki sujatinnyané sampun karencanayang, sampun madué teks, raris teks punika
keapalang. Ri kala mapidarata, sang mapidarta nénten ngwacén miwah nénten makta teks.
c. Pidarta Dadakan (Impromtu): Pidarta sané kalaksanayang ring acara sakadi acara paw-
iwahan. Pidarta puniki sida mamargi ri antukan sang sané pacang mapidarta punika na-
daksara kasudi mapidarta.
d. Pidarta Ringkesan (Ekstempore/skema): Pidarta sané kabaktayang nganggén ringkesan.
Téks pidarta kakaryanin sané ringkes utawi bantang-bantang bebaosan manten sané kasu-
rat. Raris ri kala mapidarta, téks punika kawacén sakéwanten dikembangkan malih rikala
mapidarta.

6 Pidarta Basa Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 6. Pituduh Ngraga
6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki
1. Indayang tlatarang teges pidarta!
...........................................................................................................................................................
2. Indik napi sané kaunggahang ring purwakaning pidarta?
...........................................................................................................................................................
3. Napi kémanten sané ngranjing ring pamuput pidarta?
...........................................................................................................................................................
4. Tlatarang sané kabaos pidarta ringkesan!
...........................................................................................................................................................
5. Napi mawinan ring lomba nganggén pidarta kaapalang?
...........................................................................................................................................................

6.2 Indayang Surat Tetuwek Pidarta ring Ajeng

......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Pidarta Basa Bali 7


Paplajahan II. Séni Budaya Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Pidarta pinaka silih tunggil seni mabebaosan prasida dados sarana ngwedar pikayunan
majeng ring anak tiosan, tetujoné mangda sang sané miarsayang prasida ngresepang miwah
nglaksanayang napi sané sampun kawedar. Pidarta kabaos pinaka pangiket baos ring sajeroning
acara sakadi rikala lomba mapidarta, acara wanti warsa sekolah, acara sekaa truna miwah sané
tiosan. Irika orator pastika nyihnayang kawagedan nganggén Basa Bali miwah kawagedan
rikala maktayang pidarta. Punika mawinan risampuné uning ring soroh miwah tata cara makarya
pidarta, mangda sayan jangkep kaweruhan sané kapolihang, mangkin alit-alité taler mangda uning
tetikesan rikala mapidarta. Benjang pungkur yéning kasudi maktayang pidarta mangda napi sané
kabaktayang prasida mamargi antar.
Sadurung alit-alité ngawitin paplajahan indik tetikesan pidarta miwah prasida mapidarta,
kaaptiang alit-alité mangda uning ring daging pidarta sané mamurda “Ngrajegang Seni Budaya
Bali Malarapan antuk Pésta Kesenian Bali”, sadurungnyané mangda alit-alité nénten lali ring
paplajahan sané sampun lintang, alit-alité mangda nyaurin pitakén ring sor puniki!
1. Napiké wénten sané sampun naenin mapidarta?
2. Napi sané patut kasiagayang sadurung mapidarta?
3. Napi manawi tatujon anaké mapidarta?
4. Sapunapi carané mapidarta mangda nudut kayun?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Pidarta


Indayang wacén téks pidarta ring sor puniki!

Ngrajegang Seni Budaya Bali


Malarapan antuk Pésta Kesenian Bali

Suksma aturang titiang majeng ring pangénter acara antuk galah sané sampun kapica ring
déwék titiang,

Ida dané sareng sami, utaminipun majeng ring angga tim juri sané dahat kusumayang titiang,
Para guru miwah atiti sané wangiang titiang, punika taler para pamilet utsawa pidarta Basa Bali sané
dahat tresnasihin titiang. Sadurung titiang nglantur matur, pinih riin ngiring sareng-sareng ngastiti
ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa malarapan antuk pangastungkara panganjali“Om Swastyastu”

Rumasa bagia pisan titiang riantukan prasida masadu ajeng sareng Ida dané ring galah sané
becik puniki. Sadurungnyané ngiring sareng-sareng ngaturang suksmaning manah majeng ring
Ida Sang Hyang Widhi Wasa santukan sangkaning asung kerta waranugraha-Ida, titiang punika
taler Ida dané sareng sami prasida manggihin karahayuan. Ring galahé sané becik puniki, titiang
jagi ngaturang pidarta sané mamurda “Ngrajegang Seni Budaya Bali Malarapan antuk Pésta
Kesenian Bali”.

Ida dané sareng sami sané wangiang titiang,

Maosang indik jagat Bali, pastika sampun kauningin sareng sami, Bali wantah pulo sané
sampun kaloktah kantos ka dura negara pinaka pulo sané makeh pisan madrebé seni miwah budaya,

8 Pidarta Basa Bali UDIANA SASTRA


punika majanten Bali kasengguh pulo
sané nginggilang kasenian. Sajaba
punika, seni miwah kasenian nentén
lian pinaka silih tunggil pah-pahan
ring saluiring kahuripan jadma
Baliné. Yening dumun, kawéntenan
seni ring krama Bali nénten ja lian
wantah pinaka yadnya. Seni sané
kadasarin antuk ngayah, nénten ja
ngayah majeng ring seni punika
kémanten sakéwanten majeng ring
sapasira ugi sané ngaksi utaminipun
Ida Sang Hyang Widhi Wasa.
Kawéntenan seni ring Bali su-
jatinyané nénten prasida kapasahang
sareng kawéntenan budaya agraris http://img2.bisnis.com/bali/posts/2014/06/14/45551/pkb-oke.jpg
para jana Baliné. Budaya agraris puniki sané ngawinang seni ring Bali sayan nglimbak. Seniman
Baliné nguni nadosang seni pinaka yadnya sané nénten ngaptiang pikolih saking seni punika.
Punika mawinan makasami pikobet indik ekonomi sampun prasida katatasang santukan jagat
Baliné sampun landuh malarapan antuk matatanduran. Baga pertanian puniki sané ngawinang
pikobet ekonomi sareng pikayun jagi nyihnayang rasa antuk seni prasida mamargi becik, majanten
ngawinang seniman Baliné nguni nénten ja kaucap seniman kémanten taler kaucap wong tani sané
waged ring dharma pamaculan.
Dunia agraris puniki pinaka sumber inspirasi medalnyané karya seni ring Bali. Silih
tunggil sasolahan, gamelan, gegambaran, miwah ukiran akeh pisan ngambil wangun miwah rupa
sané sering pisan prasida kacingakin ring dunia agraris. Sané prasida kanggén imba minakadi seni
lukis, gegambaran kahuripan ring carik miwah tegal dados silih tunggil seni lukis klasik ring Bali.
Seni lukis klasik Bali sané sampun kaloktah antuk taksun gegambaran kahuripan ring carik inggih
punika lukisan kadi Pengosekan Ubud miwah Batuan. Carik miwah tegal prasida dados serana
nyihnayang kréasi sané linuih olih para senimané taler prasida dados cecirén sané khas ring seni
lukis klasik Pengosekan miwah Batuan.
Pariwisatané sané sayan nglimbak taler ngawinang wewidangan pertanian ring Bali sayan
rered. Aab jagaté sakadi mangkin sayan ngawinang para jana Baliné nyujur parilaksana sané
konsumtif, sayan doh ring jati diri sané sujati pinaka manusa sané nginggilang seni miwah budaya.
Kasujatiané Pariwisata Bali prasida nglimbak sakadi mangkin santukan kawéntenan seni miwah
budaya agraris. Akéh wisatawan sané rauh ka Bali jagi nyingakin kaasrian palemahan jagat Baliné,
majanten taler nyaksiang seni miwah budaya sané kadruwénang olih parajana Baliné. Panglimbak
sektor pariwisata budaya sapatutnyané yukti-yukti katiténin. Pariwisata budaya pinaka piranti
sané kaanggén nyobyahang Baliné. Profésor Doktor Ida Bagus Mantra pinaka sujana, gubernur,
miwah budayawan Bali ring warsa 1978 mapikamkam ngwéntenang festival kesenian, genah
seni miwah budaya saking sajebag jagat Baliné mapupul, sané kawastanin Pésta Kesenian Bali
(PKB). PKB kaaptiang mangda prasida dados genah sesolahan seni, karya seni sané dahat linuih
tur kawistara sané sida kaaturang olih parajana Baliné. PKB taler kaapti mangda prasida dados
sarana ngajegang, ngwerdiang, miwah nglimbakang seni budaya Baliné. Seni budaya sané kantun
ajeg kantos mangkin, makéh madaging sané kabaos tattwa, piteket-piteket sané dahat mabuat,
warisan budaya, pangweruh, miwah seni sané sida ngwetuang kreasi, inovasi, miwah adaptasi
budaya. PKB sané kaping tigang dasa nem (36) mamurda “KERTAMASA”, dinamika kehidupan
masyarakat agraris menuju kesejahteraan semesta, sapatutnyané prasida dados dasar ngwerdiang
daya kreatif ring para senimané sané wénten ring Bali. Lianan malih, mangda metu karya seni sané
linuih, sané mautama, sané prasida dados karya seni sané kawistara.

UDIANA SASTRA Pidarta Basa Bali 9


Unteng pikayun PKB warsané mangkin sampun patut pisan sareng suksman kahuripan para
krama Bali sané kajiwa pramanain antuk seni miwah agraris. Sampun masikian sareng utsaha
Baliné ngupapira sektor pertanian puniki wit saking warsa 2012 sané sampun dados warisan budaya
dunia utawi kabaos World Heritage. Wong tani miwah subak pinaka benteng utama sané ngurip
kawéntenan agraris ring Bali. PKB ring warsané puniki sapatutnyané prasida dados genah mulat
sarira miwah mengangkat derajat kearifan lokal ring Bali. Santukan kahuripan agraris punika
nénten ja pacang mararéan ngicén inspirasi ring para senimané.

Ida Dané sareng sami sané wangiang titiang,

Seni miwah budaya wantah taksun jagat Baliné, Napi malih pertanian pinaka jiwa pramana
jagat Baliné. Punika mawinan pinaka semeton Bali, napi malih para yowana, sujatinipun madrebé
genah sané becik pisan mangda seni miwah baga pertanian sané wénten ring Bali mauwah sayan
becik tur linuih, punika taler ring PKBné. Yéning iraga pinaka yowana Bali tresna kapining seni
miwah budaya pertanian ring Bali, pastika uning yéning sané mauwah punika sujatinipun mawit
saking iraga soang-soang. Sakadi pidarta sané kawedar olih Presiden Soekarno,”beri aku sepuluh
pemuda, niscaya akan ku guncangkan dunia”. Soekarno pracaya pisan, wantah para yowana
sané prasida ngubah kawéntenan jagaté, ngetisin jagat antuk daging sastra sané madasar antuk
agama. Iraga pastika setata ngaptiang mangda PKBné prasida wénten ri sajeroning pamargin kes-
eniané ring Bali, nénten ja wantah dados pésta sané napkala santukan prabéa saking pemrintah
sampun kacumawis, sakéwanten yéning sida mangda nénten rauh irika kéwanten, nyujur pangaptin
PKB sané kapikamkam duké riin. Para yowana Bali sareng sami, ngiring waliang tetujon PKBné
http://1.bp.blogspot.com/-nxEOnIyHpwg/UZpHX8oM4FI/AAAAAAAAAos/u-ciFBAIITk/s1600/Okokan-300x191.jpg

sakadi pangaptinné riin, mangda yukti-yukti PKB dados genah ngayah nyihnayang kawagedan
para yowana sareng sami, mangda yukti mataksu mawastu kawistara. Duaning asapunika Tim
Pengawas Independen miwah Tim Kurator mangda sayuakti niténin pamargin PKBné mangda ka
pungkur wekas sida sayan becik, sayan ngulangunin, tur sayan nudut kayun sang sané ngatonang.
Napi sané sampun sida katur, cutetang titiang sakadi puniki:

Inggih Ida dané sané wangiang


titiang,

Napi sané sampun sida katur, cu-


tetang titiang sakadi puniki:
(1) Pinaka krama Bali, iraga sareng sami
patut ngrajegang seni budaya Bali
(2) Pesta Kesenian Bali silih tunggil
serana ngrajegang miwah nglimbakang
seni-budaya Bali
(3) Pamargin Pesta Kesenian Bali patut
terus kamargiang, sakéwanten mangda
terus taler katiténin.

Inggih para panuréksa sané wangiang


titiang, punika taler pamiarsa sami sané singgihang titiang,
Wantah asapunika pidarta sané prasida aturang titiang ring galahé sané becik puniki, dumogi
wénten pikenohnyané. Dahat suksma aturang titiang santukan Ida dané sareng sami sampun
prasida miarsayang daging atur pidartan titiangé. Yéning wénten basa basita, atur titiang sané
nénten munggah ring kayun, titiang nglungsur geng rena pangampura, duaning punika sami metu
saking kawimudan padéwekan titiang. Inggih, pinaka pamuput atur, titiang ngaturang parama
santih.

10 Pidarta Basa Bali UDIANA SASTRA


Om Santih Santih Santih Om

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh miwah surat artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh miwah nyurat artos kruna
puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna

1 kaloktah
2 nglimbak
3 ngwerdiang
4 katitenin
5 miarsayang
6 kawimudan
7 kacumawis
8 kapikamkam
9 landuh
10 napkala

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


1. Napi murdan pidarta ring ajeng?
...........................................................................................................................................................
2. Napi manten inspirasi karya seni sané prasida medal sangkaning kahuripan sawah tegalan
ring Bali?
...........................................................................................................................................................
3. Napi manten tetujon para wisatawané rauh ring Bali?
...........................................................................................................................................................
4. Napi pikamkam Profesor Doktor Ida Bagus Mantra ring warsa 1978 ?
...........................................................................................................................................................
5. Napi sané kaaptiang ring kawéntenan PKB sané kalaksanayang nyabran warsa?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Mapidarta


5.1 Tetikesan Rikala Mapidarta
Ri sampuné uning ring soroh pidarta miwah tata cara makarya pidarta, sané mangkin
mangda sayan jangkep kawagedan indik mapidarta mangda kauningin indik agem-ageman utawi

UDIANA SASTRA Pidarta Basa Bali 11


tetikesan rikala mapidarta. Tetujoné mangda ri kala mapidarta prasida nudut pikayunan sang sané
miarsayang. Mawali malih ring tetujon sang mapidarta mangda napi sané kabaosang, katlatarang
miwah kawedar prasida kaincepang sajeroning angen raris kalaksanayang ri sajeroning kahuripan.
Ri kala mapidarta, tetikesan sané patut kauratiang mangda prasida mamargi antar inggih
punika:
1. Wicara inggih punika ngeninin indik topik utawi unteng daging pidarta, sané prasida nudut
kayun para pamiarsa.
2. Wiraga inggih punika semita, raras, agem, utawi bahasa tubuh sang sané mapidarta.
3. Wirama inggih punika tata suara sané mapaiketan ring suara/vokal miwah intonasi sané
anut ring punggelan lengkara mangda kapireng lengut.
4. Wirasa inggih punika rasa penghayatan ri tatkala mapidarta mangda daging pidarta punika
prasida nuek pikayunan sang sané mirengang.

Pidabdab 6. Pituguh Ngraga


1. Tlatarang tetuwek pidarta ring ajeng!
2. Indayang tlatarang napi tetujon sané kaaptiang ri kala mapidarta?
3. Indayang carca, tetikes pidarta sané pinih riin patut kauningin sajeroning mapidarta !

Pidabdab 7. Pituduh Ngraga


Indayang makarya skéma ringkesan materi indik pidartané puniki !

Pidabdab 8. Ringkesan
Pidarta inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar
majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baose punika kayun
nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang
saha kalaksanayang. Wangun pidarta inggih punika purwaka/pamahbah,daging pidarta, pamuput.
Soroh pidarta wénten pidarta kawacén, pidarta kaapalang, pidarta dadakan, miwah pidarta
ringkesan.

mÞjh*¾edewk¾Š)lnÓ*¾tuwu;¾.
Mlajahang Déwék Salantang Tuwuh

12 Pidarta Basa Bali UDIANA SASTRA


BAB II
BASA MIWAH AKSARA
BALI
Kompeténsi Dasar
3.2 Memahami struktur bahasa Bali,
sejarah aksara dan jenis-jenis
aksara Bali secara umum, pasang
aksara, tata cara nyurat lontar,
dan menulis aksara Bali dalam
software.
4.2 Memproduksi wacana beraksara
Bali dalam lontar dan Software

Indikator
3.2.1 Nlatarang wangun basa Bali
3.2.2 Nlatarang panglimbak (sejarah)
aksara Bali
3.2.3 Nlatarang soroh aksara Bali
3.2.4 Nlatarang pasang aksara Bali
3.2.5 Nartayang serana nyurat lontar
3.2.6 Nartayang tata cara nyurat
lontar
3.2.7 Nlatarang program sané
kanggén nyurat aksara Bali ring
Software
3.2.8 Nlatarang tata cara nyurat
aksara Bali ring Software
3.2.9 Nglatih nyurat aksara Bali ring
Software
4.2.1 Nyalin wacana maaksara Bali
ring lontar miwah Softwaré
Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)


Basané nyihnayang wangsa. sapunika sesenggakané maosang. Sané mangkin bebaosan kadi
asapuniki nénten ja mawiguna malih. Santukan saluwiring basa patut prasida kaplajahin antuk
sekancaning para jana ring jagaté. Santukan basa punika pinaka serana sané utama ri kala pacang
micayang miwah molihang sehananing informasi. Sakéwanten pinaka parajana Bali sampun
sepatutnyané ngwikanin basa Bali pinaka basa ibu sané ngamanggehang saha nglestariang budaya
Baliné. Duwaning sapunika ngiring saurin pitakéné ring sor:

1. Sira uning napi sané kebaos basa (bahasa)?

2. Basa napi kémanten sané sampun kauningin?

3. Napi sané patut kauningin yéning jagi nyurat basa?

4. Aksara napi sané ketah kanggén ri kala nyurat basa Bali?

Pidabdab 2. Ngwacén Wacana Maaksara Bali


Indayang wacén wacana maaksara Bali ring sor puniki!

Zÿuju;¾buln/.

bukn)k)pin¾ÀnÑ¡s¾ãiks¾Àism®í(¾tus&¾Zøÿd*¾\)\Ð)b*¾huløeHÿeMÿ\n¾æisgen.mul
jÞ)mòbøyn¾éru;¾,d)gg¾Àpbuwin¾Ñ)m)n¾åehn*¾tømæl¾Škøt/.hedÂegn¾Àis)m®í(¾tus&¾t
ehn¾Ó)t)g/.eHÿeMÿ\enegn¾Ð\in¾Ðhu;.eTÿmkÉxtus&¾hdhnk¾Ñøsmæ&¾bnip
h)k/hpbuwin¾Â)m)nin¾Š)jbÏrmeneDÿegn/.

eyn¾Â±jum)ppsn¾Ñirurue\tus&¾tehn¾å)l;¾k)n);¾Zÿmãt¾Šrhnek¾Þn/.høt);¾
pni\álenb)n%¾ni\áløn¾éln¾Ó¡s&¾meTÿløhn¾Ð\in¾Ðhu;¾,hpbuwin¾ßk)Z*ÿu¾mnis¾Ó)ekn¾À
nk/,hsenmh)l¾Šjn¾Àiy\)l;¾bøbø;,hnekdisisie\orh*¾ekenÐZéÿcrh)
nÓl¾ßgulu*¾bøbø;¾en.minb¾À¡løyn¾ß)rst)ekn¾Àibensugø;¾,hpbuwin¾ŠkÓøhuløyn¾ß)
lj;¾kwiessn/t)ekn¾ãløyn¾á¡rut)g);¾diedsp)n\á¡n¾®¡cu.eb;¾eyn¾æ)pysn¾Àis)m®í(¾

14 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


ydiypin¾Ó¡s&¾hdÏrhønn¾Ðj%¾kÞøeWÿn¾Š)ttymspuet¾æoel*¾,mhud%¾\)Zé¨ÿ,mc)ò
k¾Ñøkup&enbu\pucuk¾Ùrib*.bs*¾eng)edeGÿenÑel¾áoenÑl/,p)\d)egÂehenÑep¾ßo
eKÿ;¾ekenÐZéÿcrb)eDÿeDÿl¾Àen\pit¾Þw*¾eKÿrihgu*¾puren.eTÿbcihÂmnu
senZÿpkdihku,h)\Šp¾Ó)ekn¾æedewkenkløwt¾ã)eLÿg/,\nÑ)l*¾ksugøh
n¾»rmmiw;¾kbøsn¾á¡rueneDÿegn/.jninujurhønp$wnip)n\ál/,14,´´ø;¾k)d
s,mk)n);¾høyZøÿmæ\in¾á¡ruensmãil\mteKÿn¾À¡nÑ¡k¾Àølà¡p\Ék×jiwhenp)lj
hønh´´ø;¾hensubløwt/.s)m)\n¾æ)sn¾ŠubhøygegeSÿn¾ßjln/,swrt
rjm/,10,mtnhøensubsyn¾Â)g)h*,n)k)d¾ßsi;¾høs)m®í(¾diyÏpn¾À¡m;¾gurut)g);¾pi
nkguruen.ditudibelbnÑ¡*¾sisikjhenhúk¨¾mpÉdms/,gurut)g);¾msiltø
d&¾,mbusnp)ptøhn/,høt);¾m)mch)nÓl¾Ð)kwin¾À(junwiwhensmãil\\)mukkøn
\n/,mwinn¾Ñintehløyumsm®¡rn¾æh)s¾ãrk¾Ð)køn\n¾ñk¾Çrtn;¾kuruek×tÉenh
enkh)b)køn¾ãhn¾á)tø;¾.

mrkpcdiwirmeTÿtkensubynZé)ÿk¾Àbris¾Ñituks)lgøn¾ãhn¾æn)k
enhøs)m®í(¾.tønÑkn¾ãtøesÂn\Ð)jutøn¾Çic&¾s)òm¾á¡rut)g)ehhenm)d)m¾Ñisisik\in¾ãel
skpetshe\oe\Ðo\in¾æt)kenhøs)m®í(¾hentus&¾hdmsmãtŠrseKÿenÑ
en.
eHÿlø;¾”h(ypduhu\n/,22,s)epÓmã$¾,1990.

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh miwah surat artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka
silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1. pisaga
2. degag
3. rerama
4. nyambat sara
5. bibih mael
6. kawisésan
7. apit lawang
8. nyapa kadiaku
9. ngandelang
10. gagéson

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 15


Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
1. Sapunapi parilaksanan I Gumbyar punika ?

2. Napi kranané bibih I Gumbyaré kebaos kadi ental magulung ?

3. Ring dija I Gumbyar maguru?

4. Sapasira wastan guruné I Gumyar?

5. Indik napi sané keplajahin antuk I Gumyar?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Wangun Basa Bali


5.1 Wangun Basa Bali

Dudonan basa Baliné pateh sakadi ring bahasa Indonesia luiripun:

a. Aksara tegesipun gambar suara utawi lambang suara (gambar bunyi). Aksara punika wénten
kalih soroh minakadi Aksara Suara miwah Aksara Wianjana (Vokal miwah Konsonan). Basa
Baliné punika lumbrah kasurat antuk kalih aksara luwiré aksara Latin miwah aksara Bali.

b. Wanda tegesipun marupa kepahan saking kruna inggian ri sajeroning kruna lingga utawi kru-
na tiron. Dadosné wanda punika marupa pupulan saking makudang-kudang aksara sané pinaka
serana ngwangun kruna. Tiosan ring punika wénten taler wanda sané marupa kruna lingga
sekadi “nah”, “dé,” “nyén”, “ba”, “sing”, “nyak” miwah sané lianan.

c. Kruna tegesipun pupulan makudang-kudang kecap utawi wanda sané sampun maduwé arti.
Kruna punika wénten sané awanda, wénten taler sané kawangun antuk makudang-kudang
wanda, minakadi :

Kruna awanda: sing, nyak, cang, ba,nah, miwah sané lianan.

Kruna kalih wanda: meja, ani,suba,mata, jaja.sela,buku,baju, msl

Kruna tigang wanda: bendera,sepatu,celana, jendela, kemeja,semang-


ka,celana,buaya,telaga,miwah sané tiosan

Kruna petang wanda: liligundi,katibangbung,kalimayah,miwah sané tiosan

Kruna limang wanda: katimimbulan, katiwawalan, katibubuan ,miwah sané tiosan

d. Lengkara inggih punika pupulan makudang-kudang kruna sané sampun madué lelintihan
pepaosan sané pasti. Lelintihan sané ngwangun lengkara punika sekadi:

a. Puguhing lengkara/Jejering lengkara

16 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


b. Piorah/linging lengkara

c. Penandang/penampén lengkara

d. Keterangan:

• Keterangan genah

• Keterangan dauh

• Keterangan kahanan

• Keterangan wilangan

Conto :

1.Rada Swari nyurat aksara Bali ring lontaré tuni semengan.

2.Madé Parwati nyurat kaligrafi di kanvas.

3.Kadék Maharani ngigel légong di Pura Dalem ibi sanja.

5.2 Panglimbak (Sejarah) Aksara Bali

Yéning selehin saking nguni, kawéntenan aksara Bali punika mawit saking India. Sané da-
dos babon aksara Bali ring India mawasta Aksara Brāhmī. Aksara Brāhmī puniki sampun wénten
miwah kawigunayang ring India kirang langkung 300 SM (Bühler, 1962). Cihna kawéntenan
Aksara Brāhmī puniki wénten marupa prasasti-prasasti sané munggahang aran Raja Asoka. Raris
Aksara Brāhmī sayan nglimbak kawéntenan nyané ngantos ka India Selatan, ring India Selatan
puniki Aksara Brāhmī dados Aksara Pallawa. Aksara Pallawa raris ngranjing ke Indonésia, ring
Indonésia Aksara Pallawa sayan nglimbak raris dados Aksara Kawi (Casparis, 1975; Griffith,
2014). Aksara Kawi sané kapertama ring Indonésia kapanggihin ring Jawa Timur sané berangka
tahun 750 Masehi. Aksara Kawi punika kasurat ring Prasasti Plumpungan, ukiran aksara nyané
sampun campuh, nénten malih becik kawéntenan nyané. Aksara Bali Kuna wantah varian saking
Aksara Kawi (Damais, 1995). Prasasti Bali Kuna sané pinih wayah (tertua) inggih punika prasas-
ti Sukawana A1 (804 Śaka atau 882 M). Raris prasasti tiosan Banua Bharu IA (Bebetin), sané
berangka tahun 818 Śaka (896 M). Makudang-kudang prasasti tembaga sekadi Prasasti Kehen
A, Fragmen Prasasti Angsri A, miwah Prasasti Srokodan (916 M) pinaka prasasti sané ngawigu-
nayang Aksara Bali Kuna sané pinih wayah utawi tertua (Astra, 1981).

Aksara Bali sayan nglimbak kawéntenan nyané santukan nénten naenin putung kawi-
gunayang ri sajeroning parikrama. Manut Wiguna (2002), Aksara Bali Kuna puniki raris dados
Aksara Bali Tengahan. Aksara Bali Tengahan puniki kasurat ring lempeng tembaga pateh sekadi

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 17


nyurat ri sajeroning lontar. Saking Aksara Bali Tengahan puniki raris dados Aksara Bali Lumrah,
utawi Aksara Bali sané katah kauningin rahinané mangkin. Mangda danganan antuk ngresepin,
ring sor puniki pamargin panglimbak Aksara Bali:

Ring sor puniki panglimbak rupan (perubahan bentuk) Aksara Bali.


Prasasti Tembaga Lontar
Cetak/Digital
Peruba-
Abad han Abad ke 1984 1988 1993
Waktu 1060 1065 1204 1398 1894
ke-10 -18

Aksara
‘ha’ h
Sudarma (2016)

5.3 Soroh Aksara Bali

Aksara tegesipun lambang suara utawi gambar suara. Ring sajeroning masyarakat Hindu-Bali
aksara punika nénten ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang Ida
Bhatara utawi dados kanikayang ngiasaning Ida Bhatara. Aksara punika taler dados dasar/simbol
palekadan miwah ngamademang. Aksara puniki madué genah miwah fungsi sosial religius sané
ngraksa budaya Bali miwah pinaka pangraket iraga masameton ring sajeroning Agama Hindu-Bali.
Yéning nénten wénten aksara, masyarakat Bali punika sakadi kaicalan kasujatian déwéknyané.
Mawinan aksara punika patut ngamolihang jejuluk utawi gelar sakadi Mahkota Kebudayaan Bali.

18 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaangén nyurat sajeroning aksara Bali. Aksara
punika wénten kalih warna kawastanin:

a. Aksara Suara (vokal)

b. Aksara Wianjana (konsonan)

Salanturnyané aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun:

a. Aksara Wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang baasa Bali lumrah, upami :
urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan.

b. Aksara Swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa kawi, Jawi Tengahan,
Sanskerta. Upami: Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka.

c. Aksara Modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami:
Japa Mantra.

5.3.1 Aksara Wréastra

h, n, c, r, k, d,
t, s, w, l, m, g,
b, \, p, j, y, z,
5.1.1.1 Gantungan miwah Gémpélan

¨¨¨À¨, ÿ ¨¨¨Â¨, ¨¨¨Ç¨, ¨¨¨É¨, ¨¨¨Ð¨, ¨¨¨Ñ¨,

¨¨¨¨Ó , ÿ¨¨uæ, ¨¨¨¨Ù, ¨¨¨¨¨Þ, ¨¨¨¨ß, ¨¨¨¨¨á,

¨¨¨¨¨ã,ÿ ¨¨¨¨å, ¨¨¨æ, ¨¨¨¨é¨, ¨¨¨¨ê, ¨¨¨¨¨ñ¨¨,

5.1.1.2 Panganggé Aksara


Panganggé aksara utawi busana aksara inggih punika pangéling suara. Penganggé puniki
kaepah dados tiga (3) tigang soroh, minakadi: penganggé suara, penganggé ardasuara, miwah
penganggé tengenan.

a. Panganggé Suara

Panganggé suara inggih punika lambang aksara sané ngawinang aksara wianjana (konso-
nan) masuara (vokal).

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 19


Suara pendek ( Suara Hreswa ) Suara panjang ( Suara Dirgha )

¨¨¨¨¨¨¨o, = tedong ¨¨¨¨¨I¨¨¨, = ulu sari

¨¨¨¨¨¨¨ø¨¨¨, = ulu
¨¨¨¨¨U¨¨¨, = suku ilut
¨¨¨¨¨u¨¨¨¨, = suku
E¨¨¨¨¨¨, = taléng marépa
e¨¨¨¨¨¨¨, = taléng
¨¨¨¨¨)¨¨o, = pepet metedong
e¨¨¨¨¨o, = taléng tedong
E¨¨¨¨¨¨o, = taléng marépa matedong
¨¨¨¨¨)¨¨¨, = pepet
¨¨¨¨¨¨š¨¨¨¨¨, = ulu ricem

¨ ¸¨¨¨¨, = ulu candra

b. Panganggé Ardasuara

Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal miwah masuara
luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi :

¨¨¨¨¨¨ê, nania mawit saking suara [ ia ]

¨¨¨¨¨É¨¨¨, guung mawit saking suara [ ra ]

¨¨¨¨¨¨Ê¨, guung macelek mawit saking suara [ rë ]

¨¨¨¨¨Þ¨¨, gantungan la

¨¨¨¨¨¨Â¨¨, suku kembung

Conto :

1,ÿputÉ. = putra 3,ÿÿkÊ[Å. = Kresna


2,ÿpÞw. = plawa. 4,ÿ stÙ. = satua
c. Panganggé Tengenan

Panganggé tengenan puniki wantah panganggé sané mawit saking tengenan wianjana, ing-
gih punika :

¨¨¨¨¨*¨¨¨, cecek mawit saking aksara [ ng ]

¨¨¨¨¨(¨¨¨, surang mawit saking aksara [ r ]

¨¨¨¨¨¨¨;, bisah mawit saking aksara [ h ]

20 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


¨¨¨¨¨¨¨/, adeg - adeg kaanggé ngematiang utawi negul aksara

Conto :

1, swu*. = sawung 4, sw;. = sawah

2, ec*ec**. = céngcéng 5,ÿbuln/. = bulan

3, s(w. = sarwa

5.3.2 Aksara Swalalita

Aksara Swalalita inggih punika aksara Bali sané kaanggé nyuratang basa Kawi, basa Kawi
Tengahan, miwah basa Sansekerta, minakadi kidung utawi kakawin. Aksara swalalita kakepah
dados aksara suara (huruf vokal) miwah aksara wianjana (huruf konsonan).

a. Aksara Suara (vokal)

Á,õ,÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o,.
A, ā, i, ī, u, ū, e, ai, o, ö

b. Aksara Wianjana (konsonan)

Aksara wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: kantia,
talawia, murdania, dantia, miwah ostia.

5.3.3 Aksara Modré

Aksara Modré punika sering kabaos aksara suci, satukan aksara punika kanggén nyurat in-
dik kadiatmikan sekadi rerajahan, ulap-ulap, miwah sahananing pralambang ring upakara yadnya.
Aksara Modré santukan pinaka pralambang (simbol) dadosné nénten keni antuk ngwacén. Ring
sor puniki conto Aksara Modré:

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 21


Pidabdab 6. Pituduh Ngraga
a. Cawis pitakéné puniki

1. Napi mawinan aksara punika kabaos gambar suara?

2.Tlatarang sapunapi wiwilan kawentenan aksara Baliné!

3. Indayang carca tur terangang pepalihan aksara punika !

4. Tlatarang sané kawastanin aksara Wresastra punika saha icén imbanyané!

5. Terangang kawigunan aksara Modré punika !

b. Surat antuk aksara Bali

1. Matur suksma :………………………………..

2. Om Swastiastu :…………………………………

3. Panagara Indonésia :……………………………

4. Bali sutrepti :……………………………………

5. Aksara miwah sastra Bali:……………………..

22 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


Palajahan II Nyurat Lontar

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)


Lontar wantah silih tunggil tetamian panglingsir Bali sané kantun akeh ring soang-soang
puri, griya, jero, utawi pondok krama Baliné. Lontar puniki pinaka serana nyurat sahananing sané
patut kasurat utawi kacatet duké riin, santukan sané dumun durung wénten kertas napi malih kom-
puter. Saking kadiatmikan ngantos ipil-ipil dué utawi utang-piutang taler kasurat ring lontar, yéning
sekadi mangkiné kabaos pinaka media dokumentasi tertulis. Tiosan ring genah masesuratan, taler
wénten lontar sané dados serana ngambar, lontar sané madaging gambar puniki kawastanin prasi.

Mangda sayan uning indik lontar, indayang cawis pitakén ring sor puniki:

1. Sira sané sampun naenin nyurat lontar?

2. Napi sané keanggén nguét lontaré?

3. Indik napi biasané katulis ring lontar?

4. Aksara napi ketahnyané kasurat ring lontar ?

Pidabdab 2. Ngwacén Wacana Maaksara Bali


Indayang wacén wacana maaksara Bali ring sor puniki!

<kt)mur&tmækŠir&.
<skdizwen\bbin/,psÈiy)bærw(twnã)lnÑen\u\Ši-
pezÇ o rnÉ & j bpu r t^ [ t) m É æ u e l,shemoetÉ k À n kÐ y ) ; mi w ;msi r m/.
dw) g æu n i k wwu e npi s nÉ t u y u l ênsk& k R¿¿¿jhnã ) l nÑ s hp\i r & z en-
rwu;r&÷sÓntmækŠir&,sejÉon&msszénÉ&÷enÑoensê.gumnÓiksumã¡*÷sÓnt-
mækŠir&punikdedosæekoòmnærtmêhgu*senrwu;r&bli.
ewnÓ)nÀdirisenplsŠk&kumæulnñ¿¿en.hit)pÀipunß)dsienÓoegoegÓoe-
gogÐ l i ; br* b r* k s) n ênÈ i y nnŠenpdmæêkß j j( r & j bpu r t^ [ h) m æu l æu -
nik.rwu;r&hj%kieyosædÊebnñ¿¿ennilu;rhi,tmêpunikmj\á)lnÓ¾¡mulimpi-
tekn/:tebenon,hpeboel;syttz.eboel;tuwn/,silkn/.
shu ( b nã n  i l u ; rhi . :tÉ i m K¿¿si ; ,hph( [ i p tu * h i n i . c) r i t É h p.si n mã i h i p u n å m ã )
elÓoegogÓ¡l*pk(ynÓmækŠir&hugi.:Á(junb$tw,tuwn/,shu(nilu;rhisd-
gugup/.:eH¿¿¿eH¿¿¿eH¿¿¿.y,y.Á(junb$tpdigunu*÷nÑÉkil,diegodtuju;bi-
dari.hiym)n*m)lwenáodhn/.tpiM¿¿¿nu[êsukz)r;smegodhn/.
Kaketus saking Widya Sastra 2

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 23


Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh miwah surat artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki
pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1. nyawané ngababin
2. pasilyeb
3. wartawan
4. ngunggsi
5. istana
6. masesanjan
7. kasumbung
8. pakoleman
9. palas
10. itep medasin

Pidabdab 4. Pangresep Indik Nyurat Lontar


4.1 Serana Nyurat Lontar

Wénten makudang-kudang serana sané kaanggén ri kala nyurat lontar. Seranané punika
patut kategepin sadurung ngawitiin nyurat lontar. Serana rikala nyurat lontar inggih punika:

a. Lontar puyung (kosong) utawi daun ental sané kantun matah (durung maolah)

b. Pangrupak

c. Lungka-lungka (kasur alit) pinaka aled tangan rikala nyurat

d. Pelik penyepit lontar

e. Tingkih utawi buah nagasari sané matunu

f. Dulang

g. Pénsil miwah penggaris

h. Benang kemong, jinah bolong, miwah takepan pinaka piranti ngiket lontar sané sam-
pun puput kasurat

4.2 Tata Cara Nyurat Lontar

Ri kala jagi nyurat lontar wénten tata cara sané patut kamargiang. Sané kapertama patut
sayagayang lontar sané sampun sayaga kaanggén nyurat utawi lontar matah sané durung maolah.
Ukurannyané manut ring kayun soang-soang utawi akéhnyané sasuratan sané pacang kasalin.

24 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


Pangrupak inggih punika lémat sané madué rai kakalih nénten sakadi rain lémat sané ketah
kaanggén majajaitan. Pangrupak kawigunannyané pateh sakadi pulpén utawi pénsil. Pénsil miwah
garisan sané kaanggén ngarya garis pinggir ring sisi tengen utawi kiwa tigang bolong sané wénten
ring lontar, kirang langkung 0,5 cm. Rikalaning ngarya garis pinggir, sané patut kauratiang inggih
punika bolong lontar sané magenah ring kebot (A) nuju bolong tengah (B) tur jarak bolong (B)
ka bolong (C). Jarak bolong A ka B punika bawakan yéning bandingang ring bolong B ka C, nika
mawinan nyurat lontar kakawitin saking bolong kiwa (A). Yéning sampun, wawu kalaksanayang
nyurat antuk pamahbah sasuratan sané kakawitin antuk panti <utawi pamada > sané kalanturang
nganggé pangastawa inggih punika “Om Awignamastu” salanturnya kapuputang malih nganggé

pamada, conto >þÁwifÂmsÓ¡> . Ri kalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sané

kiwa. Lontar sané kagambel punika akéhnyané lebih saking asiki, raris lontar punika jepit antuk
pelik.
Nyurat lontar nénten pisan dados sakadi nyurat
ring buku tulis (neplék ring méja), nanging tangan sané
ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-lungka
(kasur alit). Lontar sané puput kasurat sangkaning
nyurat neplek ring meja punika kawastanin lontar tulah
sané nénten dados kawacén napi malih kaentungang.
Lontar sané sasuratan nyané kakawitin saking bolong
C (dawanan) taler kawastanin lontar tulah. Dulang
utawi méja sané kaanggén aled ri kalanyurat. Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyané nganggé
pasang jajar sambung nénten jajar palas. Jajar sambung inggih punika kruna sané kasurat dados
lengkara kasurat saling kasambungin nénten wénten spasinnyané. Nyurat lontar punika kakawitin
saking baris kaping kalih sané kakawitin saking bolong A ngantos bolong C, kénten malih baris
kaping 2, 3, miwah 4.

Baris kapertama utawi baris pinih


luur punika kaanggén genah panganggé
suara utawi tengenan. Yéning lembaran
kapertama sampun telas kasurat, lontar ka-
badingang saking sor kaluur nénten dados
saking tengen ka kiwa. Ageng aksarané
taler spasinyané mangda pateh. Yéning
iwang rikala nyurat, sampunang aksara
punika kaurek utawi kacorét. Aksara sané
iwang punika kapademang antuk nagingin
suku ( u ) miwah ulu ( …i...). Yéning sampun puput nyurat wawu kaselemang nganggén tingkih,

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 25


buah nagasari nasak sané matunu. Ri kala nyelemang puniki kawastanin nyipat sastra. Siagayang
benang kemong kirang langkung 40-50 cm sané kaanggén ngiket lontar sané sampun puput kasur-
at taler takepan lontar sané kaanggén ngapit lontaré mangda nénten malepit. Ring muncuk benang
kadagingin jinah bolong pada asiki anggén ngancing takepan lontaré wus punika simpen ring
keropak lontar mangda awét. Patut taler kaélingang inggih punika indik cacirén sakadi lalintihan
lontar sané kasalin, duk napi puput kasurat miwah indik pangawinnyané.

4.3 Soroh Tatebek Nyurat Lontar

Ri kala nyurat lontar, sasuratan aksara sané katuekang mangda pada miwah pateh utawi
rata, inggih punika ukiran saking soang-soang aksara madrué jarak sané rata, sané kawastanin na-
tar. Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk: tetuek, ukiran, miwah natar, sané pinih utama
ngwangun aksara wantah ukiran aksara. Indik rupan ukiran aksara punika, kaepah dados kalih
soroh tatuekan, inggih punika :

a. Tebek Wayah

b. Tebek Nguda

Ukiran aksara sané kasorohang tebek wayah, pacang ngamedalang wangun ukiran aksara
sané becik tur ngulangunin, sané madrué cihna sakadi :

• Tetuekan aksara sané becik, tur ngulangunin inggih punika kawastanin makarat.

• Wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané pinih alit tur
bunder-bunder inggih punika kawastanin ngatumbah.

• Wangun, tetuek miwah ukiran aksarannyané rata tur élah kauningin inggih punika
kawastanin galih.

• Wangun aksarannya ninutin rupan jit tuma, nganuwuan aksarannyané nyimbarang,


ngamenékan nyupekang inggih punika kawastanin majit tuma.

• Kapangawit wangun aksarannyané tipis lan éndép, nglantur nyimbarang inggih punika
kawastanin macai.

Saking lelima punika, wénten taler cihna wangun ukiran aksarannyané sané kawastanin band-
ung, inggih punika pikolih sasuratannyané kirang becik.

Lontar Imitasi

Asapunika yéning pacang mapikayunan malajah nyurat aksara ring lontar, yéning déréng ca-
cep utawi durung purun nyurat ring lontar, dados kaanggén kertas HVS sané kakaryanin manut
sekadi rupan lontaré, taler ukurannyané, sané kawastanin lontar imitasi.

Yéning nganggén lontar imitasi punika, sané prasida kaplajahin wantah tatiga, inggih punika

26 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


ukiran, natar miwah tatuek. Nanging tatuek iriki nénten nganggén pangrupak, sakéwanten dados
nganggén pénsil, drawing pen, boxi, miwah sané tiosan. Tetujonnyané wantah mlajahang ngwan-
gun aksara tebek wayah, mangda aksarannyané madruwé cihna makarat, natar, ngatumbah, macai,
utawi majit tuma.

Sasuratan Aksara Tebek Wayah Macai

Sasuratan Aksara Tebek Wayah Ngatumbah

Pidabdab 5. Pasang Aksara


5.1 Tengenan

Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger masasurat ring sajeroning aksara Bali.Tengenan
inggih punika aksara wianjana sané suara vokalnyané nénten wénten utawi akasara wianjana sané
nengen. Contonyané bisah, cecek, surang, miwah adeg-adeg. Yéning bandingin sareng aksara De-
wanagari, bisah kawigunannyané pateh sareng wisarga, cecek kawigunan nyané pateh sekadi anu-
suara, adeg-adeg kawigunannyané pateh sakadi tanda wirama.

Alfabet Fone-
Sim- Genah saséwalapa- Wastan aksa-
tis
bol traan rané
Internasional

[h] Ring ungkur aksara bisah

[r] Ring duur aksara surang

[ŋ] Ring duur aksara cecek

- Ring ungkur aksara adeg-adeg

a. Tengenan [ ng ] \,

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 27


Tengenan \, ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (..,...), upami:

pucung = pucu*, blulang = bÞ¡l*,

rendang = ÏnÑ*, barang = br*,

• Saluiring kruna lingga kalih kecap sané wianjanannyané pateh tur makakalih polih ten-
genan \, makakalih dados cecek (..,...) yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih
seselan [-er-]miwah [-el-], upami:

cangcang = c*c*, nyangcang =z*c*,

béngbéng = eb*eb*, bréngbéng = ebÉ*eb*,

• Tengenan \, ring kecap pangawit kruna lingga sané aksara wianjanannyané mabinayan,
kantun manggeh tengenan, \,upami :

bungsil = bu\Šil«, panggang = p\á*,

bangsul=b\Šul/, jangkrik = j\ÐÉik«

• Tengenan \,ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,...) anggen
ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:

angklung = h*kÞ¡*, sungklit = su*kÞit/,

jungkling = ju*kÞ&, nyungkling = zu*kÞ&,

• Wastan genah ring sor puniki osinengguh saking kalih kruna, upami:

Pangkungtibah = p\С*tib;,

Pangkungkarung = p\С*kru*,

b. Tengenan ( r ) r,

Saluiring tengenan r, mauah dados surang (.......(), upami:

sekar = s)k(, gelar = g)l(,

karma =k(m, pidarta = pid([,

c. Tengenan (h) h,

• Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami:

puseh = pus);, kaliakah =klihk;,

lebih = 2bi;, seseh = eses;,

28 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


• Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksara wianjanannyané pateh tur makakalih polih
tengenan h,makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang, upami:

cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;,

kohkoh = ekoeko;, ngohkoh =e\o;eko;,

• Tengenan h,ring kecap pangawit kruna lingga sané kecap aksara wianjanannyané ma-
binayan, kantun manggeh tengenan h, upami:

cihna = cihÂ, brahmana = bÉohßx,

lahru = lhɱ, bahni = bhÂi,

• Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:

Asahdurén = hs;duern/,

Asahgobleg = hs;egoebÞg/,

d. Adeg-adeg (......./)

• Ring panguntat kruna, upami:

adan = hdn/, budal = budl/,

malaib = mlhib/, kajengklok= kej*ekÞok/,

• Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami:

Dugasé nulis lamaran, I Nyoman mecik peléngan.

dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)ciekæel\n/.

Emboké ngadep poh di peken.

h)eMãÿekÂ\d)epæo;dip)k)n/.

• Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggén ngicalang pasang aksara tumpuk tiga,
upami:

tamblang = tm/bÞ*, gemblong = egm/ebÞ*o,

samblung = sm/bÞ¡*, Tamblingan = tm/bÞi\n/,

• Ring tengahing lengkara kanggén ngamanggehang pasang upami:

I Nyoman Widia.

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 29


hiezomn/widê.

Watek ksatriané ngamuk.

wt)k/k×tiÉyen\muk/.

Pakeling :

Adeg-adeg kaséwalapatra ring tengahing lengkara kanggén nyinahang aksara ardasuara


sakadi wianjana mangda nénten iwang ngwacén, upami:

Sira sané ngemit rainidané?

Sirsen\)mit/rhinÀiden.

5.2.2 Tengenan Majalan

Tengenan majalan pacang wénten yéning kruna sané ring ajeng mapanguntat
antuk aksara nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyané kakawitin antuk aksara
suara, upami:

mata (+n) + ai matanai = mtnhi,

tegeh + an tegehan = t)g)hn/,

Yéning wénten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggén pepet.

Nga + mitrain = mitra \mitÉhinid.

Ngemitrain = ngemit \)mitÉhinid.

Pakeling :

(a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna dwilingga mi-
wah kruna satma), upami:

énggal-énggal = eh\áelÀ\ál/,eh\áel\ál/,

jebugarum = j)bugÀrum/, / j)bugrum/,

(b).Tengenan majalan ketahnyané wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring


sajeroning kekawin.

30 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


5.2.3 Gantungan Miwah Gémpélan

Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih
gantungan utawi gémpélan kaséwalapatra sakadi ring sor, upami:

bhakti = vkÓi,

sampi = smæi,

Pidabdab 6. Pituduh

Indayang surat paragrap kapertama wacana <kt)mur&tmækŠir&. ring lontar!

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 31


Palajahan III Nyurat Aksara Bali ring Software

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)


Aksara Bali pinaka silih tungggil piranti budaya Bali sané dahat mautama. Kautamaan
aksara Bali puniki nénten ja wantah ring kawigunannyané pinaka media dokumentasi budaya
kémanten, kawéntenan aksara Bali taler mabuat pisan ring sajroning kahuripan krama Bali. Sané
dumun, aksara Bali wantah kasurat ring lontar, batu, kertas, kain utawi bahan logam kémanten.
Nanging sangkaning panglimbak teknologi miwah informasi, aksara Bali né mangkin sampun
prasida kasurat ring komputer (PC), laptop, miwah Mobile Phone. Kawéntenané puniki becik
pisan, napi malih ring jagat sané sayan modéren puniki samian sampun madasar antuk teknolo-
gi. Puniki pinaka silih tunggil ciri basa Bali punika prasida nyarengin panglimbak jagat, prasida
nagingin kebutuhan jaman.

Mangda alit-alité sayan ngresep indik kawéntenan aksara Bali ring software durusang caw-
isin pitakén ring sor puniki:

1. Sira sané sampun waged nyurat nganggé komputer?

2. Napiké ring komputer druwéné sampun madaging program Bali Simbar?

3. Sira sané sampun naenin nyurat aksara Bali ring komputer?

4. Wénten sané uning nyaritayang sapunapi carané nyurat ring komputer?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Gending


Indayang wacén téks gending ring sor puniki, utawi tembangang sareng sametoné ring kelas!

Bali Sutrepti

Bali dwipa druén titiang kasayangan

jagat ramia paican Hyang Widi

Sareng sami patut mamiara

Sarwa sané wénten ring Bali

Bukit gunung alas danu sagara

Punika arta sané lintang adil

32 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


Wenang jaga sumangdé lestari

Duaning sampun mapitresna urip

reff :

Kesenian kebudayaan

Warisan leluhur sinah sampun kasub

Punika madun Baliné

Manis nyané sidi ngarad wisatawan

Bali Dwipa jagat asri sutrepti

Patut kaajegang para warga sami

Ngiring cihnanyang sarat kayuné

Ngwangun Bali mangda trus sutrepti

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh miwah surat artos kruna ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih
tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1. sutrepti
2. kaajengang
3. kasub
4. mapitresna
5. wenang
6. pamiarsa
7. sarwa
8. kalintang
9. cihnayang
10. ngarad

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 33


Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
1. Napi teges kruna sutrepti ?

.................................................................................................................................
2. Tlatarang napi mawinan bukit, gunung ,alas, danu, miwah segarané kebaos arta sané
kalintang adil?

.................................................................................................................................
3. Indayang carca indik napi manten sané ngranjing soroh kebudayaan ?

.................................................................................................................................
4. Baosang napi manten sané ngranjing ring soroh kesenian ?

.................................................................................................................................
5. Napi sujatiné sané ngarad wisatawané rauh ke Bali ?

.................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Program Aksara Bali ring Software


1.1 Soroh Program Nyurat Aksara Bali

Mangda prasida nyurat aksara Bali ring komputer, alit-alit patut ngamargiang instal
program sané prasida kaanggén nyurat aksara Bali ring software. Program nyurat aksara
Bali ring software wénten makudang-kudang soroh, sakadi :

a. Bali Simbar DJ

b. Bali Galang

c. Bali Simbar DJ OL

d. Bali Simbar DJ Black

e. Alphalange

1.2 Tata Cara Nyurat Aksara Bali ring Softwaré.

Tata cara nyurat Aksara Bali ring software antuk program Bali Simbar DJ

inggih punika :

A. Sané nganggén Microsoft Word 2000/2003.

1. Klik Tools.

2. Klik Auto Correct.

34 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


3. Ring jendéla Auto Correct icalang sami tanda contréng.

4. Ring jendéla “AutoFormat As You Type” icalang tanda contréng

ring :

- “Straight quotes” with “smart quotes”.

- “Symbol characters (--) with symbol (—).

5. Ring Jendela “Auto Format” icalang tanda contréng sané pateh

sakadi point 4 ring arep.

B. Sané nganggén Microsoft Word 2007.

1. Klik Office Button ring bucu kiwa.

2. Klik Word Options.

3. Klik Proofing.

4. Klik AutoCorrect Options.

5. Icalang sami tanda contréng ring Auto Correct.

6. Ring Jendéla “Auto Format As You Type” icalang tanda contréng

ring :

- “Straight quotes” with “smart quotes”.

- “Symbol characters (--) with symbol (—).

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga


Surat gending puniki antuk aksara Bali ring komputer, raris sobyahang ring ajeng kelas!

MERAH PUTIH
Mérah putih bendéran tiangé
Berkibaran di langité terang galang
Nika lambang jiwan rakyat Indinésia
Merah brani putehné maarti cuci

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali 35


Pusaka adi luhur jaya sakti
Mérah putik bendéran tiangé

Pidabdab 7. Pituduh Ngraga


Surat Gending “ BALI SUTREPTI “ ring ajeng antuk aksara Bali ring lontar miwah ring
komputer. Raris bligbagang ring sametoné sané encén becikan anggén nyurat aksara Bali.

h)d\edn¾Àwk¾ãøs,d)p*¾hnek\dnin/.
Eda Ngadén Awak Bisa, Depang Anaké Ngadanin

36 Basa Miwah Aksara Bali UDIANA SASTRA


BAB III
ANGGAH UNGGUHING
BASA
Kompeténsi Dasar
3.3 Memahami pengertian dasar An-
ggah-Ungguhing Basa Bali dan
penggunaan Anggah-Ungguhing
Basa Bali dalam komunikasi se-
cara lisan dan tulis
4.3 Memproduksi wacana berhuruf
Latin dan aksara Bali dengan An-
ggah-Ungguhing Basa Bali yang
benar

Indikator
3.3.1 Nlatarang teges anggah unggu-
hing basa Bali
3.3.2 Nlatarang kawigunan saking
soang-soang anggah ungguhing
basa Bali
3.3.3 Makarya conto lengkara antuk
anggah ungguhing basa
4.3.1 Nyurat pikenoh ring sajroning
wacana maaksara Bali utawi
huruf latin antuk anggah ung-
guhing basa Bali sané patut
Paplajahan I Anggah Ungguhing Basa Bali

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)


Ri kala mabebaosan sareng sameton Bali, pastika sampun iraga sareng sami patut nganggén
basa Bali. Santukan basa Bali punika pinaka cecirén (identitas) iraga dados jadma Bali. Ri
sajeroning basa Bali, wénten undag-undagan basa sané ketah kabaos anggah-ungguhing basa Bali.
Ngawigunanyang anggah-ungguhing basa puniki pinaka silih tunggil cihna iraga patut mabebaosan
nganutin genah utawi nganutin linggih iraga soang-soang. Punika taler saking anggah-ungguhing
basa puniki, iraga prasida nelebin indik tata krama (sopan santun).

Punika mawinan sadurung nglantur ring peplajahan napi alit-alit sampun tatas uning ring
anggah ungguhing basa Bali? Napi alit-alit sampun cacep ngawigunayang anggah ungguhing basa
Bali? Sané encén durung kauningin ring kepahan anggah ungguhing basa Bali?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

s)lt¾ãlø,

kcÉitr&¾jgt/¾bÞmã\en¾ÙnÓ)n¾ägWÿn¾Š

en m p) es \ n¾Ài d v g Wÿ n¾Ši dÒi m nÓË. hø d k

su b¾É&¾ j g t/¾bÞ mã \ n¾À nÓ¡ k¾Ð wi k n Zÿ en r&¾ s k

ZÇÿn¾Ùidê sen mpik)eNÿ;¾. nik \win*¾pr jn

4.bp.blogspot.com
en sumuyub¾æøsn¾É&¾hød. npi mlø;¾hød tn¾Ðir

\n¾À(¾qbÉx. tøeYÿsn¾É&¾punik hød tò(¾mdue

wrbøln¾æutÉsenmpu[ætmxøk¾À\Ð)rn/.

hød v gWÿn¾ŠidÒi mnÓË \rhøn \iecnien¾Ào kenpit)k)t¾æøt)k)t¾ÀønÑik¾Ö¡sil

n&¾budÒi.r&¾hj%¾hød vg Wÿen¾Àoken wêkÓø hòp/,n\&¾sujtøn¾Àipuen¾Àon%¾r&¾prInÑik

n¾ßeMÿeTÿ;¾skdimtejn/,ddu,ln¾ŠentøeYÿsn/.nik\win*¾høpun¾Àek;¾mdu

ewhut*¾r&¾hømÞnÑ*¾tejn/.mxøk¾À\Ð)rn¾Éris¾Ón¾æÉsidÒnhu(¾hut*¾Zÿen,rris¾ÀimÞnÑ*¾tej
n¾Šen \ÊÏ;¾kp]Émn¾Àid v gWÿn¾ŠidÒi mnÓË. ydêsÓ¡n¾À(q bÉxn¾Àid \enÓos¾Ó)ls¾Ðoe\á

n¾å¡lurin¾ÀinÑð en¾Àoken, SÿnÓ¡ken¾ÀokenwnÓ;¾hdiri hød kyun¾Âhu(¾hut*¾eHÿken.

38 Anggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


duk¾æunik hød ehl&¾mduew switÉ r&¾gunu*¾Águ*¾sen mprb¾Š*¾ng bsukø;¾,pÉm\Ðin¾Ài

dvgWÿnn¾¯¡\mÉik,srwuehr&¾gunu*¾Águ*¾hød\uZÇÿr*¾ewdmnÓËksÏ\in¾ÀnÓ¡k¾ŠÙrn¾ä

jÉn¾Àid sen \ÉiZÇ&ÿ¾.s*¾ng bsukø;¾rris¾ß)dl/,hørik hød vgWÿn¾Â±ns¾É&¾ng bsukø;¾

m\Ñ \i ecÈnin¾À(¾q bÉx he\án nhu(¾hut*¾eHÿken r&¾hø mÞnÑ*¾tejn/.sSÿmæuen k

÷ecÈn¾éin;¾ln¾ŠeSÿcn/,hødvgWÿn¾ßwløkbÞmã\n¾Âhu(¾hut*¾hømxøk¾À\Ð)rn/,tu(¾

mpit)k)t¾ß\ÑennÓ)n¾ßeMÿeTÿ;¾mlø;¾.hønÑiekpunikennÓ)n¾åwin*¾mxøk¾À\Ð)rn¾ÐePÿk/

.høpun¾ßeMÿeTÿ;¾mlø;¾\enÓos¾ßduewhut*¾r&¾hømÞnÑ*¾tejn/.hødvgWÿn¾ßlø;¾kÏ

Ï;¾eHÿlø;¾hø mÞnÑ*¾ jgø nuns¾À¡t*¾eHÿken, hørik mlø;¾hød lu\ kswitÉn¾ñenr&¾gu

nu*¾Águ*¾nuns¾À(¾q bÉx Kÿe\án¾Âhu(¾ hut*¾.hørik s*¾ng bsukø;¾\nÑik r&¾hød vgWÿn/

,tøy*¾Zøÿdy*¾nulu\in¾éni eDÿegn/, rri s¾Àid ngbsukø;¾mc)òp¾Ð guwen. khëen

eKÿs)kn/,hødvgWÿn¾ŠidÒimnÓËmwlømnÓ¡k¾égønhu(¾hut*¾enmxøk¾À\Ð)rn/,tu(¾\

nÑik:c)n&¾mxøk¾À\Ð)ren¾Âpitulu*¾bpsenkp&¾hunÓt/,yn¾®¡win¾ÀiedwmeMÿeTÿ;¾bp

tus&¾lk(¾ZøÿdÒy*¾myhøn¾À¡t*¾c)nie\buwin/.

m xø k¾À \Ð) r en¾Â nÓ) n¾Â± wu tø n¾Š p \ nÑi k n¾À ji en. hø pu n¾ß lø ;¾ m eMÿ eTÿ ;¾ \ enÓo s¾ß

duewhut*¾hek;¾,sk&¾tkuet¾ÂkÏÏ;¾eHÿlø;¾hømÞnÑ*¾tejn¾Àirikmxøk¾À\Ð)rn/¾mÞhø

b*¾bjÉn¾Àjien kgunu*¾Á gu*¾. r&¾gunu*¾Águ*¾bjÉenksÙry*¾r ris¾ß)dl¾Àøng bsukø;¾, høri


kmxøk¾À\Ð)rn¾Â±ns¾Ó¡lu*¾m\Ñk÷ecÈn¾éin;¾he\án¾Âhu(¾hut*¾r&¾hømÞnÑ*¾tejn/.hørikhø

ng bsukø;¾ehl&¾mswitÉ t)ekn¾Àjien, rris¾ßlø k*¾h\á \m)dl*¾jin;¾, m xø k¾Þn¾Š

eSÿcn/.mxøk¾À\Ð)rn¾åmãil¾éøn;¾, mxøk¾Þn¾ŠeSÿcn¾æunik. s*¾ng bsukø;¾rris¾ßc)ò

p/, n\À&¾høku;¾enknÓ¡n¾Ñisi sISÿnÓ¡kn¾ßdg&¾s)eSÿcn¾Šen hg%¾hg%¾, \w)t¾Ù w*¾mn;¾m

xø k¾À \Ð) r en¾ßo eMÿ edÉo w k j gø \) t) p¾Ài ku ;¾ Zÿ en n g b su kø ;¾. r ri s¾Ð g) t) p¾Ài ku ;¾ Zÿ

ensen \win*¾s*¾ng bsukø;¾duk tn¾Šinipi, etjen dumil;¾rris¾Ómæ ek¾ÇoeK(ÿ¾m

xøk¾À\Ð)rn¾Ðdil;¾ln¾Ðg)s%¾,pÉm\Ðin¾ßxøk¾À\Ð)rn¾É&¾hj%¾høds*¾ngbsukø;¾deDÿs¾Àbu.
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………
kri\Ð)es¾Àolø;¾:høeZÿomn¾®¡dêd.

UDIANA SASTRA Anggah Ungguhing Basa Bali 39


Pidabdab 3. Kerta Basa
No. Lengkara Alus Lengkara BI

Di negeri Blambangan terdapat seorang


1 r&¾jgt/¾bÞmã\en¾ÙnÓ)n¾ägWÿn.
Bhagawan

nik\win*¾prjnensumuyub¾æøs
2
n¾É&¾hød.

rris¾ÀimÞnÑ*¾tejn¾Šen\ÊÏ;¾kp]É
3
mn¾ÀidvgWÿn¾ŠidÒimnÓË.

mxøk¾À\Ð)ren¾ÂnÓ)n¾Â±wutøn¾Šp\nÑik
4
n¾Àjien.

etjendumil;¾rris¾Ómæek¾Ço
5
eK(ÿ¾mxøk¾À\Ð)rn¾Ðdil;¾ln¾Ðg)s%¾.

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang saurin pitakéné ring sor puniki!

1. Sapa sira parab okané Bhagawan Siddhimantra?

2. Ring jagat napi ida magenah utawi meneng?

3. Napi mawinan para janané sumuyub pisan ring Ida Bhagawan Siddhimantra?

4. Ida Bhagawan Siddhimantra ngarahina ngicén okanné napi?

5. Sapasira parab sawitran Ida Bhagawan Siddhimantra sané jenek ring Gunung Agung?

6. Napi tetuek sané prasida kambil ri sampuné ngwacén satua Selat Bali?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Anggah Ungguhing Basa Bali


5.1 Wiwilan Anggah Ungguhing Basa Bali
Basa Bali silih tunggil basa daerah sané wénten ring Indonésia sané sareng ngwangun kaluwihan
kebudayan Indonesia. Kawéntenan basa Baliné puniki kantos mangkin kantun becik, santukan
kantun kawigunayang mabebaosan antuk krama Baliné. Yadiastun akéh sané maosang basa Baliné

40 Anggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


pacang padem, nanging rauh mangkin sampun kamargiang makudang-kudang pamargi mangda
kawéntenan basa Baliné sayan nglimbak. Basa Bali wantah silih tunggil basa daérah sané madué
undag-undagan basa, duaning asapunika akéh sampun para janané sané ngamargiang seseleh
(penelitian) indik kawéntenan undagan basa puniki. Raris indik parinama (istilah) ri sajeroning
undagan basa puniki taler makéh pisan, luir ipun:

a. Sor Singgih Bhasa Bali ( I Nengah Tinggen)

b. Unda Usuk Bhasa Bali ( Tim Peneliti)

c. Warna-warni Bahasa Bali (J. Kersten, SVD)

d. Undag-undagan Bahasa Bali (I B Udara Naryana)

e. Anggah-ungguhing Bhasa Bali (I B Udara Naryana)

f. Tingkat-tingkatan Bicara dalam Bahasa Bali

Ngawit warsa 1974, duk Pasamuhan Agung Basa Bali ring Singaraja, undagan basa Baliné
kabaos Anggah-ungguhing Basa Bali. Kawéntenan anggah-ungguh basa Baliné mawit sangkaning
wénten pabinayan linggih krama Baliné. Wénten krama Bali mula (tradisi) miwah krama Bali
anyar (modern).

5.1.1 Sorohing Krama Bali Tradisonal

Sorohing krama Bali mula (tradisi) metu saking pamijilan utawi (keturunan). Wénten kramané
mijil ring geria, ring puri, ring jero, miwah wénten sané embas ring pacanggahan (paumahan).
Sangkaning pamijilan krama Baliné kadi asapunika, wénten sorohing krama tri wangsa, miwah
wangsa jaba. Tri Wangsa inggih punika tigang wangsa krama Baliné sané kabaos sang singgih,
minakadi: Brahmana, Ksatria, miwah Wésia. Wangsa Jaba makasami krama Baliné sané mawit
saking Sudra Wangsa, sané kabaos sang sor.

Manut Suwija (2014:20), metu tata krama mabasa Bali sané waluyané pinaka uger-uger
sajeroning mabaos Bali, kadi puniki.

a. Wangsa Jaba, ri kala matur ring tri wangsa patut nganggén basa alus. Upami:

I Putu ring Ida Bagus matur (Bs. Alus)

I Dolar ring Gusti Patih matur (Bs. Alus)

Conto: 1) Ratu Ida Bagus, Ratu ajin idané sampun matangi?

2) Ring dijé nika ngranjing mangkin?

UDIANA SASTRA Anggah Ungguhing Basa Bali 41


b. Tri wangsa, ri kala mabaos ring wangsa jaba kangkat mabasa andap utawi
mabasa madia. Upami:
1. Sang Prabu ring I Dadab mabaos (Bs. Andap)

2. Ida Bagus ring I Madé mabaos (Bs. Andap)

Conto
1) Ih Dab, Cai nyen ngiringang pianak gelahé!
2) I Kiul lakar ajak gelah makedas-kedas di puri.

5.1.2 Krama Bali Anyar

Nglantur, ring pamargin kahuripan sané kabaos krama Bali anyar (modern), sa-
sampun krama Bali mula diwawu madué swagina suang-suang, wénten krama Baliné
dados prakanggé (sang singgih), taler wénten sané dados parajana (sang sor). Wénten
krama sudra dados sang singgih, taler wénten tri wangsa dados sang sor.
a. Prakanggé, krama Baliné sané kanggéanga antuk panegarané pinaka guru wisesa
(pejabat), minakadi: diréktur, réktor, dosén, bupati, camat, kepala dinas, suling-
gih, jero bendésa, guru, miwah sané lianan.
b. Parajana, krama Baliné sané maswagina ngayahin prakanggéné. Minakadi: sopir,
tukang ketik, mahasiswa, murid, miwah sané lianan.

Malarapan pabinayan linggihé punika, metu tata krama mabasa Bali sané waluy-
ané pinaka uger-uger sajeroning mabaos Bali, kadi puniki.

a) Parajana utawi anaké sané linggihnyané soran, ri kala matur ring

prakanggé, patut mabasa alus. Upami:

1. Satpam ring Réktor matur (Bs. Alus)

2. Pegawai ring Gubernur matur (Bs. Alus)

Conto
1) Banggyang titiang ngiringang bapak lunga!

b) Prakanggé, ri kala mabaos ring parajana, kangkat mabasa andap


utawi mabasa madia. Upami:

42 Anggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


1. Diréktur ring CS mabaos (Bs. Andap)

2. Majikan ring buruh mabaos (Bs. Andap).

Conto
1) Ih Rai, to toilété ngudiang sengir san boné?

5.2 Anggah Ungguhing Basa


Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané kawangun antuk
pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané kabaos lengkara. Yéning mirengang
anak mabaos, bebaosan punika pacang makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané ma-
dia, wénten sané andap, taler wénten sané ,mawirasa kasar.

Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos
miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1)
basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa alus.

5.2.1 Basa Kasar


Manut Suwija (2014:57) basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon,
sering kanggén marebat miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka, brangti,
wiroda (jengah), miwah kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih: (1) basa kasar pisan, mi-
wah (2) basa kasar jabag.

a. Basa Kasar Pisan

Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané wirasannyané yukti-yukti kaon,
saha sering kanggén marebat utawi mamisuh.

Conto Basa Kasar Pisan:

“Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah? Awak beduda pangkah
nagih nandingin geruda.

b. Basa Kasar Jabag

Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané kawangun antuk basa andap, taler
ring asapunapiné maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén mabaos ring
sang singgih utawi kanggén maosang indik sang singgih. Dadosnyané, basa andap
sané kanggén mabaos ring sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih
punika sané kabaos basa kasar jabag. Conto Basa Kasar Jabag:

“Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu, ingetang liunang ngaba
bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak sing ngelah pis,
raga lakar meliang malu.

UDIANA SASTRA Anggah Ungguhing Basa Bali 43


5.2.2 Basa Andap
Manut Suwija (2014: 60-62) basa andap inggih punika basa Bali sané wirasannyané biasa,
nénten kasar taler nénten halus. Basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anake sané ling-
gihnyané pateh utawi papadan (sesamén wangsa), miwah antuk anaké sané linggihnyané singgi-
han ring sang sané soran.

Minakadi:

• Reraosan I bapa sareng I mémé,

• Bebaosan ida aji sareng Ida biang,

• Raos I bapa miwah I mémé ring pianaknyané,

• Raos embok/beli ring adinipun,

• Raos bapak/ibu guru ring muridnyané,

Conto Basa Andap:

“Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan, angajap-ajap kri-
tisan ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang sukalegan idep luhé apanga
ia sida nu maurip dini di guminé. Tan péndah ia i tuké anyud, patigrépé ngalih paenjekan.

Conto Basa Andap Tiosan:

Pupuh Ginada

Eda ngadén awak bisa,

depang anaké ngadanin,

geginané buka nyampat,

anak sai tumbuh luu,

ilang luu buké katah,

yadin ririh,

liu enu paplajahan

5.2.3 Basa Madia


Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus, nanging
wirasannyané kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus madia. Basa madia
puniki pinih akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning pagubugan maparajana. Sapatutnyané
maosang sampun, kabaos ampun, patutnyané maosang inggih kabaos nggih, patutnyané maosang
nénten kabaos ten, miwah selanturnyané. Sajaba punika, basa madiané puniki sering kanggén

44 Anggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


mabebaosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal, sané ketah mabaos matiang-jero
(Suwija, 2014:64).

Pinaka conto basa madia pacang kaunggahang kekalih lagu pop Bali ring sor puniki, inggih
punika lagu Pop Bali Rajapala miwah Bungan Sandat.

RAJAPALA BUNGAN SANDAT

Jero-jero … Yen gumanti bajang

anak lanang bagus genjing, Tan bina ia pucuk nedeng kembang

wantah titiang widiadari, Disubane layu tan ada ngrunguang

Kén Sulasih parab titiang. ngemasin makutang

Napi wénten … Becik malaksana

ngambil busanan tiangé, da gumanti dadi kembang bintang

titiang nyadia mentik di rurunge

mangentosin, makejang mangempok

antuk jinah mas tur mirah. raris kaentungang

Rajapala parab titiang truna lara, Ia i bungan sandat

yéning suéca pakayunan makronan, salayu-layu layunne miik

ratu ayu sareng titiang truna lara. ‘to ia nyandang tulad

Mangkin wénten … sauripe malaksana becik

pinunas tiang ring beli, Para truna-truni

yéning wénten putra adiri, mangda saling asah asih asuh

titiang mapamit ring beli. manyama braya ‘to kukuhin rahayu kapanggih

5.2.4 Basa Alus


Basa Bali alus inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang. Ma-
nut tata krama mabaos Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané linggihnyané
sor ring sang singgih.

Minakadi:

• atur parekan ring raja • atur panyeroan ring patih


• atur murid ring guru • atur pegawé ring pejabat
• atur buruh ring majikan

UDIANA SASTRA Anggah Ungguhing Basa Bali 45


Basa Baliné sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh, inggih punika: (1)
basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider.

a. Basa Alus Singgih

Basa alus singgih inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus saha kanggén nying-
gihang sang singgih sané kairing mabaos utawi sané sedek kabaosang. Wangsa jaba sané mabaos
ring tri wangsa utawi maosang indik tri wangsa patut nganggén basa alus singgih.

Conto Basa Alus Singgih:

“Ratu déwa agung, makadi pranagata, nadak sara cokoridéwa ngeséngin sikian titiang
mangda titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Samaliha sapamedal cokoridéwa
makanten ucem remrem tatwadana druéné, tan péndah kadi sekar pucuké kaulet. Punapi
manawi wénten sané sungsutang cokoridéwa ring sajeroning pikayunan? Inggih durus-
durus cokoridéwa mawecana, mabaos ring panjaké sami!”. (Suwija, 2014: 71-72).

b. Basa Alus Sor

Basa alus sor inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga uta-
wi ngasorang sang sané patut kasorang. Sang sapasira ugi sané sedek mabebaosan ring bebaosan
pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga nganggén basa alus sor.

Conto basa alus sor:

“Ida Dané sané baktinin titiang, sadurung titiang nglantur matur ring Ida Dané sareng sami,
lugrayang riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I Wayan Jatiyasa. Tit-
iang wit saking Banjar Tumingal, Désa Tiyingtali, Kecamatan Abang, Kabupaten Karan-
gasem. Titiang manyama sareng lelima samaliha durung maderbé somah”.

Conto basa alus sor sané tiosan

Pupuh Sinom

Titiang jadma suniantara,

nista lacur manumadi,

malarapan suka legawa,

catur bekel titiang pasti,

suka duka lara pati,

nika wantah titiang tikul,

titiang mawasta I Tamtam,

46 Anggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


nyadia titiang tangkil mangkin,

ring Sang Ayu,

sané telas tunas titiang.

Punika atur I Tamtam majeng ring Diah Adnyasuari, putrining jagat Mesir. Dua-
ning I Tamtam madéwék Jaba, ipun matur ring Sang Ayu Adnyasuari nganggén basa alus
sor, kaanggén ngasorang déwék ipuné.

c. Basa Alus Mider

Basa alus mider inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, sering kanggén mabe-
baosan sajeroning peparuman, matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan punika ngeninin sang
mabaos miwah sang sané kairing mabaos. Kruna pangentos sané kanggén lumrahnyané kruna
iraga utawi druéné.

Conto basa alus mider kadi ring sor puniki:

“Inggih ida dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning panamayané sampun
nepek ring sané kacumawisang, ngiring mangkin kawitin paparuman druéné. Sakéwanten
sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, nunas pa-
suécan Ida mangda asung ngicénin iraga karahajengan, gumanti punapa-punapi sané pa-
cang kabaosang malih ajebos prasida sidaning don miwah labda karya. Ngiring sinarengan
nyakupang kara kalih saha ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”.

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga


Indayang makarya bebaosan (percakapan) sané madaging anggah ungguhing basa Bali!

UDIANA SASTRA Anggah Ungguhing Basa Bali 47


Palajahan II. Anggah Ungguhing Kruna
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)

Ri sajeroning mlajahin anggah ungguhing basa, patut taler katincapang antuk nelebin
kruna sané dados cihna rikala mabebaosan. Anggah ungguhing kruna puniki pacang nyihnayang
kawagedan ri kala mabebaosan ganutin anggah ungguhing basa. Yéning sampun unign indik
anggah ungguhing kruna, sinah pacang danganan rikala mabebaosan nganutin anggah ungguhing
basa.

Sesampuné alit-alité mlajahin indik anggah ungguhing basa mangda katincapang ring anggah
ungguhing kruna mangda sayan becik kaweruhané ri sajeroning mabebaosan antuk basa Bali.
Napi alit-alit sampun ngresep indik anggah ungguhing basa? Napi pikobet alit-alit ri kala mlajahin
anggah ungguhing basa?

Pidabdab 2. Ngwacén Teks

TANEM TUUH

Entik-entikan ring pretiwiné wénten mah kalih


yén selehin manut panjang yusannyané; wénten sané
mayusa péndek taler wénten sané mayusa panjang.
Sané maumur péndek minakadinnyané sarwa tetan-

www.plazaagro.com
duran sané wénten ring bangket, sakadi pantun, lam-
bon, taler sakancan sayur-sayurané. Yén sané matu-
uh panjang sering kabaos tanem tuuh, sakadi kelapa,
wani, durén, saluiring taru sané dados anggén ma-
karya wisma.
Entik-entikan sané katanem olih i krama sané wénten ring lingkungan pakramannyané,
wénten matetujon maéndahan manut ring kawigunannyané. Wénten katandur gumanti mangda
wénten anggéna ngamretanin kulawarga, taler mangda prasida kaadol anggén niténin kauripané
mangda perékonomiané mamargi antar. Taler wénten sané katandur mung kaanggén pariasan ring
pakarangan lan lingkungan désa pakraman.
Kasadaran kramané nandur entik-entikan sané prasida kaanggén ngwantu kalancaran sirkula-
si udarané utaminnyané ring kota sampun sayan becik. Nanging, patut kategesang tetanduran napi
manten sané sampun prasida katandur olih kramané ring Bali? Sira manten kramané sané oneng
matetanduran?, niki sané patut katetesin. Napi malih yén kaitang ring pamargin krama Hinduné
sané ngrahina pacang nganggén entik-entikan yata ké tanem tuuh pinaka sarana upakara. Sané
dados pikobet, genah nanem entik-entikan utawi tanem tuuh sumangken nyupitang taler parilak-
sanan kramané makéh sané mayus matetanduran. Samaliha, wanané sané pinaka genah sirkulasi

48 Anggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


udarané nénten surud-surud karabas olih para duratmakané.
Niténin gumanti i krama seneng matetanduran, sampun kamargiang olih sakolah-sakolah
antuk nglaksanayang lomba taman sané kaamongin olih para siswa soang-soang sakolah inucap.
Nanging, paridabdab sakolah nénten makéh sané kapraktékang olih para siswa ring pakubonan
lan lingkungannyané. Napi malih prasida ngwantu yayah renannyané makarya ka carik yataké ka
bangket; nenggala, nyahjah, nandur doh para pacang prasida, dauning nandur tetaneman hias ring
pakubonan manten ngekoh. I riki mabuat pisan kapikayunin olih para Mukiang Nayaka (Pemi-
mpin), untengnyané sang pemimpin patutnyané ngicén tetuladan ring para yowanané. Nandanan
para yowana asapunapi patutnyané miara natah Bali antuk nandur entik-entikan manut kawigunan
lan genah. Mabuat mangda wénten “gerakan” kasadaran ring konsep miwah parilaksana nandur
entik-entikan sané kaploporin olih I Pemimpin Bali. Pemimpin Bali patut madué konsép miwah
laksana sané tingas indik nglestariang natah Bali antuk nandur entik-entikan, nénten ring wacana
politik manten, kémaon sauripan!
Yén bandingang mangkin, kaperluan i krama Bali anggén niténin budaya Bali ring sarwa
entik-entikan sané prasida katandur ngrahina, joh tanding makéh kaperluan ring sané prasida
katandur. Indiké puniki makawinan, ri tatkala wénten upacara yadnya, makéhan sarana upakarané
karauhang saking dura Bali; pisang, ambu, busung, woh-wohan sami karauhang saking dura Bali.
Yén asapuniki kawéntenané, sapunapi raris pamarginé mangdané nénten sami saranané inucap
karauhang saking tiosan pulo Bali?, minabang titiang i riki peran Sang Mukiang Jagat nuldulin
kayun i krama Bali mangda prasida jengah, mandiri sajeroning nyiagayang saranané punika patut
kajantenan. Patut wénten program nyata saking Pamerintah Bali makarya dedunonan genah sané
patut katandurin entik-entikan manut genah lan kawigunan. Baos mangkiné wénten ‘master plan’
entik-entikan anggén nitenin sarana upakara kaanggén nyaga kabudayan Baliné!
Parilaksanan i krama Bali sané wau prasida makarya taneman ias, ngenahang ring pot,
sakéwanten ngebét tanem tuuh ring abing-abingé, saking mangkin patut wénten sané nglarang.
Duaning, taru pungut, ketapang, miwah sarwa tanem tuuh sané mentik ring abingé punika madué
kawigunan nekekang natah Bali saking abrasi. Sapatutnyané sareng-sareng kapiara olih i krama
sajeroning désa pakraman, nénten kaebét kapindahang ring poté. Parilaksana mindahan tanem
tuuh kadi punika tan bina kadi ngaryanin i taru sengsara, duaning ipun piit (kerdil), nénten prasida
nyaluat, nyujuh langit sakadi arepannyané. Samaliha, abingé kasuén-suén pastika embid duan-
ing nénten wénten sané namberin. Dumadak wénten Sang Mukiang Jagat sané madué pikayunan
mloporin nandur tanem tuuh satuuh jagaté tur kaserengin olih kasadaran i krama nglaksanayang
program i pemimpin, nénten mawecana nampek-nampek pemilu manten!

Olih Wayan Suardiana

UDIANA SASTRA Anggah Ungguhing Basa Bali 49


Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh miwah surat artos kruna sané ring sor puniki. Nyurat artos kruna puniki pinaka
silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No. Kruna Alus Kruna Andap Kruna BI


1 tuntunan tuntunan pembinaan
2 rerasmén
3 mabuaka
4 ngwikanin
5 pangweruhan
6 nyusupin
7 samaliha
8 paripolah
9 ngledagin
10 pucehang
11 miteketin
12 sumingkin

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor puniki nganutin wacana ring ajeng!
1. Napi ké tanem tuwuh punika?

........................................................................................................................................
2. Napi ké manten tetujon para kramané matetanduran entik-entikan?

........................................................................................................................................
3. Sapunapi sapatutné sang nayaka (pemerintah) niténin indik kawéntenan kramané sané
durung tatas uning ring kawigunan tanem tuwuh?

........................................................................................................................................
4. Napi mawinan ring Bali kantun ngrauhang sahananing piranti upakara saking dura Bali?

........................................................................................................................................
5. Manut alit-alité sapunapi pamargi sané patut dabdabin mangda para krama ring Bali say-
an nincap kayunnyané matetanduran?

........................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Anggah Ungguhing Kruna


5.1 Anggah Ungguhing Kruna
Manut Suwija (2014:2-27) malarapan kawéntenan linggih krama Baliné sané matios-tiosan
kadi kabaos ring ajeng, punika sané mawinan kruna-kruna basa Baliné maderbé wirasa sané
matios-tiosan. Manut wirasanipun, kruna-kruna basa Baliné kapah dados kalih riin, inggih punika
kruna alus miwah nénten alus.

50 Anggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


A. Kruna alus
Kruna alus, saluir kruna basa Baliné sané mawirasa alus utawi nyinggihang,
kepah dados patang soroh: (a) kruna alus mider, (b) kruna alus madia, (c) kruna
alus singgih, miwah (d) kruna alus sor.
B. Kruna nénten alus
Sajaba kruna-kruna sané mawirasa alus, wénten taler kruna sané mawirasa nént-
en alus, nénten nyinggihang utawi lapas hormat, kepah dados: (a) kruna andap,
(b) kruna mider, miwah (c) kruna kasar.
5.1.1 Kruna Alus Mider (Ami)
Kruna alus mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus,
madué wiguna kekalih, dados kanggén nyinggihang sang singgih, miwah kanggén nge-
sorang sang sor. Kruna alus mider pastika maderbé wangun andap. Uratiang conto kruna
alus mider (uning, lali, numbas, rauh, sampun) ring lengkara puniki.
1) Ida nénten uning wénten undangan, titiang wawu uning.
2) Ratu sampun lali ring titiang, titiang nénten naenan lali ring Iratu.
3) Ida Ayu numbas kuaca, Luh Rai numbas wastra.
4) Ida Peranda sampun rauh, bapan titiangé durung rauh.
5) Dané sampun marayunan, titiang sampun taler ngajeng.

5.1.2 Kruna Alus Madia (Ama)


Kruna alus madia inggih punika kruna-kruna sané rasa basanipun magenah panta-
raning alus singgih (Asi) miwah alus sor (Aso). Kamulan wénten kruna-kruna sané rasa
basanipun alus madia, alus sané ring tengah-tengah, utawi kirang becik yéning anggén
mabaosan sané alus (Suwija, 2014:29-30).
Uratiang conto kruna alus madia (tiang, nika, nggih, ampun, ten, niki, kénten) ring len-
gkara puniki.
1) Tiang nika ngelah. Patutné (Titiang punika)
2) Nggih ampun nunas wawu. Patutné (Inggih sampun)
3) Ipun ten wénten drika. Patutné (nénten, irika)

5.1.3 Kruna Alus Singgih (Asi)


Kruna-kruna alus sané kanggén nyinggihang sang sané patut kasinggihang
kawastanin Kruna Alus Singgih. Kruna Alus Singgih puniki pastika maderbé wangun
alus sor (Suwija, 2014:31). Uratiang conto-conto kruna Asi (mobot, maparab, prara-
gan, nyingakin, marayunan) ring lengkara puniki!
1) Rabin idané sampun mobot mangkin. Aso (abot)
2) Okan dané sané istri maparab Gusti Ayu Klatir. Aso (mawasta)

UDIANA SASTRA Anggah Ungguhing Basa Bali 51


5.1.4 Kruna Alus Sor (Aso)
Kruna Alus Sor, inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus, kang-
gén ngasorang raga utawi ngasorang anaké sané linggihnyané sor utawi andap. Krama
Baliné sané ngangken angga pinaka sang sor, patut ngasorang angga antuk kruna-kruna
alus sor. Uratiang conto kruna alus sor (mabanyu, muat, mawasta, neda, miragi) ring
sor puniki!
1) Jantos jebos titiang jagi mabanyu riin! Asi (mawarih)
2) Banggayang ratu, titiang ja muat ka geria! Asi (makta)

5.1.5 Kruna Mider

Manut Suwija (2014;35), Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné
sané maderbé wangun wantah asiki, nénten madué wangun alus, taler nénten maderbé
wangun tiosan, mawinan dados maideran sajeroning bebaosan. Uratiang conto kruna
mider (toko, karpet, galak, radio, kija, jam) ring sor puniki!

1) Ida kantun ka toko numbas karpét.

2) Ratu, nénten purun titiang, asu druéné galak pisan.

3) Mangkin sampun arang anak mirengang radio.

5.1.6 Kruna Andap


Dumun, kruna andap puniki kawastanin kruna kapara, inggih punika kruna-kruna
sané rasa basanipun andap (éndép), nénten alus miwah nénten kasar. Kruna-kruna puni-
ki kanggén mabaos antuk anaké sasamén wangsa (Suwija, 2014:36-37).
Wacén conto-conto kruna andap (luh, jemakang, bapa, roko, di, duur, kéngkén, cai,
lakar, milu, kema, nyén, adané, ané, ngaé, ento, apa, suba, ngejohang, suud) ring leng-
kara puniki.

1) Luh, jemakang bapa rokoné di duur mejané!


2) Kéngkén, cai lakar milu kema?

5.1.7 Kruna Kasar


Manut Suwija (2014;39), Kruna kasar inggih punika kruna basa Baliné sané wi-
rasanipun kaon, ketah kanggén mabaos ri sedek duka, ri kala marebat utawi mamisuh.
Conto kruna kasar, cingakin sané macétak tebel ring sor puniki.
1) Madak ba pang bangka polonné.
2) Nyén kadén ngamah béné telah?

52 Anggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA


Kegiatan 6. Tugas
Indayang makarya lengkara antuk soang-soang anggah ungguhing kruna, soang-soang
mangda makarya lengkara kakalih!

Pidabdab 7. Pituduh Kelompok


Indayang makarya kelompok, raris ngrereh artikél ring koran. Raris ring soang-soang
kelompok ngrereh unteng pikayunan miwah tetuwek artikel basa Bali punika. Surat miwah
tlatarang antuk basa Bali manut anggah-ungguhing basa Bali sané patut!

Pidabdab 8. Ringkesan

Basa Bali, silih tinunggil basa daerahé ring Indonésia sané maderbé wangun masor singgih.
Ngawit warsa 1974, duk Pasamuhan Agung Basa Bali ring Singaraja, sor singgih basa Baliné
kabaos Anggah-ungguhing Basa Bali. Kawéntenan anggah-ungguh basa Baliné mawit sangkaning
wénten pabinayan linggih krama Baliné. Wénten krama Bali mula (tradisi) miwah krama Bali
anyar (modern).

Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané kawangun antuk
pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané kabaos lengkara. Yéning mirengang
anak mabaos, bebaosan punika pacang makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané ma-
dia, wénten sané andap, taler wénten sané ,mawirasa kasar.

Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos
miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1)
basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa alus.

h)dp)sn¾À¡l;¾hlu;¾\lø;¾ehl;¾.
Eda Pesan Ulah Aluh Ngalih Élah

UDIANA SASTRA Anggah Ungguhing Basa Bali 53


54 Anggah Ungguhing Basa Bali UDIANA SASTRA
BAB IV
TATA BASA
Kompeténsi Dasar
3.4 Memahami wacana pengetahuan
tata bahasa Bali ( Wangun Kruna,
Sandi Suara, Wewangsan kruna,
dan lengkara tunggal)
4.4 Mengabstraksi atau meringkas
wacana tentang wangun kruna,
sandi suara, wewangsan kruna
dan lengkara tunggal.

Indikator
3.4.1 Nlatarang wangun kruna
3.4.2 Makarya lengkara antuk wan-
gun kruna
3.4.3 Nlatarang teges sandi suara
3.4.4 Nartayang papalihan sandi
suara
3.4.5 Nlatarang soroh sandi suara
3.4.6 Nlatarang wirasan lengkara
tunggal.
3.4.7 Nyarca struktur lengkara tung-
gal sané tegep
3.4.8 Nganggén wewangsan kruna
dalam lengkara tunggal sané
tegep
4.4.1 Makarya pacutetan indik wan-
gun kruna, sandi suara miwah
lengkara tunggal
Palajahan I Kruna Lingga miwah Kruna Tiron
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)

Ri kala makarya lengkara sané patut tur becik sampun pastika mangda kauningin indik
sahananing paikétan indik ngwangun kruna. Kruna kabaos pinaka dasar kaweruhan sané kanggén
makarya lengkara nganutin anggah-ungguh ngwangun kruna mabasa Bali. Kruna ring basa Bali
madué uger-uger sane patut kaplajahin. Ri sajeroning nyurat sakancan pah-pahan kruna mangda
adung néntén ja ngantos iwang nganggén wewehan, santukan iwang nganggén wewehan pastika
iwang suksman kruna punika. Punika mawinan mabuat pisan yéning alit-alité sampun prasida
mlajahin kaweruhan indik kruna mangda sayan wagéd ri sajeroning makarya kruna taler nglantur
prasida makarya lengkara mabasa Bali sané becik.

Duaning asapunika mangda alit-alité sayan tatas uning kaweruhan indik kruna, indayang
cawis pitakén ring sor puniki:
1. Yéning wénten kruna sané durung mikolihang paweweh kabaos kruna napi?
2. Napi kémanten sané ngranjing paweweh ri kala ngwangun kruna mabasa Bali?
3. Kruna napi kémantén sané naenin kapireng utawi kauningin?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

Sugih lan Lacur

Yéning rerehang ring mercapada, sira ja sané kabaos sugih janten wénten malih sané sugihan.
Yéning wénten sané nyambatang i anu pinih sugiha ring Bali janten pacang wénten sané pacang
purun nungkasin. Punika mawinan anaké lingsir nganikayang sugih lan lacur, dueg, lan belog
nénten mamuncuk. Yén telisik majanten pacang ngejohang.
Wénten anak sugih sané madué makudang-kudang mobil, makudang-kudang hotél, maku-
dang-kudang perusahan kantun marasa raganné kirangan. Wénten manten sané karasayang kirang.
Napi ké mobilné kirang becik, perusahaanné kirang untung, hotél kirang akéh, miwah sané siosan.
Pamuputné sakayang-kayang anaké kadi punika pacang setata marasa kirangan. Yadiastun anak
siosan nganikayang anaké kadi punika sugih, sugih macedor, yadiastun akéh anak engon ring ka-
sugihan anaké punika sujatinné anaké punika lacur. Duaning anaké punika setata marasa kirangan.
Dadosné amoncén ja ageng rasa kirangnyané amunika lacurné. Yadiastun ja anaké punika sampun
madué hotél papitu, kéwanten kantun meled madué hotél dasa, dadosné atigang hotél kalacuran
anaké punika.
Yéning anaké sané setata marasa raganné setata kirang, biasané nénten pacang las makidi-
hang. Yéning anaké punika kantos makidihang, biasané pungkuran sané kaaptiang wantah wale-

56 Tata Basa UDIANA SASTRA


san sané lebihan ring sanè kapakidihang. Driki, duaning anaké punika sujatiné marasa raganné
lacur, mawinan anaké punika marasa antes nunas, yadiastun antuk tata cara sané tan patut.
Ajin lacur lan sugihé taler dados kaukur saking napi sané kaajeng lan napi sané kaanggén.
Wénten anak sugih makeplug kéwanten sarahina-rahina wantah ngajengang adéng magoréng
kéwanten. Wénten taler sané mamutih, wantah ngajeng nasi lan tasik kémanten, sangkaning
mabrata. Wénten taler anak sané nènten kayun ngajeng ajeng-ajengang saking sakancan sané mau-
rip. Anak sané wantah milih ajeng-ajengan sadarana sangkaning mamanah ngirit sinah masiosan
sareng anak sané milih-milih ngajeng sangkaning mabrata. Yèning anak sané sugih kéwanten nga-
jeng ajeng-ajengan sangkaning mamanah ngirit sinah anaké punika pacang kabaos pripit. Anak
kadi punika sinah pacang pripit ring anak siosan, sangkaning ring anggannyané kémanten dané
pripit.
Tungkalikan ring anak sugih sane marasa lacur lan pripit wénten taler anak lacur sané marasa
sugih lan anak lacur sané mapi-mapi sugih. Yéning anak lacur sané marasa sugih biasané barés
makidihang napi sané kaduénang sangkaning dané marasa sampun cukup lan bagia antuk duéné.
Punika awinan anak kadi punika yadiastun nénten madué kasugihan akéh, kéwanten marasa sugih
ring manah. Anak sané mapi-mapi sugih biasané anak lacur sané sujatinné gedeg ring kalacuranné.
Ipun ngaptiang prasida sakadi anak sané sugih macedur, mawinan dané mapi-mapi sugih mangda
kakadén jati-jati akéh madué artha brana.
olih Ari Dwijayanthi

Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang tulis artos kruna ring sor puniki. Nulis artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi
mangda sayan nincap kaweruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1. mercapada
2. sakayang-kayang
3. las
4. kaaptiang
5. adéng
6. pripit
7. nunas
8. kirangan
9. mamuncuk
10. artha brana

UDIANA SASTRA Tata Basa 57


Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

Indayang cawis pitakén sané mapaiketan sareng teks sané mamurda “sugih lan lacur” ring
sor puniki!
1. Napi kabaosang ring teks ring ajeng?
......................................................................................................................................................
2. Napi mawinan sugih lan lacur, dueg lan belog nénten mamuncuk?
......................................................................................................................................................
3. Napi mawinan anaké sané kabaos sugih antuk anaké lianan sakewanten tetep dané mrasa
lacur?
......................................................................................................................................................
4. Napi liané anak sané wantah milih ajeng-ajengan sadarana sangkaning mamanah ngirit
sareng anak sané milih-milih ngajeng sangkaning mabrata?
......................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Kruna

5.1 Teges kruna

Kruna inggih punika pupulan suara (suara utawi wianjana) sané sampun madrué ar-
tos. Kruna ring basa Bali wénten sané kawangun antuk awanda, duang wanda, tigang wanda,
petang wanda, limang wanda. Nganutin wangunnyané, kruna punika kepah dados :

1. Kruna Lingga 3.Kruna Dwi Lingga

2. Kruna Tiron 4.Kruna Polah

1. Kruna Lingga

Kruna lingga inggih punika kruna sané durung polih wewehan minakadi pangater, pan-
giring, miwah seselan. Kruna lingga nganutin kecap/wanda, kepah dados :

1. Kruna Lingga nganutin kecap/ wanda

Nganutin kecap utawi wandanyané, kruna lingga wénten limang soroh luiré:

a. Kruna Lingga akecap/ awanda,

Umpami : bé, bok, joh, yéh, juk, tum, ron, mis, tua, téh miwah sané lianan.

b. Kruna Lingga kalih kecap/ kalih wanda,

Umpami : basang, bawak, barak, landung, lateng, bengu, pipis , tiuk, siap, kocap,
kuwir, miwah sané lianan.

c. Kruna Lingga tigang kecap/tigang wanda

58 Tata Basa UDIANA SASTRA


Umpami : lascarya, semaya, semaga, purnama, celagi, lemari, pandita, semangka,
miwah sané lianan.

d. Kruna Lingga petang kecap/petang wanda,

Umpami : kaliasem, katibangbung, katilampa, miwah sané lianan.

e. Kruna Lingga limang kecap/limang wanda,

Umpami : katiwawalan, kalisasuan, katimumulan,miwah sané lianan

5.2 Kruna Tiron


Kruna tiron inggih punika: kruna sané sampun polih wewehan (afiks). Kruna tiron yéning sele-
hin mawit saking kruna tiru polih pangiring [- an], dadosnyané kruna tiron punika tiruan saking
kruna lingga. Wewehan sané ngwangun kruna tiron punika luiré: pangater (prefiks), seselan, (in-
fiks), pengiring (sufiks), miwah gabungan wewehan (konfiks).
2.1 Pangater
Pangater punika magenah ring arep (ngater) kruna lingga. Luiré: N- (anusuara), ma-, ka-,
sa-, pa-, pi-, a-, pari-, pati-, maka-, saka, kuma-. Ri sajeroning wangun kruna antuk pangater
N- (anusuara) wénten sané patut uratiang. Pangater N- taler kabaos anusasika. Kruna lingga sané
mapangater antuk anusuara ketah kabaos kruna polah. Wangun pangeter anusuara : ny, m, n, ng,
yéning kruna linggané mapurwa antuk wianjana (konsonan) k, g, muah suara vokal: a, i, u , é, o, e,
miwah ardhasuara (semivokal): y, r, l, w, anusuarané ng-. sakadi: kandik dados ngandik, gunting
dados ngunting, rereh dados ngrereh.
2.2 Seselan
Seselan magenah ring tengahing kruna lingga. Yéning kruna linggannyané mapurwa antuk
suara (vokal), seselan punika magenah jeng ring ajeng kruna lingga. Yéning kruna linggannyané
mapurwa antuk wianjana (konsonan), punika magenah ring pungkur wianjana kapertama ring kru-
na lingga punika, sakadi :
2.1 Seselan [- in -]

Upami: Surat dados sinurat

Raksa dados rinaksa

Ucap dados inucap

Sungsung dados sinungsung

Sahur dados sinahur

2.2 Seselan [ - um - ]

Upami: Turun dados tumurun

Seken dados sumeken

Sanggup dados sumanggup

Atur dados umatur

2.3 Seselan [ - ël - ]

UDIANA SASTRA Tata Basa 59


Upami: Tapak dados tlapak

Tusuk dados tlusuk

2.4 Seselan [ - ër - ]

Upami: Késék dados kresek

Gigi dados grigi

5.3 Pangiring
Manut krunannyané, pangiring punika magenah ring pungkuring (ngiringang) kruna lingga,
luiré : [-ang ], [ -in ],[-an ], [-a ], [ -n ], [-ing], [ -e ], [-ne ].
Pengiring [-ang ]
Upami : penékang, gedénang, msl

Pangiring [-in]

Upami : jemakin, isinin, belinin, msl

Pangiring [-an]

Upami : tegehan, jegégan, dawanan, gedénan, msl

Pengiring [-a]

Upami : amaha, jagura, abana, gisina, anggona, msl

Pangiring [-n]

Upami : bukun tiangé, mémén tiangé, pipin I Luhé, msl

Pengiring [-ing]

Upami : sajeroning, purnamaning, kalaning, msl

Pangiring[ -é ]

Upami : dokaré, gunungé, tukadé, potloté, sampiné, msl

Pangiring [-né]

Upami : dokarné, batisné, jaranné, msl

5.4 Gabungan Wewehan


Luiré : [ ma-an ], [ ka-an ], [ bra-an ]

Upami : masambatan, majaranan, makapalan, masileman, msl

Upami : kasengsaran, kasugihan, karahayuan, kadituan, msl

Upami : bragedegan, brakapakan, msl

60 Tata Basa UDIANA SASTRA


Pidabdab 6. Pituduh Ngraga
6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki

1. Napi sané kabaos kruna lingga miwah kruna tiron?

......................................................................................................................................................
2. Napi kémanten sané ngranjing sorohing pangater?

......................................................................................................................................................
3. Tlatarang, napi kémanten sané ngranjing kruna lingga manut kecap wanda?

......................................................................................................................................................
4. Lianan ring conto ring ajeng, indayang makarya tetiga kruna sané madaging pangater N-!

......................................................................................................................................................
5. Asapunapi uger-uger nganggén seselan ring basa Bali?

......................................................................................................................................................

6.2 Indayang Makarya paragraf indik budaya Bali sané madaging adasa kruna lingga mi-
wah kruna tiron!

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Tata Basa 61


Palajahan II. Sandi Suara

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi membangun konsep)

Ri sampuné alit-alité uning indik kruna lingga miwah kruna tiron mangda sayan jangkep
paplajahané mangkin jagi katincapang malih kaweruhané indik kawéntenan silih tunggil kruna
sané rikala polih paweweh dados nyandi utawi kasandiang. Ring wacana utawi teks akéh pisan
kapanggihin kruna-kruna sané kasandiang tetujoné mangda sayan dangan rikala maosang kruna
inucap, santukan kruna sané kasandiang punika kajangkepang dados asiki suaranyané. Punika
mawinan, paplajahan puniki mabuat pisan ri sajeroning alit-alité jagi nyurat teks utawi wacana
mangda sayan becik tur anut ring uger-uger ngwangun kruna.

Sadurung alit-alité ngawitin mlajahin kaweruhan indik sandi suara, mangda nénten lali ring
paplajahan sané sampun lintang inggih punika indik kruna lingga miwah kruna tiron, indayang
saurin dumun pitakén ring sor puniki:

1. Kruna lingga manut kecap wanda prasida kepah dados kuda?


2. Kruna tiron mawit saking kruna lingga napi?
3. Sampun ké alit-alité naenin mireng indik suara?napi luire suara punika?
4. Kruna sané asapunapi sané prasida kasandiang?

Pidabdab 2. Ngwacén Teks

Mangantosang

www.desipainters.com
Satmaka sakadi Prabhùttama ring jagaté,
Egar Sang Hyang Surya nyunarin jagaté sami
antuk tis tresnàsih ida ring sakancan sané mu-
rip. Paksiné masolah girang nyaksiang sunaran
dayuh pamutus sabeh saha ngucica saling sau-
tin. Sang Hyang Bayu matangi nyarengin suryak
jagaté rahinané mangkin mamargi ngungsi palinggih ida Hyang Girìndra ring puncak gunung
mahottama. Tan sida ngwilangin rasa bagia santukan kantun kicén waranugraha prasida nyinga-
kin kalanguan sakadi puniki. Yadiastun tambeté lintang, titiang kantun madué pikayunan pacang
nglanturang kauripan. Yukti titiang wantah jadma nista. Dados somah wong nista taler, tan prasida
ngwilangin lacur titiangé manumadi dados jadma.
Rahinané dibi titiang sampun sué nyantosang, sira malih lianan tekén somah titiangé. Min-
ab sangkaning tambet, ipun tan wikan ring tatwaning dharmàgama lan dharma negara. Wantah
matajén punika sané dados ginanipun ngarahina. Tan ja matolihan ring pianak, napi malih tit-

62 Tata Basa UDIANA SASTRA


iang somahipuné yukti-yukti tan karunguang. Mangkin sampun mawastu limang warsa titiang
ngayah masomah, natakin tis panes kauripanné wantah néwék, minab sampun telas sih titiangé
makurénan. Mangkin jagi tatas puputang.
Nadaksara jagaté ucem ngemu sabeh. Paksiné tan ngucica malih. Makeber ngrereh genah
mémbon, sadurung sabehé makuus. Sampun sué titiang nyantosang ipun durung rauh. Kawangén
anggén benjang ngantos puput tanding titiang. Canang sari taler sampun jegeg matanding madag-
ing sekar sarwa miik. Midép sampun titiang magkin. Sampun mawastu sandikala durung taler
rauh. Pastika sampun kaon ring tajén. Risampuné punika nglanturang matuakan mamunyah ring
kafé balér désané. Mamunyah ngicalang keneh jengah sinambi nonton anak istri mabaju gantut
matembang saha jitné sané mégolan ngawinang manahipun liang. Yéning sakadi puniki, malih
pidan titiang wus mangantosang?

Olih: Dewa Ayu Carma Citrawati

Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kaweruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1. egar
2. murip
3. masolah
4. ngwilangin
5. tambet
6. tatwaning
7. tatas
8. ucem
9. mamunyah
10. mawastu

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin wacana ring ajeng!

1. Napi murdan wacanané ring ajeng?

......................................................................................................................................................
2. Asapunapi kahanan jagaté rikala Sang Hyang Surya medal?

......................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Tata Basa 63


3. Napi mawinan sampun sué makurénan jagi tatas puputang?

......................................................................................................................................................
4. Napi mawinan somahipun nénten rauh kantos sandikala?

......................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Sandi Suara


5.1 Teges Sandisuara
Inggih punika suara sané kawangun malarapan antuk gabungan kakalih suara. Ri saje-
roning gabungan kalih suara punika, wénten pinaka dasar sané kanggén nujuin gabungan
punika , minakadinnyané :

1. Aksara suara a + a =à

2. Aksara suara i + i =ì

3. Aksara suara u + u =ù

4. Aksara suara a + u =0

5. Aksara suara a + u =u

6. Aksara suara a + i =é

7. Aksara suara a + i =i

8. Aksara suara a + é =é

5.2 Pepalihan Sandi Suara


Sandhi suara wénten kalih paos, inggih punika :

1. Sandi sisi utawi ketah kabaosin sandi jaba, inggih punika sandi sané kawangun saje-
roning kalih kruna lingga, sekadi :

Sira + aburu dados siràburu

Nara + indra dados naréndra

Jaya + indra dados jayéndra

Prabhu + uttama dados prabhùttama

Saha + udara dados sahodara

Giri + indra dados girìndra

Surya + atmaja dados suryàtmaja

64 Tata Basa UDIANA SASTRA


2. Sandi jero utawi kabaos sandi tengah, inggih punika wangun sandi sajeroning akruna
lingga utawi kruna polih paweweh afiks / gabungan ( pangater, pangiring, miwah seselan
), sakadi :

[Sa -] + ujar dados sojar

Taku + [-an] dados takwan / takon

[Di -] + ibi dados dìbi

[Sa -] + umah dados somah

Guru + [-an] dados guron

[Ma-] + isi dados misi

[Di -] + uri dados duri

Taler ngranjing sakadi ring sor :

Aruan dados aron

Laut dados lot

Daun dados don

Gautama dados gotama

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga

6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki

1. Tlatarang napi sané kabaos sandi suara?

......................................................................................................................................................
2. Lianan ring conto ring ajeng sané ngranjing sandi jaba minakadi?

......................................................................................................................................................
3. Indayang makarya lengkara antuk silih tunggil sandi jaba!

......................................................................................................................................................
4. Indayang makarya kalih conto sandi suara, yéning suara a matemu ring e!

……………………………………………………….

6.2 Indayang Surat paragraf sané madaging lelima sandi jero!

UDIANA SASTRA Tata Basa 65


Palajahan III Wewangsan Kruna miwah Wangun
Lengkara
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)

Yéning sampun teleb minayang kruna lingga sareng kruna polah taler asapunapi ngwangun
kruna miwah sandi suara, sané mangkin pacang katincapang malih paplajahan druwéné inggih
punika indik wewangsan kruna. Lianan ring kruna lingga, kruna tiron miwah sandi suara kruna
prasida kaparakang malih dados makudang-kudang pah-pahan. Ri sajeroning ngwangun lengkara
pastika mabuat pisan kaweruhané puniki kanggén dasar minayang kruna-kruna sané kanggén
ngawangun lengkara, minakadi maosang aran utawi maosang kruna-kruna sané ngranjing kruna
indik pakaryan. Napi malih, alit-alité mangda prasida makarya lengkara sané becik anut ring tata
kruna.

Duaning asapunika mangda alit-alité sayan tatas uning kaweruhan indik wewangsan kruna,
indayang cawis pitakén ring sor puniki:

1. Napi kémanten pah-pahan sandi suara punika?


2. Lianan ring kruna lingga miwah tiron, kruna napi kémantén sané naenin kapireng utawi
kauningin?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

Masilur

Liu suba ané malénan di guminé. Sayan


nglimbak guminé sayan soléh panadiné. Yén jani
cerik-ceriké kéweh pesan orahin madaar, yadiastun
suba jakananga nasi tulén misi bé siap. Yén ipidan
jakananga nasi tulén, méh suba cara otonin demen
bitra.or.id/2012

atiné. Yén ipidan anaké tusing ada anak luh juari


nglemesin anak muani. Yén jani lén, galakan ané Luh
tekén né muani. Makejang suba nglimbak, makejang
malénan, keweh suba ngalih né encén patut né encén
iwang. Patuh cara di désanné Pekak Arka, ané jani suba madan kota, soléh-soléh tingkah polah
anaké dini. Ada anak tua ngaku truna, ngalih tunangan anak bajang-bajang. Kanti ngon pekak
Arka nepukin maendahan solah anaké jani. Kéwala panglimbaké ento tusing ja ngranaang Pekak
Arka ngalahin geginané mamacul. Geginané tileh ka carik. Uli mara nawang kedat kanti jani tuah
ka carik dogen dedemenané. Semengan, Kondén ada matan ai Pekak Arka suba majalan ka carik.
Pajalanne adéng-adéng sambilanga ngrumuk padidina.

“Bééhh…né ipidan nak carik…né masi carik linggah, lindung liu, jangkrik masepuk. Cer-

66 Tata Basa UDIANA SASTRA


ik-ceriké liu suba pajongkok dini, jani dija kadén lakuna nyongkok maplalian. Mimihhh… Jani
kaling ké ada lindung lan jangkrik, makejang suba dadi beton..beton lan beton!”Ngrumuk Pekak
Arka sambilanga nuding carik-carik ané suba maganti dadi umah.

“Yén dadi manusa tusing pageh, buin misi pipis dogén matané, kéweehh!yén nyak make-
jang ngitungang nasi pada apiring sing kanti uug kéné guminé. Iraga padidian enu mamacul, tusing
ja krana sing demen ajak pipis, yén kenehang nu liu jalan anggon ngalih pipis. truna tua bajang
cerik patuh!”Iteh ngrumuk Pekak Arka sambilanga ngumbah batisné di telabah ané suba maganti
dadi got.

“Mimihhhh…mingkin genit batisé, yéh apa né..Telabahé adi bisa nyenik-nyenikang asané.
Apa matane suba rabun né…Dugasé banjiré ipuan, Wayan Bima asananga kerik-kerik di balé
banjar ngorahang lakar menahin goté apang ngedénang, tuah amoné mirib ngidaang ngedénang.
Kénkénang sing menék yéhé ka umah-umahé, aéng gedén telabahé jani!”majalan Pekak Arka saha
ngusap-usapang batisné ané genit krana yéh gote daki buin selem.

“Tambeté ngawinang lacuuuur, bulak balik manumadi…”Gending-gending Pekak Arka di


kubuné sambilanga melut gedang ané mara alapa di arep kubunné.

“kak…Pekak…” anak truna ulap-ulap uli sisin jalan gedéné ngaukin Pekak Arka.

“Mimih..ratu Pekak..kanti kelés uat baong tiangé ngaukin, apa koné gaéna pekak kanti
kalangén kéné.”Kituk-kituk Putu Suta nepukin pekakné ané iteh melut gedang sambilanga ma-
gending.

“Yéé…Cai tu..suba uli tuni?Sing tepukin pekak cai ba dini, bakat iteh pekak magending
dini. Adi mara cai teka?kanti paling cacing pekaké ngantiang, seduk pesan basang pekaké Tu”
makesyab Pekak Arka dapetanga cucuné suba di arepné pesu peluh néngténg rantang.

“Mara teka uli kuliah bakat sik umah timpalé. “Masaut Putu Suta sambilanga negak nyokot
gedang.

“Nah..nah bénjep buin ngorta, pekak lakar madaar malu. Apa darang nasiné jani né?”
masépan-sepan Pekak Arka nyemak rantang ané abanga ajak cucunné.

“Miih…dedaaran apa né Tu?adi tepung magoréng asané?pekak suba sai mabesen ngajak
mémén cainé da pekak gaénanga jukut mie magoréng kéné. Aduuhh…aget misi sambel bawang,
né dogén suba darang nasi” Ilang kenehné madaar mara nepukin darang nasiné soleh-soleh buka
kéto.

“Hahaha…pekak..pekak..sing nawang nugget ajak sosis. Jaan to kak, tegarang abedik dogén
cegut, makejang anaké demen naar dedaaran né kéné jani, pekak apang bareng bisa. Eéééhh…da
kutanga kak..mai aba lamun pekak sing demen, tiang baang!”prajani ngléjat Putu Suta mara tepuk-
ina pekakné lakar ngutang darang nasiné ané sing jaan ento…………………………....................

Olih: Dewa Ayu Carma Citrawati

UDIANA SASTRA Tata Basa 67


Pidabdab 3. Kerta Basa

Indayang surat artos kruna sané ring sor puniki. Nyurat artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kaweruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1. nglimbak
2. nasi tulen
3. manumadi
4. masépan-sépan

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakéné ring sor, nganutin wacanané ring ajeng!

1. Napi murdan wacanané ring ajeng?

......................................................................................................................................................
2. Indik napi sané krimikanga Pekak Arka majalan ka carik?

......................................................................................................................................................
3. Asapunapi kahanan désané Pekak Arka duké riin?

......................................................................................................................................................
4. Napi mawinan ical manahné Pekak Arka ngajeng?

......................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Kruna miwah Wangun Lengkara


5.1 Wewangsan kruna
Kruna inggih punika pupulan suara (suara wiadin wianjana) sané madrué artos. Upama : joh,
nyak, seluk, ketipat, liligundi, tambulilingan. Cutetipun , kruna ring basa Bali wénten sané kawa-
ngun antuk awanda, duang wanda, tigang wanda, petang wanda, limang wanda.Wewangsan kruna
utawi soroh kruna basa Bali dados kasorohang antuk 10 wangsan kruna, sakadi ring sor :
5.1.1 Kruna Aran ( kata benda )
Kruna Aran inggih punika kruna sané nyinahang barang, manusa, miwah sato beburon ).
Kruna aran kapalih dados kalih soroh :
a.Kruna Aran Sakala
Upami: manusa, kayu, kedis, méja, tasik, kayu, api, nasi, miwah sané lianan.
b.Kruna Aran Niskala

68 Tata Basa UDIANA SASTRA


Upami : widhi, keneh, dewa, atma, ebo, keneh, suarga, neraka, samar, angin, munyi, gamang,
miwah sané lianan

5.1.2 Kruna Kria ( kata kerja )


Kruna Kria inggih punika kruna sané nyinahang solah, karya. Kruna kria kapalih dados kalih
soroh :
a. Kruna Kria Lumaksana

Upami : ngetep, ngalap, nagih, mapayas, sumungsung, nyangkol, negul, mentil, non-
dén, sumaur, makecuh, nyaga, masuah, sumanggup, miwah sané lianan.

b. Kruna Kria Linaksana

Upami : kajemak, jaguranga, ginawé, kabrasta, aliha, tanjunga, abana, kajekjek, pasili-
hin, inucap miwah sané lianan.
5.1.3 Kruna Pangentos ( kata ganti )
Kruna Pangentos inggih punika : Kruna sané dados anggén ngentosin, barang, sato ,
manusa. Kruna Pangentos kapalih dados tigang soroh :
a. Kruna Pangentos Jadma Kapertama

Upami : tiang, icang, titiang, iraga.

b. Kruna Pangentos Jadma Kaping Kalih

Upami : cai, nyai, ragané, ratu.

c. Kruna Pangentos Jadma Kaping Tiga

Upami : dané, ipun, ia, ida.

5.1.4 Kruna Pangarep ( kata depan )

Kruna Pangarep inggih punika : kruna sané nyinahang genah, dauh.

Upami: ring , di, ba, ka, saking, uli, ri, olih, sig, duk.

5.1. 5 Kruna Kahanan ( kata keadaan )

Kruna Kahanan inggih punika kruna sané midartayang indik kruna aran (barang,
manusa, sato), miwah sifat. Upami: cenik, selem, alap, mudah, sakit, éndép, kuning, ba-
gus, kalem, bocok, bengkung, males, kuat, ajum, siteng, miwah sané lianan.

5.1.6 Kruna Wilangan ( kata Bilangan )

Kruna wilangan inggih punika kruna sané manyinahang akéh wiadin akidik pap-
upulan barang, sahananing maurip, miwah laksana pakaryan. Kruna Wilangan kapalih
dados papat inggih punika:

UDIANA SASTRA Tata Basa 69


a.Kruna Wilangan Ketékan

Upami : sa, dua, telu, pat, lima nem, pitu, kutus miwah sané lianan.

b. Kruna Wilangan Gebogan

Upami : pasasur, setiman, lebak, satak, abangsit, telungatak, domas, sepaa, miwah sané
lianan.

c. Kruna Wilangan Pahan

Upami: atenga, apah dasa, atugel, asibak, abagi. miwah sané lianan.

d. Kruna Wilangan tan janten

Upami: abedik, agetul, adésa, begeh, akéh, kuang, bek, miwah sané lianan

5.1.7 Kruna Pidarta ( Kata Keterangan )

Kruna Pidarta inggih punika kruna sané midartayang indik kruna kria, kruna kahanan,
kruna wilangan. Kruna pidarta kapalih dados :

a. Kruna pidarta nyinahang kahanan

Upami: cepet, adéng, endép, sebet, tegeh.

b. Kruna pidarta nyinahang negesang

Upami: jua, masih, koné.

c. Kruna pidarta nyinahang pasti

Upami: saja, bisa, niscaya, suba, tondén, kaliwat, mugi-mugi, beneh.

b. Kruna pidarta nyinang tingkat

Upami: sai-sai, kuang, lebih, hampir, kereng, bes.

5.1.8 Kruna Panyambung ( kata sambung )

Kruna panyambung inggih punika kruna sané kaanggén nyambungang makudang-ku-


dang kruna miwah lengkara. Upami: krana, kémaon, sakéwala, dugas, awinan, nanging, yadias-
tun, yadiapin, tur, buina, mangda, laut, raris.

5.1.9 Kruna Piteket ( kata sandang )

Kruna piteket inggih punika kruna sané makawinan kruna punika dados kruna aran utawi
miteketang kruna aran punika. Kruna sandang kepah dados 6 soroh inggih punika :

a. Kruna Piteket nyinahang wastan jalma

I, Ni, Gede, i mémé, ngakan, Luh, I Nengah.

b. Kruna Piteket nyinahang mautama

70 Tata Basa UDIANA SASTRA


Sang Bima, Sang Rama

c. Kruna Piteket nyinahang suci

Dang Guru, Dang Acarya

d. Kruna Piteket nyinahang niskala.

Hyang Widhi, Hyang Kawi, Hyang Murbéng Dumadi

e. Kruna Piteket nyinahang suci niskala.

Danghyang Nirartha, Danghyang Drona.

f. Kruna Piteket nyinahang utama niskala.

Sanghyang Widhi, Sanghyang Wenang.

5.1.10 Kruna Panguuh ( kata seru )

Kruna Panguuh utawi kruna sesambatan inggih punika kruna sané manyinahang suara
utawi nyengguhang rasa (manah), sané marupa awanda. Kruna Pangguh punika kapalih dados
kalih inggih punika :

a. Kruna Panguuh nyinahang indik rasa.

Upami : ah, hé, é, o, duh, béh, nah, yah, yé, dong, ja, na.

b. Kruna Panguuh nyinahang munyi utawi suara.

Upami : bur, dar, dor, bring, plok, siur, briak, tok, tik.

5.2 Wangun Lengkara

Lengkara punika marupa pupulan kruna, taler sering marupa kruna pinaka pasaur lengkara
sadurungnyané. Pinaka dasar pupulan kruna utawi krunané punika kabaos lengkara inggih punika:
(a) runtutan ucapan utawi tulisan sané madaging unteng pikayunan sané jangkep manut uger-uger
tata basa; (b) runtutan ucapan sané madaging alunan suara (nada) ring pamuput madaging panees
suara panguntat (intonasi final). Ring basa sané kasurat (basa tulis), lengkara ketahnyané kakawitin
antuk aksara murda (huruf kapital) miwah ring panguntat madaging cecirén (tanda) cecek (titik),
pitakén, miwah pisuruh (seru). Ngiring cingakin conto ring sor puniki.

• Nyén ento?

• Tiang.

• Énggalin mai!

• Siapé ané belina ibi suba mati.

UDIANA SASTRA Tata Basa 71


Lengkara sané kabaos paripurna sakirangnyané madaging jejering lengkara (subjék) mi-
wah linging lengkara (prédikat). Kawigunan (fungsi) lianan sakadi panandang (objék) miwah kat-
erangan (keterangan) nénten ngwetuang lengkara punika jangkep.

5.2.1 Lengkara Nganutin Tetujon

Nganutin tetujon bebaosan, lengkara kapérang dados tigang soroh inggih punika lengkara
pamidarta, lengkara pitakén, miwah lengkara panguduh.

a. Lengkara Pamidarta

Lengkara Pamidarta inggih punika lengkara sané nlatarang pariindikan. Panees lengkara
ring untat ketahipun rata, sakadi:

• Mani semengan ada pacentokan pidarta Basa Bali.

• Mémé nyanan sanjané lakar luas ka Badung.

b. Lengkara Pitakén

Lengkara Pitakén marupa lengkara sané tetujonipun nunas pasaur saking sang sané
katakénin. Panees ring panguntat lengkara ketah ipun ngunggahang (intonasi tanya) miwah sering
nganggén kruna pitakén, sakadi:

• Ngudiang Madé ngajanang malaib ngaba blakas?

• Dija ada anak ngadep bé pasih?

c. Lengkara Panguduh

Lengkara Panguduh inggih punika lengkara sané tetujonipun ngandikain anak tiosan
mangda maparilaksana utawi ngambil pakaryan. Lengkara panguduh punika wénten panguduh
sané alus miwah sané kasar, sakadi:

• Durusang unggahang sanganané!

• Ambilang jebos bukuné nika!

• Mai laku, ditu jalané usak!

• Enggalng majalan apang tusing kasépan kasekolah!

• Sampunang ngambil pakaryan anak tiosan!

72 Tata Basa UDIANA SASTRA


5.2.2 Lengkara Nganutin Wangun

Nganutin wangunipun, lengkara kabinayang dados lengkara tunggal miwah lengkara ma-

susun.

a. Lengkara Tunggal

Lengkara Tunggal, inggih punika lengkara sané polannyané asiki, sakirangnyané madag-

ing jejering lengkara, linging lengkara, ring asapunapiné madaging panandang (objék) miwah

katerangan, sakadi:

• Bapa Nyoman nyemak udud.

• Mén Sundri nyait di baléné.

• Montoré macaplagan ibi sanja.

• Putu Bagia majalan masuk ngaremeng.

b. Lengkara Masusun

Lengkara Masusun, inggih punika lengkara tunggal sané sampun kawrediang ngwangun

susun anyar tur sakirangnyané madaging kalih lengkara tunggal. Lengkara masusun kabinayang

malih dados tetiga inggih punika lengkara masusun pepadan, lengkara masusun matingkat, miwah

lengkara masusun pepetan.

Lengkara Masusun Pepadan

Lengkara Masusun Pepadan inggih punika lengkara masusun sané lengkaranipun kantun

sapadan utawi sederajat. Lengkara puniki ketah kagabungang antuk kruna napi, nanging, sakéwa-

la, miwah sané lianan. Indayang cingak lengkara ring sor puniki.

• Bapa lakar luas, napi jumah sareng mémé?

• Gedé Lugra jemet pesan ngalih gaé, nanging adiné mayus pesan

• Ibi biasé suba kajanga, sakéwala jani teka buin duang truk.

• I Luh Sari jumah, nanging méméné luas kapeken.

UDIANA SASTRA Tata Basa 73


Lengkara Masusun Matingkat

Lengkara Masusun Matingkat puniki kawangun antuk lengkara sané paiketannyané nénten

sumaih. Silih sinunggil lengkarannyané kabaos inan lengkara (induk kalimat), lengkara sané lian-

an kabaos pranakan lengkara (anak kalimat), sakadi:

• Pan Lodra mulih dugas tiang sedek manjus.

• Putu Suta ngambul krana tusing ajaka malali.

• Bapa luas mancing nuju yéh pasihé nyat.

• Di subané ada anak nepukin makejang anaké sing bani malali kema.

Lengkara Masusun Pepetan

Lengkara Masusun Pepetan inggih punika lengkara masusun sané ngutamayang mepetang

wangun lengkara sané pateh, sakadi:

• Montoré ento mara belina. Montoré ento jani suba gadéanga.

Montoré ento mara belina, jani suba gadéanga.

• Sekar belianga nasi. I Guru tusing belianga nasi.

I Sekar belianga nasi, I Guru tusing belianga.

Pidabdab 6. Tugas
6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki

1. Tlatarang napi manten sané ngranjing kruna aran?

……………………………………………………

2. Rikala asapunapi anaké nganggén kruna panguuh? Indayang daginin conto!

…………………………………………………….

3. Napi manten sané ngranjing kruna sandang?

……………………………………………………..

4. Indayang makarya kakalih conto lianan ring conto ring ajeng, kruna kria sané ngranjing
kruna kria lumaksana!

……………………………………………………….

74 Tata Basa UDIANA SASTRA


6.2 Indayang surat paragraf sané madaging lelima wewangsan kruna sané sampun
kepah ring ajeng!

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 7. Pituduh Kelompok


Indayang rereh satua cendet (cerpén) mabasa bali lianan sareng kelompok petang utawi
limang diri, raris rereh wewangsan kruna ring cerpen punika!

Pidabdab 8. Ringkesan
Kruna inggih punika pupulan suara (suara utawi wianjana) sané madrué artos. Upama :
joh, nyak, seluk, ketipat, liligundi, tambulilingan. Cutetipun , kruna ring basa Bali wénten sané
kawangun antuk awanda, kalih wanda, tigang wanda, petang wanda, miwah limang wanda. Nga-
nutin wangunnyané, kruna punika kaepah dados: (1) kruna lingga, (2) kruna Tiron (3) Kruna Dwi
Lingga, (4) Kruna Polah.

Wewangsan kruna utawi soroh kruna basa Bali dados kasorohang antuk 10 wangsan
kruna, minakadi : kruna aran (kata benda), kruna kria (kata kerja), kruna pangentos (kata ganti),
kruna pangarep (kata depan), kruna kahanan (kata keadaan), kruna wilangan (kata bilangan), kru-
na pidarta (kata keterangan), kruna panyambung (kata sambung), kruna panguuh (kata seru), kruna
piteket (kata sandang).

Sandi suara inggih punika suara sané kawangun malarapan antuk gabungan kaka-
lih suara. Ri sajeroning gabungan kalih suara punika, wénten pinaka dasar sané kanggén nujuin
gabungan punika. Sandi sisi utawi ketah kabaosin sandi jaba, inggih punika sandi sané kawangun
sajeroning kalih kruna lingga. Sandi jero utawi kabaos sandi tengah, inggih punika wangun sandi
sajeroning akruna lingga utawi kruna polih paweweh afiks/gabungan (pangater, pangiring, miwah
seselan).

UDIANA SASTRA Tata Basa 75


Lengkara punika marupa pupulan kruna, taler sering marupa kruna pinaka pasaur lengkara
sadurungnyané. Pinaka dasar pupulan kruna utawi krunané punika kabaos lengkara inggih punika:
(a) runtutan ucapan utawi tulisan sané madaging unteng pikayunan sané jangkep manut uger-uger
tata basa; (b) runtutan ucapan sané madaging alunan suara (nada) ring pamuput madaging panees
suara panguntat (intonasi final). Ring basa sané kasurat (basa tulis), lengkara ketahnyané kakaw-
itin antuk aksara murda (huruf kapital) miwah ring panguntat madaging cecirén (tanda) cecek
(titik), pitakén, miwah pisuruh (seru).

Nganutin tetujon bebaosan, lengkara kapérang dados tigang soroh inggih punika lengka-
ra pamidarta, lengkara pitakén, miwah lengkara panguduh. Nganutin wangunipun, lengkara ka-
binayang dados lengkara tunggal miwah lengkara masusun.

spunÓ¡l¾æunÓ¡l¾Óøyuek,eyn&¾s\i;¾sin;¾lk(¾m\n/.
Sapuntul-puntul tiuké, yéning sangihin sinah lakar mangan

76 Tata Basa UDIANA SASTRA


BAB V
KASUSASTRAAN
Kompeténsi Dasar
3.5 Memahami periodisasi kasusas-
traan Bali secara umum
4.5 Mengabstraksi materi kasusas-
traan Bali secara umum

Indikator
3.5.1 Nlatarang teges kasusastraan
3.5.2 Prasida nlatarang kasusastraan
Bali manut wangun
3.5.3 Prasida nlatarang kasusastraan
Bali manut basa sané kawigu-
nayang
3.5.4 Prasida nlatarang kasusastraan
Bali manut tata cara manu-
turang
3.5.5 Prasida nlatarang kasusastraan
Bali manut aab jagat
3.5.6 Ngrereh imba utawi conto
kasusastraan Bali
4.5.1 Makarya skema indik materi
Kasusastraan Bali.
Palajahan I Kasusastraan Bali

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)


Kasusastran wantah kruna sané sering pisan kapirengang sarahina. Kasusastran mapaiketan
ring kawéntenan krama Baliné, santukan kasusastran punika pinaka silih tunggil kepahan budaya
Bali. Ring sajroning kahuripan krama Baliné, kasusastraan puniki mapaiketan ring agama,
pendidikan, miwah pamargin kahuripan krama Baliné ngarahina. Punika mawinan kadi nénten
dados palas krama Baliné ring kasusastran. Panglimbak jagaté taler ngawinang kawéntenan
kasusastran ring Bali sayan nglimbak. Kawéntenan kasusastraan ring Bali mangkin taler sampun
ngranjing ring wawidangan makudang-kudang lomba sané kamargiang olih guru wisésa utawi
lembaga swasta ring Bali. Punika mawinan sayan nglimbak kawéntenan kasusastraan ring Bali.

Duaning asapunika mangda alit-alité uning indik kasusastran, indayang cawis pitakén ring
sor puniki!

1. Yéning mirengang indik kasusastran napi sané wénten ring manah alit-alité sami?
2. Napi ké kasusastraan ring Bali polih panglimbak saking kasusastraan ring Jawi?
3. Kasusastraan ring Bali kacihnayang antuk basa napi?
4. Napi ké alit-alité mirengang anak nyastra?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Carita


Indayang wacén téks carita Sampik Ingtai ring sor puniki!

Sampik Ingtai
Kacritayang wénten sengke pangkat Mayor, magenah ring Waciu negari, madué pianak
mawasta Ingtai Nyonyah utawi Nyonyah Ingtai sané sampun truni utawi menek bajang. Nyonyah
Ingtai memanah jagi masekolah ring Angciu Negari, raris nunas mapamit ring biang ajiné.
nénten pisan kaicén ring biang ajiné, sakéwanten Nyonyah Ingtai pisereng pisan manahnyané
jagi mlajahang raga, nénten prasida biang ajiné ngandeg wiadin nglarang pangacep pianaknyané.
Raris Nyonyah Ingtai memargi saha nyineb raga mabusana utawi mapayas sekadi anak lanang.
Rauh ring tengahing margi raris mapanggih utawi
macunduk sareng anak lanang sané mawasta I
4.bp.blogspot.com/_VVNehf5F_EQ

Babah Sampik saking Bociu Negari, ujut tatujoné


pateh ring Nyonyah Ingtai jagi masekolah ke
Angciu Negari.
Irika sareng kalih mapinta tangan utawi
makenalan saha sami-sami nyihnayang raga
tur sampun ngiket pasawitran tur masumpah
ala ayu bareng mati. Kacritayang sané mangkin
sang kalih sampun rauh ring Angciu Negari raris

78 Kasusastraan UDIANA SATRA


nyujur genah sekolahé, gelisang ceritané mangkin, sang kalih sampun katerima dados sisya irika.
I Babah Sampik miwah Nyonyah Ingtai mangkin ngrereh dunungan. Sang kalih nyéwa kamar
wantah asiki. Ni Ingtai méweh pisan manahnyané santukan ipun mapedéwékan istri utawi luh
sirep sareng anak lanang makadi I Babah Sampik. I Nyonyah Ingtai makarya wiwéka makarya
uwar-uwar utawi sengkéta, pasirepané kaembadin antuk sabuk utawi kabelatin sabuk mangda
nénten keni saling kosod. Gelisang cerita I Babah Sampik tinut pisan ring daging pasengkétané.
Daging pasengkétané sapa sira ja sané ngalintangin ring sabuk punika pacang kakeninin danda
marupa kertas, dawat, miwah mangsi pinaka sarana sané kaanggén nyurat duk punika.
Raris Ni Nyonyah nyelapang nimpahin I Babah Sampik, punika mawinan ipun kakeninin
danda olih I Babah Sampik, Ni Nyonyah Ingtai lascarya manah ipun naur danda ring I Babah
Sampik. Nénten kawilangan sampun suényanné sang kalih masawitra, sirep sareng-sareng ngali-
la ulangun sareng-sareng, sinambi sami-sami nyinahang ipian, masekolah sareng-sareng sakadi
anaké masemeton. Kasuén-suén Ni Nyonyah Ingtai nyinahang raga, wusan ipun nyineb raga, sané
mangkin ipun nganggé pepayasan utawi busana anak istri. Irika raris I Babah Sampik engsek ring
manah, pariselsel ring déwék nénten uning ring kasujatian Ni Nyonyah Ingtai. Ngawit punika
raris I Babah Sampik sayan rumaket pasawitrannyané tur ngawiwitin nresnain Ni Nyonyah Ingtai.
Risedek sedeng kaulangunan muponing sarining sekar karasmén, durung waneh I Babah Sampik
muponin salulut asih, raris rauh utusan Ni Nyonyah Ingtai sané mawasta I Congliwat mangda Ni
Nyonyah mantuk ka Waciu Negari.
Duk punika Ni Nyonyah durung nagingin tresna asih nyané I Babah Sampik. Irika raris I
Babah Sampik kaliwat bendu ring utusanné Ni Nyonyah tur ngawangun iyeg banget pisan kantos
ngawetuang siat. Mresidayang raris Ni Nyonyah munahang kasungkawan I Babah Sampik. Ni
Nyonyah jaga mapamit rainané punika, sakéwanten I Babah Sampik kaaptiang mangda rauh
mamadik Ni Nyonyah ka Waciu Negari rainané malih dasa dina, kéwanten Ni Nyonyah ping tiga
maosang. Indiké punika katampénin malih telung dasa dina olih I Babah Sampik. Gelisang satua
rauh reké I Babah Sampik malih tigang dasa dina ngrereh Ni Nyonyah Ingtai ka Waciu Negari.
Nénten raris katerima olih Nyonyah Ingtai tur I Babah Sampik katundung santukan kabaos linyok
ring semaya. Budal raris I Babah Sampik ka Bociu Kuta tur punika pinaka jalaran nyané ipun
sinangkaon utawi sungkan kayun tur ngemasin padem utawi séda. Sakéwanten prasida taler I
Babah Sampik sareng Ni Nyonyah Ingtai matemu saling tresnanin ring niskala.
Duk Ni Nyonyah sampun mamargi sajeroning upacara pawiwahan sareng I Bandar Macun,
ring tengahing margi tedun ajebos ring kuburan I Babah Sampik raris sembahyang ring ajeng
kuburan I Babah Sampik. Raris belah kuburan punika ngranjing Ni Nyonyah malih atep kuburan
punika. Wawu kuburan punika keni kabongkar olih kulinnyané I Macun, Ni Nyonyah sareng I
Babah Sampik nénten kakeniang, sakéwanten wénten praciri kupu-kupu kalih makeber nyujur
suargan. Atman sang kalih rauh ring suargan malinggih ring méru tumpang selikur kaayahin olih
watek widyadariné, rena manahnyané ring suargan.

UDIANA SASTRA Kasusastraan 79


Pidabdab 3. Kerta Basa
Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
No Kruna Artos Kruna
1 sengke
2 pasawitran
3 kasujatian
4 rumaket
5 dunungan
6 ngalila ulangun
7 salulut asih
8 kawilangin
9 semaya
10 bendu

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén

1. Sira Ni Nyonyah Ingtai punika?


.................................................................................................................................
2. Napi sané mawinang Ni Nyoyah Ingtai mapamit ring ajin biangnyané ka Negari Angciu?
.................................................................................................................................
3. Napi mawinan Ni Nyoyah Ingtai raket masawitra ring I Babah Sampik?
.................................................................................................................................
4. Napi mawinan I Babah Sampik masiat sareng I Congliwat?
.................................................................................................................................
5. Napi kasuksman daging carita Sampik Ingtai ring kahuripan dados anak sané kantun
masekolah?
.................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Kasusastraan


5.1 Teges Kasusastraan
Yéning selehin daging artos parinama kasusastran wantah mawit saking kruna lingga
’sastra’. Kruna sastra pinaka wangun pasang pageh sajeroning basa Bali, polih pangater [su-]
raris polih konfiks [ka - an] dados kruna tiron ’kasusastraan’. Kruna sastra sané mateges ’ajah-
ajahan’, ’kawruhan’, polih pangater [su-] sané mateges ‘luih’, ’becik’, miwah konfiks [ka-an]
sané nyinahang artos kawéntenan. Dadosnyané kruna ’kasusastran, mateges kawéntenan utawi
kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Ri sajeroning panglimbaknnyané, kasusastran Bali
salian sané katami marupa kasusatran kuna, sané nganggé basa: Jawa Kuna, Kawi, Jawi Tengahan,
Bali Kawi, taler wénten sané nganggé basa Melayu miwah Sasak.

Kasusastran Bali sané akéhan kasurat ring lontar taler kapiara ring makudang-kudang

80 Kasusastraan UDIANA SATRA


perpustakaan Universitas muah instansi pemerintah Bali, makadi : Gedong Kertya ring Buleleng,
UPT. Lontar Unud, Univ. Dwijendra, Univ. Hindu Indonesia, Museum Bali, taler ring Dinas
Kebudayan Provinsi Bali. Wéntennyané uratian sané becik punika, maawinan kasusastran Bali
kantun nglimbak ngantos mangkin, napi ké kawacén, katedun, kakawi, kapireng, kabligbagang,
sané makranan kantun maurip kasusastran Bali punika ring pakraman.

Indik dagingnyané, kasusastran Bali kaingkupin antuk makudang-kudang pangweruhan,


sané jangkep kajangkepin duk abad ka-9 Maséhi, ngantos mangkin, minakadinyané: wéda, agama
,wariga, itihasa, babad, usada, tantri, miwah sané tiosan, tur kawéntenan kasusastran punika
sampun nglintangin makudang-kudang masa, ngantos kawewehin malih embasnyané kasusastran-
kasusastran anyar minakadi carita cutet, carita panjang, lelampahan, miwah puisi Bali anyar.

Maiketan ring punika, tetujon nyelehin kasusastran Bali kadi ring sor puniki:

• Ngawikanin nilai-nilai budaya adiluhung sané pacang mawiguna sajeroning nglim-


bakang budaya Baliné
• Anggén tetimbang midabdabin budaya Baliné ngarepin aab jagat
• Kanggén nincapang rasa bangga dados jadma Bali
• Molihang daging-daging tattwa agama kanggén nincapang sradha bhaktiné ring Ida
Hyang Widhi Wasa.

5.2 Kasusastraan Bali Manut Wangunnyané


Kasusastraan Bali manut wangunnyané kepah dados kalih soroh, inggih punika:

a. Kasusastraan Tembang miwah Puisi


Kasusastraan sané ngranjing iriki wantah kasusastraan Bali sané katembangang miwah
kawangun antuk uger-uger utawi pakem sané sampun katami saking nguni, sajabaning
gending raré miwah puisi. Sané ngranjing ring kasusastraan tembang inggih punika:

• Sekar Raré (gegendingan)


• Sekar Alit (sané karaket antuk padalingsa)
• Sekar Madia (sané kadasarin antuk métrum)
• Sekar Agung (sané karaket antuk guru laghu)
• Puisi Bali
b. Kasusastraan Gancaran (prosa)
Kasusastraan Bali sané ngranjing iriki wantah kasusastraan sané nénten madué pakem
rikala ngwacén utawi rikala nyuratnyané. Sané ngranjing ring kasusastraan puniki:

• Satua
• Babad
• Basita Paribasa (Pralambang)
• Tutur

UDIANA SASTRA Kasusastraan 81


• Usada Wariga
• Palawakya
• Carita Cendet (cerpén)
• Carita Panjang (novel)
• Lelampahan (drama)

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga


Indayang rereh murdan kasusastraan sané manut wangunnyané antuk tanda panah!

• Sekar Raré • Nemoé Karma


• Sekar Alit • Arjuna Wiwaha

• Sekar Madia • Bladbadan


• Basur
• Sekar Agung
• Ketemu ring Tampaksir-
• Satua
ing
• Basita Paribasa
• Madé Cenik
• Carita cendet • Wargasari
• Carita Panjang • I Lutung Teken I Kakuaa

82 Kasusastraan UDIANA SATRA


Palajahan II Kasusastraan Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Kasusatraan ring Bali yéning nirgamayang kadi segara tan patepi, jimbar nénten keni
antuk ngwilangan saka siki. Punika kacihnayang antuk kawéntenan kasusastraan ring Bali sané
sampun katami saking nguni utawi sané anyar akéh pisan. Kasusastraan Bali sané katami saking
nguni saluiring madaging indik kawruhan, taler madaging makudang-kudang kadiatmikan
utawi paplajahan sané dahat mautama. Punika mawinan kasusastraan Baliné punika kadi dados
jalaran ring sajroning ngamargiang kahuripan ring jagaté. Tiosan kasusastraan Bali sané sampun
katami saking nguni, wénten taler kasusastraan Bali sané anyar, sané kawéntenan nyané nganutin
panglimbak kasusastraan saking duranegara. Kawéntenané puniki sané ngawinang kahuripan
kasusastraan ring Bali sayan binar miwah sayan nglimbak.

Mangkin, mangda sayan nicap pangresep alit-alité indik kasusatraan ring Bali, cawisin
pitakén ring sor puniki:

1. Napi alit-alit naenin ngwacén carita panjang (novel) sané mabasa Bali?
2. Napi makasami kasusastraan ring Bali nganggén basa Bali?
3. Napi makasami kasusastraan ring Bali masurat ring lontar?

Pidabdab 2. Ngwacén Teks Geguritan


Indayang wacén punggelan Geguritan I Nengah Jimbaran sané karipta olih Ida I Gusti Ngurah
Madé Agung (Cokorda Mantuk Ring Rana)
1. Siang malam berpikir/ menjadi orang jaman sekarang/ dari bodoh kuwatiré/ mencari
nikmat betul/ susah payah cobaning iblis/ mugi-mugi tulusa/ hati sabar maklum/
meski dalam kesusahan/ kita minta supaya kuat berdiri/ hati medhepi suksma.
2. Nyang kitarep puji saben hari/ moga slamat tiada keputusan/ di donya akhirat
baik/ selama pegang umur/ tiada lupa pada Hyang Widi/ mugi-mugi kabula/ dapat
panjang umur/ tiada nampak batal haram/ kebetulan berjumpa hati yang suci/ dan
lagi hati sabar.
3. Kekayaan orang dunya ini/ tiada lain dari hati sabar/ nyang perlu dicari baik/
lulmating pegang umur/ yang menjaga sehari-hari/ yang kasih jalan slamat/
menjauhkan musuh/ membesarkan rasa mulya/ kenikmatan meski sampé awal akhir/
yaitu lebih kuasa.
4. Keduanya disamaken api/ dengan racun membuat cilaka/ tapi pikir bodoh tulen/
yang pelihara tekbur/ nafsu jahat kuwat berdiri/ sétan berumah tangga/ di hatinya
teguh/ kesukaan nganiaya/ iblis katon supaya orang berpikir/ jangan tersalah paham.
5. Putih merah supaya ngetahui/ kuning, hitam, jangan kekhilapan/ nyang betul lebih
gaibé/ karena orang geguru/ minta trang kabar yang yakin/ tinebus dengan setya/

UDIANA SASTRA Kasusastraan 83


kehurmatan sujud/ suka menyerahkan badan/ serta lagi menyium tapaknya kaki/ dari
beratnya ajar.

Pidabdab 3. Nyawis Pitakén


1. Sira sané ngawi geguritan I Nengah Jimbaran?
.................................................................................................................................
2. Basa napi sané kaangén ring geguritan I Nengah Jimbaran ring ajeng?
.................................................................................................................................
3. Nganggén pupuh napi geguritan I Nengah Jimbaran puniki?
.................................................................................................................................
4. Nyaritayang indik napi geguritan I Nengah Jimbaran ring ajeng?
.................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Kasusastraan


5.1 Kasusastraan Manut Aab Jagat (jaman)
Yéning selehin manut aab jagat, kasusastraan ring Bali kakepah dados kalih soroh, inggih
punika:

a. Kasusastraan Bali Purwa (tradisional)


– Kasusastraan Tembang
– Kasusastraan Gancaran
– Palawakya

b. Kasusastraan Bali Anyar (modéren)


– Carita Cendet (cerpén)
– Carita Panjang (novel)
– Lelampahan (drama)
– Puisi
– Prosa Liris
Panglimbak jagat ngawinang kasusastraan ring Bali taler sayan nglimbak, punika
mawinan wénten kasusastraan sané katami saking nguni, wénten taler kasusastraan sané
embas sangkaning panglimbak jagat (modernisasi).

5.2 Kasusastraan Manut Basa


Sajroning kasusastraan ring Bali, basa sané kaanggén ri kala nyurat kasusastraané punika
wénten makudang-kudang basa. Yéning kepah kasusastraan Bali manut basa dados 6 soroh, inggih
punika:

84 Kasusastraan UDIANA SATRA


a. Basa Jawa Kuna
b. Basa Kawi
c. Basa Jawa Tengahan
d. Basa Bali
e. Basa Melayu
f. Basa Sasak

5.3 Kasusastraan Bali Manut Cara Manuturang


Kasusastraan ring Bali manut cara manuturang kakepah dados duang soroh, inggih punika:

a. Sastra Gantian (sastra lisan, oral)


b. Sastra Sasuratan (sastra tulis)

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga


Indayang rereh ajah-ajahan moral sané ngranjing ring geguritan I Nengah Jimbaran!Raris surat
ring kolom tugas

.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................

Pidabdab 7. Pituduh Kelompok


Indayang dagingin kolom ring sor puniki antuk judul karya sastra sané tioasan!

Kasusastraan Manut Wangun

• •
• •
• •
• •
• •

UDIANA SASTRA Kasusastraan 85


Kesusastraan Manut Aab Jagat

• •
• •
• •
• •
• •

Kasusastraan Bali Manut Cara Manuturang

• •
• •
• •
• •
• •

Pidabdab 8. Ringkesan

Kasusastraan ring Bali mabuat pisan ring oamargin kahuripan krama Baliné. Kasusastraan
ring Bali manut wangunnyané kakepah dados kalih, ingih punika Tembang utawi Puisi miwah
Gancaran. Yening selehin saking aab jagat, kasusastraan ring Bali kakepah dados kasusastraan
Bali purwa (tradisional) miwah kasusastraan Bali anyar (modéren). Ring basa sané kawigunayang,
kasusastraan Bali wénten makudang-kudang basa sakadi Basa Jawa Kuna, Basa Kawi, Basa Jawa
Tengahan, Basa Bali, Basa Melayu, miwah Basa Sasak. Saking cara manuturang kasusastraan Bali
kakepah dados kalih, inggih punika gantian (oral, lisan) miwah sasuratan (tertulis).

kwɱehluw¨¾sZéÿtenddipÉebot*¾shø.
Kaweruhé Luwir Sanjata, Né Dadi Prabotang Sai

86 Kasusastraan UDIANA SATRA


UDIANA SASTRA Kasusastraan 87
BAB VI
PUISI MIWAH
GEGURITAN
Kompeténsi Dasar Indikator
3.6 Memahami dan menganalisis teks 3.6.1 Nlatarang tata cara ngwacén
puisi Bali anyar serta puisi Bali puisi Bali anyar (modéren)
purwa sekar alit (Maskumam- 3.6.2 Ngwacén puisi Bali anyar
bang, Ginanti) dan Geguritan (modéren)
4.6 Memproduksi naskah puisi Bali 3.6.3 Ngereh tetuwek (amanat) puisi
anyar dan puisi Bali purwa den- Bali anyar (modéren)
gan téma yang ditentukan 3.6.4 Nlatarang soroh puisi Bali pur-
wa (tradisional)
3.6.5 Nentuang padalingsa pupuh
Maskumambang utawi Ginanti
3.6.6 Ngrereh imba pupuh Maskum-
ambang miwah Ginanti
3.6.7 Nembangang pupuh Maskum-
ambang utawi Ginanti
3.6.8 Nlatarang teges geguritan
3.6.9 Ngwacén punggelan geguritan
3.6.10 Ngrereh arti pupuh ring gegu-
ritan
4.6.1 Makarya puisi Bali anyar utawi
pupuh Ginanti
Palajahan I Puisi Bali Anyar (modéren)
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Puisi Bali anyar (modéren) wantah silih tunggih kepahan kasusastra ring Bali. Puisi Bali
anyar (modéren) puniki pateh sekadi puisi ring Bahasa Indonesia, sané matiosan wantah basa sané
kaanggén ring puisiné puniki. Kawéntenan Puisi Bali anyar (modéren) puniki mangkin sampun
sayan nglimbak, napi malih puisi Bali anyar (modéren) mangkin sampun ngranjing ring peplajahan
basa Bali, kénten taler sampun akéh kamargiang lomba-lomba puisi Bali anyar (modéren). Puisi
Bali anyar (modéren) sané mangkin sampun taler ngranjing ring teater miwah sanggar-sanggar
seni sané dumun nénten tatas uning ring kawéntenan puisi Bali anyar (modéren) puniki.

Mangkin, mangda alit-alité uning ring kawéntenan puisi Bali anyar (modéren) puniki,
durusang cawis pitakén ring sor puniki:
1. Napi alit-alit naenin nyurat puisi?
2. Ring dija alit-alit naénin ngwacén puisi Bali anyar (modéren)?
3. Napi naénin mirengang anak ngwacén puisi Bali anyar (modéren)?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Puisi Bali Anyar (modéren)


Indayang wacén téks puisi Bali anyar mamurda Surya Téja Kembar sané kakawi olih Raka Suk-
madi ring sor puniki!

SURYA TÉJA KEMBAR


Raka Sukmadi

Ida cokorda madé dénpasar


Ida padanda madé Sidemen
Prabu lan wiku atatekén sastra
Ngulik aksara ngulati lengkara
Paras paros sarpanaya
Tios linggih beda lungguh
Nanging tunggal hredaya
Nemuang suéca lan bakti
Ngardi rahayu badung ugi
Sang wiku nata raja rsi
Sarahina nyurya séwana
Ngaptiang jagaté galang
Ngeripta lelepihan
Nganutin rasa sasmita
Saking telenging ati
Wantah kasusilaning budi

UDIANA SASTRA Puisi Miwah Geguritan 89


Sida ngentasin segara sanghara
Tur selampah laku
Guna dusun
Nandurin karang awak
Sang kalih saksat téja kembar
Nyunarin badung ugi pulina bali
Tios wangsa beda pamargi
Macepuk ngerahayuang gumi
Nitya puja ring hyang aji
Tan sida pasah ring sajeroning caritta
Pinaka suluh patut tulad Waluya sekar wangi
Tan kalayuan, salantang pamargi
Salampah urip

Wrespati umanis matal 2012 (Kaketus Saking Pupulan Puisi Dénpasar lan Don Pasar)

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang tulis artos kruna sané ring sor puniki. Nulis artos kruna puniki pinaka silih tunggil pam-
argi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1 teja
2 hredaya
3 ngeripta
4 rasa sasmita
5 telenging
6 nandurin karang awak
7 nitya
8 waluya
9 macepuk
10 ateteken sastra

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


1. Napi murdan puisi ring ajeng?
.................................................................................................................................
2. Sira sané ngripta puisi ring ajeng?
.................................................................................................................................
3. Sira tokoh sané dados bebaosan ring puisiné ring ajeng?
.................................................................................................................................

90 Puisi Miwah Geguritan UDIANA SASTRA


4. Napi mawinan sang kalih kabaos surya téja kembar?
.................................................................................................................................
5. Napi tetuwek (amanat) puisiné ring ajeng?
.................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Puisi Bali Anyar (modéren)


5.1 Teges miwah Kawéntenan Puisi Bali Anyar (modéren)
Puisi ring sastra Bali anyar (modéren) nénten ja matiosan ring puisi sané wénten ring
sastra Indonésia utawi sastra-sastra saking duranagara. Santukan puisi Bali anyar (modéren)
kasujatiannyané mawit saking panglingbak kasusastraan ring dura negara. Manut Tarigan (1984:
4) kruna puisi punika mawit saking basa Yunani ‘poesis’ sané mateges ‘mangripta’. Mangripta
iriki mapaiketan ring sahananing rariptan sané maprakanti ring wawidangan seni. Sayan sué teges
puisiné punika sayan nguredang, sané dumun mateges mangripta (menciptakan) kasuén-suén
dados sahananing pangriptan sané mapaiketan ring seni sastra utawi ngolah kruna mangda dados
lengkara manut wirama (rima, irama, sajak) miwah basita paribasa (kata kiasan).

Nurgiantoro (2005: 26-27) taler maosang indik puisi wantah sahananing susastra sané madaging
kalengutan basa mangda prasida nincap molihang kalanguan (langö). Basa sané kaanggén nyurat
puisi wantah basa sané cendet, lengkarané nénten ja panjang nanging prasida ngwedar daging-
daging pikayunan sang sané nyurat. Nincapang sahananing kawigunan basa mangda jakti-jakti
ngamolihang rasa sané ngulangunin.

Panglimbak puisi Bali anyar (modéren) nénten prasida


kapasahang ring kawéntenan pendidikan formal utawi sekolahan
sané kawangun olih pamréntah Welandané. Para jana ring Bali sané
polih galah ngruruh kadiatmikan ring sekolah-sekolah Welanda
polih paplajahan sastra modéren sané nglimbak ring Barat utawi
Eropa. Sané patut titénin, kawéntenan puisi Bali anyar (modéren)
matiosan pisan ring kawéntenan puisi ring sastra Indonésia.
Yening ring sastra Indonésia, puisi sané modéren punika wantah
panglimbak saking puisi Melayu tradisional utawi pantun. Matiosan pisan ring kawéntenan puisi
Bali anyar (modéren) sané embas jakti-jakti saking adaptasi puisi modéren ring Barat. Nénten
wénten proses transisi sakadi ring sastra Indonesia. Puisi Bali anyar (modéren) doh mabinayan
ring puisi Bali purwa (tradisional). Yéning ring puisi Bali purwa (tradisional) wénten uger-uger
sané ngiket wangun puisiné punika utawi kasengguh padalingsa, métrum, miwah guru laghu. Sang
sané jagi nyurat nénten dados lempas saking uger-uger sané sampun katami saking nguni. Nanging
ring puisi Bali anyar (modéren), nénten wénten uger-uger sané ngiket wangun puisiné, sang kawi
bébas pacang ngwedar rasa. Ring sor puniki conto pabinayan pantaraning puisi Bali purwa miwah
puisi Bali anyar (modéren):

UDIANA SASTRA Puisi Miwah Geguritan 91


Puisi Bali Tradisional Pupuh Ginada ring Puisi Bali anyar (modéren) “Tamiu Uli Tu-
Gaguritan Sampik Ing Taé kad Badung” olih Wayan Paing
Ni Nyonyah nekep tangkah Ané malinder di natahé
Masidekep mecuk alis ngorahang: ngudiang ngepil
Nguda beli kapupungan
Dadua kutus telu pitu ané macelep ka kamaré kenyus
Nemnem patpat sengker titiang :aéng pedemané
Yan sujati ané macelep uli jendélané
Dasa dina keto titiang
matakon: nyén maid awaké mai?
Kema beli malipetan
Mulih beli dina jani
Ané nyongkok di pamugpugé
Eda liu merarasan
Belog beliné kalangkung gelur-gelur: liu iing liu baat
Beli salah padidian liu kambang liu kelem
Cendek jani
sambila majalan numbrag
Niki anggé kapitresnan
témbok durin umahé nyegagag
matolihan kuri mabesen
: da nyambatang Widiné bénjul

Tiang, ané ngelah umahé


malaib masesambatan
:blabar

Uger-uger ring puisi Bali purwa nénten dados lémpasin, santukan punika mapaiketan ring
tembang utawi wirama sané jagi kaanggén nembangang puisiné punika. Matiosan pisan ring
puisi Bali anyar (modéren) sané nénten wénten uger-ugernyané. Saking tabél ring ajeng, prasida
kacingakin pabinayan puisi Bali purwa ring puisi Bali anyar (modéren). Puniki nyihnayang, puisi
Bali anyar (modéren) nénten ja turunan utawi transisi saking puisi Bali purwa (tradisional). Puisi
Bali anyar (modéren) embas saking panglimbak puisi Indonésia miwah Barat. Nanging indik
daging utawi unteng pikayunan ring puisi Bali anyar (modéren) nénten ja prasida lémpas ring
budaya, adat, miwah kahanan jadma Baliné.

Puisi Bali anyar (modéren) sané kapertama embas duk warsa 1959, duk punika medal puisi
sané mamurda “Basa Bali” pakardin Suntari Pr. Puisiné puniki medal ring Majalah Medan Bahasa,
No. 1, tahun 1969. Puisiné puniki katah kabaos pinaka tonggak embasnyané kahuripan puisi Bali
anyar (modéren), yadiastun kantos mangkin durung tatas kauningin sapa sira sujatiné Suntari Pr.
punika. Ring sor puniki puisi kapertama sané wénten ring sastra Bali anyar (modéren):

92 Puisi Miwah Geguritan UDIANA SASTRA


Basa Bali
(olih Suntari Pr.)

Tan uning titiang ring karanan ipun,


Suksman titiange kategul antuk benang sutra,
Ngranjing manyusup tulang ngantos ka sumsum,
Sane dados bagian awak titiange.

Sareng maurip saking ayunan ngantos kelih,


Seduke ngipi, mamanah tur ngamedalang rasa,
Ring sajeroning basa ibu,
Manah titiange sampun kelih antuk cayane,
Kaborbor sukman titiange antuk cayane,
Titiang manggihin pribadin titiange,

Titiang magubugan ring masyarakat,


Terus masemetonan sareng sawitra,
Baktin titiang ring rerama nénten ja kirang,
Kasih-kinasih sareng alit-alite,

Sane encen kirang kapikayunin,


Titiang nyelipang raos anyar,
Anggen titiang payas sane cocok ring kala puniki,
Kapanggih rupanipun ngenyagang manah.

Saking puisi kapertama puniki sué nénten malih wénten medal puisi ring kasusastraan Bali
anyar (modéren). Ngantos warsa 1968 metu puisi terjemahan saking Ketut Suwija ring Koran
Angkatan Bersenjata. Kawéntenan puisi ring sastra Bali modéren sayan nglimbak risampuné
Direktorat Bahasa dan Kesusastraan Cabang Singaraja Bali ngwéntenang séwamara ring warsa
1968. Sayan akéh taler koran sané ngamedalang genah utawi kolom sané mapaiketan ring sastra
Bali anyar (modéren). Sané mangkin koran sané ngwéntenang genah nyobiahang puisi Bali anyar
(modéren) inggih punika Koran Bali Post antuk rubrik Bali Orti miwah Koran Pos Bali antuk
rubrik Média Swari. Ngantos mangkin puisi Bali anyar (modéren) sayan-sayan nglimbak. Sampun
akéh anom-anomé sané nyarengin nyurat puisi Bali miwah ngamedalang cakepan puisi Bali anyar
(modéren).

5.2 Tata Cara Rikalaning Ngwacén Puisi


Ngwacén puisi nénten ja pateh sakadi ngwacén sasuratan biasa, santukan puisi punika mapa-
iketan sareng wirama (rima miwah irama) miwah Bait taler Larik. Sadurung ngwacén puisi mang-

UDIANA SASTRA Puisi Miwah Geguritan 93


da kauningin dumun uger-uger sané patut resepang rikalaning ngwacén puisi. Yéning sampun
ngamargiang sakadi napi sané dados uger-uger, pastika sampun ngamolihang pangrasa sané manut
daging puisi sané kawacén.
a. Wirasa utawi Interpretasi
Pinih riin sadurungé ngwacén, patut resepang dumun suksman, wirasan utawi unteng
pikayuna ring puisi sané jagi kawacén. Napiké puisi punika madaging indik kalulutan,
kasengsaran, utawi sané tiosan. Yéning tan tatas uning ring suksman puisiné punika, sinah
pacang sukil rikala jagi ngwetuang rasa. Kénten taler napi daging puisi punika sinah nénten
prasida kauningin olih sang sané mirengang
b. Wirama utawi olah vokal
Yéning sampun tatas uning ring wirasan puisi sané jagi kawacén, patut anutang
mangkin ring wiraman suara rikalaning ngwacén. Ngwacén puisi patut nganutin tempo,
intonasi, miwah artikulasi. Tempo punika mapaiketan ring ngolah suara, ring sapunapi
banban, ring sapunapi cepet, taler ring sapunapi masandekan. Intonasi punika mapaiketan
ring sapunapi masuara keras, ring sapunapi masuara alon, nganutin pangrasa ring puisi
sané kawacén. Artikulasi punika mapaiketan sareng ngucapang kruna-kruna ring puisi,
mangda jakti tatas nénten saru gremeng, mangdané nénten wénten iwang penampén ring
sang sané mirengang santukan sang sané ngwacén nénten tatas ngucapang kruna utawi
lengkara ring puisiné.
c. Semita/ Raras, Wiraga utawi gerak tubuh
Rikala ngwacén puisi, semita miwah wiragané patut anutang ring wiraman suara
miwah ring wirasan puisiné sané kawacén. Yéning suksman puisiné indik kasengsaran,
patut wiraman suara, semita miwah wiragané mangda anut sakadi anak kasengsaran.
Yéning sampun asapunika sinah prasida papacan puisiné pangus, lengut tur nglangenin.
d. Wates Lengkara
Mangda jakti tatuek babosan utawi unteng pikayun sané wénten sajeroning puisi,
patut tatasang ugi ring dija patutné babaosané/papacané majanggelan utawi mararian.
Sajabaning punika rikala majanggelan sang ngwacén polih mangsengan (ngatur napas).

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga


Indayang wacén puisi puniki ring ajeng kelas. Alit-alit sané nénten polih galah ngwacén
puisi, ngicénin panuréksan (penilaian) ring sameton sané ngwacén puisi manut uger-uger
ngwacén puisi.

94 Puisi Miwah Geguritan UDIANA SASTRA


Ngayah Sing Ja Layah
Madé Reland Udayana Tangkas

Urip kaiket galah


Solah kabanda genah
Natah taled matingkah
Matedung langit maliat elah

Matingkah makarma melah


Melah ngulah elah ngaturang ayah
Ngayah mabekel tusing ngelah
Bungah ngaturang galah ngiasin genah

Ngayah tusing ja ngae layah


Payah tan ngayunin jinah
Bungah ngetisin karang manah
Ngantosang atma lan raga mapasah

Ngayah tusing ja kanti ngae layah


Yadin tan ngayunin jinah
Yan ngelah apang ngajiang payah
Boya ja ngupah kewala pada-pada gelah
Tegal Harum
-260913-

Dagingin antuk tanda (V) tabel ring sor puniki pinaka panuréksan ring sametoné sané ngwacén
puisi ring ajeng kelas!
No Uger-uger Ngwacén Puisi Becik Kirang Becik
1 wirasa
2 wirama
3 semita, wiraga
4 wates Lengkara

UDIANA SASTRA Puisi Miwah Geguritan 95


Palajahan II Puisi Bali Purwa (tradisional)

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)

Pupuh wantah silih tunggil kepahan saking kasusastraan Bali purwa (tradisional) sané
marupa tembang. Pupuh puniki sané ngwangun sekar alit utawi geguritan. Pupuh ring kasusastraan
Bali wénten uger-uger sané ngiket, punika mawinan nénten dados ngawag rikala pacang makarya,
utawi nembangang pupuh puniki. Silih tunggil pupuh ring Bali inggih punika pupuh Ginanti
miwah pupuh Maskumambang.

Mangda alit-alité sayan uning ring kawéntenan pupuh ring Bali durusang cawis pitakén
ring sor:

1. Napi alit-alité naénin mirengang anak sané mapupuh?


2. Pupuh napi manten sané kauningin?
3. Napi alit-alit naenin nembangang pupuh Ginanti utawi Maskumambang?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Pupuh Ginanti miwah Maskumambang


Indayang wacén Pupuh Ginanti miwah Maskumambang ring sor puniki, yéning sampun wénten
sané uning nembangang, durus tembangang!

Pupuh Ginanti
Mirb suba liyu tahu
Kadiné mungguh ring aji
Jatin sangsara punika
Wetu saking tingkah pelih
Pelih saking ketambetan
Tambet dadi dasar sedih

Pupuh Maskumambang
Duh pandita
Ampurayang titiang ugi
Titiang manawegang
Tan uning matur pang becik
Daging titiang manunasang

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

96 Puisi Miwah Geguritan UDIANA SASTRA


No Kruna Artos Kruna
1 jatin
2 sangsara
3 wetu
4 katambetan
5 pandita
6 manunasang

Pidabdab 4. Pangresep Indik Puisi Bali Purwa (tradisional)


5.1 Sekar Alit
Sekar alit wantah silih tungggil kepahan saking kasusastraan Bali purwa (tradisional).
Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger-uger padalingsa. Padalingsa inggih punika kecap wanda
miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning apada. Uger-uger
punika minakadi.

Guru Wilangan : uger -uger wanda sajeroning acarik

Guru Dingdong :uger- uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik

Guru Gatra : uger -uger katah carik sajeroning apada (baris)

Uger-uger guru wilangan, guru dingdong miwah guru gatra punika patut pisan katelebin olih sang
pacang mlajah nembangang sekar alit. Santukan yéning iwang pangambilé ring sajroning uger-
uger guru wilangan pacang ngawinang tembangé kabaos ‘ngelung’, taler yéning iwang pangam-
bilé ring sajeroning guru dingdong, tembangé kabaos ‘ngandang’.

Tembang macapat akéhnyané wénten 12 soroh makadi :


a. Pupuh Sinom
b. Pupuh Ginada
c. Pupuh Durma
d. Pupuh Dangdang
e. Pupuh Pangkur
f. Pupuh Ginanti
g. Pupuh Semarandana
h. Pupuh Pucung
i. Pupuh Megatruh
j. Pupuh Gambuh
k. Pupuh Demung
l. Pupuh Adri

UDIANA SASTRA Puisi Miwah Geguritan 97


5.2 Padalingsa Pupuh Ginanti miwah Maskumambang
Mangda tatas uning rikala nembangang pupuh, alit-alité patut uning ring padalingsa ring
soang soang pupuh. Ring galahé mangkin pacang kauningayang pada lingsa saking Pupuh Ginanti
miwah Pupuh Maskumambang.

No Pupuh Padalingsa
1 Ginanti 8u 8i 8a 8i 8a 8i
2 Maskumambang 4a 8i 6a 8i 8a

Pupuh ring wewidangan sekar alit makasami madué cecirén utawi kawigunan. Utaminnyané
kaanggén rikala nyurat geguritan mangda prasida nyihnayang daging geguritan punika. Pupuh
Ginanti madué kawigunan nyihnayang rasa bagia miwah tresna asih. Kanggén ngwedar rasa indik
tresna. Yéning pupuh Maskumambang prasida kanggén nyihnayang manah sané sedih kingking.
Kanggén ngwetuang rasa sedih, matetangisan miwah kasengsaran

5.3 Pacapliring Pupuh Maskumambang

MASKUMAMBANG

Pélog Slisir

ÿÿÿÿu
u * u † ô
Be - log tu tut
ÿU ÿÿ ÿ†ÿ
* ÿÿeÿÿÿÿÿuÿÿÿ * u e †ÿÿÿÿÿo ô ô
Ké to so - lah nya né yuk ti
e † * o i o † e ô ô
Tu sing nge lah da ya
ô* † u * i † * i * i †
sa ta ta ga wén nya pe lih
* i o †ÿÿÿe ÿÿÿe ÿÿoÿÿ i † ÿ* ÿÿô o †

Na nging tu - sing nge lah je ngah

Kaketus saking

Geguritan Suwargita

98 Puisi Miwah Geguritan UDIANA SASTRA


Pidabdab 5. Pituduh Ngraga
Indayang ngrereh conto pupuh Ginanti, raris surat ring kolom!
8u
....................................................................................................................

8i
..............................................................................................................................................

8a
..............................................................................................................................................

8i
..............................................................................................................................................

8a
..............................................................................................................................................

8i

..............................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Puisi Miwah Geguritan 99


Palajahan III Geguritan
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Geguritan wantah silih tunggil kasusastraan Bali Purwa sané akéh kawigunayang utawi
katembangang ring sajroning krama Bali. Akéh sekaa-sekaa santhi ring Bali ngawitin ajah-ajahan
matembang antuk mlajahin geguritan. Geguritan akéh katami ring Bali saking nguni, geguritan
punika kasurat ring sajroning lontar. Sakéwanten akéh taler mangkin geguritan sané kakawi antuk
pangawi-pangwi anyar sané nénten kasurat ring lontar kémanten, wénten sané nyurat miwak
kacétak dados buku. Santukan panglimbak teknologi miwah kawéntenan jagat sané sayan aor tan
pawates, geguritan nénten malih nyritayang utawi maosang indik sané tradisional kémanten. Akéh
geguritan sané kakawi nganinin indik pikobet jagat kadi mangkiné, sekadi Geguritan Narkoba
miwah Geguritan Kesehatan.

Mangda alit-alité sayan ngresep indik geguritan, indayang cawis pitakén ring sor puniki:

1. Napi alit-alité naenin mirengang anak sané mageguritan?


2. Ring dija anaké mageguritan?
3. Anak sané seneng mageguritan seringan mapupul makarya sekaa sané kawastanin sekaa..
4. Napi sané ngwangun geguritan punika?

Pidabdab2. Ngwacén Téks Geguritan


Indayang wacén Geguritan Sucita Subudi ring sor puniki!

Pupuh Ginanti
1. Ping seket jantos ping siyu
bulak balik manumadi
ngubungin pakitan manah
kaden iya bisa trepti
suba satak nagih domas
suba siyu nagih aketi.

2. Pamuput tan tahén cukup


nandang kuwang sahi-sahi
kadi pasih nyolo tukad
lwir agni maksa lengis
sahi embuh sahi kuwang
tan antuk ngenemin.

100 Puisi Miwah Geguritan UDIANA SASTRA


3. Tan pawatas tan patanggu
kitané sahi nagihin
yaning tan wénten kasidan
sinah dadi sakit hati
ibuk sedih manyangsara
masih tambet manasarin.

4. Suba tingglas twara kamur


tambeté pukuhing sedih
sangkan buwatang alihang
tamban ipuné sujati
tan lyan kawikanan
nto tambannya jati pasti.

5. Ané madan wikan iku


bisané mangawé galir
ngadayang muwah ngilangang
salwir né ada dihati
hala hayu suka duhka
ngunadika apang uning.

Pidabdab 3. Kosa Basa


Indayang surat artos kruna sané ring sor puniki. Nyurat artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1 manumadi
2 trepti
3 aketi
4 tambet
5 jati
6 nandang
7 tinglas
8 wikan

UDIANA SASTRA Puisi Miwah Geguritan 101


Pidabdab 4. Pangresep Indik Geguritan
4.1 Teges Geguritan
Geguritan taler kawastanin sekar alit utawi macepat, sané mawit saking kruna lingga ‘gurit’
sané maartos ‘ngardi puisi’, kruna ‘gurit’ punika kadwipurwayang dados ‘gegurit’, sané kawewehin
antuk pangiring [-an]. Geguritan inggih punika carita sané metu saking wit pikayunan sang kawi,
sané kawangun antuk pupuh miwah prasida katembangang. Punika sané prasida minayang ring
sajroning karya sastra peparikan.

Geguritan ring kamus Bali-Indonésia mawit saking kruna ‘gurit’ sané mateges kakawian utawi
sasuratan (Depdikdas Prop. Bali, 1991 :254), ring Kamus Umum Indonesia katlarang ‘geguritan’
mawit saking kruna ‘gurit’ sané mateges sajak utawi syair (Poerwadarminta, 1986 :161). Yéning
ring Kamus Kawi-Indonesia, geguritan mawit saking kruna ‘gurit’ sané mateges sasuratan (Tim
Penyusun, 1996:118).

Sekar alit kabaos sekar macapat menawi kadasarin antuk panarka carané nembang utawi
ngwacén, inggih punika mangda pangambilan ipun patpat-patpat sékadi sané ketah memargi ring
Jawi, duaning tembang macapat sané katami ring Bali kocap mawit saking Jawi. Sakéwanten,
juru tembangé ring Bali rikala nembangang sekar alit punika durung janten pangambilan ipun
patpat-patpat. Sané bobot kautsahayang inggih punika élah nembangang, manut ring uger-uger
padalingsa, manut teges kruna, tur becik kapirangang.

Tata cara mlajah nembang sekar alit utawi macapat puniki wénten duang paletan, inggih punika
pacapliring miwah nyengko wilet. Pacapliring inggih punika nembang manut gegatrannyané
sané polos nénten nganggén wewiletan, nyéngkok, miwah gregel. Nyengkok wilet inggih punika
nembang sané sampun nganggén pepayasan marupa céngkok wewiletan miwah gregel.

Yéning pacang ngamiletin lomba, wénten patpat paindikan sané pacang katuréksa inggih
punika:

1. Tikas : abah miwah tata busana


2. Onek-onekan : kapatutan ngwacén
3. Reng suara : suara sané jangih nudut kayun
4. Guru dindong : kapatutan suara panguntat carik

Pidabdab 5. Pituduh Ngraga

Indayang rereh unteng pikayun soang-soang pada ring Geguritan Sucita Subudi ring ajeng!
Durusang surat ring kolom ring sor puniki.

102 Puisi Miwah Geguritan UDIANA SASTRA


Pada 1: Pada 2:
.............................................................
.........................................................
............................................................. .........................................................
............................................................. .........................................................
............................................................. .........................................................

Pada 3: Pada 4:
............................................................. .............................................................
............................................................. .............................................................
............................................................. .............................................................
............................................................. .............................................................

Pada 5:
.............................................................
.............................................................
.............................................................
.............................................................

Pidabdab 6. Pituduh Kelompok


Indayang makarya Puisi Bali anyar (modéren) sané unteng bebaosannyané indik budaya Bali
miwah Pupuh Ginanti!

Puisi Bali anyar Pupuh Ginanti


.................................................................. ..................................................................
.................................................................. ..................................................................
.................................................................. ..................................................................
.................................................................. ..................................................................
.................................................................. ..................................................................
.................................................................. ..................................................................
.................................................................. ..................................................................
.................................................................. ..................................................................
.................................................................. ..................................................................
.................................................................. ..................................................................
.................................................................. ..................................................................
.................................................................. ..................................................................

UDIANA SASTRA Puisi Miwah Geguritan 103


Pidabdab 8. Ringkesan

Kawéntenan puisi sajeroning kasusastraan Bali pinaka silih tunggil kepahan saking sastra
Bali modéren. Puisi ring kasusastraan Bali modéren puniki wantah karya sastra adaptasi saking
kasusastraan Barat utawi duranagara. Wenten tata cara rikala ngwacén puisi, inggih punika wirasa
(interpretasi), wirama (olah vokal), semita/raras, wiraga utawi gerak tubuh, wates lengkara.
Sekar alit wantah silih tungggil kepahan saking kasusastraan Bali purwa (tradisional). Sekar Alit
kawangun tur kaiket antuk uger-uger padalingsa.Geguritan inggih punika carita sané metu saking
wit pikayunan sang kawi, sané kawangun antuk pupuh miwah prasida katembangang. Tata cara
mlajah nembang sekar alit utawi macapat puniki wénten duang paletan, inggih punika pacapliring
miwah nyengko wilet.

huriephp*¾sidÒnuld¾ætpn¾Àmã)\n/.
Uripé Apang Sida Nulad Patapan Ambengan

104 Puisi Miwah Geguritan UDIANA SASTRA


BAB VII
GANCARAN
Kompeténsi Dasar
3.7 Menganalisis teks gancaran Bali
Anyar (modéren) cerpén dan gan-
caran Bali Purwa (tradisional)
satua yang populer beraksara Bali
dan berhuruf Latin
4.7 Mengabstraksi isi pokok dan
amanat gancaran Bali Anyar
(modéren) dan Purwa (tradision-
al)

Indikator
3.7.1 Nlatarang teges carita cendet
(cerpén)
3.7.2 Ngrereh unteng pikayunan ring
carita cendet (cerpén)
3.7.3 Ngrereh tokoh miwah penoko-
han ring carita cendet (cerpén)
3.7.4 Ngwacén satua Bali
3.7.5 Ngrereh unteng pikayunan sat-
ua Bali
3.7.6 Masatua ring ajeng kelas
3.7.7 Nyurat punggelan satua Bali
antuk aksara Bali
4.7.1 Ngrereh tetuwek carita cendet
(cerpén) miwah satua Bali sané
mapaiketan ring guna sarat
(nilai pendidikan)
Palajahan I Carita Cendet (Cerpén)

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)


Kasusastraan Bali Anyar (modéren) sané kapartama embas wantah carita cendet (cerpén).
Kawéntenan carita cendet ring kasusatraan Bali sané mangkin sampun sayan nglimbak. Bantang
bebaosan ring sajeroning carita cendet puniki nénten ja wantah nyritayang indik kahanan krama
Bali manten. Carita cendet ring Bali mangkin sampun sayan nglimbak unteng bebaosannyané
minakadi indik kritik sosial, politik, pendidikan, ngantos indik penyimpangan seksual. Carita
cendet ring kasusastraan Bali taler sampun polih genah sané becik ring makudang-kudang media
masa, koran utawi media online.

Mangda alit-alité uning indik carita cendet ring kasusastraan Bali anyar, indayang cawis
pitakén ring sor puniki:

1. Napi alit-alit naenin ngwacén carita cendet mabasa Bali?

2. Ring dija alit-alit naenin ngwacén carita cendet punika?

3. Napi mawinan kawastanin carita cendet utawi cerpén?

Pidabdab 2. Ngwacén Teks Carita Cendet (Cerpén)


Indayang wacén carita cendet ring sor puniki

Kung, Kalaraning Kung

“Bli ampurayang tiang, boya ja sangkaning tresnan tiangé ilang, ulian suba tusing
ngidaang tiang ngisiang keneh. Suba dadi luhu tiang bli, tusing nyandang tiang nyarengin bli
malih. Ampurayang tiang bli.”

Ngejer tanganné Déwa Brata ngwacén surat saking gegélanné, Déwa Ayu Ari. Macepol
kadirasa tangkahné ngwacén isin keneh gegélanné. Risampuné sinamian jangkep, semeton sampun
sami sayaga, sampun nunas tulung sareng kulawarga, pisaga miwah sawitrané sami, sane mangkin
gegélanné matilar. Napi wénten sané iwang? Wénten napi Ayu ari nadaksara megatin tresna?,
malinggih Déwa Brata ring tegakan sané maulat aji tiing, tan karasa ngetél yeh panyingakanné.
Lara duhkitané tan sipi, jengah miwah gedeg macampuh masikian ring tengahing ati. Samian
sampun sayaga ring puri santukan ring rahinané benjang wantah pawiwahané Déwa Brata miwah
Déwa Ayu Ari.

“Kénkén cening, ngudiang ngeling?, ayu ari dija? surat apa ento?”Biangné Déwa Brata
matakén saha ngamel tangan okanné.

106 Gancaran UDIANA SASTRA


“Buung suba tiang ngantén bu, Ari suba malaib. Sing nyak ngantén ajak tiang. Depang
suba, mulih orahin makejang! mulih! pesuu…pesuu..tiang sing ja lakar ngantén kanti mati.
meeggeedddiiiii…….

Mojar Sang Déwabrata, pratijna mami rengonta: tan ikang kadatwan juga tinggalkna ni
nghulun, ikang wisaya stri tinggalakna ya. Mangké tambayan i nghulun brahmacarya.

Anginné ngasirsir alon, ngampehang manah osah nandang duhkita. Bintangé ring ambarané
matilar nundun bulan sané sampun nénten prasida masunar. Peteng dedet jagaté mangkin, pateh
sakadi keneh anaké lanang sané sedih kingking nangisin smarané sané matilar. Suraté punika
malih kawacén, raris kagenahang malih ring méjané. Asuné ngongkong, uyut ngebekin kuping.
pateh sakadi raos pisagané sané pakrimik uyut ring jaba, sané ortaanga wantah asiki, Déwa Brata
buung ngantén, Déwa Brata katinggalin olih tunangané, Déwa Brata masumpah nénten lakar
ngantén. Sebet pisan Déwa Brata mireng pisagané pakrimik kadi punika. Kadirasa ngedékin,
ngényorin miwah seneng yéning wénten anaké sakadi Dewa Brata sané sampun kadi bangké matah
katinggalin olih Déwa Ayu Ari. Ring carita Bharatayudha, Bhisma utawi Déwabrata masumpah
jagi nyukla brahmacari mangda prasida Sang Santanu, ajinidané majangkepan sareng Sang
Gandhawati sakéwanten Déwa Brata sané niki lian, masumpah jagi nyukla brahmacari sangkaning
jengahné tan sipi, brangti, miwah sedih kingking osah mulisah ngenehang kung smarané matilar
ical.
Punggelan carita cendet (cerpen) pakardin Dewa Ayu Carma Citrawati

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang surat artos kruna sané ring sor puniki. Nyurat artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1 kung
2 lara duhkita
3 mojar
4 seduh kingking
5 pakrimik
6 brangti
7 macampuh

UDIANA SASTRA Gancaran 107


Pidabdab 4. Pangresep Indik Carita Cendet (Cerpén)
4.1 Teges Carita Cendet (Cerpén)
Carita cendet (cerpén) ngranjing ring wawidangan kasusastraan Bali anyar (modéren) sané
marupa gancaran. Yéning selehin saking wangunnyané, cerita cendet puniki boya ja kasusastraan
asli saking Bali, puniki wantah kasusastraan sané rauh saking duranegara. Teges carita cendet
manut Nursito (2000:112), carita cendet wantah sasuratan ané marupa gancaran sané madaging
carita indik kahuripan saking para pragina (tokoh) ring carita cendet punika. Sakéwanten nénten
ja makasami pamargin kahuripan para praginané kacaritayang. Yéning manut Susanto (Tarigan,
1984) carita cendet wantah sasuratan sané madaging carita sané nénten jakti kawéntenannyané
(fiktif), miwah prasida puput kawacén pantaraning 30 menit kantos 2 jam, utawi katah kabaos
habis dibaca sekali duduk.
Kawéntenan carita cendet ring kasusastraan Bali kakawitin duk warsa 1913. Daweg punika I Madé
Pasek pinaka guru ring Sekolah Kelas II no. 2 Singaraja ngamedalang buku Tjatoer Perenidanâ,
Tjakepan kaping doeâ pâpeladjahan sang mâmanah maoeroek mâmaos aksarâ Belanda. Bukuné
puniki madaging makudang-kudang sasuratan, silih tunggilnyané sasuratan marupa carita cendet
(cerpén). Raris malih ring warsa 1916 miwah warsa 1918, I Madé Pasek ngamedalang buku sané
dagingnyané makudang-kudang sasuratan marupa gancaran (Putra, 2010:8-11). Tiosan ring I Madé
Pasek, wénten taler pangawi sané ngamedalang buku sané madaging carita cendet inggih punika
Mas Niti Sastro. Buku sané kamedalang Mas Niti Sastro puniki mamurda warna Sari, Batjaan
Bali Hoeroef Belanda (1925), cakepan puniki taler madaging makudang-kudang carita cendet.
Wusan punika sué pisan nénten naenin medal malih carita cendet ring Bali, sané medal wantah
carita panjang utawi novel. Kawéntenané punika ngawinang para jana ring Bali sané urati ring
sastra Bali anyar sedih pisan, punika mawinan karincikang séwamara sastra Bali anyar. Raris saking
séwamara puniki wénten para jayanti sané sasutannyané kamedalang dados buku sané mamurda
Kasusastraan Bali warsa 1968. Ring bukuné puniki madaging carita cendet sané mamurda Ni Luh
Sari. Saking séwamara puniki raris sayan nglimbak kawéntenan carita cendet ring Bali, séwamara
puniki taler kalanturang nyabran warsa ngantos warsa 1975.
Buku pupulan carita cendet raris medal warsa 1975 sané mamurda Katemu ring Tampaksiring
kakawi olih I Madé Sanggra. Raris ring warsa 1977 medal malih buku pupulan carita cendet
sane mamurda Togog kakawi olih I Nyoman Manda. Makakalih puniki pangawi sastra Bali anyar
saking Gianyar. Selanturnyané selanturnyané panglimbak carita cendet ring Bali sayan sukil pisan
ngantos warsa 1980an wawu ngawit malih wénten saka kidik pangawi anom-anom sané makarya
carita cendet miwah kamedalang ring koran.
Kawéntenan carita cendet ring sastra Bali anyar puniki sayan nglimbak saking warsa 2006,
daweg punika Koran Bali Post ngawéntenang rubrik Bali Orti nyabran rahina Radité. Wau saking
2012 taler medal rubrik Media Swari ring Koran Pos Bali sané dados kalangan ring pangawi sastra
Bali anyar nyobyahang sasuratannyané utaminé carita cendet. Ngantos mangkin nyabran Radité
sampun pastika wénten carita cendet sané medal saking makakalih rubrik mabasa Bali punika.
Tiosan ring koran, percetakan sané sayan akéh mapitulung ring pangawi sané jagi makarya utawi
ngamedalang bukunyané, silih tunggilnyané penerbit Pustaka Ekspresi. Akéh pangawi-pangawi
anom sané sayan seneng nyurat carita cendet miwah kamedalang dados buku santukan nénten
malih wénten kapiambeng ring penerbit.

108 Gancaran UDIANA SASTRA


4.2 Unsur Intrinsik Cerita Cendet (Cerpén)
Yéning maosang indik kasusastraan utaminnyané carita cendet, sinah nénten jangkep yening
durung maosang unsur-unsur sané ngwangun kasusastraan punika. Unsur-unsur sané ngwangun
kasusastraan Bali anyar inggih punika unsur intrinsik miwah unsur ekstrinsik. Unsur intrinsik ring
sastra Bali anyar wantah unsur sané ngwangun sastrané punika mangda prasida jangkep dados
wangun sasuratan, jangkep ring daging taler jangkep ring wangunnyané.
Unsur Intrinsik ring kasusastraan Bali anyar wénten 6, inggih punika:
a. Unteng Pikayun (Tema): tema puniki pateh sekadi unteng bebaosan sané dados
bantang pengawi ngamargiang pamargin carita cendet punika.
b. Tokoh miwah penokohan: tokoh ring carita cendet wantah pragina sané ngam-
argiang lelampahan carita. Penokohan ring carita cendet wantah pratingkah (sifat/
karakteristik) pragina (tokoh) carita. Tokoh kakepah dados tigang soroh, inggih
punika:
• Tokoh Utama: pragina (tokoh) sané pinih sering dados bebaosan ring carita
miwah sané paling akéh ngambil galah ring lampahan carita
• Tokoh Sekunder: pragina (tokoh) sané kidikan ring pragina utama polih
bebaosan ring carita, kénten taler kidikan ngambil galah ring carita
• Tokoh Komplementer: pragina penggenep ring carita, kawéntenannyané
wantah pinaka penggenep pamargin lelampahan carita.
Penokohan ring carita cendet kasusastraan Bali anyar kakepah dados 3 soroh,
inggih punika:

• Protagonis: pragina puniki madué pratingkah sané becik, jemet mapitu-


lung, dueg, miwah sané tiosan
• Antagonis: pragina puniki madué pratingkah sané nénten becik, nénten
kayun mapitulung, corah, nyapa kadi aku, miwah sané tiosan
• Tritagonis: pragina sané dados penengah ring kawéntenan tokoh protago-
nis miwah tokoh antagonis.

c. Alur: Alur inggih punika pamargin lelampahan ring carita cendet sané kakaryanin
sang kawi. Alur wenten 3 sorohnyané, inggih punika:
• Alur maju: lelampahan carita sané memargi nganutin pamargin galah
(waktu) ring kahuripan
• Alur mundur: lelampahan carita sané memargi matungkalikan ring ppa-
margin galah (waktu) ring kahuripan. Alur puniki madaging flashback ring
sajeroning pamargin carita
• Alur campuran: lelampahan carita sané nganggén alur maju miwah alur
mundur.
d. Latar: Latar wantah genah miwah galah rikala carita mamargi. Latar puniki ka-
kepah dados 3, inggih punika:
• Latar waktu: kawéntenan galah (waktu) rikala caritané mamargi, minaka-

UDIANA SASTRA Gancaran 109


di: semengan, sanja, peteng, miwah sané tiosan.
• Latar tempat: kawénten genah (tempat) rikala caritané mamargi, minaka-
di: ring griya, ring sekolah, ring kator bupati, miwah sané tiosan.
• Latar sosial: Kahanan sosial ring sajeroning pemargin caritané ring sawe-
wengkon kahuripan pragina (tokoh), minakadi: kahuripan manusa bBali
ring padesaan, kahuripan ring trngahing pasa
e. Tetuwek (Amanat): tetuwek sané jagi kakaryanin olih sang kawi, majeng ring sang
sané ngwacén reriptaan utawi caritané punika. Tatuwek utawi pabesen punika maru-
pa tutur, kritik, miwah sanétiosan
f. Sudut Pandang: sudut pandang puniki wantah tata cara sang kawi maosang pragina
(tokoh) utama ring carita. Sudut pandang puniki wénten 4 soroh, inggih punika:
• Sudut pandang orang pertama: maosang pragina (tokoh) utama sané
ngawigunayang kruna “tiang”, “titiang”, “waké”, miwah sané tiosan.
• Sudut pandang orang kedua: maosang pragina (tokoh) utama sané ngawi-
gunayang kruna “iba”, “jroné”, miwah sané tiosan.
• Sudut pandang orang ketiga: maosang pragina (tokoh) utama sané ngawi-
gunayang kruna “ragané”, “ipun”, miwah sané tiosan.
• Sudut pandang campuran: maosang pragina (tokoh) utama sané ngawigu-
nayang kruna “tiang” miwah “jroné”.

Kegiatan 6. Tugas
Indayang surat tatuwek (amanat) ring Carita Cendet Kung, Kalaraning Kung.

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

110 Gancaran UDIANA SASTRA


Palajahan II. Satua Bali
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Satua ring Bali pinaka silih tunggil kepahan saking kasusastraan sané wangunnyané
marupa gancaran. Satua akéh pisan ring Bali sané katami saking para lingsir Baliné nguni. Satua
puniki katah dados pamargi rikala para rerama jagi nyirepang pianaknyané. Masatua taler pinaka
jalaran para rerama ngicén pianak-pianak ipuné ajah-ajahan sané kaselingin ring tengahing satua
punika. Satua-satua ring Bali rahinané mangkin sampun akéh sané ngranjing ring media digital
nganutin panglimbak jagat. Pamarginé puniki prasida ngawinang alit-alit ring Bali sayan dangan
antuk ngrereh satua miwah sayan seneng ring satua Bali.
Mangda sayan uning indik satua ring Bali, indayang cawis pitakén ring sor puniki!
1. Napi alit-alité naenin ngwacén satua?
2. Ring dijé alit-alité naenin ngwacén satua?
3. Satua napi manten sané naenin kawacén?
4. Sapunapi daging satua sané naenin kawacén?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Satua


Indayang wacén téks satua ring sor puniki!

<høpucu*¾,

kcÉithdeKÿentuturn¾ŠtuwdibZé(ÿ¾k

selfyparkit.files.wordpress.com
wn¾Ù)w)e\Ðoen¾Ðoripn¾Àdhnk¾æcul¾å)l;¾piynk¾à¡wni
hdirimdn¾Àipucu*¾,høpucu*¾eKÿeng)gh)entuw;¾mpi
kt¾Ñøcriekn\&¾ekZÿl;¾hunÑ¡k¾æjlnÂ)mpikt¾ÐËn
høymiktøn¾Ð)dis¾ßsn¾ædieTÿenÑn¾Š)rb/,dditus&¾
p)sen¾Ðoenhøytehn¾ßhn¾Ð)dis¾Ùier;¾tus&¾hdk)di
s¾ålø;¾\m;¾kÉnpdienmr\nÑ)g¾ã)l&¾eTÿnÑ)n¾æ)subuw
;,d)n&¾ekeTÿm)dß)den¾Ðoenhøympikt/,wdi;¾pik
t¾ålø;¾k)dis¾énihøpucu*¾eKÿend)m)n¾Ó)ekn&¾kuluk×ekwltø\ÐehÂmsi;¾eSÿel;¾mhødihødihn¾ÐË
nsbøl*¾høyngø;¾\idi;¾eKÿeZ*ÿo¾sik¾æøsgenb)gã)g¾ÀenhødiheKÿeZ*ÿo¾henmròkdÙier
;¾eKÿeZ*ÿo¾henngø;¾hødihh)nuc)nik¾®¡wineTÿenÑn¾Ð)dt¾ÐedneKÿeZÿoe\h)nubutddibu
wu*¾eDÿegen¾Ðoenhøy\idi;¾eKÿeZ*ÿo¾mrekeTÿphunÑ¡kn¾Àent)pukønbhn¾Àipucu*¾p)sup)di;¾k)
n)ehÂedn&¾mk)j*¾henk)n)h\tus&¾tehn¾ßisi.ssukt¾À)enÓokcÉithøpucu*¾tus&¾p)sen¾Ðoenhøy
tehn¾Ðijkøjbuwin¾ã)gã)gñø \Ð˱*¾eDÿegn¾é¡mehÂp&¾kudkudkedn¾ŠubbpenÂe\Þemkøn¾Àp\høy

UDIANA SASTRA Gancaran 111


nulu\in¾Ðcrik¾Â\&¾høymsi;¾tus&¾Zÿk¾Ùøer;¾ekeTÿeSÿl;¾piynekÂbpenÂp)di;¾eKÿenk)n)ehÂ
t)ekn¾Àipucu*¾n\&¾høytus&¾bnie\Þemkøn¾Ùiydin¾ÂigÓøg¾Àøpucu*¾kÉnhøysubk)lø;¾bpenÂm)m)g%¾creTÿ
eTÿeg¾Âolø;¾høpucu*¾Z&ÿkɱ*¾dipÞ\Ðeng)ris¾á)ris¾ŠiÏp ¾Þ)pÞ)p/.

mk)eLÿk)eLÿddid)m)en¾Ðoenhøpucu*¾t)ekn¾Ànk¾¯¡;¾,sekwld)d)m)nenÂløkd¾æ)sn/,
g)edk)n)ehÂhøy,swier;¾heneDÿt\s&¾jhdeln¾æutÉøn¾Àids*¾pÉvueKÿripn/,dituekw);¾hø
ymkn);¾\)n)h*¾høsin¾Ñ)d)m)nenÂbudieMÿrhn¾Ó)ekn¾ãpenÂtus&¾eKÿenjuwriedn&¾sub\esn¾Ðpin&¾
edewk¾á)d)g\,\\Šn¾åibuk*¾k)n)ehÂhøpucu*¾wier;¾eDÿet¾À\ál¾ßkuÏnn¾åjk¾Àødredn¾álu;¾n\&¾tus&¾
hdjln¾ßbudi\lø;¾kpurihøytus&¾bni,jnieKÿenhøydyhp\misik)n)ehÂZøÿdy*¾mkt*¾
redn¾álu;¾,s)d)k¾Ñønhnuhøpucu*¾kcÉity*¾kpurit\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu,mrt)k)d¾ÑibZÇøÿ\;¾t)pukønh
dKÿenpÏkn/¾\Þhut¾ÀøymteKÿn¾Ài;¾j)eRÿpÏkn¾Âw)g*¾tøtøy*¾nuns¾Ó¡lu*¾r&¾j)eRÿenw)ks*¾j)ebo
s¾Óitøy*¾kpuriyn¾Àtur*¾tøtøy*¾jgøt\Ðil¾É&¾høds*¾pÉvu.

mshut¾æÏkenhø\ái;¾m\Ñb)cik¾ÀnÓ¡k¾Óøtøy*¾\tur*¾r&¾høds*¾pÉvuj)eRÿenspsir,lnÓs¾Àipu
cu*¾mshut¾Àtur*¾tøtøy*¾høpucu*¾sk&¾bZé(ÿ¾kwn/,ditulnÓs¾æÏkenkpurimtu(¾r&¾høds*¾pÉvu,nw)g*¾

tøtøy*¾mtu(¾r&¾plu\á¡;¾hørtupunikøewnÓ)n¾Ðhuln¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedwmwsÓhøpucu*¾sk&¾bZé(ÿ¾k
wn¾Àipun¾égøt\Ðil¾É&¾plu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾hød)w,\nÑikhøds*¾pÉvuhpeKÿenhdhtur\høpucu*¾t)ek
n¾Âir,mtu(¾sisip¾Óitøy*¾rtuedwhgu*¾prinÑikn¾æunikten¾ÙnÓ)n¾Óitøy*¾hun&,n;¾lmuen¾ÐeTÿtuenÑn¾Šub
høymhø,\jbh*¾lnÓs¾æÏkene\orhøn¾Àipucu*¾tuenÑn\puriy*¾,mrk)eTÿeheZÇÿoel¾Ðoen
pjlenhøpucu*¾\puriy*¾,ssubenn)k)d¾Ñihj%¾høds*¾pÉvulnÓs¾Àiymmitn¾¯¡gÉ,hø;¾eTÿchøpucu*¾h
phdbuwt*¾chømhø,mtu(¾høpucu*¾mj%¾s*¾pÉvuhø\ái;¾mtu(¾sisip¾Óitøy*¾rtuedwhgu*¾ewnÓ)n¾Ó¡ns*¾tøtøy*¾
r&¾eCÿeK(ÿ¾høedw,n;¾hunÑ¡k¾Àph)enÓopucu*¾lhut*¾htur*¾kpin&¾g)l;,hø\ái;¾spunpimwinn¾Àipun¾Ài
pnÓ¡n¾Šenwhuh)m®¡d¾ÑeDÿs¾Àipun¾æuyu*¾klø;¾hsuensenwwuòkd¾ÑeDÿs¾Àipun¾®¡t,\nÑikhøds*¾pÉvu
yn¾À¡nÑ¡k¾À)enÓoteKÿn*¾chønirtus&¾p)sn¾Âw*¾hwinnñenbukekeTÿm)n¾ên¾ÇrchøekenÐn¾ßwinn¾Ñdi
bukekeTÿ,prinÑikn¾æuniktn¾Ðmn;¾tò(¾hnÓ¡k¾Óøtøy*,n\&¾yn¾ã\áy*¾eCÿeK(ÿ¾høedwhspunik
ekw)nÓ)n¾Ðmn;¾hnÓ¡k¾Óøtøy*¾g)løs¾égrusk¾égt¾Ñ˱ewen,m)n¾éniekenÐn¾ãhn¾ßdy,hp\gumientus&¾
huwug/,hø\ái;¾yn¾Ðmn;¾hnÓ¡k¾Óøtøy*¾tmã)t/,b)cik¾ß\Ðin¾Ð(yn*¾bnÓ)n¾æn)du;¾htur*¾r&¾hødvtrdò
m/.

mnwiewnÓ)n¾Ðsisipn¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedw,m\Ñsomæun*¾hødvtrb\)t¾ß)\á;¾pmidu.

n;¾lmuen¾ÐeTÿjk)n);¾chøen,k)mt)gr*¾n)du;¾kpurdòm/,s&¾hdsegt¾æwuwus¾Šk&¾hødvt
rdòm¾Ðpin&¾nir,nirlk(¾\ir&¾eDÿegnn/.n;¾hnÓiy*¾dinimluhk)j)p/,nirnunuenÑn¾æZ)ÿeRÿw
en\ehbnÓ)nhp*¾Zøÿdh*¾mturn¾Ñinenjni,s)d%¾m)lhjnidintumæ)k/,yn¾ŠubpÉgt¾ãnÓ)en

112 Gancaran UDIANA SASTRA


chø\tur*¾hjk¾Àøm\Сdòm¾Ðpur.hø\ái;¾tøtøy*¾ms)edewk/,ekeTÿhtu(enhøpucu*,g)løsin¾Š
tuwssubenÂpÉgt¾ãnÓ)enmjln¾ÞnÓs¾Àipucu*¾Zÿuwun¾ãnÓ)en¾åoejog¾Ðhum;¾j)eRÿm\С,j)eRÿm\С,j)eRÿ
m\С,tøy*¾nikhønmÉikøm\Ñ\turin¾é)eRÿm\СeHÿlø;¾høds*¾pÉvu,nikøewnÓ)n¾À¡pkrm\Ñrgn¾é)eRÿ
m\С\tur*¾r&¾purdòm¾ßpinuns¾ß\Ñjgethørikørhj%,smløhøpun¾ãnÓ)n¾æunikøj)eRÿenknÑikh*¾
mkÓkpurtøy*¾mpmit¾Ñ¡mun¾Àeboesãoségky);,hekeTÿbhnm)eLÿgß)eLÿg¾é)eRÿm\Сbh
n¾Àipucu*.

ssubenmtu(¾huløyen¾åkdyt)ekn¾é)eRÿm\С,ditulnÓs¾Àipucu*¾eh\áel¾À\ál¾ßpmit¾À¡løj)
eRÿn¾Ñenj)eRÿm\Сdòm/.g)løsin¾Štuw,hp*¾tus&¾ktrsiløeb¾ÐoenpjlenÂhøpucu*¾e\ojo
g¾æurdòm¾Ó¡(¾\Þhut¾Àøymc)òp¾Ðplø\ái;¾g)eD*ÿ¾kmuln¾Àent\á¡k)eLÿd/,swtrhdeKÿenhp
\in\n¾Àiym)\Ð)b¾Ñøturhu;¾lnÓs¾é)eRÿm\СmkÓbnÓ)en¾åoejog¾ælø\ái;¾siek¾Óoe\os¾Àipucu*¾m)\Ð)b/,su
bekeTÿlnÓes¾Ðoenj)eRÿm\С\tur*¾bnÓ)n¾ŠhmpinunsŠÏ*¾hødvtrm\ÑengumiendieKÿ
ripn¾ß\ái;¾krhyuwn/.ssubenj)eRÿm\Сsuwud¾ånÓ)b*,e\oeM*ÿ¾lnÓs¾Àipucu*¾huløjumhn¾á)eDÿe\
mpimpiddivtrekeneKÿenmuZøÿenÂ,hø;¾c)n&¾m\Сep(ms¾ÀireneZÿn¾Â±enÑn¾Špu;¾hørmhømtu
rn¾Â±ns¾Ðluputn¾Ó)ekn¾Âir,mshut¾é)eRÿm\С,hø\ái;¾tøtøy*¾knÑiky*¾hnÓ¡k¾Ñmu;¾plu\á¡;¾vtr,høds*¾
pÉvununs¾Ðluputn¾É&¾plu\á¡;¾vtredn&¾pnÓ¡enwhuòkd¾æuyu*¾klø;¾hsuenwwuòkd¾Àipun¾®¡t.

buwien¾åoeM*ÿ¾høpucu*¾,hø;¾c)n&¾m\Сnir\iy\in¾Þk(¾\iecn¾Ðluputn¾Â\&¾yn¾Š*¾pÉvu\tur*¾eHÿk
enÂredn¾álu;¾kpin&¾hør,j)eRÿm\С\edn¾à¡Zøÿn¾Àipucu*¾p\nÑikn¾ÀidvtrlnÓs¾Ñenbudl/,t)k)d¾Ñi
jbhn¾æurenj)eRÿm\СemÉern¾Ñibtn¾æuZÿn¾ãi\iensmãil*¾den\nÓiy*¾høpucu*.buwin¾Àk)j)epÂp)
sulnÓs¾Àipucu*¾huløg)eD*ÿ¾plø\ái;¾kmuln/¾\Þhut¾Àøymh)køn¾é)eRÿm\Сs)dÑ)k¾å)tøs¾Ó¡(¾mteKÿn/,spun
pij)eRÿm\СewnÓ)n¾ßinb¾Ùsnn¾Àidvtr,j)eRÿm\Сdòm¾ÞnÓs¾Â±tur*¾buwt¾æm(gøn¾Ñenenmpinuns¾Ðd
gø\n¾ætu;¾crmuZøÿn¾Àipucu*¾mpimpiddivtr\uluk¾å¡luk¾Égn¾Ñenj)eRÿm\Сcrhøtuniyn/,buwin
suwus¾Â±tu(¾ekeTÿj)eRÿm\СlnÓs¾ånikhøn¾Àipucu*,n;¾pucu*¾m)l;¾subchøkpuri\tur*¾t)ekn¾Àids*¾pÉvu
p\nÑikn¾Àidvtr,bptus&¾jbÏ*¾k)mwier;¾jum;¾hdtmiyu\nÓiy*,edn&¾ekeTÿp\nÑikn¾é)eRÿ
m\Сddik)nÑ)l¾æ)sn¾Àipucu*¾edn&¾gugunpmuZøÿen¾ÑewekÂt)ekn¾é)eRÿm\СshlnÓs¾Àiymjln¾åpuri
yn/.ssubenÂhøpucu*¾\nÓ)g¾Ñøpuriyn/,\nÑiklnÓs¾Àids*¾pÉvu,m)en¾ÐenÐn¾æucu*¾buwt¾æljn¾Çhøen
mpinuns/,hdpw)cnn¾Àidv`rt)ekn&¾chøt)gr*¾tutur*¾hp*¾g)l;¾nw*,mtu(¾høpucu*¾,hø\ái;¾ewnÓ)
n¾Étuedwhgu*,hspunikøw)cnn¾Àidv`rr&¾tøtøy*¾.hø;¾s)n&¾pucu*¾k)mhtur*¾w)cnn¾Àirent)ekn¾á¡
sÓin¾Ç)nie\,buwt¾pinuns¾Šsuhunn¾Ç)nie\,nireld*¾lkr\iecnin¾Àidkluputn¾ß\Ñengumienk
rhyuwn/,n\&¾yn¾Àidkyun¾åtur*¾eHÿkenÂ,hødredn¾álu;¾t)ekn¾Âir,hspunikp\nÑikn¾Àidv

`rr&¾sikøyn¾Óitøy*.hø\ái;¾senm\Ðin¾Àspunpipkyunn¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedw,edn&¾hspuni
kpkyunn¾Àidv`r,n;¾yen¾ÐeTÿpkyunn¾Àidv`rhnekbukg)l;¾s&¾jbnitulk¾Ó)ekn¾æ

UDIANA SASTRA Gancaran 113


kyunn¾Àiden.yn¾Šubgumienn)mukrhyuwn/,g)l;¾eD*ÿ¾\tur*¾eDÿegn/.h)enÓomrhb)si
k¾æutÉn¾á)lehk(s*¾hødssuhunn/,kdirsmkdduw,g)l;¾psÓiklk(¾khøsinn¾Àid)ep\e\áo
n¾Éedn¾álu;¾kuÏnn/.

mtu(¾buwin¾Àipucu*,hø\ái;¾yn¾Àspunikpikyunn¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedw,m(gørhønenm\
Ðin¾Étu,htur*¾putÉøen¾ÇoeK(ÿ¾høedwhødhønnk¾Éedn¾álu;¾r&¾hødv`rm\Ñg)løs¾Ðsidn¾æinunes¾Ço
eK(ÿ¾høedw,rhj%¾jget¾Ðoripentøtøy*¾j\iri\*¾hød,jghtur*¾tøtøy*¾r&¾hødv`rdòm/.
mrekeTÿhtu(enhøpucu*¾ditulnÓs¾Àids*¾pÉvu\nÑikhøn¾æÏkenhp\\turien¾Àokenln*¾hø
dredn¾ß nÓËø,knÑiky*¾\puriyn/.hødredn¾ß nÓËøs)d)ek¾Ðoendijbmjln¾ÞnÓs¾ÀipÏkn¾Ðjb\
turin¾Àidredn¾ß nÓËø,hødredn¾ß nÓËølnÓs¾åpuriyn¾Ó\Ðil¾É&¾hjienÂ.\nÑikhøds*¾pÉvuc)n&¾bgus¾Éedn¾ß
nÓËøhøedw,n;¾enjnibpe\orhøn¾Ç)n&¾buwt¾Àrin¾Ç)nie\redn¾álu;¾k(s\t)ekn¾Àidv`rdòm/,
bplk(¾\tur*¾høhnk¾álu;¾t)ekn¾Àidv`redn&¾bptuwrbnit)ekn&¾hnk¾Ó¡wr\)n;¾buwin
hp\gumienkrhyuwn/,wier;¾mulekeTÿsÙŒ(mn&¾ddihgu*,tus&¾ddimuci\in¾Àpbuwin¾æ\nÑi
kn¾Àidv`rhentus&¾knÓ)n¾ên¾ãptus&¾\tur*¾hdin¾Àiedwen,p)ds¾É±sk¾égetm)n¾Ç)n&¾ekenÐn¾Ðyuen
,mtu(¾hødredn¾ß nÓËø,hø\ái;¾yn¾Šmæun¾Àspunikpkyunn¾á¡ruhjitøtøy*¾tn¾æZé*ÿ¾htu(¾mlø;¾eld*¾
etpkyunn¾á¡ruhjiekmnÓ)n/,edn&¾ekeTÿhtu(enredn¾ß nÓËølnÓs¾Àiptø;¾knÑiky*¾nuwun*¾p)tøl
k(¾g)n;¾høredn¾álu;¾,ssubenhødredn¾álu;¾mg)n;¾dip)tøenlnÓs¾æ)tøenkZÇøÿ\tu(¾s)ÏegÂ
t)gul\diduwu(¾p)tøen,\nÑikhøds*¾pÉvu,hø;¾chøpucu*¾n;¾ensubpÉgt¾Àønnk¾álu;¾mwd;¾p)tø,k)
msubt)g)n¾æ)tøenhbkpurdòm¾Àtur\hønnk¾álu;¾r&¾hødv`r,ens)Ïegdiduwu(¾p)tøenm
t)gul¾Ñp)sn¾ÇhøZ)ÿmk¾Š)Ïegh)end)pien¾Ñoegn¾ÑiniseTÿenÑn¾Çhøen\nÓ)g¾Ñøpur,buwinhø\t*¾p
b)s)n¾á)leh,eyn¾ÇhømkøtmZé¡ÿs¾Ñijln¾æ)j*¾p)tøendiduwu(¾punÑ¡kentu(¾s)Ïegd)p*¾msi;¾ditumt)
gul/,ssubenÂhøpucu*¾ePÿlø;¾p\nÑikn¾Àids*¾pÉvutu(¾høy\Ês)p¾Ó)ekn¾æw)cnnidendituhøymtu(¾,
hø\ái;¾tøtøy*¾shør&¾,ekeTÿhtu(enlnÓs¾Àiymjln¾Â)g)n¾æ)tøenmisihødredn¾álu;,mimi;¾megÉ
etáoten¾Ðoenhøyn)g)n¾æ)tøenh)enÓon\&¾bhn¾Ð)nÑ)elÂlk(¾mhn¾Ð¡Ïnen¾Àokn¾Àids*¾pÉvudditu
s&¾eKÿenhesnbht/.

kc)ritdijln¾Àipucu*¾n)pukøn¾Ó¡kd¾ÀeneyehÂh)n&¾ddipÉjnip)sueKÿenk)Z)ÿelÂhøpucu*¾k
dhut¾ãhn¾À)n&¾ey;¾tukedtu(¾b)dekÂtn¾Ðdikdi,dituhøymerern/¾\Þhut¾ßZé¡ÿs¾Ðtuked,p)tø
enpé\bhn¾Àipucu*¾diduwu(¾punÑ¡kenktut¾Š)ÏegÂkdip\nÑikn¾Àids*¾pÉvu,dimkøerenhøytuwun¾Þ
k(¾ky);¾mtu(¾høpucu*¾t)ekn¾Éedn¾álu;¾,rturedn¾álu;¾eCÿeK(ÿ¾høedwdÉikødumuen¾Ðnk*¾kyuendÉi
kø,tøtøy*¾\eHÿnien¾ÇoeK(ÿ¾høedwhj)ebos¾Óitøy*¾jgtuwunn¾ßZé¡ÿes¾Ñn&¾eHÿ\Ð)b¾æøsn¾Ón¾Ñ¡gøh
nÓ¡k¾Óøtøy*¾nh)n*¾k)bueshspuniktò(¾b)dk¾Óøye\tn¾Ðdikdi,edn&¾hødredn¾álu;¾mwd;¾p)tø
dditus&¾eKÿenpiÏ\htu(¾høpucue\,suwud¾Àipucu*¾mtu(¾ekeTÿtuwunn¾ÞnÓs¾Àiyktukedky);¾,høpu

114 Gancaran UDIANA SASTRA


cu*¾kÞ\)n¾Ó)ekn¾Óies¾ê;¾tukedknÓitus&¾hø\)t¾Ó)ekn¾Éedn¾álu;¾høymk)eLÿmZé¡ÿs¾Šmãil\mÞmÞmn/,
diturhu;¾lnÓs¾Àidredn¾ß nÓËøsm)eTÿn¾Éedn¾álu;¾nnÑn¾ßcn¾æc*¾he\án¾Àid\)enÓosin¾Šm)eTÿentu(¾
km)dl*¾hrien,ssubenhødredn¾álu;¾m)dl¾énimceneKÿenc)òp\hødtu(¾kkZÇ&ÿ¾s)Ï
egÂbuwien¾Ðoeng)nh*¾hødduwu(¾p)tøen,suwued¾ÐeTÿg)løs¾á)løes¾Ðoenhødredn¾ß nÓËømlhøb¾Š
Ï*¾hødredn¾álu;¾budl¾ÐeKÿripn/,buwt¾Àøsin¾æ)tøenksilurin¾Ó¡s&¾eKÿentw\t)ekn¾Àipucu*,

ssubenÂhøpucu*¾suwud¾ßZé¡ÿs¾ÞnÓs¾Àiym)n)kn¾Ó)k)d¾ãduwurn¾Ñi\)heKÿenmuZøÿkÉsek¾ÐËoeSÿk¾ãhn¾Àipu
cu*¾dit)g;¾p)tøen,e\oeM*ÿ¾lnÓs¾Àipucu*¾hø\ái;¾rturedn¾álu;¾m)\á;¾mnwieCÿeK(ÿ¾høedwdeDÿs¾ÐË
sek¾ÐËoeSÿk¾ÙhukeHÿnin¾Óitøy*¾mZé¡ÿs/,m(gøm\Ðien¾ÇoeK(ÿ¾høedwbudl¾Ð¡m;¾tøtøye\dÉikm\
Ðien¾ÇoeK(ÿ¾høedwmlø\ái;¾sÏ*¾tøtøy*¾eCÿeK(ÿ¾høedwpc*¾he\án¾Óitøy*¾kuÏnn/,smlø;¾høpun¾Óitø
y*¾smæu n¾ñiygy*¾eCÿeK(ÿ¾høedweWÿehÙohn¾¯¡w¨¾høpu n¾®¡luyn/,slk/,ecÉor&,miw;¾m\áis/,pu
nikpc*¾ryunn¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedwsmæuen¾ÙnÓ)n¾é¡m;¾tøtøy*¾ktÉgøyn*¾hnÓ¡k¾æZ)ÿeRÿwn¾æ
lu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedwtøtøy*¾md$ebememsomæun*¾eteknÓ)n¾ß)\á;¾eCÿeK(ÿ¾høedwm\Ðin¾Àiri\j
eCÿeK(ÿ¾høedwbudl/,Gÿ)løsin¾Štuwmjln¾ÞnÓs¾Àiyhøpucu*¾\muløh*¾n)g)n¾æ)tøen,ssubenÂ
n)k)d¾é¡mehÂkhuk¾Ðhuk¾ÞnÓs¾Àipucu*¾\hukøen¾ßemen,ememhmækøn¾Óiy*¾jÞnn¾Óiy*¾\ir&¾hødredn¾álu
;¾mulø;¾,tøy*¾hnk¾Šubhøecnnuns¾Àidredn¾álu;¾t)ekn¾Àids*¾pÉvu,mk)ds¾Ð)ds¾ß)en¾ßemdijumhn¾ß)
etn¾Àice\hp*¾k)ds¾ÐËntøy*¾lk(¾\Þi\áih*¾høddituhuløs)m)\n¾ÀideTÿenÑ n¾åËyun*,ememenÂtus&¾
jhøynw*¾k)n);¾pnekÂsÞ)ggen¾Ðoenhøye\\ál*¾mc)òp¾Ð¡m;¾m)etn¾ŠheheZÇÿol¾åZÇ&ÿ¾j)ln
n¾À¡løjumhn¾æ)tøenpé\eKÿenbhn¾Àipucu*¾dipseryen.

Cÿrity*¾jnisubt)\;¾òm%¾emembpenÂhøpucu*¾subeKÿenpdòpÞ)p¾ŠiÏepÂditulnÓs¾Àipu
cu*¾buwien¾åoeM*ÿ¾\ɱ mÉ ± m¾Àisin¾æ)tøen,hø\ái;¾rturedn¾álu;¾mt\ieCÿeK(ÿ¾høedwnikøsmæun¾Ù)\imÉi
køm\Ðin¾ælu\á¡;¾eCÿeK(ÿ¾høedwm)Ïm¾ŠÏ*¾tøtøy*,suwud¾Àiye\oeM*ÿ¾ekeTÿlnÓs¾æ)tøenh)enÓo
s)Ïgtu(¾hu\Ðb\,mrp)tøenh)enÓohu\Ðb\emem;¾edwrtut\Ð)juetÂhøpucu*¾wier;¾p)tøenmi
simcn/,eTÿenÑn¾ßhn¾ßep\Ðs¾Šegt¾ßcenhenhddit)\;¾p)tøenmk)eCÿs¾ñ gÊp¾ŠhZÿr
p¾Àipucu*¾dituhøpucu*¾lnÓs¾ßtøsrp¾ßcn/,buwin¾ßnis)m)\enÂdunÑ¡nlnÓs¾Àiyt)eken¾ßemenhulødiw\
en¾Ñn&¾subt)\høhøpucu*¾eTÿenÑn¾ã\un¾À¡løpseryen¾ßemenn(ktu(¾\edn¾ænekÂsjhn¾åjk¾Éed
n¾álu;,knÓip&¾t)lueKÿenememenÂmkhukn¾ßsi;¾tus&¾eKÿenhdpshuetÂhøpucu*¾huløt)\h
n¾ß)eten,wier;¾ekeTÿememenÂeKÿenlnÓs¾ÂiZéÿk¾é)lnenÂ,mrmmæken¾Ñon¾é)lnenÂmgɱe
w*¾eKÿenmcenjumhn¾ÑitulnÓs¾ßk)siyeb¾ßemenhøpucu*¾shpÉjnilnÓs¾®¡win¾å¡b)t*¾j)lnn¾ß)et
en,ssubenmcenkkZÇ&ÿ¾ditulnÓs¾Àiyg)lu(¾g)lu(¾\idi;¾tulu\n¾Ó)ekn¾æisgen,løyupdhn
ekZÿgégøen¾ßemn¾Àipucu*¾shsÊg)p¾æd\bg)gwn/.mcenlhut¾Ðhøt)rin¾Ñijumhn¾ß)t)ent)ek
n¾ÐËmenhdhennumãk¾À¡løsisihdhennimæug¾ÀjibtuekeTÿmsihdhennulup/.gɱew*¾gɱe

UDIANA SASTRA Gancaran 115


w*¾mcenk)ntumãk¾ÞnÓig¾Šh*¾knÑikn¾ŠhgÞ)bugøn¾ãtubuløtn¾Àeng)edg)ed,wier;¾kk)m®¡løn/
,mtølnÓes¾ÐoenmceneTÿeTÿnn/,ssubenÂhømcn¾ßtømuløhn¾ÞnÓs¾ß)emenhøpucu*¾kt)\;¾m)
etenÂdp)t\pnekÂsubmtøtu(¾nutul*¾tul*eneDÿg)n/.pupu t¾ÇËøtjniekeTÿsubhup;¾hn
k¾Àend)m)n¾å¡luk¾å¡luk/.

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang surat artos kruna sané ring sor puniki. Nyurat artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna

1.
ryunn.
2.
smæun¾Ù)\i.
3.
lu\á¡;¾.
4.
eKÿeZ*ÿ.
5.
pÏkn/.
6.
ksisipn/.
7.
sٌ(m.
8.
muci\in/.

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor puniki nganutin satua ring ajeng!

1. Sira sané kacritayang ring satua ring ajeng?


...........................................................................................................................................................
2. Sapunapi I Pucung ngéka daya ring pura?
...........................................................................................................................................................
3. Sapunapi Radén Mantri mapitulung ring Radén Galuh?
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan Sang Prabhu nagingin pangidih né I Pucung?
...........................................................................................................................................................
5. Sapunapi pamarginé I Pucung negen Radén Galuh?
...........................................................................................................................................................

116 Gancaran UDIANA SASTRA


Pidabdab 5. Pangresep Indik Satua Bali
5.1 Teges Satua

Kasusastraan Bali Purwa ring kepahannyané wantah jimbar pisan, silih sinunggilnyané sané
marupa satua. Wangun satua punika wantah marupa gancaran, yéning anutang ring kepahan
kasusastraan Bali, satua punika ngranjing pinaka kasusastraan sané katuturang utawi ketah kabaos
sastra lisan, sané wangunnyané gancaran utawi prosa. Satua taler kabaos folklore, inggih punika
kasusastraan sané marupa gancaran, sané nyaritayang indik pula-pali kahuripan i manusa utawi
beburon sané mawit saking kabudayaan ring dija satua punika kacaritayang utawi local genius.
Satua manut James Dananjaya (1997:2) wantah budaya saking pakraman sané katamiang miwah
katedunang ngantos ka pianak cucunyané. Satuané puniki nénten ja wantah katami antuk katutu-
rang kémanten sakéwanten madaging wiraga (gerak) utawi alat pembantu mengingat.

Satua-satua sané katami ring Bali saking nguni sinamian nyihnayang indik kebudayaan Bali.
Yadiastun marupa kasusastraan sané katuturang, sakéwanten wénten taler satua-satua ring Bali
sané kasurat ring lontar. Panglimbak jaman miwah teknologi sané ngawinang satua mangkin sam-
pun sayan becik kawéntentanan nyané. Akéh sampun satua-satua ring Bali sané kasurat miwah ka-
medalang dados buku. Wénten taler satua-satua Bali sané sampun ngranjing ring media elektronik
sané kajangkepang ring game utawi film ring TV.

Pinaka utsaha nglimbakang satua Bali akéh sampun pamargi sané kamargiang olih pamrén-
tah pinaka sang angawa rat. Silih tunggilnyané ngamargiang lomba masatua Bali sané ngranjing
ring tingkat sekolah dasar. Sajeroning pendidikan formal, satua punika sampun ngranjing ring
buku pelajahan saking SD ngantos SMA. Satua Baliné puniki becik pisan, santukan akéh mada-
ging piteket-piteket sané mabuat ri sajeroning kahuripan. Yéning kadi baos mangkin, satua puniki
kaya nilai moral sané patut kauningin ring alit-alité sami.

5.2 Cecirén Satua

Satua pinaka silih tunggil kasusastraan madué cecirén sané minayang satua ring kasus-
astraan sané tiosan. Wénten makudang-kudang cecirén satua, inggih punika:

a. Wénten bebaosan (dialog) pantaraning tukang satua sareng sané mirengang satua. Be-
baosan punika ketahnyané mamargi ring pangawit pamargin satua saking tukang satua
sané nyatuayang, tur sering taler kawawanin mawali ring tengah – tengah satua, sakadi :

Tukang satua : Ada koné tutur – tuturan satua, I Buta tekén I Bongol. “Maan dong kéto”!.

Sang sané mirengang :“ Maan”.

b. Ketahnyané ri sajeroning pangawit satua punika, wénten wangun lengkara sané masuara
:”Ada koné tutur-tuturan satua”. Ri sajeroning wangun lengkara punika wénten kaka-
lih sané katlatarang, inggih punika kruna “koné” miwah kruna “ tutur-tuturan“ utawi

UDIANA SASTRA Gancaran 117


“orah-orahan“. Indik kruna “koné” puniki akéh kawawanin ri tatkala tukang satua nya-
tuayang satuannyané, indiké punika riantukan satua punika nénten pinaka reriptan sa-
king sang nyatua, sakémaon sampun kapirengan saking anak tiosan, dadosnyané marupa
tetamian turun-tumurun. Salanturnya kruna “ tutur-tuturan “ utawi “ orah-orahan “ ,
punika mawit saking morfem “ tutur “ lan “ orah “ . Kruna ” tutur ” punika maduwé artos
” nuturang ” utawi mareraosan. Kruna ” tutur–tuturan ” taler kruna ”tuturan” ring sajeron-
ing istilah téknis satua maduwé artos cerita lisan. Asapunika kruna ”orah-orahan” wantah
mawit saking kruna lingga ”orah” sané martos ”nguningayang”. Tur kruna turunannyané
sakadi punika ring ajeng, taler martos ” cerita lisan ” .

c. Cecirén sané kaping tiga wénten kruna ”lantas” utawi ”laut” , sané taler terus kawawanin
rikala masatua.

d. Satua sané wénten ring Bali akéhan sané nénten kauningin sira sané ngawi utawi ngripta
satuané punika (anonim).

e. Satua madué makudang-kudang versi sané mabinayan manut ring genah satua puni-
ka katuturang. Sekadi conto satua I Belog, satua puniki madué makudang-kudang versi
sakéwanten tokoh sané kacaritayang wantah asiki.

Tiosan ring cecirén, satua taler madué unsur intrinsik. Unsur intrinsik ring satua Bali pateh
sekadi unsur intrinsik ring kasusastraan gancaran sané tioasan sekadi cerpén, novel, miwah drama.
Unsur intrinsik ring satua inggih punika:

a. Unteng pikayun (tema)

b. Lelintihan satua (alur)

c. Tokoh miwah penokohan

d. Latar satua:

• Latar genah (tempat)

• Latar gelah (waktu)

• Latar kahanan (situasi sosial)

e. Tetuwek (amanat)

f. Sudut Pandang

5.3 Tetikes Masatua


Rikala jagi masatua, nénten ja wénten tetikes sané banget méweh. Sané pinih utama wan-
tah uning ring lelampahan satua miwah prasida nyikiang pikayunan ring sané mirengang satua.
Sakéwanten, yéning jagi nyarengin lomba masatua matiosan malih tetikes sané patut uratiang.
Tetikes masatua mangda satua sané kabaktayang prasida mamargi becik miwah nudut kayun sang

118 Gancaran UDIANA SASTRA


sané mirengang.
1. Wirama inggih punika vocal/intonasi suara sané prasida nudut kayun sang sané
mirengang
2. Wirasa inggih punika kawagedan maktayang satua antuk rasa mangda nenten sekadi
anak ngapalang.
3. Wiraga inggih punika semita utawi laras sang sane maktayang satua

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga

selfyparkit.files.wordpress.com
Satua I Ketimun Mas

Ada katuturan satua ané malu. Anak luh balu ngelah pianak luh adiri. Adanina I Ketimun
Mas. Ia mumah di tanggun désané, désa Dauh Yéh, paek tekén alas. Kacerita jani sedek semengan,
méménné bakal luas ka peken. Mabesen ia tekén panakné, kéné, “Cening, cening Ketimun Mas,
mémé bakal luas ka peken. Nyai ngijeng jumah, nyanan gapgapina laklak. Jumahan metén nyai
nongos, kancing men jlanané. Yéning ada anak kauk-kauk tidong mémé, da pesan ampakina!”
Kacerita koné jani I Ketimun Mas, nongos jumahan metén makancing jlanan. Saget teka I Raksasa
kauk-kauk, munyinné gedé tur garo, “Cening , cening Ketimun Mas, mémé teka, ampakin mémé
jlanan!” Pedasanga baan I Ketimun Mas. “Né, nyén ya ngelah munyinné? Nguda gedé tur garo?
Bah, tidong i mémé.” Kéto kenehné I Ketimun Mas. I Raksasa tusing ampakina jlanan. Mulih lan-
tas I Raksasa.
Kacerita jani teka méménné. Ampakin lantas jlanan, kriut gedebleg. Morahan I Ketimun
Mas, “Mémé, ibusan ada anak kauk-kauk. Munyinné gedé tur garo. Béh, jejeh pesan keneh tiangé.
Tusing bani tiang ngampakin jlanan.” Méménné kendel kenehné. I Ketimun Mas gapgapina laklak
atékor. Tur lantas ngomong, “Katawang ento ané kauk-kauk i tunian? I Raksasa ento. Yén ento am-
pakin, pedas cening plaibanga.” Buin maniné, buin méménné ka peken. Makiré majalan, méménné
mabesen, “Cening, cening, mémé lakar ka peken. Jumah metén ngijeng, kancing jlanané. Ingetang
munyin méméné ibi. Yéning tusing mémé ané mekaukan, da pesan ampakina jlanan!”
Kacerita jani I Raksasa, lakar buin kumahné I Ketimun Mas. Di jalan nepukin ia anak
ngangon bébék. Paekina pangangon ento, awakné ngetor pesu peluh baan jejehné. Ngomong I
Raksasa, “Ih, jero pengangon bébék, jalan kema kumahné I Ketimun Mas. Nyanan lamun tusing
jumah méménné, kauikin I Ketimun Mas!” Masaut i pangangon, “Mindah, bébék tiangé tusing ada
nongosin.” Galak i Raksasa, “ Yén tusing nyak, ia tendasné kamah. Basang awaké seduk.” Mara

UDIANA SASTRA Gancaran 119


kéto abetné I Raksasa, nyak lantas i pengangon bébék. Dapetanga umahné I Ketimun Mas suung.
Ngomong I Raksasa tekén i pangangon, “Nah, kema kaukin I Ketimun Mas. Ia jumahan metén
makancing jlanan. Jangihang munyiné, cara munyin méménné!” “Cening, cening Ketimun Mas.
Ampakin ja mémé jelanan!” Apa, kendel I Ketimun Mas. Kadéna saja méménné teka. Kriut gede-
bleg, jlanané kaampakang. Sagét saupa I Ketimun Mas, plaibanga baan I Raksasa. Béh, jerit-jerit
I Ketimun Mas ngeling.
Gelisang satua, neked I Raksasa jumahné. Tekepina I Ketimun Mas aji grobag, tetehina
aji lesung batu. I Raksasa ngelah juru ijeng dadua. Né adiri buta, ané lenan bongol. Ngomong I
Raksasa, “ Buta, Bongol! Eda luas kema-mai! Awaké lakar ngalih bakal basa akejep.” Ngarod I
Ketimun Mas ngeling, di tengah grobagé mateteh lesung. Jani kacerita méménné I Ketimun Mas,
mara teka uli di peken. Dapetanga umahné suung jlanan ampikné mampakan. Pianakné tusing ada.
Gelar-gelur ia makaukan. Tusing ada ané masaut. Ngeling lantas méménné I Ketimun Mas, tur
mapineh. “Pedas I Ketimun Mas plaibanga baan I Raksasa. Kénkénang jani baan madaya?”
Lantas ada koné méong tekén bikul, kema maekin méménné I Ketimun Mas. Mén Keti-
mun Mas ngomong, “Nah, né apa Sang Meong ajaka Sang Bikul. Nyak ngalih I Ketimun Mas?
Ia plaibanga baan I Raksasa. Yén teka baan iba I Ketimun Mas, upahina bé bajo asok tekén padi
abodag.” Nyak lantas I Méong tekén I Bikul, majalan ajaka dadua kumahné I Raksasa. Tepukina
I Ketimun Mas matangkeb. Tongosina baan I Buta tekén I Bongol. I Raksasa sedekan di paon,
répot munduhang bakal basa. Kacerita pongponga grobagé ban I Bikul. I Méong nyongkok duur
grobage ngantiang. Krepet-krepet ngenyonyong, kriet-kriet kepungpung. Dingeha kriet-kriet tek-
en I Buta, “Apa sih krepet-krepet ditu?” “Ngéong!” kéto munyin méongé. “Sep, apa sih gésgésa
meongé ditu?” Keto I Buta. Ngomong I Bongol, “Ada méong duur grobagé.” “Ulahang méongé,
Bongol!” Mendep I Bongol, wiréh ia mula tusing ningeh. Kanti linggah song grobagé, pongponga
baan I Bikul.
Suba ada asedengan jlema, pesu lantas I Ketimun Mas. Ateha mulihné baan I Méong tekén
I Bikul. Neked jumahné, nyagjang méménne, kendel pesan kenehné. “Déwa Ratu, cening Ketimun
Mas. Mara teka, aget pesan Mémé!” I Meong tekén I Bikul lantas upahina bé bajo asok tekén padi
abodag. I Méong nyuang bé bajoné asok, I Bikul makatang padiné abodag. Kéto katuturanné I
Ketimun Mas.

Indayang Surat Satua ring Ajeng Antuk Aksara Bali ring Komputer

120 Gancaran UDIANA SASTRA


Pidabdab 7. Pituduh Kelompok
Indayang mangkin ngrereh kelompok. Raris soang-soang kelompok ngrereh kalih (2) satua
cendet (cerpén) mabasa Bali ring koran. Soang-soang kelompok punika mangda nyurat tetu-
wek satua I Pucung miwah I Ketimun Mas sané mapaiketan ring guna sarat (nilai pendidikan).
Cerpén 1

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

Cerpén 2

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 8. Ringkesan
Carita cendet (cerpén) ngranjing ring wawidangan kasusastraan Bali anyar (modéren) sané
marupa gancaran. Yéning selehin saking wangunnyané, cerita cendet puniki boya ja kasusastraan
asli saking Bali, puniki wantah kasusastraan sané rauh saking duranegara. Carita cendet wantah
sasuratan sané marupa gancaran sané madaging carita indik kahuripan saking para pragina (tokoh)
ring carita cendet punika.

Satua punika wantah marupa gancaran, sané dados silih tunggil budaya saking pakraman sané
katamiang miwah katedunang ngantos ka pianak cucunyané. Satuané puniki nénten ja wantah
katami antuk katuturang kémanten sakéwanten madaging wiraga (gerak) utawi alat pembantu
mengingat.

nnÑ¡rin¾Ðr*¾hwk/.
Nandurin Karang Awak

UDIANA SASTRA Gancaran 121


BAB VIII
DRAMA
Kompeténsi Dasar
3.8 Memahami téks drama Bali
modéren dan drama Bali tra-
disional
4.8 Menyunting dan mendrama-
tisasikan kutipan drama Bali
modéren atau tradisional

Indikator
3.8.1 Nlatarang teges drama
3.8.2 Nlatarang cecirén drama
3.8.3 Makarya tata cara pamargin
nyolahang drama
3.8.4 Mawidyatula indik tata cara
mabebaosan rikala nyolahang
drama
4.8.1 Nyolahang drama ring ajeng
kelas
Palajahan I Drama Bali Modéren

Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)


Tiosan ring malancaran, akéh pamargi tiosan ngarereh hiburan anggén ngalimuran manah tat-
kala sampun wusan ngamargiang pakaryan sarahina, silih tunggilnyané mabalih drama. Sané man-
gkin yéning jagi mabalih drama nénten méweh malih, santukan kawénten teknologi sané ngancan
maju ngawinang hiburan makadi drama sampun prasida kapanggihin ring media-media informasi
makadi tv utawi media informasi tiosan. Drama ngranjing ring soroh babalihan sané prasida an-
ggén nylimurang manah, punika mahawinan akéh anak seneng mabalih drama. Mangda alit-alité
tatas uning indik drama punika, indayang cawis pitakén ring sor puniki!

1. Ring dija prasida mabalih drama?

2. Napi manten sané prasida kapanggihin tatkala mabalih drama?

3. Drama sané mamurda napi kemanten sané sampun naenin katonton?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Drama Bali Modéren

TRESNA MAWELAT KASTA


OM SWASTYASTU

Kacritayang mangkin wénten puri sané mawasta Puri Kasiman sané magenah ring
Désa Usaba. Désa puniki trepti tur asri pisan, para janané becik pisan. Duk punika ring Puri
Kasiman sané madeg ratu maparab Anak Agung Kertajasa. Ida madué istri Anak Agung
Diah Tantri. Ida madué putra wantah kekalih inggih punika Anak Agung Giri Putra sareng
Anak Agung Candra. Duk warsa 2004 ajin Ida (Anak Agung Kertajasa) séda. Gelisang crita,
Anak Agung Giri Putra sareng Anak Agung Candra sampun ngranjing ring SMA 1 Usa-
ba. Ida akéh pisan madué sawitra. Sané rumaket pisan inggih punika sareng Cipta Déwi.
Cipta Déwi puniki wantah anak ubuh. Ipun nénten madué rerama tur tiwas pisan. Raris
duk warsa 2007 sami sampun tamat SMA. Cipta Déwi nénten ngelanturang malih, nang-
ing Anak Agung Giri putra ngelanturang ka Perguruan Tinggi Yogyakarta, sakéwanten Ida
Anak Agung Candra ngelanturang ring UNUD. Yadiastun asapunika Ida Anak Agung Can-
dra tetep masawitra sareng Cipta Déwi, Dék Ria muah Tu Wulan. Sami pakedék pakenyung
tur setata bareng-bareng. Kacrita mangkin sampun petang tiban. Ring rahina Saniscara
wuku Gumbreg, Anak Agung Candra, Cipta Déwi, Dék Ria muah Tu Wulan ngalaksan-
ayang pamuspan ring pura Jagat Nata. 15 menit sampun lintang, pamuspan jagi kalaksan-
ayang. Kacrita Cipta Déwi lali makta dupa muah kwangén. Raris ipun numbas dupa muah
kwangén ring jaba purané. Irika raris Cipta Déwi makunyit dialas utawi katemu sareng Ida

UDIANA SASTRA Drama 123


Anak Agung Giri Putra sawitrannyané ring SMA.

Cipta Déwi : Yéé…. Bli Agung,!! Bli Déwa Agung Giri Putra nggih? (maekin Anak Agung
Giri Putra) sampun sué nika ring Bali? Dados nénten makabar? Punapi man-
gkin gatrané Bli Agung?

AA. Giri Putra : Sira nggih? Dados tiang ten uning?

Cipta Déwi : Dados nénten uning? Tiang sawitran Bli Agung ring SMA.

AA. Giri Putra : Sawitra??? Sampunang ngawag-ngawag ngraos, tiang nénten madué sawitra
buka kéné!

Cipta Déwi : Mimih….Déwa Ratu!! Sampun lali Bli Agung sareng tiang? Duh… kadirasa
engsek sesek tangkah tiangé mireng baos ragan bliné. Yéning indayang tiang
buka bladbadané “mataluh nyuh” bli jani, sombong pisan.

AA. Giri Putra : Napi sombong? Béh sing pelih raos iluhé? Ngorahang tiang mataluh nyuh!!
(sambilang kedék). Yéning indayang tiang, iluh buka sesenggakanné buka be-
cica ujanan, lamis sajan jek raos dogén abana uli tunian.

Cipta Déwi : Inggih….Yéning asapunika, tiang nénten ngraos malih sareng Bli Agung Giri
Putra!!! Banggiang sampun cara wewangsalanné “suba bawang buin tam-
busin”, suba tawang buin tandruhin.

AA. Giri Putra : Arah….Bajang napi niki!!! Macéléng lua, bengkung pisan!! (raris Ida memar-
gi)

Risampuné Cipta Déwi sareng Anak Agung mababaosan, ipun numbas dupa muah
kwangén tur ngrereh sawitrané ( Dék Ria, Tu Wulan muah Anak Agung Candra). Ipun nye-
beng dogén. Kacinggak olih Anak Agung Candra. Irika raris Anak Agung Candra maekin
Cipta Déwi tur mabaos.

AA. Candra : Wénten napi Wik? Dados nyebeng buka kéto?

Cipta Déwi : Tiang sedih pisan Bli Agung, santukan Déwa Agung Giri Putra sampun lali
ring sikian tiangé.

AA. Candra : Ooo….kénten!! sampunang nika sebetanga, wiréh Ida sampun 4 tiban nénten
kacunduk malih sareng Déwik!

Cipta Déwi : Sampun ja kénten……Sakéwanten tiang sareng Déwa Agung sampun sué ma-
sawitra.

AA. Candra : Nggih sampunang nika malih raosangé!! Ngiring mangkin muspa.

124 Drama UDIANA SASTRA


Sesampuné wusan muspa, raris Cipta Déwi, Dék Ria, Tu Wulan sareng Anak Agung
Candra budal. Gelisang cerita, ring rahina soma Cipta Déwi kacunduk malih sareng Anak
Agung Giri Putra. Nanging sané mangkin Anak Agung Giri Putra sané dumunan mapita-
kén.

AA. Giri Putra : Swastyastu… punapi gatrané Déwik? Lakar kija niki?

Cipta Déwi : Yé.....swastyastu mawali. Wénten angin napi niki, Déwa Agung dumunan
mapitakén sareng tiang. Niki, tiang jagi ke warung nika numbas dupa.

AA. Giri Putra : Ampura nggih, gelah sampun lali sareng Déwik!

Cipta Déwi : Inggih nénten kenapi nika…..

AA. Giri Putra : Nggih….suksma!!!! tiang dumunan nggih.

Cipta Déwi : Inggih ngiring Déwa Agung.

Raris makakalih budal. Kacrita mangkin sampun abulan makeloné. Sangkaning Ida
Anak Agung Giri Putra sabilang dina makunyit dialas (matemu) sareng Cipta Déwi, sering
melancaran sareng kalih. Raris “mawayang gadang” (pada-pada tresna). Sangkaning tresna
sané sujati, ring dija wénten Anak Agung, pastika wénten Cipta Déwi. Adung pisan nyalanin
tresna sareng kalih.

AA. Giri Putra : Déwik, Meriki dumun paekin Bli! Wénten sane jagi katakénin!

Cipta Déwi : Wénten napi niki Bli? Dados serius pisan rasayang tiang?

AA. Giri Putra : Puniki Wik, sawireh sampun makelo iraga tusing ketemu, napiké Déwik sampun
madué gegélan?

Cipta Déwi : Gegélan??? Dados Bli metakén kénten? Emmm…. Durung Bli!

AA. Giri Putra : Duh.. Maseriak galang keneh bliné, Seken raos Déwiké ento?

AA. Giri Putra : Inggih Bli Agung! Sujatiné wénten napi niki?

AA. Giri Putra : Adi Ayu….. Sujatiné saking dumun rauh mangkin gelah tresna pisan sareng
adi. Sapunapi adi mangkin? Nyadia adi nerima tresnan bliné?

Cipta Déwi : Ampura ping banget Bli, titiang ten mresidayang!

AA. Giri Putra : Dados kénten napi sané mawinan asapunika?

Cipta Déwi : Dados pegatin bli raos tiangé, durung tiang wusan ngraos, tiang ten mresi-
dayang nolak tresnan bliné, santukan tiang sampun saking SMA mendem rasa
puniki. Sujatiné tiang masi tresna sareng bli!

UDIANA SASTRA Drama 125


AA. Giri Putra : Napi, dados nénten jelas gelah mirengang, tegarang orahang malih!!

Cipta Déwi : Sujatiné Tiang…..

AA. Giri Putra : Napi???

Cipta Déwi : Sujatiné Tiang masi tresna sareng Bli Agung!

AA. Giri Putra : Mimih…. bahagia pisan keneh bli mangkin, mirengang raos adiné sané tresna
tekening bli…. ngiring iraga nyalanin tresna sané sujati, sehidup semati.

Ring Puri Kasiman, Anak Agung Candra sedih mirengang indik pitresnan rakan
Idane sareng Cipta Déwi, saantukan ida tresna pisan sareng Cipta Déwi. Nanging Ida nént-
en prasida maosang isin keneh Idané. Raris Ida Anak Agung Candra ngrereh tur mapitakén
sareng rakan Idané. Drika raris sareng kalih ngamaosang indik kasujatian ortiné punika.

AA. Candra : Bli…..saja buka raos anaké di jalan, bli nyalanin tresna sareng Déwik?

AA. Giri Putra : Dija adi mireng baos buka kéto?

AA. Candra : nggih jujur gén Bli? Ten penting dija tiang mireng orta.

AA. Giri Putra : Nggih, beneh sajan to adi, Bli sareng Déwik pada-pada tresna!

AA. Candra : Dados buka kéto? Bli, kadén ibu sampun maosang, iraga nénten dados tresna
sareng anak jaba. Tiang sing setuju bli sareng Déwik!

AA. Giri Putra : Dados ten setuju?

AA. Candra : Nggih tiang ten setuju! ( masaut banggras).

AA. Giri Putra : Wénten napi adi émosi buka kéto? Ah… Bli nawang jani, adi tresna sareng

Déwik? ( sambilanga kedék)

AA. Candra : Inggih Bli, tiang tresna pisan sareng Déwik, pegatang mangkin tresnan Bliné
sareng Déwik. Bli nénten pantes tresna sareng Déwik.

AA. Giri Putra : Yééh… ané penting Déwik masi tresna sareng Bli!

AA. Candra : Pegatang pokokné Bli, pegatang!!! (lantas magedi)

Saantukan jengah kayun Idané, raris Anak Agung Candra masadu sareng biang
Idané, ngenenin indik pitresnan rakané sareng Cipta Déwi, sané malianan kasta (Ten kacri-
tayang). Waluya maadin kuud raris biang Idané marasa jengah sareng putran Ida. Irika
raris Ida anak Agung Diah Tantri masadu arep sareng Anak Agung Giri Putra.

AA. Diah Tantri : Cening…cening bagus meriki dumun, wénten sané takénang ibu sareng cening.

126 Drama UDIANA SASTRA


AA. Giri Putra : Indik napi Bu?

AA. Diah Tantri : Saja buka raos adin ceningé… cening magegélan sareng anak jaba?

AA. Giri Putra : Inggih, yakti pisan Bu! ( masaut dabdab)

AA. Diah Tantri : Yéé… Déwa Ratu!!! ( tengkejut ningeh raos putrané). Nah kéné cening, sané
mangkin Ibu ngidih mangda cening ngamegatang tresnan ceningé sareng anak
luh totonan! Ingetang cening keturunan puri, nénten dados masanding ngajak
anak jaba.

AA. Giri Putra : Ampura Bu,…tiang nénten presida ngamegatang tresnan tiangé sareng Déwik,
wiréh tiang tresna pisan Bu.

AA. Diah Tantri : Napi!!!Tresna orahang cening? ( ngomong banggras). Sampun wanén cening
nglawan Ibu ulian anak luh totonan?

AA. Giri Putri : Ampura Bu, boya je tiang bani alpaka, nanging tiang sampun adung sareng
Déwik.

AA. Diah Tantri : Nah…lamun buka keto Ibu nerima, kéwala eda cening ngenjek tanah puri
puniki! Magedi suba cening, alih anak eluh totonan!!! ( Ngomong sambilanga
ngeling)

AA. Giri Putra : Nggih, tiang lakar magedi uling puri, boya ja tiang nénten tresna kapining Ibu,
nanging tiang tusing terima tresnan tiangé kapegatang, sangkaning béda kasta.

Sesampun putran Idané, Anak Agung Diah Tantri marasa sungsut manah Idané, tur
nangis sabilang wai. Inggih gelisang carita, sané mangkin Cipta Déwi makamben disunduk
(maselselan tur mapangenan ring déwék). Ipun setata bengong padidian.

Cipta Déwi : Duh Déwa Ratu Bhatara, Dados buka kéné pajalan hidup tiangé, tiang tus-
ing ngelah rerama apa buin arta brana, risampuné wénten anak lanang sané
ngaénang hidup tiangé bagia, mangkin nénten karestuin sangkaning béda kasta.
Napi menawi iwang tiang dados jadma???

Irika raris sawitrannyané, Dék Ria sareng Tu Wulan maekin Déwik tur mapita-
kén napi sane ngaranayang Déwik sedih buka jani. Déwik raris nyritayang tresnané sané
mawelat kasta sareng Anak Agung Giri Putra, sambilanga nangis.

Dék Ria : Wénten napi Wik? Dados “makamben disunduk” maselselan uli tuni?

Tu Wulan : Ae Déwik, nak kenapa né? tingalin ja muané nyak cara sesawangané “kadi
tunjung tan pawarih” jek layu ludus. Nah tegarang adéng-adéng critayang
wénten napi sujatiné? Nyén nawang tiang sareng Dek Ria nyidang nulungin!

UDIANA SASTRA Drama 127


Cipta Déwi : Aduhh…..kénken kadén nénénan, tiang kadi “mablauk ngindang” ngapung
tresnan tiang sareng Bli Agung Giri!

Dek Ria : Ngapung Wik? Dados tiang ten ngerti?

Cipta Déwi : Tresnan tiang ten karestuin, wiréh tiang sareng Bli Agung béda kasta.

Tu Wulan : Dados mabalik kuri, kadén uli pidan suba cara “mabatun buluan” , setata ma-
mesik, kema mai setata ajak dadua.

Cipta Déwi : Ento suba Wulan, Ibun Bli Agung Giri ten setuju, putran Ida masanding sareng
anak jaba.

Dek Ria : Yéé … ané penting kan pada-pada tresna!!!

Cipta Déwi : Beneh buka raos Dék Ria, sakéwala jani masalah kasta sané ngawelatin tres-
nan tiangé.

Tu Wulan : Kéné Wik, iraga suba pada-pada ngaba prinsip. Ten wénten jadma sané pateh,
yén indayang tiang cara wewangsalané ”celebingkah betén biu”, “belahan pané
belahan paso”, gumi linggah ajak liu ada kéné ada kéto. Sampunang Wik sang-
saya.

Cipta Déwi : Men kénkénang jani baan tiang madaya?

Dek Ria : Nah sabar malu Wik, jalanin malu. Ané penting suba ada tresna sané ngiket.
Yén suba biu misi tepung magoréng utawi jodoh, Wik pasti “matalin radio”
sareng Anak Agung Giri.

Tu Wulan : Napi matalin radio Dék? Napi nika Dék?

Dek Ria : Yéé… Wulan jék mabalik kuri, ngantén artiné Lan!

Tu Wulan : O oo… saja to Wik, kasta tusing dadi alasan, ané penting pada tresna.

Cipta Déwi : Inggih,, suksma timpal-timpal! Tiang sampun tenang mangkin.

Dék Ria : Jani tiang sareng Tu Wulan mapamit malu!!

Cipta Déwi : Nggih, durusang.!!!

Raris Dék Ria muah Tu Wulan ngarereh Anak Agung Giri Putra. Irika sareng kalih
nyritayang indik isin keneh Cipta Déwiné, (ten kacritayang). Wusan punika, raris Anak
Agung Giri Putra ngencolang ngerereh Cipta Déwi, Irika Ida nyingakin Cipta Déwi sedeng
mapangenan, sahasa maselselan.

AA. Giri Putra : Adi ayu Cipta Déwi, sané sanget sayangang bli, sampunang adi suman-

128 Drama UDIANA SASTRA


dang saya, adi pinaka jiwatman bli. Yadiastun béda kasta, ento sing ja dadi
halangan.

Cipta Déwi : Yéning iraga pada tresna, tusing ja ngitungang apa-apa.

Agung Giri + Déwik : Jalan jani buktiang, Iraga pada tresna, boya ja tresnan iragané, ulian
memaksa, tresnan iragané , mula tresna sujati, sané tumbuh ulian dasar
hatiné suci.

AA. Giri Putra : Wénten napi niki adi? Yén indayang bli cara “madon

Klentang” enduk lélor. Napi sujatiné sané banget sebetang adi?

Cipta Déwi : Puniki Bli Agung, tiang tresna pisan sareng Bli, tur sampun “madamar

di carik” , matunangan sareng kalih. Nanging biang Beli Agung nénten

setuju tiang sareng Bli Agung magegelan. Tiang sedih mireng Bli Gung

sampun “togog krétain” , kausir saking puri sangkaning tresna puniki.

AA. Giri Putra : Sampunang adi sungsut tur sengsaya, Bli seken-seken tresna sareng adi.

Cipta Déwi : Yakti Bli Agung???

AA. Giri Putra : Nggih,, Tresnan tiang wantah tresna sujati adi!!!

Cipta Déwi : Inggih…. yéning asapunika, tiang bagia pisan! Tiang pacang nuut

pajalan bliné.

Inggih irika raris AA Giri Putra sareng Cipta Déwi karaketin antuk tresna sané su-
jati. Yadiastun nénten karestuin olih Ida Anak Agung Diah Tantri, nanging Ida tetep pageh
nyalanin tresna tur hidup bagia.

Inggih wantah sekadi asapunika sane prasida aturang titiang, yening wénten sané ten
manut ring kayun Idané. Tiang nunas geng rena sinampura. Ngiring sareng sami ajegang
Bali tur lestariang budaya Baliné antuk melajahin bahasa Bali. Inggih puputang titiang an-
tuk parama santi.
Om Santi Santi Santi Om

UDIANA SASTRA Drama 129


Pidabdab 3. Kerta Basa
No Kruna Artos Kruna
1. sawitra
2. sangsaya
3. mawelat
4. tambusin
5. masanding
6. sungsut
7. paso
8. jengah
9. sebet
10. banggras

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin drama ring ajeng!
1. Napi murdan drama Bali modéren ring ajeng?
...........................................................................................................................................................
2. Kudang diri tokoh sané wénten ring drama ring ajeng? Indayang carca wastan to-
kohnyané!
...........................................................................................................................................................
3. Sira wastan tokoh sané kacritayang saling tresnain?
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan A.A. Giri Putra kausir saking puri?
...........................................................................................................................................................
5. Sira wastan arin A.A. Giri Putra?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Drama Bali Modéren


5.1 Teges Drama Bali Modéren

Drama inggih punika karya sastra indik


kahuripan manusa sané madaging bebaosan ri
sajeroning para pragina miwah kasolahang ring
ajeng para pamiarsanyané (Budianta,dkk, 2002).
Ring kasusastraan Bali modéren, drama pinaka silih
tunggil karya sastra sané akéh polih panglilmbak
saking sastra Indonésia miwah sastra Barat. Drama
ring kasusastraan Bali modéren kakaryanin manut
kahanan sosial krama sané nganutin panglimbak https://itikbali.files.wordpress.com/2010/05/drama-ws.jpg

130 Drama UDIANA SASTRA


jagat, sakéwanten wénten taler drama Bali modéren sané kakaryanin saking nedun (adaptasi)
saking crita-crita Bali tradisional sané modifikasi. Akéh sané maosang drama modéren puniki
mapaiketan sareng seni teater.

Yéning selehin saking kawéntenan drama ring kasusastraan Bali modéren, drama puniki
sayan nglimbak duk kawéntenang séwamara sané kamargiang Balai Penelitian Bahasa Singaraja
ring warsa 1977. Raris wusan séwamara punika kamedalang cakepan sané mamurda Kembang
Rampe Kasusastraan Bali Anyar, wewidangan 2. Cakepan puniki madaging makudang-kudang
nasakah drama sané dados jayanti ring séwamara punika. Kawéntenan drama Bali modéren nénten
dados kapasahang ring kawéntenan sewamara-sewamara sané sampun kamargiang olih pamréntah
punika. Santukan saking séwamara puniki raris medal pangawi naskah drama Bali modéren, mi-
wah medal sekaa drama sané nénten wantah nglimbakang drama tradisional kémanten.

5.2 Cecirén Drama Bali modéren

Drama Bali modéren madué cecirén sané minayang drama Bali modéren ring drama Bali tra-
disional. Céciréné puniki dados bantang rikala jagi makarya drama Bali modéren. Cécirén drama
ring sastra Bali modéren inggih punika:

a. Nganggé naskah jangkep

b. Nganggén sutradara

c. Busana campuran( adat Bali lan modern)

d. Tabuh campuran tradisional Bali lan musik modern

e. Daging cerita ngeninin indik kahanan jagate mangkin

f. Basa sané kaanggén basa campuran

g. Genah masolah( setting pamentasan): bebas nganutin daging cerita

5.3 Tata Cara Nyolahang Drama Bali Modéren

Mangda becik lelampahan drama sané jagi kabaktayang, patut mlajahin indik tata cara (teknik)
maktayang drama. Pamargin latian nyolahang drama patut tegepin sareng sekaa drama sané sareng
masolah. Patut wénten rerincikan dudonan latian minakadi: ngungguhang genah latihan, dina napi
latihan, mangda sami pragina (pemain) rauh, mangda kaperluang sami sané pacang manggé sam-
pun kawéntenang miwah ngraosang parindikan satuané (naskah) sané pacang kalampahang.

Punika mawinan patut pisan wénten latihan sané nganutin kadi puniki.

a. Latian I (kapertama)

Latian ngwacén naskah mangdané para pragina (pemain) uning indik tokoh miwah

UDIANA SASTRA Drama 131


penokohan sané pacang kaigelang utawi kasolahang.

Mangda para pragina tatas uning ring lelintihan satua dramané punika.

Latian ngwacén ring tengahing ati miwah ngwacén nganggé suara keras.

b. Latian II (kaping kalih)

Latian ngwacén nganutin watek solah tokoh sané jagi kasolahang.

Upami: Ngraos nganutin panees (tekanan)

Ngraos nganutin solah (situasi) gedeg galak, sedih, bangras, miwah sané lianan

Ngraos nganutin tabuh (logat) sané patut

Latian ngwacén miwah ngraos mangda anut sakadi sarahina nanging marupa madra-
ma-drama.

c. Latian III (kaping tiga)

Latian ngraos nanging nénten nganggén naskah utawi ngapalang lelampahan satua

Latian nganggén gerak-gerik, nganutin naskah drama

Latian malinggih utawi ngatur genah kalangan (penempatan posisi ruangan)

d. Latian IV (kaping pat)

Latian nganggén busana kadi mungguh ring lelampahan drama

Wusan puniki raris masesolahan ring tengahing kalanga (panggung)

e. Masesolahan miwah malelampahan drama.

Pidabdab 6. Pituduh
Indayang makarya skema indik pamargin tata nyolahang drama. Raris makarya skema
pragina ((tokoh) sané pacang masolah ring drama punika.

132 Drama UDIANA SASTRA


Palajahan II Drama Bali Tradisional
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Tiosan ring malancaran, akéh pamargi tiosan ngarereh hiburan anggén ngalimurang manah
tatkala sampun wusan ngamargiang pakaryan sarahina, silih tunggilnyané mabalih drama. Duké
nguni sadurung wénten tv utawi teknologi tiosan sané sampun maju sakadi mangkin, anaké akéh
ngarereh hiburan antuk mabalih drama sané kawéntenin ring jaba puri utawi wantilan pura tatkala
wénten piodalan, upacara miwah acara tiosan. Drama ngranjing ring soroh babalihan sané prasida
anggén nglimurang manah. Mangda alit-alité tatas uning indik drama punika, indayang cawis pi-
takén ring sor puniki!

1. Napi alit-alit nonton drama Bali?

2. Ring dija naenin nonton drama?

3. Sira manten pragina sané kauningin ring drama Bali?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Drama Bali Tradisional


Indayang wacén téks drama ring puniki mangda alit-alité uning indik drama Bali tradisional!

(Caritayang ring puri Dhaha, ring jaba tengah puriné panyeroané I Dadap sedek iteh mar-
eresik saget rauh Putri Raja sareng sawitran Idané I Manik Lara)

I Dadap : Ratu Déwa Agung istri, sapasira ngiringang Cokoridéwa?


Putri Raja : I Bli Madé, timpal tiangé.
I Dadap : O…..kénten?
Patih Agung : Ratu Déwa Agung istri, sira puniki? Sira Wastan ipun?
Putri Raja : Né tuah timpal gelahé paman. Madé Manik Lara adanné
Patih Agung : Ih Cai Manik Lara, sinah wong alas cai ya? Tegakang iban cainé! Di puriné,yen
kadén cai benya?
Manik Lara : Inggih nawegang, nunas ampura titiang Ratu Déwa Agung.
Patih Agung : Ratu Déwa Agung petang iba!!! Sing kena ben ci jeneng jlema?
I Dadap : Ih Manik Lara, tingalin anaké malu jenengné. Yén kéne jenengné, Gusti Patih
suba adanné. Gusti Patih keto abeté!
Patih Agung : Ih Dap, eda lumbara bunguté mapeta!
I Dadap : Inggih ampura! Iwang titiang. Mawinan yén sampun marasa madué linggih
singgih, sampunang mabaos sane kasar!
Putri Raja : Saja to paman. To nguda kasar kaketo paman ngraos?
Patih Agung : Ratu Déwa Agung Istri, pacang napi cokor idéwa makta jadma pacul kadi niki
ka puri? Cokor idéwa kadén putri luwih, putran tedung jagaté iriki?
Putri Raja : Paman, sing pesan paman ngelah pangrasa? Kénkén patutné iraga marep kén
sesamén manusa? Bes majaegan ia manusa, kadirasa buron patut sayangin
patut tresnain.
Patih Agung : Ratu Déwa Agung. Titiang prakanggé iriki,patih senapati agung titiang iriki.
Sampun akeh tis panesé sané naén rasayang titiang. Mawinan purun titiang
matur pawungu.

UDIANA SASTRA Drama 133


Putri Raja : Gelah sing mapisalah tekén tegak pamané. Sakéwala pangidih gelahé, eda
paman kasar tekén anak lén! Yéning paman kasar tekén sawitran gelahé, patuh
tekén paman tusing bakti marep paukudan gelah.
Patih Agung : Inggih-inggih, titiang nunas ampura Ratu Déwa Agung.
Permaisuri : (rauh raris matakén) Wih, cening. Cening ayu…Unduk apa ento keratang
cening ngajak I Paman Agung?
I Dadap : Puniki Ratu Déwa Agung, Ida Déwa Agung Istri, putran cokor idéwa mairingan
anak lanang rauh ka puri.
Permaisuri : O…….Kéto? Men nyén né ajak idéwa ning?
Putri Raja : Nawegang Ibu, niki wantah I Bli Madé, timpal tiangé sané ajak tiang nunas
ajah ring pasraman. Bli Madé Manik Lara wastan ipun. Bli Madé, niki sampun
ibun tiangé. Matur anaké Bli!
Manik Lara : Ratu Déwa Agung, durus aksi sembah baktin titiang! Ampurayang pisan yéning
panangkilan titiangé mawinan biuta ring puri! Titiang wit saking panepisiring
jagat druéné. Titiang mawasta Made Manik Lara, Ratu.
Permaisuri : O…..Kéto? Nah sing ja kénkén.gelah madué panjak liu. Dini ditu. Yén suba
nyak adung sang ngawe rat lawan panjaké makejang, kadén mula ento ané ulatiang ? ih Murni?
Luh Murni : Inggih titiang Ratu Déwa Agung.
Permaisuri : Jeg bengong nyai ningalin anak bagus?
Luh Murni : Inggih Ratu. Titiang kantun bajang tingting, sampun kantos amah barak ten
polih tunangan. Sira minab ten seneng nyingakin anak lanang bagus?
Permaisuri : Saja ja keto. Kema gaénang I Madé kopi malu!
Luh Murni : Inggih-inggih, titiang ngiringang.
Manik Lara : Sampunang Ratu, matur suksma, titiang nénten ngawédang.
Luh Murni : Napi gaénang tiang Bli Madé, teh nggih?
Permaisuri : Cening Ayu, men kénkén unduk ceningé nunas ajah di pesraman? suba
patutné suud jani?
Putri Raja : Sampun Ibu, nika mawinan titiang budal saha ngajak Bli Madé mariki, mangda
ipun uning puriné driki. Ibu, I Bli Madé puniki nénten kantun maderbé rerama.
Pedalem tiang ipun, sapunapi yening banggiang iriki ipun mamarekan?
Permaisuri : Dadi cening. Luung masi yén ia nyak. Apang ada ané sadina-dina mareresik di
taman.

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1. ngiringang
2. pangrasa
3. sawitra
4. panepisiring
5. biuta
6. prakanggé
7. sang angawa rat
8. ngawédang
9. mamarekan
10. maderbé

134 Drama UDIANA SASTRA


Pidabdab 4. Nyawis Pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor puniki nganutin teks drama ring ajeng!

1. Sira sané ngiring Putri Raja ka puri?


...........................................................................................................................................................
2. Sapunapi panampén Patih Agung ring Manik Lara?
...........................................................................................................................................................
3. Sira punika Manik Lara?
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan Putri Raja duka ring Patih Agung?
...........................................................................................................................................................
5. Basa napi sané kaanggén Manik Lara rikala matur ring Permaisuri?
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Drama Bali Tradisional


5.1 Teges Drama Tradisional

Drama tradisioanal ring Bali wantah drama sané sampun katami saking nguni ring
Bali. Drama tradisional puniki akéhan nyaritayang indik kawéntenan ring puri (istana sentris).
Lelampahan sané kaambil akéhan saking carita Panji sané kantun nganutin agem-ageman saking
Jawi. Drama tradisional puniki akéhan sané madaging gending utawi nembang sambil masolah.
Dadosné, tiosan ring wikan masolah, sekaa drama Bali tradisional puniki wikan taler ring
matatembangan.

Santukan sampun panglimbak jagat sané sayan modéren, drama Bali tradisional puniki
nénten malih kasenengin utawi sayan rered kawéntenannyané. Wénten makudang-kudang drama
Bali tradisional sekadi Arja, Gambuh, Prembon, Wayang Wong, miwah sané tiosan.
5.2 Cecirén Drama Tradisional
Drama tradisional madué makudang-kudang cecirén sané minayang ring drama modéren.
Cecirén ring drama tradisional inggih punika:

Naskah merupa ringkesan ring asapunapiné nénten nganggén naskah

Nénten nganggé sutradara

Busana adat Bali

Tabuh Bali tradisional

Daging cerita ngeninin indik kahanan puri utawi aab jagaté nguni

Basa sané kaanggén Basa Bali miwah Kawi

Genah masolah (setting pamentasan): panggung tradisional

UDIANA SASTRA Drama 135


5.3 Anggah-ungguhing Basa Nyolahang Drama Tradisional

Santukan marupa drama tradisional sané kantun karaket antuk kawéntenan cerita-cerita panji
utawi cerita indik kahanan puri, sampun pastika anggah-ungguhing basa sané kaanggén nganutin
anggah-ungguhing basa Bali kadi tradisional. Makudang-kudang tata-titi basa sané kaanggén rika-
la nyolahang drama tradisional, inggih punika:

Parekan miwah parekan miwah panyeroan miwah panyeroan nganggé basa andap
miwah basa kasar

Parekan / panyeroan matur ring pepatih nganggén basa alus miwah madya

Parekan/ panyeroan matur ring sang prabu nganggén basa alus

Pepatih ring sang prabu nganggé basa alus

Pepatih ring parekan nganggé basa andap

Prabu ring parekan nganggé basa kapara miwah kasar

Prabu ring para sametoné nganggé basa alus miwah andap

Rikalaning kroda sami sering nganggé basa kasar.

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga


Indayang dagingin bebaosan saking gambar-gambar ring sor puniki manut improfisasi soang-
soang. Bebaosané sané kakaryanin mangda nganutin tata basa sané kaanggén ring drama
tradisional.

3 1 2

1 ........................................................................................................................................................
2 ........................................................................................................................................................
3 ........................................................................................................................................................

136 Drama UDIANA SASTRA


1 2

1 ........................................................................................................................................................
2 ........................................................................................................................................................

1
2

1 ........................................................................................................................................................
2 ........................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Drama 137


Pidabdab 7. Pituduh Kelompok
Indayang solahang drama modern utawi drama tradisional ring ajeng. Rikala nyolahang drama
mangda makarya kelompok. Soang-soang kelompok pacang makarya penilaian majeng ring kelom-
pok sané polih giliran masolah. Dagingin antuk tanda (√) tabel ring sor puniki pinaka panuréksan
ring sametoné sané nyolahang drama!

No Uger-uger Nyolahang Drama Becik Kirang Becik


1 Wirasa (penguasaan karakteristik tokoh)
2 Wirama, mabaos nganutin panees, solah miwah
tabuh (vokal)
3 Kawagedan masesolahan (penguasaan panggung)

Pidabdab 8. Ringkesan
Drama inggih punika karya sastra indik kahuripan manusa sané madaging bebaosan
ri sajeroning para pragina miwah kasolahang ring ajeng para pamiarsanyané. Drama ring bali
kakepah dados kalih, inggih punika drama Bali tradional miwah drama Bali modéren. Drama
Bali tradisional puniki lelampahannyané pastika sampun mapaiketan ring carita-carita Ramayana,
Mahabrata, utawi carita Panji. Drama Bali modéren nglimbak ring Bali sesampuné kamargiang
séwamara. Yening indik lelampahan, drama Bali modéren akéhan ngambil lelampahan manut
kahanan sosial krama Baliné sané mangkin.

Áji]osÓËpinksunÑi;¾r&¾khuripn/.
Aji Sastra Pinaka Sundih Ring Kauripan

138 Drama UDIANA SASTRA


BAB IX
PARIBASA BALI
Kompeténsi Dasar
3.9 Memahami dan menerapkan
Paribasa Bali (cecimpedan, ce-
cangkriman, wewangsalan, mi-
wah bebladbadan) dalam wa-
cana dan komunikasi
4.10 Memproduksi wacana singkat
menggunakan paribasa Bali se-
cara lisan atau tulis

Indikator
3.9.1 Nlatarang teges paribasa Bali
3.9.2 Nlatarang soroh paribasa Bali
3.9.3 Ngrereh conto paribasa Bali
3.9.4 Makarya bebaosan sané
madaging paribasa Bali
4.10.1 Makarya wacana antuk pariba-
sa Bali
Palajahan I Paribasa Bali (Cacimpedan miwah
Cecangkriman)
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi)
Sajeroning kahuripan krama Bali, wénten bebaosan sané katah kaanggén rikala magegon-
jakan utawi mabebaosan sarahina. Bebaosané puniki kawastanin paribasa Bali, sané nénten ja
banget matiosan sareng pribahasa bahasa Indonesia. Rikala nganggén paribasa puniki, pastika
sampun kahanan mabebaosané nénten kahanan sané serius. Paribasa puniki akéh kaanggén rikala
magegonjakan utawi rikala mapalalianan ri pantaraning para yowana. Para alit-alit taler nganggén
paribasa pinaka silih tunggil piranti rikala madolanan. Akeh paribasa Bali sane ngranjing ring pla-
lianan tradisional, punika mawinan alit-alit sané seneng maplalianan pastika sampun uning ring
paribasa Bali. Niki silih tunggil pamargi sané prasida ngawinang paribasa Bali setata kanggén,
nénten punah ring panglimbak jagat sané sayan nénten prasida katepasin.
Pinaka pangawit paplajahan paribasa Bali puniki ngiring alit-alité nyawis pitakén ring sor
puniki:
1. Ring dije naenin mirengang paribasa?
2. Paribasa napi manten sané naenin kapirengang?
3. Napiké paribasa kantun patut lestariang?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

Tosning Dadap Tosning Presi

Kocap wénten katuturan satua Jero Dukuh ring Kadampal. Dané madué rabi kekalih, rabin-
né sané duuran madué oka akutus, asapunika taler sané alitan taler madrebé oka akutus. Okané
sané duuran kawastanin I Tosning Dadap, sané alitan kawastanin I Tosning Presi olih ajin danéné.
Sampun pada duur, makasami okan-okan Jero Dukuh Kadampal kaanggén ilén-ilén sesolahan
antuk ajin danéné. Duaning asapunika, kocap Jero Dukuh Kadampal makéhan madué ilén-ilén
sesolahan yén bandingang ring Ida Betara Mahadéwa ring Gunung Agung.

Kasuén-suén, wénten arsan Ida Betara Mahadéwa ring Gunung Agung pacang ngarsaang
okan Jero Dukuh sané mawasta I Tosning Dadap kalih I Tosning Presi mangda ngayah ngaturang
ilén-ilén sesolahan ka gunung. Sampun kantos ping kalih Ida Betara Mahadéwa madedauhan pa-
cang ngarsayang okan Jero Dukuh mangda prasida ja ngayah ngaturang ilén-ilén taler nénten
kaaturang okan danéné antuk dané Jero Dukuh. Wau ping tigané wau raris kaaturang okanné ring
Ida Betara turmaning madaging sarat gumanti Ida Betara micayang Kumalageni ring Jero Dukuh.
“Yén wantah Betara ngarsayang pianak titiangé maka nembelas, ilén-ilén Paduka Betara sané
maparab Kumalageni taler pacang pamitang titiang, yén nénten Betara lédang titiang taler nént-
en pacang ngaturang pianak titiang!” Atur Jero Dukuh ring Ida Betara Mahadéwa. Betara raris

140 Paribasa Bali UDIANA SASTRA


muwus, “Yén tuah kéto, jalan anggon toh, né ada raos pingit, yén tuah bakat baan I Dukuh nebag
tur prasida Dukuh ngasahin gunung palinggihan Manirané, juang ento Kumalageniné. Sakéwa-
la yan tusing bakat baan Dukuh nebag daging pakayunan Manirané, pianak Dukuhé makadadua
juang Manira tur gunung Dukuhé lakar punggel Manira buin apangked.” “Inggih titiang ngiring,
sakéwanten mangda Ida Betara taler lédang micayang linggih Idané ring titiang dipét titiang prasi-
da nebag cecimpedan Palungguh Betara,” asapunika atur dané Jero Dukuh. Ida Betara raris ngan-
dika, “Nah, yan tuah kéto Manira cumpu, jalan jani kawitin tetebagané. Dukuh maluan mesuang
raos, Manira lakar nebag!” Asapunika pawuwus Ida Betara ring Jero Dukuh Kadampal.

Jero Dukuh Kadampal raris ngaturang

http://4.bp.blogspot.com/-AGgo2rsHum8/VgqnYcimp_I/AAAAAAAAESI/TTGJwQUiUNE/
cecimpedan ring Ida Betara Mahadéwa, “Inggih
Ratu Palungguh Betara, lédangang Ida muwus
atur titiang, napi sané mawasta béngkot ping
kalih, bunter apisan?” Dados kamemegan Ida
Betara Mahadéwa wau polih atur sakadi baos
dané Jero Dukuh, sué Ida nénten medal pangan-

s1600/c7703d826297d0830cd7858e7d3cc564.jpg
dika. Gelisin crita, rauh Ida Begawan Wrespati
saking singid pisereng pacang ngaturang un-
teng artos baos Jero Dukuh Kedampal ring Ida
Betara, “Inggih titiang nguningang ring linggih
Ida Betara, punika sané mawasta béngkot ping
kalih, bunter apisan, sasih punika Ratu. Ri
tatkala tanggal, béngkot apisan, ri tatkala pan-
gelong, béngkot malih apisan. Dadosnyané ping
kalih sampun béngkoté. Samaliha, bunter apisan
punika ri tatkala purnama.” Déning asapunika, lédang pakayunan Ida Betara ring Gunung Agung
santukan wangdé kakaonang olih I Dukuh. Raris Betara ngwastanin baos I Dukuh, “Dukuh, yan
kapikayun baan Manira, kéné artin cecimpedan Dukuhé totonan. Ento sing ja ada lén unduk sasih
lan bulan. Tanggal béngkot acepok, pangelong béngkot acepok, dadi pindo béngkoté, bunter ace-
pok di purnamané.” Miragiang pawuwus Ida Betara kadi punika, I Dukuh Kadampal kamemegan
duaning sampun majanten antuk Jero Dukuh ragan dané pacang kakaonang macecimpedan antuk
Ida Betara Mahadéwa tur ngaturin Ida Betara mangda gelis ngamedalang cecimpedan.

Duaning Jero Dukuh ngaturin Ida Betara mangda gelis ngamedalang cecimpedan, Ida
Betara raris ngamedalang cecimpedan, “Nah, apa madan I Dakah mabuah I Dikih, I Dikih
mabuah I Dakah?” Ten keni kocap antuk dané Jero Dukuh ngartos cecimpedan Ida Betara, saha
dané matur nguningayang ragandané sampun kaon. Ida Betara ring Gunung Agung ngandika,
“Nah, lamun kéto kalah I Dukuh, Manira jani ngadanin, I Dakah totonan madan gedé, I Dikih
madan cerik. Dadinné, I Gedé mabuah cerik, madan bingin. I Dikih mabuah I Dakah ento i cerik
mabuah i gedé ento tabuan adané.”

UDIANA SASTRA Paribasa Bali 141


Jero Dukuh Kadampal nénten prasida matur malih tur gelis nyawis pawuwus Ida Betara
ring Gunung Agung saha atur, “Déning titiang sampun kaon, nénten prasida titiang nyawis pawu-
wus Betara, mangkin lédang Ida ngambil pianak titiang I Tosning Dadap Tosning Presi pacang
aturang titiang sangkaning manah suci nirmala ring bukpadan Betara.” Ida Betara ngandika, “Nah
mapan suba Dukuh kalah Manira lakar nganggon pianak I Dukuhé ilén-ilén ri tatkala ada pioda-
lan di pura,” asapunika pawuwus Ida Betara Gunung Agung ring dané Jero Dukuh. Duaning I
Dukuh Kadampal sampun kaon, sané mangkin kacritayang Ida Betara ring Gunung Agung mung-
gel Gunung Kadampal punika, mawinan banget soran ring Gunung Agungé. Samaliha, I Tosning
Dadap kalih I Tosning Presi kambil antuk Ida Betara. Tosning Dadap Tosning Presi kantos man-
gkin dados ilén-ilén Ida Betara.

Olih Wayan Suardiana

Pidabdab 3. Kerta Basa


Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil
pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.

No Kruna Artos Kruna


1. ilén-ilén
2. madedauhan
3. lédang
4. apangked
5. singid
6. pawuwus

Kegiatan 4. Nyawis Pitakén


Indayang cawis pitakén ring sor puniki manut wacana ring ajeng!

1. Napi sané kaarsayang olih Ida Betara Mahadéwa ring Jero Dukuh Kadampal?
...........................................................................................................................................................
2. Akuda akéhné Jero Dukuh Kadampal madué putra?
...........................................................................................................................................................
3. Napi sarat Jero Dukuh Kadampal rikala pacang matoh matebagan cecimpedan sareng Ida
Betara Mahadéwa?
...........................................................................................................................................................
4. Napi mawinan Ida Betara Mahadéwa mresidayang nyawisin pitakén Jro Dukuh
Kadampal?
...........................................................................................................................................................
5. Sira sané pamuputné kaon ring matebagan cecimpedan punika?
...........................................................................................................................................................

142 Paribasa Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 5. Pangresep Indik Paribasa Bali
5.1 Teges Paribasa Bali

Paribasa Bali inggih punika rerasmén basa pinaka panglengut bebaosan utawi gegonjakan
sané kanggén piranti ngwedar daging pikayunan, nganggén imba-imba. Ri kala maosang kahanan
jadma, kaimbayang antuk kahanan barang utawi buron. Puniki pacang prasida ngwetuang pakayu-
nan seneng, jengah, duka, utawi éling.

Kawéntenan paribasa Baliné ngranjing ring susastra tutur ‘lisan’, rauh mangkin kantun
maurip. Ketut Ginarsa (1985) maosang nganggén murda Paribasa Bali sané kamedalang antuk
Balai Penelitian Bahasa Singaraja. Wayan Simpen, A.B (1982) maosang nganggén murda Bhasita
Paribasa, kamedalang antuk PT. Mabakti Denpasar, Nengah Tinggen (1988) nganggén murda
Anéka Rupa Paribasa Bali, kamedalang antuk Percétakan Rhika Dewata Singaraja

5.2 Cacimpedan

Silih tunggil paribasa Bali sané kantos mangkin sering kawigunayang inggih punika ce-
cimpedan. Cacimpedan yéning rerehang ring Bahasa Indonesia nika pateh sekadi teka-teki.
Cacimpedan puniki anggén pangulir budi, mengasah otak rikala magagonjakan utawi macanda. Ce-
cimpedan puniki katah kaanggén rikala ngamargiang plalianan utawi dolanan. Cecimpedan mawit
saking kruna lingga ‘cimped’, artinipun: bade (takeh), polih pangiring ‘an’, dados cimpedan, raris
kadwipurwayang, dados cacimpedan, artinipun bade-badean. Cacimpedan puniki sampun ketah
utawi lumrah, kariinin antuk lengkara pitakén, “Apaké......?” Lengkara pitakéné puniki pinaka
cihna yéning sané kabaosang punika wantah cecimpedan.

Ring sor puniki imba cecimpedan sané ketah kanggén rikala mabebaosan:

Apaké méméné matujuang panakné nguber? (bedil/tulup)

Apaké méméné nongos panakné nguyak tai? (ngulig boréh)

Apaké masisik naga majempong ratu? (manas)

Apaké pagehan anaké ngenah pagehan iragané tusing? (gigi)

Apaké sorong jukung tarik bintang? (mamula padi diuma)

Apaké sampi cono mapalu selat pundukan? (alis)

Apaké sampi abada seenan sing nyak amaha nanging batu amaha? (kutu)

Apaké silak-siluk nomplok lelipi selem? (anak nunun)

Apaké siap putih maguwungan kere? (buah salak)

Apaké ané kagelut idup ané ngelut mati? (angasan punyan nyuh)

UDIANA SASTRA Paribasa Bali 143


Apaké keplag-keplug pesu bulan dadua? (ngempug nyuh)

Apaké tamiu satak maka satak maklambi barak? (kedapan kayu)

Apaké anak majalan dibiasa yén mabet kori nampak baisé tusing ngenah? (anak ma-
jalan makirig)

Apaké baas angiyu malatah abesik? (bulan/ matanai)

5.3 Cecangkriman

Cecangkriman inggih punika silih tunggil paribasa Bali. Munggah ring pahan Paribasa
cecimpedan (teka-teki), yéning ring cecimpedan kadasarin antuk kruna pangawit “Apaké..?”,
sakéwanten ring cecangkriman (syair teka-teki) nganggén pupuh miwah katembangang. Cutetné,
cecangkriman puniki wantah cecimpedan sané katembangang antuk tembang madya utawi pupuh.
Pupuh sané lumrah kanggén rikala macecangkriman inggih punika Pupuh Pucung.

Ring sor puniki imba cecangkriman sané katah kaanggén rikala macecangkriman:

Bapa Pucung, umah bapa di alas agung, bengkuk pangadegé, awaké mabulu pipis,
pawah cakluk, layahé selep-selepang. pasautnyané: klesih

Kaki Pucung, awak bunter maretungtung, basangé anginan, asing paek ya ninjakin,
uber kepung, I Kaki incang-incangan. Pasautnyané: anak maén sépak bola

Dratdat-drutdut, bingah-binguh liwat inguh, nyumbil sisin pagehan, padidi sing


dadi ngranjing, néné catur, nyamané suba di tengah. pasautnyané: anak nginang

Nyerukukut, majempong ya biana senggu, masiksik dong naga, matapuk ya boya


manggis, tur macunguh, nanging tusing bisa ngungas. pasautnyané: buah manas

Jumu bungut, duur bungut gidat jantuk, ejit lan baongé, malih bibih muah ejit, lam-
bé narung, silit maka dados puncak. pasautnyané: anak nyalukin barong landung

Dini ditu, bikasé sai katepuk, manyama ya patpat, dikalané ingkup nunggil, dadi
pesu, gunannyané ngawé ilang. Pasautnyané: anak nginang

Ia majujuk, katumbak enu majujuk, ané numbak ebah, laut ngandang ngulintik, bes
kadurus, pangencelé mametelang. Pasaut: banggul

Bapa Ketut, matapa di kayu lusuh, wilis parupana, uling cerik kayang mangkin,
tekek ngelut tera kelés-kelés magisiang. Suba puput, matapa di taro lusuh, masalin
sapisan, tundun barak basang putih, tan paulu, ikud jamprah lagut samah. Pasau-
tnyané: buah biu

144 Paribasa Bali UDIANA SASTRA


Pidabdab 6. Pituduh Ngraga
Indayang rereh pasaur saking cecimpedan ring sor puniki!

• Apaké mara lekad maudeng? • umah tuduh


• Apaké magelebug nelik? • api, yéh, angin
• Apaké mulih mabaju gadang, • padi
pesu mabaju kuning ? • oong
• Apeké di cerikné jegjeg dikelihné
• embung
nguntul?
• Apaké anak bongkok macapil? • danyuh
• Apaké ulung betén alihin madu- • pésan
ur? • jaum jam
• Apaké yening getepin negehang? • talenan
• Apaké anak majalan, nanging • jalikan
sing neked-neked ane aliha? • biu masekeb
• Apaké dicerikné dadi roang dike- • pongpongan
lihné dadi musuh? • jalér
• Apaké ulung masuryak?

Indayang rereh pasaur cecangkriman ring sor puniki!

Méme ayu, makamen sitsit a kencrung, ada manyeropen,


ada ngemang nyilih, jani payu, mangigel ejitné ngenah.

Panglikasan

Lwir enjek pupu, paha situh batis lusuh, tek pagelangan Anak menékin punyan
ilang, matan batisé tan kari, masih pangus, gandar-gan- nyuh
dar di pangambaran

Anak nginem yéh


nganggén caratan
Baong pucung, ejit tengging purus tirus, capilé maog-
arang, asing nyekuk kajengitin, cening bagus, banggi
makucar-kaciran. Jalér

Anak masigi
Berag landung, ngelah panak cenik liu, méméné
slélégang, panakné jekjek enjekin, menék tuun,
méméné gelut gisiang. Anak matekap

Anak menék jaan


Rurung buntu, tan masepak nolor terus, nyén mak-
eneh mentas, apang élahan agigis, musti blenggu,
majalan ditu magaang.

UDIANA SASTRA Paribasa Bali 145


Palajahan II Paribasa Bali (Wewangsalan miwah
Bebladbadan)
Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi)
Paribasa sané kantun sering kaangén ring krama Baliné wantah Wewangsalan miwah Blad-
badan. Makakalih paribasané puniki kantun kaanggén ring bebaosan sané madaging gagonjakan
utawi gaguyonan (ranah tidak resmi). Wewangsalan miwah Bebladbadan puniki seringan kaang-
gén olih mara yowanané, matiosan ring cecimpedan utawi cecangkriman sané akéhan kaanggén
olih alit-alit.

Duaning asapunika, pinaka yowana Bali napi alit-alit naenin mirengang Wewangsalan mi-
wah Bebladbadan? Ring dije naenin mirengang? Yéning durung naenin durusang matakén sareng
sameton tiosan sané sampun naenin mirengang Wewangsalan miwah Bebladbadan.

Pidabdab 2. Ngwacén Teks


Indayang wacén teks ring sor puniki!

Luh Ayu

Semengané ento iseng Bli Putu nglindeng ka peken. Kenehné sabilanga ngalih peluh olah
raga apang segeran bayuné. Sesukat masuk ka Jawa, kapah pesan Bli Putu maan mulih apa buin
maan nglindeng di désané cara jani. Sagét kacunduk Bli Putu ngajak Luh Ayu, bajang jegég kem-
bang désa ané nedeng miyik. Luh Ayu sedek ngantosang méméné ané enu mablanja ka pekén.
Bli Putu : Yéé.., Luh Ayu, sedeng luunga bli matemu ngajak Iluh dini, ngantiang nyén dini luh?
Luh Ayu : Tiang ngantiang I mémé bli, Bli Putu lakar kija ?
Bli Putu : Sing kija, kadung maan selah nglindeng semengan sambilang ngalih peluh. Dadi bli
negak dini luh?
Luh Ayu : Dadi mai dini negak bli
Bli Putu : Luh Ayu, iluh tumbén tepuk bli, jani bedég majemuh di baléran. Muan iluhé kedas
tusing ja gonda godek bakat
Luh Ayu : Ahhh..Bli Putu ngaé-ngaé dogén, munyiné alus sakéwala gamongan kladi jaé
Bli Putu : Tusing kéto luh, munyin bliné tusing ja cara kukur matapa. Mula saja ulian mara iraga
makunyit dialasé. Tepukin bli iluh malénan pesan.
Luh Ayu : Ah! Bli Putu ngaé tiang mabubuh keladi dogénan, liu anaké ningéhang di margané.
Bli Putu : Nahh..yén buka kéné, buin nyangetang mawayang gadang bli kapining iluh.
Ulian elek misi liang masing dikenehné, matekep botol lantas Luh Ayu ngalahin Bli Putu. Di
kenehné suba sujatiné uli pidan suba mawayang gadang tekénan anak bagus ané taén dadi kakak
kelas dugas enu masuk di SMA. Sagét uli duri teka Luh Ariasih, adiné Bli Putu ané mara taka uli
pekén.
Luh Sriasih : Bli Putu ngudiang dini padidian, nyén lakar antiang?

146 Paribasa Bali UDIANA SASTRA


Bli Putu : Mih,,,iluh ngaé makesiab bli dogénan. Tusing, bli tusing ja ngantiang nyén. Men Iluh
teka uli dija né?
Luh Sriasih : Tiang mara taka uli peken. Béh,,,Bli Putu misi tusing ngaku. Busan uli joh suba
tepukin sedek nglemesin Luh Ayu. Kadén bli tiang tusing nepukin tingkah bli ngle-
mesin anak luh.
Bli Putu : Sajan buka raos Iluhé, busan tumbén tepuk Luh Ayu. Jeg nyegégang jani, malénan
pesan dugasé enu masekolah pidan. Kadirasa yén iya nyak, lakar énggalang aliang
duasa, sepalan suba matalin radio. Apang énggalan I bapa jumah ngelah mantu.
Luh Srasih : Mimihh,,,adi aluh kéto bli ngraos. Eda kadén bli aluh nglemesin Luh Ayu. Suba
liu trunané ané tusing nyidaang ngalap tresnané Luh Ayu, kanti madamar di langit
peteng lemah nglemesin tusing masih kagugu. Yéning bli mula saja ada keneh, dong
sekenang bayuné, eda kanti ada tengeh masui kaput. Sepanan anak lénan nyanan
ngamaluinin. Dingeh tiang orta, Bagus Gunadi panak sodagar cengkéhé jani sedeng
buduh paling nguberin Luh Ayu. Apang tusing madamar di layon mani puan bli,
jani sekenang bayuné!
Bli Putu : Meh,,,adi berat pesan saingan bliné, majukut di natah bayuné ningeh ortan Iluhé.
Makétél tanah bli saja kapining tresnané Luh Ayu. Dong tulungin bli jani ngalih
pajalan. Kadén Iluh pepes ngajak ngurukang cerik-ceriké ngigel di banjar.
Luh Sriasih : Nah,,,nah,,,mani tiang nulungin bli yéning saja keneh bliné tekén Luh Ayu. Jani lan
mulih malu, apang tusing antianga ngajak mémé jumah. Né lakar basané tiang enu
ngaba, tusing nyidang maolahan mémé jumah.
Lantas majalan nganginang ajaka dadua, nyujuh rurung jalan mulihné. Bli Putu enu masi
mapangénan di jalané, tusing nyidang ngéngsapang kenyem manisné Luh Ayu. Masarin tanah
jani dikenehné Bli Putu, nganehang kénkén koné carané apang bakat selah ngalap tresnané Luh
Ayu. Apang enggalan lakar wanénang déwéké macermén jawa kaumahné Luh Ayu nyanan pe-
tengé.

Pidabdab 3. Kerta Basa

No Paribasa Artinipun
1 bedég majemuh di baléran
2 gonda godek bakat
3 gamongan kladi jaé
4 kukur matapa
5 makunyit dialasé
6 mabubuh keladi
7 mawayang gadang
8 matalin radio
9 madamar di langit
10 ada tengeh masui kaput
11 madamar di layon
12 majukut di natah
13 makétél tanah

UDIANA SASTRA Paribasa Bali 147


14 masarin tanah
15 macermén jawa

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén


Indayang saurin pitakén ring sor puniki!

1. Sira sané kacunduk Bli Putu ring marginé?


...........................................................................................................................................................
2. Napi mawinan Bli Putu sarat manah ipuné ring Luh Ayu?
...........................................................................................................................................................
3. Sira sané misadia mapitulung ring Bli Putu pacang ngrereh pamargi mangda prasida nam-
pekin Luh Ayu?
...........................................................................................................................................................
4. Indayang kepah (kelompokkan) manut soroh nyané paribasa ring bebaosan ring ajeng!
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Wewangsalan miwah Bebladbadan


5.1 Teges Wewangsalan

Wewangsalan wantah silih tunggil paribasa Bali sané kantun ketah kaanggén ring krama
Baliné. Wewangsalan mawit saking kruna linggan “wangsal” sané artinipun “lampah”, polih
pangiring [-an] dados wangsalan, kadwipurwayang dados wewangsalan, artinipun lelampahan sa-
paripolah kalih kahanan janma. Wewangsalan puniki pateh sakadi tamsil ring Bahasa Indonesia

Wewangsalan kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sané riinan saka-
di sampiran, sané marupa daging kayun sang sané mabaos, kéwanten kantun silib suksmanipun.
Lengkarané sané pungkuran punika daging sujati, sané nerangang suksmanipun miwah mawirama
kalih mapurwakanti (bersajak). Wénten taler sané nénten ngucapang lengkarané pungkuran, an-
tuk kasengguh sami anaké sampun ngerti ring suksmanipun. Ring asapunapiné kawangun antuk
lelampahan ring pawayangan utawi gegonjakan ring drama.

Ring sor puniki imba wewangsalan sané ketah kaanggén:

Asep menyan majagau, suksmanipun = nakep lenggar aji kau

Bakat kocok misi isén, suksmanipun = awak bocok tuara ngasén

Bangbang dadua kén ceburin, suksmanipun = bajang dadua kén anggurin

Bé lélé mawadah kau, suksmanipun = suba jelé mara tau

Baju gadang potongan gantut, suksmanipun = tuyuh magadang tuara maan entut

Buangit kali gangsa, suksmanipun = magaé lengit ngamah gasa (kereng)

148 Paribasa Bali UDIANA SASTRA


Buah sabo mawadah klukuh, suksmanipun = awak bodo buin angkuh

Cekcek poleng temisi bengil, suksmanipun = desek ngereng gisi nengil

Clebingkah betén biu, suksmanipun = gumi linggah ajak liu

Dagdag candung selem samah, suksmanipun = berag landung kereng ngamah


5.2 Teges Bebladbadan

Bebladbadan wantah silih tunggil kepahan paribasa Bali, Bebladbadan mawit saking kruna
lingga “babad” artinipun tutur jati sané sampun kalampahang riin. Babad taler maarti abas wiadin
basang kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih seselan [-el-], pangiring [-an] raris kad-
wipurwayang dados bebladbadan sané mateges kruna bebasan, kaanggén papiringan, saha madué
purwakanti (bersajak).

Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunané sané pin-
ih riin apalet dados “giing” utawi bantang, krunané sane kaping kalih apalet, “arti sujati”, sakadi
sampiran, sané ngwangun purwakanti (sajak), krunané sané kaping tiga wantah suksmanipun (arti
paribasa), makadi :

Giing (bantang) : majempong bébék,

Arti sujati (bebasanipun) : jambul,

Suksman paribasa : ngambul.

Dadosné kecap “mbul” ring kruna jambul, mapurwakanti ring kecap “mbul” ring kruna
ngambul.

Bebladbadan puniki masaih ring wewangsalan, sakadi papiring indik kahanan kalih lak-
sanan janma, ring asapunapiné sada pedas suksmanipun. Kéwanten yéning anaké mabladbadan,
artinipun sané sujati nénten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring suksman ipun.

Ring sor puniki imba bebladbadan sané sering kaanggén rikala mabladbadan:

Beruk magantung = kakocor, arti paribasané = bocol

Ketimun pait = paya, arti paribasané = semaya

Macarang uga = sambilan, arti paribasané = masambilan

Matabeng gelang = tutub, arti paribasané = tutugang

Mabuaya di tegal = alu, arti paribasané = nglalu, kalu

Mataluh nyuh = tombong, ati paribasané = sombong

Jukut gedebong = ares, arti paribasané = ngeres-eresin

Matiuk Jawa = belati, arti paribasané = ngulati

UDIANA SASTRA Paribasa Bali 149


Mabatis bébék = gémpel, arti paribasané = ngémpélin

Basé wayah = kakap, arti paribasané = gapgapan

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga


Indayang rereh suksman Wewangsalan ring sor puniki!

Idup kedelé mati g)ednnÓnÑe\t)eken¾áoben.


kacang

j)mæiyøtãtnãiyu. Bebegér baan nyilih

Gedénan padangé Mÿn¾À)m(¾t)eknÓ¡yu;¾.


tekén gondané

Dagdag candung selem Dija pejang ditu


samah jemak

Suba tau buin tan-


dijkc*¾ditueKÿmk/. druhin

h)eb(¾h)eb(¾hølø;¾. hødup¾é)elmtøs

Maan Semal Tekén b)rgÞnÑ¡*¾k)Ï*¾\m;¾.


kiuh

Prakpak bolong anggo hwk¾ã)eLÿg¾åkuriri;¾.


sundih

jukut¾á)d*¾hplu\n/. Sira lédang pakayunan

subkhubuwin¾Š)luhøn/. Ngajengit ajaka liu

150 Paribasa Bali UDIANA SASTRA


Indayang rereh suksman bebladbadan ring sor puniki!

Jaja uli magula = abug, arti paribasané = jebug

Maboréh tangkah = ….., arti paribasané = …..

Mablakas peleng = ….., arti paribasané = …..

Mabaju tanpa lima = ….., arti paribasané = …….

Beruk magantung = ……, arti paribasané = ……

Maabian Jawa = ……, arti paribasané = …….

Nelungdasa lima = .…., arti paribasané = ..……

Suling tamiang = ……., arti paribasané = .……

Tembok abian = ……., arti paribasané = ……..

Buah sumi = ……., arti paribasané = ………..

Pidabdab 7. Pituduh Kelompok

Indayang mangkin makarya kelompok, raris soang-soang kelompok makarya bebaosan


(percakapan) sané madaging Cecimpedan miwah Cecangkriman. Kénten taler makarya
wacana sané madaging Wewangsalan miwah Bebladbadan!

Bebaosan madaging Cecimpedan miwah Cecangkriman

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Paribasa Bali 151


Wacana Madaging Wewangsalan miwah Bebladbadan

...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................

Pidabdab 8. Ringkesan

Wewangsalan kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sané riinan sakadi
sampiran, sané marupa daging kayun sang sané mabaos, kéwanten kantun silib suksmanipun.
Lengkarané sané pungkuran punika daging sujati, sané nerangang suksmanipun miwah mawirama
kalih mapurwakanti (bersajak). Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang
palet. Krunané sané pinih riin apalet dados “giing” utawi bantang, krunané sane kaping kalih
apalet, “arti sujati”, sakadi sampiran, sané ngwangun purwakanti (sajak), krunané sané kaping
tiga wantah suksmanipun (arti paribasa),

mtøtn¾Ó¡mut¾æ)j;¾.
Mati Tan Tumut Pejah

152 Paribasa Bali UDIANA SASTRA


PAMUPUT

Basa Bali pinaka sinalih tunggil kebudayaan sané adiluhung sané


katamiang olih para leluhure, selanturipun swadharman para yoanané mangda
nglestariang, ngwerdiang tur nglimbakang ring kauripané. Pamargi puniki patut
polih uratian saking para panglingsiré ring kulawarga, ring pakraman, miwah
saking para guru ring sekolah. Sareng sami patut mautsaha bilih-bilih para
sisya ring sekolah mangda setata nincapang kaweruhan miwah kawagedan
mangda prasida nglimbakang ajah-ajah gumanti para yoana utawi para sisia
oneng mlajahin basa, aksara lan sastra Baliné.
Buku puniki nartayang kapertama indik sembrama wacana. Kaping
kalih aksara Bali. Kaping tata basa. Kaping pat indik wacana. Kaping lima indik
artikel. Kaping nemnem kasusastraan. Kaping pitu nartayang analisis sastra.
Kaping kutus nartayang indik gancaran. kaping sia indik drama, lan penguntat
indik paribasa.
Malarapan Bukul Basa Bali Puniki kaptiang prasida mapakeling ring para
sisia mangda peplajahan basa Bali setata katincapang gumanti basa Baliné
setata nglimbak ring pagubugan para janane. Yan sampun basa, aksara lan
sastra Bali setata kaplajahin, kawigunayang janten basa Baliné pacang setata
ajeg..

153
DAFTAR PUSTAKA

Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali.
Denpasar: Dinas Kebudayaa Kota Denpasar.

Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II.

Astra, I G. (1981). Sekilas tentang Perkembangan Aksara Bali dalam Pra-


sasti. Fakultas Sastra Iniversitas Udayana Denpasar (in press).

Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian An-
tropologi”. Orasi Ilmiah. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana

1983. Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku


Penulisan Aksara Bali. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udaya-
na.

Bagus Setiawan, A.A. 2001. Buku Panduan Pelestarian Lontar. Denpasar:


Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

2002. Skriftorium Naskah Tradisional Désa Sibang Kaja. Den-


pasar : Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

2014. Sekar Mahanten. Denpasar: Dwijaya Mandiri.

Budha Gautama. 1983. Pralambang Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

2005. Tata Sukerta Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

2007. Kasusastraan Bali Cakepan Panuntun Mlajahin Kasusa-


straan Bali. Surabaya: Paramita.

2007. Panuntun Pelajaran Gending Bali. Denpasar: Kayu Mas.

2008. Pedoman uger-uger pasang aksara latin basa Bali dan


pasang aksara Bali basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

154
Bühler, G. (1962). Indian paleography. -. [Calcutta]: Indian Studies, Past &
Present; distributors: Firma K. L. Mukhopadhyaya.

Casparis, J. G. (1975). Indonesian palaeography: A history of writing in


Indonesia from the beginnings to c. A.D. 1500. Leiden: Brill.

Damais, L. (1995). Tulisan-Tulisan Asal India di Indonesia dan Asia Teng-


gara Daratan. In L. Damais, Epigrafi dan Sejarah Indonesia:
pilihan karangan Louis-Charles Damais (pp. 3-22). Jakarta:
EFEO.

Djiré, I Wayan & I Wayan Roema. 2000. Kumpulan Gending-Gending Bali


Jilid I & II. Denpasar: Cempaka.

Dwipayana, Ade Bayu. 2011. “Kemampuan Mengarang pupuh Masku-


mambang dalam media rontal oleh siswa kelas X Sma Négeri 5
Denpasar”. Denpasar: Fak. Pendidikan Bahasa dan Seni IKIP.
PGRI Bali.

Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan
Sabha Sastra Bali.

Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Ba-
lai Penélitian Bahasa Cabang I.

.1985. Paribasa Bali. Denpasar: Kayu Mas.

Griffiths, A. (2014). Written traces of the Buddhist past: Mantras and


Dhāraṇīs in Indonesian inscriptions . Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, 77, pp 137-194.

J. Kersten S V D. 1984. Bahasa Bali. Ende Floréa: Nusa Indah.

Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku
Ria.

Ki Dusun. 2001. Majugjag. Denpasar: Yayasan Sabha Sastra Bali.

155
Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Ende Florés: Nusa In-
dah.

Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Den-
pasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Pro-


vinsi Bali

Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sa-
stra.

Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Dinas Ke-
buadayaan Provinsi Bali.

Pasek, I Made. 1999. Carita Tantri. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra.

Peréksi, I Made. 1995. Satua Pan Balang Tamak. Denpasar: Cempaka 2

Putra, I Nyoman Darma, I.Gd. Gita Purnama & A.A. Ngr. Oka Wiranata.
2013. Dénpasar lan Don Pasar). Denpasar: Dinas Kebudayaan
Kota Denpasar.

Rémen, I Ketut . 1982. Penuntun Mempelajari Sekar Alit.

Sadha, I Wayan. 2008. Leak Pemoroan. Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.

Sanggra , Made. 2001. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.

dkk. 2007. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.

Shadeg. 1977. A Basic Balinése Vocabulary. Denpasar: Dharma Bhakti.

Serégeg, I Wayan. 2003. Wyakarana Kawi. Grokgak Buleleng.

Simpen, I Wayan. 1983. Babad Mengwi. Disesuaikan Dengan Ejaan EYD


Oleh I Wayan Karji. Denpasar: Fak Sastra Univ Udayana.

Simpen, I Wayan. 1979. Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran

156
Daerah Tingkat 1 Bali

Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpa-
sar: Fak. Sastra.

2004. Membaca Aksara Bali Dalam Perkembangan Pasang Ak-


sara Bali. Denpasar: Fak. Sastra Univ Udayana.

Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta
Wacana University Préss.

Subandia, I Made dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara
Latin Denpasar: Balai Bahasa.

Sudarma, I.B. Komang. 2016. “Perkembangan Aksara Bali: dari zaman


Bali Kuna hingga Era Digital”. Makalah dalam Seminar Parum
Param Tarka Tarpaning Saji, ISI Denpasar.

Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Seko-
lah-Sekolah Lanjutan. Denpasar: Mabhakti.

Sura, I Gde & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA
Hindu Négeri Denpasar.

Suwija, I Nyoman. 2005. Kamus Anggah Ungguhing Basa Bali. Denpasar :


Sanggar Ayu Suara.

______________. 2014. Tata Titi Mabaos Bali. Denpasar: Pelawa Sari.

Tarigan, H.G. 1984. Prinsip-prinsip Dasar Sastra. Bandung: Angkasa..

Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali

Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Ke-
budayaan Propinsi Bali.

Tinggen, I Nengah. 1973. Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan


(Huruf Latin). Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.

157
1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.

1984. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali Dengan Huruf


Latin dan Huruf Bali. Singaraja: Rhika Déwata.

1986. Sor Singgih Basa Bali. Singaraja: Rhika Déwata.

1988. Anéka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Rhika.

1993. Tata Basa Bali Wrédi (Sintaksis Basa Bali). Singaraja:


Toko Buku Indra Jaya.

1993. Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali. Bubunan: Indra


Jaya.

2001. Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.

2004. Petunjuk Lomba Cara Menulis Halus Dengan Aksara Bali.


Bubunan: Indra Jaya.

2005. Cecimpedan Lan Beladbadan. Bubunan: Singaraja.

2005. Kamus Bali Modéren Eka Wakya. Bubunan: Singaraja.

Zoetmulder, PJ. 1982. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Jakarta: Gramedia

Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan
Bentuk-Bentuk Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakul-
tas Sastra Universitas Udayana.

Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik
Dan Mistik Dalam Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi
Penutur Austronésia Di Bali (Makalah). Denpasar: Program Ma-
gister Linguistik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.

158
GLOSARIUM

Agem – ageman : tetikésan utawi uger-uger ring sajeroning paplaja-


han, sakadi: puisi, pidarta, lelampahan, miwah sané
siosan.
Aksara : pralambang suara.

Aksara modré : inggih punika aksara kadiatmikan, minakadi: japa,


mantra, prélambang (simbol) ring sajeroning upaka-
ra keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib.

Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita ny-
antos wénten wicara-wicara utawi konflik, sané ka-
jangkepin antuk panguntat carita.

Cerpén : karya sastra sané marupa wangun gancaran (prosa),


sané pamargin caritannyané cutet sané nyaritayang
indik kawéntënan kahuripan i manusa ring jagaté
puniki antuk pamargin carita sané madaging wica-
ra-wicara utawi konplik utawi insiden sané kajang-
kepin ring sajeroning pangawit carita nyantos ring
kapanguntat carita.

Folkloré : istilah bahasa inggris pateh sakadi pangertian satua.

Geguritan : karya sastra sané kawagun antuk pupuh, sané kaiket


olih pada lingsa.

Insiden : wicara-wicara sané mabuat (sané marupa konplik),


ring pamargin karya sastra sané kacaritayang olih
sang kawi ring jeroning karya sastrannyané.

Kolofon : catetan-catetan kapengarangan sané kasurat ring

159
pamuput, sané kaunggahang ring panguntat sesura-
tan ental.

Kropak : genah marupa kotak kayu anggén nyimpen ental


sané sampun puput.

Kruna tiron : inggih punika kruna sané sampun polih wewehan


(afiksasi). Kruna tiron yéning selehin mawit saking
kruna tiru miwah pangiring [- an], dadosnyané kruna
tiron punika tiruan saking kruna lingga.

Latar utawi setting : genah utawi galah pamargin éédan carita sané kaca-
ritayang ring sajeroning karya sastra.

Lengkara : inggih punika kawangun antuk kalih kruna utawi lin-


tangan sané madué ririgan sané pasti tur madué
arti.

Lontar : daun saking punyan ental / rontal sané sampun ka-


proses antuk reramon , sané dados anggén nyurat
aksara bali.

Murda : judul.
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk
wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder.

Nyastra : tradisi ngwacén lan mligbagang sastra ring sajero-


ning genah pasantian, mabebasan, miwah lomba.

Panganggé aksara : busananing aksara, kaanggé négepang aksara lege-


na mangda prasida kawacén sajangkepnyané.

Pangrupak : piranti nyurat ental sané marupa lemat utawi pangu-


tik sané landep, tur kaanggé mabading ri kala nyurat-
nyané

Pasang aksara : uger-uger nyurat aksara bali.

160
Pasang pageh : sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nén-
ten dados kaobah.

Pelik : tiing alit sané panjangnyané kirang langkung 4,5 cm,


sané kabolongin, tur kanggén nyaketin lontar mang-
da nénten goyah ri kala nyurat.

Pidarta : sahanan daging pikayunan sané mabuat pacang


kawedar tur katlatarang mantuka ring ajeng anak ti-
osan.

Satua : carita sané nglimbak ring pakraman, sané


kasatuayang antuk tradisi oral utawi tradisi nyatua.
Sor singgih basa : anggah ungguhing basa Bali utawi tingkatan berba-
hasa bali, nganutin genah lan sapa sira sané pacang
nyarengin mabebaosan.

Takepan : bilah kayu utawi tiing sané akéhnyané kalih, sané


kanggén nyangkepin ental sané sampun puput
mangda becik macakep.

Tebek nguda : sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng
nuek utawi kirang becik.

Tebek wayah : aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun
aksarannyané sampun nuek, nguub miwah sampun
becik.

Tokoh carita : manusa utawi i beburon sané pinaka pragina (tokoh)


sané kacaritayang ring sajeroning karya sastra olih
sang kawi
Usada : daging lontar indik pangweruhan matetamban (ilmu
kedokteran tradisional).

Wariga : waging lontar indik pangaweruhan palelintangan


(astronomi) pinaka dasar nguruh déwasa hayu.

161

Anda mungkin juga menyukai