BAB 2 ELEKTRIK (ELECTRICITY)

2.1 Medan elektrik dan pengaliran cas

Atom dan Cas Elektrostatik

Atom
Orbit  Suatu jirim terdiri daripada
beribu-ribu atom.
 Di pusat atom terletak nukleus
Elektron yang mempunyai subatom yang
dinamakan proton dan neutron.
 Proton bercas positif manakala
neutron bercas neutral.
Proton  Nukleus atom dikelilingi
elektron-elektron yang bercas
Neutron
negatif.
 Cas elektrik ditulis dengan
simbol Q.
+ + – + – + + 5 p+  Unit bagi cas elektrik ialah
2 e– coulomb.
Objek bercas positif  1 elektron (cas negatif)
mempunyai cas sebanyak
2 p + – 1.6  10-19 C.
+ – – – – – +
5 e–  1 proton (cas positif)
mempunyai cas sebanyak
Objek bercas negatif + 1.6  10-19 C.

+ – + – + – + – 4 p+ Cas elektrostatik
4 e–  Cas elektrostatik ialah cas
Objek tidak bercas (Neutral) elektrik yang tidak bergerak atau
pegun dalam suatu objek.
 Terdapat dua jenis cas elektrik:
(a) Cas positif (+)
+ + (b) Cas negatif (–)
 Suatu objek bersifat
(a) Positif apabila bilangan cas
– – positif melebihi bilangan cas
negatif.
Cas-cas yang sama saling menolak (b) Negatif apabila bilangan cas
negatif melebihi bilangan cas
positif.
+ – (c) Neutral apabila bilangan cas
positif sama dengan bilangan
Cas-cas yang berlainan saling menarik cas negatif.

Aktiviti 1: Penghasilan cas dengan menggunakan Penjana Van de Graaff

Prosedur:
(1) Penjana Van de Graaff dihidupkan.
(2) Dekatkan hujung jari, bola logam dan
rambut kepada permukaan kubah.
(3) Terang dan bincangkan pemerhatian
daripada aktiviti ini.

37
 Hubungan antara pengaliran cas elektrik (elektron) dengan arus elektrik
Aktiviti : Mengkaji hubungan antara pengaliran cas elektrik dengan arus

Konduktor

Penjana Van
Sumber
de Graaff
cas elektron
Galvanometer

 Pemerhatian:
Apabila penjana Van de Graaff dihidupkan dan klip buaya disambung pada konduktor,
jarum galvanometer terpesong. Ini menunjukkan terdapat pengaliran cas elektrik
dalam konduktor yang disambung kepada galvanometer.
 Perbincangan:
Pengaliran cas elektrik (electron) dalam konduktor menghasilkan arus elektrik. Cas-
cas mengalir dalam konduktor dari Bumi melalui galvanometer ke kubah untuk
meneutralkan cas-cas positif padanya.
 Kesimpulan:
Pengaliran cas (elektron) dalam satu konduktor menghasilkan arus elektrik.

(1) Rajah di sebelah menunjukkan satu litar

Bateri ringkas.
+ – (2) Secara konvensional, arus dikatakan
mengalir dari terminal positif ke terminal
negatif bateri tu.
e (3) Sebenarnya, daya gerak elektrik (d.g.e)
I bateri yang menyebabkan elektron
mengalir dari terminal negatif ke terminal
positif.
(4) Arus ditakrifkan sebagai
kadar pengaliran cas.

Kuantiti cas yang mengalir, Q

Arus 
Masa yang diambil, t
Q
Arus, I 
t
(5) Unit SI bagi arus ialah Ampere, A.
(6) Kuantiti cas, Q = It.
Cas mengalir dalam konduktor

38
Latihan 2.1 Pengaliran cas dan arus elektrik

(1) Ramalkan nilai arus dalam situasi (2) Apakah maksud arus elektrik 1 A?
berikut:
Arus elektrik yang terhasil apabila
.......................................................................
Arah arus mengalir
1 coulomb cas elektrik mengalir dalam
.......................................................................
1 saat merentasi satu titik pada konduktor.
.......................................................................

(3) Jika satu cas sebanyak 300 C mengalir

melalui mentol setiap 2 minit. Berapakah
tinggi arus yang mengalir melalui mentol itu?
Nilai arus adalah .....................

Arah arus mengalir Q

I
t
300
I
2  60
I  2.5 A

rendah
Nilai arus adalah ..........................

(4) Cas sebanyak 6 C mengalir melalui (5) Sebanyak 1.5 A arus mengalir melalui
seutas dawai selama 1.2 s. Berapakah sebuah lampu. Hitung bilangan elektron
arus elektrik yang melalui dawai yang melalui lampu itu dalam masa 2
tersebut? minit. Diberi cas untuk satu elektron ialah
1.6  10-19 C.
Q
I Bilangan elektron :
t Q  It
6 Q  1.5  120 180
I 
1.2 Q  180 C 1.6  10 -19
I 5 A  1.125  10 21

(6) Kubah logam sebuah penjana Van (7) Apabila kilat menyambar di antara dua
de Graaff yang telah dicaskan awan bercas, 400 A arus elektrik mengalir
disambungkan ke Bumi melalui sebuah dalam masa 0.05 s. Berapakah kuantiti
mikroammeter. Jika bacaan cas elektrik yang dipindahkan?
mikroammeter ialah 30 A, berapakah
jumlah cas yang telah mengalir melalui
dawai penyambung dalam masa 5 s?
Q  It
Q  It Q  400 (0.05)
Q  20 C
Q  30  10 -6 (5)
Q  1.5  10 - 4 C

39
 Medan elektik
(1) Medan elektrik ialah kawasan yang di sekeliling cas atau suatu objek yang
bercas yang menyebabkan cas atau objek lain yang bercas yang berada dalam
kawasan itu akan mengalami daya elektrik (sama ada daya tolakan atau
tarikan).
(2) Medan elektrik diwakili oleh garis-garis anak panah yang dikenali sebagai garis
daya elektrik.
(3) Garis-garis daya elektrik tidak bersilang dan sentiasa bertindak dari arah cas
positif ke arah cas negatif.
(4) Kekuatan satu medan elektrik diwakili oleh keamatan bilangan garis medan.
Lebih padat dan banyak garis daya elektrik menunjukkan medan elektrik yang
kuat.

+ –

Medan elektrik pada cas positif Medan elektrik pada cas negatif

Daya elektrik yang bertindak ke atas cas uji dalam satu medan elektrik
Sfera bercas positif Sfera bercas negatif

+ +
+ –

Cas uji positif ditolak Cas uji positif ditarik

Contoh-contoh corak medan elektrik

Dua sfera berlainan cas Dua sfera bercas positif

+ - + +

Daya tarikan Daya tolakan

40
Dua sfera bercas negatif Plat positif dan plat negatif

– +

– +
- -
– +

– +

Daya tolakan Daya tarikan

Sfera bercas positif dan Sfera bercas negatif dan

plat bercas negatif plat bercas positif

+ –

– – – – – – – ––– +++++++++++++

Daya tarikan Daya tarikan

Aktiviti: Menunjukkan kewujudan medan elektrik

VLT

Minyak masak Elektrod

Bijian halus

41
 Pemerhatian
A B C

–
– + –
–
+ –
–
+ - + – + –
–
– + –
–

Aktiviti : Memerhati kesan medan elektrik ke atas cas elektrik

(1) Bola ping pong yang disalut dengan bahan konduksi
Sebiji bola polisterin yang disaluti
Bola polisterin bersalut kepingan aluminium digantungkan
kepingan aluminium dengan benang nilon di tengah-tengah
dua plat logam yang menjadi plat positif
dan plat negatif.
Gerakkan bola polisterin ke plat positif.
Apakah yang terjadi?
Plat Bola polisterin yang disaluti dengan
logam ...................................................................
VLT
kepingan aluminium berayun di antara
...................................................................
plat positif dan plat negatif.
...................................................................

Apabila bola menyentuh plat positif,

...................................................................
cas negatif
............... ditarik daripada bola.
....................................................
Maka bola menjadi bercas positif dan
...................................................................
plat positif akan menolak bola bercas
...................................................................
positif itu ke plat negatif.
...................................................................

Apabila bola bercas positif menyentuh

...................................................................
plat negatif, cas-cas negatif dari plat
...................................................................
ditarik ke arah bola sehingga bola bercas
...................................................................
negatif. Bola yang bercas negatif ditolak
...................................................................
oleh plat negatif ke plat positif.
...................................................................

42
(2) Nyalaan lilin Nyalaan lilin ditempatkan di antara dua
ceper logam semasa VLT tidak
dihidupkan.

Kipas harus dimatikan semasa aktiviti ini

dijalankan.

(a) VLT tidak dihidupkan

Apabila VLT dihidupkan nyalaan lilin

terbahagi kepada dua bahagian.

Terminal Terminal Bahagian yang tersebar ke plat negatif

lebih besar berbanding ke plat positif.
positif negatif
Jelaskan.
Tenaga haba mengionkan molekul udara
......................................................................
kepada ion-ion positif dan negatif.
......................................................................
Ion positif ditarik ke plat negatif manakala
......................................................................
ion negatif ditarik ke plat positif.
(b) VLT dihidupkan ......................................................................
Sebahagian besar nyalaan tersebar ke
......................................................................
plat negatif kerana ion-ion positif
......................................................................
mempunyai jisim yang besar dan
......................................................................
bergerak lambat.
......................................................................
Ion-ion negatif yang berjisim kecil
......................................................................
tersebar ke plat positif dalam bahagian
......................................................................
yang lebih kecil.
......................................................................

43
2.2 Hubungan antara arus elektrik dan beza keupayaan

Menjana idea tentang beza keupayaan

lebih tinggi
 Tekanan pada titik P ………………....
daripada tekanan pada titik Q.
 Apabila injap dibuka, air akan mengalir
P ke titik ..........
dari titik .......... Q
perbezaan
 Ini disebabkan oleh ...............................
P Q
tekanan di antara dua titik tersebut.

 Tenaga keupayaan graviti pada titik X

lebih tinggi X
............................ daripada titik Y.
 Epal itu akan jatuh dari titik ............. X ke titik
h
Y
............
perbezaan
 Ini disebabkan ................................. tenaga Y
keupayaan graviti di antara dua titik
tersebut.

 Keupayaan elektrik pada titik A

lebih tinggi berbanding titik B.
 Maka, elektron-elektron yang mengalir
dari titik B ke titik A perlu melakukan
kerja. Mentol
 Arus akan mengalir dari A ke B melalui A B
mentol disebabkan wujudnya pengaliran
cas dalam konduktor pada litar tersebut.
Sumber tenaga elektrik
 Sebelum merentasi mentol, elektron-
elektron bergerak dengan tenaga yang
tinggi.
 Selepas merentasi mentol, elektron-
elektron mengalami penyusutan tenaga
A B
dan kembali kepada sumber tenaga.
 Kehilangan tenaga oleh elektron ini
adalah disebabkan tenaga elektrik
ditukarkan kepada tenaga cahaya dan
tenaga haba semasa merentasi mentol.

44
 Beza keupayaan
(Potential difference/Voltage)

Keupayaan elektrik Keupayaan elektrik

tinggi rendah
+ +
A B
P
Beza keupayaan

(1) Objek bercas positif P menghasilkan satu medan elektrik di sekelilingnya.

(2) Medan elektrik ialah kawasan di mana daya elektrik bertindak.
(3) Keupayaan elektrik pada titik A lebih tinggi daripada keupayaan elektrik pada titik B
kerana A lebih dekat dengan pusat P.
(4) Jika satu cas positif diletakkan pada titik A, cas ini akan ditolak oleh medan elektrik
jasad P.
(5) Cas ini bergerak kerana wujudnya beza keupayaan antara titik A dengan titik B.
(6) Sebaliknya, jika cas positif itu digerakkan dari titik B ke titik A, kerja perlu
dilakukan untuk menentang daya elektrik iaitu daya tolakan yang bertindak antara
jasad P bercas positif dengan cas positif.
(7) Beza keupayaan, V, antara dua titik ialah kerja (W) yang dilakukan atau perlu
dilakukan untuk menggerakkan 1 C cas (Q) antara dua titik dalam medan elektrik,
iaitu:
kerja, W
Beza keupayaan, V  atau
cas, Q

tenaga, E
Beza keupayaan, V 
cas, Q
(8) Unit beza keupayaan elektrik, V ialah JC-1 atau Volt (V)
(9) Beza keupayaan elektrik juga disebut voltan.

Apakah maksud 1 volt? Beza keupayaaan antara dua titik bernilai 1 volt
sekiranya 1 joule tenaga diperlukan untuk
Bermaksud: menggerakkan 1 coulomb cas melalui dua titik
1 J tenaga diperlukan untuk tersebut.
menggerakkan 1 C cas dari 1 joule
titik A ke titik B. 1 volt  atau 1 V = 1 JC-1
Atau 1 coulomb

1 J kerja perlu dilakukan -

untuk menggerakkan 1 C p.d = 1 volt
A B
cas dari titik A ke titik B.
Contoh 1: Apabila suatu perintang elektrik Penyelesaian:
disambung ke satu sel kering, 12 C cas E 36 J
mengalir dan 36J tenaga elektrik di V   3 J C -1
bekalkan kepada perintang. Berapakah Q 12 C
beza keupayaan merentasi perintang itu?
Contoh 2: Apabila berlaku ribut petir Penyelesaian:
selama 2 saat, 12.5 A arus terhasil dan (a) Q  It
5 (b) E  VQ
beza keupayaan 5 x 10 kV merentasi awan
 12.5  2 E  5  10 5  10 3 (25)
dan permukaan bumi. Tentukan
(a) Jumlah cas terhasil.  25 C
 1.25  10 10 J
(b) Jumlah tenaga yang dijanakan.

45
Bagaimana mengukur beza Beza keupayaan atau voltan di antara dua titik dalam
keupayaan? satu litar boleh diukur menggunakan voltmeter.
Voltmeter mesti disambung secara selari (in parallel) di
V antara dua titik tersebut.

Sebagai contoh untuk mengukur beza keupayaan yang

merentasi sebiji mentol di dalam litar, sebuah
voltmeter disambung secara selari dengan mentol itu.

Bagaimana mengukur arus Arus elektrik diukur menggunakan ammeter.

elektrik yang mengalir Ammeter mesti disambung secara sesiri (in series)
dalam litar? dengan komponen elektrik di dalam suatu litar elektrik.
A

Hubungan antara arus elektrik dengan beza keupayaan

Eksperimen: Mengkaji hubungan antara arus dan beza keupayaan bagi satu
konduktor ohm.

Beza keupayaan yang merentasi konduktor bergantung kepada arus elektrik

Inferens : .................................................................................................................................
Semakin tinggi arus elektrik, semakin tinggi beza keupayaan merentasi
Hipotesis: .................................................................................................................................

konduktor ohm
.................................................................................................................................
Mengkaji hubungan antara arus dan beza keupayaan bagi satu konduktor ohm
Tujuan : ....................................................................................................................................

Pemboleh ubah:
(i) Arus elektrik
Yang dimanipulasikan : ..........................................................

(ii) Yang bergerak balas Beza keupayaan

: ..........................................................

(iii) Yang dimalarkan Panjang dawai/Suhu dawai/ Diameter dawai

: ..........................................................
Sel kering, suis, reostat, dawai konstantan, ammeter,
Senarai radas dan bahan : .....................................................................................................
voltmeter, dawai penyambung, pemegang bateri
...................................................................................................................................................
Sel kering Suis
Susunan radas:

Reostat Dawai A
konstantan

46
Prosedur:
Suis dihidupkan dan reostat dilaraskan supaya ammeter menunjukkan
1. .......................................................................................................................................
bacaan 0.2 A.
.......................................................................................................................................
Bacaan voltmeter diambil dan direkodkan.
2. .......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................
Langkah 1-2 diulang dengan melaraskan reostat supaya ammeter
3. .......................................................................................................................................
menunjukkan bacaan arus elektrik 0.3 A, 0.4 A, 0.5 A dan 0.6 A.
.......................................................................................................................................

Penjadualan data:

Arus elektrik, I (A) Beza keupayaan, V (V)

0.2
0.3
0.4
0.5
0.6

Analisis data:
V/V

I/A
Kesimpulan:
Daripada graf V melawan I yang diplot, didapati beza keupayaan, V berkadar
...................................................................................................................................................
terus dengan arus elektrik.
...................................................................................................................................................
Nilai kecerunan graf V melawan I merupakan nilai rintangan bagi dawai konstantan
...................................................................................................................................................
yang digunakan iaitu
...................................................................................................................................................

Langkah berjaga-jaga semasa eksperimen:

1. Pastikan semua sambungan litar adalah ketat.
...................................................................................................................................................
2. Suis dimatikan apabila tidak mengambil bacaan bagi mengelak dawai menjadi
...................................................................................................................................................
panas.
...................................................................................................................................................

47
 Hukum Ohm
Hukum Ohm menyatakan bahawa arus, I yang mengalir melalui satu konduktor
elektrik berkadar langsung dengan beza keupayaan, V merentasi dua hujung
konduktor itu, dengan syarat suhu dan keadaan fizikal konduktor itu adalah tetap.

Daripada Hukum Ohm : Daripada graf V melawan I yang diperolehi

VI dalam eksperimen:
V
Maka,  pemalar = kecerunan graf V/V
I
V
Kecerunan =
I
Untuk konduktor ohm, pemalar itu
dikenali sebagai rintangan, R bagi
konduktor itu:
V
R I/A
I Kecerunan graf V melawan I adalah tetap.

Apakah itu konduktor Ohm dan konduktor bukan Ohm?

(i) Konduktor Ohm ialah konduktor elektrik yang mematuhi Hukum Ohm.
(ii) Konduktor Bukan Ohm ialah konduktor elektrik yang tidak mematuhi Hukum
Ohm.

Definisi Rintangan. Rintangan, R satu konduktor boleh ditakrifkan sebagai

nisbah beza keupayaan, V merentasi konduktor itu
terhadap arus elektrik, I yang mengalir melaluinya, iaitu

V
R
I

Unit bagi rintangan ialah volt per ampere (VA-1)

atau ohm ().

Lakarkan graf V melawan I bagi Konduktor Ohm dan Konduktor Bukan Ohm
Konduktor Ohm Konduktor Bukan Ohm
V/V V/V

I/A I/A

Contoh bahan konduktor Ohm: Contoh bahan konduktor bukan Ohm:

Dawai Konstantan, Dawai kuprum Mentol berfilamen, diod semikonduktor

48
 Faktor-faktor yang mempengaruhi rintangan konduktor
(1) Rintangan merupakan satu ukuran halangan terhadap pengaliran arus dalam suatu
konduktor.
V
(2) Daripada I  , arus elektrik, I adalah berkadar songsang dengan rintangan, R
R
apabila nilai V dimalarkan,
1
I
R

(3) Apabila rintangan, R tinggi, arus, I yang mengalir dalam satu konduktor adalah
rendah dan sebaliknya.

(4) Faktor-faktor yang mempengaruhi rintangan satu konduktor ialah:

(a) Panjang konduktor
(b) Luas keratan rentas/ Diameter konduktor/Ketebalan konduktor
(c) Jenis bahan logam
(d) Suhu konduktor

Panjang konduktor, l
Rintangan konduktor R
berkadar langsung dengan
l panjang konduktor.

2l Rl

3l
l

Luas keratan rentas konduktor, A

Rintangan konduktor
berkadar songsang dengan R
A
luas keratan rentas
konduktor.
2A
R
1
3A R
A
1
A A

Jenis konduktor logam

Jenis konduktor logam yang
berbeza mempunyai rintangan V Nikrom
Nikrom Konstantan
yang berbeza.
Kuprum
Konstantan
Perak
Kuprum

Perak I

49
 Suhu konduktor, 
Untuk jenis konduktor sama dan mempunyai panjang,
l dan luas keratan rentas, A yang sama, rintangan, R R
bertambah dengan pertambahan suhu konduktor, .

Mengkaji faktor-faktor yang mempengaruhi rintangan

Eksperimen: Mengkaji hubungan antara panjang dawai dan rintangan dawai.
Rintangan dawai bergantung kepada panjang dawai.
Inferens : .................................................................................................................................
Semakin bertambah panjang dawai, semakin bertambah rintangan dawai
Hipotesis: .................................................................................................................................
Mengkaji hubungan antara panjang dawai dan rintangan dawai
Tujuan : ....................................................................................................................................

Pemboleh ubah:
(iv) Panjang dawai
Yang dimanipulasikan : ..........................................................

(v) Yang bergerak balas Rintangan dawai

: ..........................................................

(vi) Yang dimalarkan Diameter dawai

: ..........................................................
Sel kering, suis, reostat, dawai konstantan, ammeter,
Senarai radas dan bahan : .....................................................................................................
voltmeter, dawai penyambung, pemegang bateri, pembaris meter.
...................................................................................................................................................

Susunan radas: Sel kering Suis

Reostat Dawai
A
konstantan
P Q

V
Prosedur:
Panjang dawai konstantan antara P dan Q dilaraskan supaya panjangnya 20 cm.
1. .......................................................................................................................................
Suis dihidupkan dan reostat dilaraskan sehingga arus mengalir ialah 0.5 A.
.......................................................................................................................................
Beza keupayaan yang merentasi dawai direkodkan. Rintangan, R diukur
2. .......................................................................................................................................
V
menggunakan formula R = . Nilai Arus ditetapkan bagi setiap panjang dawai.
I
.......................................................................................................................................

3. Langkah 1-2 diulang menggunakan panjang dawai 40 cm, 60 cm, 80 cm dan 100 cm.
.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

50
Penjadualan data:

Panjang dawai (cm) Arus (A) Beza Rintangan, R

keupayaan ( )
(V)
20.0
40.0
60.0
80.0
100.0

Analisis data:

R/

Panjang dawai /cm

Kesimpulan:

Daripada graf R melawan panjang dawai yang diplotkan, didapati R berkadar terus
...................................................................................................................................................
dengan panjang dawai.
...................................................................................................................................................
Nilai kecerunan graf rintangan, R melawan panjang dawai ialah
...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

Langkah berjaga-jaga semasa eksperimen:

1. Pastikan suis dimatikan apabila tidak mengambil bacaan bagi mengelak suhu
...................................................................................................................................................
dawai meningkat.
...................................................................................................................................................
2. Pastikan semua sambungan litar diketatkan.
...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

51
Latihan 2.2 Hubungan antara arus elektrik dan beza keupayaan

Penyelesaian masalah melibatkan arus, I, beza keupayaan, V dan rintangan, R

(1) Suatu komponen elektrik berlabel 12 V, (2) Jika mentol di dalam litar itu
2 A. Berapakah rintangan komponen mempunyai rintangan 6 , berapakah
elektrik itu? bacaan ammeter jika sel kering
membekalkan 3 V voltan?

V
R
I
12 A
 6
2
6 
V
I
R
3

6
 0.5 A
(3) Jika arus 0.5 A mengalir merentasi (4) Graf menunjukkan keputusan
perintang 3.0  di dalam litar, kira daripada satu eksperimen untuk
voltan yang dibekalkan oleh sel menentukan rintangan dawai. Hitung
kering tersebut. rintangan dawai itu.
V/V

1.2
I = 0.5 A
3

I/A
V  IR 0 5
 0.5 (3)
 1.5 V Kecerunan graf V-I = Rintangan, R

1.2  0
Rintangan =  0.24 Ω
5 0
(5) PQ ialah seutas dawai berintangan
10  dengan panjang 1 m. Hujung Q 1
disambungkan kepada satu Panjang XQ = Panjang PQ
5
ammeter, satu perintang 2  dan Oleh sebab R  Panjang dawai, maka:
satu bateri 3 V. Berapakah bacaan
ammeter apabila joki berada di X?
1
Rintangan XQ =  10 Ω  2 Ω
2 5
Jumlah rintangan dalam litar =
A Rintangan XQ + Perintang 2  = 4 
V
Joki Arus, I 
P Q R
x
20 cm 3
  0.75 A
4

52
 Superkonduktor
(1) Rintangan suatu konduktor berkurang
apabila suhu konduktor menurun. R()
(2) Untuk bahan tertentu seperti aluminium,
rintangan konduktor menjadi sifar sebaik
sahaja disejukkan di bawah suhu genting, Tc
seperti dalam graf di sebelah.
(3) Bahan konduktor yang menunjukkan ciri ini
dikenali sebagai superkonduktor.
(4) Superkonduktor merupakan konduktor yang T(K)
unggul kerana tidak ada rintangan dalamnya 0 Tc
yang boleh menghalang pengaliran elektron. Superkonduktor
(5) Sekiranya satu arus dihasilkan pada
gegelung superkonduktor, arus akan terus R()
mengalir walaupun punca elektrik
dihentikan. Arus akan terus mengalir dalam
gegelung superkonduktor tanpa kehilangan
tenaga.

T(K)
0
Konduktor biasa

Kegunaan superkonduktor
Kabel penghantaran tenaga elektrik Bidang pengangkutan

Kereta api maglev diperkenalkan yang

Kabel superkonduktor berintangan sifar
menggunakan superkonduktor bagi
meningkatkan kecekapan penghantaran
menghasilkan daya elektromagnet yang
tenaga kerana tidak berlaku kehilangan
kuat yang mampu mengapung dan
tenaga dalam bentuk haba.
memacu kereta api dengan laju.
Bidang perubatan Bidang industri

Teknik pengimbasan MRI (Magnetic Gegelung superkonduktor dalam penjana,

Resonance Imaging) diperkenalkan motor dan transformer menjadikan alat-
untuk menggantikan sinar-X. alat elektronik lebih kecil tetapi berkuasa
tinggi.

53
2.3 Litar sesiri dan Litar selari

Aktiviti : Memasang dan mengenal pasti litar sesiri dan litar selari

Litar sesiri Litar selari

Lukiskan litar skema bagi gambar rajah litar di atas.

Aktiviti :
Membuat perbandingan arus dan beza keupayaan bagi litar sesiri dan litar selari
Litar sesiri Litar selari

A A

A1

A1 A2

A2

Bacaan ammeter A adalah sama dengan Bacaan ammeter A ialah jumlah A1 + A2.
A1 dan A2.
A = A1 = A2 A = A1 + A2
Maka, Maka,
I = I1 = I2 I = I1 + I2

54
 V

V1
V1 V2

V2

Bacaan voltmeter V ialah jumlah V1 + V2. Bacaan voltmeter V adalah sama dengan
V1 dan V2.
Maka,
Maka,
V = V1 + V2 V = V1 = V2

Ciri-ciri litar sesiri dan litar selari

Litar Sesiri Litar Selari

R1 R2 V
I I I I1

R1
V1 V2 I I

V I2 R2

Arus yang sama mengalir dalam setiap Arus, I adalah hasil tambah I1 dan I2.
perintang.
Beza keupayaan, V adalah hasil tambah Beza keupayaan yang sama untuk setiap
V1 dan V2. perintang.

Jika satu mentol rosak, mentol-mentol Jika satu mentol rosak, mentol-mentol
lain dalam litar sesiri tidak akan bernyala. lain dalam litar selari akan terus bernyala.

Kecerahan semua mentol dalam litar Kecerahan semua mentol dalam litar
sesiri adalah sama tetapi lebih malap selari adalah sama tetapi lebih cerah
berbanding litar selari. berbanding litar sesiri.

55
Latihan 2.3 (a) Membandingkan arus dan beza keupayaan dalam litar sesiri dan litar
selari.

(a) Tentukan bacaan ammeter dalam litar-litar berikut:

0.5 A
1A 3A

3A 5A
2A 2A
1.5 A

0.5 A

(b) Tentukan bacaan voltmeter dalam litar-litar berikut:

5V
6V
1V

2V
2V

3V

56
 Menentukan nilai rintangan berkesan dalam litar sesiri dan litar selari
Rintangan berkesan (rintangan senilai) ialah rintangan tunggal yang akan
memberikan kesan yang sama kepada litar. Ia membenarkan arus yang sama
mengalir dalam litar sekiranya ia digantikan dengan dua atau lebih perintang yang
disambung secara sesiri dan selari atau gabungan kedua-dua sambungan litar
tersebut.

Litar sesiri Litar selari

R1 V
R2
I I I I1

R1
V1 V2 I I

V I2 R2

I = I1 = I2 I = I1 + I2
V = V1 + V2 V = V1 = V2
Rintangan berkesan, R bagi litar sesiri Rintangan berkesan, R bagi litar selari
dikira dengan menggunakan formula: dikira dengan menggunakan formula:

1 1 1
R = R1 + R2  
R R1 R 2

Contoh: Hitung rintangan berkesan, R untuk litar-litar berikut:

Contoh 1: Contoh 2:

R = R1 + R2 + R3

= 20 + 10 + 5 1 1 1 1 1 3
   
R R1 R 2 R 3 R 8
= 35  1 1 1 1 8
   R   2.67 Ω
R 8 8 8 3
Contoh 3: Contoh 4: 8  + 8  = 16 

1 1 1 2 4+4=8
  
R 8 8 8 1 1 1 1
   1 5
R4Ω R R1 R 2 R 3 
R 16
R = R1 + R2 + R3 1 1 1 1
   16
= 10 + 20 + 4 = 35  R 16 8 8 R  3.2 Ω
5

57
 Petua litar
Petua 1 Petua 2

I1 R1 R1 R2

I
V1 V2
I2 R2
V
2 1
1 = × 1 = ×
1 2 1 2

1 2
2 = × 2 = ×
1 2 1 2

Latihan 2.3 (b) Menentukan rintangan berkesan, R dalam litar sesiri, litar selari dan
litar gabungan serta menyelesaikan masalah melibatkan V = IR.

(a) Tentukan rintangan berkesan bagi litar-litar berikut:

R  2.18 Ω

1 1 1 11 24
   R  2.18 Ω R = 2  + 2.18  + 2 
R 3 8 24 11
R = 6.18 

1 1 1 3
R = 4  + 2.67     1 1 1 1 4
R 4 8 8    
R = 6.67  R 4 8 8 8
R  2.67 Ω
R 2 Ω
(b) Selesaikan masalah-masalah berikut:
(1) (2) 1 1 1 2
  
R 8 8 8
R4Ω

V 12
I=  3 A R=1 +3=4 V 20
R 4 R=8 +4 I=   1.67 A
R 12
R = 12 

58
(3) (4)

A1
A1

1 1 1 2 1 1 1 4
R=8+1=9      
R 2 2 2 R 6 2 6
R 1 Ω R = 8  + 1.5  + 2.5  R  1.5 Ω
R =12 
V  R 
I I 1   2
 I
V  R 
R 
 1 R2 
R I I1   2
 I
R R 
 1 R2 
4.5  2 
    0.5 24  2 
9 2 2    2
 0.5 A 12 6  2 
 0.25 A 2 A  0.5 A
(5) (6)

V
V V1  I 1 R1
Rintangan berkesan, R = 8  + 4   0.5 (3)
R =12  1 1 1 4
    1.5 V
R 12 4 12
V V1  I 1 R1 R 3 Ω V
I I
R Rintangan berkesan, R R
 2 (8)
24 =3+9 6
  16 V 
12 = 12  12
2 A  0.5 A
(7) (8)

A A1

1 1 1 2
  
R 1 1 1
Rintangan berkesan, R R  0.5 Ω

1 1 1 2 = 2  + 0.5  + 2  = 4.5 
    R2 
R 8 8 8 V I
V I 1    I
R4Ω I R  R1  R 2 
R
Rintangan berkesan, R 12 
12  1 
    2.67
=2+4 6 4.5 1 1 
2 A  2.67 A  1.34 A
=6

59
2.4 Daya gerak elektrik (d.g.e) dan rintangan dalam (r)

Daya gerak elektrik (d.g.e)/ Electromotive force (e.m.f)

D.g.e ialah tenaga yang dibekalkan untuk menggerakkan 1 C cas melalui sel kering
dan mengelilingi satu litar elektrik yang lengkap.

Unit d.g.e ialah volt (V) atau Joule per coulomb (JC-1)
 Nilai voltan yang dilabelkan pada sel kering
menunjukkan nilai daya gerak elektrik, d.g.e yang
dibekalkan oleh sel kering

 Satu sel kering mempunyai d.g.e 1.5 V jika tenaga

elektrik 1.5 J dibekalkan untuk menggerakkan 1 C cas
di dalam litar.
Perbandingan antara daya gerak elektrik (d.g.e) dan beza keupayaan
Persamaan:
Daya gerak elektrik dan beza keupayaan diukur dengan unit:
Joule per coulomb (JC-1) atau volt (V)
Perbezaan:
Daya gerak elektrik (d.g.e) Beza keupayaan, V

 Arus tidak mengalir melalui  Arus mengalir dalam litar.

voltmeter
 Bacaan voltmeter berkurang sedikit
1.5 V
 Bacaan voltmeter bernilai .......... apabila suatu beban (mentol)
disambung di dalam litar.
1.5 V
 Bacaan voltmeter = d.g.e = ........
1.3
 Jika bacaan voltmeter .............V, maka
beza keupayaan merentasi mentol
1.3
ialah .............V.

Tenaga yang dibekalkan , E Kerja yang dilakukan, W

d.g.e  Beza keupayaan 
cas yang mengalir, Q cas yang mengalir, Q

60
 Aktiviti: Membezakan antara daya gerak elektrik dengan beza keupayaan

Suis, S Bateri

R
Mentol

 Suis S dalam keadaan dibuka.

 Perhatikan mentol. Suis Terbuka Tertutup
 Rekodkan bacaan ammeter dan (off) (on)
voltmeter Keadaan Tidak
Menyala
 Suis S ditutup. mentol menyala
 Perhatikan mentol. Bacaan 0A 0.22 A
 Rekodkan bacaan ammeter dan ammeter
voltmeter. Bacaan 3.0 V 2.7 V
voltmeter

Rintangan dalam, r/ Internal resistance, r

Rintangan dalam, r suatu sel kering ialah rintangan
terhadap pengaliran cas oleh elektrolit dan elektrod Sel kering
di dalam sel kering itu.

Kerja perlu dilakukan oleh cas bagi menentang

rintangan dalam yang wujud dalam sel kering.

Ini menyebabkan jatuhan nilai beza keupayaan

yang merentasi sel kering apabila cas bergerak Rintangan dalam
melaluinya ke litar elektrik yang disambungkan
dengan suatu beban rintangan atau mentol.
Unit Ohm ()
Persamaan daya gerak elektrik:
Sel
Daya gerak elektrik = E kering
Beza keupayaan litar luar = V
Nilai jatuhan beza keupayaan di dalam sel = Ir
I
Ir = E - V

Atau
E = V + Ir
Atau V
E = IR + Ir

61
 Eksperimen : Menentukan daya gerak elektrik dan rintangan dalam suatu sel kering
Tujuan: Menentukan rintangan dalam suatu sel kering.

Pemboleh ubah:
(i) Dimanipulasikan : Arus
(ii) Bergerak balas :Beza keupayaan
(iii) Dimalarkan : Rintangan dalam

Radas : Sel kering baru, pemegang sel, voltmeter, ammeter, reostat, suis dan dawai
penyambung.

Prosedur: Susunan radas:

(1) Suis dihidupkan dan reostat
dilaraskan supaya arus yang Sel kering
mengalir melaluinya adalah 0.2 A.
Bacaan ammeter, I dan bacaan
voltmeter, V yang sepadan
dicatatkan.
(2) Eksperimen diulang dengan
melaraskan reostat supaya arus
mengalir = 0.3 A, 0.4 A, 0.5 A dan reostat
0.6 A.

Penjadualan data: Analisis data:

I/ A V/V Plotkan graf V melawan I

V/V
0.2 2.7
0.3 2.6

0.4 2.5

0.5 2.4
I/A
0.6 2.3

Perbincangan:
 Nilai pintasan- y ialah nilai daya gerak elektrik (d.g.e) =
...............................................................................................................................................
 Nilai kecerunan graf V melawan I ialah – rintangan dalam, r =
...............................................................................................................................................
 Daripada graf V melawan I yang diplotkan, didapati :
...............................................................................................................................................
beza keupayaan, V berkurang secara linear dengan arus, I
...............................................................................................................................................

...............................................................................................................................................

...............................................................................................................................................

...............................................................................................................................................

62
Latihan 2.4 : Daya gerak elektrik, d.g.e dan rintangan dalam, r

(1) (2)

Dalam rajah apabila suis S dimatikan,

bacaan voltmeter ialah 1.5 V. Apabila suis
S dihidupkan bacaan voltmeter ialah 1.35 Apabila suis S dimatikan, bacaan
V dan bacaan ammeter ialah 0.3 A. voltmeter adalah 1.5 V. Apabila suis S
Tentukan: dihidupkan bacaan voltmeter dan
(a) d.g.e sel ammeter adalah 1.3 V dan 0.2 A masing-
(b) rintangan dalam sel masing. Tentukan rintangan dalam sel itu.
(c) Nilai perintang R
(a) d.g.e = 1.5 V
(b) Nilai jatuhan beza keupayaan Nilai jatuhan beza keupayaan
disebabkan oleh rintangan dalam: disebabkan oleh rintangan dalam:
= 1.5 – 1.35 = 0.15 V = 1.5 – 1.3 = 0.2 V
Ir = 0.15 V Ir = 0.2 V
0.15 0.2
r= = 0.5  r=
0.3 0.2
V 1.35 =1
(c) R    4.5 
I 0.3

(3) Suatu sel kering membekalkan arus (4)

0.5 A apabila disambung kepada
perintang 2 . Sel yang sama
membekalkan arus 0.4 A apabila
disambung kepada perintang 4 .
Tentukan d.g.e sel kering tersebut.
E = IR + Ir
E = IR + Ir E = (0.4)(4) + (0.4)r Sebuah bateri dengan daya gerak elektrik
E = (0.5)(2) + (0.5)r E = 1.6 + 0.4r 12 V dan mempunyai rintangan dalam 1.5
 disambungkan kepada dua perintang 6
E = 1 + 0.5r
. Kira arus yang melalui setiap perintang
Gantikan 1 ke dalam 2: 6 .
1 + 0.5r = 1.6 + 0.4r E = 1 + 0.5r 1 1 1
0.5r – 0.4r = 1.6 – 1 E = 1 + 0.5(6)  
R 6 6
0.1r = 0.6 =6V Rintangan berkesan, R  3 Ω
0.6 Dalam litar selari:
r= 6 Ω
0.1 I = I1 + I2
E = IR + Ir
Masukkan r = 6  ke dalam 1: 12 = I(3) + I(1.5) Oleh kerana nilai
perintang sama, maka
E = 1 + 0.5 (6) 12 = 4.5I
=4V 2.67
I = 2.67 A I1 = I2 =  1.34 A
2

63
2.5 Tenaga dan kuasa elektrik

Tenaga elektrik
Tenaga elektrik, E ialah kerja yang dilakukan semasa cas elektrik, Q dipindahkan di
antara dua titik yang mempunyai beza keupayaan, V.

Tenaga elektrik boleh ditukar kepada bentuk tenaga yang lain oleh peralatan
elektrik yang disambung di dalam litar.

Contoh penukaran tenaga elektrik kepada tenaga-tenaga lain:

Tenaga elektrik  Tenaga cahaya + tenaga haba (mentol)
Tenaga elektrik  Tenaga bunyi (loceng elektrik)
Tenaga elektrik  Tenaga mekanikal (Motor elektrik)
Hubungan antara  Daripada takrifan beza keupayaan, V:
tenaga (E), voltan (V),
arus (I) dan masa (t) tenaga elektrik, E
Beza keupayaan, V  , maka tenaga
cas, Q
Cuba terbitkan elektrik, E boleh ditulis sebagai
formula-formula
tenaga elektrik: E = VQ
= ← =
 Oleh kerana cas elektrik, Q = It, maka tenaga elektrik,
= E = VQ boleh ditulis sebagai
= ← = E = VIt

=  Daripada hukum Ohm, V = IR, maka tenaga elektrik,

E = VIt boleh ditulis sebagai
= ← =
V2t
E = I2Rt atau E=
R
=

 Unit SI bagi tenaga elektrik ialah joule (J)

=

Contoh 1: Satu cerek air disambung

kepada bekalan kuasa 240 V. Jika (a) (b)
rintangan unsur pemanas di dalam cerek
V E  VIt
ialah 40 , kira I
(a) Arus mengalir melalui unsur R E  240(6)(60  10)
pemanas 240 E  864 000 J
I
(b) Kuantiti tenaga haba yang 40 E  864 kJ
dihasilkan dalam masa 10 minit I 6 A
pemanasan.
Contoh 2: Suatu gegelung pemanas
dialirkan arus 5 A dan beza keupayaan E  VIt
merentasinya ialah 240 V dibekalkan E  240(5)(60  15)
selama 15 minit. Tentukan jumlah tenaga
E  1080 000 J
elektrik yang dihasilkan.
E  1080 kJ

64
 Kuasa elektrik
Kuasa elektrik, P ditakrifkan sebagai kadar pemindahan tenaga elektrik.

tenaga elektrik yang dipindahka n, E E

Kuasa elektrik, P  atau P =
Masa, t t
Hubungan antara kuasa (P), E
 Daripada takrifan kuasa elektrik, P = .
voltan (V) dan arus (I). t
 Oleh kerana tenaga elektrik, E = VIt, maka
Cuba terbitkan sendiri
formula-formula kuasa P = VI
elektrik:

= ← =  Daripada E = I2Rt, kuasa elektrik, P

=
P = I2R

= ← =
= V2t
 Daripada E = , kuasa elektrik, P
R

= ← = V2
P=
R
=

 Unit SI bagi kuasa elektrik ialah Joule per saat

(Js-1) atau watt (W).

Contoh 1: Sebiji mentol berlabel 12 V, Penyelesaian:

36 W disambung kepada suatu sumber (a)
kuasa 12 V. (b)
(a) Hitung arus yang mengalir P=VI E  VI t
melalui mentol itu.
(b) Berapakah tenaga elektrik yang 36 = 12I E  12(3)(60  30)
digunakan jika mentol itu 36 E  64 800 J
I=
dihidupkan selama 30 minit? 12 E  64.8 kJ
I=3A

Contoh 2: Satu pemanas rendam Penyelesaian:

mempunyai label 140 V, 750 W. (a) P = I2R
(a) Berapakah rintangan pemanas
750 = (5.362)R
rendam itu? P=VI
(b) Berapakah tenaga elektrik yang 750
750 = 140I R=
dibekalkan selama 15 minit (5.362 )
pemanasan? 750
I= R = 26.11 
140
I = 5.36 A
(b) =

= × ×
=

65
Kadar kuasa (power rating)  Semua peralatan elektrik dilabelkan dengan
kadar kuasa (power rating).
 Contoh:
Satu cerek elektrik dilabelkan 240 V, 1500W
bermaksud cerek elektrik itu akan menggunakan
1500J tenaga elektrik setiap 1 saat apabila
disambungkan dengan bekalan kuasa 240 V.

Contoh label kadar kuasa (power rating) pada peralatan elektrik:

Formula tenaga elektrik yang
digunakan oleh sesuatu alat
elektrik.
Jumlah tenaga elektrik yang digunakan oleh
sesuatu peralatan elektrik dalam masa tertentu ialah
Tenaga elektrik = kadar kuasa  masa
E = Pt

Perbandingan kadar kuasa dan penggunaan tenaga elektrik bagi peralatan elektrik.
 Semakin besar nilai kadar kuasa (power rating) suatu peralatan elektrik,
semakin besar tenaga elektrik digunakan dalam setiap saat.
 Semakin panjang masa digunakan, semakin besar tenaga elektrik digunakan.
Peralatan Kadar kuasa / W Masa/ jam Penggunaan tenaga/ kWj
Kipas 50 1 0.05
Televisyen 100 1 0.10
Komputer 200 1 0.20
Penyaman udara 1000 1 1.00
Mesin basuh 1800 ½ 0.90
Cerek air elektrik 3600 ½ 1.80
Jumlah penggunaan tenaga elektrik 4.05
A
Kos penggunaan tenaga elektrik
 Tenaga elektrik yang digunakan dalam kehidupan Contoh pengiraan
disukat dalam unit kilowatt-jam (kWj). bil penggunaan
 1 kWj = 1 unit penggunaan tenaga elektrik tenaga elektrik
 Kos penggunaan tenaga elektrik dikira dengan
mendarabkan bilangan unit yang digunakan
dengan harga satu unit:
Kos = bilangan unit  harga satu unit elektrik

 Kos bagi satu unit elektrik dikenali sebagai kadar Unit Kadar Kos
tariff. penggunaan tariff

66
 Kecekapan pelbagai peralatan elektrik
 Kecekapan alat elektrik ditakrifkan sebagai peratusan kuasa output kepada
kuasa inputnya iaitu
Kuasa output
Kecekapan =  100 %
Kuasa input

atau

tenaga output
Kecekapan =  100 %
tenaga input

 Kecekapan sesuatu alat elektrik sentiasa kurang daripada 100% disebabkan

sebahagian tenaga hilang dalam bentuk haba dan tenaga bunyi.

Perbandingan peralatan elektrik dari segi kecekapan penggunaan tenaga

Kecekapan

kuasa output
=  100 %
kuasa input
Kuasa cahaya
output = 3 W
3W
Kuasa elektrik
=  100 %
60 W
input = 60 W
Mentol berfilamen
60 W Kuasa haba =5%
output = 57 W

Kecekapan

kuasa output
=  100 %
kuasa input

3W
Kuasa cahaya =  100 %
output = 3 W 12 W
Kuasa elektrik
= 25 %
input = 12 W
Lampu penjimat tenaga
12 W Kuasa haba
output = 9 W

Cara-cara meningkatkan kecekapan tenaga

 Menggantikan penggunaan mentol berfilamen kepada lampu “energy saving
lamps”.
 Merancang pola penggunaan alat elektrik dengan cekap misalnya
menghidupkan penghawa dingin hanya bila diperlukan sahaja dan menggosok
pakaian dalam kuantiti yang banyak dalam satu penggunaan seterika.
 Merekabentuk alat elektrik yang lebih cekap.
 Menyelenggara alat elektrik supaya sentiasa berada dalam keadaan baik dan
dengan itu dapat berfungsi pada kecekapan maksimum.

67
Latihan 2.5 Tenaga dan kuasa elektrik

(1) Beza keupayaan merentasi satu (2) 15 J tenaga haba dihasilkan apabila
perintang ialah 6.0 V apabila arus arus 1.0 A mengalir melalui mentol
melaluinya 200 mA selama 2 minit. Kira sebuah lampu suluh selama 10 s. Kira
jumlah tenaga yang dijanakan pada beza keupayaan merentasi lampu suluh
perintang itu. itu.
E = VIt E = VIt
15  V(1)(10)
 6(200  10 -3 )(2  60)
15
 144 J V  1.5 V
10
(3) Sebuah lampu elektrik berlabel 240 V, (4) Arus 2 A mengalir melalui sebuah
60 W. Kira arus menerusi filamennya dan lampu yang filamennya berintangan 5 .
rintangan filamen itu. Kira kuasa yang dijanakan oleh lampu itu.

P = VI 60 P = I2R
I  0.25 A P = (22)(5)
60 = 240I 240
P = 20 W
(5) Sebuah motor elektrik digunakan (6) Sebuah motor elektrik mengangkat
untuk mengangkat beban 50 kg setinggi beban berjisim 8 kg setinggi 5 m dalam
2 m dalam masa 10 s. Jika voltan 25 V masa 5 s apabila arus mengalir
merentasi perintang 5 yang terdapat melaluinya 4.0 A. Kirakan beza keupayaan
pada mesin itu, tentukan kecekapan enjin merentasi motor jika kecekapannya ialah
tersebut. 100%.
E P V2
Poutput  input  Kerja, E = mgh E
t R Poutput 
= 8(10)(5) t
Kerja, E = mgh 1000 25 2
  = 400 J 400
= 50(10)(2) 10 5 
 125 W 5
= 1000 J  100 W Pinput = Poutput = 80 W
 80 W
P 80
100 V   20 V
Kecekapan =  100 % = 80% I 4
125

(7) Jika kos 1 unit tenaga elektrik ialah 24 (8)

sen, kirakan kos menonton sebuah
televisyen 250 W, 240 V selama 5 jam
sehari selama sebulan.
E = Pt Unit tenaga digunakan
E = 250(5) dalam sebulan: Rajah di atas menunjukkan tariff elektrik
1.25 unit x 30 hari yang dikenakan pada sebuah kilang. Jika
E = 1250 Wj
pada bulan Ogos bacaan meter ialah 6020
E = 1.25 kWj = 37.5 unit
unit, kira kos bil elektrik rumah tersebut.

Pengiraan kos: Jumlah kos bil:

Kos penggunaan tenaga elektrik
100 x RM 0.20 = RM 20 + RM 225
dalam sebulan:
= RM 20 + RM1506
= 37.5 unit x RM 0.24 900 x RM 0.25
= RM 225 = RM 1751.00
= RM 9.00
5020 x RM 0.30
= RM 1506

68