Geometrik Nivelman

2. BÖLÜM

GEOMETRİK NİVELMAN

Geometrik nivelmanda∗ noktalar arasındaki yükseklik farkları, bu noktaların yatay bir

düzleme olan düşey uzaklıkları ölçülerek, bunların farkı alınmak suretiyle bulunur
(Bakınız Şekil 1.1). Noktaların yatay düzlemden düşey doğrultudaki uzaklıklarını
ölçmek için, noktalar üzerine düşey olarak mira tutulur ve nivelman düzleminin bu
miraları kestiği yerde mira okumaları yapılır.

Nivelmanla noktalar arasındaki yükseklik farkları ölçülür. Ölçülen yükseklik farkları,

yüksekliği önceden belli olan noktaların yüksekliklerine eklenerek yeni noktaların
yükseklikleri bulunur. Yöntemine uygun olarak tesis edilmiş, yapılan ölçme ve
hesaplamalarla, yükseklikleri belirlenmiş olan noktalara nivelman noktası denilir.

2.1. Nivolar
Nivelman aletlerinin esası, yatay bir gözlem düzlemini gerçekleştirecek bir düzenden
ibarettir. Geometrik nivelmanda yatay bir gözlem düzlemi oluşturmak amacıyla
genellikle nivo; noktaların yatay gözlem düzleminden olan uzaklığını ölçmek için de
mira kullanılır.

Nivoda yataylığı sağlamak için düzeç ve miradaki okumaları kolaylaştırmak için de

dürbün kullanılır. Aleti istenilen yöne çevirmeye yarayan bir düşey ekseni ve
yataylanması için de üçayak ile donatılmıştır. Nivolarda yatay düzlem, dürbünün optik
ekseninin yataylanması ile sağlanır. Bir de aleti taşımaya yarayan sehpası vardır.

∗
Uygulamada “geometrik nivelman” yerine kısaca “nivelman” kavramı da kullanılmaktadır.

20
 Geometrik Nivelman

Nivolar alt ve üst yapı olmak üzere iki kısımdan oluşur. Alt yapıda düşey eksen ile
üçayak bulunur. Ayrıca yatay az hareket ve yatay genel hareket vidaları vardır. Bazı
nivolarda yatay hareket sürtünme esasına göre olduğundan yatay genel hareket
vidaları yoktur. Üst yapı ise dürbün ve silindirsel (boru) düzeçten oluşur.

Dürbün:
Basit bir dürbünün şematik kesiti Şekil 2.1 de görülmektedir. 1 objektifine giren
ışınlar, görüntü düzleminde miranın ters bir görüntüsünü verir. Görüntü 4 oküleri
yardımıyla önemli ölçüde büyütülür. Aynı görüntü düzleminde bir cam plaka üzerine
kazınmış gözlem çizgileri vardır (Şekil 2.2). Dürbün oküleri, gözlem çizgileri net ve
keskin görününceye kadar hareket ettirilir. Yatay ve düşey çizgilerin kesim noktası
ile objektif merkezi dürbünün gözlem doğrultusunu oluşturur. Bazı nivolarda
ters görüntüyü düz görüntü haline getirmek için 2 ile 3 arasına bir prizma sistemi
yerleştirilir.

1 2 3 4

Oküler
Görüntü netleştirme
Objektif merceği Gözlem çizgileri
Şekil 2.1 Basit bir dürbünün şematik kesiti

Mira üzerinde yapılacak okuma ve tahmin etme inceliği, dürbünün büyütme

gücüne bağlıdır. Nivelman miraları genellikle santimetre bölümlü olduklarından
milimetre bölümlerinin tahmin edilmesi gerekir. Bir A dürbünü, B dürbününün iki katı
büyütüyorsa, A dürbünü ile milimetreler iki kat daha incelikli tahmin edilir. Bir
dürbünün büyütmesi yaklaşık olarak objektif ve oküler odak uzaklıklarının oranına
eşittir.

a) Normal nivolarda b) Hassas nivolarda (kama şeklinde)

Şekil 2.2 Nivolarda kullanılan gözlem çizgileri

21
 Geometrik Nivelman

Düzeçler:
Nivoların kaba yataylanmasında küresel düzeç, hassas yataylanmasında da
silindirsel (boru) düzeç kullanılır. Bir nivonun inceliği, silindirsel düzecin duyarlığı
ve dürbünün büyütme gücüne bağlıdır. Düzeç duyarlığı ise silindirsel düzecin
eğrilik yarıçapına bağlıdır. Şekilde değişik eğrilik yarıçaplı iki düzeç görülmektedir.
Her iki düzecin bir uçlarının yataydan α miktarı kadar kaldırılması durumunda A
düzecinin kabarcığı, eğrilik yarıçapının B den büyük olması nedeniyle, B düzecinin
kabarcığından daha fazla miktarda hareket eder. Bu şekilde kabarcığın ortadan
ayrılması daha iyi saptanır.

2a
a

α
2R
α
α α
R

B
A
Şekil 2.3 Düzeç duyarlığı
Nivelman aletlerinde düzeç duyarlıkları, kabarcığın 2 milimetrelik bölümü kadar yer
değiştirmesine karşılık olan açı büyüklüğü ile verilmektedir. Çakıştırma prizma
sistemli düzeçler, bir koruyucu içinde olup dış etkenlerden ve güneş ışınlarından
korunmaktadır.
2 mm
Açık bir skalada düzeç kabarcığının ortalanma inceliği = 0.4 mm
5
2 mm
Çakıştırma prizma sisteminde, kabarcığının ortalanma inceliği = 0.05 mm dir.
40

Kabarcığı ortalanmış
açık skalalı düzeç
Ayarlanmamış Ayarlanmış

Düzeç kabarcığının prizma ile yansıtılması

(çakıştırma prizma sistemli)
Şekil 2.4 Düzeç kabarcığının ortalanması
22
 Geometrik Nivelman

Nivoların Kurulması ve Düzeçlenmesi:

Işınsal (kutupsal) nivelman işlemi dışında nivoların belirli bir nokta üzerine
merkezlendirilerek kurulması zorunluluğu olmadığından, nivolar kurulurken genellikle
nokta üzerine merkezlendirme işlemi yapılmaz. Öncelikle nivoyu kullanan kişi
(operatör), alet sehpasını boyuna göre açar ve sehpa tablası yaklaşık yatay olacak
şekilde sehpayı kurar. Nivo kutusundan çıkartılır ve sehpanın üzerine yerleştirilerek
alttan sehpaya vidalanır. Sehpa ayaklarına el ile (ayakla değil) bastırılarak sehpanın
zemine iyice yerleşmesi sağlanır. Her iki yöndeki hareket alanını geniş tutabilmek
için, düzeç ayak vidalarının yaklaşık olarak ortada olmasına dikkat edilir (düzeç ayak
vidalarının bazıları çok aşağıda, bazıları da çok yukarıda olmamalıdır). Küresel
düzeç, sehpa ayaklarıyla yaklaşık olarak; düzeç ayak vidalarıyla da tam olarak
ortalanır. Silindirsel düzeç, önce iki düzeç ayağına paralel hale getirilir ve düzeç
ayaklarının ikisi de içe veya dışa çevrilerek kabarcık ortalanır. Düzeç 90o
döndürülerek kullanılmayan üçüncü ayak vidası ile kabarcık yine ortalanır. Kontrol
amacıyla işlem tekrarlanır. Düzeçleme işlemi tamamlandıktan sonra, düzeç hatası
yoksa alet ne tarafa çevrilirse çevrilsin kabarcık ortada kalır. Düzecin hatalı olup
olmadığı düzeç kontrolüyle belirlenir.

Düzeç Kontrolü:
Nivo kurulup düzeçlendikten sonra silindirsel düzeç, iki düzeç ayağına paralel hale
getirilir. Düzeç kabarcığı tam ortada olmalıdır. Düzeç 200g döndürülür; kabarcık
ortada ise düzeçte hata yoktur; kabarcık ortadan kaymışsa, kayma miktarı hatanın iki
katıdır. Bu kayma miktarının yarısı düzeç ayak vidaları yardımıyla, diğer yarısı da
düzeç ayar vidası yardımıyla giderilir. Kontrol için işlem yinelenir.

Ayar vidası

1.Durum 2.Durum

Küresel düzeç Silindirsel düzeç

Yataylanmış düzeç Ayarlanmış düzeç

Şekil 2.5 Düzeçler ve düzeç hatasının giderilmesi

2.1.1 İncelikleri Yönünden Nivelman Aletleri

Nivelman aletleri, sağladıkları incelik bakımından birbirlerinden farklıdırlar. Bu
nedenle belirli işlerde istenilen inceliği sağlayacak olan çeşitli aletlere ihtiyaç duyulur.
Nivelmanda incelik, 1 kilometrelik nivelman yolunda gidiş-dönüş ölçü farklarından
23
 Geometrik Nivelman

hesaplanan standart sapma (karesel ortalama hata) ile ifade edilmektedir.

Nivelmanda incelik aşağıdaki koşullara bağlıdır (Möser, Müler, Schlemmer, Verner,
2000):
• Alet ve sehpasına,
• Mira bölümlendirmelerinin doğruluğuna ve mira altlığına,
• Ölçme yöntemi ve ölçme sürecindeki sistematik hataların elimine edilmesine,
• Çevre koşullarına (atmosferik, aydınlık, yeraltı).
Nivelman aletleri incelik yönünden 4 grupta ele alınabilir.

2.1.1.1 Düşük İncelikli Nivolar (İnşaat Nivoları)

Bu nivolar genel olarak inşaat alanlarında, inşaat noktalarına kot verilmesinde, kısa
bağlantı nivelmanında, basit enine ve boyuna kesit çıkarma işlerinde kullanılır.
İnceliği ±10–20 mm, dürbün büyütmeleri 15–20 ve düzeç duyarlıkları 30”-60” dir.
Yüzey nivelmanında kullanılabilmeleri için yatay açı bölüm daireleri vardır.

2.1.1.2 Orta İncelikli Nivolar

Bu tür nivelman aletleri de genel olarak inşaat işleri ve yakın yerler arasında yeni
nivelman noktalarının tesisi işlerinde kullanılır. Dürbün büyütmeleri 20-25, düzeç
duyarlıkları 20”-30”, düzecin yataylama hatası 1”-3”, inceliği 5-10 mm arasındadır.

2.1.1.3 Yüksek İncelikli Nivolar

Bu tür nivolar, III. Derece nivelman ölçümlerinde, yüzey nivelmanında, hacim
hesapları için yapılan enine ve boyuna kesitlerin çıkarılmasında kullanılır. İnceliği ±1–
2 mm, dürbün büyütmeleri 25-30 ve düzeç duyarlıkları 10”-30” arasındadır. Düzeçleri
genellikle çakıştırma prizma sistemlidir. Kompensatörlü nivolarda küresel düzeç
duyarlığı 10’ civarındadır. Kompensatörün ortalama yataylama hatası ±0,5” kadardır.
Bu gruptaki nivolar, eğim vidalı, kompensatörlü veya elektronik (sayısal) olabilir.
Uygulamada, genellikle kompensatörlü ve elektronik nivolar kullanılır. Eğim vidalı
nivoların kullanımı ise oldukça azalmıştır.

2.1.1.4 Çok Yüksek incelikli Nivolar

Bu aletler I.ve II. derece nivelman ağlarının ölçümünde, köprü, baraj, vb. yapılardaki
deformasyon ölçmelerinde kullanılır. İnceliği ≤0.5 mm, dürbün büyütmeleri 35–50 ve
düzeç duyarlıkları 5”-10” arasındadır. Düzeçleri, çakıştırma prizma sistemli olup
görüntüleri, genellikle okülere yansıtılır. Bu tip aletlerde yatay açı bölüm dairesi
yoktur. Ölçmelerde çift bölümlü ve payandalı invar miralar kullanılır. Gözlem çizgileri
kama şeklindedir. Düzlem paralel camlı mikrometre düzenleri vardır. Kompensatörlü
olanlarda Kompensatörün hassasiyeti 0.2” dir.

24
 Geometrik Nivelman

2.1.2. Yapıları Bakımından Nivelman Aletleri

Nivelman aletleri, yatay bir ölçme düzlemi oluşturmak için geliştirilmiş aletlerdir. Bu
yatay düzlem, her tarafa dönebilen dürbünün yatay duruma getirilmiş optik ekseni
(gözlem ekseni) yardımıyla sağlanır. Dürbünün her yöne döndürülebilmesi bir düşey
eksen yardımıyla, optik eksenin yatay duruma getirilmesi ise bir silindirsel düzeç
yardımıyla ya da kompensatör sistemiyle olmaktadır. Günümüzde kullanılan nivolar,
yapıları ve çalışma sistemleri açısından 4 grupta ele alınabilir*:
1. Eğim vidalı nivolar
2. Kompensatörlü (otomatik) nivolar
3. Sayısal (elektronik sayısal) nivolar
4. Lazer nivoları

2.1.2.1. Eğim Vidalı Nivolar

Şekil 2.6 Eğim vidalı nivo

Eğim vidalı nivolarda dürbün, bir eğim vidası yardımıyla bir miktar aşağı-yukarı
hareket ettirilebilir. Aletin gözlem ekseni (NN), düzeç ekseni (DD), düşey ekseni (VV)
ve küresel düzeç ekseni (KK) olmak üzere dört ekseni vardır. Silindirsel düzeç
dürbünün yan tarafında olup, güneş ışınlarına karşı korunmalıdır. Düzeçler optik
çakıştırmalı olup, görüntü oküler yanındaki büyütece yansıtılmıştır. Ölçüme
başlamadan önce, alet küresel düzeç yardımıyla kabaca yataylanır. Her mira
okumasından önce silindirsel düzecin kabarcığı eğim vidası yardımıyla ortalanır.

*
Günümüzde artık pek kullanılmayan sabit dürbünlü nivolarla, tersinir nivolar gruplandırmaya dahil
edilmemiştir.
25
 Geometrik Nivelman

2.1.2.2. Kompensatörlü (Otomatik) Nivolar

Kompensatörlü nivoların dürbünlerinde gözlem doğrultusunu otomatik olarak yatay

duruma getiren düzenler bulunmaktadır. Bu aletlerde gözlem ekseninin otomatik
olarak yataylanmasını sağlayan düzen; düzeç ve kompensatör sisteminden
oluşmaktadır. Küresel düzeç değişik tip aletlerde 8’-15’ arasında bir yataylama
inceliğine sahipse kompensatör otomatik olarak faaliyete geçer. Kompensatör yatay
doğrultuyu sağlayan mekanik bir düzendir. Zeiss Ni 2 de kompensatör, sarkaç,
prizma, salınım yapan bir ayna ve bir optik kamadan oluşur.

Şekil 2.7 Kompensatörün çalışma ilkesi

Gözlem ekseni yataylanmış bir dürbünün, gözlem ekseninin uzantısı üzerinde
bulunan bir noktadan gelen hedef ışınları, objektifin arka odak noktasında kesişirler.
Doğru bir ayarlama yapıldığında gözlem çizgilerinin kesişme noktası, odak noktası ile
çakışır. Eğer dürbün α kadar yukarı doğru eğikse, görüntü yine odak noktasında
fakat s = f ⋅ α kadar yukarıda oluşur. Görüntü noktası, gözlem çizgilerinin kesişme
noktasından yukarıdadır. Görüntüyü gözlem çizgilerinin kesişme noktasına indirmek
için, noktadan gelen ışınlar odak noktasının önünde a uzaklıkta bulunan K
noktasındaki ayna veya prizma sistemi ile f ⋅ α = a ⋅ β olacak şekilde β açısı kadar
saptırılırlar.

Zeiss Ni 2 de otomatik yataylamayı sağlayan kompensatör üç prizmadan oluşur.

Kompensatörün iki kenar prizması sabit, ortadaki prizma ise hareketlidir. Orta prizma
4 tel ile dürbünün tavanına asılı olup, cisim yönünden gelen ışınları dürbünün eğik
durumunda daima, gözlem çizgilerinin kesişme noktasına saptırır. Kompensatör
(dolayısıyla kırılma noktası) gözlem çizgilerine yaklaştırılarak α ile β arasında
istenilen oran sağlanabilir.

Kompensatörlü nivolarda küresel düzeç kabarcığı ortalanınca kompensatör çalışır

duruma gelir. İlk kompensatörlü nivo, 1950 yılında Carl-Zeiss Oberkochen firması
tarafından üretilen Ni2 dir. Kompensatör olarak eklemli dörtgen kullanılmıştır.
Kompensatörlü nivolarda çeşitli türde Kompensatör sistemleri kullanılmaktadır.
26
 Geometrik Nivelman

Şekil 2.8 Zeiss Ni2 nivosu ve kompensatörü

Kompensatörlü Nivolarda Ufuk Hatası

α’ α

α α’
Düşey
eksen
Düşey
eksen

Şekil 2.9 Kompensatörlü nivolarda ufuk hatası

Özellikle mekanik olarak çalışan kompensatörlerde, gözlem ekseninin
yataylanmasında küçük hata kalıntıları varsa buna gözlem ekseninin ufuk hatası
denir. Kompensatörlü bir nivoda ufuk hatası kompensatörün tipine, düşey eksenin
eğimine ve objektif optik merkezinin düşey eksene olan uzaklığına bağlıdır. Eğer
düşey eksen tam düşey durumda değilse, eğiklik derecesine göre gözlem ekseni tam
yataylanamaz. Dürbün yataya göre α kadar eğikse, Kompensatör gözlem eksenini
yataya göre α’ kadar yaklaştırır ve yatayla arada α-α’ kadar bir fark kalır. Dürbün,
yukarı doğru eğikken bu fark da yukarı doğrudur; aşağıya doğru eğikse aynı fark
aşağıya doğrudur. 5’ lık bir yataylama hatası, objektif optik merkezi ile düşey eksen
arasındaki uzaklık 15 cm ise yükseklikte 0.4 mm kadar hata meydana getirebilir. Bu
hata ileri ve geri okumalar farkı alınarak giderilemez.
27
 Geometrik Nivelman

2.1.2.3. Sayısal (Elektronik Sayısal) Nivolar

İlk sayısal nivo olan WILD NA2000, 1990 yılında Leica Firması tarafından üretilmiştir.
Bu aletle, özel olarak yapılmış barkodlu bir miranın görüntüsü, sayısal görüntü işleme
ve korelasyon yöntemine göre değerlendirilmektedir. Burada insan gözünün görevini,
sıralı dedektörler üstlenmişti (Uzel, Gülal 1997). Sayısal nivo ile yapılan nivelman,
verileri işleyen ve depolayan programlar ve kontrol hesaplamaları ile desteklenmiştir.

Netleştirme Kayıt
Çözümü Birimi
Netleştirme
Konumu

Kompensatör A S
Kontrolü
Ekran
Mikro
Video İşlemci
Sıralı Elektronik
Dedektör Sinyali Okuyucu
Barkod Klavye
Görüntüsü Akü
500 mAh

Şekil 2.10 Sayısal nivoların çalışma ilkesi

Sayısal nivoların yapısı, bir sayısal kamera ile bir Kompensatörlü nivonun
kombinasyonu ilkesine dayanır. Sayısal nivolar, optik ve mekanik yapı elemanları
bakımından normal nivolara benzer ve klasik optik nivo olarak da kullanılabilir.
Sayısal nivo ile yükseklik ölçümlerinin yanı sıra, 1-2 cm incelikle mira ile nivo
arasındaki uzunluklar da ölçülebilmektedir. Sayısal nivoların elektronik olarak çalışma
ilkesi şekil 2.10 ‘da görülmektedir. Miranın üzerinde bulunan barkod çizgilerinin
görüntüsü, bir sıralı dedektör (CCD kamera) üzerine yansır. 25 µm aralıklarla
düzenlenmiş 256 ışık alıcılı fotodiyoddan oluşan sıralı dedektör, miranın üzerinde
bulunan barkod çizgilerinin görüntüsünü analog bir video sinyaline dönüştürür. Bir
elektronik okuyucu, bu video sinyalini güçlendirerek A/S (Analog/Sayısal)
dönüştürücüsüne iletir. Ölçü verilerinin değerlendirilmesi, mikro işlemcide yapılır. Mira
değerleri, elektro optik olarak üretilen miranın sayısal ölçü sinyaliyle referans
sinyalinin korelasyon yöntemine göre karşılaştırılmasıyla elde edilir. Referans sinyali,
ölçü sinyali ile aynı kurallara göre üretilir ve aletin görüntü işleme kısmında saklanır.
Bu karşılaştırmayla, miradan elde edilen sinyalin miranın başlangıç noktasından ne
kadar kaydığı saptanır (Uzel, Gülal, 1997).
Nivo optiğinin açılım açısı, üretici firma verilerine göre 2o dir. Buna göre nivo ile alet
arasındaki uzaklığa bağlı olarak farklı büyüklükteki mira kesitinin görüntüsü,
dedektörler üzerine yansır. Sinyalin bar kodlu mira üzerinde taradığı bölge, alet ile

28
 Geometrik Nivelman

mira arasındaki uzaklığın bir fonksiyonu olduğundan, yüksekliklerin belirlenmesinde,

ek olarak bu bilgiye de gereksinim duyulur. Miraya olan uzaklık, netleştirme
k
merceğinin konumuna göre yaklaşık olarak elde edilebilir. Bu uzaklık, d=
s
bağıntısı ile mikro işlemci tarafından hesaplanır. Burada, d netleştirme uzaklığı, k
optik sabiti ve s netleştirme merceğinin durumunu gösterir. Bu uzaklık değeri,
yükseklik ile birlikte ekranda sayısal olarak gösterilir veya kaydedici üniteye aktarılır
(Uzel, Gülal, 1997).

Mira Mira

2° 63 mm
3500 mm
Dedektör

0 1.8 100 m

Şekil 2.11 Dürbünün görüş alanı ve mira görüntüsü sınırları

Sayısal nivoların geliştirilmesiyle ona uygun barkodlu miralar da üretilmiştir. Wild NA

3000 için önerilen miralar, GPCL3 mira tipidir. Bu miralar, 3.05 m boyunda,
alüminyumdan yapılmış ve ortasından invar şerit geçen miralardır. İnvar şeridin
genleşme katsayısı, 1 ppm/oC den küçüktür ve invar şeridin üzerine 5 cm eninde bar
kod çizgileri işaretlenmiştir. Başka bir mira tipi ise, 1.35 m lik 3 parçadan oluşan
GKLN4 tipi mika cinsi malzemeden yapılan miradır. Bunun genleşme katsayısı 10
ppm/oC den küçüktür. Bu tip miralar, daha az duyarlılıkla çalışan NA 2000 sayısal
nivoları ile birlikte kullanılır. Barkodlu miraların arka yüzü, normal nivelmanda
kullanılabilmeleri için, metrik birimde bölümlendirilmiştir.
Sayısal nivolarda ölçme işlemi, aletin ölçüye hazır hale getirilmesinden sonra
yaklaşık olarak 4 saniye süren 4 aşamadan oluşmaktadır. İlk aşamada miradan gelen
sinyal, dedektör tarafından okunur ve kaydedilir. İkinci aşama olan kaba
optimizasyonda, hedef yüksekliği ve yansıma ölçeği yaklaşık olarak belirlenir. İnce
optimizasyon olan üçüncü aşamada mirada okunanın kesin değeri ve miraya olan
uzaklık hesaplanır. Son aşamada ise elde edilen bu değerler ekranda gösterilerek
kayıt birimi üzerine kaydedilir. Kayıt birimine kaydedilen bu ölçüler, daha sonraki
değerlendirme işlemlerinde kullanılmak üzere bilgisayara aktarılabilir. Böylece
arazide ölçümlerin yapılması, ölçülerin bilgisayara aktarılması, değerlendirilmesi ve

29
 Geometrik Nivelman

arşivlenmesine kadar uzanan bir otomasyon ağı kurulur. Sayısal nivolarda ölçme
sonuçlarını etkileyen faktörler:
• Yöneltme ve netleştirme doğruluğu
• Atmosferik değişim, titreşim ve mira bölümlerinin etkisi
• Aydınlatma
• Gölgeleme, Miranın örtülmesi
olarak sıralanır. Sayısal nivolarla ölçüm yapabilmek için miranın %30 da fazlasının
kapalı olmaması gerekir.

2.1.2.4. Lazer Nivoları

Klasik jeodezik yöntemlere pasif gözlem ışınları egemendir. Yani gözlemci, hedefi
dürbünün gözlem çizgileriyle çakıştırır. Lazer tekniği ile aktif hedef ışınlarının yararları
ortaya çıkar. Özellikle üretim akışı içinde, yerinde doğrudan doğruya ölçmeyi sağlar.
Mühendislik ölçmelerinde lazer ışınlarının yönlendirilmesi çok önemlidir. Görülebilir
lazer ışınları bir doğrultu boyunca yayılır ve bunlar uygulamada nivelman için
uygundur. Düşey yönlendirmede lazer çeküllemesi ele alınabilir. Lazer ışınları,
silindirsel mercekler yardımıyla yelpazelenebilir ve böylece uzayda arzu edilen
konumda düzlem oluşabilir.
1960’lı yılların sonlarına doğru, lazer ışınlarının özelliklerinden nivelmanda da
yararlanmak üzere çalışmalar yoğunlaştırılmıştır. Bu çalışmaların sonucunda,

• Fotoelektrik lazer nivosu

• Değiştirilmiş lazer nivosu
• Entegre merkezleme dedektörleri
geliştirilmiştir. Lazer nivoları, geometrik nivelmanda geri ve ileri okuma aralıklarını 50
metreden 100 metreye kadar çıkarmıştır (Uzel, 1984).

Şekil 2.12 Lazer nivolarının oluşturdukları doğrultu ve düzlemler.

Günümüzde yararlanılan merkezleme dedektörleri, kısa mesafelerde lazer ışığının
enerji merkezini büyük bir incelikle saptayabilmektedir. 100 metreden daha uzakta,
merkezleme inceliği hızla düşmektedir. Dedektörler, bir referans çizgisi ile lazer ışık
spotunun merkezi arasındaki aralığı 0.01 mm incelikle ölçebilir ve bunu sayısal olarak

30
 Geometrik Nivelman

verir. Bunun için klasik nivelmanda kullanılan miraya benzer özel biçimli bir mira
kullanılır ve buna bir dedektör bağlanır (Şekil 2.13).

Şekil 2.13 Lazer nivosu ve mira üzerinde okuma

Çekül Lazerleri, çekül hattı gerektiren işlerde örneğin, yüksek binalarda yüzey
kaplamalarında, aks çıkılmasında, asansör boşluğu yapımında (ray aliymanında),
kuyu açımında, yüksek baca yapımında vb. yerlerde büyük kolaylıklar sağlar.
TOPCON PL-1 çekül lazeri ±3o aralığında kendi kendini düzeçleme özelliği bulunan
aletle yukarıya doğru 100m ve daha fazla (ortamın aydınlığına bağlı olarak), aşağıya
doğru ise 5 metrelik çekül doğrultusu oluşturur.
Dönen Lazerler, 360o’lik bir açıda devamlı gözle görülebilir lazer ışını yayan bu
aletler, yatay ve düşey uygulamalarda hatasız bir referans yüzeyi oluştururlar. Bina
içi ve bina dışı uygulamalarda düşük maliyetli gözle görülebilir lazer ışını kullanılır.
Maksimum görünebilirlik sağlamak için tarama özelliklidir. Yatay lazer hattı ve düşey
çekül doğrultusu oluştururlar. Opsiyonel sensörler ile basit eğim seviyeleme
mekanizmaları bulunur. Kullanım alanları:
Düşey aliyman olarak;
• Duvar yapımı,
• Hareketli bölme (sürgülü kapı) yapımı,
• Asansör rayı aliymanı,
• Çevre duvarı

Yatay seviyeleme;
• Asma tavan sistemleri ve asma giriş katı,
• Mutfak dolaplarının, pencerelerin, yangın söndürme fıskiyelerinin vb. montaj
işleri,
• Eğimli tavan yapımında

31
 Geometrik Nivelman

• Dört köşe yapma, Kaplama;

• Konstrüksüyon montajı,
• Bilgisayar döşeme montajı,
• Çeşitli çekül hattı uygulamaları,
• İlgili sensörlerin kullanımı ile 200m çaplı bir alanda eğim seviyeleme ve beton
dökme işi, eğimli çatı ve eğimli duvar yapımı.
Kendini otomatik olarak düzeçleyip gözle görülür lazer ışını yayan dönerli lazerler,
devamlı rotasyon halindeki lazer ışını, bir ışık düzlemi oluşturup yatay ve düşey
aliyman işlerinde referans sağlarlar. Bu lazerler aynı zamanda aşağı ve yukarı
doğrultuda çekül hattı oluşturur.
Boru Hattı Lazerleri, Görülebilen kırmızı veya yeşil ışıklı, otomatik aliymanlı, eğim ve
seviyeleme sistemli 3 ışınlı boru hattı lazerinde yatay ışın boru eğimini kontrol
ederken, düşey ışın çekül hattı oluşturur. Otomatik merkezleme ve sıfırlama özelliği
bulunur. Işın yanıp sönebilir, eğim ve hat için uzaktan kumandalı kilit sistemi, uzun
mesafeden algılama ve uzaktan kumanda ile eğim girişi yapılabilir.
Genel inşaat lazerleri, geleneksel optik seviyeleme yöntemleriyle karşılaştırıldığında
kullanıcıya büyük yararlar sağlar.
• İnşaat alanı seviyelemesi,
• Temel kazıları ve beton dökümü,
• Drenaj, peyzaj işlerinde,
• Kazıların kontrolü,
• Havuz, çit, avlu, kısaca optik seviyeleme yapılan her yerde
Kullanılabilir. Lazerler, iş gücünden %50 ye varan oranlarda tasarruf sağlar. Optik
okuyucu ile rodu (çubuğu) tutan kişi arasındaki irtibatlaşma problemini ortadan
kaldırır. İş yapımını hızlandırıp hataları azaltır.

2.1.2.5. Optik Mikrometreli Nivolar

Yüksek incelikli nivelman aletlerinde gözle yapılan mm tahminleri yeterli değildir. Bu

amaçla kullanılan nivolar, ek bir düzenle donatılmışlardır. Objektif önüne takılan
paralel yüzlü cam plakanın hareket ettirilmesi ile hedef (gözlem) noktasından gelen
ışınlar, bir mira bölümünün tamamı (genellikle 1 cm) kadar kendisine paralel olarak
kayabilmektedir. Düzeç kabarcığı ortalanmış bir aletle, gözlem çizgileri ile miranın bir
sonraki bölümü arasında kalan parçayı ölçmek mümkün olmaktadır. Gözlem
doğrultusunun mira bölüm çizgisine kadar kaydırılması bir mikrometre vidasının
döndürülmesi ile sağlanmaktadır. Mikrometre vidasının dönme miktarı, cam bir skala
üzerine aktarılmakta ve skala üzerinde milimetreler, milimetrenin onda birleri

32
 Geometrik Nivelman

doğrudan doğruya okunabilmekte ve milimetrenin yüzde birleri de tahmin

edilmektedir. Camın kalınlığı d, kırılma indisi n ve camın dönme açısı α ise, gözlem
n −1
doğrultusunun kayma miktarı e = ⋅ d ⋅ tan α dır.
n

Şekil 2.14 Optik mikrometreli nivoların çalışma ilkesi ve mira üzerinde okuma

2.2. Nivelman Miraları

Mira, noktaların nivelman düzleminden olan uzaklığını ölçmek için kullanılan,
fırınlanmış ahşaptan ya da metalden yapılmış cetvellerdir. Bazı ahşap miralarda,
eğilmeyi önlemek için miranın arka tarafına veya yan taraflarına destek parçaları
eklenir. Miranın alt uç kısmına çelikten yapılmış bir parça eklenir. Miranın
bölümlemesi bu levhanın alt kısmından başlar. Nivelman miraları tek parçalı,
katlanabilir ya da sürgülü olabilirler. Uzaktan iyi seçilebilmeleri için 1 metrelik ara ile
siyah-beyaz ve kırmızı-beyaz şeklinde bölümlendirilmiştir. Miralar, genellikle 4 m
uzunluğunda ve cm bölümlüdür. 2 adet tutamağı olan miraların düşeyliğini
sağlayabilmek için, bir küresel düzeçle donatılmışlardır. Hassas nivelmanda
kullanılan miralar ise, 3 m boyunda tek parçalı olup 1 cm ya da yarım cm aralıklarla
bölümlendirilmiştir. Bu miralar ahşaptan olup, bölümlendirmeler ahşap üzerine
yerleştirilen invar şerit üzerine yapılmıştır ve tam düşey tutulabilmeleri için de
payandalarla desteklenmiştir. Kullanılmadıkları zaman bir kutu içinde korunurlar.

33
 Geometrik Nivelman

a) Normal mira b) Hassas nivelman mirası ve payandası

Şekil 2.15 Nivelman miraları

Nivelman miralarının boyları, sıcaklık ve nemin etkisiyle zamanla değişebilir. Bu

nedenle miraların boyları sık sık bir normal metre ile ya da komparator aletiyle
karşılaştırılarak kontrol edilmelidir. Ahşap miralar yaklaşık 10 oC lik bir sıcaklık
değişiminde boyları 0.1- 0.2 mm kadar değişebildiği halde invar miralarda bu değişim
ancak 0.04 mm kadardır. İnvar miraların bölümleri çizgi şeklindedir. Çizgi aralıkları 1
cm veya 0.5 cm olabilir.

2.2.1. Miraların Kontrolü

Miralarda şu hatalar olabilir:
1. Düzeç Hatası: Düşey olarak duran miranın yanına bir çekül asılır ve mira çekülün
ipine paralel olarak tutulur. Mira düzecinin kabarcığı ortada değilse düzeç hatası
vardır. Bu hata düzeç ayar vidalarıyla giderilir.

34
 Geometrik Nivelman

2. Bölümleme Hatası: Basit miralarda iyi bir cetvel ile, invar miralarda komparatorlar
yardımıyla mira bölümleri kontrol edilebilir. Özenle yapılmış basit miralarda bölüm
hatası ± 0.1 mm den, invar miralarda ise ± 0.03 mm den fazla olmamalıdır.

3. Bölüm Başlangıç Hatası: Bu hata bölümlemenin, miranın tam yere konulan

ucundan başlamamasından ileri gelir. Bu hata geri ve ileri okumalarda etkisiz hale
gelir. Ancak geri ve ileri okumalarda değişik miralar kullanılıyorsa bölüm başlangıç
hatası, yükseklik farkına etki eder. Hatanın saptanması için farklı yükseklikte birkaç
noktaya, örneğin bir merdivenin basamaklarına mira altlıkları konur ve iki mira ayrı
ayrı tutularak nivo ile okumalar yapılır. Aynı noktalara ait okumalar arasındaki fark
bölüm başlangıç hatasıdır. Çeşitli noktalar için bulunan hataların ortalaması alınarak
hata miktarı belirlenir. Bu hatanın etkisini ortadan kaldırmak için, ölçmelere hangi
mira ile başlanmışsa, ölçümler yine aynı mira ile bitirilmelidir.
4. Mira Tabanının Eğiklik Hatası: Mira tabanındaki çelik levhanın alt yüzeyinin mira
bölüm çizgisine tam paralel olmamasından ileri gelir. Bu hatanın belirlenmesi için
mira ucundaki çelik levha ortadan itibaren sağa ve sola doğru eşit parçalara bölünüp
işaretlenir. Bir mira altlığına işaretlenen noktalar ayrı ayrı tutularak nivo ile okumalar
yapılır. Okumalar arasında fark varsa hata var demektir. Hatanın etkisiz duruma
getirilmesi için mira altlığı üzerine daima miranın ortası tutulmalıdır.
5. Katlanma Yeri Hatası: Kalitesiz miralarda görülen bir hatadır. Mira açıldığı zaman
katlanan parçalar arasında hiç boşluk kalmamalıdır. Ayrıca katlanma noktasından ön
ya da arkaya doğru kırılmamalıdır.

2.2.2. Mira Altlıkları (Mira Pabucu, Mira Çarığı)

Sağlam olmayan zeminlerde ve hassasiyet

aranan nivelman işlerinde, miraların
çökmesini önlemek, geri ve ileri okumalarda
mira döndürülürken yüksekliğin değişmemesi
için kullanılan pik demirden yapılmış bir
alettir. Ortasında küresel başlı bir çıkıntı
vardır. Mira bu çıkıntıya tutulur. Ayrıca
toprağa iyi gömülebilmesi için üç sivri ayağı
vardır. Yumuşak zeminde üzerine basılarak
toprağa sağlamca oturması sağlanır.
Taşınmasını kolaylaştırmak amacıyla bir
kulpu vardır.
Şekil 2.16 Mira altlığı

35
 Geometrik Nivelman

2.3. Nivoların Kontrolü ve Eksen Koşulları

Nivolarla ölçmelere başlamadan önce nivoların, kontrol edilmeleri gerekir. Hatalı bir
aletle yapılan ölçmelerin hiçbir işe yaramayacağı açıktır. Böyle bir durumla
karşılaşmamak için nivoların belli aralıklarla kontrol edilmeleri gerekir. Aynı şekilde ilk
defa kullanılacak aletlerin eski veya yeni olmasına bakılmaksızın kontrol edilmeleri
gerekir. Eksen koşullarına geçmeden önce nivoların yatay gözlem çizgisinin yatay
olup olmadığının kontrolünü ele alalım.

2.3.1. Nivoların Yatay Gözlem Çizgisinin Yataylığının Kontrolü

Alet ayarlanarak düşey eksen tam düşey duruma getirildikten sonra yatay gözlem
çizgisinin bir ucu, arazide net ve keskin görünen bir noktaya yöneltilir. Sonra dürbün
yatay yönde yavaş yavaş döndürülerek yatay gözlem çizgisi üzerindeki noktanın,
çizginin öteki ucuna kayması sağlanır. Eğer nokta, yatay çizgi üzerinden ayrılmadan
hareket ediyorsa, yatay gözlem çizgisinin yatay olduğu anlaşılır. Eğer nokta, yatay
gözlem çizgisinin diğer ucuna alındığında çizgiden ayrılmış ise ayrılma miktarı
hatanın iki katıdır. Hata, gözlem çizgileri ayar vidası yardımıyla giderilir. Yatay gözlem
çizgisinin yatay duruma getirilmesi genellikle yandaki ayar vidasının (3 numaralı)
gevşetilerek gözlem çizgilerinin, kayma miktarının yarısı kadar döndürülmesiyle
sağlanır. 1 ve 2 numaralı vidalar, gözlem çizgilerinin aşağı–yukarı kaydırılması içindir.
Mira okumaları, gözlem çizgilerinin kesiştiği yerden yapılırsa bu hata etkisiz kalır.
1

2d d 3

Şekil 2.17 Yatay gözlem çizgisinin yataylığının kontrolü

2.3.2. Nivolarda Eksen Koşulları

V K
D D
N N
DD : Silindirsel düzeç ekseni
NN : Gözlem(nişan, optik) ekseni
VV : Düşey (asal) eksen
KK : Küresel düzeç ekseni

V K

Genel olarak bir nivoda 4 eksen bulunur ve bu eksenler arasında şu koşullar

sağlanmalıdır:
36
 Geometrik Nivelman

2.3.2.1. Küresel düzeç ekseni, düşey eksene paralel olmalıdır ( KK // VV ).

Küresel düzeç, üçayak vidası ile ortalanır ve sonra nivo 200g döndürülür. Eğer
kabarcık ortada ise küresel düzeç ekseninin düşey eksene paralel olduğu anlaşılır.
Kabarcık kaymışsa, kayma miktarı hatanın iki katıdır. Hatanın yarısı üçayak vidaları
yardımıyla, diğer yarısı da küresel düzecin ayar vidaları yardımıyla giderilir.
2.3.2.2. Nivolarda temel koşul, gözlem ekseninin yatay olmasıdır. Bu koşul, eğim
vidalı nivolarda; gözlem ekseni, düzeç eksenine paralel olmalıdır (NN // DD)
biçiminde ifade edilirken otomatik (kompensatörlü) nivolarda; gözlem ekseni,
kompensatörün çalışma alanı içinde yatay olmalıdır biçiminde ifade edilir. Bu koşulun
kontrolü ve sağlanması 3 şekilde yapılabilir:

1. Yöntem

Mira
Mira Mira
Mira
β
c β c
β
b1’ a2’ b2’
a1’ b1 a2 b2
a1
B 2-5m
B A
A e e
60 ̴ 100 m

Şekil 2.18 Nivolarda gözlem ekseninin yataylığının kontrolü – 1. yöntem

Kontrol edilecek alet, oldukça düz bir arazide aralarındaki uzaklık 60m ̴ 100m olan A
ve B noktalarının ortasına kurulur. Alet ayarlandıktan sonra A ve B noktalarındaki
miralara bakılarak a1′ , b1′ okumaları yapılır. Alet hatasız olsaydı a1 ve b1 değerlerinin
okunması gerekirdi. A ve B noktalarındaki mira okumalarında yapılan hata miktarları
birbirine eşittir. İki nokta arasındaki yükseklik farkı,

∆h = a1 − b1 = a1′ − c − (b1′ − c) = a1′ − c − b1′ + c = a1′ − b1′

ile hatasız olarak elde edilir.

Alette hata olup olmadığını anlamak için B noktasının 2-5 m uzağına alet kurulur. A
ve B noktalarındaki miralara bakılarak a 2′ ve b2′ okumaları yapılır. B noktası alete çok
yakın olduğundan B noktasındaki hatasız kabul edilebilir yani b2 = b2′ alınır. Alet
hatasız olsaydı,
a 2 = b2 + ∆h = b2 + a1′ − b1′
okumasının yapılması gerekirdi. Hatanın giderilmesi için gözlem çizgileri, A
noktasında a2 değeri okununcaya kadar kaydırılır. Gözlem çizgilerinin kaydırılması,

37
 Geometrik Nivelman

eğim vidalı nivolarda eğim vidası döndürülerek yapılır. Bu durumda silindirsel düzeç
kabarcığı kayacaktır; kayan düzeç kabarcığı da düzeç ayar vidaları yardımıyla
ortalanır. Kompensatörlü nivolarda gözlem çizgilerinin kaydırılması farklı aletlerde
değişik şekillerde olabilir. Bazı aletlerde gözlem çizgileri kaydırılmak suretiyle,
bazılarında objektifin önündeki prizmatik bir camın döndürülmesiyle, bazılarında ise
Kompensatörün ayar vidası ile bazılarında da optik eksen üzerindeki bir prizmanın
kaydırılmasıyla sağlanır. En iyisi, kontrol edilen nivonun kullanım kitapçığında
belirtildiği şekilde gözlem çizgilerinin kaydırılmasıdır. Kontrol için işlem, değişik alet
yüksekliklerinde tekrarlanır.

2. Yöntem
Mira Mira
a’4 a’3
a4 a3

a’1 a’2

a1 a2
B C D
A
s s s
Şekil 2.19 Nivolarda gözlem ekseninin yataylığının kontrolü – 2. yöntem

a4 - a1 = a3 - a2
a’3 den a’1 a’2 ye paralel çizilirse, bu paralel B mirasını a4 de keser.
a4 - a’1 = a’3 - a’2 a4 = a’1 - a’2 + a’3
Örnek:
a’1=1.998 a’3=1.456
a’2=0.890 a’4=2.574
a’1 - a’2=1.108
a’3 =1.456
a4 = a’1 - a’2 + a’3=2.564

Nivo D noktasında iken B noktasındaki mirada 2.564 değeri okununcaya kadar

gözlem çizgileri kaydırılır.

38
 Geometrik Nivelman

3. Yöntem (Kukkamäki Yöntemi)

d/2 d/2 b’1

a’1
a1 b1
a’2 b’2
d 2d b2
a2

s/2 s/2 B
s A

Şekil 2.20 Nivolarda gözlem ekseninin yataylığının kontrolü – 3. yöntem

a1 − b1 = a 2 − b2
d d d d
a1 − b1 = a1′ − − (b1′ − ) = a1′ − − b1′ + = a1′ − b1′
2 2 2 2
a 2 = a 2′ − d
b2 = b2′ − 2d
a 2 − b2 = a 2′ − d − (b2′ − 2d ) = a ′2 − d − b2′ + 2d = a ′2 − b2′ + d
a1 − b1 = a 2 − b2 idi,
a1′ − b1′ = a 2′ − b2′ + d ⇒ d = (a1′ − b1′ ) − (a 2′ − b2′ )

d nin bulunan bu değeri, yukarıda a2 ve b2 yi veren eşitliklerde yerine konulursa,

a 2 = a 2′ − d = a 2′ − [(a1′ − b1′ ) − (a 2′ − b2′ )]

b2 = b2′ − 2d = b2′ − 2 ⋅ [(a1′ − b1′ ) − (a ′2 − b2′ ))

elde edilir.

Örnek:
a1′ = 1.837 a 2′ = 1.672
b1′ = 1.425 b2′ = 1.250
a1′ − b1′ = 0.412 a 2′ − b2′ = 0.422
d = (a1′ − b1′ ) − (a 2′ − b2′ ) = 0.412 − 0.422 = −0.010
a 2 = a 2′ − d = 1.672 − (−0.010) = 1.682
b2 = b2′ − 2d = 1.250 − (−0.020) = 1.270

A noktasındaki mirada a2=1.682 veya B noktasındaki mirada ise b2=1.270 değeri

okununcaya kadar gözlem çizgileri kaydırılır. A veya B noktasındaki miraların birinde
okunması gereken değere okununcaya kadar gözlem çizgileri kaydırılır; diğer
noktada ise kontrol yapılır.
39
 Geometrik Nivelman

2.4. Nivelman Noktalarının Tesisi

Yerleşim alanları dışında (kırsal kesimde) ve sağlam bina, köprü gibi yapıların
bulunmadığı durumlarda nivelman noktaları, şekil 2.21a daki biçim ve özelliklerde
zemin tesisi olarak yapılır. Yerleşim alanlarında ise, binaların sağlam temel
duvarlarına ya da kolonlarına, sağlam duvar ve yapıların uygun yerlerine şekil 2.21b
deki biçim ve özelliklerde duvar tesisi olarak yapılır.

Şekil 2.21 a) Kırsal alanda nivelman zemin tesisi, b) Yerleşim alanında nivelman duvar tesisi

2.5. Doğrultu (Hat) Nivelmanı

Bir geçki boyunca iki ya da daha fazla nokta arasındaki yükseklik farklarını
belirlemeye yönelik olarak yapılan nivelmana doğrultu (hat) nivelmanı denilir.
Yükseklik farkı belirlenecek A ve B noktaları birbirlerine yakın ve aralarında fazla
yükseklik farkı yoksa yaklaşık her iki noktaya da eşit uzaklıkta ortada bir yere, alet bir
kere kurularak bu iki nokta arasındaki yükseklik farkı belirlenir. A ve B noktalarında
düşey olarak tutulan miralara bakılarak, nivonun gözlem çizgilerinden ortadaki yatay
çizgiye rastlayan mira bölüm değerleri okunur. İşlem yönüne göre gerideki mirada
yapılan okuma değerine, geri okuma (g), ilerideki mirada yapılan okuma değerine de
ileri okuma (i) adı verilir. Bir noktada alet kaldırılmadan ikiden fazla mira okuması
yapılmışsa, ilk okuma geri, son okuma ileri, aradaki tüm okumalar da orta okuma
olarak adlandırılır.

40
 Geometrik Nivelman

g4 iB ∆hA1 = ga - i1
o2 o3
gA g1 i4 ∆h12 = g1 - o2
i1
∆h23 = o2 –o3
B ∆h34 = o3 – i4
2 3 4
A 1 ∆h4B = g4 - iB
[∆h]=[g]+[o]-[i]-[o]=[g]-[i]
A 1 2 3 4 B

Şekil 2.22 Orta okumalı doğrultu (hat) nivelmanı

2.5.1. Açık Nivelman

Yüksekliği bilinen bir noktadan nivelman işlemine başlanır, fakat yüksekliği bilinen
başka bir noktaya bağlanılmazsa bu tür nivelmana açık nivelman diyoruz. Açık
nivelmanda yapılan ölçümün kontrolü olmadığı için nivelman ve poligon noktalarının
yüksekliklerinin belirlenmesinde kullanılmaz.
Örnek:

Gidiş Nivelmanı
Mira Okumaları (m) Yükseklik Farkları (∆h)
Nokta Geri Orta İleri + (m) -
A 1.815
1 2.372 0.817 0.998
2 1.783 1.561 0.811
3 2.563 2.158 0.375
4 1.218 1.345
[g]= 8.533 [i]= 5.754 3.154 -0.375
[i]= 5.754 -0.375
[g]-[ i]= 2.779 [∆h] = 2.779 m

41
 Geometrik Nivelman

Dönüş Nivelmanı
Mira Okumaları Yükseklik Farkları
Nokta (m) ∆h
Geri Orta İleri + (m) -
4 1.361
3 1.879 2.702 1.341
2 2.124 1.502 0.377
1 1.543 2.932 0.808
A 2.546 1.003
[g]= 6.907 [i]= 9.682 0.377 -3.152
[i]= 9.682 3.152
[g]-[ i]= -2.775 [∆h] = -2.775 m

Gidiş - Dönüş ortalamasıyla Kesin Yükseklikler

Yükseklik Farkları (∆h) Yükseklik
Nokta Gidiş Dönüş Ortalama H
A 95.740 m
1 0.998 1.003 1.000 96.740
2 0.811 0.808 0.810 97.550
3 - 0.375 - 0.377 - 0.376 97.174
4 1.345 1.341 1.343 98.517

Gidiş – dönüş ölçüleriyle elde edilen yükseklik farklarının ortalaması alınırken, dönüş
ölçüleriyle elde edilen yükseklik farklarının işareti ters alınır.

2.5.2. Dayalı Nivelman

Yüksekliği bilinen bir noktadan nivelmana başlanır ve yüksekliği bilinen başka bir
noktaya bağlanılır. Dayalı nivelmanda yapılan ölçümler kontrol edilebilir. Noktalar
arasındaki yükseklik farklarının ölçülmesinde en çok kullanılan yöntemdir.

Mira Okumaları Yükseklik Farkları Yükseklik Kroki

Nokta Uzunluk (m) (∆h) H ve
(m) Geri Orta İleri + (m) - (m) Açıklama
+4
A - 1.375 203.125
1 - 2.934 1.555 201.570
2 - 1.861 1.073 202.643
3 - 2.238+4 2.747 0.886 201.757
+4
4 - 1.657 1.915 0.327 202.084
5 - 2.545 0.884 201.200
B - 0.995 1.550 202.750
[g] = 5.270 [i] = 5.657 2.950 -3.325 -0.375
[i] = 5.657 3.325
[g] - [i] = -0.387 [∆h] = -0.375 m
HB -HA = - 0.375
Kapanma hatası = - 0.012 m = -12 mm

42
 Geometrik Nivelman

2.5.3. Kapalı Nivelman

Bir noktadan nivelmana başlanır ve bir halka oluşturularak aynı noktaya bağlanılır.
Uzunluk Mira Okumaları Yükseklik Farkları Yükseklik Kroki
Nokta (m) (m) ∆h H ve
Geri Orta İleri + (m) - ( m ) Açıklama
A - 1.371+3 100.000
1 - 1.864 0.490 99.510
2 - 1.615+3 2.718 0.854 98.656
+2
3 - 1.399 0.985 0.633 99.289
4 - 2.078 0.677 98.612
A - 0.690 1.388 100.000
[g] = 4.385 [i] = 4.393 2.021 2.021 0.000
[i] = 4.393 2.021
[g] - [i] = -0.008 [∆h] = 0.000
HB -HA = 0.000
Kapanma hatası = - 0.008 m = -8 mm

2.5.4. Gözlem Düzlemi Yüksekliğine Göre Nivelman

Gözlem düzlemi kotuna göre nivelman hesabı, orta okuma sayısı fazla olduğunda
hesap kolaylığı sağlar.

g4 o5 o6 o7 o8
iB
o1 o2 o3
gA i4

4 5 6 7 8 B
2 3
A 1

Şekil 2.23 Gözlem düzlemi yüksekliğine göre nivelman

Nokta Gözlem Düzlemi Yükseklik

No Geri Orta İleri Yüksekliği H
A 2.146+2 102.148 m 100.000 m
1 2.062 100.086
2 1.854 100.294
3 1.250 100.898
4 2.695+2 0.985-2 103.862 m 101.165
5 2.443 101.419
6 2.321 101.541
7 2.056 101.806
8 1.875 101.987
B 1.654-2 102.210 m
[g] = 4.841 [i] = 2.639 HB - HA = 2.210 m
[i] = 2.639 [g]-[i] = 2.202
[g]-[i] = 2.202 Düzeltme miktarı =+0.008 m = 8 mm
43
 Geometrik Nivelman

GİDİŞ NİVELMANI
Mira Okumaları Yükseklik Farkları Yükseklik Ortalama Kroki
Nokta Uzunluk (m) (∆h) H Yükseklik ve
(m) Geri Orta İleri + (m) - ( m ) ( m ) Açıklama
Rs.285 12 - 0.524-2 72.568 72.568
15 - 16 0.460 3.806 3.284
P.1 13 - 17 0.520-2 2.844 2.384 66.900 66.900
20 - 16 0.646 2.968 2.450
8 - 21 0.455 2.972 2.326
P.2 7 - 10 0.559-2 2.263 1.808 60.316 60.310
15 - 12 0.459 3.313 2.756
20 - 18 0.789 3.089 2.630
P.3 16 - 25 0.504-2 2.589 1.800 53.130 53.124
18 - 20 0.218 3.622 3.120
15 - 16 0.840 2.780 2.562
-1
P.4 17 - 13 2.898 1.912 1.072 46.376 46.370
21 - 24 0.820 2.389 0.508
22 - 25 0.945 3.386 2.566
P.5 26 - 30 1.184-1 2.645 1.700 42.618 42.618
25 - 34 0.951 1.882 0.699
Rs.344 - 20 12.772 2.334 1.383 40.536 40.536
[L]= 587 m 42.794 44.794 0.508 -32.540 -32.032
[g]-[i]= -32.022 -32.540 m
H344-H285 = -32.032 [∆h] = -32.032 m [|h|]=33.048 m
Hata miktarı=+0.010m=10 mm
Hoşgörü sınırı: d=0.02√ [L] +0.0003∗[|h|] =0.02√ 0.587 +0.0003 ∗ 33.048 =0.025 m =25 mm
Hata miktarı < Hoşgörü sınırı (10 mm < 25 mm ) olduğu için hata dağıtımı yapılır.
DÖNÜŞ NİVELMANI
Mira Okumaları Yükseklik Farkları Yükseklik Ortalama Kroki
Nokta Uzaklık (m) (∆h) H Yükseklik ve
(m) Geri Orta İleri + (m) - (m) (m) Açıklama
Rs.344 - 2.492+2 40.536
- 1.900 1.102 1.392
P.5 - 1.576+2 1.211 0.689 42.617
- 3.211 1.840 0.262
- 2.209 0.751 2.460
P.4 - 2.224+3 0.660 1.549 46.364
- 3.527 0.420 1.807
- 2.832 0.655 2.872
P.3 - 2.482+3 0.757 2.075 53.118
- 3.274 0.572 1.913
- 3.032 0.441 2.833
P.2 - 3.253+3 0.592 2.440 60.304
- 2.662 0.465 2.791
- 2.262 0.633 2.029
+3
P.1 - 2.435 0.487 1.775 66.899
- 2.775 0.788 1.650
- 2.693 0.492 2.283
Rs.285 44.839 0.957 1.736 72.568
[g]= 12.823 12.823 32.294 0.262 32.032m
[g]-[i] = 32.016 -0.262 32.016
H285-H344= 32.032 32.032 +0.016 m =+16 mm
Hata miktarı =- 0.016 m =-16 mm

44
 Geometrik Nivelman

Poligon noktalarının yükseklikleri, genellikle iki nivelman noktasına dayalı olarak

yapılan gidiş - dönüş nivelmanıyla belirlenir. Yukarıda böyle bir örnek görülmektedir.

Ara nivelman noktalarının yükseklikleri aşağıdaki çizelgede görüldüğü gibi

hesaplanabilir. Düzeltme değerleri, nivelman yolu uzunluğu ile orantılı olarak verilir.

NİVELMAN HESAP ÇİZELGESİ

Nivelm. Rs.ler Ölçülen Yükseklik Farkları
Bilinen Yeni Def. No Arası ∆h Ortalama ∆h Yükseklik Açıklama
Nokta Nokta Say. No Mesafe
Gidiş Dönüş + -
m m m m m m
Rs 5 122.514
+3
G.13 572 +13.874 +13.882 13.878
Rs 12 D.29 136.395
G.14 461 -21.613 -21.605 21.609+2
Rs 21 D.26 114.788
+3
G.18 695 -11.988 -11.982 11.985
Rs 14 D.32 102.806
G.16 880 +34.396 +34.388 34.392+4
Rs 2 D.34 137.202
2608 48.270 33.594 14.688
33.594 14.676
14.676 Düzeltme +12 mm

81 121.349
G.1/7 -13.750 -13.756 13.753+3 Ortalama
88 D.2/16 107.599 107.600
+2
G.1/8 -35.853 -35.857 35.855
83 D.2/7 71.746
49.608 -49.603
-49.608
Düzeltme + 5 mm

82 97.815
G.1/21 +9.783 +9.790 +9.786
88 D.2/20 107.601

2.6. Yüzey Nivelmanı

İnşaat işleri, arazi tesviyesi, spor alanları gibi projelerin uygulanmasında, özellikle
kazılacak ve doldurulacak toprak miktarlarının hesaplanması için arazinin eşyükseklik

45
 Geometrik Nivelman

eğrili planına ihtiyaç duyulur. Bunun için, arazinin topografik yapısı çok engebeli
değilse ya kareler ağı yöntemiyle ya da ışınsal yöntemle yüzey nivelmanı yapılır.

2.6.1. Kareler Ağı Yöntemiyle Yüzey Nivelmanı

Şekil 2.24 Kareler ağı yöntemine göre yüzey nivelmanı krokisi

Yüzey nivelmanı yapılacak arazide bir ölçü doğrusu belirlenir ve bu doğru üzerinde
belirli aralıklarla, takeometre, nivo ya da prizmalarla dikler çıkılır. Sonra aynı işlem bu
dikler üzerinde tekrarlanarak arazi karelere bölünür. Kareler ağı yönteminde karelerin
kenar uzunluğu, arazinin topografik yapısı ve ihtiyaca göre 5–30 m arasında
seçilebilir. Kare köşelerine ve kare kenarlarının arazi detaylarını kestiği noktalara kot
verilir. Parselin çizimi için, kare uzantılarının arazi sınırını kestiği noktaya olan
mesafelerden gerekli olanları çelik şerit ile ölçülür. Arazinin yakınındaki yüksekliği
bilinen bir noktaya dayalı olarak nivelman yapılır. Plan çiziminde karelerin kesim
noktasına, ölçülen yükseklik değerleri yazılır. Yükseklik değerlerinin metre ve alt
birimlerini ayıran “.” işareti, aynı zamanda karelerin kesim noktası olacaktır.

46
 Geometrik Nivelman

Nokta Mira Okumaları Gözlem Düzlemi Yükseklik

No Geri Orta İleri Yüksekliği H
+2
P1 1.415 74.320 72.903 m
1 1.618 72.702
2 1.871 72.449
3 1.999 72.321
4 2.365 71.955
5 2.583 71.737
6 2.612 71.708
7 2.649 71.671
8 2.670 71.650
9 2.720 71.600
10 2.656 71.664
11 2.343 71.977
12 2.019 72.301
13 1.871 72.449
14 1.637 72.683
15 1.592 72.728
16 1.817 72.503
17 1.968 72.352
18 2.045 72.275
19 2.375 71.945
+2
20 1.671 2.789 73.204 71.531
21 1.813 71.391
22 1.941 71.263
23 1.716 71.488
24 1.584 71.620
25 1.532 71.672
26 1.497 71.707
27 1.385 71.819
28 1.290 71.914
29 1.365 71.839
30 1.444 71.760
31 1.615 71.589
32 1.743 71.461
33 1.861 71.343
+2
34 1.714 1.957 72.963 71.247
P2 2.650 70.313
[g]= 4.800 [i]= 7.396 HP2-HP1 = -2.590
[i]= 7.396 [g]-[i] = -2.596
[g]-[i]= -2.596 Düzeltme Miktarı= +0.006 m= +6 mm
HP2-HP1 = -2.590
Hata miktarı= -0.006 m = - 6 mm

2.6.2. Işınsal (Kutupsal) Nivelman

Yatay açı bölüm dairesi bulunan nivelman aletleri ile yapılır. Nivelman aleti, ölçme
alanındaki poligon noktası gibi konumu ve yüksekliği bilinen bir noktaya kurularak,
47
 Geometrik Nivelman

konumu ve yüksekliği bilinen başka 2 noktaya bakılarak mirada alt, orta, üst çizgi
okumaları ile yatay açı okumaları yapılır. Ayrıca alet yüksekliği ölçülür. Işınsal
nivelmanda mira okumaları cm biriminde yapılır. Yüzey nivelmanı yapılacak alanın
kırık noktalarına, arazinin karakteristik noktalarına ve belli aralıklarla arazi taranarak
mira tutulur. Bakılan tüm noktalarda miradaki alt, orta, üst çizgi okumaları ile yatay
açı değerleri okunur. Üst-orta çizgi okuması farkı ile orta-alt çizgi okuması farkının
birbirine eşit olması gerekir. Ayrıca, bu iki farkın toplamı ile üst çizgi-alt çizgi
okumaları farkının eşit olması gerekir. Üst-alt çizgi okumalarının cm birimindeki farkı,
100 ile çarpılarak alet ile mira arasındaki uzunluklar cm biriminde bulunur. Ya da
başka bir deyişle, cm birimindeki üst çizgi-alt çizgi okumaları farkı, m biriminde aletle
mira arasındaki uzunluğu verir.

2
5
3

P2 P3

P1
Şekil 2.25 Işınsal nivelman
Mira Mira Yatay Yükseklik
DN BN Yatay Açı Okumaları Farkları Uzaklık H
144
g
P2 P1 0 .00 181 37 cm 74.0 m 135.17 m
i = 1.55 m 218 37
HP2=135.43 m 198
136.98 m P3 248,50 243.4 45.4 90.8 134.55
288.8 45.4
316.8
1 46,75 338.3 21.5 43.0 133.60
359.8 21.5
90
2 85,60 115.5 25.5 51.0 135.82
141 25.5
205.2
3 112,40 221.0 15.8 31.6 134.77
236.8 15.8
Yatay açı ve uzunluklarla, bakılan noktaların konumları kutupsal olarak belirlenir. Alet
kurulan noktanın yüksekliğine, alet yüksekliği eklenince aletin gözlem düzleminin
yüksekliği elde edilir. Aletin gözleme düzleminin yüksekliğinden, orta çizgi okumaları
(m biriminde) çıkartılırsa, bakılan noktanın yüksekliği m biriminde bulunur.
48
 Geometrik Nivelman

2.6.3. Hacim Hesabı

Yüzey nivelmanı yapılan yerde çoğunlukla bir kazı ya da dolgu işlemi vardır. Kazı
veya dolgu miktarının (kazılacak ya da doldurulacak toprağın hacminin) bulunması
kareler ağı yönteminde daha kolay olmaktadır. Oluşturulan her bir kare için, kare
köşelerindeki kazı ya da dolgu yüksekliği hesaplanır; hacim hesabında ise bu kare
köşelerindeki kazı ve dolgu yüksekliklerinin ortalaması alınmak suretiyle her kare için
bir ortalama kazı ya da dolgu yüksekliği bulunur. Problem, tabanı ve tavanı kare,
yüksekliği ortalama kazı ya da dolgu yüksekliği olan bir kare prizmanın hacminin
bulunmasına dönüşür. Bu kare prizmanın hacmi, karenin alanı ile ortalama kazı veya
dolgu yüksekliğinin çarpılması ile bulunur.

Hâlbuki ışınsal nivelmanda ölçüm yapılan noktalar, kare veya dikdörtgen gibi alanı
kolay hesaplanabilir bir geometrik şekil oluşturmadıkları için alan hesabında temel
şekil olarak üçgen alınır. Hâlbuki bu üçgenlerin hiç bir elemanı doğrudan
ölçülmemiştir. Dolayısıyla alan ve hacim hesabı direkt yapılamaz. Alan ve hacim
hesabı için dolaylı yollara başvurulur. Örneğin, ölçülen tüm noktaların önce
koordinatları, sonra da bu koordinatlardan üçgenlerin alanı bulunur veya yapılan
ölçümlere göre ölçekli bir çizim yapılır ve oluşturulacak üçgenlerin kenarları grafik
olarak ölçülerek alan hesabı yapılabilir. Daha sonra bu üçgenlerin ortalama kazı
yüksekliği bulunarak üçgen prizmaların hacmi hesaplanır. Fakat burada işlemler
oldukça uzun olmaktadır. Hesaplama işlemi bilgisayar yardımıyla bir programa dayalı
olarak yapılmayacaksa yüzey nivelmanı için ışınsal nivelman tercih edilmemelidir.

ÖRNEK:
Şekildeki alan, 95.000 m yüksekliğine kadar kazılacaktır. Verilenler, P noktasının
yüksekliği ve mira okumaları olduğuna göre kazı miktarını bulunuz.
Mira Okumaları Gözleme Yükseklik Kazı

1 2 3 Nokta Geri Orta İleri Düzlemi Kotu H Yüksekliği (h)

10m 10m P 2.345 102.345 100.000

I II 1 1.954 100.391 5.391 m
10m 2 2.312 100.033 5.033
4
8 10m 7 3 2.564 99.781 4.781
IV III 4 1.988 100.357 5.357
10m 5 1.999 1.492 102.852 100.853 5.853
6 5 6 2.550 100.302 5.302
7 2.300 100.552 5.552
P 8 1.640 101.212 6.212

49
 Geometrik Nivelman

h + h 2 + h 7 + h8 5.391 + 5.033 + 5.552 + 6.212 22.188

hI = 1 = = = 5.547m
4 4 4
h + h3 + h 4 + h 7 5.033 + 4.781 + 5.357 + 5.552 20.723
hII = 2 = = = 5.18075m
4 4 4
h + h5 + h 6 + h 7 5.357 + 5.853 + 5.302 + 5.552 22.064
hIII = 4 = = = 5.516m
4 4 4
h + h7 + h 8 5.302 + 5.552 + 6.212 17.066
hIV = 6 = = = 5.68867m
3 3 3

FI = FII = FIII = 10 ∗ 10 = 100m 2

FIV = 10 ∗ 10 / 2 = 50m 2
VI = FI ∗ hI = 5.547 ∗ 100 = 554.700m 3
VII = FII ∗ hII = 5.18075 ∗ 100 = 518.075m 3
VIII = FIII ∗ hIII = 5.516 ∗ 100 = 551.600m 3
VIV = FIV ∗ hIV = 5.68867 ∗ 50 = 284.433m 3
V = VToplam = VI + VII + VIII + VIV = 1908.808m 3

2.7. Hassas Nivelman

Hassas nivelman, birinci ve ikinci derece ülke nivelman ağlarının ölçülmesinde,
köprü, baraj, gökdelen gibi mühendislik yapıları ve yakın çevresindeki düşey yöndeki
hareketlerin belirlenmesinde kullanılır. Hassas nivelmanda kullanılan nivoların dürbün
büyütmeleri 40–50, silindirsel düzecin duyarlığı ya da kompensatörün çalışma
duyarlığı 10” den az olmalıdır. Optik mikrometre düzeni bulunan nivolar kullanılır.
Aletin sehpası sağlam ve tek parça (sürgüsüz) olmalıdır. Genellikle tek parçalı ve 3 m
boyunda invar miralar kullanılır. Miraların çift bölümlü olanları yeğlenir. Hassas
nivelmanda daima çift mira kullanılır. Miralar yarım santimetre ya da bir santimetre
bölümlü olurlar. Miranın düşeyliği mira üzerindeki bir küresel düzeçle kontrol edilir ve
miranın sallanmadan durması için mira destekleri kullanılır.

Hassas nivelman mutlaka gidiş-dönüş olarak ve olanaklıysa farklı zamanlarda

yapılmalıdır. Bu şekilde eşit atmosfer koşullarından doğabilecek düzenli hatalardan
sakınılmış olunur. Hassas nivelmanda yüksek bir doğruluk elde etmek için ölçmeler
sırasında şu hususlara dikkat etmek gerekir:

1. Alet, ölçme yaparken sallanmayacak şekilde kurulmalıdır.

2. Miralar, mutlaka mira altlıkları üzerine tutulmalıdır.
3. Aletle mira arasındaki uzaklık 35 metreden fazla olmamak üzere eşit olarak
alınmalıdır. Geri ve ileri uzaklıklar arasındaki fark 0.50 metreden fazla
olmamalıdır.

50
 Geometrik Nivelman

4. Işığın kırılmasının (refraksiyonun) etkilerini önlemek amacıyla alet mümkün

olduğunca yüksek kurulmalı ve gözlem ışını yerden en az 70 cm yüksekten
geçmelidir.
5. Mira bölüm başlangıç hatasının etkisini önlemek amacıyla, ölçmeye hangi mira ile
başlanmışsa o mira ile bitirilmelidir. Gidiş-dönüş ölçmelerine farklı miralarla
başlanmalı.
6. Düzenli hataların etkisini azaltmak için gidiş ve dönüş ölçmeleri mutlaka aynı yol
üzerinde yapılmalıdır.
7. Ölçmeler, bulutlu havalarda ya da sabah ve akşam saatlerinde yapılmalıdır. Hiçbir
zaman güneşli havalarda ve öğle saatlerinde nivelman yapılmamalıdır.
8. Miralar daima mira payandaları ile desteklenmeli ve mira düzeci yardımıyla tam
düşey durumda tutulmalıdır.
9. Her mira okumasında eğim vidası yardımıyla silindirsel düzeç, yeniden ve çok iyi
ayarlanmalıdır.
10. Mira okumalarında önce gerideki mirada sol bölüm (gı), sonra ilerideki mirada sol
bölüm (iı), daha sonra yine ilerdeki mirada sağ bölüm (iıı) ve son olarak da
gerideki mirada sağ bölüm (gıı) okunur.
11. Otomatik (kompensatörlü) nivolarda ufuk hatasının etkisini azaltmak için daha
dikkatli olunmalı ve alet sürekli aynı miraya doğru yöneltilerek küresel düzeç
ortalanmalı ve ilk mira okuması hep aynı mirada yapılmalıdır (iı gı gıı iıı).
12. Ölçmeler ne kadar çabuk yapılırsa o kadar iyi sonuç alınır.
13. Miranın ucu ve mira altlığı daima temiz tutulmalıdır.
Hassas nivelmanda hesap şu formüllere göre yapılır.
g ı − i ı = hı  [hı ] + [hıı ]
H B − H A =
g ıı − i ıı = hıı  2
Kontroller ise,
[g ı ] − [i ı ] = [hı ]
[g ıı ] − [i ıı ] = [hıı ]
[hı ] − [hıı ] = [hı − hıı ]
formüllerine göre yapılır. Bulunan değer mira bölümü birimindendir.

Nivelmanda tek bölümlü mira kullanılmış ise geri ve ileri okumalar yapıldıktan sonra,
aletin üçayağı oynatılmak suretiyle alet yüksekliği biraz değiştirilip ikinci bir okuma
yapılarak çift bölümlü miralarla olduğu gibi ölçmeler yapılabilir.

51
 Geometrik Nivelman

gı gı - iı = hı gıı gıı - iıı = hıı f=hı-hıı

Nokta Mira Uzaklık Bakılan iı [hı] iıı [hıı] [f]
No No Yön (cm) (cm) (cm) (cm)
A 1 34 m g 115.32 448.83
1 2 34 i 178.27 -62.95 511.79 -62.96 1

1 2 30 g 193.86 527.33
2 1 30 i 177.41 16.45 510.89 16.44 1
-46.50 -46.52 2
2 1 32 g 138.74 472.26
3 2 32 i 221.28 -82.54 554.77 -82.51 -3
-129.04 -129.03 -1
3 2 27 g 193.11 526.62
4 1 27 i 200.24 -7.13 533.73 -7.11 -2
-136.17 -136.14 -3
4 1 25 g 218.47 551.99
5 2 25 i 116.82 101.65 450.34 101.65 0
-34.52 -34.49 -3
5 2 30 g 167.45 500.95
B 1 30 i 136.54 30.91 470.05 30.90 1
350 [g] 1026.95 -3.61 3027.98 -3.59 -2
[i] 1030.56 3031.57
[g]-[i]= -3.61 -3.59

HB − H A =
[hı ] + [hıı ] = − 3.61 + 3.59
= − 3.60 cm
2 2

2.8. Kesit Nivelmanı

Yol, kanal, yüksek gerilim hattı vb. tesislerin yapımında arazinin boyuna ve enine
kesitleri çıkarılır. Boy kesitler güzergâh yönünde, en kesitler de bu yöne dik
doğrultuda çıkarılırlar. İşin amacına ve arazinin topografik yapısına göre, boy kesit
için okumalar 20, 50 ya da 100 m de bir ve ayrıca eğimin değiştiği noktalarda yapılır.
En kesitlerde ise eksen üzerinde, yolun sol ve sağ bitim noktalarında ve ayrıca
eğimin değiştiği noktalarda okumalar yapılır. Uzaklıklar, çelik şerit metre ile ölçülürler.

2.8.1. Boy Kesit

Şekil 2.26 Boy kesit nivelman krokisi

52
 Geometrik Nivelman

Boy kesit nivelmanı

Mira Okumaları Gözlem Yükseklik
Nokta Uzaklık Geri Orta İleri Düzlemi Kotu H Açıklama
+2
P6 33 - 1.806 124.808 m 123.000 m
+2
A 41 - 35 3.125 2.594 125.341 122.214
+2
1+440 - 40 3.186 1.335 127.194 124.006
1+460 1.487 125.707
+2
1+480 1.306 0.696 127.806 126.498
1+500 2.545 125.261
1+513.25 2.740 125.066
+2
1+520 1.445 0.637 128.616 127.169
1+540 0.791 127.825
+2
1+560 34 - 2.865 1.979 129.504 126.637
+2
B 40 - 34 3.203 0.722 131.987 128.782
P19 - 43 1.473 130.514 m
16.936 9436 7.514
9.436 7.500
7.500 Düzeltme miktarı : 0.014 m = 14 mm

128

127
1/100

126
1/1000
125
Referans Kotu 124 m
1+513.25
1+440

1+460

1+480

1+500

1+520

1+540

1+560

Başlangıca uzaklıklar
124.90 124.006

125.33 125.707

125.77 126.498

126.20 125.261

126.49 125.066

126.63 127.169

127.07 127.825

127.50 126.637

Siyah Kot

Kırmızı Kot

Şekil 2.27 Boy kesit çizimi

53
 Geometrik Nivelman

yükseklik farkı ∆h
Eğim = m = tan α = =
∆h yatay uzunluk s
α
s

Önek :
s AB = 120.00 m 

H A = 124.90 m  m AB = ?
H B = 127.50 m 
H − H A 127.50 − 124.90 2.60
m AB = tan α = B = = = 0.0216667 = %2.2
s AB 120.00 120.00
Aliyman şeklindeki kırmızı çizginin ilk (1+440 m) ve son (1+560) noktalarının
yükseklikleri boy kesitten alınır. Yatay uzunlukla kırmızı çizginin eğiminin çarpımı ile
iki nokta arasındaki yükseklik farkı hesaplanır. İlk noktaya göre hesaplanan yükseklik
farkları, ilk nokta yüksekliğine eklenerek ara noktalardaki kırmızı kotlar elde edilir.
∆hi = m ⋅ s i
∆h1 = 0.0217 ⋅ 20 = 0.433 m
H1 + 460 = H1 + 440 + ∆h1 = 124.90 + 0.43 = 125.33 m
∆h2 = 0.0217 ⋅ 40 = 0.867 m
H1 + 480 = H1 + 440 + ∆h2 = 124.90 + 0.87 = 125.77 m

2.8.2. En Kesit
En kesitler genellikle hacim hesapları için kullanılır. En kesit için yapılan yükseklik ve
uzunluk ölçümleri genelikle bir kroki üzerine yazılır. Eğer nivonun bir kez kurulmasıyla
tüm kesit noktaları ölçülemez ve alet ikinci bir kez daha kurulmuşsa, kroki buna göre
düzenlenir. En kesitlerde yatay ve düşey ölçekler aynı ve genellikle de 1/100 ya da
1/200 alınır.

Şekil 2.28 En kesit nivelman krokisi

54
 Geometrik Nivelman

En Kesit Nivelmanı Ölçüm ve Hesap Çizelgesi

Eksenden Mira Okumaları Gözlem Düzlemi Yükseklik
Uzaklık Geri Orta İleri Yüksekliği H Açıklama
10.00 3.242 124.408
8.64 2.853 124.797 Sol
5.26 2.945 124.705
0.00 1.152 127.650 126.498
3.36 2.594 1.075 129.169 126.575
5.85 1.872 127.297 Sağ
10.00 1.385 127.784

En kesitler, tip en kesite uygun olarak ölçü değerlerine göre çizilir. Aşağıdaki şekilde
bir tip en kesit örneği görülmektedir.

%2 %2
4/1 1/1
1/1
Tip En Kesit

1.527
1/100

1.966 2.014
0.805 5.850 9.585 10.000
0.728
3.360
1/100 0.000
−0.120
− 6.000 %2 %2 1/1
− 1.120
−0.045 0.000
K.K. 125.77

− 10.000 4/1 −0.120

124.000 m − 2.269 0.000 6.000 − 0.870
− 1.362 − 0.973 − 1.065
6.750
− 10.000 − 8.640 − 5.260
Uzaklık 1.36 3.38 5.26 3.36 2.49 4.15
124.408
124.797

124.705

126.498

126.575

127.297

127.784

Siyah Kot

Şekil 2.29 En kesit çizimi

s
Şev eğimi = = cot α
dh

Yarmada şev eğimi, zeminin cinsine göre değişik değerler alır. Dolguda şev eğimi,
dolgunun h yüksekliğine göre değişir. Karayollarının kabul ettiği değerler:
h < 1.5 m için 4/1 3.0 ≤ h < 5.0 m için 2/1
1.5 ≤ h < 3.0 m için 3/1 h ≥ 5.0 m için 3/2

55
 Geometrik Nivelman

Arazi Eğimi ve Şev Eğimi Aynı Yönde

x
s Arazi eğimi (m a ) = → x = s ⋅ ma
s
x x+p
ma Şevin eğimi (m ş ) = → x + p = s ⋅ mş → x = s ⋅ mş − p
s
mş
p s ⋅ ma = s ⋅ m ş − p
p
p = s ⋅ m ş − s ⋅ m a = s ⋅ (m ş − m a ) → s =
m ş − ma

Arazi Eğimi ve Şev Eğimi Ters Yönde

p−x
ma = → ma ⋅ s = p − x → x = p - ma ⋅ s
mş s
x p x
s mş = → x = mş ⋅ s
s
ma p
mş ⋅ s = p − ma ⋅ s → mş ⋅ s + ma ⋅ s = p → s=
mş + ma

0.728 m ş = 0.02
0.000
0.728 − ( −1.065) 1.793
ma 0.000 ma = = = 0.34087
5.260 5.260
mş 0.000 p 0.728 0.728
s s= = =
− 0.045 m ş − m a 0.02 − 0.34087 − 0.32087
x
− 2.269 s = 2.269 m
− 1.065
− 5.260 x = m ş ⋅ s = 0.02 ⋅ 2.269 = 0.045 m

1.966 2.014 1
mş = =1
1.633 s 9.585 10.000 1
1.527 6.750 x 1.633 + x k = 6.750 − 5.850 = 0.900 m
ma
5.850 ℓ 6.750 + s l = 0.900 ⋅ 0.11735 = 0.106 m
k
mş=1/1 1.527 + l = 1.527 + 0.106 = 1.633 m
p p = 1.633 - (-0.870) = 2.503 m
mş p 2.503 2.503
- 0.120 s= = = = 2.8353
6.000 m ş − m a 1 − 0.11735 0.88265
- 0.870
x = ma ⋅ s = 0.11735 ⋅ 2.8353 = 0.333 m
6.750
x = s ⋅ mş − p = 2.835 − 2.503 = 0.332 m (kontrol)
2.014 − 1.527 1.633 + x = 1.633 + 0.333 = 1.966 m
ma = = 0.11735
10.000 − 5.850 6.750 + s = 6.750 + 2.835 = 9.585 m

56
 Geometrik Nivelman

2.8.3. Cross Yöntemine Göre Kesitlerle Alan Hesabı

0.00
0.00
-0.15
-7.50 -0.15
7.50
I

-1.25
-1.28
-9.50 -1.32
10.20
-1.40 2.15
-5.81
0.00
0.00
-0.15
-7.50 -0.15
7.50
II

-1.22 -1.23
-1.27 -1.12
-6.05 -1.36 10.12
-9.75 6.74
1.95

Şekil 2.30 Kesitlerle alan hesabı

Her hangi bir noktadan başlanarak saat ibresinin ters yönünde sırayla tüm koordinat
değerleri yazıldıktan sonra, ilk noktanın koordinatları tekrar yazılır. + yönündeki
okların çarpımlarının toplamından – yöndeki okların çarpımlarının toplamı çıkartılır.

h + Saat ibresinin ters yönünde

x -

0.00 − 0.15 − 1.25 − 1.40 − 1.32 − 1.28 − 0.15 0.00

2FI = = -
0.00 − 7.50 − 9.50 − 5.81 2.15 10.20 7.50 0.00
2FI = 26.0622 − ( −17.3865 ) = 43.4487 ⇒ FI = 21.72435 m 2
0.00 − 0.15 − 1.27 − 1.22 − 1.36 − 1.12 − 1.23 -0.15 0.00
2FII = = -
0.00 − 7.50 − 9.75 − 6.05 1.95 6.74 10.12 7.50 0.00
2FII = 17.6558 − ( −22.9588 ) = 40.6146 ⇒ FII = 20.3073 m 2

2.8.4. Kesitlerle Hacim Hesabı

2.8.4.1. Kesitlerin İkisi de Dolgu ya da Yarma

Yukarıda alanları hesaplanan kesitlerin ikisi de dolgudur ve aralarındaki uzaklık s=20

m olsun. Bu iki kesit arasındaki hacim (dolgu miktarı),
FI + FII 21.72435 + 20.3073
V= ⋅s = ⋅ 20.00 = 21.015825 ⋅ 20.00 = 420.3165 m 3
2 2
olarak hesaplanır.
57
 Geometrik Nivelman

2.8.4.2. Kesitlerin Biri Dolgu Diğeri Yarma

Kesitin biri dolgu diğeri yarma ise, dolgudan yarmaya geçilen nokta bulunarak; dolgu
ve yarma hacimleri ayrı ayrı hesaplanır.
A MN=s=İki kesit arasındaki uzaklık
Fd k k
B = =
Fy l s−k
Fy
D’ k ⋅ Fy = s ⋅ Fd − k ⋅ Fd
D
k ⋅ ( Fy + Fd ) = s ⋅ Fd
A’ C
Fd C’ O s ⋅ Fd
k=
Fy + Fd
B’
l =s−k
k Fy
M Fd ⋅ k
Dolgu hacmi = Vd =
Fd O N 2
ℓ Fy ⋅ l
Yarma hacmi = Vy =
2
0.00
-0.13 0.00
-0.13
-6.50
6.70
Dolgu
-0.95
-1.05 8.10
-7.95 -1.15
4.10
1.04
-3.15
0.90
0.85
-8.75 Yarma 9.10
0.00
-0.13 0.00 -0.13
-0.88 -6.60 6.75
-0.90
-7.35
7.50

Yukarıda alanları hesaplanan kesitlerin birisi dolgu diğeri yarmadır ve aralarındaki

uzaklık s=20 m olsun. Bu iki kesit arasındaki kazı ve dolgu miktarı,
0.00 − 0.13 − 1.05 − 1.15 − 0.95 − 0.13 0.00
2Fd =
0.00 − 6.50 − 7.95 4.10 8.10 6.70 0.00
Fd = 11.095 − ( −18.9515 ) = 29.971 → Fd = 14.9855 m 2
0.00 − 0.13 − 0.90 0.85 1.04 0.90 - 0.88 − 0.13 0.00
2Fy =
0.00 6.75 7.50 9.10 − 3.15 − 8.75 - 7.35 − 6.60 0.00
2Fy = 15.5845 − ( −21.7495 ) = 37.334 → Fy = 18.667 m 2
58
 Geometrik Nivelman

Fd ⋅ s 14.9855 ∗ 20.00 299.71

k= = = = 8.906 m
Fd + Fy 14.9855 + 18.667 33.6525
l = s - k = 20.000 - 8.906 = 11.094 m
Fd ∗ k 14.9855 ∗ 8.906
Vd = = = 66.730 m 3 dolgu miktarı
2 2
Fy ∗ l 18.667 ∗ 11.094
Vy = = = 103.546 m 3 kazı miktarı
2 2

2.8.4.3. Kesitlerin Biri Dolgu ya da Yarma Diğeri Karışık

a
0.00
0.00 A −0.08
− 0.28 −0.25
3.85
− 13.40 C 12.50
− 0.94
DOLGU B
Fd2
− 14.70 Fd1 D −1.18
−1.06 14.20
− 1.42 3.85 0.45
− 8.95 6.20

0.00 0.30
YARMA
− 0.29 0.00 15.12
Fy
− 13.50 −0.07
3.85 −0.26
DOLGU
− 1.05 12.80
Fd3 b −1.12
− 14.22
13.56
−1.34
− 9.75

a-b çizgisinin solunda kalan yerlerdeki hacim hesabı, kesitlerin her ikisinin de aynı
olması durumuna göre; sağında kalan yerlerdeki hacim hesabı ise kesitlerden birinin
dolgu, diğerinin yarma olması durumuna göre yapılır.

Fd1 ve Fd2 alanlarının hesabı için öncelikle C noktasının koordinat değerlerinin

hesaplanması gerekir.
− 0.25 − 0.00 − 0.25
m AB = = = −0.02
12.50 12.50
C noktasının eksene uzaklığı, D noktasının eksene uzaklığı olan 3.85 m değerine
eşittir. C noktasının yüksekliği ve koordinat değerleri,
H C = H A + 3.85 ∗ m AB = 0.00 + 3.85 ∗ ( −0.02) = 0.00 − 0.077 = −0.077 m ≅ −0.08 m
− 0.08
3.85
şeklinde bulunur.

59
 Geometrik Nivelman

0.00 − 0.28 − 0.94 − 1.42 − 1.06 − 0.08 0.00

2Fd1 = = 42.649 − 2.981 = 39.668 m 2
0.00 − 13.40 − 14.70 − 8.95 3.85 3.85 0.00
Fd1 = 19.834 m 2
− 0.08 − 1.06 − 1.18 − 0.25 − 0.08
2Fd2 = = −13.174 − ( −31.0725 ) = 17.8985 m 2
3.85 3.85 14.20 12.50 3.85
Fd2 = 8.9492 m 2
0.00 − 0.29 − 1.05 − 1.34 − 0.07 0.00
2Fd3 = = 33.9123 − 9.2023 = 24.71 m 2
0.00 − 13.50 − 14.22 − 9.75 3.85 0.00
Fd3 = 12.355 m 2
− 0.07 − 0.26 − 1.12 0.30 0.45 − 0.07
2Fy = = −4.899 − ( −17.7635 ) = 12.8645 m 2
3.85 12.80 13.56 15.12 6.20 3.85
Fy = 6.43225 m 2

20.00 ⋅ Fd 2 20.00 ∗ 8.9492

Fy k= = = 11.64 m
k Fd 2 + Fy 8.9492 + 6.43225
l = 20.00 − k = 20.00 − 11.64 = 8.36 m
Fd2 O
ℓ

Fy 6.43225
Vy = ⋅l = ⋅ 8.36 = 26.89 m 3 Kazı miktarı
2 2
F +F 19.834 + 12.355
Vd1 = d1 d3 ⋅ 20.00 = ⋅ 20.00 = 321.89 m 3
2 2
Fd2 8.9492
V d2 = ⋅k = ⋅ 11.64 = 52.08 m 3
2 2
Vd = Vd1 + Vd2 = 321.89 + 52.08 = 373.97 m 3 Toplam dolgu miktarı

2.8.4.4. Kesitlerin İkisi de Karışık

1+540 Her iki kesitin solunda ve sağında kalan
a
alanlar aynı tür ise (yandaki şekilde olduğu
Fy1
gibi), sol ve sağ taraf için ayrı ayrı 1.
Fd1 durumda açıklandığı şekilde yarma ve
dolgu hacimleri hesaplanır. Aksi takdirde 2.
1+560 durumda açıklandığı şekilde hesap yapılır.
Fy2

Fd2
b

60
 Geometrik Nivelman

Örnek:
2 2
Fd1=6.14 m Fy1=13.48 m Vd=?
2 2
Fd2=8.25 m Fy2=14.72 m Vy=?

İki kesit arasındaki uzaklık=1560–1540=20 m

Fd 1 + Fd 2 6.14 + 8.25
Vd = ⋅s = ⋅ 20.00 = 143.90 m3
2 2
Fy 1 + Fy 2 13.48 + 14.72
Vy = ⋅s = ⋅ 20.00 = 282.00 m 3
2 2

2.9. Nivelmana Etki Eden Hatalar

2.9.1. Düzenli (Sistematik) Hatalar

1. Küreselliğin (Yerin Eğriliğinin) Etkisi

si si’ gi = Geri okuma

ii=İleri okuma
dhi dhi’
R 2 + s 2 = (R + dhi )2
gi ii
R 2 + s 2 = R 2 + 2 ⋅ R ⋅ dhi + dhi2
dh
Dünyanın yarıçapı R ve s uzaklığına göre,
R dhi çok küçük olduğundan dh i2 ihmal
R
edilebilir. Bu durumda,
s2
O dhi ≅
2 ⋅R
olur.

dh i = dh i' eşitliği sağlandığı anda hata giderilmiş olur. Bunun için de alet, miraların
ortasına kurulmalıdır (si=si’ olmalıdır). si nin bazı değerleri için bu hatanın etkisi
hesaplanırsa, aşağıdaki çizelgede verilen değerler elde edilir.
si 50 m 100 m 250 m 500 m 1 km
dhi 0.2 mm 0.78 mm 4.9 mm 1.96 cm 7.85 cm

2. Gözlem Ekseninin Kırılması (Simetrik Kırılma)

Gözlem ışını, geçtiği ortamın etkisiyle küçük bir sapmaya uğrar. Bu nedenle gözlem
ışını, bir doğru olmayıp eğri olur. Bu eğrinin yarıçapı R’,
R
Rı =
k

61
 Geometrik Nivelman

bağıntısı ile hesaplanır. Burada, R dünyanın yarıçapı, k ışığın kırılma katsayısıdır.

Türkiye için ortalama kırılma katsayısı k=0.13 olarak alınır. Işığın kırılmasının her bir
mira okumasına etkisi, küreselliğin etkisine benzer şekilde,
s2 s2 s2
dhk = = = ⋅k
2 ⋅ Rı 2 ⋅ R 2R
k
hesaplanır. Alet ortaya kurulmak suretiyle hatanın etkisi ortadan kaldırılabilir. Işığın
kırılmasının etkisini azaltmak için gözlem ışınları, yerden en az 70 cm yüksekten
geçmelidir.

3. Simetrik Olmayan Kırılma

Arazinin eğiminin fazla olduğu durumlarda,
dhg dhi ışığın kırılması farklı ortamlarda olmakta ve bu
hata ortaya çıkmaktadır.
B
s2 
A dhg = ⋅ kg 
dhg≠dhi 2⋅R 
 → dhg ≠ dhi
s2
dhi = ⋅ k i 
2⋅R 
Bu hatanın etkisini azaltmak için, nivelman yolu, sabit eğimli arazi olarak
seçilmemelidir.

4. Artık Eğim Hatası

Bu hata düzeç kabarcığının iyi ortalanmamasından ileri gelir. Bundan dolayı ortaya
çıkacak hatayı e ile gösterirsek, bunun geri ve ileri okumalara etkisi,
dhe g = s g ⋅ e

dhe i = s i ⋅ e dhe
e
A düzeç duyarlığı olmak üzere, hata miktarı, s
dhe (mm ) = 10 − 4 ⋅ 3 ⋅ s i(m ) A cc
eşitliği ile verilmektedir. Hatanı giderilmesi için alet, iki miranın ortasına kurulmalıdır.
Örnek:
s = 50 m, A = 25 cc olarak verildiğine göre dhe artık eğim hatasını hesaplayalım.

dhe (mm) = 10 − 4 ⋅ 3 ⋅ 50 (m) ⋅ 25 = 0.015 ⋅ 5 = 0.075 mm

dhe = 0.075 mm

5 . Alet ve Miranın Yere Batmasının Etkisi

Hatanın etkisini azaltmak için mira, mümkün olduğunca sabit ve sert zeminlere
tutulmalı ve alet de sert zeminlere kurulmalıdır.

62
 Geometrik Nivelman

6. Miranın Eğik Tutulmasından Doğan Hata

Mira dα kadar eğik tutulursa, okunması gereken değerden dr kadar fazla bir değer
okunur.

OAB üçgeninde → r 2 + da' 2 = (r + dr ) 2

A da’ B Gözlem ekseni
dr
C da Mira da' 2 = 2r ⋅ dr + dr 2

r ABC üçgeninde → da' 2 = dr 2 + da 2

r dr 2 + da 2 = 2r ⋅ dr + dr 2
dα
da 2 = 2r ⋅ dr (1)
O
OCB üçgeninde → da = r ⋅ dα

da’nın bu değeri (1) eşitliğinde yerine konulursa,

1
r 2 ⋅ dα 2 = 2r ⋅ dr → dr = ⋅ r ⋅ dα 2
2
olur.
Örnek 1: r=3.5 m, dα=1E için dr=?
1 1 1o 1 1
dr = ⋅ r ⋅ d α 2 = ⋅ 3 .5 ⋅ ( o ) 2 = ⋅ 3 .5 ⋅ ( ) 2 = 0.000533 m = 0.5 mm
2 2 ρ 2 57.2958
Örnek 2: r=3.5 m, dα=20.5 için dr=?
1 1 2 o.5 1 2. 5
dr = ⋅ r ⋅ d α 2 = ⋅ 3 .5 ⋅ ( o ) 2 = ⋅ 3 .5 ⋅ ( ) 2 = 0.0033 m = 3.3 mm
2 2 ρ 2 57 . 2958

Mira, dikkatlice dik tutulursa, mira eğikliğinin etkisi ihmal edilebilir. Bir mira,
Çıplak gözle ±20.5 (=0.952 mm/m),
Çekülle ±10.5 (=0.343 mm/m),
Küresel düzeçle ±00.5 ∼10 (=0.038 ∼ 0.152 mm/m)
Küresel düzeç ve mira destekleri ile ±0E.1 (=0.002 mm/m)
lik bir hata ile dik tutulabilir (Banger, 1981).

7. Paralaks Hatası
Düzece yandan bakılırsa kabarcık, p kadar
p
kaymış görülür. n noktada hata, geri-ileri
okumalarında çift etki göstereceğinden bu
kaymanın etkisi, 2p ⋅ s i ⋅ n dir. Hata
Kabarcık ucu
Düzeç camı
sistematiktir. Bu hatanın yok edilmesi için
Düzeç kabarcığı
düzece tam karşıdan; kontrol için bir kere
sağdan bir kere de soldan bakılmalıdır.

63
 Geometrik Nivelman

Eğer düzece, bazen sağdan bazen de soldan bakılırsa hata tesadüfidir. Bu durumda
S
hata, 2p ⋅ s i ⋅ n = 2p ⋅ s i ⋅ = p ⋅ 2s i ⋅ S olur.
2s i

2.9.2. Düzensiz (Tesadüfi) Hatalar

1. Mira bölümlerinin tesadüfi ortalama hatası,

2. Mira üzerinde tesadüfi ortalama okuma hatası,
3. Nivelman yolunun değişik eğimde olması dolayısıyla ışığın kırılmasının ortalama
hatası,
4. Düzeçlemeden doğan ortalama hata,
5. Eşit olmayan hedef uzaklıklarından doğan ortalama hatalardır.

64