Sampun kawuningan bilih nyinau basa Jawi punika kalebet awrat tinimbang basa
manca, kamangka ingkang sinau (siswa) kathahipun tiyang Jawi piyambak, ateges nyinau
basanipun piyambak dipunraosaken ewet. Kaprihatosan sanesipun, kathah para mudha lan
lare samenika mboten saged ngginakaken basa Jawi kanthi laras lan leres, sauger matur
ceplas-ceplos mboten nggatekaken unggah-ungguh lan undha-usuking basa. Budi pekerti,
saget ngginakaken basa Jawi, nyurasa lan nguri-uri budaya, dados kawigatosan wonten ing
pasinaon Basa Jawi.
Kawiwitan tahun 2005, adhedhasar SK Gubernur Propinsi Jawa Tengah, babagan
Kurikulum Basa Jawi dados pelajaran baku (wajib) wonten ing sekolah SD, SMP, lan SMA/
SMK saged minangka cara mangsulaken jati dhiri tiyang Jawi supados hanjawani.
Modul punika namung seratan prasaja kangge ngawikani miwah nggampilaken
piwulangan basa tuwin sastra Jawi murih gangsar lan gancaring para siswa lan dwija
anggenipun sesarengan memetri basa Jawi ing madyaning pamulangan. Seratan menika
sampun kajumbuhaken kaliyan Kurikulum Enggal ingkang dipunadani dening Kanwil
Pendidikan dan Kebudayaan Propinsi Jawa Tengah. Kanthi nyinaoni modul menika,
dipunajab saged hanambahi kepinteran limang babagan aspek basa, antawisipun;
mirengaken, micara, maos, nyerat, lan nyurasa sastra budaya Jawi.Satemah saged
handadosaken tambahing guna wonten ing pagesangan masyarakat.
Awit saking cubluk lan kekiranganipun panyerat nggenya ngronce modul menika,
panyaruwe para mitra dwija sanget kaajeng-ajeng murih langkung sampurna lan saenipun.
Sugeng hanyinaoni!
Mugi rahayu ingkang samya ngudi pakerti.
Nuwun
Panyerat
TIM PENYUSUN SERDHEN
MGMP BASA JAWA SMK
KABUPATEN TEMANGGUNG
Ketua
Tri Kusumawati, S. Pd
Hedi Santoso, S. Pd
Sekretaris
Nugroho Imam Saputra, S. Pd
Sida Sari Agustin, S. Pd
Bendahara
Rayon Suciati, S.S
Laeli Maftukhah, S. Pd
Anggota
Dra. Sri Wahyuni Eko Niken Rini, S. Pd
Niko Dewi, S. Pd Arifatul Amiroh, S. Pd
Sumarjo, S. Pd Whafik Muhammad, S. Pd
Eti Listiyaningsih, S. Pd Susi Kristanti, S. Pd
Impin Suniyah, S. Pd Maylina Dewi N F, S. Pd
Jathu Akbar A, S. Pd Sudarwanto, S. Pd
Zaenal Iksan, S. Pd Sodiq Handayani, S. Pd
Ahmad Arifin S. Pd Fidiyati, S. Pd
Tri Ari Hardiyanti, S. Pd Dwi Astuti, S. Pd
Agus Budiyanto, S. Pd Mursilah, S. Pd
WULANGAN I
TEMBANG KINANTHI
A. Kompetensi Inti
KI-1: Menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang dianutnya.
KI-2: Menghayati dan mengamalkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, peduli
(gotong royong, kerjasama, toleran, damai), santun, responsif dan proaktif dan
menunjukkan sikap sebagai bagian dari solusi atas berbagai permasalahan dalam
berinteraksi secara efektif dengan lingkungan sosial dan alam serta dalam
menempatkan diri sebagai cerminan bangsa dalam pergaulan dunia.
KI-3: Memahami, menerapkan dan menganalisis pengetahuan faktual, konseptual,
prosedural dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu
pengetahuan, teknologi, seni, budaya, dan humaniora dengan wawasan
kemanusiaan, kebangsaan, kenegaraan, dan peradaban terkait penyebab fenomena
dan kejadian, serta menerapkan pengetahuan prosedural pada bidang kajian yang
spesifik sesuai dengan bakat dan minatnya untuk memecahkan masalah.
KI-4: Mengolah, menalar, dan menyaji dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait
dengan pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri, bertindak
secara efektif dan kreatif, serta mampu menggunakan metoda sesuai kaidah
keilmuan.
Macapat iku tembang tradhisional ing tanah Jawa. Saben pada (bait) tembang macapat
nduweni baris ukara sing diarani gatra, saben gatra nduweni sawetara wanda (suku kata)
tinamtu, lan dipungkasi nganggo uni aksara sing diarani lagu. Biasane macapat dimaknai
minangka maca papat-papat, yaiku cara maca saben patang gatra. Ana kang nafsirke tembang
macapat yaiku reriptan kanthi paugeran tartamtu, kang pamacane kudu dilagokake lan bisa
diiringi wirama gendhing. Tuladha karya sastra Jawa sing ditulis jroning tembang macapat
kalebu Serat Wedhatama, Serat Wulangreh, lan Serat Kalatidha.
8 u
8 i
8 a
6
8 i
8 a
8 i
GLADHEN 1
Wangsulana pitakon ing ngisor iki kanthi patitis!
1. Sebutna watake tembang Kinanthi!
2. Kepiye guru gatra, guru wilangan, lan guru lagune tembang Kinanthi ing dhuwur?
3. Apa wae nilai-nilai kang kinandhut ana tembang Kinanthi ing dhuwur?
4. Pitutur luhur apa kang bisa kotemokake ing tembang Kinanthi ing dhuwur?
5. Pitutur luhur kang kotemokake ing tembang Kinanthi kang kowaca apa isih jumbuh yen
dicakake/ diterapake ing jaman saiki?
GLADHEN 2
Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha (X) a, b, c, d, utawa e
tumrap wangsulan kang kokanggep bener!
1. Serat Wedhatama iku anggitane….
a. KGPAA Pakualam
b. KGPAA Suryamentaram
c. KGPAA Mangkunegara IV
d. KGPAA Hamengkubuwana IX
e. KGPAA Mangkubumi/ KGPAA Pakubuwono
2. Marma den taberi kulup
Angulah lantiping ati
Rina wengi den anedya
Pandak-panduking pambudi
Bengkas kahardaning driya
Supadya dadya utami
Pratelan kang ngandharake kahanan tembang kasebut yaiku….
a. dumadi saka 1 pada, 6 gatra
b. dumadi saka 1 gatra, 6 pada
c. dumadi saka 1 wanda, 6 gatra
d. dumadi saka 1 gatra, 6 wanda
e. dumadi saka 1 pada, 6 wanda
3. Surasane tembang ing dhuwur yaiku….
a. aweh pitutur marang wong apik
b. bocah-bocah padha sinau seka awan tekan bengi
c. pitutur bener sanadyan saka wong asor drajade becik ditindakake
d. pitutur bener iku ditindakake menawa diwulangake dening wong luhur drajade
e. bocah-bocah kudu sregep sinau awan bengi supaya dadi manungsa kang utama
4. Watake tembang kang seneng, tresna asih. Cocok kanggo lantaran ngandharake pitutur,
ngetokake rasa tresna asih, yaiku….
a. Mijil
b. Sinom
c. Kinanthi
d. Maskumambang
e. Dhandhanggula
5. Pathokane tembang Kinanthi yaiku….
a. 8i, 8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a
b. 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i
c. 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u
d. 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7a
e. 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8a, 7a, 8i, 12a
6. Ing ngisor iki sing ora kalebu gunane tembang macapat yaiku….
a. parikan lan dhagelan
b. ngarang kapustakan Jawi
c. lagu kethoprak lan wayang wong
d. nggawe sengsara wong kang maca
e. bawa utawa nggerongi gendhing
7. Unen-unen utawa tetembungan sing dienggo ing tembang diarani….
a. laras
b. pelog
c. cengkok
d. pathet
e. cakepan
8. Ing ngisor iki sing kalebu tembang macapat yaiku….
a. pocung, gambuh, girisa, kinanthi
b. maskumambang, durma, mijil, pangkur
c. gambuh, megatruh, dhandhanggula, juru demung
d. sinom, durma, wirangrong, kinanthi
e. asmaradana, sinom, mijil, balabak
9. “Bengkas kahardaning driya”
Pethilan tembang ing dhuwur tegese tembung “driya” yaiku….
a. ati
b. rasa
c. dhadha
d. penggalih
e. thuthuk
10. Sing kalebu tembang tengahan yaiku….
a. durma
b. dhandhanggula
c. wirangrong
d. megatruh
e. maskumambang
Tugas Portofolio
Gawea cakepan tembang Kinanthi kanthi paugeran ing ngisor iki nganggo basamu dhewe!
Guru
Guru Gatra Guru Lagu Ukara
Wilangan
1 8 u
2 8 i
3 8 a
4 8 i
5 8 a
6 8 i
Tugas Praktik
Coba tembangna ing ngarep kelas tembang Kinanthi iku!
Paraf Wong
Biji
Tuwa
WULANGAN 2
GEGURITAN
Geguritan iku kalebu puisi Jawa modheren, amarga ora kaiket ing aturan kayadene
tembang. Geguritan bisa karipta amarga ana inspirasi (angen-angen). Geguritan mujudake
karya kang sipate pribadhi, mula geguritan panganggit siji lan sijine beda-beda. Angen-angen
kang ana sajrone pikirane pengarang banjur diolah supaya dadi geguritan kang dikarepake
penganggit. Kanthi mangkono, geguritan iku basane katon endah, bisa migunakake
purwakanthi, dwipurwa, seselan, lan liya-liyane. Geguritan iku nduweni nilai-nilai utawa
amanat kang bisa kapethik kanthi diparafrasekake dhisik. Marafrasekake geguritan iku ateges
nganalisis utawa ngudari ukara-ukara geguritan supaya maksude bisa katangkep. Geguritan
iku kawujud saka tema, pamilihaning tembung uga nganggo sarana retorika lan majas. Sarana
retorika lan majas paedahe kanggo gawe geguritan endah lan enak kawaca. Ana saperangan
bab kang njalari geguritan iku dadi endah, antarane yaiku;
a. cekak yaiku ora wujud ukara sing nggladrah
b. menthes yaiku tembunge duwe makna kang jero
c. endah ngemu purwakanthi swara, sastra, utawa basa
d. tembunge pilihan
Jinis Geguritan
a. Puisi Jawa gagrag lawas
yaiku puisi Jawa kang migunakake basa Jawa kuna lan kaperang ana ing pupuh-pupuh
tembang, kawengku guru gatra, guru lagu, lan guru wilangan.
Paugerane puisi Jawa gagrag lawas yaiku;
Cacahing gatra saben sapada ora ajeg, nanging sathithike ana patang gatra.
Cacahing wanda saben gatrane ajeg, yaiku ana wolung wanda.
Dhong-dhing utawa guru lagune ing saben pungkasaning gatra nganggo purwakanthi
guru swara.
Lumrahe dipurwakani nganggo tembung sun gegurit utawa sun anggurit.
Puisi Jawa gagrag lawas lumrahe isi piwulang : Upamane bab tata karma
Sun Gegurit
GLADHEN 1
1. Gawea kelompok, saben kelompok bisa 4-5 siswa!
2. Golekka unsur intrinsik puisi Jawa gagrag lawas “Sun Gegurit” lan puisi Jawa gagrag
anyar “Lumunturing Budaya”!
3. Rembugan bebarengan, nilai-nilai apa wae kang kinandhut ana ing puisi Jawa gagrag
lawas “Sun Gegurit” lan puisi Jawa gagrag anyar “Lumunturing Budaya”!
4. Tulisen pitutur luhur ing sajroning puisi Jawa gagrag lawas “Sun Gegurit” lan puisi Jawa
gagrag anyar “Lumunturing Budaya” karo kahanan masarakat jaman saiki!
5. Parafrasekna puisi Jawa gagrag lawas “Sun Gegurit” lan puisi Jawa gagrag anyar
“Lumunturing Budaya” nganggo basamu dhewe!
6. Andharana garapan mau ing ngarep kelas!
GLADHEN 2
Wenehana tandha ping (X) ing aksara a, b, c, d, lan e kang koanggep bener!
Piwelinge Ibu
(Dening : Trie Yuna)
Ndhuk, anakku
Urip iku mung mampir ngombe
Ngombeya banyu segara
Senajan rekasa
Aja gampang sulaya
Pasuryane sumunar
Kawicaksanan sumebar
Kumenyar wibawaning rawi
Nduk, anakku
Mlakua mangetan
Susulen srengenge
Krubuhan gunung iku wis sakmesthine
Cegahen sambat sebut
Tetep madhep mantep anggonmu jumangkah
Yen wis tekan papan kang sinedya
Larasen tembang Kinanthi
Dakrangkul anggane
Sakala bantala horeg
Sumimpen rapet
Dhimpet
Aneng pulung ati iki
GLADHEN 3
1. Apa sing diarani geguritan?
2. Puisi gagrag lawas nduweni ciri apa wae?
3. Sajroning geguritan uga ana istilah parafrase, apa tegese parafrase iku?
4. Sajroning geguritan lafal iku duwe teges apa?
5. Apa sing dimaksud wiraga sajrnoning maca geguritan iku?
Tugas Portofolio
Gawea geguritan kanthi tema bebas!
Tugas Praktik
Geguritan sing kok gawe iku wacakna ing ngarep kelas!
Paraf Wong
Biji
Tuwa
WULANGAN 3
Teks Deskripsi tentang Pakaian Adat Jawa
Seni Busana Jawa miturut seni busana kraton dibedake dadi loro yaiku :
1. Busana kakung
2. Busan putri
Seni Busana penganten Jawa miturut gagrake (corake) busana ana loro yaiku :
1. Gagrak Surakarta
2. Gagrak Ngayogyakarta
Busana Kakung
1. Dhestar / Blangkon / kuluk
Dhestar iku digawe saka iket. Iket iku tali kang digunakake kanggo tutup sirah, lan
anggone nganggo ditaleke kanthi kenceng. iket tegese wong yen duwe pamikiran utawa
penggalih kudu kenceng ora gampang kena ombang ambinge kahanan utawa bujuking
wong liya. Lan ditimbang timbang kanthi mateng.
2. Beskap / atela / surjan
Beskap iku kalebut rasukan pramila minangka dados tiyang jawa kedah ngrasuk agami
manembah ing ngarsane gusti ingkang Maha Agung kanthi tansah nindakake punapa
dhawuh dhawuhe lan ninggal kabeh larangane.
3. Stagen / lonthong
Stagen / lonthong iku anggone nganggo diubedake ana ing weteng dadi tegese manungsa
iku kudu ubed (temen) anggone golek rejeki kanggo nyukupi kabutuhane.
4. Epek timang
Epek tumrap wong jawa nduweni teges yen pengin dhuweni pagaweyan sing apik kudu
epek (apek, golek, luru) seserepan (ilmu) kang migunani. Sajroning golek ilmu kudu
tekun, teliti, cermat supaya bisa kanggo sangu golek pagaweyan sing kepenak.
Timang ngemu pralambang yen ilmu kang disinauni mau dipahami nganti cetha lan
gamblang, ora bakal nduweni rasa samang samang (kwatir).
5. Nyamping / jarik
Sinjang utawa jarik iku awujud mori dawa kanggo nutupi awak sadawane sikil. Jarik
nduweni surasa aja gampang serik, tegese aja gampang meri (iri) marang wong liya. Yen
ta ngadhepi perkara kudu ngati – ati, ora grusa - grusa lan gampang nesu (emosional).
6. Wangkingan / keris / dhuwung
Keris uga disebut curiga, wadah keris disebut warangka. Keris dianggo ana ing buri awak,
keris lan warangkane iku duweni lambang manunggaling kawula Gusti, ya antarane
manungsa kang dadi ciptaane lan Gusti kang nyiptakake.amarga keris manggone ana ing
buri mula duweni teges yen manungsa manembah ing ngarsaning gusti kudu bisa
ngungkurke godhaning setan kang nggridu manungsa yen tumindak becik.
7. Canela / selop
Canela kerata basane yaiku canthelna jroning nala, canela padha tegese karo cripu, selop.
Canela iku dianggo ana sikil, tegese anggone manembah ana ngarsaning Gusti iku saka
lair nganti tekan batin sujud ana ngarsaning Gusti ingkan Maha Agung, jroning ati mung
sumeleh, pasrah marang panguasaning Gusti.
Busana Putri
1. Ukel utawi sanggul
2. Kebayak
3. Semekan
4. Stagen
5. Jamuran dan slepe (kaya epek timang)
6. Nyamping / sinjang
7. Canela
Busana Penganten
Busana penganten wonten pinten-pinten jinis, kadosta;
1. Busana penganten basahan (gerbong kandem), dumadi saking;
a. kuluk warni klawu
b. sumping sekar mlathicacah kalih iji
c. kalung ulur (kalung panjang)
d. dodot panjang sekawan setengah meter
e. dhuwung mawi oncen sekar
f. epek lan timang
g. ukup cacah tigang iji
h. buntal
i. lancingan (clana) cindhe abrit
j. selop
2. Busana penganten basahan putri, dumadi saking;
a. cundhuk mentul cacah pitung iji
b. penetep
c. centhung cacah kalih
d. suweng (giwang)
e. kalung cekak
f. roncen sekar (gajah ngoling)
g. cundhuk jungkat
h. dodot panjang sekawan setengah meter
i.nyamping cindhe abrit
j.slepe
k. gelang
l.buntal
m. selop
3. Busana penganten sikepan (kanigaran), dumadi saking;
a. kuluk kanigara (warni cemeng mawi seret jene)
b. sumping sekar mlathi cacah kalih iji
c. rasukan pethak (hem) ngagem dhasi kupon
d. sikep (jas)
e. kalung ulur (kalung panjang)
f. sabuk bara cindhe abrit
g. epek timang
h. dhuwung
i. nyamping
j. selop
4. Busana penganten sikepan putri, dumadi saking;
a. cundhuk mentul cacah pitung iji
b. penetep
c. centhung cacah kalih
d. suweng (giwang)
e. kalung cekak
f. roncen sekar (gajah ngoling)
g. kebaya border panjang
h. gelang
i. nyamping
j. selop
5. Busana penganten kasatriyan, dumadi saking;
a. blangkon
b. sumping sekar mlathi cacah kalih iji
c. beskap/ atela
d. kalung ulur (kalung panjang)
e. sabuk bara indhe abrit
f. epek lan timang
g. dhuwung mawi ronce sekar
h. nyamping
i. selop
Busana penganten putri sami kalihan busana penganten sikepan putri, naming kebaya
dipun angkah sami kalihan beskap penganten kakung.
6. Busana penganten langenharjan, dumadi saking;
a. kuluk kanigara cemeng mawi seret jene/ blangkon
b. rasukan pethak (hem) mawi dasi kupon
c. rompi cemeng
d. beskap langenharjan
e. kalung ulur
f. sabuk bara abrit
g. epek lan timang
h. nyamping
i. selop
Busana penganten putri sami kalihan busana sikepan putri.
Wacana Deskripsi
1. Nyritakake maneh isine wacan
Wacan diwaca ancase supaya bisa mangerteni informasi apa kang kaandhut ing
wacan kasebut. Sawise mangerteni biasane bakal nularake marang wong liya, bisa
lumantar lesan uga bisa lumantar tulisan. Carane nyritakake isine wacan iku nganggo
basane dhewe-dhewe, sing penting informasi kang kaandhut sajroning wacan mau bisa
ditampa wong liya kanthi bener lan pener. Langkah-langkah nyritakake isine wacan
marang wong liya, yaiku ;
a. maca teks kanthi premati, yen perlu dibolan-baleni supaya paham tenan
b. nemokake isi saben paragraf ing wacan kasebut
c. gathukake isine paragraf siji tumeka paragraf pungkasan
d. nyritakake isine wacan nganggo basane dhewe, nanging informasi kang kaandhut ora
owah
2. Nulis Teks Deskripsi Busana Adat Jawa
Wacan deskripsi yaiku wacan kang nggambarake prastawa, kedadeyan, apa dene
gegambaraning samubarang prakara kanthi cetha lan rinci. Dene ancase wacan deskripsi
iku kanggo menehi katrangan utawa informasi marang pamaca babagan sawijining bab
supaya pamaca bisa nduwe gambaran kaya-kaya pamaca ngerteni dhewe apa sing
diandharake ing wacan kasebut. Mula, nalika nggawe karangan deskripsi iku awake dhewe
bisaa nggambarake kanthi cetha lan rinci supaya ora nuwuhake bab-bab kang multitafsir
apa dene ora bisa ditampa dening para pamaca.
Carane nulis teks deskripsi yaiku ;
a. nemtokake tema (ing piwulangan iki temane yaiku busana adat Jawa)
b. ngumpulake informasi kang magepokan karo tema sing dip[ilih
c. gawe cengkorongan tulisan
d. ngembangake cengkorongan dadi tulisan kang endah
GLADHEN 1
Ageman tradhisional adat Jawa utawa kang diarani busana kejawen kanggone masarakat
Jawa nduweni pralambang lan piwulang sinandhi kaya dene ajaran supaya nyembah marang
Gusti kang Murbeng Dumadi lan sapiturute. Wiwit saka sing dienggo ing sirah nganti sikil
iku nduweni makna filosofi dhewe-dhewe.
Kanggo tutupe sirah, masarakat Jawa nduweni busana adat kang diarani Blangkon.
Blangkon iku kagawe saka kain bathik lan dienggo dening para priya minangka kalengkapan
busana tradhisional. Saben wilayah biyasane uga nduweni modhel blangkon kang beda-beda.
Umpamane blangkon ing wilayah Surakarta nduweni ciri khas bageyan mburine rata, dene
blangkon saka Ngayogyakarta njendhol.
ciri khas kasebut adhedhasar adat lan tradhisine masarakat ing jaman ndhisik. Blangkon
Ngayogyakarta nduweni bentuk njendhol ing bageyan mburine amarga nalika semono para
kakung nduweni pakulinan ndawakake rambut, banjur ditaleni mandhuwur. Rambut kang
ditaleni mau banjur digelung lan dibungkus, mula dadi jendholan kaya dene blangkon
Ngayogyakarta iku. Dene blangkon Surakarta nduweni bentuk rata ing bageyan mburine
amarga nalika semono masarakate nduweni pakulinan ngethok rambute amarga saka
pengaruh tradhisi Walanda.
Yen ditonton saka makna filosofine, blangkon modhel Surakarata kang ora ana jendholane
iku nduweni makna, loro kalimat syahadat iku tumrape masarakat Jawa mligine ing
Surakarata digunakake kanggo nyawijekake kekarepan lan pikiran. Sing nomer loro,
blangkon kang dienggo kanggo panutup sirah pralambang katemune jagad cilik lan jagad
gedhe.
Tekane bangsa Walanda ing Indonesia pancen menehi pengaruh kang gedhe tumrap
kabudayan Jawa. Amarga pengaruhe bangsa Walanda iku uga banjur masarakat Jawa kenal
busana jas kang diarani beskap. Beskap iku asale saka tembung Walanda “beschaafd” sing
artine kabudayan.
Beskap kang dijangkepi benik ing sisih kiwa lan tengen iku minangka tandha menawa
wong Jawa iku nalika nindakake apa wae mesthi dinik-nik utawa dipikirake kanthi pratitis.
Apa wae sing ditindakake aja nganti mitunani tumraping liyan.
Saliyane beskap, jarik utawa sinjang iku uga kalebu ageman tradhisional adat Jawa kang
nduweni ciri khas. Jarik dinggo kanggo nutupi awak saka bangkekan nganti polok. Jarik iku
nduweni makna filosofis menawa dadi manungsa iku aja gampang serik karo liyan.
Panganggone jarik tumrape masarakat Jawa iku biyasane nggunakake wiru. Cacahe wiron
iku biyasane ganjil, bisa telu utawa lima. Cacahe wiron kang ganjil iki nduweni karep
menawa wong urip iku sejatine during jangkep. Isih ana sing kudu digoleki, yaiku amal
ibadah marang Gusti kang Maha Agung. Jarik kang dikantheni wiru iku dikarepake supaya
manungsa tansah eling nalika nindakake samubarang aja nganti kleru.
Saliyane kang wis disebutake ing dhuwur mau, ing Jawa uga nduweni canela. Canela
utawa sandhal selop iku diothak-athik gathuk saka tembung canthelna jroning nala (ati).
Canela kang dinggo ing sikil iki maknane supaya manungsa nalika sujud manembah marang
Gusti kang Murbeng Jagad, kudu diniati lahir bathin. Ing atine mung pasrah lan semeleh
tumrap kuwasane Gusti.
GLADHEN 2
Wenehana tandha ping (X) ing aksara a, b, c, d, lan e kang koanggep bener!
1. Blangkon iku busana adat Jawa kang dienggo ana ing….
a. sirah
b. awak
c. lengen
d. geger
e. sikil
2. Beskap iku asale saka tembung beschaafd kang tegese….
a. klambi
b. ageman
c. busana
d. kabudayan
e. kaendahan
3. Busana adat Jawa sing biyasane dienggo dening bocah wadon diarani….
a. beskap
b. kebaya
c. sarung
d. bathik
e. rok
4. Namung trahing ngaluhur ingkang kepareng ngagem bathik. Tembung trah nunggal teges
karo tembung….
a. pamomong
b. abdi
c. keturunan
d. sentana
e. punggawa
5. Basa kanthi unggah-ungguh sing bener tumrap wong kang luwih tuwa kuwi mujudake
kabudayan kang adiluhung. Tembung adiluhung nunggal teges karo tembung….
a. adicara
b. kuwasa
c. luhur
d. jumbuh
e. gedhe
6. Jarik iku uga sinebut….
a. canela
b. sinjang
c. beskap
d. kebaya
e. wiru
7. Canela kerata basane yaiku canthelna jroning nala. Tegese nala yaiku….
a. sirah
b. rambut
c. tangan
d. sikil
e. ati
8. Corak bathik ing sisih kiwa iku jenenge corak….
a. sido asih
b. sido mukti
c. sido luhur
d. sido drajat
e. sido mulya
9. Bagus kae awake kuru semangka tegese….
a. gering banget
b. lemu banget
c. mangane akeh
d. entheng banget
e. bunder banget
10. Lambe satumang kari samerang. Paribasan iku tegese…
a. wis kepenak malah golek rekasa
b. seneng umuk nanging ora sembada
c. dituturi bola-bali meksa ora digugu
d. wong sing sarwa kecukupan
e. rumangsa ngapusi, nanging sejatine malah diapusi
Tugas Portofolio
Paraf Wong
Biji
Tuwa
WULANGAN 4
Teks Eksposisi tentang Gamelan
Teks Eksposisi
Paragraf eksposisi yaiku salah sawijining wacana, kang tujuane/ ancase kanggo njabarake/
maparake wawasan, kanthi njlentrehake, menehi pangerten, nerangake sawijining bab, utawa
ngaturake informasi kanggo sing maca, supaya bisa nampa utawa narima isine wacan.
Wacana eksposisi adate digunakake kanggo mbabar kawruh utawa ilmu, definisi, pangerten,
cak-cakan sawijining kegiyatan, metodhe, cara, lan proses dumadi sawijining kedadeyan
utawa bab. Sipate paragraph eksposisi yaiku ilmiah/ nonfiksi. Sumbere paragraph eksposisi
kasebut bisa saka kasil pengamatan, panaliten, utawa pengalaman.
GLADHEN 1
Gamelan
Gamelan utawi gangsa mujudaken satunggaling kagunan (seni) tumrap tiyang Jawi.
Gamelan dumadi saking pinten-pinten rericikan pentatonis ingkang awujud wilahan, pencon,
kebukan, saha ingkang mawa kawat. Menawi sampun dipuntabuh nengsemaken sanget.
Saged kawastanan, gamelan punika musik orkestranipun tiyang Jawi. Ricikan gamelan
ingkang semanten kathahipun menawi dipuntabuh kanthi leres saged nuwuhake laras ingkang
sekeca dipunmirengaken. Gamelan punika salah satunggaling instrumen ingkang adiluhung.
Buktinipun inggih punika, gamelan taksih tetep lestari ing jaman kina ngantos sakmenika.
Gamelan ugi saged ngiringi manekawarni pagelaran kadosta ringgit, kethoprak, ludruk, tari,
lan sanes-sanesipun. Mandar sakpunika gamelan kangge kolaborasi kalihan musik diatonik
kados keyboard, organ, band, lan campursari.
Wiwit saking raja dumugi sakpunika sami remen dhateng gamelan. Malah ugi kathah
tiyang mancanagari saking Swiss, Jepang, Amerika, Jerman, Prancis, Spanyol, Australia, lan
sapanunggalipun ingkang kesengsem saha gumun dhateng kaelokaning gamelan. Ing
saperangan nagari kasebut ugi wonten sekolah nggamel (nggangsa) mandar dados mata
kuliah tumrap para mahasiswa. Emanipun saha kosok wangsulipun, tumrap tiyang Jawi
(mliginipun para kaneman utawa generasi mudha) kirang remen dhateng gamelan, mandar
kepincut, kapikut kalihan musik mancanagari. Punika wolak-waliking jaman, tiyang manca
remen dhateng kagunan Jawi, tiyang Jawi remen dhateng musik manca. Pramila eman sanget
menawi tiyang Jawi ngantos kecalan lacak, kecalan kagunan gamelan. Punapa boten
sungsang buwana balik menawi benjang tiyang Jawi kawon pinter nabuh gamelan tinimbang
tiyang manca, tiyang Jawi kedhah sinau nggangsa dhateng mancanagari?
Tugas Portofolio
Gawea teks eksposisi babagan gamelan.
Paraf Wong
Biji
Tuwa
WULANGAN 5
AKSARA JAWA
Maca aksara Jawa iku kudu sabar lan tliti. Maca aksara Jawa, mligine sing awujud
paragraf-paragraf, kudu ngatekakae pamedhoting tembung sajroning ukara, lan pamedhoting
ukara sajroning paragraf. Panulisane aksara Jawa iku ora ana let (spasine). Mula, kowe kudu nduwe
kawruh tembung lan basa kang akeh supaya anggonmu medhot tembung utawa ukara nalika maca
aksara Jawa ora njalari owahing makna. Katrampilan maca lan nulis aksara Jawa bisa digladhi sithik
mbaka sithik.
B. Sandhangan
Sandhangan aksara Jawa iku ana 2, yaiku sndhangan swara lan sandhangan panyigeg.
Sandhangan swara cacahe ana 5, dene sandhangan panyigeg ana 4.
1. Sandhangan Swara
a. Wulu ( i ) minangka tandha swara “ i ”
Tuladha : siti = siti
b. Taling ( [ ) minangka tandha swara “ e “
Tuladha : kere = [k[r
c. Taling tarung ( […o ) minangka tandha swara “ o “
Tuladha : toko = [to[ko
d. Suku ( u ) minagka tandha swara “ u “
Tuladha : buku = buku
e. Pepet ( e) minangka tandha swara “ e “
Tuladha : setu = setu
Cathetan :
Aksara “ra” lan “la” ora kena dipepet, “ra” pepet diganti “pa” ceret, yaiku x, dene
“la” pepet kudu diganti “nga” lelet, yaiku X
2. Sandhangan Panyigeg (paten)
a. Layar ( / ) minangka tandha aksara “…r” (mati “r’)
Tuladha : semar = sem/
b. Wigyan ( h ) minangka tandha aksara “…h” (mati “h”)
Tuladha : gajah = gjh
c. Cecak ( = ) minangka tandha aksara “…ng” (mati “ng”)
Tuladha : gelang = gel=
d. Pangkon ( \ ) minangka tandha aksara sing mati ing pungkasaning tembung utawi
ukara, saliyane “ra”, “ha”, lan “nga”
Tuladha : jaran = jrn\
C. Aksara Mandaswara
1. Cakra “ra” ( ] ) kanggo aksara sing karangkep aksara “ra”
Tuladha : krakal = k]kl\, krungu = k]uzu, kripik = k]ipik\
Catehetan :
Aksara sing oleh sandhangan pepet ugi oleh cakra, kudu owah dadi “cakra keret”,
yaiku }
Tuladha : kreteg = k}teg\, precil = p}cil\
2. Cakra “la” ( L ) kanggo aksara kang karangkep aksara “la”
Tuladha : blaka = bLk, klilip = kLilip\, klewer = [kL[w/
3. Cakra “wa” ( W ) kanggo aksara sing karangkep aksara “wa”
Tuladha : swara = sWr, kwali = kWli, kwaci = kWci
4. Pengkal ( - ) kanggo aksara kang karangkep aksara “ya”
Tuladha : grapyak = g]p-k\, krupyuk = k]up-uk\, krepyak = k}p-k\
D. Angka Jawa
1 =1 6 =6
2 =2 7 =7
3 =3 8 =8
4 =4 9 =9
5 =5 10 = 10
Tuladha :
1. 2012 : 2012
2. 2013 : 2013
3. 1945 : 1945
4. Taun 2014 aku bali : taun\:2014:akubli
E. Aksara Murda
Aksara
No Pasangan Latin
Murda
.........®.....
1. ! Na
.
2. @ .........¯..... Ka
3. # .........°...... Ta
4. $ ........±...... Sa
5. % .........² Pa
6. ^ ........³..... Nya
7. & ........´..... Ga
8. * .......µ...... Ba
F. Aksara Swara
A I U E O
a i u e o
Gunane aksara swara;
1. Aksara swara iku aksara swatantra sing nglambangake vocal bebas. Ing sajroning Basa
Jawa, aksara swara iku ana 5 (lima) yaiku a, i, u, e, lan o. Aksara swara ora bisa dadi
pasangan, menawa dumunung ana ing saburine wanda sigeg, aksara sesigege wanda
kudu dipangku.
2. Gunane aksara swara dienggo nulisi tembung manca kang dicethakake, kayata;
Agustus, Ibrahim, Oktober, Usman, Inggris, Indonesia, lsp
3. Aksara swara ora kena dadi pasangan. Menawa dumunung ing saburine wanda sigeg,
aksara sesigeging wanda iku kudu dipangku.
4. Aksara swara iku ora kena ditrapi sandhangan swara.
5. Tembung manca kang ora dicethakake, luwih-luwih tembung manca kang wis rumasuk
basa Jawa nganti arang kang sumurup yen iku tembung manca, lumrahe katulis tanpa
aksara swara. Tuladhane kayata tembung Sansekerta “aksara” lumrahe mung katulis.
Tuladha;
a. Erika : Erika
b. Anit : Anita
c. ssiO[kTobe/ : Sasi Oktober
d. wuln\Ap]il\ : Wulan April
e. jene=[zInFhk/tiksri : Jenenge Indah Kartikasari
Gladhen 1
Wacanen teks aksara Jawa ing ngisor iki kanthi premati!
?[folneMv=AmBrw.
?ssiAgusT|sWizik=[gozisiwekT|
[l=ogrswi[saulznSe[msTe/,aku[folnMev=simBhai=AmBrw,ai=AmBrwakuzinepSemi=gusu[
w[n,si=fkSene=ginlikai=knyaikuaw[nk=ademLnSWsnk=g[watiayem\,akumesQibeth[folnHi=
kn.
?
ai=AmBrwsimBhs[aomhk[rop[kDkuk=asM[np[kDE/w[nTo,g/w[np[kDE/w[nToasM[nbu[dUt
mi,p[kDE/w[nTokguznPut][lo[ro,si=amBxpHsM[nms\AkB/lnSi=[nome/
[lo[roasM[nmBk\InFi,ms\AkB/aikukuliyhai=Unip+/sits\E/l=gai=$urby,
[f[nmBk\InFiaisihkelsTeluse[kolhmenezhatsPdk[roaku.sbenSbenHkulnSefulu/sefulu/kupdku
mPulMesQi[aomhffir[mkyps/av/am/gpdge[go[jgGn\.
?nlikakuai=fX[mMsimBh,nFillhms\AkB/auglgiw[a[konF|/sk$urby,ms\AkB/
[konF|/mev=AmBrwsp}luzb/rimr=keluw/g[nmnwssiO[kTobe/
[ssu[kK,ms\AkB/bklHujiynPenFd/rn\,mulkuwims\AkB/vuwu[nFozp[zsT|mr=bpkHibu[n.
?
ms\AkB/aikupinTe/,bukTi[nwiwitSe[kolhmesQiX=gnnFfijuwrkels\,mlhmlhnlikkuliyhaikims\
AkB/aug[anT|[kBysisWskUnip+/sitsHm/g[p]sTsi[n.
?
finkemisHkufij[kFni=mBk\InFi[folnMev=rwpeni=,rwpeni=[ynSkfX[msimBhylumynH[foh,a
nTr[ntelu=puluhmeni[tYnN|mP[kMo[t/o,
ai=rwpeni=mBk\InFic]itmr=akumulbuk[nkuqAmBrw,fumfi[nkuqAmBrwaikuangegyutT[nN
k[roc]itbrukLinQi=,AmBrwaikufumfisk[r=otemB|
=yaikuamBlnRw,skc]it[nmBk\InFiakuffize/tisejrh.
?[aork]swisSemi=gua=[gonK|[folnHi=fX[mMsimBh,rs[naisihbethlnF|ru=kepizinM|
lih,anzi=$e[n[nS[kolh,akukufuviypH[kpirnTipir
nTik=[gose[kolhku,ms\AkB/augwisTinFkMe[nhmev=$urby,akubvJ|/pmitMr=simBh,p[kD,bu
[ds/tmBk\InFi,simBhmeli=akusupysu[kY[nP]ai[folnM[nhmev=AmBrw.
Saka wacan ing dhuwur, wangsulana pitakon ing ngisor iki!
1. Apa irah-irahan wacan ing dhuwur?
2. Kapan anggone aku dolan menyang Ambarawa?
3. Sapa asmane putra-putrine Pakdhe Erwanto?
4. Apa prelune Akbar mulih menyang Ambarawa?
5. Crita apa kang ana gegayutane karo legenda dumadine kutha Ambarawa?
Gladhen 2
Wenehana tandha ping (X) ing aksara a, b, c, d, lan e kang koanggep bener!
1. Anita lair ing kutha Sala sasi Oktober.
Ukara ing dhuwur menawa ditulis kanthi aksara Jawa dadi….
a. ?Anitlai/ai=kuq$lssiO[kTobe/.
b. ?Initlai/ai=kuq$lssiO[kTobe/.
c. ?Unitlai/ai=kuq$lssiO[kTobe/.
d. ?Enitlai/ai=kuq$lssiO[kTobe/.
e. ?Onitlai/ai=kuq$lssiO[kTobe/.
2. ?*mB=IrwnHikuput][nr[fn\A/jun.
Ukara ing dhuwur diwaca….
a. Bambang Gunawan iku putrane Raden Arjuna
b. Bambang Irawan ksatriya saka Alengka
c. Bambang Irawan ksatriya saka Astina
d. Bambang Susanto iku putrane Raden Jana
e. Bambang Irawan iku putrane Raden Arjuna
3. Ibu kaliyan bapak saweg tindak dhateng Ambarawa.
Menawa ditulis nganggo aksara Jawa dadi….
a. ?aibukliynBpkTinFkDte=ImBrw.
b. ?aibukliynBpkTinFkDte=AmBrw.
c. ?aibukliynBpkTinFkDte=OmBrw.
d. ?aibukliynBpkTinFkDte=UmBrw.
e. ?aibukliynBpkTinFkDte=EmBrw.
4. ?aibugurumunD|tB|kukliy[nBo[lPnHi=[kopersiAfijy.
Ukara ing dhuwur menawa diowahi dadi basa ngoko yaiku….
a. Ibu Guru tumbas buku lan bolpen ing Koperasi Andi Jaya
b. Ibu Guru tuku buku lan bolpen ing Koperasi Edi Jaya
c. Ibu Guru tuku buku lan bolpen ing Koperasi Adi Jaya
d. Ibu Guru tumbas buku lan bolpen ing Koperasi Adi Jaya
e. Ibu Guru tumbas buku lan bolpen ing Koperasi Edi Jaya
5. Kalawingi bapak nembe kemawon …. dhateng Semarang.
Tembung sing trep kanggo njangkepi ukara ing dhuwur menawa ditulis ing aksara Jawa
yaiku….
a. rwh
b. [konF|/
c. munD|t\
d. tinFk\
e. luz
6. Aksara Jawa swara iku minangka njumbuhake aksara….
a. Bali
b. Dewanagari
c. Pallawa
d. Manca
e. Sansekerta
7. Salah sijining wujud pada kanggo aweh tandha manawa pamacane kudu mandheg
sawatara iku diarani….
a. pada lingsa
b. pada lungsi
c. pada pangkat
d. pada adeg-adeg
e. pada guru
8. Pada kang dumunung ana ing wiwitan ukara utawa bab anyar iku diarani….
a. pada lingsa
b. pada lungsi
c. pada pangkat
d. pada adeg-adeg
e. pada guru
9. Mangga, kula aturi dhahar.
“Matur nuwun, kula sampun….”
Tembung kanggo njangkepi ukara ing dhuwur yaiku…
a. maem
b. mangan
c. nedhi
d. dhahar
e. makan
10. Pak Darno : Kowe kok ngerti ta Le?
Yono : “Inggih, kula ngertos amargi rumiyin Ibu….“
Tembung kang trep kanggo njangkepi ceceg-ceceg ing dhuwur yaiku….
a. matur
b. omong
c. celathu
d. ngendika
e. ngendikan
Gladhen 3
Wacan ing ngisor iki tulisen nganggo aksara Jawa!
Raden Arjuna
Raden arjuna iku putra nomer telu saka Prabu Pandhudewanata saka nagara
Astinapura. Raden Arjuna uga diarani Raden Janaka, Raden Arjuna iku saliyane bagus
rupane uga alus tindak tanduke, jujur, welas asih, sekti mandraguna, lan setya ing janji.
Gamane Raden Arjuna iku ana akeh, antarane panah pusopati, panah sarotama, keris
pulanggeni, lan aji sepi angin. Raden Arjuna kagarwa Dewi Sembadra peputra Raden
Abimanyu, dene saka garwa Dewi Ulupi peputra Bambang Irawan.
Tugas Proyek
Gawea kelompok 4-5 siswa, banjur tulisen limang paragraf nganggo aksara Jawa kang
nggunakake aksara swara!
Paraf Wong
Biji
Tuwa
UJI KOMPETENSI SEMESTER GASAL
1. Kinanthi
Pinggir sendhang ana gadhung
Rumambat ing klapa gadhing
Pinencokan manuk podhang
Sajodho tan ana tandhing
Jroning gedhong ana endhang
Sang Sumbadra lan………
Tembang kang trep kanggo ngganepi gatra 6 yaiku….
a. Sinta
b. Kunthi
c. Madrim
d. Drupadi
e. Sri Kandhi
2. Tembang Kinanthi iku kalebu serat….
a. Wulangreh
b. Wedhatama
c. Tripama
d. Kalitidha
e. Sansekerta
3. Kusumastuti lan Pamularsih iku kalebu tembang….
a. cilik
b. gedhe
c. tengahan
d. kawi
e. macapat
4. Nggambarake wektu laire anak. Manungsa tinitah ing alam donya saka guwa garbaning
ibu. Kalebu filosofine tembang….
a. Maskumambang
b. Mijil
c. Sinom
d. Kinanthi
e. Asmaradana
5. Gunane tembang macapat yaiku….
a. Ngarang kapustakan Jawi
b. kanggo nggiringi lagu dolanan
c. aweh pitutur marang liyan
d. nggawe sengsara wong kang maca
e. kanggo dhagelan
6. Pathokaning tembang Kinanthi yaiku….
a. 10i,6o,10e,10i,6i,6u
b. 7u,10u,12i,8u,8o
c. 12a,7i,6a,7a,8i,5a,7i
d. 8u,8i,8a,8i,8a,8i
e. 8a,11i,8u,7a,12u,8a,8i
7. Wos kang kamot ing Serat Wedhatama iku ngajarake supaya padha sembah raga, sembah
cipta, sembah rasa. Apa kang dimaksud sembah raga ing Serat Wedhatama iku ….
a. bisa dirasakake lamun awake dhewe wis ora mangu-mangu maneh marang
kekuwasaane Gusti kang Akarya Jagad
b. manembah mring Gusti kang kawitan, yaiku kudu bisa nindakake prentah-prentah
ing agama kanthi kasad mata
c. ngresiki batin kanthi waspada lan eling
d. agama minangka cagaking urip
e. sakabehe tindak tanduk becike mung apa anane wae
8. Kumpulan tembang sawarna kang kedadeyan saka pirang-pirang pada lan kang
surasaning cakepan siji lan sijine ana gegayutane iku diarani….
a. pupuh
b. pada
c. guru gatra
d. guru lagu
e. guru wilangan
9. Paugeran cacahing larik ana ing tembang saben sapadane diarani….
a. tembang
b. guru gatra
c. cakepan
d. irama
e. cengkok
10. Tetembungan utawa unen-unen kang ana ing sajroning tembang diarani….
a. cengkok
b. irama
c. titi laras
d. gendhing
e. cakepan
11. Tembang Kinanthi iku anggitane….
a. Sunan Geseng
b. Sunan Giri
c. Sunan Gunung Jati
d. Sunan Erucakra
e. Sunan Bonang
12. Sing diarani geguritan ing basa Indonesia yaiku….
a. puisi
b. cerpen
c. novel
d. roman
e. cerkak
13. Bedane geguritan lan gancaran iku manggon ing babagan….
a. basa
b. isi
c. ancas
d. wujud
e. pangripta
14. Unsur grguritan yaiku
a. tema
b. paraga
c. isi
d. basa
e. latar
15. Aja dumeh
Manungsa
Padha ngertia
Menawa urip ana ngalam donya
Mung sedhela
Ora suwe kaya sing kok kira
Mula,
Manungsa
Padha eling lan waspada
Aja dumeh
Sugih bandha
Sugih donya
Kuwi ra guna
Menawa ora duwe duga
Piweling ingkang saged dipunpendhet saking geguritan “Aja dumeh” inggih punika….